ص: 2

مجموعه مقالات کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

مجموعه مقالات/جلد هشتم

قم/1393

ص: 3

ص: 4

اعضای ستاد برگزاری کنگره

«جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»

ریاست کنگره: حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دام ظله)

دبیر علمی کنگره: حضرت آیت الله العظمی سبحانی(دام ظله)

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی علی زاده موسوی

دبیر کمیته علمی کنگره: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

مسئول اجرایی کمیته علمی: جناب آقای محمد علی موحدی پور

مسئول مقالات اهل سنت داخل: حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر کمیته علمی: جناب آقای سید محمد مهدی عمادی

مسئول هماهنگی مقالات: جناب آقای عباس صادقی خواه

سرویراستار: جناب آقای ابوالفضل طریقه دار

ویراستاران: سلمان رحیمی، محمد زارعی حبیب آبادی و برخوردار.

گروه تبارشناسی جریان های افراطی و تکفیری

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

دبیر گروه: جناب آقای محمد حسن بهشتی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین اسد علیزاده

دکتر محمد الله اکبری

حجت الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر جباری

حجت الاسلام و المسلمین جبرئیلی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید لطف­الله جلالی

دکتر داداش نژاد

استاد علی اصغر رضوانی

حجت الاسلام و المسلمین محمد­طاهر رفیعی

استاد قاسم صفری (جوادی)

حجت الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر ملک مکان

ص: 5

حجت الاسلام و المسلمین نیکزاد

حجت الاسلام و المسلمین محمدهادی یوسفی غروی

گروه ریشه یابی افکار تکفیری

مدیر گروه: آیت الله حسینی قزوینی

دبیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین حبیب عباسی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین محمدجواد ابوالقاسمی

استاد سید رضا بطاط

حجت الاسلام و المسلمین فلاح الدوخی

حجت الاسلام و المسلمین حسین رجبی

حجت الاسلام و المسلمین اکبر روستایی

آیت الله نجم الدین طبسی

حجت الاسلام و المسلمین محمدجعفر طبسی

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد یزدانی

گروه جریان های افراطی و تکفیری و پیامدهای سیاسی آن

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر منصور میراحمدی

دبیر گروه: جناب آقای مختار شیخ حسینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر شهروز ابراهیمی

دکتر محمد پزشکی

دکتر حسین پوراحمدی

دکتر مسعود پورفرد

دکتر محمد علی حسینی زاده

دکتر صادق حقیقت

دکتر رضا خراسانی

دکتر محمد ستوده

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید کاظم سید باقری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمود شفیعی

دکتر عبدالوهاب فراتی

دکتر ناصر قربان نیا

ص: 6

سرکار خانم دکتر نجمه کیخا

دکترشریف لک زایی

دکتر عنایت الله یزدانی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر یزدانی مقدم

گروه بررسی راه کارهای برون رفت از افراط و تکفیر

مدیر گروه: جناب آقای دکتر حسن بیگی

دبیر گروه: جناب آقای دکتر سید جواد امینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر اکبر استرکی

دکتر سیامک باقری

دکتر هادی جمشیدیان

دکتر حمید رضا حاتمی

دکتر علیرضا خراشادی زاده

جناب آقای محمدرضا خسروی

دکتر سید محمود رضا شمس دولت آبادی

حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن دهقان

جناب آقای حمید رحمتی

جناب آقای بهرام رضایی

جناب آقای محمود زرین ماه

جناب آقای عباس عظیمی کیا

جناب آقای مجید فقیه

دکتر سید ضیاءالدین قاضی زاده

جناب آقای علیرضا کیقبادی

جناب آقای علی محمد رضایی

جناب آقای احمد مزینانی

جناب آقای مهدی مزینانی

دکتر عبدالله هندیانی

مسئول ستاد بین الملل: حجت الاسلام و المسلمین سید محمود وزیری

معاون مسئول بین الملل: حجت الاسلام والمسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر بین الملل: جناب آقای مرتضی احمدی

ص: 7

مسئول ستاد اجرایی: حجت الاسلام و المسلمین سید محمدعلی موسوی نسب

مسئول دبیرخانه مرکزی: جناب آقای سید جمال الدین طباطبایی

مسئول دفتر دبیرخانه: جناب آقای سید محمد باقر باقریان موّحد

مسئول مکاتبات دبیرخانه مرکزی: جناب آقای محمد مهدی فضلی

مسئول امور مالی: جناب آقای ابوالفضل سعادتی

مسئول سایت: حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی شیرازی

مسئول فناوری: جناب آقای مجتبی تمیمی

مسئول کمیته مدعوین داخلی: حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر ضیایی

مسئول کمیته فرهنگی - تبلیغی: حجت الاسلام و المسلمین علی مولایی

مسئول کمیته رسانه: جناب آقای ابوالفضل صالحی

مسئول کمیته اسکان: جناب آقای سید رضا حسینی

ص: 8

بازخوانی انتقادی ره یافت های تبیین گر تروریسم مطالعة موردی: داعش 301

سلمان احمدوند /مریم مختاری

علل شکل گیری تکفیری ها از دیدگاه جغرافیای سیاسی 331

غلامرضامقامی مقیم

تأملی بر مسئولیت بین المللی برای اعمال افراد و گروه های تکفیری 355

بهرام مستقیمی

بخش چهارم:

بررسی راهکارهای برون رفت از افراط و تکفیر

ارائه مدل تحلیل جامع جریان تکفیری و راهبردهای مقابله با آن 387

حسینعلی رمضانی/ مهدی جمشیدی/ سعید زمانی/ حمید خسروی

تحلیلی بر علل پیدایش و گسترش تفکر تکفیری و راهکارهای برون رفت از آن 455

محمدرضا وحیدی نژاد

امکان سنجی تحقق همگرایی جهان اسلام در مواجهه با تهدید جریان تکفیری 492

محسن محمدی الموطی

ص: 10

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

ص: 12

«لا اله الا الله، محمد رسول الله» می گفت وارد خیمه اسلام می شد و از جرگه کفر فاصله می گرفت.

از سوی دیگر، اقرار به کلمه اخلاص - که در آن نفی الوهیت از هر موجودی جز خدا سلب شده - در بردارنده اقرار به سه نوع توحید است: 1. توحید در خالقیت؛ 2. توحید در تدبیر؛ 3. توحید در عبادت. زیرا این سه نوع، از خصایص خدای جهان است نه مخلوق او.

افزون بر این، اساس هر دعوت الهی را ایمان به آخرت تشکیل می داد، طبعاً اقرار به حیات اخروی بسان توحید و رسالت، از عناصر سازنده ایمان می باشد و در کلمه اخلاص نهفته است.

در سیره نبوی فصلی به نام «عام الوفود» است؛ یعنی سالی که هزاران نفر از دور و نزدیک به صورت فردی و یا گروهی به مدینه رو آورده و به حضرتش ایمان آوردند و با گفتن دو جمله پیشین که حاکی از باور واقعی آنان بود، مسلمان خوانده شدند. در این مورد آیه های سوره «نصر» نازل شد؛ آن جا که می فرماید: >إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَیتَ النَّاسَ یدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا< پذیرش اسلام این گروه ها فقط با اجرای این دو جمله انجام می گرفت و مسائل کلامی و یا فقهی مطرح نمی شد؛ مثلاً هرگز از آنان در مورد جایگاه خدا و یا رؤیت خدا در رستاخیز و یا حدوث و قدم قرآن و امثال این ها سؤال نمی شد. بلکه ایمان اجمالی به رسالت پیامبر خاتم، آنان را از طرح این مسائل بی نیاز می ساخت. هم چنین مسائلی مانند جواز توسل به انبیا و اولیا، و یا نماز در کنار قبورشان، یا زیارت قبور اولیاء الله برای آن ها، مطرح نمی شد.

ابن تیمیه (ت 728ق.) و پس از وی به وهابیان تندرو برمی گردد و شدّت عمل گروه دوم بیش از فرد نخستین است، زیرا ابن تیمیه غالباً از کلمه بدعت بهره می گیرد، ولی گروه اخیر به جای بدعت، واژة کفر را به کار می برد و ملاک تکفیر، ناهماهنگی با افکار آن ها در امثال مسائل پیشین است.

آن ها به شدت با حفظ قبور پیامبران و اولیای الهی مخالف هستند و زیارتگاه ها را مظهر بت پرستی قلمداد می کنند! در حالی که در طول تاریخ اسلام، قبور انبیای پیشین در فلسطین و اردن و شام و عراق پیوسته محفوظ بوده و مسلمانان گروه گروه به زیارت آن ها می رفتند و هیچ کس چنین کاری را بر خلاف توحید توصیف نمی کرد.

حتی روزی که بیت المقدس به وسیله عمربن خطاب فتح شد، هرگز او به تخریب این مقامات فرمان نداد، بلکه شیوه پیشینیان را در حفظ و آرایش آن ها تأیید کرد.

در طول زمان، پس از رحلت پیامبر، تمام موحدان به پیامبر اکرم6 متوسل شده تا حاجت آنان با شفاعت او برآورده شود. اما این گروه این نوع توسل ها را با توسل مشرکان به بت ها یکسان می گیرند؛ در حالی که ماهیت این دو نوع توسل از هم جداست، و از زمین تا آسمان فاصله دارد.

دامن سخن را در این مورد، کوتاه کرده و سخن خویش را با این بیت به پایان می رسانیم:

شرح این هجران و این خون جگر ای-ن زم-ان بگ-ذار ت-ا وق-ت دگ-ر

پس از اشغال افغانستان به وسیله قوای سرخ شوروی سابق، تصمیم گرفته شد که برای طرد قدرت کفر، از این سرزمین، از روح جهادی جوانان مسلمان در منطقه استفاده شود تا دشمن را از سرزمین های اسلامی دور سازند، این طرح از یک نظر زیبا و خداپسندانه بود، اما بر اثر فقدان عالم وارسته و رهبری آگاه از موازین جهاد در میان این جمع، که آنان را به صورت صحیح رهبری کند، سرانجام، تلاشِ پیکارگران به گونه دیگر ادامه پیدا کرد و برخی از آنان با تأثیرپذیری از افکار وهابیان تندرو، بر تکفیر تمام دولت های اسلامی و ملت هایی که در آن زندگی می کنند، پرداختند. شوربختانه ابتدا این کار با حمله به کشورهای مقاوم و استوار در مقابل صهیونیست ها آغاز شد و به جای این که قدس را آزاد کنند به نابود کردن زیرساخت های کشورهای سوریه و عراق روی آوردند. خشونت آنان با کودکان و زنان و پیران وافتادگان و انسان های بی طرف به گونه ای شد که چهره اسلام را در جهان مشوَّه ساخت و دیگر کسی در غرب اظهار علاقه به اسلام نمی کرد. عمل زشت و وحشیانه این گروه کجا و وحی الهی کجا! آن جا که می فرماید: >فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ< (آل عمران: 159) و پیامبر رحمت در حدیثی می فرماید: «إنّ الرفقَ لا یکونُ فی شیء إلّا زانه، ولاینزَعُ مِن شیء إلّا شأنه»؛ (صحیح مسلم، ج8، ص22) مهربانی و رفق با هرچیز که در آمیزد آن را مزین می گرداند و چیزی که رفق و مدارا از آن گرفته شود تباه می گردد.

اسلام و محققان خواسته شد که به ریشه یابی و تبیین ماهیت این تکفیر شوم و راه های برون رفت از آن بپردازند. دانشمندان از این دعوت استقبال کردند و در نتیجه، آثاری به دبیرخانه کنگره رسید که بخش مهمی از آن ها ارزشمند و از محتوای عالی برخوردارند؛ از این رو تصمیم گرفته شد این آثار چاپ و منتشر شود و در اختیار اهل نظر و مهمانان عزیز که از داخل و خارج دعوت شده اند قرار گیرد تا از این طریق گامی برای جلوگیری از انتشار این غده سرطانی ویرانگر و ویروس مخوف برداشته شود.

در پایان از تلاش های شبانه روزی اعضای محترم دبیرخانه، سپاس گزاری نموده و زحمات توان فرسای آنان را ارج می نهیم و نیز از کلیه کسانی که این فضای روحانی و علمی را پدید آورده اند، تقدیر و تشکر می کنیم.

قم - جعفرسبحانی

8/6/93

ص: 17

ص: 18

حزب التحریر در آسیا و گروه هایی همانند بوکو حرام، الشباب، انصارالسنه و انصارالشریعه در آفریقا و گروه های متنوع دیگر، همه نشانگر وجود بحران در جهان اسلام است.

این که چنین وضعیتی معلول چه عواملی است، بحث های گسترده ای می طلبد که در مجموعه مقالات به تفصیل به آن ها اشاره شده است، اما به اجمال، سهم غرب در پروژه اسلام هراسی و در پی آن، اسلام ستیزی را هرگز نمی توان نادیده گرفت. غرب که با رشد سریع اسلام در جهان روبه روست، امروز پروژه اسلام علیه اسلام را آغاز کرده است با حمایت از گروه های افراطی و دامن زدن به اختلافات مذهبی، قدرت و قوت مسلمین را تضعیف کند و از طرف دیگر، چهره ای مشوّه از مسلمین در برابر جهانیان ترسیم نماید.

هم چنین با قرائت های انحرافی از مفاهیمی مانند توحید و شرک، ایمان و کفر، بدعت و نظایر آن مسلمانان را به گرداب تکفیر افکنده است.

با این حال به نظر می رسد که جنایت ها و تخریب های جریان های تکفیری آن چنان گسترده و بی محابا بوده که موجی از نفرت و مخالفت با عملکرد آنان را در جهان اسلام به وجود آورده است.

برای مقابله علمی و روشن گرانه با این جریان، لازم بود عالمان و اندیشوران به ریشه یابی و راه های خلاصی از آن بپردازند، از این رو کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، با اشراف و هدایت های ارزشمند مرجع جهان تشیع، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی - ادام الله ظله - بر آن شد تا در حد توان از ظرفیت های علمی جهان اسلام برای مقابله با تکفیر بهره برداری کند. برای این کار، چهار کمیته علمی با عناوین زیر شکل گرفت:

1. تبارشناسی جریان های تکفیری؛

2. ریشه یابی عقاید جریان های تکفیری؛

ص: 20

3. جریان های تکفیری و سیاست؛

4. راه های برون رفت و مقابله با جریان های تکفیری.

محور اول به تبارشناسی جریان های تکفیری می پردازد. خاستگاه، آبشخور و مصادیق تکفیر در طول تاریخ اسلام در این کمیته بررسی می شود.

محور دوم، انحرافات عقیدتی و قرائت های تکفیری از عقاید ناب اسلامی را ریشه یابی خواهد کرد. در این کمیته، اصول و مبانی اعتقادی این گروه ها و جریان ها، نقد و انحرافات آن ها از اندیشه اسلامی ریشه یابی می گردد.

محور سوم، عوامل سیاسی رشد و گسترش جریان های تکفیری، وابستگی ها و اهداف آن ها را بررسی می کند.

و محور چهارم، راهکارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی برای برون رفت از تکفیر، نشان داده خواهد شد.

مقاله هایی که در این مجموعه گرد آمده است، ماحصل آراء و نظریات اندیشمندان و علمای جهان اسلام، درباره محورها و موضوعات فوق است.

هم چنین جهت غنای علمی هرچه بیشتر کنگره، پژوهش های مستقلی توسط اندیشمندان انجام شده است که به اجمال عبارتند از:

1. تکفیر از دیدگاه علمای اسلام: در این تحقیق، دیدگاه علمای بزرگ مذاهب و فرقه های اسلامی، درباره نفی تکفیر بیان شده و تلاش شده است که از سده های پیشین تا کنون، دیدگاه علما و اندیشمندان در مورد حرمت تکفیر اهل قبله آورده شود.

2. تخریب زیارتگاه های اسلامی در کشورهای عربی: این اثر به کارنامه تاریک جریان های تکفیری در تخریب اماکن مقدس و تمدنی جهان اسلام می پردازد. این تحقیق همراه با تصاویری از زیارتگاه ها، قبل و بعد از تخریب است.

3. فتاوای جریان های تکفیری در جواز قتل مسلمانان: جریان های تکفیری به سبب کج فهمی، گاه فتاوایی را صادر می کنند، که با هیچ یک از قواعد فقهی منطبق نیست و

ص: 21

کاملاً خارج از آموزه های اسلامی است. این مجموعه به جمع آوری فتاوای تکفیری این جریان ها پرداخته است.

4. کتاب شناسی تکفیر: با مراجعه به آثار و کتاب هایی که در حوزه تکفیر تألیف شده است، شاهد تعداد بسیاری از آثار علمی در این عرصه هستیم. این پژوهش به معرفی توصیفی آثاری می پردازد که در حوزه تکفیر و نفی تکفیر، انجام شده است.

5. موسوعه نقد وهابیت افراطی: در اندیشه وهابیت، جریان هایی وجود دارند که مسلمین را کافر می دانند. موسوعه نقد وهابیت افراطی مجموعه ای از آثار علمای اسلام است که از زمان پیدایش این جریان، به نقد و بررسی مبانی اعتقادی آن پرداخته اند.

بی تردید آنچه موجب غنای هرچه بیشتر مجموعه مقالات و هم چنین پژوهش های مستقل کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام شده است، اشراف علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی - ادام الله ظله - است که با رهنمودهای راه گشا، کمیته های علمی کنگره را همواره یاری کرده اند.

هم چنین از حجت الاسلام والمسلمین دکتر فرمانیان - دبیر کمیته علمی - که در پی گیری و نظم و ترتیب مقالات زحمات بسیاری را متحمل شده اند و مدیران محترم کمیته های علمی حجج اسلام: قزوینی، میراحمدی، فرمانیان و جناب آقای دکتر امینی تشکر می شود.

امید که در سایه تلاش های مجاهدانه مراجع عظام تقلید و علمای اسلام، شاهد تقریب و همگرایی جهان اسلام و ریشه کن کردن فتنه تکفیر در جهان اسلام باشیم.

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی

کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

سید مهدی علیزاده موسوی

22/6/1393

ص: 22

ص: 24

تشکیل شده اند، رویکرد میانه ای داشته اند، اما گروه هایی هم با تفکر افراطی و تکفیری ظهور کرده اند که با اقداماتشان، منطقه را ناامن کرده اند.

خاستگاه و مرکز اصلی سلفی های لبنان شهر "طرابلس" است. طرابلس، دومین شهر بزرگ لبنان، در شمال شهر "بترون"، واقع شده است. نخستین گفتمان سلفی گری در سال 1946 به وسیله " شیخ سالم الشهال" و در جریان تأسیس "جنبش شباب محمد" بروز یافت. نام جنبش پس از مدتی به سبب انجام امور خیریه به "الجماعة المسلمون" تغییریافت. هواداران این جریان تفکر اصلاح و ارشاد داشتند و به ترور و خشونت نمی اندیشیدند.(1)

پس از سی سال، سازمان نظامی با عنوان " جنبش الاسلام" از درون " جماعة المسلمون" ظهور کرد و پس از مدتی بدون اقدام خاصی به تدریج منحل شد.

بزرگ ترین جنبش بنیادگرایانه در دهۀ 80 باعنوان "حرکة التوحید" به رهبری سعید شعبان تشکیل شد،(2)

در حوادث طرابلس در سال 1985 از هم پاشیده شد.

در سال 1981 سلفی های جهادی لبنان فعالیت سازمان یافته خود را در قالب جمعیت " نواه الجیش اسلامی " آغاز کردند، در ابتدا حضور کم رنگی داشتند، اما با فروپاشی "توحید اسلامی"، فعالیت هایشان را به عنوان یک جماعت مستقل بیان کردند. (3)

گروه " جماعت اسلامی" یکی از جریان های سلفی است که با مجوز فعالیت سیاسی از کمال جنبلاط در سال 1964 با رهبری "فتحی یکن" فعالیتشان را آغاز و علاوه بر طرابلس، دامنه فعالیت خود را به بیروت، صیدا و بقاع گسترش داد. دو گروه جبهه "عمل اسلامی" و "حرکةالتوحید" از آن منشعب شده است. (4)

گروه تکفیری "عصبة النور" به ریاست " شیخ هاشم الشریدی" تأسیس و در سال 1991 به دلیل رویکرد خصمانه و تکفیری اش علیه عرفات، به وسیلة "جنبش فتح"

ص: 27

ترور شد. "ابومحجن" جایگزین او شد و نام گروه را به "عصبة الانصاری" تغییر داد و عین الحلوه را مقر فرماندهی قرار داد.(1) گروه " جند الشام" به سرکردگی "محمد احمد الشرقیه" از این گروه منشعب شده است و گروه " جماعت الضنیه" از بطن "جندالشام" به وجود آمد.

یکی دیگر از گروه های تکفیری گروه "فتح الاسلام" است که در سال 2006 به سرکردگی ابوخالد العمله و شاکر العبسی اعلام موجودیت کرد. در این که فتح الاسلام وابسته به کدام یک از کشورها و جریان های سلفی است، بین تحلیل گران اختلاف نظر است. محل اصلی حضور این جنبش، در اردوگاه نهر البارد لبنان است. (2)

شاکر العبسی سرکرده این گروه، عامل درگیری های اردوگاه نهرالبارد در شمال لبنان است، این درگیری ها در سال 1386 حدود 4 ماه طول کشید که سرانجام با کشته شدن 223 نفر از افراد مسلح فتح الاسلام، 163 نفر از نیروهای ارتش لبنان، جمعی از پناهندگان فلسطینی و اسارت 200 نفر از نیروهای فتح الاسلام و ویرانی کامل اردوگاه پایان یافت.(3)

برخی از جریان های سلفی لبنان از نظر فکری از جریان تکفیری "القاعده" و جماعت "تکفیر و هجرت" تأثیر می پذیرند. جریان تکفیر و هجرت، درگیری های مسلحانه زیادی با ارتش لبنان، به ویژه در شمال این کشور داشته است. معروف ترین این نبردها، در سال 1999 میلادی به وسیلة گروهکی به نام 'الضنیه' به رهبری 'ابوعائشه' به راه افتاد و نتیجه آن، ده ها کشته از این گروهک و دست گیری بیش از 40 تن از آنان بود. دولت لبنان این افراد را طی عفوی خاص در سال 2005 به وسیلة مجلس لبنان آزاد کرد. در این عفو، "سمیر جعجع"، رییس حزب نیروهای لبنانی این کشور، که از احزاب جریان 14 مارس به شمار می رود، آزاد شد.(4)

ص: 28

با توجه به درگیری هایی که ارتش لبنان با گروه های تروریستی داشت و آن ها را به حاشیه کشاند، پس از سال ها سکوت، با بحران سوریه، خیلی از گروه ها بار دیگر اعلام موجودیت کردند.

جریان سلفی گری وهابی پس از بحران سوریه، نفوذ قابل توجهی در شهر طرابلس داشته، و دلیل رشد آن بالابودن میانگین فقر، تفاوت های طایفه ای- مذهبی و بالا بودن تراکم جمیت در این منطقه بوده است. (1)

حسن شهال، از سران سلفی لبنان، دربارة گستره نفوذ سلفی ها در لبنان میگوید: «جریان سلفی در لبنان رو به گسترش است، زیرا بیشتر مساجد طرابلس و عکار امام سلفی دارند و دهها تن از علمای سلفی و طلاب علوم دینی که در عربستان سعودی تحصیل کردهاند، در مناطق مختلف لبنان فعالیت دارند، و از مبلغان سلفی هستند. وی اذعان کرده که از چهار صدنفری که اکنون به اتهام دست داشتن در درگیریها، در زندان های امنیتی به سر میبرند، حدود سیصد نفرش سلفیاند.(2)

به طور کلی دو جریان سلفی در جنوب و شمال لبنان هستند. سلفی های جنوب لبنان وابسته به قطر هستند و حتی قطر آشکارا از آن ها حمایت می کند و سلفی های شمال لبنان وابسته به عربستان سعودی هستند. بنیاد های خیریه متعددی از عربستان در شمال لبنان وجود دارد که از این طریق سلفی ها را تغذیه پولی و فکری می کنند.(3) سلفی های شمال طرابلس شامل چند گروه هستند؛ یک گروه مورد حمایت مستقیم "جبهة النصرة لاهل الشام" از گروه های تندروی سلفی فعال در اطراف حلب، هستند و هدف اعلام شده آن ها تحقق امارت اسلامی و یا دولت اسلامی است. برخی از سلفی های صاحب نفوذ در شمال طرابلس، عملاً شاخه لبنانی این گروه هستند. (4)

ص: 29

شیخ "احمدالاسیر" معروف به شیخ فتنه، امام جماعت سلفی و تندرو یکی از مساجد اهل تسنن شهر"صیدا" بود. او پس از سخنرانی های تفرقه انگیزش، خواستار تظاهرات در میدان اصلی شهر بیروت، به حمایت از گروه های تروریستی مسلح در سوریه شد. (1)

وی در ابتدا عضو "جماعت اسلامی" بود و سپس به تشکل غیرحزبی "الدعوة والتبلیغ" روی آورد.(2)

او و طرفدارانش به مخالفت با حزب الله و حکومت بشار اسد پرداختند و با درگیری های مسلحانه، منطقه را ناامن کردند. در آخرین درگیری که بین ارتش لبنان و طرفداران وی به وجود آمد، محل استقرارشان پاک سازی شد و خبرهای متفاوتی دربارة کشته شدن احمد الاسیر کشته شدن، فرار و اسارت او منتشر شد.

یکی از تشکل های مسلح که در لبنان، سوریه و مصر فعالیت می کند، گردان های عبدالله عزام است. این تشکل شاخه ای از القاعده در سوریه است.

انفجار سفارت ایران در بیروت در سال 2013 به وسیلة این گروه انجام شد.

"ابوسیاف الانصاری" از سرکردگان گروه های مسلح در طرابلس، با "ابوبکر البغدادی" سرکردۀ گروه تروریستی داعش بیعت کرد و او را امیر مؤمنان معرفی کرد. ارتش لبنان را لشکر صلیبی و حزب الله لبنان را حزب شیطان خطاب کرده است. هم چنین گفته از این پس، بیانیه های این گروه به وسیلة "اباعمرالمهاجر" که سخن گوی دولت اسلامی در لبنان (دال) خواهد بود، اعلام می شود.(3)

گروه های تکفیری در لبنان، از ابتدای ظهورشان جنایاتی را داشته اند، اما بیشترین تحرکات این جریان از آغاز بیداری اسلامی (دسامبر 2010/آذرماه 89) به ویژه با شروع بحران در سوریه صورت گرفته است.

قبل از بیان جنایات چند نکته شایان ذکر است:

1. شکی نیست که این جنایات در راستای اهداف دشمنان اسلام، یعنی آمریکا و صهیونیسم انجام می گیرد و با حمایت مالی وتسلیحاتی آن ها و بعضی از کشورهای عربی، از جمله: عربستان صورت می گیرد. دولت عربستان سعودی که از حامیان تروریست در منطقه است، حزب الله لبنان را در لیست گروه های تروریستی نام می برد.(1)

2. بعضی از جنایاتی که در لبنان به وسیلة گروه های تکفیری انجام گرفته، با حمایت و نقشه بعضی از احزاب سیاسی از قبیل 14 مارس، به ویژه حزب المستقبل به رهبری سعدحریری در راستای اهداف سیاسی آن ها صورت گرفته است.

3. این اعمال در ابتدا با هدف ضربه زدن به اصل اسلام، و سپس تسلط بر کشورهای منطقه و عدم دسترسی و نفوذ ایران در این کشورهاست. خصوصاَ کشورلبنان که حزب الله از حامیان ایران و بزرگ ترین خطر برای رژیم صهیونیستی محسوب می شود. سید حسن نصرالله می گوید: «نیروی مقاومت در لبنان، بزرگ ترین خطر برای اسرائیل است، و لبنان هدف گروه های تکفیری و بخشی از برنامه آن هاست.(2)

4. جنایت گروه های تکفیری در چهار قسمت بررسی می شود، که بیشتر این جنایات به شیوه بمب گذاری و درگیری های مسلحانه است.

از سال 1975 تا 2008 به مدت 33 سال حدود 30 ترور شخصیت های سیاسی، مذهبی و امنیتی به وقوع پیوسته است. در دو سال 2012 و2013، بیشترین ترور در تاریخ لبنان اتفاق افتاده است. قریب به 14 بار ترور و توطئه رخ داده که 8 مورد آن ها موفق بوده است.

عاملان بیشتر این ترورها، مسئولیت آن را به عهده نگرفته اند، اما متهم اصلی همه این پرونده ها در درجۀ اول رژیم صهیونیستی و پس از آن مزدوران و ایادی آن ها، گروه های تروریستی و تکفیری القاعده و شاخه های آن است.

دو تیم تروریستی سوری - لبنانی در طرابلس از سوی اداره کل امنیت عمومی لبنان بازداشت شدند که افراد دست گیر شده مواد منفجره ای مانند: نیترات آمونیوم عیار 33 در حدود 50 تن و سی 4 داشته اند که حمل و نقل و نگه داری این مواد، در دنیا غیرقانونی است و این کار بدون کمک و حمایت گروه های بزرگ تروریستی نظیر القاعده امکان پذیر نیست. نقشه وهدف این گروه ترور افراد سیاسی لبنان از هر دو جناح بوده است.(1)

به برخی از ترورها اشاره می کنیم:

1. 28/7/91 (19 اکتبر 2012): ترور سرتیپ "وسام الحسن" رئیس اداره اطلاعات نیروهای امنیت داخلی لبنان. وی بر اثر انفجار یک خودروی بمب گذاری شده به همراه یکی از همراهانش کشته شد.(2)

این انفجار بزرگ و مرگ بار که در میدان "ساسین" در اشرفیه بیروت رخ داد، 8 نفر کشته و بیش از 90 نفر مجروح بر جای گذاشت. به ساختمان ها و خودروهای اطراف آسیب رساند. شدت این انفجار به حدی بود که ناظران می گویند شدیدترین انفجار از سال 2008 در نوع خود بوده است. با توجه به این که هیچ گروهی مسئولیت این انفجار و ترور را به عهده نگرفت، گمانه زنی ها در بارة عاملان آن مختلف شد. "اشرف ریفی" مدیر کل اداره امنیت داخلی لبنان، ضمن این که

ص: 32

این عملیات را یک جنگ تمام عیار توصیف می کند و از وسام حسن به عنوان یک مخ استراتژی امنیتی نام می برد، دربارة عاملان این ترور 4 فرضیه مطرح می کند:

1. این ترور پاسخی به بازداشت میشل سماحه است؛

2. پای یک ستون پنجمی در میان است که قصد فتنه انگیزی و ناامن کردن کشور را دارد؛

3. این ترور پاسخی به توقیف شبکه های جاسوسی اسرائیل از سوی وسام حسن است؛

4. این عملیات نتیجه کشف شبکه های تروریستی از سوی وسام حسن است.

«نزار عبدالقادر» کارشناس مسائل استراتژیک، در گفت وگو با الجزیره با اشاره به اهداف سیاسی احتمالی در ورای این حمله تصریح می کند: شرایط کنونی منطقه، گروه های تروریستی همچون: القاعده و متحدانش را برای اقدام عملیات هایی از این دست در بیروت ترغیب کرده است. (1)

2. 26/11/91 (14 فوریه 2013): ترور مهندس "حسن شاطری"رئیس ستاد ایرانی بازسازی لبنان. سردار حاج حسن شاطری معروف به "حسام خوش نویس"در مسیر دمشق به بیروت، هدف حمله افراد مسلح قرار گرفت. سفیر ایران آقای رکن آبادی گفت: رژیم صهیونیستی با استفاده از مزدورانش خوش نویس را شهید کرد. عاملان ترور با رژیم صهیونیستی مرتبط هستند.

حزب توحیدی عربی لبنان به ریاست "وئام وهاب"ضمن محکوم کردن این حمله تروریستی، این اقدام بزدلانه را با هدف گسترش فرهنگ تروریسم، قتل و ترویج اندیشه جریان های تکفیری منحرف از اسلام و قرآن، دانسته است. (2)

3. 13/3/92 (3 ژانویه 2013): ترور نافرجام شیخ "ماهر حمود"از علمای بارز اهل سنت لبنان. امام جماعت مسجد"قدس" در شهر صیدا است که هدف تیر اندازی قرار

ص: 33

گرفت و از این سوء قصد جان سالم به در برد. او از علمای میانه رو و حامی حزب الله لبنان و مقاومت شناخته می شود و با جریان سلفی تکفیری مقابله می کند. (1)

4. 26/4/92 (17 جولای 2013): ترور "محمد ضرارجمو" کارشناس سیاسی سوری و رئیس اداره سیاسی و روابط بین الملل در سازمان جهانی مهاجران عرب در شهر الصرفند به وسیلة افراد مسلح و ناشناس، او و دو تن از همراهانش با شلیک 20 گلوله کشته شدند. (2)

5. 21/8/92 (12 نوامبر2013): ترورشیخ"سعدالدین غیه" از چهره های سرشناس جبهه عمل اسلامی لبنان. در منطقه السویقه شهر طرابلس ترور شد. (3)

6. 28/8/92 (19 نوامبر2013): ترور حجة الاسلام والمسلمین "ابراهیم انصاری" رایزن فرهنگی ایران در لبنان. در پی دو انفجار در نزدیکی سفارت ایران در، منطقه جناح، واقع در جنوب بیروت، دست کم 25 نفر، که شش تن از آنان تبعه ایرانی بودند کشته و بیش از 150تن زخمی شدند. گردان های "عبدالله عزام"وابسته به القاعده، با صدور بیانیه ای مسئولیت انفجارهای دوگانه را بر عهده گرفتند. (4)

شایان ذکر است بیش از 99 درصد قربانیان، همة این عملیات ها به ویژه انفجارهای تروریستی دو مرحله ای مقابل سفارت و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، غیرنظامی و شهروندان بی گناه لبنان و حتی اتباع کشورهای دیگر، به ویژه کودکان یتیم بوده اند. (5)

7. 12/9/92 (3 دسامبر 2013): ترور "حسان اللقیس"از فرماندهان ارشد حزب الله لبنان. با توجه به این که یکی از اعضای موساد در گفت گو با نشریه فارین پالیسی،

ص: 34

تلویحاً به ترور این فرمانده اعتراف می کند، مسئولان اسرائیل دست داشتن در این ترور را رد کردند. این در حالی است که گروه موسوم به "تیپ آزادگان اهل تسنن در بعلبک"(لواء احرار السنه) و هم چنین سازمان "انصار الأمة الاسلامیه"مسئولیت این ترور را به عهده گرفته اند.(1)

سیدحسن نصرالله، دبیر کل حزب الله لبنان، پس از این ترور در مصاحبه تلویزیونی می گوید: عربستان جرأت ورود به جنگ مستقیم با هیچ طرفی را ندارد، بلکه از طریق واسطه و پرداخت پول می جنگد، و اطلاعات عربستان بسیاری از شاخه های القاعده را فعال می کند. (2)

"فتح" طی مصاحبه ای، گروه "جند الشام" (وابسته به القاعده) را مسئول این ترور دانست.(1) در پی آن، درگیری های مسلحانه خشونت آمیز بین افراد مسلح جنبش فتح و تشکیلات جندالشام

روی داد که در این درگیری ها 4 نفر کشته و زخمی شدند. (2)

در آستانه سال نو میلادی، یک انفجار، به رستوران "تیروس" در شهر گردشگری "صور" خسارت مالی وارد کرد. کارشناسان معتقدند نیروهای سلفی برای جلوگیری از برگزاری مراسم سال نو میلادی در این شهر، اقدام به چنین حمله ای کرده اند. (3)

در منطقه جبل محسن و باب التبانه، بین طرف داران حاکمیت بشار اسد و مخالفان او چند روز درگیری به وجود آمد. در پی آن، یکی از انبارهای مهمات در بندر طرابلس منفجر، و 10 نفر کشته و زخمی شدند.(4) پیش از این نیز در 27و28 خرداد (17و18/6/2011) به دنبال درگیری های بین این دو منطقه، 12 کشته و 38 نفر زخمی شده بودند. (5)

شهر طرابلس در سال های اخیر بارها شاهد درگیری های مسلحانه بوده است و این تنش در مارس 2011 (اسفند 89) با شروع اعتراضات در سوریه شدت گرفت. تحرکات گروه های مسلح در سوریه، نگرانی ها را درباره امکان کشیده شدن ناآرامی ها به لبنان بیشتر کرد. برخی از گروه های لبنانی در بیروت و دیگر شهرهای این کشور، از گروه های تروریستی در سوریه حمایت می کنند.(6)

این حمایت ها شامل عضوگیری، آموزش نظامی، اعزام نیرو، پشتیبانی مالی و تسلیحاتی است. این گروه ها از ناحیه عربستان سعودی و قطر تزریق می شدند. (7)

ص: 36

عناصر گروهک های مسلح در مرز سوریه در درگیری با ارتش لبنان، یک نظامی را مجروح کردند. این اتفاق پس از آن بود که اطلاعات ارتش لبنان موفق شد، کامیون حامل سلاح قاچاق به سوریه را توقیف کند. (1)

در سال 1390 شمسی آمار کشته ها در لبنان حداقل 21 نفر و مجروحان بیش از 58 نفر بوده است. انفجارها موجب تخریب یک کلیسا، خسارت به یک رستوران و تعدادی خودرو شده است.

خارجه آمریکا طرح ایجاد منطقه ای امنیتی بین مرز سوریه و لبنان داد و برخی گروه های وهابی با برخی جریان ها و افراد از جمله سالم الرفاعی [عضو شورا های محلی] برای اجرای این طرح موافقت کردند. بر همین اساس این گروه ها در طی دو نشست در تاریخ 17و20 اردیبهشت تصمیم گرفتند که به منطقه جبل محسن حمله کنند و با آن ها درگیر شده، تا ارتش لبنان منحرف و از منطقه مرزی پراکنده شوند.(1)

در ادامه، درگیری های زنجیره وار طرابلس که بسیاری آن را "آتشفشان لبنان" می نامند، به عکار و بیروت هم کشیده شد. یکی از این جنایات، حمله به دانشگاه العربیه بود که منجر به کشته شدن 2 نفر و زخمی شدن بیش از 30 نفر گردید. علاوه بر تلفات و زخمی های انسانی، خسارت های مادی زیادی در ساختمان ها و محل های تجاری و خودروها به بار آورد.(2) درگیری ها با دخالت و حضور نیروهای امنیتی به آرامش نسبی رسید، و حدود دو هفته بعد، درگیری ها در طرابلسِ لبنان از سر گرفته شد که بیش از 15 نفر کشته و 50 نفر زخمی بر جا گذاشت. (3)

تروریست ها تازه ترین تجاوزات خود را در مرز سوریه آغاز کردند و به آدم ربایی دست زدند. آن ها پس از ربودن 8 نفر از شیعیان تبعه سوریه و لبنان، مسافران دو اتوبوس را که بیشتر آن ها زن و کودک بودند، در مرز ربودند. (4)

در مهرماه حوادث تلخ دیگری رخ داد. صدها تروریست مسلح در سوریه به دلیل ناتوانی از رویارویی با ارتش سوریه، به سمت لبنان فرار کردند. در حمله ای که تروریست ها به اتوبوسی در مرز سوریه-لبنان داشتند 8 نفر کشته و 8 نفر دیگر زخمی شدند. این تیراندازی نزدیک گذرگاه مرزی "العریضه" اتفاق افتاد.(5)

ص: 38

"جان قهوه جی" فرمانده ارتش لبنان، از بازداشت صدنفر از شورشیان در ناآرامی های روزهای گذشته در طرابلس و بیروت خبر داد، و گفت که از این میان 34 نفر سوری و 4 نفر فلسطینی هستند. مقادیری سلاح های جنگی، گلوله و تجهیزات نظامی از آنان ضبط شده است. (1)

هواداران شیخ احمد الاسیر هم در شهر صیدا آرام نبودند. آن ها در مراسم تشییع دو تن از کشته شدگان خود با آتش زدن لاستیک و شعارهای تحریک آمیز شهر صیدا را ناآرام کرده و با حمله به خبرنگاران شبکه الجدید و المیادین لبنان، آن ها را مورد ضرب و شتم قرار دادند. طرف داران او هم چنین در آستانه ماه محرم، به شهدا توهین و پرچم های مربوط به ماه محرم را پاره کردند. این اقدام گروه افراطی با اعتراض مردم مواجه شد؛ در مقابل، سلفی ها به نیروهای پلیس حمله کرده، که در این درگیری 4 نفر کشته و تعدادی نیز زخمی شدند.

احمد الاسیر و طرفداران سلفی اش تلاش دارند تا با فتنه مذهبی، اوضاع در لبنان را با کشاندن مقاومت و شیعیان به درگیری نا آرام کنند، اما سخن رانی شب گذشته سید حسن نصرالله نشان داد که حزب الله و شیعیان با خویشتن داری گرفتار توطئه سعودی-آمریکایی نخواهند شد. (2)

برخی در لبنان به دنبال ایجاد گروهک تروریستی جبهه النصره و شاخه آن در شهر صیدا هستند، تا بتوانند برخی عناصر را از اردوگاه عین الحلوه به آن جذب کنند. تیمی که قرار است این نام تشکیل شود، متشکل از گروه های تروریستی عبدالله عزام و فتح الاسلام و جند الشام خواهد بود، و برخی از عناصر گروهک های عصبة الانصار و الحرکة الاسلامیة نیز در آن حضور خواهند داشت. (3)

اردوگاه آوارگان فلسطینی عین الحلوه در شهر صیدا در جنوب لبنان قرار دارد. عین

ص: 39

الحلوه با 300 هزار آواره فلسطینی بزرگ ترین اردوگاه آوارگان در لبنان به شمار می رود و کنترل امنیت داخل آن بر عهده گروه ها و سازمان های فلسطینی است.(1) فعالیت بی سابقه تروریست ها در اردوگاه عین الحلوه برای جذب نیرو از طریق رؤسای گروهک های تروریستی با اینترنت، است. تروریست های مقیم این اردوگاه، ذیل دو گروه جبهه النصره و گردان های عبدالله عزام فعالیت می کنند که هر دو وابسته به القاعده اند. شمار تروریست های حاضر در اردوگاه مذکور، 120 نفر اعلام شده است که در چند محله این اردوگاه مستقر شده اند. (2)

در سال 91 حداقل 104 نفر کشته و بیش از 580 نفر زخمی شده اند، که نسبت به سال 90، آمار کشته ها 5 برابر و آمار زخمی ها ده برابر شده است.

کمتر از یک هفته بعد، درگیری های طرابلس از سر گرفته شد، که علاوه بر مسدود شدن مسیر بین المللی طرابلس به عکار و آسیب دیدن بعضی از اماکن تجاری، 5 نفر کشته و بیش از 45 نفر زخمی شدند.(1)

گروه تکفیری احمدالاسیر در صیدا در درگیری با نیروهای محلی، علاوه بر مسدودکردن خیابان اصلی منطقه عبرا به مجدلون، 1 نفر کشته و 4 نفر دیگر مجروح کردند.(2) در ادامه با ایجاد درگیری با نیروهای ارتش، 21 نفر از نیروهای ارتش لبنان و 35 شبه نظامی وابسته به الاسیر کشته و ده ها نفر دیگر مجروح شدند.(3) در نهایت مقر فرماندهی الاسیر تحت کنترل ارتش در آمد و ارتش بیشتر آن ها را بازداشت و مقادیری سلاح کشف و ضبط کرد.(4)

شرق لبنان در منطقه بعلبک، میدان درگیری حزب الله لبنان با یک گروه اسلام گرای سلفی (از خاندان آل الشیاح) بود. این درگیری که در مقر بازرسی حزب الله اتفاق افتاد، برخی مغازه های یک مرکز تجاری به دست عناصر شورشی به آتش کشیده شد و2 نفر از نیروهای حزب الله لبنان کشته و6 نفر زخمی شدند. (5)

در درگیری جدید طرابلس بین دو منطقه التبانه و جبل محسن که 11 کشته و 50 زخمی بر جای گذاشت، روزنامه البناء لبنان عامل اصلی ناآرامی اخیر را "اشرف ریفی" مدیر کل سابق امنیت داخلی لبنان دانست، و گفت: اکنون برای دیدار با "بندربن سلطان " به عربستان رفته و قصد دارد بعد از این، برای دیدار با"سعد حریری" رئیس جریان المستقبل به پاریس برود.(6) "اشرف ریفی" بعد از بازنشستگی از سمت خود، با شیخ حسام صیادی، که دست راست شیخ کمال بستانی به شمار می آید، به عنوان

ص: 41

نماینده سلفی های تندرو ارتباط برقرار کرد و با حمایت عربستان، قصد تأسیس احرار طرابلس را دارد .(1)

در تازه ترین درگیرهای طرابلس که بین حامیان و مخالفان سوریه روی داد، در محورهای الشعرانی، پروژه حریری، آمریکایی ها، جبل محسن و المنکوبین در یک شب بیش از 50 خمپاره شلیک شد. تمامی مغازه ها و فروشگاه های اطراف، بسته و مدارس تعطیل شدند. تعدادی منزل و محله تجاری آتش گرفت و شمار قربانیان12 نفر و مجروحان بیش از 40 نفر گزارش شد.(2)

در اواخر دی ماه بار دیگر درگیری های طرابلس شروع شد و چند روز به طول انجامید. این درگیری ها به همۀ محورهای بین دو منطقه باب التبانه و جبل محسن کشیده شد و ارتش هم با افراد مسلح درگیر شد. این درگیری ها موجب تعطیلی تمامی مدارس، دانشگاه ها، فروشگاه ها و بازارها گردید. برخی از فروشگاه ها آتش گرفتند و خسارت هایی به اموال عمومی وارد شد. و در نهایت 7 کشته و 58 زخمی برجای گذاشت.(3)

با کشته شدن یک شهروند لبنانی به نام "ولید برهوم"، درگیری های طرابلس شروع و پنج روز طول کشید. این درگیری ها که با کشته شدن سر کردۀ تکفیری ها شدت یافت، موجب بسته شدن راه ها، و تعطیلی مدارس و بازار گردید. خسارت های زیادی به ساختمان ها، فروشگاه ها، خودروها و ساختار زیربنایی این شهر وارد آمد، و 18 نفر کشته و بیش از 70 نفر زخمی شدند.(4)

درگیری ها علاوه بر خسارات مادی فراوان، بیش از 132 کشته و 600 زخمی بر جا گذاشت.

ص: 42

مردم لبنان به طور عام و برای حزب الله به طور خاص- افشا گردید. دو پسر شیخ "احمد عبدالطیف الدخاخنی"، امام جماعت مصری الاصل مسجد داریا، در حال آماده سازی بمب در منزل بودند که منفجر شد و هر دو نفر کشته و یک سوری هم زخمی شد. به دنبال این انفجار، دستگاه های امنیتی، شیخ احمدالدخاخنی را بازداشت کردند و در بازرسی از خانه وی، 18 بمب آماده انفجار و نقشه هایی از مناطق ساحلی لبنان تا بیروت و منطقه "الحدث"در حومه جنوبی بیروت را کشف کردند.(1)

بار دیگر انفجاری مهیب در" الرویس" واقع در منطقه "بئرالعبد" در ضاحیه جنوبی بیروت روی داد. این انفجار در نزدیکی مجمع سیدالشهداء† که محل اصلی تجمع هواداران حزب الله به شمار می آید، 21 شهید و130 زخمی برجا گذاشت.(2) تعدادی از کشته شده ها، زن و کودک بودند. شدت انفجار، باعث ویرانی یک ساختمان 8 منزله شد، و تعداد وسیعی از وسایل نقلیه در محل، آسیب دیدند.(3)

"کریم بقرادونی" یکی از وزرای سابق لبنان، گفت: انگشت اتهام در ضاحیه به سمت تکفیری هاست.(4)

دو انفجار تروریستی، روز خونینی را برای طرابلس رقم زد. این انفجارها مقابل دو مسجد "السلامة" و "باب التقوی" بعد از نماز جمعه اتفاق افتاد. آمار کشته ها 50 نفر و زخمی ها بیش از 300 نفر بوده است.(5)

"خالدالرواس" سخن گوی تشکل دیدار احزاب و شخصیت های ملی لبنان با اشاره به انفجار اخیر گفت: ائتلاف 14 مارس به ویژه گروه سعدحریری، عناصر تکفیری و تروریستی را برای کشاندن کشور به سوی بحرانی بزرگ، وارد لبنان کرده است.(6)

ص: 44

تکفیری ها با انفجارهایی که در نزدیک سفارت جمهوری اسلامی ایران در بیروت انجام دادند، یکی دیگر از جنایت ها را در کارنامۀ سیاه خود باقی گذاشتند. این انفجار به شهادت 23 تن، از جمله رایزن فرهنگی ایران در بیروت حجة الاسلام و المسلمین "ابراهیم انصاری" و زخمی شدن بیش از 146 تن منجر شد.(1)

با شروع سال جدید میلادی (2014) عملیات های تروریستی انتحاری اوج گرفت و در ماه اول، 3 انفجار تروریستی یکی در"هرمل"و دو انفجار در "حاره حریک" ضاحیه جنوبی بیروت، لبنان را لرزاند و11 شهروند بی گناه لبنانی قربانی این جنایت تروریست های تکفیری شدند.(2) هدف از انفجار در شهر هرمل، مرکز امنیتی "السرایا" بود، که 4 نفر کشته و 38 نفر زخمی شدند.(3) جبهه النصره لبنان، مسئولیت این انفجار ها را بر عهده گرفت.

بار دیگر انفجار انتحاری در شهر هرمل در نزدیکی انجمن خیریه "المبرات"، آتش سوزی بزرگی ایجاد کرد و به ده ها خودرو و منزل مسکونی آسیب رساند و دست کم 5 نفر کشته و شمار دیگری زخمی شدند.(4)

دو روز بعد انفجار تروریستی در منطقه "شویفات" بیروت، جان 2 تن از شهروندان لبنانی را گرفت و تعدادی هم زخمی شدند.(5)

جبهه النصره ضمن بر عهده گرفتن مسئولیت این انفجار، مدعی شد این انفجار در یک مرکز ایست و بازرسی حزب الله انجام شده و عامل انتحاری در مینی بوسی، خود را منفجر کرده و30 سرنشین به همراه 20 نیروی حزب الله مستقر در ایست بازرسی، کشته شدند.(6)

برای سومین بار، انفجار تروریستی شهر "هرمل " در لبنان را لرزاند. این اقدام در یکی از پست های ایست بازرسی ارتش لبنان، روی پل "العاصی" به وقوع پیوست که 5

ص: 45

نفر کشته و11 زخمی بر جای گذاشت.(1) 2 نفر از قربانیان از سربازان ارتش هستند و جبهه النصره مسئولیت این انفجار را بر عهده گرفت.(2)

آخرین انفجارها با صدای دو انفجار در شهر "جرود"بعلبک لبنان شنیده شد. یک انفجار در شهر "بنی عثمان" منطقه بقاع در برابر مسجد "الحسین" رخ داد، که منجر به کشته شدن 2 نفر و زخمی شدن 6 نفر گردید. گروه موسوم به "احرارالسنه" مسئولیت این عملیات را بر عهده گرفتند.(3)

تروریست های دستگیرشده در لبنان، به دست داشتن شیوخ سلفی در انفجارهای تروریستی اعتراف کردند. "نعیم عباس" نماینده مورد اعتماد گروه های تروریستی تکفیری از جمله: داعش و النصره در لبنان بوده، که اطلاعات مهمی در اختیار بازجویان بخش امنیتی ارتش قرار داده است.(4)

انفجارهایی که در سال 92 رخ داد، 20 انفجار بود که علاوه بر خسارات مادی فراوان، باعث کشته شدن حداقل 124 نفر وزخمی کردن بیش از 700 نفر گردید.

یک گروه تروریستی به نام "گردان های مروان حدید" مسئولیت پرتاب 3 خمپاره را بر عهده گرفت.(1)

سقوط موشک های جبهه النصره در منطقه هرمل، 4 نفر زخمی و یک ساختمان نظامی را تخریب کرد.(2) یک ماه بعد، این حمله تکرار شد و با پرتاب 6 موشک از خاک سوریه به اطراف منطقه هرمل، 6 نفر کشته و 20 نفر زخمی شدند.(3) روز بعد، 20 موشک دیگر به منطقه بقاع در شرق لبنان شلیک شد، که از 8 نفر قربانیان، 6 نفر کودک بودند و تعدادی بی گناه مجروح شدند.(4)

حملات گروه های تروریستی در اسفند ماه به صورت روزانه درآمد، و در مدت 9 روز، بیش از 30 موشک به مناطق مختلف بقاع شلیک شد. این انفجارها موجب خسارت های مالی و مسکونی زیادی گردید، 1 نفر کشته و بیش از 15 مجروح بر جا گذاشت.(5)

گروه های تروریستی تکفیری داعش و جبهه النصره با انفجارهای تروریستی و انتحاری و شلیک موشک و خمپاره به شهرها و شهرک های لبنانی نزدیک مرزهای سوریه تلاش می کنند حزب الله را به خروج از سوریه و دست کشیدن از مبارزه با این گروه های تحتِ حمایت رژیم صهیونیستی وادار کنند.

حملات تروریست های تکفیری از سوریه به خاک لبنان، علاوه بر خسارات مادی آن، بیش از 20 تن کشته و 55 نفر مجروح بر جا گذاشت.

بانک جهانی، ارزش خسارت های مالی وارده به لبنان را به دلیل بحران سوریه 5/7 میلیارد دلار از سال 2011 تا 2014 برآورد کرد. تعداد آوارگان سوری که تاکنون به لبنان

ص: 47

پناهنده شده اند، یک میلیون و 300 هزار نفر برآورد شده است، و 170 هزار لبنانی بر اثر این بحران، زیر خط فقر قرار گرفته اند.(1)

21. شبکه خبری العالم:

www.alalam.ir

22. الشرق الاوسط: www.aawsat.com

23. السفیر:www.assafir.com

24. الاخبار: www.al-akhbar.com

25. النشره:www.elnashra.com

26. خبرگزاری رویترز:www.reuters.com

27. شبکه خبری المنار:

www.almanar.com.lb

28. شبکه خبری الجزیره:

www.aljazeera.net

29. سایت صیداویات:

www.saidacity.net

30. روزنامه البناء

ص: 50

ه ق) و فرزندش شاه عبدالعزیز دهلوی (1159-1239 ه ق) ادامه یافت، اما نه به تندی و خشونت پیکار جویانه وهابیت.

افکار وهابیت در شبه جزیره هم چنان به فعالیت خود ادامه می داد تا این که بعدها توانست توسط رشید رضا(1282-1354ه ق) به مصر و بلاد دیگر نیز نفوذ کند.(1) در مصر پس از رشید رضا شاگردش حسن البناء(1324-1368ه ق) تفکرات او را تا حدودی ادامه داد و با تاسیس جماعت اخوان المسلمین رویکرد جدیدی در اسلام را با تلفیق اسلام تندروانه و صوفی گرایانه در پیش گرفت که از درون این جماعت سید قطب(1285-1345 ه ق) ظهور و بروز پیدا کرد، سید قطب متاثر از اندیشه های حسن البناء و ابوالاعلی مودودی(1321-1399 ه ق) بود(2) که یکی تحت تاثیر فضای فکری شبه جزیره و دیگری تحت تاثیر فضای شبه قاره پرورش یافته بود، بر این اساس می توان سید قطب را حلقه وصل تفکرات ابن تیمیه در شبه جزیره و شبه قاره دانست، از این رو برخی نوشته اند که او تلاش می کرد تا اندیشه های ابن تیمیه و شاگردش ابن قیم جوزی(691-751 ه ق) را احیا کند.(3) با ظهور سید قطب تفکرات التقاطی در مصر وارد فضای جدیدی شده و به افراط گرایی همراه با جهاد روی آورد. او با تالیف کتاب معالم فی الطریق به تبیین جامعه آرمانی مد نظر خویش پرداخت که برای دست یابی به این جامعه باید به جهاد روی آورد(4) و پس از آن با انتشار عقاید خود به ایدئولوگ یک جریان افراطی در اخوان المسلمین در دهه 1970 تبدیل شد.(5)

ص: 54

اندیشه های سید قطب پس از او با تفاسیر متفاوت پیروانش مواجه شد و همین امر سبب تشکیل احزاب و جریان های مختلفی گشت(1)، اما تفکرات جهادی او از سوی پیروانش به کشورهای مختلفی نفوذ پیدا کرد. در جریان جنگ شوروی در افغانستان و مهاجرت نیروهای اعراب به آن جا، برخی از پیروان تفکر جهادی سید قطب وارد افغانستان شدند که به عنوان نمونه می توان به افرادی همچون ایمن الظواهری (رئیس فعلی القاعده و از شخصیت های تاثیرگذار در تشکیل القاعده)(2) اشاره کرد که کاملا تحت تاثیر تفکرات سید قطب بوده است.(3) هم چنین عبدالله عزام(4)(1941- 1989م) استاد بن لادن (1955-2011م) رهبر پیشین القاعده، که به شدت تحت تاثیر حسن البناء وسید قطب بوده(5) و جهاد را از واجب ترین واجبات می دانست(6)

مهاجرت این افراد به افغانستان، برای برخی کشورها از جمله آمریکا که به جهت قدرت طلبی سیاسی در رقابت با شوروی بود بسیار خوشایند آمد، از این رو مهاجرین در کنار مجاهدین افغان با حمایت مالی و تسلیحاتی آمریکا و عربستان به جنگ با شوروی پرداختند. پس از شکسته شدن هیمنة شوروی توسط مجاهدین و در پی جنگ های داخلی در افغانستان یک گروه اسلام گرای سلفی دیگری نیز به نام «طالبان»

ص: 55

ظهور و بروز یافت که تحت حمایت مالی آمریکا(1) به فعالیت های نظامی بر ضد دولت مشغول بود. این گروه که از جهت عقیده به مهاجران جهادی عرب بسیار نزدیک بودند(2) در کنار آن ها قرار گرفته و جریانی تحت عنوان «القاعده» به سرکردگی اسامه بن لادن و ایمن الظواهری تاسیس شد. اما کم کم در پی قطع کمک های مالی و تسلیحاتی آمریکا، القاعده موی دماغ امریکا شده و منافع آن ها را مورد هدف قرار داد، آمریکا نیز در مقابل به بهانه های مختلف از جمله ماجرای یازده سپتامبر و مبارزه با تروریست به این گروه در افغانستان حمله و آنها را سرکوب کرد. القاعده پس از سرکوب شدن توسط آمریکا به کشورهای دیگر مهاجرت کرد و این امر سبب گسترش و انتشار جریان القاعده در کشورهای مختلف به خصوص عراق شد.

عراق که از سال 2003 تحت اشغال آمریکا قرار گرفته بود فرصتی را برای یارگیری القاعده ایجاد کرد تا به بهانه مبارزه با آمریکا در عراق به فعالیت خود ادامه دهند. در همین زمان در عراق گروهکی تکفیری به نام «التوحید و الجهاد» به سرکردگی ابومصعب زرقاوری (1966-2006م) به فعالیت های تروریستی مشغول بود، او که در جنگ افغانستان علیه شوروی نیز حضور داشت به همکاری با القاعده پرداخت و در کنار اسامه بن لادن و ایمن الظواهری قرار گرفت و در سال 2004 به طور رسمی بیعت خود را با القاعده اعلام کرد و نام گروهک خود را به القاعده در بین النهرین(القاعده فی بلاد الرافدین) تغییر داد(3)او دشمنی با شیعه را در سرلوحه برنامه هایش داشت و از آن پس جنگ افسارگسیخته میان شیعه و سنی را نیز به بن لادن پیشنهاد داد(4)زرقاوی در نهایت در سال 2006 در حمله هوایی آمریکا کشته شد، اما فعالیت تروریستی تکفیری

ص: 56

این جریان توسط جانشینانش(1) و با تاسیس گروه «دولت اسلامی عراق» در سال 2006 ادامه یافت.

در سال 2011 در پی جنگ داخلی در سوریه گروهی به نام «جبهة النصره» به عنوان شاخه ا ی از القاعده در سوریه، شکل گرفت و بیعتش را با ایمن الظواهری رهبر القاعده در افغانستان اعلام کرد.(2) این گروه جنگجو در سوریه به فعالیت جهادی مشغول بود تا این که در تاریخ نهم آوریل سال 2013 میلادی ابوبکر بغدادی سرکرده «دولت اسلامی عراق» در یک نوار صوتی از طریق شبکه «شموخ الاسلام» ادغام آن را با گروه تکفیری دولت اسلامی عراق اعلام کرد.(3) با ادغام این دو گروه و دولت اسلامی عراق و شام موسوم به «داعش» تشکیل شد. داعش فعالیت های گسترده جهادی را در شهرهای مختلف سوریه و عراق در پیش گرفت، اما کم کم بین سرکرده گروه داعش که شخصی با عنوان مستعار ابوبکر البغدادی است با ایمن الظواهری رهبر القاعده اختلافاتی پیدا شد که سبب جدایی داعش از القاعده و شاخه آن در سوریه یعنی «جبهة النصره» گشت.(4) ایمن الظواهری نیز در یک نوار صوتی از طریق شبکه «الجزیره» ادغام این دو گروه را ملغی کرد و جبهة النصره را از شاخه های مستقل قاعده الجهاد(القاعده) دانست(5)از این پس داعش رسما از القاعده جدا شده و به عنوان یک گروه مستقل جایگزین آن در عراق شد و هم اکنون نیز هم چنان در عراق فعال بوده و نام خود را با حذف پسوند «عراق و شام» به «دولت اسلامی» تغییر داده و بیعت با ابوبکر بغدادی سرکرده این گروه تروریستی را به عنوان خلیفه مسلمین اعلام کرد.(6) البته این امر بر

ص: 57

بسیاری از حامیانشان که موقعیت سیاسی خود را در خطر می دیدند گران آمد، از این رو به مخالفت با آن ها پرداختند و اعلام «خلافت اسلامی» و تعیین ابوبکر البغدادی به عنوان خلیفه از سوی داعش را باطل دانستند.(1)

این گفتار، تاریخچه و پیشینه ای کوتاه از جریان های تکفیری جهادی در عراق است که به فعالیت های تروریستی از جمله کشتار مردم و هدم قبور و هتک اماکن مقدس و جنایت های دیگر در این کشور مشغولند. و باید ریشة این جریان رادیکال و پیکارجو را در عقاید انحرافی ابن تیمیه و وهابیت و پس از آن در افکار مذهبی سیاسی سید قطب و جماعت اخوان المسلمین جست وجو کرد که القاعده و داعش یکی از پیامدهای آن در کشور عراق است(2)

امارات و سوریه و نیز برخی کشورهای شمال آفریقا همچون الجزایر، لیبی، تونس و مغرب وکشورهای دیگر هستند که به انگیزه های گوناگون وارد عراق شده اند. پایگاه خبری العرب الیوم در گزارشی دربارة خطر داعش به نقل از برخی کارشناسان نوشته است که شمار زیادی از جنگ جویان داعش در عراق، عراقی و لیبیایی، و رهبران دینیشان نیز از عربستان و تونس هستند(1)خبرگزاری فارس در تاریخ سی و یکم خرداد 1393 سندی را با تصویر منتشر کرده است مبنی بر آن که دولت قطر در سفارت خود در طرابلس به آموزش 1800تبعة مغربی و شمال آفریقایی و اعزام به عراق برای پیوستن به گروه تروریستی داعش اقدام کرده است(2)العالم در گزارشی به نقل از برخی موسسات جمع آوری اطلاعات اعلام کرد که پانصد تبعه الجزایر، دو هزار نفر لیبیایی و 1500 تونسی در صفوف داعش در عراق می جنگند.(3) به گزارش دیگری از العالم وزیر کشور مغرب به عضویت بیش از دو هزار نفر تبعه مغربی در داعش اذعان کرد(4)

همکاری برخی سنی های عراق و پس مانده های حزب بعث با این گروه های تکفیری نیز سبب پیشرفتشان در عراق شد که به عنوان نمونه می توان به همکاری های مردم در دو استان نینوا و صلاح الدین و در نتیجه اشغال موصل در بیستم خرداد 93 اشاره کرد.

تهاجمات و جنایت های تکفیری در عراق را با توجه به پیشینة یاد شده بررسی کرده و به گوشه هایی از این جنایت ها از سوی وهابیت نیز اشاره کنیم تا هم عقبة این جریان روشن شود و هم نمونة کامل تری از آمار جنایت های تکفیری در عراق ارائه کرده باشیم.

تکفیری های وهابی که از آغاز فعالیت خود تحت حمایت حکومت آل سعود به طور رسمی به جهاد علیه مسلمانان و ادیان گوناگون پرداخته اند جنایت های زیادی را در کشور عراق از خود به ثبت رساندند و با هجوم به این کشور مردمان بسیاری را به خاک و خون کشیده و فجایع فراوانی را رقم زدند؛ در سال 1216 با نیروهای زیادی وارد عراق شده و با هجوم سهمگینی به شهر مقدس کربلا تعداد زیادی از ساکنان آن جا را کشتند و خوف و اضطراب در مناطق مختلف عراق ایجاد کردند.(1) به نقل یکی از تاریخ نگاران وهابی در همین سال ارتش وهابیت با فرماندهی سعود بن عبدالعزیز به زور وارد کربلا شده و مردمان آن دیار را در بازار و خانه ها کشتند، قبه حرم سیدالشهدا را تخریب کرده و زیورآلات آن را به غارت بردند و نیز هرآنچه در شهر یافتند (از اموال مردم) همه را به تاراج بردند(2)در سال 1218 به بصره حمله کرده و مردم آن جا را به قتل رسانیدند و تمامی بارگاه ها و بسیاری از قبرها را تخریب کردند.(3) هم چنین در سال 1220 با سپاهی انبوه به نجف وارد شده و دستور دادند تا دیوارها را بر سر اهالی آن خراب کنند اما در ورود به آن جا با خندقی بزرگ مواجه شدند که عبور از آن ساده نبود، در نهایت، کار به تیراندازی کشید و در رویارویی با مردم شهر، عقب نشینی کرده و روستاهای اطراف این شهر را غارت کردند.(4) در سال 1225 نیز به نجف و کربلا حمله کردند و راه را بستند و تعداد زیادی از زوار سیداالشهدا، که از زیارت نیمة شعبان

ص: 60

برمی گشتند، را به قتل رسانیدند که گفته شده تعداد کشته ها 150نفر بوده است(1)در سال 1230 دیگر بار به کربلا حمله ور شدند که این بار مردمی که از قبل زخم خورده بودند در آماده باش به سر می بردند تا این که جنگ سختی بین مهاجمان وهابی و مردم کربلا صورت گرفت که در نهایت، مهاجمان را به بازگشت مجبور کردند(2) هم چنان در سال 1345-1346 نیز چندین بار پشت سر هم به عراق حمله ور شدند(3)البته این تهاجمات و کشتارها تنها به کشور عراق اختصاص نداشته بلکه در مناطق مختلف از جمله یمن، شام و شهرهای مختلف شبه جزیره از جمله مکه و مدینه و سایر بلاد به قتل و غارت پرداخته و مردمان بی دفاع بسیاری را کشته اند. این موارد نمونه ای از جنایت های وهابیت است که امروزه نیز پیروان این تفکر انحرافی در قالب جریان ها و حزب های گوناگون آن را ادامه می دهند.

مراجعه به اخبار و گزارش هایی که همواره از سوی منابع خبری منتشر می شود گوشه های از این جنایت ها را روشن می سازد، برخی پایگاه های خبری اینترنتی به پاره ای از این جنایات که القاعده در آن دخالت داشته اشاره کرده اند؛ به عنوان نمونه، انفجارهای عاشورا در مارس 2004 که 271 شهید و زخمی به دنبال داشت، انفجار هتل های بغداد، انفجارهای القحطانیه و کشته شدن 796 تن و زخمی شدن 1562 نفر از طایفه ایزیدیه در نزدیکی شهر سنجار در شمال عراق، انفجار البطحاء که 41 کشته و 72 زخمی داشت، انفجار هشت مارس2009 و کشته شدن 28 نفر و زخمی شدن 57 پلیس، انفجارهای نوزده آگوست 2009 که 96 کشته و 565 زخمی به دنبال داشت، کشتار عرس الدجیل که هفتاد نفر را سر بریده و در رودخانه انداختند که همگی از شیعیان بودند. کشتار العشار که 114 کشته به دنبال داشت، یورش به گارد ملی عراق در شهر الرمادی، انفجار ژوئن سال 2010 که هفتاد کشته و چهارصد زخمی به دنبال داشت. کشتار کلیسا سیده النجاه در سی و یکم دسامبر2010 که 58 نفر در داخل کلیسا کشته شدند. حملات انتحاری ژانویه سال 2011 که به کشته شدن 140 نفر ظرف سه روز انجامید، انفجارهای سیزده ژوئن2012 که 84 کشته و 284زخمی به دنبال داشت، انفجارهای بیست و سوم ژوئیه همین سال که 114کشته و صدها زخمی در مناطق مختلف عراق داشت(1)

پس از این جنایت ها می توان سال 2013 میلادی و 1392 شمسی را یکی از خونین ترین سال های عراق دانست، خبرگزاری فارس در گزارشی در تاریخ بیست و ششم اسفند سال 1392 به مجموع جنایت های گروه های تکفیری در عراق پرداخته و بر اساس اطلاعاتی از وزارت خانه های کشور، بهداشت و دفاع به کشته شدن 7500 نفر در عراق اشاره کرد و سپس به روزشماری وقایع این سال پرداخت که طی عملیات های انتحاری گوناگون و بمب گذاری ها عده زیادی از مردم بی گناه به خاک و خون کشیده شدند(2).

ص: 62

شبکه «العالم» در گزارشی اعلام کرد که از ابتدای سال 2013 تا اواخر این سال 6450 نفر در خشونت های عراق کشته شدند(1)به گزارش برخی خبرگزاری ها هیئت سازمان ملل متحد در عراق موسوم به یونامی در گزارشی اعلام کرد که تنها در ماه سپتامبر 2013، 3112 شهروند عراقی بر اثر خشونت ها و حملات تروریستی کشته شدند.(2) خبرگزاری ایرنا براساس اعلام سازمان ملل نوشت: حدود شش هزار تن از ماه ژانویه تا سپتامبر سال 2013 میلادی در خشونت های عراق کشته و چهارده هزار تن دیگر نیز زخمی شده اند.(3) برخی شبکه های خبری همسو با القاعده نیز به نقل از یکی از پزشکان بیمارستان مرکزی شهر فلوجه در استان الانبار عراق اعلام کردند که از آغاز عملیات ها در استان مذکور از دسامبر 2013 تا اواخر مه 2014، 366 تن کشته و حدود 1493 تن دیگر زخمی شده اند.(4)

واحد مرکزی خبر جمهوری اسلامی ایران نیز در گزارشی در تاریخ بیست و ششم آذر 1392 (دسامبر 2013) با اشاره به تاسیس گروهک تروریستی تکفیری دولت اسلامی عراق و شام، شمار افرادی که توسط این گروه در شش ماه نخست تاسیس آن زخمی یا کشته شدند را 1996 شهید و 3021 زخمی اعلام کرد. در این گزارش آمده است این گروهک 1411 باب خانه را منفجر و بر سر ساکنانش ویران کردند.(5)

مجله خبری «النباء» وابسته به داعش در بازشماری جنایت های خویش در سال 1434 (2012-2013) به مجموع 7681 عملیات شامل 4465 بمب گذاری، 537 انفجار خودرو، 1083ترور و 1047 تیراندازی توسط تک تیراندازها و صدها عملیات انتحاری، حمله های مسلحانه، تسلط بر شهرها، و موارد دیگر اعتراف کرده است که تعداد بی شماری از مردم در این عملیات ها به قتل رسیدند و سپس به روزشماری جنایت های

ص: 63

خود در این سال و کشتار مردم پرداخته است(1)چنانچه این آمار اعلام شده از داعش صحیح باشد نشان دهنده یک برنامه ریزی هدف مند در نقض حقوق بشر از سوی این جریان است.

این اخبار و گزارش ها گوشه ای از آمار جنایت تکفیری های القاعده در سال 1392 و 2013 میلادی است که به کشته و مجروح شدن تعداد بی شماری از مردم بی گناه منجر شده است.

با شروع سال 2014 میلادی و هم چنین ماه های نخست سال 1393 شمسی نیز برگ جدیدی از جنایت های تکفیری ها در عراق توسط داعش رقم خورد. این گروه توانست با زمینه های موجود در مناطق شمالی و شمال غرب این کشور برخی از شهرهای این مناطق را به تصرف خود درآورده و این بار نه تنها با بمب گذاری و عملیات های انتحاری بلکه با جنگ های مسلحانه و پیکارهای خشونت بار، افراد بی گناه بسیاری را دستگیر و اعدام کند. این گروه تکفیری تروریستی که از هیچ جنایتی باک ندارد گاه گاهی برای ایجاد رعب و وحشت در بین مردم به انتشار تصاویری از این جنایات نیز پرداخته است که با مراجعه به فضاهای مجازی و اینترنتی می توان تصاویر و کلیپ های آن را مشاهده کرد و حتی در گوشی های تلفن همراه که کمتر کسی پیدا می شود تصاویر و کشتارهای جانیان تکفیری را از این طریق ندیده باشد، و نیز با مراجعه ای کوتاه به اخبار و اطلاعات موجود در فضای اینترنتی و خبرگزاری ها به سادگی می توان دریافت که این تروریست های تکفیری که به نام برپایی دولت اسلامی عراق و شام(داعش) به جان مردم افتاده اند هر روز چقدر کودکان و زنان و مردان را کشته اند و چه میزان انسان ها را داغدار کرده و چه مقدار هتک حرمت و تجاوز به نوامیس مسلمانان را در کارنامه خود به ثبت رسانیده اند. برخی از این جنایت ها که توسط خبرگزاری ها منتشر شده به این شرح است:

ص: 64

خبرگزاری فارس به نقل از خبرگزاری فرانسه طی گزارشی شمار قربانیان این سال در عراق را تا دوازده ژانویه 452 کشته و 448 زخمی اعلام کرد که از میان 452 کشته، 25نفر نیروی پلیس، 37 سرباز و 3 نفر نیروی شورای بیداری بوده اند و البته 221 تروریست مسلح نیز به درک واصل شدند، اما سایر کشته ها از شهروندان و غیرنظامیان عراقی بودند. و از میان 448 زخمی نیز، 29 پلیس، 31 سرباز، چهار نیروی شورای بیداری و 221 نفر شبه نظامی هستند. تا پایان ماه نخست میلادی سال 2014، شمار این قربانیان براساس گزارش وزارت خانه های بهداشت، دفاع و وزارت کشور عراق به 1013 تن رسید. از میان این قربانیان 795 غیر نظامی، 122 سرباز و 96 پلیس به چشم می خورند. این خبرگزاری نوشت: این آمار نشان می دهد که تعداد کشته شدگان نسبت به سال گذشته به سه برابر افزایش یافته است. بر اساس این گزارش، قربانیانی که از نیروهای امنیتی و پلیس بوده اند به طور عمده به وسیله سلاح های گرم مورد هدف قرار گرفته اند، اما غیر نظامیان بر اثر وقوع انفجارها در مناطق عمومی پر جمعیت مانند بازار، خیابان های شلوغ و کافه ها بیشترین تلفات را متحمل شدند.(1)

سایت های خبری داعش تنها در ماه ربیع الاول 1435 اعلام کردند که 1295 عملیات نظامی در عراق انجام دادند(2)در تاریخ سیزدهم ژوئن 2014 داعش در بیانیه ای اعلام کرد که 1700 نفر شیعه در صلاح الدین را اعدام کرده است(3)، و دو روز بعد تصاویری از کشته شدن صدها جوان شیعه عراقی در سایت ها منتشر کردند.(4) اما حدود دو هفته بعد سازمان دیده بان حقوق بشر اعلام کرد که بر اساس تحلیل های به دست آمده از

ص: 65

تصاویر منتشر شده از سوی تروریست ها و نیز تصاویر ماهواره ای چنین به نظر می رسد که حدود 160 تا 190 تن بلکه بیشتر در فاصله زمانی یازدهم تا چهاردهم ژوئن در دو منطقه خاص از تکریت به قتل رسانیده اند.(1)

برخی خبرگزاری ها در چهاردهم ژوئن 2014 اعلام کردند داعش12نفر از شخصیت های مذهبی و ائمة جماعات موصل را به قتل رسانیدند(2)

خبرگزاری فارس در تاریخ 30خرداد 1393(20/ژوئن/2014) در خبری از دستگیری یکی از سرکرده های داعش خبر داد که در طی بازجویی های خود به اعدام بیش از سیصد زندانی شیعی به دست عناصر داعش اعتراف کرد(3)

به گزارش شبکه العربیه در تاریخ 28شعبان 1435 مصادف با بیست و ششم ژوئن 2014 در یک عملیات انتحاری در کاظمیه شمال بغداد دست کم نوزده نفر کشته و 41 نفر زخمی شدند.(4)

به گزارش ایرنا در تاریخ یکم تیر 1393 تروریست ها در عراق طی دو روز گذشته بر این تاریخ در غرب این کشور، دست کم 21 نفر از مقامات شهرهای «راوه» و «عانه» را اعدام کردند.(5)

در بقیع و قبور برخی اصحاب رسول خدا آغاز شد، هم اکنون توسط جریان های تکفیری القاعده و داعش در عراق و سوریه ادامه دارد که هر از چندگاه با تصرف مناطق مختلف به این جنایت دست می زنند.

بزرگ ترین و دردناک ترین جنایت تکفیری ها در عراق که داغ سنگینی بر دل شیعیان جهان گذاشت، تخریب بارگاه مقدس امام هادی و امام عسکری بوده است که در بامداد سوم اسفند 1384ش. (مصادف با بیست و سوم محرم 1427ق و بیست و دوم فوریه 2006

م) قلوب شیعیان جهان را جریحه دار کرد و انسان های آزادة دنیا را به تعجب واداشت. القاعده عراق که در آن تاریخ تحت رهبری ابو مصعب زرقاوی به فعالیت تروریستی مشغول بود مسؤلیت این انفجار را به عهده گرفت.(1)

این جنایت ها هم چنان ادامه داشت تا این که داعش با ظهور خود آمار جدیدی در مناطق مختلف عراق به جا گذاشت و با تعرض به مقدسات ادیان و مذاهب گوناگون و بزرگان آن ها برگ جدیدی از جنایت ها را در کارنامة ننگین خود رقم زدند. برخی سایت های وابسته به داعش رسما اعلام کردند که تخریب و هدم همه حسینیه ها و قبور در دستور کارشان قرار دارد(2) و پس از تصرف موصل در بیانیه ای شانزده ماده ای اعلام کردند که موضع ما درباره مشاهد و زیارتگاه ها این است که هیچ قبری و هیچ تمثالی در عراق نخواهد بود مگر این که آن را هموار و نابود خواهیم کرد(3) و از اوایل جولای تعداد زیادی از مساجد، حسینیه ها، کنیسه ها، زیارتگاه ها و و آرامگاه ها را در تلعفر و موصل تخریب کردند.(4) و نیز قبور انبیای الهی حضرت یونس و حضرت شیث

ص: 67

را در موصل منفجر کردند که شبکه الجزیره تصویری ویدئویی از این انفجارها منتشر کرده است.(1)

به گزارش منابع خبری، داعش در بیست وششم خرداد 1393 آرامگاه «ابن اثیر جزری» مورخ اسلامی و در تاریخ سوم تیر 1393 مصادف با بیست و چهارم ژوئن 2014 آرامگاه «فتح موصلی» معروف به شیخ فتحی از عرفای قرون اول اسلام را در موصل(2) و نیز در تاریخ چهارم تیر مقام حضرت ابوالفضل العباس7 و دو حسینیه در شمال موصل(3) و نیز در ماه ژوئن مقام حضرت زینب در غرب موصل را تخریب کردند(4)

این گروه که بدون حفظ هیچ حریمی به اماکن مقدس هتاکی می کنند در آخرین تعرضاتشان در استان نینوی کلیساها، مساجد و حسینیه ها را به پایگاهی برای خود تبدیل کرده اند(5) برخی خبرگزاری ها نیز تصاویری از عملیات های تخریب قبور و حسینیه ها در موصل منتشر کردند.(6)

داعشی ها در تصرف موصل حتی آثار مکتوب علمی و نسخه های خطی بسیاری را نیز از بین بردند که به گزارش العراقیه 1200 نسخه مخطوط کمیاب را در کنیسه های موصل به آتش کشیدند(7)

دیگری از کارنامه خود انسانیت را نیز به قربانگاه کشیده و با تعرض و تجاوز به نوامیس مسلمانان، وحشی گری را به اوج رسانیده اند. القاعده و داعش که به نام شریعت به جنگ دیانت آمده اند با وحشی گری تمام به زنان و دختران تجاوز کرده و حیثیت زنان مسلمان را قربانی شیطان صفتی خود می کنند، یا به نام دین زنان را طعمه ای برای اشباع شهوات قرار داده و با فتواهای شیطانی نظیر جهاد نکاح، به شهوت رانی و هوس بازی می پردازند، یا با فریب کاری زنان و کودکان را به عملیات های انتحاری واداشته و از این طریق سوء استفاده می کنند. گاهی اوقات نیز پس از سوء استفاده جنسی از زنان و دختران کم سن و سال، به نام شریعت کمربند انتحاری به آن ها بسته و به زندگیشان خاتمه می دهند. به گزارش برخی خبرگزاری ها به نقل از برخی کارشناسان، جانیان القاعده که طی سال های 2007 تا 2009 در دیالی و انبار متمرکز شده بودند، 37 عملیات انتحاری را از طریق زنان در عراق انجام دادند(1)

گروهک تروریستی داعش نیز که از اردیبهشت سال 93 فعالیت جدیدی را عراق شروع کرده است بر اساس اخبار منتشر شده تجاوز به زنان و دختران را نیز در کارنامة سیاه خود رقم زده اند؛ خبرنگار بولتن نیوز در تاریخ بیست و دوم اردیبهشت همین سال در گزارشی از اقلیم کردستان عراق، نوشته است که داعش با توسل به زور چهار دختر کُرد را مورد تجاوز قرار داده و چهار جوان پسر کُرد که همراه این چهار دختر بودند را تیرباران کردند و سپس دختران را آزاد کردند.(2)

به گزارش خبرگزاری فارس در تاریخ پنجم تیر 1393 به نقل از مرکز خبری رسانه های عراقی «آی ام ان»، و نیز خبرگزاری تسنیم در صفحه بین الملل خود به نقل از پایگاه خبری اصوات العراق نوشته اند گروهک تروریستی داعش در منطقه العلم در استان صلاح الدین سه زن عراقی را بعد از تجاوز سر بریدند.(3) در خبری دیگر آمده

ص: 69

است یکی از اعضای شورای استان کرکوک در گفت وگو با شبکه خبری السومریه نیوز تصریح کرد: تروریست های مسلح پس از اشغال روستای «بشیر» در منطقه «تازه» واقع در بیست و پنج کیلومتری جنوب کرکوک، تمامی زنان و کودکان یک خانواده را اعدام کرده اند(1)برخی شبکه ها و خبرگزاری های عربی نیز خبر داده اند که داعش با تسلط به مناطق مختلف عراق زنان را مورد تجاوز قرار می دهد و به جنایاتی در نینوی و شهر موصل اشاره کرده اند.(2)

این جنایت ها گوشه ای از تجاوزات تکفیری ها در عراق است که منتشر شده و چه بسیار زنان و دخترانی که به جهت حفظ آبرو از انتشار این جنایت ها پرهیز کرده و هم چنان غم این بی حرمتی را در سینه خود نگه می دارند.

در تاریخ سی و یکم خرداد 1393 سندی را با تصویر منتشر کرده است مبنی بر آن که دولت قطر در سفارت خود در طرابلس به آموزش برخی افراد جهت اعزام به عراق برای پیوستن به گروه تروریستی داعش اقدام کرده است.(1) خبرگزاری شبکه العراقیه نیز به نقل از برخی روزنامه های انگلیسی نوشته است که دولت های قطر و عربستان با کمک های مالی خود به عشایر مناطق شمالی و غربی عراق در قبال همکاری با داعش، نقش به سزایی در سقوط این مناطق داشته اند(2) العراقیه در خبری دیگر نوشته است که دولت عربستان و قطر به کسانی که در عراق می جنگند ماهیانه هفتصد دلار پرداخت می کند(3)

گروه دومی که جریان های تکفیری عراق را حمایت می کنند برخی شخصیت های دینی و سیاسی داخلی و خارجی و نیز پس مانده های بعثی عراق هستند که از مردم و نظام حاکم بر عراق زخم خورده اند. بنا به گزارش خبرگزاری فارس به نقل از پایگاه اطلاع رسانی «الرابط الیمنی» بر اساس برخی اسناد،131 شخصیت آکادمیک، فعالان سیاسی و شخصیت های دینی وابسته به 31 کشور در جهان، گروه تروریستی داعش را از جهت مالی تامین می کنند که 28شخصیت سعودی و دوازده نفر از افراد سیاسی و دینی عراق در صدر این گزارش هستند. این پایگاه خبری به اسامی 42 نفر از آن ها اشاره کرده است(4)

حامیان جریان های تکفیری با هدفی واحد به دنبال ایجاد هرج و مرج در عراق هستند، اما هرکدام از آن ها انگیزه های گوناگونی دارند. به نظر می رسد علت اصلی حمایت دولت عربستان از جانیان تکفیری، نگرانی از قدرت گرفتن شیعیان در منطقه است. عربستان با تعصبات سنی گری به دنبال مطرح کردن خود به عنوان مرکز حاکمیت

ص: 71

اسلام بوده و همواره از نفوذ قدرت ایران و حمایت او از کشورهای شیعی هراس داشته است، از این رو به دنبال تضعیف کشورهای شیعی می باشد تا از این طریق بتواند قدرت های منطقه را به زیر بکشاند. فعالان مذهبی به خصوص کسانی که تحت تاثیر وهابیت هستند نیز با تعصبات خود به دنبال ایجاد تنش میان سنی و شیعی بوده و هدف اصلی شان از بین بردن دولت شیعی در عراق است. فعالان و گروه های مخالف سیاسی نیز که بیشتر زخم خورده های بعثی هستند به دنبال جبران قدرت از دست رفته خود و تشدید نزاع های طایفه ای می باشند.

غالب کشته شدگان در جنایت های عراق شیعه بوده اند و بسیاری از آن ها در حین برگزاری مراسم مذهبی از جمله زیارت و عزاداری برای ائمة اطهار کشته شده اند که این خود نشان دهندة وهابی گری و دشمنی با زیارت و توسل ائمة اطهار است، از این رو با مشرک دانستن زائران ائمه، آنان را به خاک و خون می کشند.

از انسانیت نبرده اند چه رسد به دین. این جانیان نه تنها انسان های زیادی را قربانی کرده اند بلکه انسانیت را به قربانگاه کشیده اند و همه کرامت های انسانی را با خوی وحشی خویش دفن کرده اند. آنچه این افراد انجام می دهند دشمنی با دین و انسانیت است که تنها در پوششی از دین قرار دارد، اما درون آن چیزی جز بی دینی و یاغی گری نیست.

به امید روزی که با ظهور مصلح جهانی همه طاغیان و یاغیان نابود شده و انسانیت حیاتی دوباره یابد.

ص: 74

النباء، سال پنجم، العملیات العسکریة للدولة الاسلامیة لسنة 1434فی العراق.

اختلافاتی وجود دارد که سبب شده تصور گردد داعش فرعی از القاعده نیست، در حالی که در واقع چنین نیست؛ البته نقش مهم استعمار، به ویژه امریکا در ایجاد تروریست در منطقه، از قبیل: سربازگیری و همکاری استراتژی و سیاسی و حتی نظامی به وسیله نوکران حلقه بگوش آن در (قطر وترکیه) مخفی نیست. بلکه نقش بسیار سازنده امریکا در سرباز گیری سازمان های تروریستی مخصوصاً در زندان های عراق، مانند: زندان «بوکا» که بارزترین مکان برای سربازگیری نیروهای القاعده و دولت اسلامی عراق بود، روشن است و دلیلش این می باشدکه میان شیعیان و اهل سنت جنگ مذهبی راه بیندازند و به مصالح و نفوذ ایران در منطقه ضربه وارد کنند و جنگ مذهبی و تمدن که مدت طولانی در پی راه انداختن آن بودند، تحقق یابد و از این طریق، قدرت مسلمانان در منطقه را به دلیل حفظ و امنیت اسرائیل، تضعیف کنند که متاسفانه برخی از دولت های خاورمیانه به ویژه عربستان علاوه بر مساعدت سازمان های ترورریستی از ناحیه ایدیولوژی چنین طرحی را در خاورمیانه رهبری می کنند.

واژگان کلیدی: داعش، ابوبکر بغدادی، ابومصعب زرقاوی، منابع مالی داعش، ساختار داعش

بفرستد، مقصود شان از نامه این بود که ابو حمزه مهاجر و ابو عمر را از ارتکاب اشتباهات سیاسی بترسانند.

هنگامی که ابو بکر بغدادی امارت را، بدون اجازه ستادفرماندهی (اسامه بن لادن) بر عهده گرفت، شیخ عطیه پیامی را به فرماندهی دولت اسلامی عراق در تاریخ 7 جمادی الاول 1431 فرستاد که در آن آمده بود: به برادران گرامی در فرماندهی پیشنهاد می دهم که فرمانده موقتی برای مدیریت امور، تا هنگامی که مشورت تمام شود، برگزینند و بهتر است منتظر بمانید و کسی را با رأی قاطع به عنوان امیر تعیین نکنید، و نام های پیشنهادی را بفرستید و تمام موارد از جمله: نام، تعریفی از آن ها و مدارک و... را برای ما ارسال کنید ... و ما آن را برای شیخ اسامه برای مشورت دادن به شما، بفرستیم. شیخ اسامه پیامی برای شیخ عطیه الله در 24 رجب 1431 فرستاد که در آن آمده: «بهتر است که معلوماتی کامل از برادرمان ابوبکر بغدادی که به جای برادرمان ابو عمر بغدادی تعیین کرده اید و معاون اول او - ابو سلیمان ناصر دین الله- بفرستید و از تعداد زیادی برادران معتمد و معتبر دربارة آن ها بپرسید تا این امر را برای ما به طور گسترده توضیح دهند

شیخ عطیه الله پیامی در تاریخ 20 شوال 1431 برای وزارت اعلام (رسانه) دولت اسلامی عراق فرستاد که در آن آمده: مشایخ از شما می خواهند که معرفی نامه مختصری از مشایختان از فرماندهان جدید: ابوبکر بغدادی امیر المومنین در دولت اسلامی عراق و معاون او و وزیر جنگش و اگر شد دیگر مسئولان بفرستید و در صورت امکان مشایخ را درباره این امر خبر دهید.

نماینده شورای دولت اسلامی عراق در یکم ذی القعده 1431 جواب را این گونه فرستاد: برادر فاضلم پیام شما در مورخه رجب الحرام 1431 به ما رسید و هم چنین پیام قبلی که ضمن آن بعضی از توجیهات از مشایخ گرامی حفظهم الله حول وضعیت دولت و منتظر ماندن در تعیین امیر جدید در آن بود، اما این پس از اعلام امارت جدید به ما رسید و به هر حال برادران در آغاز حرص بر مطلع کردن مشایخ در نزد شما، بر حقیقت وضعیت، همان گونه که هست، تصمیم گرفتند. و سپس افزود: به اطلاع شما

ص: 79

مشایخ گرامیمان و متولیان امرمان می رسانم که دولت اسلامیتان در سرزمین رافدین در سلامت و منسجم است، سپس افزود: شیوخ محترم و عالی قدرمان! بعد از قتل دو شیخ، مجلس شورای تلاش کرد که اعلام امیر جدید را به تأخیر بیندازد تا دستوری از سوی شما پس از برقراری ارتباط برسد، اما به دلایل مختلف که مهم ترین آن ها در کمین بودن دشمنان در داخل و خارج بود، نتوانستیم زمان اعلام امیر را طولانی تر کنیم، سپس افزود: برادران در این جا با سرپرستی شیخ ابوبکر توافق کردند و هیچ مانعی برای برپایی امارت موقت وجود ندارد و فرستادن شخصی از سوی مشایخ برای ما، اگر دریافتیم که با پژوهش کامل صورت گرفته است امارت را به او تسلیم می کنیم و اعتراضی از سوی ما وجود ندارد و ما همگی سربازانی برای او خواهیم بود و اطاعت او بر ما واجب است و این چیزی است که همة مجلس شورا و شیخ ابوبکر حفظهم الله به آن ملتزمند.

بعد از کشته شدن شیخ اسامه، ابوبکر بغدادی بیانیه ای صادر کرد که در آن آمده بود: من و کسانی که با من هستند اطمینان داریم که شهادت شیخ جز انسجام و ثبات بر برادران مجاهدمان نمی افزاید، پس من به برادرانمان در جماعت القاعده به رهبری شیخ ایمن الظواهری و برادران او در فرماندهی جماعت می گویم خداوند به شما اجر بزرگ عطا کند و عزای شما را در این مصیبت نیکو گرداند و به برکت خدا بنگرید در آنچه از نتیجه دستورهایتان دیده می شود و بشارت باد بر شما که همانا برای شما در دولت اسلامی عراق مردانی وفادار هستند که در راهشان بر حق باقی اند و آرام نمی نشینند و از آن کوتاه نمی آیند و به خدا سوگند خون شما، خون ما و از بین رفتن شما، از بین رفتن ماست.

ایمن الظواهری در ادامه می گوید: بعد از کشته شدن اسامه بن لادن، امارت را بر عهده گرفتم و ابوبکر بغدادی من را به صفت امیر خود، خطاب می کرد حتی در آخرین پیام او به من، در تاریخ 29 جمادی الاولی 1434 که آن را با این گفته آغاز کرده بود «برای امیر و شیخ محترمان» ... رسید.

ص: 80

وی در ادامه تصریح کردند با این که با ستاد فرماندهی القاعده و امیر آن (اسامه بن لادن) در تعیین ابوبکری بغدادی به عنوان امیر دولت اسلامی مشورت نکرده بودند و تعیین آن از سوی القاعده صورت نگرفته بود، الا این که صلاح را در آن دیدیم که بدان اعتراف کند و رسما اعلام نماید، زیرا میان دولت اسلامی عراق و داعش فرقه های مختلفی وجود دارد.

در این مقاله درباره هویت این سازمان (داعش) بحث می کنیم؛ آیا این سازمان از فروع القاعده است یانه؟ یا همان گونه که برخی ادعا می کنند ساخته امریکا است و هیچ گونه ربطی به سازمان های جهادی ندارد؟ اعتقادات این سازمان و رهبرانش چه کسانی هستند؟ ارتباط داعش با دیگر سازمان های تروریستی چگونه است؟ به ویژه در وضعیت فعلی که مرتکب اعمالی وحشیانه شده اند، از جمله: قتل عام و ترساندن مسلمان و فراری دادن ایشان از خانه مسکونی شان به تهمت ارتداد و شرک، و کشتن زنان و کودکان و افراد سال خورده و دیگر اعمالی که چهره اسلام را تاریک و سیاه نشان داده است.

اسلامی عراق و شام) خطاب می کنند و برخی دیگر اصرار دارند همان سازمان القاعده است هر چند عناوین متعددی به خود گیرد و حق این است که نام گذاری در شناخت آن بی تاثیر نیست، و لی مهم آن است که محقق بتواند سازمان داعش را بررسی و هویتش را شناسایی کند و بدون شک بیشتر این نام گذاری ها سیاسی است و بهتر از هر چیز شناخت محتوای سازمان و ایدئولوژی آن است.

داعش با تشکیل گروهی به نام التوحید و الجهاد به رهبری موسس آن ابو مصعب زرقاوی کارش را آغاز کرد و در آن زمان بیشتر نیروهای تروریستی اش عرب زبان بودند، سپس این گروه گسترش یافت و تبدیل به «قاعدة الجهاد فی بلاد الرافدین» گردید، تا در این زمان دربر دارنده نیروهای تروریستی عربی و عراقی و غیره یا به عبارت دیگر شامل مهاجرین و انصار شود و بیعت خود را با رهبر القاعده اعلام کرد، سپس این سازمان در اواخر سال 2005 م. و ابتدای سال 2006م. از تشکیل مجلس شورای مجاهدین به امارت شیخ عبدالله رشید بغدادی خبر داد و تعدادی از گردان های و دسته های تروریستی را ضمیمیه خود کرد.(1)در 9 یونیو سال 2006

م ابو مصعب زرقاوی در شهر بعقوبه به وسیله بمباران امریکایی ها کشته شد. سپس در اکتبر سال 2006م مجلس شورای مجاهدین منحل گردید و ائتلاف المطیبین با همکاری برخی از عشایر به وجود آمد و در این راستا ابو حمزه مهاجر به عنوان امیر سازمان القاعده در عراق تعیین شد و به دنبال آن دولت عراق اسلامی به رهبری ابو عمر بغدادی تشکیل و گردید.

در 19 آبریل 2010 م. نیروهای اشغالگر امریکایی عملیات نظامی به راه انداختند که منجر به قتل ابو عمر بغدادی و ابوحمزه مهاجر گردید و به دنبال آن در 16 ایار /مایو 2010م با ابوبکر بغدادی به عنوان امیر القاعده و وزیر جنگش الناصر لدین الله سلیمان بیعت کردند.(2)

ص: 82

بنابر اطلاعات متعدد به دست آمده، این سازمان علاوه بر گروه القاعده، حدود 13 گردان دیگر را زیر لوای خویش جمع کرده است که می توان به گروه ها ذیل اشاره نمود: "«جیش الطائفة المنصورة»، «جیش أهل السنة والجماعة»، «جیش الفاتحین»، «جماعة جند الصحابة»، «سرایا الجهاد الإسلامی»، «سرایا فرسان التوحید»، «سرایا ملة إبراهیم»، «کتائب کردستان»، «کتائب المرابطین»، «کتائب أنصار التوحید»، «کتائب أنصار التوحید والسنة»، «کتائب الأهوال»، «کتائب الغرباء» (به رهبری عبدالله الجبوری)، «کتائب من الجیش الإسلامی» و«أنصار السنة» و برخی دیگرمانند«کتائب جیش المجاهدین» و «ثورة العشرین وعصائب العراق الجهادیة».(1)

هنگام اعلان دولت اسلامی عراق، ابوحمزه مهاجر اعلام کرد که تعداد نیروهای این سازمان 12هزار سرباز است و البته چنین نیرویی کم نیست، اما القاعده در عراق به تنهایی آن سازمان (دولت اسلامی عراق ) را تشکیل نمی دهد و از لحاظ منطقی و منهجی سخت است داعش را در تنظیم قاعده خلاصه کرد، زیرا واقعا این گونه نیست، از این رو نام گذاری این سازمان به «دولت» به واقع نزدیک است تا این که جمع زیادی از گروه ها و گردان ها را در برگیرد. بخصوص این که فعالیت اغلب نیروها و گروه های جهادی بنابر توان مادی و بشری شان را نمی توان در یک منطقه منحصر کرد.(2) بعد از اشغال عراق در سال 2003م. به وسیله امریکای ها مسئله جهاد و مقابله با اشغال گران به وجود آمد و بارزترین گروه «الجبهة الإسلامیة للمقاومة العراقیة (جامع)»پدیدار شد و از آن زمان ابومصعب زرقاوی اردنی از تشکیل

جریان«التوحید والجهاد فی بلاد الرافدین» یا «قاعدة الجهاد فی بلاد الرافدین»، خبر داد و بعد از آن سازمان القاعدة فی بلاد الرافدین به وجود آمد.

ص: 83

می باشد و در همان جا کارشانسی و کارشناسی ارشد و دکترا را به اتمام رسانید، وی هم چنین به عنوان استاد، معلم، مبلغ در تکریت فعالیت کرد. کما این که با فرهنگ اسلامی و علم و فقه شرعی آشنایی داشت و دربارة علوم دیگر از قبیل: علم انساب و تاریخ دارای آگاهی گسترده ای می باشد. ابوبکر بغدادی قبل از این که سازمان داعش را تشکیل دهد با تعداد زیادی از سازمان های سلفی جهادی دیگر در عراق ارتباط داشته است. نیروهای ائتلاف در سال 2004م. او را بازداشت کردند و در کانون اول سال 2006م. از زندان آزاد شد. اولین سازمانی که ابوبکر بغدادی همراه با برخی از دوستان خود - که سلفی جهادی بودند- تاسیس کرد سازمان «جیش أهل السنة والجماعة»که از نظر جایگاه، وی در سازمان فرد دوم به شمار می رفت کما اینکه والی ولات و رئیس کل همه ولایات به حساب می آمد. عملیات تروریستی در بغداد، سامرا، دیالی و برخی دیگر از مناطق سنی را انجام داد و سپس طولی نکشید که همراه با سازمان خود به مجلس شورای مجاهدین منضم شد. و به عنوان عضو مجلس مشغول به فعالیت شد. در سال 2006م. به دولت اسلامی عراق ملحق شد و در ابتدا به عنوان عضو و سپس در سال 2008م. ریاست اداره عملیات تروریستی در عراق را به عهده گرفت. وی هم چنین در غرب و وسط عراق فعالیت کرد و امارت شرعی الانبار، فلوجه، دیالی، و سپس امارت شرعی بغداد به عهده گرفت. در سال 2010م. امارت دولت اسلامی عراق را برعهده گرفت و در زمان حیات زرقاوی دست راست وی شمرده می شد. میان ابوبکر بغدادی و ابو عمر بغدادی ارتباط تنگاتنگی بود تا حدی که ابو عمر بغدادی وصیت کرد که بعد از خود، ابوبکر بغدادی به عنوان خلیفه، رهبری دولت اسلامی عراق را به عهده بگیرد و اتفاقا همین جریان در أیار/ مایو 2010م اتفاق افتاد و ابوبکر بغدادی امیر دولت اسلامی عراق شد و در سال 2014 بعد از اعلام دولت اسلامی عراق و شام، خود را خلیفه مسلمانان خواند.(1)

ص: 85

که اولاد امام جواد7 1- امام هادی علیه السلام و2- برادرش موسی هستند و اسمی از یحیی به میان نیاورده است؛ هم چنین فخر رازی (سنی) ٦٠٠ ه- در کتاب الشجرة المبارکة آورده است که یحیی اصلا فرزندانی ندارد و نسبش منقرض شده است و همین مطلب را عالم انساب عبدالرزاق کمونة بدان تصریح کرده است. بنابراین عشیره کاملی، نسبی را ادعا می کند که اصلا وجود خارجی ندارد و یحیی فرزند امام جواد7 اصلا فرزندی نداشته است و به گفته اهل فن سالبه به انتفای موضوع است به وضوح مشخص گردید که چنین نسبی باطل و دروغ است و هیچ سندی ندارد. البته همین مطلب را دیگران از قبیل: دکتر نبیل الکرخی دوسال قبل از سقوط صدام بیان کرده اند.

علمای نسب که از آن ها به النسابه تعبیر می کنند، نسبت به نسب عشیره البوبدری اشکالات زیادی مطرح کرده اند، که سبب آن چند چیز است:

1.ادعا کرده اند که نسبشا ن به یحیی فرزند امام جواد† بر می گردد و به اجماع نسابه (علمای نسب)عقب یحیی منقرض شده است؛

2. نسب خود را حسینی و به امیر حمیضه ابی محمد بن الامیر محمد ابی نمی الاول متصل می کنند در حالی که دلیلی اقامه نکرده اند؛

3. ادعا کرده اند که نسبشان به (یحیی بن شریف بن بشر بن صاعد بن عطیة بن یعلی بن زوید بن ماجد بن عبدالرحمن بن القاسم بن ادریس بن جعفر ذی الکرین بن الامام علی الهادی علیه السلام می رسد در حالی که منبع و مصدر قدیمی که آن را تائید کند، بیان نکرده اند و تنها به مصادر جدید استناد کرده اند که قابل استناد نیستند. البته احتمالات دیگری هست، مثلاً شاید خانواده ایشان در منطقه آن عشیره بزرگ شده اما واقعاً از ایشان نیست، بلکه چون همپیمان آن ها است، به آن قبیله معروف شده است، مانند: فصیله البو حمدان که به البو مفرج می رسند.(1)

ص: 87

أبو طلحة مالک إحْسان العتیبی؛ یکی از افراد جدا شده از سازمان داعش - ذیل نامه ابو احمد که درباره داعش منتشر کرده است - می نویسد: ابوبکربغدادی نه دکتر و نه بغدادی و نه قرشی و نه از نسب امام حسن و امام حسین علیهم السلام است و داعش به دروغ از آن، برای بهره برداری استفاده می کند.(1)

بنابراین این نسب محل اشکال است و نمی توان تأیید کرد، اگرچه حق این است که نمی توان به طور جزم به بطلان و یا عدم بطلان آن پی برد. اما آن چه از کلام بزرگان علم نسب استفاده می شود، عدم صحت این نسب است.

بازداشت شد و در زمان بازداشت در زندان با «زیاد الحدیثی ابو زینه» ملقب به «ابو محمد» برای ملحق شدن به سازمان القاعده بیعت کرد و در حقیقت در زندان، القاعده ای شد و چند ماه پیش در سوریه کشته شد.

زرقاوی داشت، محمد شراره از رهبران بزرگ القاعده وزیر جنگ، ملقب بالناصر لدین الله، ابو سلیمان همان نعمان سلیمان منصور الزیدی است، فرمانده قرارگاه ابوکرار از سوریه، مسئول قرارگاه ابو حفص عربستانی و... .(1)

بغدادی - رهبر دولت اسلامی عراق و شام - شوید همان گونه که در حال حاضر سرباز و زیر نظر ملا عمر هستید.(1)

العدنانی در ادامه خطاب به ایمن الظواهری می گوید: از تو (ایمن الظواهری) می خواهیم که روش خود را اصلاح کنی و ارتش پاکستان، مصر، لیبی، یمن، افغان، تونس و غیره را مرتداد بدانی و آن را اعلام کنی و با احکام و الفاظ شرعی بازی نکنی مانند این که بگویی حکم فاسد و قانون باطل است و لشکر خیانت کار است.(2)

میان داعش و القاعده اختلاف جوهری وجود ندارد، مگر در بکار گیری برخی از وسایل و غائم و اولویت ها و در واقع هماند اختلافی که میان ابومصعب زرقاوی و - در برهه ای از زمان- و القاعده صورت گرفته بود. برای نمونه در بخش اولویت ها، ابومصعب زرقاوی معتقد است که باید در اولویت اول با شیعه جنگید، اما ایمن الظواهری معتقد است که اولویت اول با ایالات متحده امریکا مبارزه کرد. از این رو، اختلافات اساسی بیشتر در اولویت هاست نه در هدف، اگرچه اهداف شان را آشکارا نمی گویند، همان گونه که برخی از کارشناسان معتقدند بحث در اختلاف میان داعش و القاعده در باره اعتقادات و افکار، بحث اشتباهی است و تأکید می کنند که بین آن دو سازمان اختلاف در دیدگاه ها ست، اختلافات میان آن ها ریشه ای نیست و از طرف دیگری داعش تلاش می کند که دیگران را مطیع خود کند، به خلاف القاعده که تنها بنای برجهاد و مبارزه با دشمنان را در پیش گرفته و قصد مطیع کردن آن ها ندارد.(3)

بنابراین فرق القاعده و داعش در تاکتیک ها، استراتژی ها و نحوه رهبری و اداره کردن است. ابوبکر بغدادی به دنبال کشتن و به دار آویختن مخالفان است و همین روش را

ص: 91

بر مخالفان خود در منطقه تطبیق می کند، به خلاف عقیده رهبر سازمان القاعده که بر مبارزه با دشمن دور بنا شده است.

دکتر مصطفی العانی، رئیس بخش مبارزه با تروریست در مرکز خلیج فارس، معتقد است: « اصل داعش، سازمان القاعده در عراق است و از ابتدا به وسیله القاعده به وجود نیامده است و ابو مصعب تلاش کرد که در ابتدا به طور مستقل از القاعده (افغانستان)کار کند و خبرگزاری ها نیز به این مطالب اشاره کردند.

همین حالت دربارة داعش که امتداد القاعده عراق است، به وجود آمد، بنابراین هیچ وقت از القاعده (افغانستان) تبعیت نکرد به خلاف جبهه النصره به دنبال قانونی و رسمی کردن خود در در ابتدا با القاعده(افغانستان) پیمان بست.

این سوال مطرح می شود که آیا هنگامی که از داعش صبحت می شود، ارتباط میان آن و القاعده مطرح می شود یا نه و داعش سازمانی است که اصلا ربطی به القاعده ندارد؟

بین داعش و سازمان القاعده ارتباط اعتقادی وجود دارد - از نظر اعتقادی مشترکند - و مباحث عقایدی به صورت مشترک میان آن ها بازگو می شود، اما فقط همین مسائل مطرح می شود، و از زمان ابو مصعب زرقاوی ارتباط حقیقی وجود ندارد بنابراین هیچ گونه ارتباط قوی بین این دوسازمان صورت نگرفته است.»(1)

سوالی که مطرح می شود این است که کدام یک از این سازمان ها -داعش،القاعده- برای امنیت منطقه و جهان خطرناک تر هستند؟

برخی از کارشناسان سیاسی معتقدند که داعش به مراتب از القاعده خطرناک تر است؛ آقای «احمد رشید» نویسنده کتاب «الجهاد و طالبان» در یک برنامه تلویزیونی تصریح کرد: در حال حاضر معتقدم که سازمان داعش خطرناک ترین سازمان است، زیرا با کمک ارتباطات و فعالیت های خود در منطقه توانسته تمام امکانات القاعده و طالبان را برای خود جمع آوری کند وی در ادامه می گوید: داعش از طریق ارتباط با القاعده توانسته با

ص: 92

بکار گیری اعمال تررویستی و وارد کردن ضربه به مخالفان خود از طریق ایجاد رعب در دل آن ها و اعمال خشونت آمیز از قبیل: جدا کردن سرها و از بین بردن مخالفان در هنگام رویارویی بایکدیگر بدست گیرد.کما این که از طریق ارتباط با طالبان تاکتیک های نظامی - که به اعتراف امریکایی ها مثل آن را در جای دیگر مشاهده نکرده اند و طالبان توانست بر بیشتر مناطق تسلط پیدا کند - یاد گرفته اند.(1)

بر آن منطقه اعزاز شاهد درگیری داعش و تیپ عاصفه الشمال بود، این گونه داعش توانست در مدت چند ماه اجزای وسیعی از ریف شرقی و ریف شمالی شهر حلب را به دست گیرد و علاوه بر آن توانست بر شهرک های آزاد شده از شهر حلب تحت سیطره پیدا کند و از سوی دیگر داعش در روستاهای ادلب حضور و فعالیت داشت، به همین سبب توانست منطقه سیطره خود را از منطقه «دانه» تا «سرمدا» گسترش دهد.

بیگانه بودند رهایی یابد و البته به دلیل اسباب و شرایط و فشارهای داخلی و خارجی بوجود آمده بود. این سازمان در اواخر سال 2012م. در ضمن گروه های تروریستی قرار گرفت و در سال 2013 م شورای امنیت سازمان بین الملل بیانه ای صادر کرد و النصره را در ضمن لیست گروهای تروریستی القاعده شمرد تا مشمول برخی از مجازات گروه های وابسته به القاعده شود.(1)

سازمان النصره در ابتدا درباره ملحق شدن به داعش ابراز تمایل کرد و عکس العمل خوبی نشان داد و دیگر سازمان ها که به دنبال هرگونه کمک برای مقابله با نظام بشار اسد بودند همانند سازمان النصره همین گونه رفتار کردند، اما بعد از مدت کوتاهی رهبر النصره، ابومحمد جولانی، در یک ویدئو ضبط شده دربارة مورد ارتباطش با داعش سخن به میان آورد، اما هر گونه اطلاعی - چه خود و چه مجلس شورای جبهه- در رابطه با انضمام النصره در داعش به وسیله ابوبکر بغدادی را نفی کرد و در همان ویدئو فکر تجمیع دو سازمان را رد کرد و بیعتش با رهبر القاعده، ایمن الظواهری، اعلام کرد. با این که این دو سازمان با هم عملیات مشترکی ضد نظام بشار اسد داشتند از زمان اعلام ابوبکر بغدادی جنگ سردی میان دو سازمان در سرزمین های سوریه شکل گرفته است.

اختلافات از زمانی شروع شد که گروه های معارض از جمله النصره، داعش را به تک رویی و استبداد

در حکومت و افراط در اجرای دین و اعدام کردن بدون دلیل متهم کردند، به ویژه که داعش آشکارا با درخواست ایمن الظواهری مبنی بر این که محدوده فعالیت داعش در عراق محدود گردد و سوریه را برای فعالیت جبهة النصره رها کند.(2)

انجمن ها و سایت ها خبری جهادی- از خلیج فارس و شمال افریقا - است که وظیفه آنان یاری رساندن به سازمان داعش است.

خلیفه در هرم این دولت قرار می گیرد.

مجلس نظامی: ریاست آن برعهده ابو احمد العلوانی و سه افسر سابق ارتش عراق است و این افراد از طریق خلیفه و به طور مستقیم انتخاب می شوند و از طرف مجلس شورا تائید می شوند و وظیفه آنان برنامه ریزی و اداره رهبران نظامی موجود در ولایات است و هم چنین غزواتی که به وسیله ابوبکربغدادی انجام می شوند، پی گیری می کنند.

هیئت دینی: ریاست آن برعهده ابومحمد العانی و به دو قسم اساسی یکی جهت قضاوت و حل و الفصل درگیری ها و اختلافات و اجرای حدود و امر به معروف و نهی از منکر و دیگری برای ارشاد و سربازگیری و تبلیغ و پی گیری اخبار، تعیین شده است.

مجلس شورا: ریاست آن برعهده ابو ارکان العامری است و از وظایفش اعطای تائیدیه والیان امر و افراد مجلس نظامی و مجلس شورا جهت پذیرفتن منصب است. تعداد افراد این نهاد بین 9 تا 11نفر هستند. که از رهبران دینی این سازمان هستند و از طرف ابوبکر بغدادی مشخص می شوند، البته این مجلس می تواند از ناحیه نظری ابوبکر بغدادی را - البته زمانی که وظایف خود را به نحوه مطلوب انجام ندهد- عزل کند و در واقع اجرای آن تقریباً محال است.

مجلس امنیت و اطلاعات: ریاست این نهاد بر عهده شخصی به نام ابوعلی الانباری است، وی افسر سابق در اطلاعات ارتش عراق بوده است، وظایف آن اماکن و محل رفت و آمد بغدادی را از ناحیة امنیتی بررسی کرده و قرارهای صادره از ناحیه خلیفه را به سرانجام می رساند. این نهاد تصمیم های ابوبکر بغدادی و میزان جریمه که برای برخی ولات معین کرده، دنبال می کند، کما این که بر اجرای احکام قضا و اقامه حدود و محافظت امنیتی سازمان از ورود افراد بیگانه (جاسوس) نظارت می کند.

مؤسسه های رسانه: ریاست این نهاد برعهده شخصی ملقب به ابواثیر شامی که نام اصلی اش «عمر العبسی» است. نقش رهبری داعش در منطقه حلب برعهده دارد و قبل

ص: 96

از آن در زندان صدنایا بازداشت بود. بعد از شورش ها از زندان آزاد گردید. این موسسه (رسانه ها) به وسیلة ارتشی از گردان های و دنبال کنندگان رسانه ی فضای مجازی - بیشتر آن ها از ستون پنجم هستند، البته با همکاری برخی دیگر که از یاوران داعش می باشند - اداره می شود.(1)

وی اضافه کرد که این کمک ها بعد از حوادث امنیتی الانبار به نحو زیادی گسترش یافت. به گونه میلیون ها دلار از طریق حواله های مالی و پست چیان قابل اعتماد بعد از ورود به منطقه در طول روزهای کوتاهی جمع آوری گردید و البته بعد از تسلط سازمان های تروریستی بر چاه های نفت در منطقه حسکه سوریه و قاچاق و فروش نفت به قیمت های کم و مالیاتی که از مناطق نینوا از شرکت های نقل تولیدات نفتی و ایستگاه های سوخت رسانی و تجار، بازارها و حتی داروخانه ها و فروشگاه ها و مخابرات - که هزینه های هنگفتی پرداخت می کنند -،دریافت می کنند، درآمد آنان به مراتب زیاد شده است.(1)

بنابراین منابع تامین مالی داعش را می توان در چند منبع اساسی خلاصه کرد:

l افراد و برخی از سازمان های معروف: اولین منبع تأمین مالی داعش، افراد و سازمان های یاری کننده هستند. سازمان بین الملل برای شش فرد از آنان جریمه تعیین کرد و همه دارایی های آن ها را بلوکه کرد و حق مسافرت کردن، حمل سلاح را از ایشان سلب کرد.

مهم ترین اشخاص عبارتند از:

1 - أبو محمد العدنانی سخن گوی دولت اسلامی عراق و شام نام حقیقی آن «طه صبحی فلاحة»، سال تولد 1977 م، در یکی از روستا های منطقه إدلب شمال سوریه.

2- عبد الرحمن محمد ظافر الدبیسی الجهنی، فرستاده القاعده در سوریه است و یکی از افرادی است که مورد تعقیب دولت عربستان است، در سال 2013م برای کمک به داعش و النصره به سوریه مسافرت کرد.

3- حجاج بن فهد العجمی، این شخص منبع تامین مالی داعش و به ویژه النصره است منهدس عملیات تأمین مالی جبهه النصره در سوریه است، علاوه برآن نقش سربازگیری، تامین نیروی نظامی برای سازمان النصره، در کویت را برعهده دارد و بین کویت و سوریه تردد می کند.

ص: 98

4- عبد المحسن عبد الله ابراهیم الشارخ، رهبر سازمان القاعده در سوریه، عربستانی و بیشتر به اسم سنافی النصر معروف است، ارتباط محکمی با گروهای تندرو پاکستان دارد و سازمان بین الملل او را به جهت ارتباط با جبهه النصره در لست سیاه قرار داده است.

5- سعید عارف، مسئول سرباز گیری جهادیین برای مبارزه در سوریه است، در الجزائر به دنیا آمده است و یکی از مهم ترین افراد خارجی در بخش سربازگیری جهت مبارزه در سوریه شمرده می شود. سازمان بین الملل به جهت ارتباط ایشان با النصره او را در لیست سیاه قرار داده است.

6- حمید حمد العلی: سازمان بین الملل او را به جهت ارتباط با القاعده و گروه های مرتبط با آن در لیست سیاه قرار داده است. این شخص به تأمین مالی و برنامه ریزی و تسهیل و اجرای برخی از اعمال تروریستی برای داعش و القاعده متهم شده است.

l دومین و مهم ترین منبع، در تامین مالی داعش و دیگر سازمان های تروریستی نفت است. این سازمان توانست بر قسمت های وسیعی از شرق سوریه و عراق که شامل مناطق الرقة، دیر الزور، حسکة تا تکریت، موصل، ودیالی درعراق تسلط پیدا کند.

از زمانی که تروریست ها بر حدود 90 چاه نفتی در شمال عراق مسلط شدند به قاچاق و فروش آن به کشورهای مجاور از قبیل ترکیه با قیمت های اندک پرداختند. یک واسطه در فروش نفت عراق و کارگر مورد اعتماد شرکت های بخش حکومتی و خصوصی به نام الجبوری در گزارش خبرگذاری «روداو» کردی که شبکه «عین العراق نیوز» آن را ترجمه کرده است گفت: سازمان های تروریستی داعش بر بیشتر چاه های نفتی الموصل و تکریت سیطره دارد و اضافه کرد که تروریست ها دارای واسطه گرهای - برخی از کارگران در حکومت عراق- متعددی برای قاچاق نفت به ترکیه و کشورهای مجاور است و در ادامه گفت: تسلط داعش بر میدان نفتی عجیل - که به تکریت نزدیک است- استفاده از حدود 90 چاه نفتی را برای داعش آسان کرده است. داعش بعد از استخراج نفت از آن چاه ها با روشی جدید با استفاده از ماشین های حمل سوخت با

ص: 99

وسعت حمل 36 میلیون گالون نفت را به کشور ترکیه و دولت های مجاور به قیمت 10 هزار دلار به فروش می رسانند و این اقدام از طریق کرکوک - سلیمانیه به ترکیه و دیگر کشورهای صورت می گیرد.

یک واسطه متخصص در فروش نفت عراق به ترکیه و اردن که به محمد اللهیب معروف است گفت: آن بخش ها (نفتی) را یک افسر مالی از داعش اداره می کند و یک کامیون را بین 10الی 13 هزار دلار به فروش می رساند. این متخصص در ادامه تصریح کرد که یکی از رهبران داعش در میدان القیاره با من تماس گرفت و از من برای قاچاق نفت کمک خواست، اما بنده رد کردم و گفتم که قاچاق نفت در دین اسلام جایز نیست.(1)

داعش در هنگام ورود به عراق اضافه بر ذخایر و وسایل پیشترفته جنگی که ارتش عراق هنگام عقب نشینی بر جای گذاشته بود، پول هایی زیادی را از بانک ها سرقت کرد، برای نمونه از بانک مرکزی الموصل بیشتر از 420 میلیون دلار سرقت کرده است.

l یکی دیگر از منابع مالی مالیات است، گرفتن مالیات از برخی از شرکت های نفتی، پمب بنزین و جایگاه سوخت، برخی از بازرگان ها، داروخانه ها، فروشگاه ها، شرکت مخابرات و غیره؛

l از دیگر منابع تامین مالی داعش، زراعت و زمین های کشاورزی است، که با تسلط بر اموال عمومی در مناطق تحت نفوذ خویش که شامل صدها هزار هکتار زمین زراعی که در کناره های رود فرات در حلب، رقه، دیر زور قرار دارند این کار انجام می دهند. این سازمان مالیات 10 درصد بر درآمد این بخش اختصاص داده است؛ علاوه برآن داعش بر ساختمان ها و مجتمع های مسکونی که ملکیت آن ها به شهرداری ها یا اوقاف اختصاص داشت، شده و آن ها را به ساکنان اجاره داد. و اجاره آن ها را غصب کردند؛ افزون براین بر صومعه ها و کارخانه های آرد و جایگاه های سوخت و دیگر موارد از قبیل موسسات حیاتی که درآمد زیاد روزانه را به دنبال دارد تسلط پیدا کرد.(2)

ص: 100

بنابراین کارشناسان - دربارة سازمانهای مسلح - تأکید کردند که داعش در تأمین مالی خود بعد از تسلط بر مناطق گسترده ای از سوریه و عراق کارهای منحصر به فردی انجام داده است و بر گرفتن مالیات و فدیه اکتفا نکرد و امروزه از ثروت های مناطق تحت سیطره خود مانند: نفط و محصول زراعت و آثار باستانی و غیره بهره می گیرد به گونه ای که موسسه تحقیقی بروکینجز تأکید کرد که سازمان داعش اموال زیادی را از راه سرقت بانک ها و قاچاق آثار باستانی و هم چنین فروش نفت از میدان های نفتی سوریه و عراق به دست آورده است.(1)

l ساحر کافر و مرتد است و کشتنش واجب است و توبه او بعد از تسلط بر وی مقبول نیست. دلیل آن: قال عمر بن خطاب:حد الساحر ضبة بالسیف.

l هیچ فردی مسلمانی که به طرف قبله نماز می خواند، واسطه گناهان مانند: زنا و خوردن شراب و دزدی، تکفیر نمی کنیم. اعتقاد ما در ایمان میان قول خوارج - اهل غلو - و مرجئه - اهل تفریط- است؛ (یعنی اعتدال) هرکس کلمه شهادتین را بر زبان جاری کند و تظاهر به اسلام کرده و هیچ یک از نواقض اسلام را مرتکب نشود با او معامله مسلمان می شود و باطن او را به خدا واگذار می کنیم. هم چنین معتقدیم که کفر به دو گونه است: کفر اکبر و اصغر و حکم آن بر کسی که معتقد به چیز کفر آمیز و یا مرتکب قول یا عمل کفر آمیز شود، بار می شود، بنابراین دامنه کفر شامل: اعتقاد، قول، عمل است، اما تکفیر معین و حکم به تخلید آن در آتش، موقوف بر ثبوت شرایط و دفع موانع است.

l در هنگام اختلاف برای حل اختلاف باید به شرع خداوند رجوع کرد، و راه آن رفتن به محاکم شرعی که در دولت اسلامی عراق و شام وجود دارد، است و در صورت عدم علم به آن باید تحقیق کند، زیرا تحاکم به طاغوت از قوانین جعلی و عشایر است که ناقض اسلامند. قال الله تعالی ) وَمَن لَّمْ یحْکُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ(

(1)

l تعظیم مقام پیامبر اکرم… واجب است و پیشی گرفتن برپیامبر… حرام است هرکس به مقام پیامبر… یا اهل بیت آن و یا به صحابه راشیدین و یا دیگر صحابه، بدگویی کند، کافر و مرتد است. قال الله تعالی: )إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِیرًا لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ وَتُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصِیلًا((2)

وقال:)مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا یبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِکَ مَثَلُهُمْ ....((3)

ص: 102

l سکولاریسم بر تمام اقسام و مذاهب آن مانند ملی گرا ها، کمونیست ها، بعثی ها و ...کفر آشکاری است. با اسلام در تناقض است و خارج کنندة از اسلام است و بنابراین هرکس که در فرآیند سیاسی مشارکت کند، همانند: حزب مطلق و الدلیمی و هاشمی و غیره کافر و مرتد هستند، زیرا در این فرآیند سیاسی شرع الهی تغییر داده می شود (از شرع خدا منحرف می شوند) و باعث مسلط شدن دشمنان خدا - صلیبیان، روافض وسایر مرتدین- برمومنان و بندگان خدا می گردد.

قال تعالی:)وَإِنَّ الشَّیاطِینَ لَیوحُونَ إِلَی أَوْلِیائِهِمْ لِیجَادِلُوکُمْ و َإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ((1)

هم چنین روش الحزب الاسلامی کفر و ارتداد است و طریق آن با بقیه روش های کفار و مرتدین از قبیل حزب جعفری، العلاوی، تفاوت ندارد، بنابراین تمام رهبران آنان مرتد هستند و در کافر بودنشان میان مسئول و یا مدیر بخش، فرقی نیست، اما عموم مردم که عضو این احزاب هستند تا زمانی که حجت بر آنان تمام نشود، کافر شمرده نمی شوند.

l هرکس که به آشغال گر کمکشان کند به هرنحوی، مانند: تهیه لباس، غذا، مداوا کردن، و مانند آن که باعث کمک و تقویت شان گردد، چنین شخصی مهدور الدم و خونش مباح است.

l جهاد در راه خدا از زمان سقوط حکومت اندلس برای آزاد سازی کشورهای اسلامی وجوب تعیینی دارد و این جهاد با هر فرد مومن و کافر محقق می گردد و بدترین گناهان بعد از کفر به خداوند، نهی از جهاد در زمان وجوب آن است. ابن حزم معتقد است که: هیچ گناهی بعد از کفر به خداوند از گناه نهی جهاد با کفار بالاتر نیست... .

l اگر در کشورهای اسلامی قوانین کفر غلبه کرد به گونه ای که قوانین کفار اجرا شود و دستورهای اسلام رها گردد، این کشورها، مناطق کفر شمرده می شوند و این به معنای تکفیر ساکنان آن منطقه یا کشور نیست. از آن جا که احکامی که امروزه غلبه دارد احکام طاغوت

ص: 103

هستند، به اعتقاد ما همة حکام و ارتش های آن کشورها کافر و مرتد هستند و جنگ با آن ها از جنگ با اشغال گر صلیبی واجب تر است، بنابراین لازم است این نکته و یادآور شویم که هر نیرویی که با دولت اسلامی عراق و شام مبارزه می کند، با آن می جنگیم، اگرچه خود را عربی یا اسلامی بنامد و آن ها را نصیحت و برحذر می داریم که قربانی اشغال گران قرار نگیرند، کما این که روش اشغالگر صلیبی در عراق همین بوده است.(1)

l جنگ با نیروی نظامی طاغوت و مرتدین و هرکس که در راستای آنان کار کند واجب است، از این رو مبارزه با نیروهایی که از تأسیسات نفتی و غیره حمایت می کنند واجب می باشد، کما این که تخریب و نابودی هر ساختمان یا مؤسسه ای که برای ما روشن گردد که مقری برای طاغوت مقری برای می باشد، واجب است.

l طوایف اهل کتاب و غیره مانند: صائبه برای دولت اسلامی عراق و شام اهل حرب شمرده می شوند و هیچ گونه امانی ندارند؛ این گروه ها معاهده خویش را به دلایلی متعددی و غیر قابل شمارش نقض کرده اند، بنابراین اگر امان بخواهند باید دوباره طبق شروط امری که نقض کرده اند، با دولت اسلامی عراق و شام پیمان ببندند.

l نیروهای گروه های جهادی موجود در صحنه جنگ، برادر دینی ما شمرده می شوند و آنان را متهم به کفر و فجور نمی کنیم، مگر این که در نظر ما خطاکار و عاصی شمرده شوند، زیرا از واجب حال حاضر و جمع شدن زیر یک پرچم، سرباز زده اند.

l هر کس یا هر گروهی که با اشغال گر پیمان ببندد، چنین پیمانی برای ما الزام آور نیست، بلکه باطل و مردود است. بنابراین اشغال گر را از بستن قرارداد بدون اذن دولت اسلامی عراق و شام برحذر می داریم.

l و جوب تعظیم علمای عامل و اهل صدق سلفی و دفاع از آنان. در مشکلات و حوادث، در صورت خطا، از آنان گذشتن و هرکس که بر روش طاغوت مشی کند را برحذر می داریم.

ص: 104

l هرکس که در مسئله جهاد بر ما پیشی گیرد، حقش را ضایع نمی کنیم و قدر آن را می شناسیم و از جایگاهش پایین تر نمی آوریم و در غیاب او از مال و خانواده اش به بهترین وجه رفتار خواهیم کرد.

l آزادی اسیران و حریم مسلمانان از دست کفار - چه با جنگ محقق شود یا با فدیه- واجب است، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «فکوا العانی« هم چنین باید خانوادهایشان و خانواده شهدا را تحت تکفل قرار داد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «من جهز غازیا فقد غزا و من خلف غازیا فی اهله بخیر فقد غزا.»

l یادگیری امور دینی بر مسلمانان واجب است و هم چنین یادگیری مقداری از علم دنیوی که نیاز مسلمانان است، و غیر آن یاد گیری اش مباح است، تا زمانی که از ضوابط شرع خارج نشود؛

l هر آن چه مسلمانان را به انجام فواحش دعوت یا کمک کند، حرام است مانند: استفاده از ماهواره و هم چنین بر زن واجب شرعی است که صورتش را از نامحرم بپوشاند و از اختلاط با مردان دوری کند و عفت را در پیش گیرد.(1).قال تعالی:)آن الَّذِینَ یحِبُّونَ آن تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ یعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ((2)

l روش دولت اسلامی عراق و شام همان گونه که سایت های جهادی از قبیل: المنبر الاعلامی الجهادی بیان کرده اند عبارتند از:

منبع استنادات و برداشت های آنان: قرآن کریم، سنت و فهم سلف صالح در سه قرن اول است.

...........:جهاد تا قیام قیامت باقی است چه امام باشد یا نه، عادل باشد یا جائر. در صورت نبود امام، جهاد به تاخیر نمی افتد، زیرا مصلحت جهاد تفویت می گردد و در صورت به دست آمدن غنیمت براساس قوانین اسلام تقسیم می شود. بر مسلمان واجب است که با دشمنان اسلام مبارزه کند، گرچه تنها بماند.

ص: 105

..........:خون مسلمانان، مال و آبروی آن ها حرام است و هیچ کس حق مباح کردن آن را ندارد، مگر مواردی که شرع تجویز کرده است. اگر کفار بر مسلمانان حمله کرده و تعدی نمایند، جهاد وجوب تعیینی پیدا می کند و برای حضور در آن هیچ شرطی مطرح نیست، زیرا دشمنی که دین و دنیا را به فساد می کشاند، هیچ وجوبی بالاتر از - بعد از ایمان- وجوب جهاد با وی نیست.

تهیه مقالات در زمینه امور دینی -که به زوردی در مناطق پخش گردد- که نحوه زکات و صدقه دادن به مجاهدان را یاد دهد تا وسایل و اسلحه لازم برای تحقق طرحشان در منطقه به دست آورند و عکس العمل خوبی در قبال امریکا در بلوکه کردن منابع مالی داعش و القاعده نشان دهند، و هزینه آنان از طریق همین موارد جبران گردد.

زندان به مثابه یک شبکه تروریستی بود که بیشتر افراد در آن جا به خدمت القاعده و داعش در آمدند.

مدیر مبارزه با تروریسیم گفت که اقدامات امنیتی که در قبال القاعده و داعش صورت گرفت، آن ها را مجبور کرد که به نیروهای عراقی کمتر اعتماد کنند و تنها به ایشان اکتفا نکنند. او ادامه گفت این سازمان ها اماکن متروک در زمان صدام حسین را جهت پیش برد اهداف و اجرای عملیات تروریستی برگزیده اند.(1)

بنابراین آن چه امروز در عراق اتفاق می افتد بانی آن امریکاست، زیرا قبل از خروجش این را برنامه ریزی کرده است و امروزه به بهانه مبارزه با تروریسم دوباره می خواهد وجودش در عراق را تقویت کند. این گروه های تروریستی ساختة امریکاست و از طرف آن حمایت مالی و سیاسی می شوند، اگرچه این گروه ها از نظر اعتقادی از افکار خشک و خشن سلفیت تغذیه می کنند . داعش یکی از سازمان هایی است که به تند رویی و رادیکالی معروف است و بهترین دلیل برای اثبات این که داعش دست ساخته آمریکا، تغییر اولویت از آمریکا به شیعه است، یعنی دشمن اصلی مسلمان که آمریکا است و به تعبیر امام خمینی شیطان بزرگ است به شیعه تبدیل شده است و داعش به جای این که با آمریکا بجنگد با شیعیان می جنگد، برای این که جنگ مذهبی و تمدن ها را به وجود آورد. برخی کارشناسان معتقدند که آمریکا درصدد به وجود آوردن داعش نبود، بلکه دچار خطای امنیتی شده است، زیرا تمام مبارزه با استعمار را در یک زندان و براساس منطقه، مذهب، گروه ها و سازمان ها جمع آوری کرده بود. در واقع امریکائی ها به دنبال جلوگیری از تبعات خلط بین زندانیان، چنین تقسیمی کردند و درست است که امنیت نسبی در زندان ها به وجود آورد، اما گروه های تروریستی از این فرصت استفاده کردند و یک سازمان بزرگ و کاملی در زندان تاسیس کردند و هنگامی که درب زندان ها باز شد، سازمان توانست بعد از یارگیری وارد صحنه سیاسی شود و مسیر خود را ادامه دهد.(2) البته این دیدگاه بعید به نظر می آید.

ص: 110

سازمان ها متعلق است آن ها را تولید می کنند یا این که تولید برخی از موسساتی که با این سازمان ها هماهنگ هستند و یک هدف را دنبال می کنند و یا به دست برخی از اشخاص از قبیل برخی از علمای سلفی و برخی از مبلغان سلفی جهادی که با آن ها همکاری می کنند، تولید می شود.

این موارد به سبب تکنولوژی چدید و پیشرفته و با استفاده از بهترین تکنیک های تبلیغی بیشترین تاثیر در دل و عقل خواننده ها و مخاطبان این سازمان ها گذاشته است.

متن دیداری: این بخش شامل عکس های متحرک و ثابت مانند عکس های فتوگرافی، فیلم های جهادی و عملیات تروریستی فیلم برداری شده، دیدارهای صورت گرفته با رهبران این سازمان ها یا دوستان و هم زمان آنان، دروس تعلیمی مبارزه با دشمن که ضبط شده یا عکس برداری شده .....می شود. این بخش نقش بسیار مهمی دارد و عاملان این بخش تخصص عالی دارند. این بخش سمعی و بصری است. عکس بیشترین تأثیر خود را بر مخاطب دارد.

و شامل دو نوع خطاب است:

1. سخنرانی تحریک آمیز؛

2. سخنرانی حماسی(1)

این سیطره بر رسانه ها فرصت را برای فرماندهی القاعده - که آن زمان اسامه بن لادن بود - فراهم کرد تا بر تمام آن چه در فضای مجازی پخش می شود کنترل داشته باشند، ازطرف دیگر در ابتدای کار به دلیل محدود بودن این فعالیت ها فرصت را برای مراکز اطلاعاتی غربی فراهم کرد که بتوانند از طریق فعالیت های القاعده اعلام شده، آن ها را رصد و پی گیری - به ویژه دربارة به تهدید های القاعده- کنند. از سایت های مخصوص این کار می توان به سایت آمریکا که برای محققان و مراکز و افرادی که در این مجال فعالیت می کردند، هزینه هنگفتی پراخت می کرد. البته نهاد دیگری نیز هست که فعالیت های القاعده را دنبال و بررسی می کرد که نسبت به نهاد قبلی از تخصص کمتری برخوردار بود، به نام «جهاد ووتش» این نهاد خدمات رایگانی را که غالباً از برخی سایت های غیر جهادی دریافت می کند می دهد. و هم چنین سایت های دیگری مانند:«کومبا تینغ تیروریزم سینتر» که معمولاً تحلیل ها و پژوهش های آکادمیک که در بارة قضایای تروریست مطرح شده، را ارائه می دهند.(1)

انجمن ها در فضای مجازی (اینترنت) مهم ترین منابر برای تبلیغ سلفی جهادی شمرده می شد. این انجمن ها یک جامعه فرضی کامل و شامل برای فعالیت این سازمان تشکیل داده بود. البته بعد از به وجود آمدن برخی از وسایل ارتباطی جدید مانند: تویتر، فیسبوک نقش اولی خود را از دست دادند. و بعد از این که مراجعه به انجمن ها کم رنگ شد در این اواخر به عنوان آرشی و جامع برای افراد موید و قلم زن در تویتر با حفظ ویژگی (بهترین وسیله جهت عرضه کردن مطالب نوشتاری طولانی و وجود تنوع در توزیع مطالب) کاربرد داشت، زیرا سایت های متخصص در تولید این مطالب وجود دارد که در حال حاضر می توان به «الفجر للاعلام» که شباهت به یک شرکت تولید کننده این موارد دارد و بعد از آن سایت های تخصصی مانند: شبکه شموخ الاسلام و بعد از آن سایت های متعدد ویژه نمایش و پخش مطالب همچون «انا المسلم» «و المنبر الاعلامی الجهادی» و «وکاله الانباء الاسلامیه حق» هستند.

ص: 114

همه این منابر تبلیغی در برخی از موارد اساسی مانند: بیانیه های سیاسی و افتا متحد هستند و وهرگونه بیانیه ای که از فرماندهی سازمان القاعده صادر می گردد، این سایت ها و وسایل تبلیغ آن را گرفته و پخش می کنند.(1)

2. یمنی وافتخر باسلامی: http://goo.gl/KTEcUc

3. العراقی المزمجر: http://goo.gl/Dn6gZ0

4. المرتقب الشامی: http://goo.gl/uEunqP

5. ابو حمزة المهاجر: http://goo.gl/7NxdbN

6. د.ولیم حمدان: http://goo.gl/x6Q4va

7. الفجر الباسم: http://goo.gl/6lUl1i

8. ابوالبشری الهاجری: http://goo.gl/zVKGB

9. م.غریب الاخوان: http://goo.gl/BwulW2

10. ابو اسامه النرجسی: http://goo.gl/0s77X

11. ترکی البنعلی: http://goo.gl/Jg21Q

که از طریق مرکز منتشر می گردد. این مجلس منابعی که بخواهد از طریق این مرکز داده شود، زمان مناسب انتشار آن و دیگر نکات مربوط را معین می کند.

l هریک از دانشگاه ها گروه رسانه ای داخلی تشکیل دهند و به عنوان روزنامه نگار در فضای مجازی شروع به فعالیت کنند. مواد آماده شده که شامل نوشتاری، شنیداری و تصویری است، از طریق شبکه داخلی یا از طریق پست الکترونیکی به مرکز اصلی ارسال کرده و مرکز، این مواد تولید شده را در سایت ها و فضای های مجازی سلفی های جهادی وارد کند. این مطالب باید در سایت های ورزشی و سایت عمومی که استقبال عامه مردم را در بر دارد منتشر شود تا بتوانیم با این روش با مؤسسات رسانه ای سازمان های تروریستی (همانند القاعده) از قبیل: موسسه السحاب، وصدی الملاحم، الفرقان ......مقابله شود و سپس آن ها را به cd تبدیل کرده و توزیع شود. البته می توان آن ها را در مدارس تخصصی عرضه کرد.

l رصد حوادث، اتفاقات و شبهات و رد به روز آن ها .

l فایده های این مرکز زیاد است و علاوه بر وظایف رسانه ای، در مواجهه با سازمان های تروریستی نمود دارد، فرهنگ، کار گروهی و گروه واحد مشترک بین دانشجویان دانشکده رسانه را رشد خواهد داد و باعث ایجاد انگیزه و مسابقه بین گروه های دیگر خواهد شد و این جنب و جوش و سبقت گرفتن در نهایت به نفع همه خواهد بود.(1)

این عکس العمل در فتوا شیخ أبی عبد الله المصری که از سازمان داعش جدا شده، آشکار بود: روش برخورد بسیاری از عناصر و رهبران دولت اسلامی عراق و شام با مبارزان اهل شام بر بی احترامی استوار بود و آن ها را به گمراهی در روش و اعتقاد متهم می کردند. وی دربارة داعش گفت: این گروه خیلی زیاد کلمه کفر را در مورد مبارزان اهل شام و جیش حر اطلاق می کردند، او معتقد است آن هااز لحاظ نظری مذهب خوارج را بر نگزیده اند، اما در مرحله عمل افعال خوارج را انجام می دادند. آن ها مسلمانان را بدون ورع و تحقیق، تکفیر می کردند، بلکه مؤمنان را به مجرد مخالفت با آنان تکفیر می کنند؛ که امروزه به خوبی مشهود است. بیشتر آنان معتقدند که اصل در اهل شام کفر است و آن ها مرتد هستند. و برای تکفیر خویش بهانه هایی می تراشند. اینان سلاح را به کوچک ترین سبب و ناچیز ترین شی بر مسلمان می کشند تا ترس را بر آنان حاکم کرده و سیطره خویش را تثبیت کنند.

هم چنین در بیانیه هیئت «الروابط العلمیة والهیئات الإسلامیة السوریة» وضعیت داعشی ها این گونه توصیف شده است: مخالفان خویش را به نوکری و خیانت در جهاد خطاب می کنند، اگرچه آن شخص از اهل علم بوده و سابقه جهاد داشته باشد؛ گردان های مبارزه را با درگیری ها که تنها هدف آن ها وسیع کردن دایره حکومت شان است و گرفتن بیعت است، مشغول می کنند. این مشغولیت، گردان ها را از مبارزه با با دشمن مشترک، باز می دارد. مناطقی که به وسیلة برخی از گردان ها آزاد می شود، اشغال کرده و بر منابع اقتصادی و مراکز نظامی چیره می شوند. مبارزان، مبلغان، خبرنگاران و فعالان را بازداشت کرده و بازجویی می کنند به اتهام خیانت و نوکری مانع کارهای تبلیغی و یاری رساندن به مبارزان می شوند و براساس همین اقدامات و تجاوزها، بزرگان و علمای سلفی جهادی فتاوایی صادر کردند تا دیدگاه شرع را دربارة این سازمان بیان کنند:

1. شیخ عبد العزیز الطریفی:

«جایز نیست که یکی از شما گروه خود را قله ولایت و عداوت قرار دهد و نتیجه آن، بشود که بیعت هیچ کس را - بجز رهبر خود- صحیح نداند و خلافت را تنها در او

ص: 118

منحصر بداند و هرکس چنین تصوری داشته باشد مصداق آیه)إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُواْ دِینَهُمْ وَکَانُواْ شِیعًا لَّسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیءٍ( (1) قرار می گیرد.

با وضعیت کنونی که در حال مبارزه هستید صحیح نیست که شخصی با بیعت عمومی بر دیگران مسلط شود و بیعت را از آن خود بداند، زیرا بیعتی که صورت می گیرد بیعت جهاد، مبارزه، ثبات، صبر و اصلاح است و هیچ کس حق ندارد از جماعت جدا شود، برای این که خلیفه شمرده شود و دیگران او را امیرالمومنین بنامند، چون نهایت مرتبه این شخص امیر ارتش یا ...شمرده می شود و ولایات عمومی همه به شورای بر می گردد، نه این که بخواهد به شخص خاصی برگردد؛ و لایت مطلق تنها از آن پیامبر اکرم… است.(2)

2. شیخ سلیمان بن ناصر العلوان:

ابوبکر بغدادی خلیفه مسلمانان نیست تا چنین افعالی را انجام دهد بلکه او تنها رهبر گروه هایی است، اما این که از دیگران بیعت بخواهد و اگر با وی بیعت نکنند با آن ها می جنگد، چنین عملی صحیح نیست و از اهل خیر و صلاح شمرده نمی شود، زیرا این اعمال تنها از افراد باغی سر می زند.(3)

3. شیخ محمد بن صالح المنجد:

هر مجموعه ای که معتقد است توانسته دولت اسلامی را برپا کند و رهبر خود را امیر المومنین بشمارد نتیجه این است که معتقد می شود اطاعت و شنوایی از امیر المومنین بر همه واجب است و هرکس تحت سیطره آن نباشد از اسلام خارج می باشد. مرزهایی

ص: 119

برای خود مشخص و حاکمانی را منصوب می کند، حق تصرف در اموال عمومی از قبیل نفت، گندم، وغیره را دارد، معتقد است که این حق را دارد که دیگران را مطیع خویش گرداند و هرکس که بخواهند بازداشت کنند، حق برپا کردن محاکم شرعی دارند، هر دادگاهی، به غیر از دادگاه و محاکم خود شرعیت ندارد .....این انحراف است و بی شک سبب سبقت گرفتن بر مناطق و اقالیم و جنگ و خون ریزی خواهد بود و به دنبال آن فتنه بزرگی خواهد آمد که خون های بی گناهی را خواهد ریخت.(1)

4. حسن بن صالح الحمید:

هرکس بخواهد برای جهاد به شام برود تا با گروه داعش حتی یک لحظه بماند و همکاری کند، معذور نیست، این گروه فتنه است، هروقت به محکمه شرعی دعوت شوند سرباز می زنند و هرگاه صلح پیش آید شعله جنگ را برافروخته می کنند.(2)

5. أبو قتادة الفلسطینی

در خطاب به نیروهای داعش در سوریه: بر شما واجب است که از سوریه و از سازمان داعش خارج شوید و هرکس در کنار این گروه بماند، گنه کار است.(3)

6. حدود 40 نفر از علمای عربستان سعودی در بیانه ای عملکرد داعش را محکوم کردند.(4)

7. شیخ یوسف الأحمد در تایید کلام علمای عربستانی می نویسد: هرآنچه علمای عربستانی بدان تصریح کرده اند، تائید می کنیم.

8. أبو بصیر الطرطوسی:

ابو بصیر سازمان داعش را به خوارج تشبیه کرد و گفت: گروه داعش که به دولت اسلامی عراق و شام معروف است از خوارج و غالیان شمرده می شوند،

ص: 120

بلکه به سبب اخلاق و اعمالی که مرتکب شده اند در بسیاری از موارد (اخلاقاً و اعمالاً) از خوارج پیشی گرفته اند، این گروه، غلو، کودنی، تجاورز به دیگران و خون ریزی به ناحق را در خود جمع کرده اند؛ وی در ادامه افزود که اگر آن ها از اعمالشان دست برندارد بر همه مبارزان واجب است که با آنان مبارزه و جهاد کنند و در آن صورت شهادت خواهیم داد که مبارزان و مجاهدان با داعش شهید و مأجورند و کشته شدگان دولت عراق و شام (داعش) گنه کار و درآتش اند، بلکه از سگان اهل آتش اند.(1)

9. شیخ حمود بن علی العمر:

در حقیقت هرقطره خونی که بین گروه ها ریخته شود، سبب آن عدم قبول تحکیم شرعی به وسیلة بغدادی است و عامل اساسی این بدعت خود بغدادی است.(2)

10.

شیخ عبد الله السعد:

از کسانی که منتسب به این جماعت هستند می خواهم که از سازمان خارج و دوری کنند.(3)

11. شیخ أسامة الرفاعی رئیس «رابطة علماء الشام الطریق للعودة للمسار الصحیح» دربارة داعش می گوید: داعشی ها باید در بزرگ د اشتن و محترم دانستن خون مسلمانان به علمای اسلام،کتاب خداوند و سنت رسول برگردند.(4)

12.

سازمان «الروابط العلمیة و الهیئات الإسلامیة السوریة» مدعی شد:

رهبران داعش باید به حق برگردند به کلام اشخاص مخلص و مربیان گوش دهند، اشتباهات خویش را تصحیح کرده و تا زمانی که این اشتباهات تصحیح نشده است بر سربازان و اتباع انان لازم است که این سازمان را ترک کنند.(5)

ص: 121

13. عدنان العرعور:

شیخ عدنان العرعور درباره حقیقت داعش گفت: دولت اسلامی عراق و شام از طرف نظام سوریه و اطلاعات ایران اداره می شود.(1)

14. دکتر عبد العزیز الفوزان

دکتر عبد العزیز الفوزان، أستاذ فقه مقارَن عربستان، تاکید کرد که دولت عراق و شام که به داعش معروف است دست ساخته اطلاعات سوریه و ایران و با هدف از بین بردن انقلاب مردم سوریه به وجود آمده است ....وی هم چنین تاکید کرد که داعش برای جذب مبارزان تله هایی گذاشته است وی معتقد است، که باید نیروهای مخلص داعش برای حفظ دین خود و ملحق شدن به دیگر گروه ها از این سازمان فرار کنند.(2)

معروف بود، پس از اضافه کردن حدود 13 گروه و سازمان دیگر به دولت اسلامی عراق و شام تغییر نام داد. فهرست گروهای ملحق شده به دولت اسلامی عراق عبارتند از: «جیش الطائفة المنصورة»، «جیش أهل السنة والجماعة»،« جیش الفاتحین» ( الشائع انضمام أربع کتائب من أصل خمسة)، «جماعة جند الصحابة»، «سرایا الجهاد الإسلامی»، «سرایا فرسان التوحید»، «سرایا ملة إبراهیم»، «کتائب کردستان»، «کتائب المرابطین»، «کتائب أنصار التوحید»، «کتائب أنصار التوحید والسنة»، «کتائب الأهوال»، «کتائب الغرباء» (کان یقودها محارب عبدالله الجبوری)، «کتائب من الجیش الإسلامی» (فی عدة قواطع أبرزها قاطع الأنبار) و«أنصار السنة» و بعض «کتائب جیش المجاهدین» و«ثورة العشرین وعصائب العراق الجهادیة».

رهبر دولت اسلامی عراق و شام -که به داعش معروف است - ابوبکر بغدادی است. وی ادعا می کند که حسینی و قرشی است، اما بنابر تحقیق محققان و کارشناسان چنین نسبی صحیح نیست و بسیاری از اهل نسب و کارشناسان در مبحث انساب اشکالات عمده ای را بدان وارد کرده اند که به حق صحت انتساب ایشان به این نسب را زیر سؤال می برد.

دربارة ساختار این سازمان باید گفت که از خلیفه به ریاست ابو بکر بغدادی و مجلس نظامی به ریاست ابو احمد العلوانی، هیئت های دینی به ریاست ابو محمد العانی، مجلس شورا به ریاست ابو ارکان العامری، اطلاعات به ریاست ابوعلی الانباری، موسسه های خبر نگاری به ریاست ابو اثیر الشامیو انجمن ها و سایت ها خبری جهادی مختلف تشکیل می شود.

در بخش تأمین منابع مالی می توان به برخی از افراد و سازمان های معروفی که در عربستان، قطر، ترکیه،کویت وجود دارند اشاره کرد. علاوه برآن مالیات بستن، فدیه گرفتن، درآمد کشاورزی و اجاره دادن منازل دولتی و بیشتر از همه در دست داشتن حدود 90 حلقه چاه در سوریه و عراق این سازمان را در شمار ثروت مندترین سازمان تروریستی قرار داده است.

ص: 123

آن ها دارای عقاید خشک و خشن سلفی جهادی هستند. جهاد بر خشونت این گروه افزوده است و به اسم اسلام و با شعار سنت گرایی خون و جان و مال مسلمانان را به ناحق می ریزند. مسئله این مسیری که داعش دنبال می کند همان مسیر القاعده است، جز این که داعش توانسته با ایجاد برخی از زمینه ها و تحقق برخی از شرایط، سازمانش را گسترش کرد و خود را سازمانی جدا معرفی کند، البته القاعده نیز به دلیل برخی رویکرد های این سازمان نتوانسته آشکارا این سازمان را از خود بداند و حتی در برخی از مواضع ارتباطش را با داعش نفی کرده است، شاید مهم ترین دلیل اختلاف داعش و القاعده در اولویات است، ولی در اعتقادات و هدف کلی که ایجاد خلافت راشده است متفق هستند.

بنابرین می توان گفت همان گونه که ابو محمد العدنانی، از رهبران داعش، تصریح کردند: اختلاف میان داعش و القاعده اختلاف در منهج و روش است.

یکی از موسسان این سازمان تروریستی امریکا است. هسته اولیه آن در برخی از زندانهای عراق مانند: بوکا تشکیل شده است و هدایت گر اصلی آن همین استمارگران هستند، اما انصافا اعتقادات و افکار خشک و خشن سلفی جهادی تاثیر فراوانی در تاسیس و بقای این سازمان تروریستی داشته است. البته تبیلغ زیاد در فضای مجازی کمک زیادی به تعدیل وجهه این سازمان داشته است.

استراتژی این سازمان و سازمان القاعده ایجاد خلافت راشده بعد از طی هفت مرحله و در طول 20 سال است.

-------------، مدخل الی السلفیه الجهادیه و مشروعها الجهادی(نموذج العراق)، المعهد العربی للبحوث والدراسات الاستراتیجیه عمان - الاردن،11شباط /فبرایر 2008.

--------------، صدی التحالفات الجهادیه الجدیده بین العذر و الادانه،20/10/2007م.

الکشف عن هویة زعیم تنظیم القاعدة فی العراق - أبو بکر البغدادی. سایت السومریة العراقیة/ الأربعاء 1 کانون الأول 2010م

حمزه مصطفی المصطفی، جبهه النصره لاهل الشام: من التسیس الی الانقسام داراسات (سیاسات عربیه) الدوحه،قطر، العدد5: تشرین الثانی نوفمبر 2013 .

حجازی، اکرم، «رحله فی صمیم عقل السلفیه الجهادیه القاعده نموذجا»، مجموعه مقالات منشوره فی صحیفه القدس العربی، 2006م.

شهادة حقن الدماء بالشام، کتبها ایمن الظواهری الی ابو بکر البغدادی عندما حدث الاختلاف بینهم. می توان در سایت موسسه خبری السحاب .ویوتوب آن را دانلود کرد:

https://www.youtube.com/watch?v=rfvgCLq-BBY

العربیه، صناعه الموت، برنامه تلفزیونی که آقای عدنان الاسدی وزیر اسبق کشور عراق، مهمان آن بوده است: هذه «داعش» و هولاء قادتها و یکمن تحصل علی المقطع من الفیدیو فی الیوتوب بنفس العنوان.

A-shafaq، شفق نیوز، داعش تکشف هویة زعیمها .بدری، دکتوراه من بغداد. اعتقل قبل الزعامه وافرج عنه امیرا، الخمیس،31تشرین الاول / اکتوبر.

عبد اّلمنعم مّصطفی «حّلیمة أبو بّصیر اّلطرطوسی، استراتیجیة جّهاد اّلأمّةو ّاستراتیجیةجّهاد اّلعِصابة« 15/5/1434ق.

حجازی، أکرم، الثورة السوریة ومسارات التدویل، عضو الأمانة العامة لمنتدی المفکرین المسلمین،2012م.

حلیمه، عبدالمنعم مصطفی «ابو بصیر الطرطوسی»، وقفات مع .کلمه الشیخ ایمن الظواهری «شهادة حق الماء المجاهدین بالشام»،1435ق.

www.abubaseer.bizland.com

---------------------، هذه خصال الخوارج فاحذورها، چاپ اول،1434ق.

www.abubaseer.bizland.com

الشیخ ابی قتادة الفلسطینی، رساله الی اهل الجهاد و محبیه، تاریخ النشر:28جمادی الاخری 1435ق.

حلیمه، عبدالمنعم مصطفی، الشیعه الروافض طائفه شرک وردة، منبر التوحید والجهاد.

http://www.tawhed.ws/r?i=nv82hyh4

العربیه، صناعه الموت، برنامه تلفزیونی که آقای عدنان الاسدی، وزیر اسبق کشور عراق، مهمان آن بوده است:هذه «داعش« و هولاء قادتها و یکمن تحصل علی المقطع من الفیدیو فی الیوتوب بنفس العنوان.

ص: 125

برنامج صناعه الموت، قاده القاعده فی العراق کشف ابو محمد العدنانی، فیلم ضبط شده تحت همین عنوان در یوتوب یافت می شود.

القاعدة تعلن آن لا صلة لها ب-تنظیم «داعش»، موقع فرانس 24، 3 فبرایر 2014م.

جبهة النصرة لأهل الشام، تقاریر - موقع الجزیرة نت، 8 مایو 2012م.

العانی، مصطفی، مدیر وحده مکافحه الارهاب بمرکز الخلیج للابحاث یتحدث لقناه الربیه عن هیکله تنظیم داعش 8 مارس 2014.

«هذه عقیده الدوله الاسلامیه فی العراق و الشام و لم یبقی لکذاب عذر» فیلم ضبط شده mp4 به همین نام در یوتوب است.

فواد حسن، الزرقاوی الجیل الثانی للقاعده، ص89-96.

موسسة الفرقان: http://botshikan.wordpress.com/tag

موسسه الاعتصام: http://botshikan.wordpress.com/2014/04/19

منتدیات شموخ الاسلام: https://shamikh1.info/vb/

مدیر مکافحة الارهاب والجریمة المنظمة فی وزارة الداخلیة العراقیة العمید ماهر نجم عبد الحسین،

العانی، مصطفی، مدیر مرکز مبارزه با تروریست در خلیج فارس در شبکه العربیه، ساختار داعش 8 مارس 2014.

البشر، محمد بن سعود (ایدیولوجیا الاعلام -2008)

الغذامی، عبدالله (الثقافه التلفزیونیه سقوط النخبه و بروز الشعبی -2004- المرکز الثقافی العربی.

جمو، حسین، قرائه فی انحیازات الاعلام الجهادی علی ارش الشام مرکز داراسات الجمهوریه الدیمقراطیه، ص4.

جریده الریاض، 20 محرم، 1427ق، الموافق 19فبرایر، 2006م، العدد 13754.

الموکلی، احمد بن حسن، الایدیولوجیه الاعلامیه لتنظیم القاعده تحدیات الامن الفکری علی شبکه الانترنت،بحث مقدم للموتمر الوطنی الاول للامن الفکر «المفاهیم والتحدیات» فی الفتره من 22- 25جمادی الاول 1430ق.

الکشف عن هویة زعیم تنظیم القاعدة فی العراق - أبو بکر البغدادی. سایت السومریة العراقیة/ الأربعاء 1، کانون الأول، 2010م.

انظر: من هی «داعش»؟ وما هی أهدافها؟، سایت شبکه العالم، 7 ینایر، 2014م.

الأحمد، محمد علی: تنظیم الدولة الإسلامیة فی العراق والشام «داعش» النشأة - التوسع - الدور المرسوم لها ضد الثورة السوریة، سایت التاریخ، 2 مارس، 2014م.

أبو بکر البغدادی أخطر رجل فی العالم، سایت النبأ الإخباری الدعوی.

جبهة النصرة لأهل الشام، تقاریر- سایت الجزیرة نت، 8 مایو 2012م.

ص: 126

الدولة الإسلامیة فی العراق و الشام، تقاریر، سایت الجزیرة نت، 14 یونیه 2014م.

یاسر الزعاترة: تنظیم الدولة فی مواجهة غیر مدروسة، سایت الجزیرة نت، 19 ینایر، 2014م.

القاعدة تعلن آن لا صلة لها ب-تنظیم «داعش»، سایت فرانس 24، 3 فبرایر، 2014م.

داعش تهاجم الظواهری و تنفی أنها فرع للقاعدة و تبین موقفها من أحداث مصر، سایت عربی CNN، 12 مایو، 2014م.

هشام أبو مالک: داعش ما لها و ما علیها، صحیفة الأمة الالکترونیة، 14 یونیه، 2014م.

الائتلاف السوری یتهم "داعش" بأنها علی "علاقة عضویة" مع النظام، سایت جریدة الحیاة الالکترونیة، 1 ینایر 2014م

أخبار متفرقة حول الوضع فی العراق سایت: الجزیرة – سایت شبکه التغییر - مفکرة الإسلام – المسلم.

رسائل عاجلة إلی ثوار العراق، سایت رسمی هیئة علماء المسلمین فی الع---راق.

الاتحاد یحمل حکومة المالکی المسئولیة عما وصل إلیه العراق، سایت رسمی اتحاد جهانی علما مسلمان.

بیان ثوار العشائر فی الأنبار، شکبه های ماهواره ای آن را منتشر کردند. فایل صوتی و تصویری آن بر روی صفحه فیس بوک شیخ علی الحاتم أمیر الدلیم، موجود است.

بیانیه مفتی کشور عراق علامة رافع الرفاعی درباره حوادث جاری 11/6/2014م

مفتی کشور عراق ل-"زمان الوصل": هذه ثورة "سنة العراق" لا "داعش"، جریدة زمان الوصل الالکترونیة، 12 یونیه 2014م.

ابو ماریه القرشی، نور الیقین شرح عقیده تنظیم القاعده فی بلاد الرافدین، نشر و توزیع دار الجبهه، متن العقیده نشر فی منبر التوحید و الجهاد.

http://www.tawhed.ws/f ?text

حجازی، اکرم، مشهد النشاقات و التخالفات والمرجعیات الایدیولوجیه2، للجماعات الجهادیه،ص2، 14/5/2007.

عبد الحافظ، أحمد، الدولة الإسلامیة فی العراق و الشام .. داعش، http://islamstory.com/ar

http://aynaliraqnews.com/index.php?aa=newsid22=18346

مصادر کردیة تکشف عن مصادر تمویل داعش

http://arabic.cnn.com/middleeast/2014/04/16/iraq-isis-money

http://www.alhejaz.org/seyasah/0113605.htm

www.masralarabia.com

الدکتور مختار محمد المحلل السیاسی

www.masralarabia.com/

مصر العربیه

www.masralarabia.com

http://www.muslm.org/vb/archive/index.php/t-465377.html

http://alhoussainy.net/?p=742،

http://tanzeeh.nabilalkarkhy.com/trips/iraq_trips/badry.htm

جمعیه تنزیه النسب العلوی.

؛ http://www.awda-dawa.com/Pages/Articles/Default.aspx?id=26410

الدررالشامیه

www.muslm.org/vb/archive/index.php/t-465377.html

http://www.awda-dawa.com/Pages/Articles/Default.aspx?id=26410

http://www.alsumaria.tv/news/34784

أحمد عبد الحافظ، الدولة الإسلامیة فی العراق والشام .. داعش،

http://islamstory.com/ar

http://www.tawhed.ws/f

?text

و منابع متعدد دیگری که در مقاله هستند، اما به جهت اختصار در کتاب نامه ذکر نشده است.

ص: 128

ص: 130

خدا… آمد. حضرت نیز علی بن ابی طالب† را خواست و به او فرمود: بنویس:« بسم الله الرحمن الرحیم». سهیل بن عمرو گفت: «من این ها را که تو می گویی - یعنی رحمان و رحیم را - نمی شناسم. بنویس: «بسمک اللهم» رسول خدا… به علی [†] فرمود: (همان طور که او می خواهد)، بنویس: «بسمک اللهم» و او هم نوشت. سپس فرمود: بنویس: «این است آنچه محمد رسول الله با سهیل بن عمرو نسبت به آن موافقت کردند...». سهیل (که متوجه شد امضای این جمله اقرار ضمنی به نبوت محمد… است، با نوشتن این جمله مخالفت کرد و) گفت: «اگر ما قبول داشته باشیم که تو رسول خدایی که با تو جنگ نمی کردیم، باید این جمله حذف شود و به جای آن نام پدرت نوشته شود.» رسول خدا… این سخن او را هم پذیرفت و به علی [†] فرمود: «بنویس این چیزی است که محمد بن عبدالله با سهیل بن عمرو روی آن موافقت کردند.»(1)

می سازد.»، من تو را دربارة قوم خودت به خدا سوگند می دهم و تو نیکوکارتر و مهربان تر و باپیوندترین مردمی.» در این موقع، عبدالرحمن بن عوف و عثمان بن عفان گفتند: «ای رسول خدا! ما از سعد در امان نیستیم که به قریش حمله ای نکند.» پیامبر… فرمود: «امروز روز رحمت و مهربانی است، روزی است که خداوند قریش را عزیز و گرامی خواهد داشت!».

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کسی را پیش سعد بن عباده فرستاد و او را از فرماندهی عزل و پسرش قیس بن سعد را پرچم دار سپاه کرد.»(1)

به سوی خدا هجرت می کند، می آید، مبادا به پدرش دشنام دهید که دشنام دادن به مرده موجب آزار زندگان است و به مرده هم نمی رسد.» وقتی رسول خدا… عکرمه را دید، درحالی که بر تن ایشان ردا نبود از خوشحالی برخاست. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشست و عکرمه در مقابل ایشان ایستاد و ام حکیم هم درحالی که نقاب بر چهره داشت، همراه او بود. عکرمه گفت: «ای محمد! این زن به من خبر داد که تو مرا امان داده ای!» فرمود: «راست می گوید، تو در امانی.» عکرمه گفت: «ای محمد! مرا به چه چیز دعوت می کنی؟» فرمود: «تو را دعوت می کنم که گواهی دهی خدایی جز خدای یگانه نیست و من رسول اویم و نماز را به پای داری و زکات را بپردازی و...» و مقداری از خصال اسلام را برشمردند. عکرمه گفت: «به خدا سوگند! تو دعوت نمی کنی مگر به راه حق و کار پسندیده و نیکو. به خدا سوگند! آن وقتی هم که میان ما بودی و پیش از آن که به این دعوت هم اقدام کنی راست گوتر و نیکوتر از ما بودی.» آن گاه عکرمه گفت: «شهادت می دهم که پروردگاری جز خدای یگانه نیست و محمد بنده و رسول اوست.» رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از این موضوع بسیار خوشحال شدند. عکرمه گفت: «ای رسول خدا! به من بهترین ذکر را بیاموز.» پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود، بگو: «اشهد ان لا اله الا الله و ان محمداً عبده و رسوله.» عکرمه گفت: «دیگر چه بگویم؟» فرمود، بگو: «من، خدا و همه حاضران را گواه می گیرم که مسلمانی مجاهد و مهاجرم.» عکرمه آن را بگفت. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «امروز هرچه از من بخواهی که به دیگران داده ام به تو خواهم داد.» عکرمه گفت: «من از شما می خواهم که هر دشمنی دربارة شما ورزیده ام و هر راهی که برخلاف شما پیموده ام و در هر جنگی که رویاروی شما ایستاده ام و ناسزاهایی که در حضور و غیاب شما گفته ام همه را ببخشی.» پیامبر… فرمود: «پروردگارا! هر ستیزه ای را که او با من کرده است و هر اقدامی را که برای خاموشی نور تو کرده است، بیامرز و هر آنچه را که منافات با آبروی من داشته و در حضور یا غیاب من گفته و انجام داده است بیامرز!» عکرمه گفت: «ای رسول خدا! کاملاً راضی شدم. ای رسول خدا! چند برابر آنچه درباره جلوگیری از دین خدا خرج کرده ام درراه خدا خرج خواهم

ص: 136

کرد و چند برابر جنگ هایی که کرده ام، در راه اسلام جنگ خواهم کرد.» عکرمه چندان در جنگ ها تلاش کرد که شهید شد.» (واقدی، 1369، 652)

از دیگر سران مشرکان که پس از فتح مکه گریخت صفوان بن امیه بود. واقدی جریان عفو و بخشش او به وسیله رسول الله… را در کتاب مغازی بیان می کند:

«صفوان بن امیه به سوی جده رفت که ازآن جا با کشتی سوی یمن رود. عمیر بن وهب نزد پیامبر آمد و گفت: «ای پیامبر خدا! صفوان بن امیه که سالار قوم خویش است، از تو فراری شده و رفته که خویشتن را به دریا افکند، او را امان بده. خدایت درود فرستد.» پیامبر […] گفت: «وی در امان است.» عمیر سس گفت: «ای پیامبر خدا! چیزی به من بده که امان ترا بشناسد.» پیامبر عمامه خویش را که هنگام ورود مکه به سر داشت بدو داد و عمیر رفت، صفوان را در جده یافت که می خواست به دریا نشیند، گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد، ترا به خدا، خودت را به خطر مینداز که اینک از جانب پیامبر خدا برای تو امان آورده ام.» صفوان گفت: «از من دور شو و با من سخن نگو.» عمیر گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد، پسرعمه تو بهتر و نیکوکارتر و بردبارتر و نیک تر از همه کسان است. عزت وی عزت تو است و شرف وی شرف تو است و ملک وی ملک تو است.» گفت: «من از او بر جان خویش بیم دارم.» عمیر گفت: «وی بردبارتر و بزرگوارتر از این است.» و او را پیش پیامبر […] آورد صفوان گفت: «این می گوید که تو مرا امان داده ای» پیامبر گفت: «راست می گوید.» گفت: «دو ماه به من مهلت بده.» پیامبر […] گفت: «چهار ماه مهلت داری!»(1)

هنگامی که رسول خدا… از تبوک بازگشت نامه ای از طرف پادشاهان حمیر دریافت کرد. رسول خدا… جواب نامه آن ها را نوشت و معاذ بن جبل را به اتفاق عده ای از مسلمانان به سوی ایشان فرستاد تا معالم دین و احکام اسلام را به ایشان بیاموزند و هنگامی که می خواست معاذ و همراهان را بفرستد، سفارش هایی به او کرد که از آن جمله فرمود: «کارها را بر مردم آسان گیر و سخت مکن، نویددهنده باش و مردم را پراکنده مکن.»(1)

از محبت هایی که علی† به مردم، به ویژه طبقه ضعیف جامعه، ارزانی داشت وقف ها و صدقاتی است که ایشان نه از بیت المال مسلمانان، بلکه از حاصل دست رنج خویش برای مردم مقرر فرمود. نمونه ای از دست نوشته حضرت درباره اموالش بیان می گردد:

«بسم الله الرحمن الرحیم؛ این آن چیزی است که وصیت کردهو دستور داده است به آن در اموال و دارایی اش، بنده خدا علی، برای خوشنودی خدا. تا مرا به واسطه آن به بهشت برد و دوزخ را از من برای خاطر آن دور سازد و آتش جهنم را بر من روا ندارد، در روزی که گروهی روسفید و گروهی روسیاه می شوند. وصیت چنین است: املاکی که در «ینبع» و اطراف آن دارم و نسبت آن ها به من شناخته شده است، همه آن ها و بندگان در آن ها، صدقه است؛ جز بندگانم «رباح» و «ابونیرز» و «جبیر» که این سه تن آزادند و هیچ کس بر آن ها تسلطی ندارد. ایشان غلامان من اند و در اموال یادشده پنج سال کار می کنند و حق برداشت مخارج و هزینه زندگی خود و فرزندانشان را دارند... و آنچه در «دیمه» دارم و افرادی که در آن جا هستند نیز صدقه است، جز «زریق» که مانند غلامان یادشده است؛ و آنچه در «اذینه» دارم با آنان که در آنجا هستند نیز صدقه است و «فقیرین» - چنان که می دانید - نیز صدقه است و باید درراه خدا مصرف شود. آنچه از اموالم در این جا یادکردم همه صدقه لازم قطعی است و این حکم در زندگی و پس از مرگ من جاری خواهد بود، باید در آنچه سبب خوشنودی خدا و در راه خداست به مصرف رسد و خویشانم از بنی هاشم و بنی مطلب نزدیک و دور بهره برند. نظارت بر این اوقاف و صدقات با (فرزندم) حسن بن علی است، از آن ها به قدر ضرورت خود بدون زیاده روی بهره می برد و در مواردی که رضای الهی در آن است صرف می کند.»(1)

تبلور خیرخواهی، مهربانی و توجه به اقشار مختلف جامعه، به ویژه اقشار مستضعف، در وصیت نامه علی† آشکار است. ایشان درحالی که مجروح و در بستر بیماری بود

ص: 139

خطاب به امام حسن† و امام حسین† و تمام فرزندان و حقیقت جویان چنین وصیت می کند: «... شما را و تمام فرزندان و خاندانم را و کسانی را که این وصیت به آن هامی رسد، به ترس از خدا و نظم در امور زندگی و ایجاد صلح و آشتی در میانتان سفارش می کنم، زیرا من از جدّ شما پیامبر… شنیدم که می فرمود: «اصلاح دادن بین مردم از نماز و روزه یک سال برتر است» خدا را! خدا را! درباره یتیمان، نکند آنان گاهی سیر و گاه گرسنه بمانند و حقوقشان ضایع گردد! خدا را! خدا را! درباره همسایگان، حقوقشان را رعایت کنید که وصیت پیامبر… شماست، همواره به خوش رفتاری با همسایگان سفارش می کرد تا آنجا که گمان بردیم برای آنان ارثی معین خواهد کرد...»(1)

صورت می گرفت، باکمال بزرگواری، چشم پوشی می کرد و خشم خویش را فرومی خورد. نمونه های از گذشت و بخشش ایشان بیان می گردد:

ایشان † کسانی چون: عبدالله بن عمر، سعد بن ابی وقاص و اسامه بن زید که با ایشان بیعت نکردند، نزد خود خواند و علت کارشان را جویا شد و پس از شنیدن عذرها و بهانه هایشان آن ها را در این امر آزاد قرارداد و اصحابش را از توسل به زور منع نمود و فرمود: «نمی خواهم به زور و اجبار بیعت بگیرید.»(1)

امیرالمؤمنین† با جمعی از یاران نشسته بود بانوی بسیار زیبایی عبور کرد، گروهی از مردم بدان بانو چشم دوختند. علی† فرمود: «این گونه نگریستن بدچشمی است و این مایه سستی و پستی آن زن می شود، او نیز زنی است همانند زنان شما.»

مردی از خوارج گفت: «خدا علی را بکشد مرد کافری است و بسیار فقیه است.» گروهی برجستند که مرد را بکشند. علی† فرمود:« آرام باشید، دشنامی داد، در مقابل دشنامی دهید و بهتر آن است که در مقابل عفوش کنید.»(2)

در کتاب مناقب روایتی از حلم و مهربانی علی† دربارة مردم آمده است که ذکر می کنیم: مختارالثمار از ابی مطر بصری نقل می کند که علی† از بازار خرمافروشان می گذشت، به کنیزکی برخورد که گریه می کرد. علت را از او پرسید. گفت: ارباب من با یک درهم مرا به بازار فرستاد و از خرماهای این مرد خریدم چون خرماها را بردم آن ها را نپسندید، اینک که برگرداندم این مرد آن را قبول نمی کند. علی† به آن مرد فرمود: «بنده خدا این کنیزک از خودش اختیاری ندارد. درهمش را برگردان و خرمایت را پس بگیر.» مرد برخاست و مشتی محکم به سینه علی† زد. مردم گفتند: «آهای! این امیرالمؤمنین است.» رنگ مرد پرید و زرد شد و به لرزه افتاد. خرما را گرفت و پول

ص: 141

کنیزک را پس داد. بازاری گفت: «ای امیرالمؤمنین! از من خشنود باش.» حضرت فرمود: «هنگامی که حقوق مردم را پرداخت کردی تمام است؛ به خشنودی من چه کار داری؟»(1)

علی† پس از جنگ به یارانش فرمان می داد که هیچ کسی را تعقیب نکنند و هیچ مجروحی را نکشند و هیچ مالی را غارت نکنند و هرکس سلاح بر زمین گذاشت و هرکس در خانه خود را بست، در امان است.(1)

می کرد. در مناقب آمده است: «امام حسن بن علی† به گروهی از تهی دستان برخورد کردند که روی زمین نشسته و مشغول خوردن غذا بودند. به حضرت گفتند: «ای پسر رسول خدا […]! بفرمایید غذا.» حضرت از مرکب پایین آمدند و فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْمُسْتَکبِرِینَ» و با آنان مشغول خوردن غذا شدند. پس از صرف غذا، حضرت ایشان را به میهمانی در منزل خویش دعوت کردند و به آن ها غذا و پوشاک بخشیدند.»(1)

امام مجتبی†در برآوردن حاجات حاجت مندان بسیار بلندهمت بودند؛ ایشان می فرمودند: «کان رسول الله اذا ساله احد حاجة لم یرده الا بها او بمیسور من القول».(2)

مردی از حضرت تقاضای کمک مالی کرد. ایشان پنجاه هزار درهم و پانصد دینار به وی عطا کردند و گفتند: «باربری بیاور که پول ها را برای تو حمل کند.» و عبای خود را نیز به او دادند و فرمودند: «این هم کرایه باربر.»(3)

نقل شده است حسن بن علی† از باغی می گذشت؛ غلامی را دید که لقمه ای نان می خورد و لقمه ای به سگی که آن جا بود می دهد. حسن بن علی† به او فرمود: «از جایت تکان نخور تا برگردم.» سپس نزد صاحب باغ رفت و غلام و باغ را از او خرید و بازگشت و فرمود: «تو آزادی و این باغ نیز از آن توست.»(4)

حسن بن علی† همانند پدر و جد بزرگوارش حلیم و بردبار بود و با عفو و رحمت با همه برخورد می کرد و از ناملایمات، تهمت ها و بی مهری ها نسبت به خودش با بزرگواری چشم پوشی می کرد و می فرمود: «لَا تُعَاجِلِ الذَّنْبَ بِالْعُقُوبَةِ، وَ اجْعَلْ بَینَهُمَا لِلِاعْتِذَارِ طَرِیقاً».(5)

بلاذری، تاریخ نویس گران قدر سده سوم هجری، هنگام معرفی ایشان به دو صفت بارز

ص: 144

امام† اشاره می کند و می نویسد: «کان الحسن سیداً سخیاً حلیما».(1) حلم و بردباری† امام یکی از راه های تربیتی ایشان بود که غافلان را بیدار و معاندان را ناکام می کرد.

مردی از اهالی شام روایت می کند وارد مدینه شدم. نگاهم به مردی افتاد، پرسیدم: «او کیست؟» گفتند: «حسن بن علی [†] است.» به او گفتم: «تو فرزند ابوطالبی؟» فرمود: «من فرزندِ فرزند او هستم.» من شروع کردم به او و پدرش ناسزا گفتن؛ و او چیزی نمی گفت. سخن من که تمام شد به نزدم آمد و فرمود: «اگر از ما کمک بخواهی، کمکت می کنیم. اگر درخواستی داری برمی آوریم. اگر راهنمایی بخواهی راهنمایی ات می کنیم. اگر از ما بخواهی بارت را برداریم، برمی داریم.» مرد شامی گفت: «من در حالی از او دور شدم که نزدم کسی محبوب تر از او بر روی زمین نبود. پس ازآن در کار خود نیاندیشیدم، مگر آن که خود را خوار و پست یافتم.»(2)

عبدالله بن موسی از شداد جعفی، از قول مادربزرگش ارجوانه - ارغوان - نقل کرد: «حسن بن علی [†] درحالی که بنی هاشم پشت سرش بودند، آمد. یکی از امویان شام که آن جا نشسته بود، پرسید: «این ها که می آیند کیستند؟ چه زیبا و خوش لباس اند!» برخاست و رویاروی حسن† قرار گرفت و پرسید: «تو حسن بن علی هستی؟» فرمود: «آری.» آن مرد گفت: «آیا دوست داری که خداوند تو را به جایگاه و مقام پدرت برساند؟» حسن [†] فرمود: «ای وای بر تو! این چگونه فراهم می شود آن هم با آن سابقه های درخشان که او داشته و پیشی گرفته است؟» آن مرد گفت: «خداوند تو را به جایگاه او برساند که هم او کافر بود و هم تو.» محمد بن حنیفه که پشت سر امام حسن† بود بر او چنان سیلی زد که بر زمین افتاد.

امام حسن† ردای خویش را بر آن مرد افکند و فرمود: «ای بنی هاشم! سوگندتان می دهم و از شما می خواهم که به مسجد روید و نماز بگزارید.» آن گاه دست آن مرد را گرفت و به خانه خود برد و جامه پسندیده بر او پوشاند و رهایش کرد.»(3)

ص: 145

تمیمی و سراج بن مالک خثعمی هم آن جا بودند، من گفتم: «سلام بر تو باد، ای خوارکننده مؤمنان!»، فرمود: «سلام بر تو باد؛ بنشین. من خوارکننده مؤمنان نیستم، بلکه عزیزکننده ایشانم. من از صلح خود با معاویه نیتی جز دورکردن کشتار، از شما نداشتم، [وقتی] که دیدم یاران من برای جنگ و پیکار سستی نشان می دهند. به خدا سوگند! اگر با کوه ها و درخت ها هم به جنگ او می رفتیم، باز چاره ای از واگذاری این کار به او نبود.»(1)

ابن سعد می نویسد: «نامه ای در دست حسن بن علی [†] بود، مردی پرسید: «این چیست؟» گفت: «نامه ای از معاویه است که در آن بیم و نوید داده است.» آن مرد پرسید: «آیا با او درست رفتار کردی؟» فرمود: «آری؛ بیم آن داشتم که به روز رستخیز هفتاد، هشتاد هزار، یا کمتر و بیشتر درحالی که از رگ های گردنشان خون بیرون جهد از پروردگار یاری و داوری خواهند که برای چه خونشان بر زمین ریخته شده است.»(2)

خواندن نماز بود. نماز را کوتاه کرد و نزد مرد عرب آمد. آثار فقر و ناتوانی را بر چهره اش دید. قنبر را صدا کرد و پرسید: «از پول مخارج خانه چقدر باقی مانده است؟» قنبر گفت: «دویست درهم که به فرموده شما باید میان افراد خانواده تقسیم شود.» امام† فرمود: «آن را بیاور تا به کسی که سزاوارتر است بپردازم.»(1)

حسین بن علی† همانند جد بزرگوارشان رسول اکرم… و پدر گرامی شان علی†، از ظلم و خطاهایی که از روی غفلت و نادانی، برخی افراد درباره شخص ایشان مرتکب می شدند، چشم پوشی کرده و می فرمود: «بخشنده ترین مردم کسی است که به آن کس که از او امیدی نمی برد، عطا کند و باگذشت ترین مردم کسی است که هنگام قدرتش درمی گذرد وبرترین مردم (در برقراری پیوند) کسی است که به آن کس که از او گسسته، می پیوندد.»(2)

ابن عساکر از شخصی به نام عصام بن مصطلق نقل می کند:

«در سفری وارد مدینه شدم. حسین بن علی [†] را دیدم. منزلت و جلال او مرا به شگفت آورد و حسد مرا برانگیخت. کینه ای که در سینه ام (و از پدرم) [از او] داشتم، ظاهر شد. به او گفتم: «تو پسر ابی طالبی؟» گفت: «بله.» تا توانستم به و پدرش ناسزا گفتم. با عطوفت و مهربانی به من نگاه کرد، سپس این آیات را تلاوت فرمود: )أعوذ بالله من الشیطان الرجیم؛ بسم الله الرحمن الرحیم، خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینَ وَ إِمَّا ینْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون((3) سپس فرمود: «بر خود آسان گیر، از خدای سبحان برای خود و تو طلب آمرزش می کنم. اگر کمک خواهی، کمکت می کنیم. اگر بخششی بطلبی به تو می بخشیم و اگر از ما راهنمایی خواهی، راهنمایی ات می کنیم.»

ص: 149

عصام می گوید از بدرفتاری خود پشیمان شدم. امام [†] فرمود: «یغفر الله لکم و هو أرحم الراحمین» بعد پرسید: «آیا اهل شامی؟» گفتم: «بله» فرمود: «عادتی است که از قبیله اخزرم سراغ دارم. خدا ما و شما را نگه دارد. بی هیچ بیم و هراسی حوایجت را بیان کن. ان شاء الله مرا در بهترین گمان خودخواهی یافت.» عصام گوید: «از این رفتار بزرگوارانه، چنان شرمنده شدم که زمین با همه گستردگی اش بر من تنگ آمد. دوست داشتم [زمین] مرا فرومی برد. سپس آهسته و پنهانی از نزد او دور شدم، درحالی که بر روی زمین هیچ کس محبوب تر از او و پدرش نزد من نبود.»(1)

مردی درباره حسین بن علی† سخنان ناملایمی می گفت. ملازمان حضرت خواستند او را تنبیه کنند. ایشان فرمود: «مهلت دهید! دست بدارید.» و به آن مرد گفت: «آنچه از امر ما برای تو مخفی است، بیشتر است. آیا تو را حاجتی هست که من کمک کرده، آن را روا کنم؟» آن مرد شرمنده شد. [پس حضرت] بر او جامة نیکو پوشانید و امر فرمود که به وی هزار درهم دادند و بعد از آن، آن مرد می گفت که: «تو از اولاد پیغمبرانی.»(2)

حضرت علت آمدن ایشان به سوی کوفه را پرسید، فرمود: «مردم شهرتان به من نوشته اند که بیا، اگر مرا نمی خواهند باز می گردم.»(1)

ایشان در آخرین خطبه که خطاب به سپاهیان عمر سعد ایراد کرد، پیشنهاد خود را برای چندمین بار تکرار نمود و فرمود: «ای مردم! اگر مرا نمی خواهید، بگذارید از پیش شما به سرزمین خویش روم.»(2)

راوندی، قطب الدین، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، تحقیق سید عبداللطیف کوه کمری، مکتبه آیة الله المرعشی، قم 1406ق.

سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داوود، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت 1410.

سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی، قم 1379 [بی تا].

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، تاریخ الخلفاء، مطبعه الفجاله الجدیده، قاهره 1389.

--------------------------------------، جامع الصغیر، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت 1401.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، اساطیر، تهران 1375.

قرطبی، ابی عبدالله محمد، الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، موسسه التاریخ العربی، بیروت 1405.

نسائی، ابی عبدالرحمن احمد بن شعیب، خصائص امیرالمؤمنین، مکتبة نینوی الحدیثه، تهران [بی تا].

واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1369.

هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، دار الکتب العلمیة، بیروت 1408.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، علمی و فرهنگی، تهران 1371.

ص: 153

ص: 154

یقینی و روشن عقلی مخالفت ورزیده اند. آنان به صورت متناقض با آن که به صورت نظری قیاس و استحسان و استصلاح را به عنوان قواعد و اصول اجتهادی شان، می پذیرند؛ اما چنان شروط محدود کننده ای طرح می کنند که عملاً پای «عقل» از ورود به این روش های اجتهادی کوتاه می گردد و این اصول به قواعد بسیار محدود فقهی در دایرة متون و نصوص، تنزل مقام می یابند و از «اصول اجتهادی کارآمد» به «قواعد زائد و غیر ضروری» تغییر شکل می دهند.

واژگان کلیدی: سلفی، سلفیه، عقل، قیاس، استحسان، استصلاح، استنباط گزاره های دینی.

پیوند یا گسست را با مفاهیم دیگر به نمایش می گذارند و طی این اتصال و انفصال، فربه و تنومند می شوند و یا لاغر و مستمند می گردند و بدین سان تغییر ماهیت می دهند. در یک کلام، مفاهیم سرشتی تاریخمند دارند و باید تاریخ آن ها را نگاشت. مفهوم «عقل» در گسترة میراث اسلامی، چنین سرشت و سرنوشتی دارد. پرخطاست اگر تصور کنیم برداشت فقیهان و محدثان سده های اولیة اسلامی از عقل دقیقاً هم سان اند با تلقی فقها و متکلمان سده های میانه یا معاصر. برداشت ابن تیمیه سلفی قرن هشتم صورت تکامل یافتة تصور ابن حزم فقیه ظاهری قرن پنجم از عقل نیست، همان گونه که تلقی فخرالدین رازی در المحصول از عقل در قرن هفتم، دقیقاً یک سان با برداشت غزالی از عقل در المستصفی به شمار نمی رود، چه رسد به یک سان پنداشتن معنای رأی در اندیشة صحابه یا تابعین با قیاس ابوحنیفه و یک کاسه کردن همة آن ها تحت اجتهاد عقلی؛ از این رو ضرورت دارد که تاریخ عقل نگاشته شود و سرشت و ماهیت عقل و نقش آن در استنباط آموزه ها و گزاره های دینی روشن گردد. در این جستار به طور اجمال تلاش می شود که این امر در گوشه ای از گسترة بزرگ میراث غنی اسلامی مورد کنکاش قرار گیرد و در حد ممکن نظام اندیشگی سلفی تکفیری در این خصوص ترسیم گردد.

هستند.(1) بن باز در تعیین اصحاب سلف از حدیث «خیر الناس قرنی الذین یلونهم ثم الذین یلونهم» بهره می برد؛ از این رو می توان به این نتیجه رسید که او هم اصحاب سلف را همان سه قرن اول اسلام می داند.(2)

سلفیه گروهی اند که ابتدا با پیروی احمد بن حنبل(241ق.) ظاهر گرا در قرن چهارم پدید آمد و سپس در قرن هفتم توسط ابن تیمیه (661- 728ق) و شاگردش ابن قیم جوزی (691-751ه) گسترش یافت و در سدة دوازدهم با تلاش های محمد بن عبدالوهاب (1111 -1206ه-) به اوج خود رسید. محمد بن عبدالوهاب در گسترش اندیشه های سلفیه نقش بارزی ایفا کرد به نحوی که طرف داران وی، خود را سلفیه نامیدند.(3) محمد ابو زهره می نویسد:

مقصود از سلفیه کسانی هستند که در قرن چهارم قمری ظاهر شدند. آنان پیرو احمد بن حنبل بوده و گمان می کردند که تمام آرائشان به احمد بن حنبل می رسد. آن گاه در قرن هفتم قمری توسط شیخ الاسلام ابن تیمیه احیاء شدند. ابن تیمیه به شدت مردم را به این روش دعوت کرد و با اضافه کردن مسائلی به آن مردم عصرش را به آن تفکر واداشت. آن گاه در قرن دوازدهم آرای او در جزیره العرب توسط محمد بن عبدالوهاب احیاء شد که تاکنون وهابیان آن را زنده نگه داشته اند.(4)

سلفی ها خود در عین ادعای اهل سنت و جماعت داشتن، سلفی بودن را نیز می پذیرند. مؤلف کتاب السلف و السلفیون در این باره می گوید: «ما سلفی نیستیم، بلکه مسلمانیم و اصل انتساب به اسلام و سنت است؛ در صورت لزوم به منتسب شدن به یک منهج، ما می گوئیم که سلفی هستیم، یعنی تابع نسل اول صحابه؛ سلفی ها در

ص: 158

شریعت و اصول سلفی هستند و نه در فروع و فتاوی یعنی در طریقة فهم و اصول ادلّه تابع منهج سلف هستند، ولی در فروع فقهی تابع نیستند».(1)

از حیث اعتقادی، ابن تیمیه مذهب سلفی را غیر از مذاهب اعتقادی اهل سنت معرفی می کند.(2)

امام محمد ابو زهره نیز در کتاب تاریخ المذاهب الاسلامیه پس از بر شماری مذاهب اعتقادی اهل سنت، وهابیت سلفی را جز مذاهب منحرف و تازه تأسیس معرفی کند و آن را هم ردیف مذاهب بهائیه و قادیانیه نام می برد.(3)

محمد بن عبد الوهاب، فقه مصطلح را که تمام مذاهب اسلامی بدان معتقدند، شرک می داند و پیروی از فتاوای علمای مذاهب مختلف را پیروی از آرا و اهوای متفرقی می شمارد که شیطان آن را وضع کرده است.(4) از لحاظ فقهی سلفی ها خود را پیرو هیچ یک از مذاهب چهارگانه اهل سنت نمی شمارند و خود برای اثبات این امر شواهدی ارائه می کنند. ابن تیمیه محصور کردن امامان در فقه را در عدد معین جایز نمی شمارد، به نظر وی تقلید از مذاهب اربعه نوعی ارتداد است، چنان که می گوید:

فَمَنْ قَالَ: أَنَا شَافِعِی الشَّرْعِ أَشْعَرِی الِاعْتِقَادِ قُلْنَا لَهُ: هَذَا مِنْ الْأَضْدَادِ لَا بَلْ مِنْ الِارْتِدَادِ؛(5) هرکس بگوید من در فقه، شافعی هستم و از نظر کلامی، اشعری هستم، این ها ممکن نیست و ضد هم هستند، بلکه هرکس چنین اعتقادی داشته باشد، مرتد هست!!

محمد صدیق قنوجی بخاری سلفی در کتاب الدین الخالص، یک باب را به «تقلید المذاهب من الشرک» اختصاص داده است و معتقد است مذاهب (چهارگانه) که بر تقلید مردگان پافشاری می کنند و برای شرکشان خود به عبارات صلحا و مکاشفات بزرگان و شیوخ استناد می کنند، از این شرک چه عذری در پیشگاه خداوند خواهند آورد

ص: 159

و چه چیزی باعث نجات آنان از عذاب خداوند خواهد شد!(1) بدینسان سران سلفی های افراطی وهابی خود را مجتهد و صاحب رأی و در طراز امامان مذاهب اربعة اهل سنت می شمارند؛ در حالی که منتقدان آن ها چنین شأنیتی برای شان قائل نیستند.(2)

بن باز که فهم و فعل سلف را حجت می داند و پیروی از آن ها را واجب می شمارد و حتی کتاب و سنت را با فهم و فعل سلف به سنجش می کشد؛ هرگز روشن نمی کند که منظور او از فهم و فعل سلف کدام گروه از آنان است؟ بر اساس واقعیت های تاریخی سلف چنان چه تمام افرادی باشند که در سه قرن اولیه اسلامی می زیستند، آن ها در فهم مسائل هیچ گاه اتفاق نکرده اند و مذهب واحدی نداشته اند؛ در فهم و سنجش آیات و روایات، میزان فهم و فعل کدام گروه از آنان مقصود است؟ ما برای فهم یا تخصیص و یا عدول از ظاهر یک آیة قرآن یا روایت، فهم کدام یک از آنان را بایستی به دست آوریم؟ آیا فهم و عمل منافقانی که در سده های نخست می زیستند هم حجیت دارد؟ در منازعات بین صحابه، درک و فعل کدام یک حجت است و ما از چه کسی واجب است پیروی کنیم؟ و آیا خوارج که در قرن اول اسلامی پدید آمدند، جزو سلف به شمار می روند و فهم و فعل آنان حجت است؟ این دسته سؤالات و پرسش های بسیار دیگر و در نظام اندیشگی سلفی ظاهرا بی پاسخ می مانند. احمد بن حنبل، ابن تیمیه، بن باز و... با این که در سایه عافیت طلبی ظاهرگرایانه تلاش می کنند آسوده بیارامند و از مجاهده و مناظره علمی تن به حاشیه امن ببرند؛(1)

اما در باورمندی حجیت مطلق فهم و فعل سلف، سرانجام در گرداب تحیر فرو افتاده و ناگزیر گردن به حکم تناقض می سپارند. شیخ معتصم سید احمد(مستبصر معاصر) می گوید

کسی که در کتاب های حنابله نظر کند به یک سری عقاید که با یگدیگر متناقض بوده یا مخالف با عقل و فطرت انسان است پی می برد»(2) رشید رضا نیز در این باب می نویسد: «تقلید آنان را به جایی کشانده که به هر چه از ظواهر اخبار موقوفه مرفوعه و مصنوعه رسیده اعتقاد پیدا می کنند اگر چه شاذ، منکر، غریب و یا از اسرائیلیات باشد، مثل روایاتی که از کعب الاحبار و وهب بن منبه رسیده است. هم چنین با

ص: 161

قطعیات و یقینیات عقل مخالفت کرده و هر کس را که با عقایدشان مخالف باشد تکفیر و تفسیق می کنند.(1)

برخی از دیدگاه های افراطی سلفی ها را به هیچ وجهی نمی توان به صحابه و تابعین نسبت داد. تعدادی از سلفی های افراطی دارای رویکرد ظاهرگرایانه لگام گسیخته اند؛ آنان غالباً در آموزه ها و گزاره های دینی به ظاهر آیات و احادیث نبوی اهتمام می ورزند و برای عقل در این گونه مسائل هیچ ارزشی قائل نبوده و عقل را کاشف و حجت نمی دانند. چنان که احمد بن حنبل به عنوان بنیان گذار این خط فکری می گفت: «ما روایت را همان گونه که هست روایت می کنیم و آن را تصدیق می نمایم.»(2) هم چنین از این مرشد و پیشوای فکری سلفیه نقل شده است، کسی که تفسیر حدیثی را نمی داند، باید به ظاهر آن ایمان داشته باشد و تسلیم شود «اگرچه مستمع از شنیدن آن به وحشت بیفتد»(3)

ابن تیمیه نیز که ادامه دهنده خط فکری احمد بن حنبل بود، چنین اذعان داشت. وی روش صحیح و درست را راه نقل (وحی) یا کتاب و سنت می شمارد و با روش عقلی و شهودی مخالف است و اعتقاد دارد آن مناهج از جمله روش های عقلی و فلسفی، علیلی را شفا نمی دهند و تشنه ای را سیراب نمی کنند.(4) وفاداری به این ظاهرگرایی حسی به جایی رسیده است که علناً و آشکارا به رسول خدا… اهانت می کند، چنان که محمد بن عبدالوهاب گفت: «این عصای من که (بدان تکیه و حس می کنم) بهتر از محمد (که قابل نفع و حس نیست) می باشد»(5)

یکی از نویسندگان وهابی بنام عبدالعزیز محمد سلطان نیز می گوید: «باید ظاهر را حفظ کرد؛ اگر چه مخالف واقع

ص: 162

و عقل باشد.»(1) به نظر می رسد این گونه راهبردها با شرع و عقل هم خوانی ندارد. ظاهرگرایی افراطی حسی و مخالفت با عقل و واقعیت به صورت مطلق، نه مورد پذیرش کتاب(2) است و نه سنت و نه حتی سلف.

متأسفانه، سلفی های افراطی متأثر از معتقدات مذهبی خود حتی به منهج و روش استنباطی خود نیز وفادار نمی مانند. آنان دائماً نه - غالباً- تأکید می ورزند که متعبد به نص و پیرو کتاب و سنت اند و حتی در موارد لزوم به احادیث ضعیف واحد تمسک می جویند؛ اما گاهی با شگفتی می بینیم که از التزام به مضامین احادیث صحیح سر می پیچند و ناروا و بدون معیار، احادیث معتبری را مردود می پندارند. چنان که ابن تیمیه حدیث پیامبر… درباره امام علی علیه السلام را که می فرماید: «انت ولی کل مومن بعدی»، «حدیثی موضوع» می شمارد،(3)

در حالی که این حدیث در نزد اهل سنت، صحیح و دارای سند معتبر است.(4)

از این رو البانی با تعجب می گوید: «بسی جای شگفتی است که ابن تیمیه جرئت بر انکار و تکذیب این حدیث در کتاب منهاج السنه دارد».(5) البانی سپس دیدگاه ابن تیمیه را دربارة حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» نقل می کند و

ص: 163

منصفانه وجه تکذیب این حدیث را از طرف وی، شتاب و مبالغه ابن تیمیه در رد بر شیعه می داند.(1)

این دمدمی مزاجی و عدم وفاداری به روش و قواعد فهم دین، مدعیات سلفی ها را غیر قابل اعتماد می سازد. اضطراب و تزلزل ابن تیمیه در تمسک به دلیل عقلی بر امکان رویت الهی(2)

همسو با معین قرار دادن حضرت حق و تقریری عقل پسند از این مواجهه،(3)

از دیگر امور شگفتی آور موضع سلفی هاست که در عین نفی عقل گرایی و رد تمسک به ادله عقلی، در جایی که ناگزیر باشند، بدون لحاظ سخن گذشته خود، به عقل تمسک می جویند. همان گونه که احادیث صحیح را معتبر و لازم الاتباع می شمارند؛ در مواردی که با مدعیات مذهبی و منهج مورد پذیرش شان سازگار نباشد، به آسانی و بدون معیار و دلیل صحیح، به نفی و ابطال می پردازند. دکتر محمد سعید رمضان البوطی دانشمند اهل سنت معتقد است امروزه مذهبی که به نام سلفیه وجود دارد، یعنی وهابیت، در واقع بدعتی است که در دین خداوند واقع شد و این گروه فقط خود را منتسب به سلف می نمایند؛ و گرنه در عمل و رفتار هیچ شباهتی به آنان ندارند.(4) بدین سان سلفی ها با تلقی حجیت فهم سلف، در رفتار گرفتار تناقضی می گردند که در حاشیة امن عافیت طلبی ظاهرگرایی خود، هرگز آسایش نخواهند داشت و چنگ تناقض گردن اندیشه آنها را رها نمی کند.

ظاهر پای فهم بشری را در معرفت می گشایند و فهم و فعل سلف را حجت می شمارند؛ تحت سایة سنگین نقل گرایی، آنان نیز راه استنتاج عقلی را تا حد امکان باریک می نمایند. هردو گروه به احادیث و ظاهر متون توجه ویژه دارند و احادیث صحیح آحاد را هم پای احادیث متواتر حجت می شمارند و آن ها را در همه شئون دین حتی در عقاید مورد استناد قرار می دهند(1)

و راه استنتاجات عقلی را تا حد امکان مخدوش می سازند.

میپردازد، «عقل» در این کابرد در برابر «وحی»، «تجربه» و «شهود» قرار می گیرد. «علوم عقلی» به این معنای اخیر، یعنی همان علوم فلسفی که با روش استدلالی و برهانی به دست می آیند.(1)

سلفی ها هیچ گاه در این حد به تعریف دقیق عقل اهتمام نورزیده اند. معنای عقل برای ابن تیمیه به شدت ابهام دارد. وی با این که مستقلاً وارد بحث معنایی نمی شود؛ اما در مقام مشاجره با متکلمان و فلاسفه معنای دوم عقل را که عقل به مثابه «اسم جنس معنا» به کار می رود، مورد انتقاد قرار می دهد که اگر مقصود از عقل، معرفت حاصله از عقل باشد، نمی تواند هر آن چه با عقل به دست آید، اصل سمع و دلیل صحت سمع باشد؛ زیرا مدرکات عقلی بدین معنا بیش از آن است که به احصا درآید. پس تمام معقولات اصل نقل نیستند.(2)

ابن تیمیه اما روشن نمی کند که عقل در این کاربرد دوم، معنای عام آن مورد نظر ایشان است یا معنای خاص عقل؟ بدیهی است که معنای عام، هیچ گاه نقش اصل بودن نسبت به شرع و نقل را ندارند و کسی چنین ادعایی ندارند؛ آنچه اصل سمع و دلیل صحت نقل به شمار می رود، مدرکات خاص عقل است که با روش استدلالی و برهانی حاصل می گردد و خاصیت قطعی و یقینی بودن دارد.

ابهام و ایهام معنای عقل در نزد یکی از سلفی های معاصر شدت بیشتری دارد؛ بگونه ای که وی از واژة «عقل» می هراسد و حتی از کاربرد آن ابا می ورزد؛ زیرا معتقد است که لفظ عقل بدعت متکلمان و فلاسفه است و حال آن که هیچ نصی در کتاب و سنت دربارة عقل نیامده است.(3)

ایشان البته خود را به تغافل زده و بیش از 49 بار(4) مواردی که در قرآن کریم از مشتقات «عقل» استفاده گردیده است و صدها روایت در

ص: 166

این باب را، نادیده می انگارد. البته بسیاری از سلفی ها احادیث نبوی را که واژة «عقل» در آن ها به کار رفته باشند، موضوع یا مجعول دانسته اند و مردود پنداشته اند که یکی از افراد شاخص در این زمینه ابن جوزی است.(1) حتی برخی سلفی های معتدل همچون رشید رضا (م1935م.) که به ضرورت اجتهاد باور دارند و به مبارزه با جهل و خرافات تأکید فراوان می کنند، به گونه ای می کوشند مدرکات عقلی را به دلیل حدسی و احتمالی بودن در معرض اختلاف و تخطئه قرار دهند و هم چون دیگر سلفیان افراطی با تقدم نقل بر عقل به عقل بهایی ندهند.(2) بدیهی است حدسی و احتمالی شمردن مدرکات عقلی ناشی از ابهام و ایهام معنای عقل نزد سلفیان است که اندیشه اعتدال گرایان آن ها را نیز درنوردیده است.

به نظر سلفی ها با اینکه عقل صریح با نقل صحیح تعارض ندارد؛ اما در صورت تعارض لاینحل نقل مقدم می شود و عقل را توان مقابله با نقل نیست.(3) به اعتقاد آنان عقل در معرض خطا و درک اشتباه بسیار قرار دارد، اولین فردی که قیاس فاسد را به کار برد و از آن استفاده نمود، ابلیس بود. ابلیس تمام شبهات را در ذهن عقل گرایان انداخت و آنان متأثر از وسواس های شیطانی بدعت های فراوان در اسلام ایجاد کرده اند. از این رو در صورت تعارض عقل و نقل، بایستی عقل را متهم کرد و مدرکات آن را متشابه پنداشت و نصوص شرعی را محکم قرار داد؛ و گرنه همکار و همیار ابلیس به شمار خواهد رفت.(4) ابن قیم جوزی در کتاب الصواعق المرسله تعارض عقل و نقل را نفی نموده و در صورت تعارض ظاهری به زعم خویش 241وجه در رد دیدگاه فلاسفه و متکلمان که قائل اند در فرض تعارض عقل و نقل، عقل مقدم است، بیان می کند.(5)

ص: 167

ابن تیمیه استاد ابن قیم نیز برخی همین ردود را در درء تعارض العقل و النقل قبلاً آورده و معتقد است تفکر تقدم عقل بر نقل در صورت تعارض، مثل عقیده مسیحیان است که نصوص تورات و انجیل را دور انداختند و آنچه خود درست می پنداشتند، پذیرفتند. وی متکلمان اشاعره (مثل فخررازی) را بدعت گذارانی همچون خوارج، معتزله، امامیه و جهمیه و فلاسفه می شمارد که فهم فاسد خود را بر نصوص تحمیل کردند.(1) ابن تیمیه در یک تقسیم بندی دوگانه ناتمام و ناروا راه شناخت را به دو نوع شرعی و عقلی منحصر می سازد؛ سپس دیدگاه کسانی که می خواهند، الهیات را به عقول خویش بشناسند و خود را به حکمت و کلام و عقلیات نسبت می دهند، مخالف انبیا می شمارد و حتی آنانی که مشی نقل گرایی دارند و می خواهند الهیات را با سنت و شریعت بشناسند، اما در معانی برخی آیات متشابه، تدبر و تأمل می کنند و احیاناً به تأویل می پردازند، تخطئه می کند و آنها را «جاهل» می خواند؛ لذا فقط گروهی را که به ظاهر نصوص پای بندند و آنچه را از ظواهر به دست می آید، همان را حقیقت می پندارند و از تدبر در آیات متشابه و فهم معانی آن ها سر بر می تابانند و معانی آن ها را به خداوند واگذار می نمایند، اهل حقیقت و پیرو پیامبر اسلام و تابع سلف می شمارد.(2) ابن تیمیه در ظاهر تلاش می کند بر عدم تعارض عقل و نقل اهتمام ورزد و دلیل وی بر عدم تعارض، فرامین روشن و محکم قرآن کریم است که به تفکر و تدبر و تعقل فرمان رانده است؛ در واقع، از سیر مباحثات وی استفاده می شود که حقیقتاً در پی رفع تعارض عقل و نقل نیست، بلکه تلاش می ورزد، اثبات کند که عقل خطاپیشه است و قابلیت پیروی را ندارد و برای رسیدن به سعادت فقط بایستی سراغ نقل رفت، آن هم با تکیه بر فهم سلف و مشی ظاهرگرایانه، از این رو می توان این خط مشی را «پروژة عقل ستیزی» نامید. سلفی ها برای اکمال این پروژة، به احادیثی استناد می کند که بخاری در باب ذم

ص: 168

رای و قیاس از سهل بن حنیف نقل کرده است.(1) اینگونه تقلاها، نشان بارز از ابهام و ایهام معنای عقل نزد سلفی هاست. آنان با رهیدن از حکم عقل از درک درست معنای عقل ناتوان مانده اند؛ لذا رأی، قیاس، هوا و هوس های انسانی و هر نوع خطا و اشتباه ادراکی بشری را به مثابه حکم عقل پنداشته اند و همه را با یک چوب رانده اند.

فرض پذیرش اعتبار بسیار ناچیز برای عقل، آن را دارای حجیت درک استقلالی نمی شمارند؛ بلکه حجیت ادراک عقلی را تحت ظل شرع طرح می کنند، نه مستقل از شرع، از باب نمونه، ابن تیمیه برای شناخت حسن و قبح نقشی به عقل نمی دهد و آن دو را صفتی برای افعال انسانی می شمارد. حسن جزو صفت ذاتی اشیا و افعال نیست و قبح نیز در ماهیت آن ها نمی گنجد، فقط به دلیل حکم شارع حسن و قبح استنتاج می گردد، به گونه ای که متعلق امر خداوند، نیکوست و آنچه مورد نهی ایشان باشد، از صفت قبح برخوردار است.(1)

به نظر وی عقل ما هم اگر در شناخت این امور ادراکاتی داشته باشد، در واقع به دلیل همان حکم شرعی است.(2)

سلفی ها با اصرار و تأکید و ادلة متعدد، یادآور می شوند که نقل مقدم بر عقل است.(3)

پس اعتبار اصلی از آنِ ادله شرعی و نقلی است، اما عقل در ذیل شرع مجاز است نفَسی کوتاه تازه کند، مشروط بر این که هوای غلو و غرور آمیز منیت و تفرعن دامنش را نگیرد و جایگاه واقعی تبعی خویش را فراموش نکند.

به نظر ابن قیم خداوند سبحان سوگند یاد کرده است از کسانی که عقل را بر نقل (ما جاء به الرسول) مقدم می دارند، ایمان را دور کند؛ زیرا به نظر وی فردی که توسط عقل و رأی خود شرعیات را به سنجش می گیرد، درواقع، تسلیم حکم الهی نیست.(4)

ابن قیم برای این مدعا، به آیة ذیل تمسک می جوید: )فَلا وَرَبِّکَ لا یؤْمِنُونَ حَتَّی یحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ وَیسَلِّمُوا تَسْلِیماً((5) به نظر می رسد آیه شریفه بیانگر تقابل عقل و شرع یا تقدم شرع بر عقل نباشد؛ زیرا آیه مذکور مربوط به حکم و قضاوت

ص: 170

رسول خداست که بعد از صدور حکم توسط ایشان در منازعات، مؤمنان باید به مفاد آن حکم التزام داشته باشند. التزام به مفاد حکم در محاکمات امروزی نیز تقریباً لازم الاتباع است و ربطی به جایگاه و نقش عقل ندارد. این گونه استدلال ها از جانب سلفی ها نه تنها به اعتبار عقل و تعیین جایگاه آن می انجامد؛ بلکه به تضعیف موقعیت عقل و عدم اعتبار مدرکات آن منتهی می شود.

حتی فراتر از تقدم نقل بر عقل، در نظر سلفی ها گفتار صحابه و تابعین نیز از جایگاهی ویژه و مقدم بر عقل برخوردارند و راهی برای شناخت هدایت جز نقل و روش سلف نیست. معقول چیزی است که موافق با هدایت صحابه باشد و مجهول نیز امری است که با گفته و روش آنان مخالفت داشته باشد؛(1) از این رو اگر هم به عقلانیتی قائل باشیم، باید عقلانیت صحابه و سلف را بپذیریم. به گفته ابن تیمیه صحابه چگونه وحی را از رسول خدا… دریافت می کردند؟ آن ها از عقول خود چه تلقی داشتند؟ آیا عقل شان را بر نصوص مقدم می داشتند؟ هرگز! زیرا این کار موجب پیشی گرفتن خود بر خدا و رسول او می گردد.(2) ما باید مشی صحابه و الگوی اندیشگی آنان را طریقة خود قرار دهیم، الگوی اندیشگی صحابه و سلف تقدم وحی و شرع بر عقل و نظر شخصی است.

اساسا غالب سلفی ها حکم عقل را حجت نمی شمارند؛ لذا از استنتاجات عقلی در استنباط آموزه ها و گزاره های دینی بهره نمی گیرند. اماز بن باز در برخی موارد برای تأیید برخی گفته هایش به «عقل سلیم» استناد می کند؛ از باب نمونه: «هیچ صاحب عقل سلیمی شک ندارد که امت احتیاج به افرادی دارد که مردم را راهنمایی و ارشاد کنند.»(3)

یا این گفته: «یاری کردن مظلوم بنابر اساس و پایه های اسلام و صاحب عقل سلیمی

ص: 171

واجب است.»(1) وی در جای دیگری به جای عقل سلیم از «عقل صحیح»(2) استفاده می کند. بن باز لیکن روشن نمی کند که منظورش از «عقل سلیم» یا «عقل صحیح» چه نوع عقلی است؟ آیا همة طرف داران فرق اسلامی از چنین عقلی بهره مندند یا این که تنها سلفی ها برخوردار از آن اند. حدود و کارای این عقل چه میزانی است؟ آیا همان گونه که می توان با عقل سلیم ضرورت رهبری و امامت را اثبات کرد، وجود خداوند و معاد و دیگر آموزه ها را نیز می توان اثبات نمود؟ و این عقل در فروع مسائل اسلامی چه نقشی دارد، احیانًا برخی احکام اسلامی را می توان با کمک آن استنباط نمود؟!

اجمالاً در باب حجیت عقل می توان گفت بسیاری از علمای اسلام حجیت استنتاجات عقلی را می پذیرند؛ مثلاً امام غزالی معتقد است دلیل عقل در برائت ذمه از واجبات و سقوط حرج از خلق در حرکات و سکنات قبل از بعثت پیامبران حجیت دارد و احکام عقلی تا رسیدن دلیل سمعی قابل پذیرش است.(3)

میرزای قمی نیز برای استنتاجات عقل جهت کشف حکم شرعی حجیت قائل است و علم به حکم عقلی را موجب علم به حکم شرعی می شمارد.(4) هم چنین ابن ادریس حلی (539 - 598ه .ق) در صورت فقدان ادله سه گانه کتاب و سنت و اجماع، دلیلیت عقل را حجت می داند.(5) اما برخی نحله های فکری اسلامی همچون ظاهری گراها و یا اخباری ها اساسا حکم عقل را

ص: 172

به صورت کلی مردود می شمارند. از باب نمونه استرآبادی اخباری معتقد است قطع به حکم جز از طریق معصوم، امکان پذیر و معتبر نیست.(1) در این میان سلفی ها حد وسط ردّ مطلق و پذیرش حجیت عقل را اتخاذ نموده و با اضطراب و تناقض آمیز در برخی موارد اشاره به جایگاه عقل و پذیرش مدعیات عقلانی نموده اند؛ اما در واقع تلاش کرده اند به تضعیف جایگاه عقل و تخطئة استنتاجات عقلانی بپردازند، چنان که ابن تیمیه در تحقیر عقل، جایگاه آن را در قیاس با نقل همچون مقام «عامی مقلد» یا بسیار «پست تر» از آن در مقابل «امام مجتهد» می شمارد.(2)

این گونه تعبیرها به صورت روشن نشان دهنده تحقیر جایگاه عقل و بی اعتبار کردن مدرکات عقلانی است؛ چنان که از دیدگاه دکتر سَیلی عقل جایگاهی ندارد و سلف با روش قرآن کریم معاندان را محکوم نموده و تردید کنندگان را ملزم و ارشاد کردند. به نظر وی سلف تنها راه قرآن را در پیش گرفته است نه دیگر راه ها را،(3)

البته ابن قیم طریقة قرآن را غیر ملایم و ناسازگار با عقل و فطرت نمی شمارد؛(4)

اما همو در فرض تعارض عقول با نقل معتقد است «عقل ها زیر پا لگدمال» می شوند، همان گونه که خداوند عقول و اصحاب آن ها لگدکوب کرده است،(5) روشن نمی کند، اما خداوند چگونه و کجا عقل و اصحاب خرد را کوبیده است؟! در قرآن که کلام الهی است، بیش از چهل بار(6) خداوند متعال به تعقل و

ص: 173

اصحاب آن با احترام نگریسته است، به خردورزی فراخوانده و از عدم بهره گیری از این فرایند عقلانی نکوهش کرده است.

پذیرفته است؛ مفاهیمی از قبیل رأی و نظر و اجتهاد گرچه در زمان های دور و سده های نخستین اسلامی به کار رفته اند؛ اما هرگز قاطعانه نمی توان مدعی شد که آن واژگان دیروزی دقیقا مرادف با اصطلاحات فقهی تخصصی امروزی اند. از این رو ضرورت دارد اجمالاً قیاس مصطلح فقهی تبیین معنایی گردد.

قیاس که دست کم در فقه حنفی، مالکی و شافعی به عنوان منبع استنباط احکام شرعی قلمداد شده است، چیست؟ و چه تفاوتی با عقل دارد که جزو منابع فقهی شیعی به شمار می رود؟ در قیاس، حکم از موضوعی به موضوع دیگر (از اصل به فرع) سرایت داده می شود (اثبات یا نفی می گردد) به خاطر وجه جامع و مشترک بین آن دو موضوع؛(1)

این جهت جامع بین دو موضوع را علت ثبوت حکم در اصل شمرده اند،(2)

اما این علت ملاک ظنی است و قیاس فقهی را معادل تمثیل منطقی پنداشته اند.(3)

نکتة کانونی اشکال شیعی بر قیاس همین علت و ملاک(ظنی) مشترک است؛ زیرا چگونه قطع حاصل کنیم که واقعاً عقل علت احکام را پیدا می کند؟ انسان حداکثر می تواند به گمان و ظن برسد و بر اساس آیة قرآن )إِنَّ الظنَّ لا یغْنی مِنَ الحَقّ ِ شیئاً((4) گمان، معتبر نیست. از این رو امام صادق† از مخالفان سرسخت قیاس به شمار می رفت و با ابوحنیفه نیز در این زمینه مناظراتی داشتند.(5) اما «عقل» مورد نظر در فقه شیعه به عنوان یکی از منابع استنباط

ص: 175

احکام شرعی، در صورتی حجت است که حکم آن یقینی و قطعی باشد و احتمال و ظن، رخنه در مدرکات آن ننماید.

قیاس فقهی چهار قسم است که در شیعه سه نوع آن منصوص العله، «قیاس اولویت» و «قیاس همراه با تنقیح مناط» معتبر شمرده شده است؛ اما یک نوع آن «قیاس مستنبط العلّه» اعتبار ندارد:

منصوص العله: قیاسی است که در آن شارع علت و فلسفه حکم را صریحاً یا با اشاره بیان کرده باشد و جایی برای ظن و دخل رأی شخصی باقی نمانده باشد،(1) مثلاً اگر گفته شد: «الخمر حرام لانه مسکر» یعنی مسکر بودن به عنوان علت حرمت خمر به دنبال حکم آمد، آن را منصوص العله می گویند؛ لذا دانشمندان گفته اند با یک استنتاج منطقی می توانیم افراد و مصادیقی را که تحت حکم فوق قرار می گیرند مشمول حرمت بدانیم؛ چون ملاک و علت حرمت، اسکار است. از باب مثال حرمت نبیذ را با قیاس به خمر این گونه می توان ثابت کرد: نبیذ مسکر است؛ هر مسکری حرام است؛ پس نبیذ حرام است.

قیاس اولویت: عبارت است از سرایت حکم از موضوعی به موضوع دیگر به اولویت قطعی،(2) از باب مثال آن جا که آیه شریفه می فرماید: «لا تقل لهما اف»(3)به

پدر و مادر اف مگو؛ یعنی سخن سرد و درشت به پدر و مادر نباید گفت؛ می فهمیم که به طریق اولی ضرب و شتم آنها ممنوع خواهد بود. این قیاس نیز در علم فقه وعلم اصول حجت بوده و کاربرد وسیعی دارد. قیاس اولویت در منطق به فحوای دلیل مشهور است.

قیاس همراه با تنقیح مناط: عبارت است از قیاسی که به همراه موضوع، حالات و خصوصیاتی باشد که قطعاً دخالت در حکم ندارند؛ و لذا از آن خصوصیات صرف نظر می کنیم؛ مثل این که در آیۀ شریفۀ تیمم می فرماید: «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیمَّمُوا»(4)،

در حالی که

ص: 176

می دانیم نداشتن آب موضوعیت ندارد؛ بنابراین، اگر کسی آب دارد و برای او ضرر دارد نیز همین حکم، جاری است.(1)

قیاس تنقیح مناط قطعی نیز از نظر شیعه حجیت دارد و معتبر است.(2)

قیاس مستنبط العلّه: که در آن فقیه با ظنّ و گمان خویش، علت را استنباط می کند و حکم را از موضوعی به موضوع دیگر سرایت می دهد. قیاس مورد پذیرش بسیاری از اهل سنت این قسم است؛ اما امامان شیعی مخالف این نوع قیاس به شمار می روند؛(3)

لذا این قیاس از نظر شیعه مردود است.(4) نَظّام، داود ظاهری، ابن حزم، شوکانی را نیز به عنوان مخالفان این نوع قیاس قلمداد کرده اند.(5)

به سلف سلفی ها یعنی حنبلی ها نیز بطلان قیاس نسبت داده شده است. کلامی از احمد بن حنبل اشاره به این معنا دارد: «فقیه از مجمل و قیاس اجتناب می کند»(6)

اما کلام او اینگونه توجیه می شود که مرادش بطلان قیاس در مقابل نصّ است.(7)

اما امروزه به دلیل فقر منابع معرفتی در استنباط گزاراه های دینی، سلفی ها ناگزیر به

ص: 177

پذیرش قیاس شده اند؛ از این رو به نظر آیت الله مکارم سلفی های امروزی که خود را حنبلی مسلک می دانند، به قیاس تمسک نموده و آن را حجّت می دانند.(1)

ابن تیمیه که پدر فکری اندیشه سلفی است، در رسالة «القیاس...» خود باور دارد که در شریعت اسلامی هیچ چیزی با قیاس ناسازگار و مخالف نیست.(2)

دکتر مفْرح بن سلیمان قوسی منهج سلفی را که روش اهل سنت و جماعت می خواند، طریقه ای می شمارد که از راه ها و متدهای استنباطی تمام فرق و طوایف و مذاهب دیگر جداست. به نظر وی روش سلف اتکا بر قواعد اساسی و اصول واضحی دارد که استدلال به کتاب و سنت در تمام اصول و فروع دین و همة آموز ه های اعتقادی، مسائل رفتاری و گزاره های معرفتی، اساس این منهج و محور اتفاق و اجماع پیروان سلف به شمار می رود.(3)

البته ایشان اضافه می کند که از مهم ترین قواعد منهج و روش سلفی استخدام «ادله منطقی» و «قیاس های عقلی» است که از نصوص شرعی در کتاب و سنت استنباط شده باشند.(4)

دکتر قوسی برای تأیید و تأکید مدعای خود مبنی بر تحت الحمایه بودن احکام و استنتاجات عقلی و مشروط بودن پذیرش قیاس های عقلی و ادلة منطقی بر استنباط آن ها از نصوص دینی، می گوید هیچ مسئله ای از مسائل کلامی و فلسفی نیست، جز آن که در قرآن به طور وضوح بیان شده است، رسول گرامی اسلام با حجت ها و براهین عقلی که از جانب خدای متعال قابل تأیید بود، بر مردم فرستاده شد، ادله منطقی و حجت ها و براهین عقلی که از نصوص شرعی استنباط شده اند، چون ادله قطعی و

ص: 178

الزام آور هستند؛ لذا برای طالبان عقیدة اسلامی کافی اند و موجب بی نیازی از هر ادله و تلاش های انسانی خارج از نصوص دینی می باشند، از این رو قرآن کریم فرمود: )َوَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِن کُلِّ مَثَلٍ(.(1)

به نظر وی سلف نیز در استدلال بر وجود حضرت حق و معرفت او به ادلة انفسی و آفاقی و معجزات، تمسک کرده اند.(2)

ظاهر این بیان، به دنبال اثبات حجیت ادله منطقی و قیاس های عقلی است؛ اما با دقت و ژرف کاوی می توان پی برد که طبق این استدلال، برای استنباط گزاره های دینی، جز کتاب و سنت و فهم و فعل سلف از کتاب و سنت، منبع دیگری اعتبار ندارد. ادلة منطقی و قیاس های عقلی نیز در ضمن کتاب و سنت و فعل سلف معنا می یابد. قیاسی معتبر و حجت است که صریح آیه ای مشعر به آن باشد یا ظاهر روایتی بدان دلالت داشته باشد و یا گذشتگان (سلف) آن را به کار برده باشند. مضاف بر این که دکتر قوسی هرگز بیان نمی کند این ادله منطقی و قیاس های عقلی دقیقاً چه هستند و چه مشخصه هایی دارند و با دیگر ادله منطقی و عقلی که از طرف دیگر فرق اسلامی بیان می شوند چه مناسباتی دارند؟

ابن قیم جوزیه نیز قبلاً به همین مطلب دربارة عبادات و تشریع اشاره کرده است. به نظر او شریعت اسلام، شریعت کاملی است که در عالم شریعتی کامل تر از آن متصور نیست. کسی که اذعان دارد در فرض فقدان آیه و روایت، بایستی برای استنباط احکام شرعی یا تعیین موقف عملی به قیاس عقلی تمسک نمود، در واقع، چنین پنداشته است که دین و شریعت اسلام ناقص است، چنین فردی گویا معتقد است مردم احتیاج به رسولی دیگر بعد از پیامبر اسلام… دارند؛ در حالی که رسول گرامی اسلام… برای مردم تمام خیر دنیا و آخرت را آورده و خداوند مردم را به کسی سوای خودش محتاج ننموده است.(3)

البته به نظر نمی رسد دیگر فرق اسلامی از بیان ادلة عقلی، نقص دین و

ص: 179

شریعت جدید را قصد کرده باشند! تمام اهتمام آن ها از تقریر ادله عقلی و بهره گیری از روش قیاسی، فهم مقاصد شریعت اسلامی و بیان و استنباط آموزه ها و گزاره های اسلامی است. قواعد اصولی و عقلی در واقع منطق فهم دین به شمار می روند، نه احکام و گزاره های دین و شریعت جدید اما ابوحنیفه به عنوان سردستة اهل قیاس، واضع شریعتی جدید به شمار نمی رود؛ بلکه او صرفاً روشی اجتهادی ِبرای استنباط احکام شرعی اسلامی پیشنهاد کرده است.

بدین سان سلفی ها اساساً با قیاس مشکلی جدی ندارند و اصل قیاس را به عنوان یک شیوة فقهی اجتهادی می پذیرند و آن را با شریعت اسلامی و نصوص دینی کتاب و سنت در تعارض نمی بینند؛ اما آنان منهج قیاسی را طرح می کنند که کاملاً در دایره نصوص محصور است و عقل در این شیوه جایگاه مستقلی ندارد.

از لحاظ تاریخی برخی ابوحنیفه را پایه گذار اصل استحسان شمرده اند، ولی عده ای دیگری این رأی را نمی پذیرند ومعتقدند قبل از او نیز عراقیان از این اصطلاح بهره می جستند.(1) این نظر که استحسان در سده اول هجری پدیدار شد؛(2) از نظر برخی محققان به سادگی نمی توان بدان تن داد.(3) بطور روشن استحسان در نوشته های فقهی مالک به چشم می خورد و پس از او در نگاشته های حقوقی و فقهی مسلمانان به کار رفت.(4)

مدافعان ِ استحسان به کتاب(5)

و سنت(6)

و عقل(7)

استناد می جویند. حنفیان بیش از همه به کاربرد استحسان شهرت دارند.(8)

مالکیان و حنبلیان نیز موافق این اصل اجتهادی محسوب می شوند و دانشمندان آن ها از استحسان بهره می جویند. آن گونه که از مالک نقل شده است، وی در اهمیت استحسان گستردگی خاصی بخشید.(9)

ص: 181

اما شافعیان از مخالفان سرسخت استحسان به شمار می روند. آنان استحسان را پسند شخصی شمرده و نوعی بی قیدی در اجتهاد انگاشته اند.(1) شافعی استحسان را ذوق شخصی و پیروی از هوای نفس قلمداد کرد.(2) به نظر وی کسی که استحسان می کند، از تراوشات نفس خویش متابعت می کند و فردی که چنین طریقه ای را بپوید از طریق حق و مسیر کتاب و سنت خارج شده و به بدعت گذاری در دین گرفتار گردیده است.(3) شیعیان و ظاهریان نیز با استحسان به شدت مخالف اند.(4) در این میان گروهی همچون شوکانی راه میانه ای پیموده اند، به نظر آنان استحسان مورد پذیرش است؛ اما نه به عنوان یک دلیل مستقل شرعی. آن ها استحسان را به نحوی به یکی از ادله دیگر تحویل می برند. شوکانی در این زمینه می گوید: «در استحسان بحث مستقل حاصل چندانی ندارد؛ بلکه این بحث به یکی از ادله دیگر بازگشت می کند.»(5) البته استحسان اگر دلیل مستقل و پیروی از هوا و تراوشات نفسانی فقیه نباشد و صرفاً تمسک به اقوا دلیلین باشد، به نظر می رسد هیچ منعی شرعی ندارد،(6) مگر این که به مثابة دلیل مستقلی در مقابل کتاب و سنت و دیگر ادله شرعی مورد وفاق دانشمندان اسلامی، قلمداد گردد؛ به گونه ای که یک دلیل بدون معیار صحیح اجتهادی - آنگونه که مخالفان تلقی کرده اند، براساس خواست نفسانی- استحسان و بر دلیل دیگر ترجیح داده شود.

حنبلی ها به عنوان پیشتازان فکری سلفی ها تقریباً همگی استحسان را پذیرفته اند و

ص: 182

به صورت محدودتر آن را به کار بسته اند.(1) از باب نمونه برخی از علمای حنبلی، در باب استحسان چنین گفته اند: «در مسئله ای، از حکمی که نظایر آن مسئله دارد، به سبب دلیل خاصی از کتاب و سنت، به حکم دیگری عدول شود.»(2)

طوفی از علمای حنابله می گوید: «استحسان عدول به حکم مسئله است از نظایرش به دلیل شرعی خاص»(3)

ابن قدامه استحسان را چشم پوشی از حکمی و پرداختن به حکم دیگر که از آن سزاوار است، می داند.(4)

ابن تیمیه مروج اصلی تفکر سلفی که در آغاز پیرو اندیشه حنبلی بود و سپس به عنوان اندیشمند مجتهد مستقل مطرح گردید،(5) در باب استحسان رسالة جداگانه با عنوان مسأله الاستحسان(6)

نگاشته است. ابن تیمیه به جز از این رساله، در جامع الرسائل نیز در باب استحسان سخن رانده است، وی در آن جا می نویسد: استحسان چیزی است که مجتهد آن را نیکو و پسندیده می بیند، با این همه داناترین مردم کسی است که نظر استصلاح، استحسان و قیاس او با نصوص هماهنگ و دمساز باشد.(7) به نظر ابن تیمیه دانشمندان اسلامی درباب استحسان سه نظر کلی دارند: دسته ای دربست آن را

ص: 183

می پذیرند، همچون حنفی ها؛ گروهی مطلقاً آن رد می کنند، همچون داود و پیروانش و شیعیان؛ اما برخی مضطرب اند، گاهی می پذیرند و گاهی ردّ می کنند، مثل احمدبن حنبل.(1)

سپس مفصلاً موارد و کاربردهای استحسان را بر می شمارد و دیدگاه های احمد بن حنبل را بررسی می کند. درنهایت خود استحسان را نقض یک دلیل شرعی معتبر و قیاس صحیح نمی شمارد؛ بلکه به نظر وی استحسان تخصیص علت است، نه نقض قیاس صحیح؛ زیرا قیاس درست به نظر وی کاملاً منطبق با شرع و کتاب و سنت است و استحسان نیز نمی تواند با قیاس صحیح ناسازگار باشد و انحرافی از آن تلقی گردد. مثلاً بر اساس قاعدة «سبیل»(2)

غیر مسلمان نمی تواند علیه مسلمان گواهی دهد؛ اما در سفر و در ضرورت که مسلمانی یافت نشود، حکم چیست؟ آیات دلالت بر عموم منع نمی کند، هم چنین در سنت لفظ عامی که دلالت بر منع کند، وجود ندارد؛ لذا در سفر و هنگام ناتوانی، تنگ دستی و عسر و حرج با استحسان به روا بودن گواهی فرد غیر مسلمان بر مسلمان حکم می شود. الفاظ و معانی شرعی که علت احکام اند، در چنین موردی با استحسان تخصیص می یابند و این گونه استدلال در قوانین اسلام شناخته شده و پذیرفته شده است.(3)

نویسندة مدخل ابن تیمیه در دایره المعارف اسلام، روش فقهی وی را در باب استحسان و استصلاح این گونه بیان می کند:

ابن تیمیه جایگاهی گسترده به اندیشة مصلحت طلبی می دهد و حتی استحسان و تحسین عقلی حنبلی ها و مالکی ها نیز به این موضوع چنان محتوایی گسترده می دهد که می تواند شرایط معین، به وفور از آن سود می برد. اصل ترجیح جنبه مصلحت در برابر مفسده تبدیل به یکی از خصائص مهم اصول فقه او شده و به این سبب نیز در موارد حقوقی به جای کفایت به معایید عینی، نتایج محتملی را که میان رابطه علّت -

ص: 184

معلول هر رفتاری ممکن است راه گشا باشد از قلم نینداخته و رویکردی در پیش گرفته که نیت و مقصد طرفین را نیز مدنظر دارد.(1)

استحسان به این معنا که به مثابه دلیل مستقلی در برابر و عرض کتاب و سنت و دیگر ادلة شرعی معتبر، قلمداد نشود؛ بلکه صرفاً همچون عام و خاص و اطلاق و تقیید تلقی گردد، به نظر می رسد، هیچ گونه محذوریتی در پذیرش آن نیست، جز آن که در این صورت یک دلیل مستقل و اصل جداگانه برای اجتهاد و استنباط محسوب نمی شود. علمای اصول از این معنا در کتاب های اصول با قواعد همچون «عموم و خصوص» و غیره نام برده و بحث کرده اند. اما نکتة در خور تأمل در روش بهره جستن از این قاعدة فقهی و اجتهادی است، آیا توجه به مصلحت های ظنی و در نظر داشتن روابط غیر قطعی میان مصلحت و احکام به صورت گسترده، به بی مبالاتی در احکام می انجامد یا این که راه تطبیق سازی احکام با دگرگونی های زمان را هموار می سازد و نرمش و همگامی لازم را در احکام شریعت نشان می دهد؟ مخالفان استحسان هراس از شخصی شدن نظر و دخالت آراء و هواهای نفسانی در احکام الهی دارند؛ اما موافقان معتقدند، این گونه نیست و برخی ضوابط محدود کننده برای رهایی از خواست نفسانی را تعیین نموده اند. در این میان، اما سلفی ها از یک طرف استحسان را می پذیرند، از سوی دیگر در فقدان قواعد یقینی عقلی، از تعیین ضوابط دقیق در کاربرد روشن اصل استحسان، ناکام اند.

اعتبار آن وجود ندارد.(1)

برای تبیین معنای استصلاح دو نکته باید روشن گردد. یکی مصلحت و دیگر ارسال. مصلحت از نظر غزالی «جلب منفعت و دفع مضرت است»(2) البته مقصود او از جلب منفعت و دفع ضرر صرفاً مقاصد خلق و صلاح آن ها نیست؛ بلکه منظور مصلحتی است که مقصود شرع را حفظ نماید. مقاصد پنج گانه شرعی عبارت اند از: حفظ دین، نفس، عقل، نسل و مال مردم؛ هر آنچه این امور پنج گانه را حفظ نماید، مصلحت است و هرآن چه آن ها را فوت نماید مفسده دارد.(3)

غزالی مصلحت را دارای سه درجه می شمارد: مصالح ضروری، مصالح مورد نیاز و مصالح تحسینی یا تزیینی. البته حفظ اصول و مقاصد پنج گانه شرعی همه درجه ضرورت را دارد.(4)

فخرالدین رازی در المحصول مصالح را به مناسب بر می گرداند و امر مناسب به نظر او چیزی است که عادتاً با اعمال حکیم سازگار باشد.(5)

طبق باور رازی هر موضوعی دارای مصلحت است و احکام بر اساس مصالح مردم صادر می شوند؛ اما رازی طبق نظر کلامی اشعری خود معتقد است که این مصالح، اسباب و علل احکام الهی نیستند، نمی توان به صورت قطعی نشان داد که علت صدور این حکم خاص، این مصلحت خاص است. خداوند ملزم به انجام فعلی طبق رابطه علی و معلولی نیست،

ص: 186

بلکه به دلیل لطف همواره چنین می کند.(1) لازمة این حرف این است که تمام احکام الهی جبراً مستلزم اطاعت و پذیرش اند، نه به خاطر دلیل و مصلحت.

حنبلی ها مرجع علمی سلفی ها به دلیل فقدان قواعد عقلی و اصول اجتهادی معیاری، به صورت گسترده دست به قواعد غیر مسلمی زده اند که حجیت و دایرة شمول آن ها از منظر دیگر فرق اسلامی به شدت ابهام برانگیز و غیر معتبر است. طوفی از علمای حنابله قلمرو مصلحت و شمول قاعده استصلاح را آن قدر فراگیر گسترانده است که به نظر وی هر آنچه را ما مصلحت بدانیم، همان را حکم خدای سبحان به حساب می آوریم.(2)

به نظر طوفی مصلحت سببی است که از حیث عبادت و عادت منجر به مقصود شرع گردد. منظور طوفی از عبادت اموری است که شارع جهت حق خودش آنها را تشریع کرده است و عادت اموری است که به خاطر نفع بندگان و نظم بخشی زندگی و احوال آن ها، آنها را تشریع نموده است.(3)

ابن تیمیه مصالح مرسله را یکی از هفت شیوة شناخت احکام می شمارد. به نظر وی مصالح مرسله هم چون استحسان و تحسین عقلی است.(4)

وی می پذیرد که شریعت مخالف مصلحت نیست و همة احکام الهی بر مبنای مصلحت استواراند؛ اما آیا عقل راهی برای کشف مصلحت احکام الهی دارد؟ به نظر ابن تیمیه اگر موردی دارای مصلحت تلقی شود که ظاهراً نصی برای تأیید آن وجود نداشته باشد، دو مطلب را بیان می کند: یا اینکه قطعاً نصی وجود دارد و پژوهشگر از آن بی اطلاع است، یا این که واقعاً هیچ نصی در باره مصلحت وجود ندارد. (5)

به نظر وی مصلحتی که عقل درک کند و هیچ

ص: 187

نقل قولی در نصوص دینی برای تأیید آن نباشد، مخالف جامعیت شریعت است و فرض ابن تیمیه این است که تمام مصالح احتمالی در نصوص ذکر شده اند.(1)

ابن قیم به پیروی از استادش ابن تیمیه مصلحت را می پذیرد و باورمند است که نسبت دادن علت به احکام الهی صحیح است و قرآن و سنت مملو از بیان و تشریح علل احکام الهی می باشند.(2)

به نظر وی مبنا و اساس شریعت بر حکمت ها و مصالح بندگان در زندگی این جهان و آخرت است. شریعت همة عدالت، رحمت مصلحت و حکمت است. در نتیجه هر مسأله که از عدالت به جور و از مصلحت به مفسده، منحرف گردد، از شریعت به شمار نمی رود، گرچه با تأویل در آن داخل شود.(3)

ابن قیم در کتاب اعلام الموقعین مصلحت سنجی را دارای امتیازی شمرده است که بی گمان سود عظیم و فراوانی را به دنبال خواهد داشت.(4) اما او به درستی تبیین و روشن نمی کند که این مصالح را چه کسی و چگونه تشخیص می دهند؟ صرفاً نقل عهده دار بیان مصالح احکام است، یا عقل نیز در این زمینه کارایی دارد؟ اخیراً دکتر محمدسعید رمضان بوطی از علمای شاخص معاصر ضوابطی روشنی برای استفاده از اصل مصلحت در رسالة دکتری خود تحت عنوان «ضوابط المصلحه فی الشریعه الاسلامیه» طرح نموده است. او معتقد است که مصلحت به منزلة اصل اساسی شریعت پذیرفتنی است و شارع به اصل مصلحت توجه لازم و کافی دارد؛ اما به نظر وی این اصل همواره با شرایطی محدود بوده است.(5)

نخستین ضابطه و شرط مصلحت، این است که تابع و مطابق مقاصد شرع باشد. (6)

بوطی از گشودن باب اجتهاد عقلی بر مبنای مصلحت گرایی به شدت هراس دارد، به باور

ص: 188

بوطی اجتهاد بر مبنای مصلحت اگر طبق شرایط انجام نیابد قوانین شریعت را از قلعه نصوص خارج ساخته و در معرض هواها و آرای بی اساس قرار می دهد.(1)

این دغدغه، نگرانی اساسی است که از طرف سلفی ها بسیار جدی گرفته نمی شود؛ آنان با آن که دامن ضوابط قطعی و دقیق عقلی را از استصلاح بر می چینند؛ اما خود شرایط روشن و ضوابط دقیقی برای استفاده از اصل استصلاح پیشنهاد نمی کنند.

در ارزیابی و نقد منصفانه این موضوع می توان گفت که مسلّماً احکام اسلامی تابع مصالح است؛ اما نکتة در اینجاست که مصالح احکام شرعی را چه کسی و چگونه تشخیص می دهد؟ در پاسخ اجمالاً می توان مدعی شد که دو طریقة تشخیص و بیان مصالح، مسلماً معتبر و حجّت خواهد بود؛ نخست مصالحی که در ادلّة و نصوص، معتبر بیان شده باشند، دیگری مصالحی که از نظر درک عقل در حدّ مستقلّات عقلیه و به گونه ای که قطع حاصل شود، تشخیص داده شوند. اما اگر مصلحت به گونه ای باشد که دلیلی قطعی شرعی یا عقلی بر اعتبار و الغای آن وجود ندارد و صرفاً ظنّ به حکم شرعی می آورد، اعتبار چنین حکمی تردید آور است؛ البته بسیاری حجیت چنین دلیلی را نه مردد، بلکه مردود می شمارد؛ زیرا نهایتاً دلیل ظنی است و اصل در ظن، عدم حجیت است. «إِنَّ الظَّنَّ لا یغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیئاً»(2)از این رو هرگاه مصالح مرسله چه از راه نصوص شرعی و یا ادراک عقلی به سرحد قطع و یقین برسد، در حجیت آن تردید نیست، اشکال در مصالح ظنّی است که دلیل قطعی بر اعتبار آن وجود ندارد.(3) به نظر می رسد اتکا و اعتبار شیوة استحسان و استصلاح نهایتاً به اصل اساسی حسن و قبح ارجاع می یابد. به نظر عدلیه که معتقد به حسن و قبح عقلی اند حسن و مصلحت عینی و واقعی وجود دارد که شامل مصلحت عمومی و عدالت واقعی می گردد و عقل بشر نیز قادر به شناخت و تشخیص آن هاست. اما به نظر اشاعره که حسن و قبح را دارای

ص: 189

پشتوانه عقلی و عینی نمی شمارند و به ارادة الهی منتسب می کنند، مصلحت و حسنی جز در ذهن و اراده الهی وجود ندارد. سلفی ها نیز در این باب به ذهنی گرایی مصلحت و حسن باورمندند و عینیتی برای آن ها قائل نیستند، و چون استصلاح و استحسان از یک بنیان عقلانی عینی مصلحت و حسن برخوردار نیست، عقل نیز زمینه ای برای شناخت و تشخیص ندارد و برای کشف ارادة الهی نیز بایستی فقط به نقل و نصوص دینی مراجعه کرد و در متون دینی به اذعان سلفی ها تمام محاسن و مصالح امور تشریح شده اند! با انکار جایگاه و ارزش عینی حسن و مصلحت، اصل استصلاح و استحسان که از اصول اجتهادی مهم در باب انطباق پذیری احکام الهی با تغییرات و اقتضائات زمانه محسوب می گردید، کارایی خود را از دست می دهند.

می شمارند؛ از این رو فقدان نگرش علمی و تاریخی و مغفول ماندن و نادیده انگاشتن بستر تاریخی مفاهیم، که یکی از خطاهای رایج پژوهش های فقهی به شمار می رود، آسیب های جبران ناپذیری معرفتی و غیر معرفتی در تلقی از آن ها را موجب گردیده است. این خطا در مطالعات و پژوهش های سلفی ها بیشتر نمود دارد و تلقی آن ها از نصوص و مفاهیم دینی بسیار سطحی و ظاهرگرایانه است، زیرا که بدون درنظر داشتن سرشت تاریخی مفاهیم انجام می شوند و غالباً نیز موجب جمود در الفاظ و برداشت های بسیار نارسا از مفاهیم و اصطلاحات می گردد و کاربردهای تاریخی مفاهیم و نصوص و تحولات معنایی آن ها یک سره نادیده انگاشته می شود؛ در حالی که تدقیق مفهومی و توضیح کامل معنایی در گرو توجه و فهم دگردیسی های معنای واژگان نهفته است؛

دو) دخالت آرمان ها و خواست های مذهبی در مطالعات علمی: دانشمندان و فقهای سلفی یک سره پیوند خود را با واقعیت گسسته اند، روش های علمی را به کنار گذاشته اند و کاملاً خود را وقف مؤبدی مذهب و باورهای مکتب خویش نموده اند؛ از این رو اندیشه آنان بیش از این که نمایانگر واقعیت کنونی جامعة اسلامی باشند، یا ثمرة مطالعات منصفانه و پژوهش های عالمانه به شمار روند؛ نشان دهنده خواست های مذهبی و آرمان های مکتبی به حساب می آیند. چنان که از عبدالعزیز محمد سلطان نقل شده است: «باید ظاهر را حفظ کرد؛ اگر چه مخالف واقع و عقل باشد.»(1) یعنی در این مکتب، عقل و واقعیت های تاریخی و علمی، در برابر مشی ظاهرگرایانه مذهبی شان، هیچ جایگاهی ندارد.

اهتمام جدی به دو منبع مهم شرعی یعنی «کتاب» و «سنت» و یک روش برجستة استنباطی یعنی منهج و روش «سلف»، اساس نظام اندیشگی سلفی را شکل می دهد، اما آیا کتاب الهی توجهی به عقل و استنتاجات عقلی ندارد؟ به طور روشن و برجسته کلام

ص: 191

الهی سرشار از اهتمام به تعقل و تفکر و تدبر است. سنت اما به صورت برجسته تر دربارة عقل و لزوم اندیشه ورزی و تعقل فرا می خواند. نکته اینجاست که روش و شیوة سلف چه بود؟ آن ها آیا در پرتو نور تجلی کلام الهی مدهوش و حیرت زده چشم به آسمان دوخته و گوش به وحی سپرده بودند؟ یا خود نیز لب به سخن می گشودند و در باب معانی آیات و مفهوم روایات نظر می دادند؟ سلفی ها اما مدعی اند که «سلف» یک سره دل به وحی سپرده و زبان از چون و چرا برگرفته بودند. نووی می گوید: «شیوه اکثر سلف بلکه تمام آنان این بوده که در معانی آیات و روایات درباره صفات حق تعالی لب به سخن نگشایند، بلکه بگویند: تنها بر ماست که ایمان آوریم و باور کنیم این معانی به گونه ای است که سزاوار جلال خداوند است».(1) ذهبی سلفی مسلک در سیر اعلام النبلاء می نویسد: «سلف در تأویل [آیات و روایات دشوار] فرو نرفتند، بلکه ایمان آوردند و از تأویل خودداری کردند و علم آن را به خدا و رسولش وا گذاشتند.»(2) به نظر آنان تفویض مشی صحابه و سلف صالح بود و آن ها به دلیل راهبرد «حزم» و «احتیاط» از فرو رفتن در معانی آیات مشکل و متشابه و پرداختن به روایات دشوار اجتناب می ورزیدند و از «هراس» در نیفتادن به «رأی شخصی» در برابر «وحی الهی» از اظهار نظر خودداری می ورزیدند. چنان که از ابوبکر خلیفة اول درباره تفسیر حرفی از کتاب خدا پرسیدند، در پاسخ گفت: «کدامین آسمان بر من سایه افکند و کدامین زمین مرا در برگیرد و کجا روم و چه کنم اگر در مورد کتاب خدا سخنی با رأی خودم گویم»(3)

اما آیا این یک راهبرد همه گیر و فراگیر سلف به شمار می رفت؟ همه آن ها در همه موارد این گونه مشی می کردند؟ ظاهرا جواب منفی است. از باب نمونه درباره آیه شریفه )والسماء بنینها بأید((4) ابن عباس، مجاهد، قتاده، ابن زید و سفیان جملگی «اید» را

ص: 192

به معنای «قوّت» گرفته اند،(1) در مورد آیه مبارکه )إلی ربها ناظرة( نیز گروهی از مفسران صحابه و تابعین به تأویل آیه پرداخته و بر نفی رؤیت حکم کرده اند.(2) از این رو دکتر صرصور یکی از نویسندگان معاصر پس ارائه شواهد و مدارک در این باره، چنین نتیجه می گیرد:

بر خلاف آنچه گفته می شود که سلف در آیات متشابه لب به سخن نمی گشودند، شیوه آنان بر این بوده که در امری که علم و آگاهی نداشته اند، سخن نگویند؛ اما این چنین نیست که همواره در آیات متشابه حکم به تفویض و تسلیم کنند(3)

لذا می توان گفت صحابه به دلیل نزدیکی به دهانة آتش فشان وحی و امکان ارتباط مستقیم با آسمان از طریق فرستاده الهی و هم چنین روحیة انقیاد نسبت به کلام الهی ناشی از ایمان پرجذبه عصر نبوی؛ غالباً از چون و چرا سر بر می تافتند، یعنی اصولاً نیازی به آن نمی دیدند؛ زیرا در مواقع ابهام و سؤال، به دلیل امکان ارتباط با شخص رسول خدا یا صحابه ای که تربیت یافتة او بودند، مستقیماً از آن ها استبصار می نمودند و لذا اساساً زمینه تعقل و نظر ورزی به وجود نمی آمد، اما این خصیصه موجب نگردید که صحابه به صورت کلی از هر اظهار نظری سربرتابند و هیچ گونه تأویل و تفسیری نسبت به آموزه ها و گزاره های دینی نداشته باشند. متون دینی سرشار از دعوت به تعقل و ممانعت از عدم خردورزی است. مسلمان ها طبق متون دینی ملزم به به کارگیری عقل می باشند؛ از این رو آنان همواره و در طول تاریخ به عقل اهمیت داده و آن را در فهم و استنباط گزاره های دینی به کار بسته اند.

اما سلفی ها در عین توجه به آیات الهی و روایات نبوی که سرشار از اهتمام به تعقل

ص: 193

و خردورزی است؛ تناقض وار در کلیت امر و به صورت نظری به اعتبار و نقش بی بدیل عقل در استنباط احکام و گزاره های دینی اذعان کرده اند و عقل را همتای شرع پنداشته اند و بین آن دو ناسازگاری و مخالفتی ندیده اند، اما اغلب موارد و به خصوص هنگام اجرای قواعد و استنباط گزاره های دینی، نقش اندک و دالان تنگی برای عقل ترسیم کرده اند که هیچ ادراکی از آن فضای محدود، توان عبور ندارد، گاهی حتی با مدرکات یقینی و روشن عقلی مخالفت ورزیده اند.(1) آنان با آنکه قیاس و استحسان و استصلاح را به عنوان قواعد و اصول مهم اجتهادی شان، می پذیرند؛ اما چنان شروط محدود کننده ای را دور آن ها می پیچند که عملاً «عقل» از کارکرد در این «اصول» باز می ماند و با بهانه «آراء بی اساس» و هراس از «دلبخواهی» شدن اجتهاد و تجاوز به «حریم شریعت»، پای «عقل» را از ورود به این روش های اجتهادی کوتاه می گردانند و این اصول به قواعد بسیار محدود فقهی در دایره متون و نصوص، تنزل مقام می یابند و از «اصول اجتهادی کارآمد» به «قواعد زائد و غیر ضروری» تغییر شکل می دهند.

ص: 194

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز صحابه، علی محمد بجاوی (مصحح)، دارنهضه مصر، قاهره 1971م.

ابن حنبلی، عبدالرحمن بن نجم الدین، اقیسه النبی المصطفی محمد…، دارالکتب الحدیثه، مصر 1351-1993.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر، اعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق عبدالرحمن الوکیل، داراحیاء، بیروت.

---------------------------، الصواعق المرسله علی الجهمیه والمعطله، دارالعاصمة، الریاض [بی تا].

التراث العربی.

---------------------------، مختصر الصواعق المرسلة، اختصره محمد بن الموصلی، دارالکتب العلمیه، 1405- 1985م.

----------------------------، مفتاح دارالسعادة، در المکتبه الشامله (کتابخانه بزرگ اسلامی).

ابی عبدالله عامر، عبدالله فالح، معجم الفاظ العقیده، با مقدمه ابن جبر بن وهابی، [بی نا، بی جا، بی تا].

الاُجُری، محمّدبن حسین، الشریعة، مکه: موسسه قرطبه، 1375/1996م./1417ق.

احمد بن حنبل، اصول السنة، ضمن عقائد ائمه السلف، جمع آوری زمرلی.

استرآبادی، محمدامین، فوائد المدینه، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مشهد 1390.

الالبانی، محمد ناصرالدین، سلسلة الأحادیث الصحیحة و اثرها السییء فی الامه، مکتبه المعارف، ریاض 1381.

----------------------، وجوب الأخذ بحدیث الآحاد فی العقیدة،

ابن حزم، علی بن احمد بن سعید، ابطال القیاس والرأی والاستحسان والتقلید والتعلیل.

----------------، الاحکام، بیروت،1405ق/1985م.

ابن عربی، محمد، احکام القرآن، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1392ق/1972م.

ابوریه، محمود، اضواء علی سنه المحمدیه، العتبه العباسیه المقدسه، قسم الشؤون الفکریه و الثقافیه، فی المعجم الفقهی، نسخه3.

انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب و البیع، محاضر: محمدحسین نایینی، مقرر: محمد تقی آملی، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم [بی تا].

الأنصاری، الشیخ محمدعلی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، مجمع الفکر الإسلامی، قم1415/1373.

البحرانی، یوسف احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، در سامانه کتابخانه مدرسه فقاهت.

بوطی، محمد سعید رمضان، سلفیه، بدعت یا مذهب، ترجمه حسین صابری، نشر آستان قدس رضوی، 1375.

ص: 196

------------------------، ضوابط المصلحه فی الشریعه الاسلامیه، امویه، دمشق 1966م.

بن باز، مجموعه فتاوا و مقالات متنوعه،

ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح، دار الکتب العلمیه، بیروت [بی تا].

جلالی زاده، جلال، قیاس و جایگاه آن در فقه اسلامی، نشر احسان، تهران 1391.

جناتی، محمدابراهیم، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، انتشارات کیهان، تهران1370.

حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، محقق مقبل بن هادی الوادعی، دار الحرمین، 1417ق.- 1997م.

حرعاملی، شیخ محمد بن الحسین، وسائل الشیعة،

الحکیم، السید محمد تقی، الأصول العامة للفقه المقارن، ذوی القربی، قم 1428ق-1386.

دانشنامة علوم اسلامی، مدخل استحسان (http://wiki.islamicdoc.org/wiki/index.php)

دفتر فرهنگستان علوم اسلامی، اجتهاد و بررسی روش های آن، موسسه انتشارات کتاب نشر، تهران1391.

ذهبی، شمس الدین، سیر أعلام النبلاء، أشرف علی تحقیق الکتاب وتخریج أحادیثه: الشیخ شعیب الأرنؤوط،

ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، دار احیاء التراث العربی، بیروت [بی تا].

رضوانی، علی اصغر، سلفی گری و پاسخ به شبهات، انتشارات مسجد مقدس جمکران، قم 1390.

رضوانی، علی اصغر، شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، نشر مشعر، تهران 1382.

رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)، چاپ دوم: دار المعرفة، بیروت [بی تا].

رشید رضا، الوحی المحمدی، در سامانه المکتبه الوقفیه، (http://www.waqfeya.com/search.php).

رفیق العجم، موسوعة مصطلحات ابن تیمیه، مکتبه لبنان ناشرون، بیروت 2003م.-1382.

ساکت، محمدحسین، «استحسان در نگاه ابن تیمیه، بررسی استحسان و دیدگاه ابن تیمیه بر پایه رساله خود نگاشت او»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 22، 1377.

السبحانی، الشیخ جعفر، مصادر الفقه الاِسلامی ومنابعه، دار الاضواء، بیروت [بی تا].

سعادت، احمد(نگارنده)، عقلانیت اسلامی؛ چیستی، مبانی و لوازم، رسالة دکتری، گفتار دوم.

سلیمان بن عبدالوهاب، الصواعق الالهیه فی الرّد علی الوهابیه، نشر حراء، دمشق 1418ق.

سَیلی، عبدالعزیز، العقیدة السلفیة، مکة المکرمة، المکتبة التجاریة، 1413ق.

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، مصحح احمد عبدالشافی، دارالکتب العلمیة، بیروت 2005-1426.

-----------------------، الموافقات فی اصول الشریعه، المکتبه التجاریه الکبری، القاهره [بی تا].

-----------------------، الموافقات، المطبعه السلفیه، قاهره 1341.

شافعی، محمد بن ادریس، الام، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت 1393ق-1973م.

ص: 197

شلبی، الدکتورأحمد، تاریخ التشریع الاِسلامی.

شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، دار المعرفة، بیروت [بی تا].

صرصور، حسام بن حسن، آیات الصفات و منهج ابن جریر الطبری فی تفسیر معانیها مقارنا بآراء غیره من العلماء، دارالکتب العلمیة، بیروت 1424ق -2004م.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، تهران 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر طبری)، دارالمعرفه، بیروت [بی تا].

عبدالعزیز محمدالسلمان، الأسئلة و الأجوبة الاصولیه علی العقیده الواسطیه، چاپ پنجم: ریاض 1399- 1979م.

العسعس، ابراهیم احمد، السلف و السلفیون رؤیة من الداخل، چاپ دوم: نشر دارالبیارق، 1419ق.

العسقلانی، محمود عبد الحمی، الدعوة السلفیة؛ د. أحمد فرید، السلفیة قواعد وأصول در سامانه: http://ar.wikipedia.org/wiki/ تاریخ دریافت: 4/5/93.

عسکری، مرتضی، دو مکتب در اسلام(دیدگاه دو مکتب درباره مدارک تشریعی اسلامی).

غزالی، ابوحامد، المستصفی فی علم الاصول، دارالکتب العلمیه، بیروت 1996م. -1417ق.

فخرالدین رازی، المحصول، تحقیق الدکتور طه جابر فیاض العلوانی،، الطبعة الثالثة، مؤسسة الرسالة، 1418-1997 [بی تا].

قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، دارالفکر، بیروت 1407ق.

القوسی، المنهج السلفی، طنطا، مکتبة الضیاء، قاهره [بی تا].

قنوجی بخاری، محمدصدیق، الدین الخالص، در سامانه المکتبة الإسلامیة الشاملة.

کتّانی، محمد، جدل العقل و النقل فی مناهج التکفیر الاسلامی، در سامانة المکتبه الوقفیه،

http://www.waqfeya.com/search.php.

الکثیری، محمد، السلفیه بین اهل السنه و الامامیه، چاپ دوم: الغدیر، بیروت1429ق.

کمالی، محمدهاشم، اصول فقه اسلامی، نشر علمی، تهران 1375.

لنگرودی، مکتب های حقوقی درحقوق اسلام، نشر گنج دانش، تهران 1381.

متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، دارالکتب العلمیه، بیروت 1382/1425ق.-2004م.

محمدخالدمسعود، فلسفه حقوق اسلامی، ترجمه و تحقیق مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، بوستان کتاب، قم 1382.

محقق حلی، جعفربن حسن، معارج الأصول، مصحح: رضوی کشمیری، محمدحسین، موسسه امام علی علیه السلام لندن، [بی تا].

ص: 198

مدکور، محمدسلام، المدخل للفقه الاسلامی، تاریخه و مصادره و نظریاته العامه، دارالنهضه العربیه، قاهره، 1382/1963.

المراغی، عبدالله مصطفی، الفتح المبین فی طبقات الاصولیین، المکتبه الازهریه، قاهره 2007م.-1386.

(علامه) مظفر، اصول فقه، نشر دانش اسلامی، 1405.

(شهید)مطهری، مرتضی، آشنائی با علوم اسلامی، صدرا، قم 1384.

معتصم، سید أحمد، الحقیقه الضائعه رحلتی نحو مذهب آل البیت، معارف اسلامی، قم 1375.

مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، مدرسه الامام علی بن ابی طالب7، قم 1385.

مکی، موفق، مناقب ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، 1321ق.

موسوی بجنوردی، محمد، مصادر التشریع عند الامامیه و السنه، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران 1382.

میرزای قمی، ابو القاسم بن محمد حسن، قوانین الاصول، مکتبه العلمیه الاسلامیه، تهران 1378.

نووی، صحیح مسلم بشرح نووی، مکتبه العلم، قاهره 2001م -1380.

www.alnawader.net.

ص: 199

ص: 200

در سطح پوسته، ذیل هر عنوان به صفاتی، از قبیل: تعصّب و خشک مغزی، خود میان بینی، زورگویی و مردم آزاری، ویران گری، خشونت، خودآگاهی جنسی، منقاد و مطیع بودن نسبت به قدرت ها و تفکر دو وجهی و... اشاره شده است.

در سطح مغز اما، دو عرصه وجود دارد که در تعامل با هم هستند. اولی عرصه روان است که در سطح آن کمبود محبت شدید، تربیت سخت گیرانه یا سهل انگارانه که به احساس حقارت شدید منجر می شود، تمرکز لیبیدو بر خود (خودشیفتگی) و غلبه سائق مرگ خواهی و البته برخی مؤلفه های شناختی، نظیر: کامل گرایی و هم جوشی فکر و عمل دیده می شود که در تعامل با دومین عرصه که فضای تقابلی پسامدرن در جهان شاکله ها باشد، به پدیده تورم هویتی و خشونت منتهی می شود. در نتیجه، برای درک علل تکفیر گرایی باید به عرصه روان و جهان، هر دو و همزمان توجه داشت. برای غلبه بر این دور باطل باید به صبر و ایمان راستین متمسک شد و ظرفیت صبر انسان ها را از طریق مراقبت و محاسبه نفس علمی توسعه داد. تأکید آموزه های دینی باید بر ارجا و تحبیب باشد تا انگیزه های پیوند مجال بروز یابند.

واژگان کلیدی: تکفیر گروی، تورم هویتی، تعصّب، خشونت، حسد، سائق مرگ خواهی، خودشیفتگی، فقدان صبر و شکیبایی، کمبود محبت.

[ملازم شکاکیت] به سوی عمل گرایی شدید و کور محرومیت زده [ملازم یقین خواهی] چرخش کرده اند.(1) چکامه «دومین ظهور» از ویلیام باتلر ییتس، تنگنایی را که در آن گرفتار آمده ایم چنین توصیف می کند: «بهترین ها فاقد هرگونه اعتقادی هستند و بدترین ها آکنده از شوری آتشین». به زعم

اسلاوی ژیژک(2) این بهترین توصیف برای شکاف میان لیبرال های رنگ پریده و بنیادگرایان پر شور است. همان ها که گرفتار خشک اندیشی نژادپرستانه مذهبی، یا جنسیت گرایانه اند.(3) در این جا ماده مسئله تکفیر که شامل پرداختن به محتوا و تبارشناسی این قسم جریان هاست کمتر محل بحث است.

این پژوهش توصیفی - تحلیلی در جست وجوی علل و عوامل روان شناختی گرایش به بنیادگرایی اسلامی و تکفیر است که مستلزم نشان دادن جنبه های صوری [ شکلی ] مسئله تکفیرگرایی است و ضرورت و اهمیت آن را با توجه به جایگاه جهاد اکبر در اسلام باید فهمید.

تکفیری ها جریان هایی در جهان اسلام هستند که سایر مسلمانان و فرق و مذاهب دیگر را کافر می شمارند و تکفیر می کنند. تو گویی تمکین و اقرار به اصول دین برای مسلمان بودن کافی نیست و فروع و جزئیات فرعی محل نزاع به اندازه اصول اهمیت دارند.(1) مدعای این پژوهش این است که بنیادگرایان مذهبی، یا تکفیری ها به واسطه برخی خصوصیات روانی خود از دیگر افراد متمایز می شوند. مطابق با یک اصل روانی، آنچه واکنش ما را در برابر پدیده ها رقم می زند، نه عینیت پدیده ها که خوانش ذهنی ما از آن هاست و این امر، مذهب و دین را نیز شامل می شود.(2)

افراد خوانش ها و قرائت های مختلفی از دین دارند و همین خوانش های متعدد زمینه ساز تفاوت واکنش آن ها در برابر امر الهی و پدیدار شدن مذهبی عامیانه است که گاهی به صورت «انحصارطلبی هویت»، «تورّم هویتی - عقیدتی»، «هویت مقاومتی» یا «هویت وسواسی» جلوه گر می شود که ملازم و مستدعی بنیادگرایی است.(3) وسواس گرایی در شخصیت در تعامل با ناشکیبایی و بی صبری است که سرمایه های اصلی تصلّب هویتی و فکری به شمار می روند.

هم بستگی دائمی میان بنیادگرایی مذهبی و تعصّب در همه پژوهش های تجربی تأیید شده است و جای تردید چندانی در عدم انفکاک آن ها از هم نیست و این در حالی است که آلپورت می نویسد: «تأثیر دین بر تعصب، تناقض آمیز است. تعصب را به وجود می آورد و از میان می برد».(4) به نظر می رسد تمایز ظاهری - باطنی در توضیح پیوند میان دین و تعصب به مثابه مؤلفه شخصیتی مفید باشد. براساس پژوهش های

ص: 204

آلپورت و راس، افراد از هر نظر طرف دار دین متعصب ترین افراد هستند و پس از ایشان به ترتیب ظاهرگرایان و باطنی ها قرار دارند.(1) این قسم طرف داری تام و تمام را باید نوعی کامل گرایی دانست که مقوم هویت وسواسی است.

اکنون اساسی ترین پرسش پیش رو این است که هویت وسواسی چیست و چه ارتباطی با تحجّر و خشک مغزی دارد؟ هویت های وسواسی چگونه و در چه بستری شکل می گیرند و چه ارتباطی با بی صبری و ناشکیبایی دارند و چگونه می توان با نیم نگاهی به قرآن مجید برای علاج این مسئله چاره جویی کرد؟ آیا می توان تبیین های دیگری برای تکفیر گرایی لحاظ کرد؟

متعدد است و وجهه های مختلفی پیدا می کند و به حمل اولی، بر مصادیق بسیاری صدق می کند؛ مثلاً هر فردی بالقوه می تواند ضمن اقرار به حقانیت اصول دین اسلام، هویت اسلامی احراز کند و خود را مسلمان بخواند، بدون این که این مستلزم غیر مسلمان بودن دیگران باشد. این قسم هویت؛ چون تابع محیط است، روابط کم و بیش پایدار فرد با اعیان ثابته خارجی در نضج و قوام آن تأثیر بسزایی دارد. هم چنین است تشنج و تشتت روابط که آن را منهدم و صاحب آن را رنجور می سازد.(1)

وقتی از صفات شخصیتی سخن می رود، اشاره به معقولات ثانوی فلسفی است؛ یعنی اعتباریاتی که عروضشان در ذهن و اتصافشان در خارج است. علامه طباطبائی درباره اعتباریات اشاراتی دارد که شامل حال هویت اعتباری انسان نیز می شود. او اشاره دارد که:

اولاً: اعتباریات ما به ازایی در خارج ندارند؛ ثانیاً: متعلق قوای فعاله و راهبر عمل هستند و از حیث کاربری که دارند اعتبار شده اند و ثالثاً: ریشه در امیال و احساسات ما دارند و عمیقاً از آن ها تأثیر می پذیرند و با تغییر و تحول در آن ها متحول می شوند و از این حیث باید آن ها را با توجه به نیروهای محرک نفس از قبیل: قوای خیال و واهمه درک کرد، نه نیروهای مدرکه.(2) موارد دوم و سوم، محور بحث این پژوهش است. مورد دوم، اساس نظریه هویت و مورد سوم، مبنای نظریه سائق است که در ادامه به طرح آن ها می پردازیم.

به طور سنتی، احراز هویت از تکالیف دوران نوجوانی دانسته شده است، اما به نظر می رسد آنچه از آن تعبیر به «وضعیت پسامدرن جوامع بشری» می شود این فرایند را هر چه بیشتر به تعویق می اندازد و عبور از بحران هویتی به راحتی میسور نیست. اریکسون(3) که اصطلاح «تعلیق روانی اجتماعی» را برای توصیف دوره ای از نوجوانی

ص: 206

ابداع کرد که ضمن آن: «فرد از حرکت بازایستاده و شرایط و نقش های مختلف را می سنجد بدون این که به هیچ یک از آن ها احساس تعهد کند» گرچه می دانست فرایند احراز هویت در جوامع مختلف به یک اندازه سریع نیست، اما شاید نمی دانست که شکست در نیل به هویت و سردرگمی و شکاکیت ناشی از آن، می تواند تا این اندازه به عارضه ای فراگیر و همگانی تبدیل شود.(1)

لوازم «وضعیت پست مدرن»؛ یعنی تسهیل ارتباطات، توده عظیم اطلاعات در حال گردش با تسهیل تعامل و تزاحم فرهنگی، نه فقط کار احراز هویت را دشوار و درازمدت ساخته، بلکه هویت های معارض را هر چه بیشتر به هم نزدیک و در معرض تعارض و تنش قرار داده است.(2) شکاکیت را باید محصول تعلیق روانی اجتماعی دانست، اما اریکسون در نظریه روانی اجتماعی خود تبیین دیگری از افراط گرایی دارد؛ او افراط گرایی در رهبران سیاسی را ناشی از پدیده «شخصی کردن سیاست» می داند. از نظر اریکسون، سیاست مدار کسی است که زندگی سیاسی را شخصی کرده است؛ چون سلطه سیاسی همیشه به معنای شخصی کردن سیاست نیست.

برای نمونه، در زندگی سیاسی اجتماعی معاصر، وقتی رئیس جمهوری به قدرت می رسد مدتی ریاست می کند و سپس از عرصه سیاست خارج می شود. او در این حالت، سیاست را شخصی نکرده است، زیرا او در نهاد های از پیش تعیین شده، قدرت را به دست گرفته است و این نهاد ها هستند که شخص رئیس جمهور را تحت تأثیر قرار می دهند، ولی زمانی هم هست که یک شخصیت سیاسی می آید و کل زندگی اجتماعی سیاسی رنگ شخصیت او را به خود می گیرد و به این ترتیب کاملاً غیرنهادینه می شود. اریکسون که قائل به هشت مرحله رشد روانی اجتماعی در طول عمر افراد بود، می کوشید رفتار سیاسی را به تجارب زندگی پیوند دهد. او به خصوص نقش چهار بحران اولیه: اعتماد در برابر عدم اعتماد در مرحله اول، استقلال عمل در برابر شرم و

ص: 207

تردید در مرحله دوم، ابتکار در برابر احساس قصور در مرحله سوم و تحقق عمل در برابر احساس کهتری در مرحله چهارم را هم در تعیین شخصیت فرد سیاست مدار و هم در پیدا کردن راه حل های بعدی کلیدی تر می دید.

اریکسون می کوشد زندگی سیاسی رهبران را به تجارب دوران کودکی ایشان ربط دهد. به عقیده اریکسون سیاسی شدن فرد ناشی از عدم حل بحران هویت است و هر قدر که بحران های هشت گانه کمتر حل شده باشد، شخص افراطی تر می شود.

بنیادگرایی مذهبی و غیر مذهبی و به طور اخص جریان های تکفیری مصنوع و محصول چنین بحران هایی هستند.(1)

اریکسون برای ارائه نمونه ای از شخصی کردن سیاست به هیتلر و آلمان بعد از جنگ جهانی اول مثال می زند. هیتلر دارای احساس ناامنی شدید بود. پدرش دائم الخمر بود و هیتلر را دائم کتک می زد. عشق و مهری که نیازهای فرد را برآورده کند در خانواده وجود نداشت. همزمان آلمان آن دوران، نوع بزرگ شده ویژگی هیتلر بود و هویت ملی اش به شدت مخدوش شده و شکست خورده بود. پیدایش گروه های اجتماعی معارض، اختلافات حزبی و درگیری دائم میان جناح ها در ناامنی و بحران هویت فرو برده بود. هیتلر که خواهان قدرت بود، دوای درد خود را در درمان آلمان دید و کوشید با احیای ناسیونالیسم آلمانی هویت آلمان را اعاده کند.(2)

اشاره به هویت زدگی سیاست در نظریه اریکسون نقش تجارب زندگی سیاست مداران را پررنگ می کند، اما نظریه روان شناسی اجتماعی تبیین دیگری ارائه کرده است. مطابق این دیدگاه، روابط شکلی حاکم بر محیط فرد به گونه ایست که یا احراز هرگونه هویت را سخت و دشوار می سازد که یا به شکاکیت و انفعال منتهی می شود یا ضمن تعارض و تزاحم بینا هویتی، بخش یا جزئی از هویت را نسبت به

ص: 208

سایر بخش ها و اجزاء متورّم و متصلّب می کند که حاصل این تعصّب و تورّم هویتی بیمارگون و اجباری، تکفیرگرایی و بنیادگرایی خشن است.(1)

هر امر اعتباری و از جمله آن ها، هویت اعتباری ضمن سیالیتی که ذکر آن رفت به هر حال، جامع افراد و مانع اغیار است که ضامن یک پارچگی آن است و هویت دینی هم استثنا نیست. با این دو مؤلفه می توان تصلّب هویتی را به وضعیتی تعبیر کرد که در آن، برخی روابط شکلی محیط که عمدتاً براساس تعارض و تقابل و مبتنی بر تهدید، حذف، ارزش زدایی و انکار غیرخودی است، سبب می شوند که مانعیت اغیار از جامعیت افراد پیشی بگیرد و مرزهای هویت را سخت و نفوذ ناپذیر سازد تا جایی که به قول امین معلوف «هویتی که فرد برای خود دست و پا می کند، عکس برگردان حریف یا دشمن او می شود».(2)

اگر محل تهدید، هویت اسلامی صرف نظر از مذاهب آن باشد، [مانند تهدیدی که مثلاً از سوی رژیم غاصب صهیونیستی متوجه جهان اسلام است] تعلّق دینی برجسته شده و تمام هویت از جمله، محل نزاع فرق و مذاهب را می پوشاند، اما اگر محل نزاع، موارد اختلاف بینامذهبی و بینافرقه ای باشد، تعلّقات فرقه ای برجسته شده، فرع به جای اصل نشسته و جزئیات مفروع، اصیل جلوه می کنند و محل اهمیت مضاعف شده، دستمایه عناد و تکفیر می شوند.

دقت شود که تکفیر مُسلِم تنها ضمن روی گردانی از اصول بر سبیل عناد جایز است و لاغیر. جایی که مُسلِم، مُسلِم را تکفیر، می کند روشن است که امری سبب شده است که فروع جای اصول بنشینند و این است وصف حال تکفیری.(3)

سرایت تورّم و آماس هویتی فراگیر است و به حوزه باورهای مذهبی و عقیدتی نیز نفوذ خواهد کرد و به این ترتیب به وضعیتی می رسد که به تعبیر قرآن، فرد به فراخور

ص: 209

حال و هوای خود به بعض کتاب ایمان آورده و به بعض دیگر کافر می شود و عاقبتش در دنیا و آخرت، آن می شود که در کتاب الهی مضبوط است.(1)

اینان اگر بر جوامع سیطره یابند و موفق به تشکیل دولت و حکومت شوند، به قول حکیم ارجمند فارابی، از حد مدینه متبدّله یا ضالّه فراتر نمی روند که در اولی، روش اعمال احکام دینی به نحوی است که مایه فساد می شود و در دومی، پیامبر و امام دروغین بر مردم حاکم است و صرفاً ادعای مذهبی بودن مطرح است و بس.(2)

بنابراین، تکفیری کسی است که خود، زمانی طرد و تکفیر شده است و زخم اذیت و آزار و طرد و تهدید را بر جان دارد. او را برای چیزی که هست یا در آن زاده شده [مثل: رنگ پوست یا سرزمین مادری و...] یا چیزی که به آن می بالد [مثل: ایمان و عقیده دینی ] مورد بی مهری، تبعیض و یا خشونت و طرد قرار داده اند، او را محروم ساخته یا تمسخر کرده اند و یا بدتر از آن، به زور بازو یا اسلحه وادار به تسلیم ساخته اند. این یک اصل روان شناسی است که بزهکاری خشن، اکثراً ملازم بحران هویت شدید همزمان با اعمال تنبیه های شدید و سخت بدنی است.

مرتکب خشونت کسی است که قبلاً قربانی خشونت شده است و اکنون آن را بر هر دوست و دشمن غالباً زیردست و بی دفاع روا می دارد. خشونت، خشونت می آفریند و قربانی خود شروع به قربانی، گرفتن می کند تا این دور باطل و حلقه شیطانی در پس پشت هویت دینی به حیات خود ادامه دهد.(3)

در این زمان تصلّب هویتی مستدعی نوعی تفکر دو وجهی است که جنبه وسواسی آن را می سازد.(4)

ص: 210

در شرایط مقاومت در برابر هویت دشمن، هر مسلمان دیگر، یا با ماست، یا بر ما و حالت بینابینی دیگر قابل تصور نیست. این قسم انحصار طلبی هویت که ناشی از تورّم مانعیت اغیار در برابر جامعیت افراد است، بر سبیل قسمی کامل گرایی تا نفی دین به مثابه امر مشکّک پیش می رود و از رهگذر نوعی قیاس به نفس [که گفته شد ابرهای تیره جزء هویت تکفیری عمدتاً در سایه اهمیت مضاعف جهاد و مقابله جلوی اجزای دیگر را پوشانده است] خواستار استانداردهای مشخص و سخت گیرانه ای برای هویت دینی هم کیشان می شود.(1)

در این میان هر کس از برادران و خواهران هم کیش که از این استاندارد سخت گیرانه و کامل گرایانه عدول کند، گرفتار «اثر گوسفند سیاه» یا « اثرگاو پیشانی سفید» خواهد شد.(2)

برای مثال گروه تکفیری بوکوحرام(3) که در تنش دائم با دولت مرکزی به سر می برد، از مردم مسلمان دیگر انتظار دارد که هم پای او به جهاد با دولت برخیزند. در چنین شرایطی اگر هم کیشان طوری رفتار کنند که شبیه به دشمن به نظر برسند؛ مثلاً در برنامه های فرهنگی دولت مشارکت کنند، با آن ها همچون دشمن رفتار خواهد شد و سزاوار برده شدن و حتی مرگ اند و لو خود از هر لحاظ با دولت متبوعشان هم داستان نباشند، مثل گوسفندی سیاه در گله گوسفندان سفید که جلب نظر می کند و به همان اندازه که جلب نظر می کند، غیر عادی و یا غیر گوسفند به نظر می رسد و چه بسا همچون گرگ مشتبه شود. به این ترتیب هرچه نشان دشمن بیگانه را بر پیشانی داشته باشد، فرق نمی کند مذهب باشد یا تجدد و مدرنیته، مشمول قاعده گوسفند سیاه و طرد و نفرت ناشی از آن خواهد شد. این همان چیزی است که در روان شناسی از آن تعبیر به «سخت گیری وسواسی» می شود و ملازم هویت وسواسی است.(4)

ص: 211

تکفیری ها می کوشند با توسل به خشونت و ترور، عقیده و استاندارد مذهبی خود را تحمیل کنند و اگر معروض خشونت سایر مسلمانان هستند که هستند، انگیزه فعال سازی در کنار اثر گوسفند سیاه مطرح است.

اصل روان شناسانه دیگری به ما می گوید که همیشه رنج ها بیشتر از لذت ها در خاطر می مانند. هنگام درد کشیدن، زمان کِش می آید و کُند می شود؛ تو گویی اصلاً درد را پایانی نیست. برخی زخم ها هرگز خوب نمی شوند و اگر التیام یابند نیز باز ردی روشن از خود به جا می گذارند. لاسول به این اصل روان شناختی تصریح داشت که اغلب «افراد رنج تجارب هیجانی گذشته خود را به همراه دارند». تحقیر شدن به علت باور دینی یا رنگ پوست یکی از همین زخم هاست.(1)

مارتین لوترکینگ(2) در «نامه ای از زندان بیرمنگام» چنین آورده است:

شاید برای کسانی که هرگز تیرهای تبعیض نژادی را احساس نکرده اند، ساده باشد که بگویند «صبرکنید»، ولی وقتی شما به چشم خود می بینید که عده ای شرور و بدطینت، پدران و مادرانتان را از روی سرگرمی می کشند و خواهران و برادرانتان را از روی هوا و هوس خفه می کنند، وقتی شما پلیس های لب ریز از تنفر را می بینید که با تفنگ، خواهران و برادران سیاه پوستتان را می زنند و می کشند و... آن وقت می فهمید که چرا صبر برای ما مشکل است»(3)

انسانی که هویت او در معرض تهدید است با دو انتخاب ناصحیح روبه روست: یا خشم خود را قورت دهد و به بی ارزشی خود اذعان کند و هویت رقیب مهاجم را پذیرا شود که مستلزم تخریب کرامت و عزت نفس اوست و یا بر بخش دردناک خود، ارزش مضاعف نهاده، علیه هویت رقیب طغیان کند تا بتواند عزت نفس خود را حفظ و احیا کند. راه حل اول، شیوه شکاکان غالباً مرفّه و راه حل دوم، شیوه بنیادگرایان

ص: 212

محرومیت زده عصبانی و روان رنجور است. اینان به واسطه فقدان بینش و بصیرت به حالات روحی خود متوجه نیستند که آنچه از هویت برای خود تدارک دیده اند تا چه اندازه غلوآمیز و غیر عقلانی است. مَثَل آن ها مثل پانک هایی است که به نشان اعتراض اجتماعی، بدن خود را سوراخ کرده و حلقه های فلزی بزرگ و کوچک از آن رد می کنند و شلوار جین [که در آن زمان اصلاً مرسوم نبود] به پا می کنند و موها و آرایش های اغراق آمیز بر می گزینند. نظیر این شیوه های ابراز هویت اغراق آمیز در تکفیری ها دیده می شود و همین شیوه های غلوآمیز آن ها در ابراز هویت دینی شان است که مایه حجر و انزوای بیشتر آن ها می شود و دریغا که این دومی آن اولی را بیشتر تغذیه می کند و اکثراً آن تالی های فاسد را برای هم کیشان دور و نزدیک به ارمغان می آورد و بهانه ای به هویت های رقیب و دشمن می دهد که محکم تر بر طبل تحقیر تکفیری ها بکوبند و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.(1)

اما چرا ادبار جای اقناع می نشیند؟ چه می شود که تکفیر جای تحبیب را می گیرد؟ پاسخ واضح است. یک علت فقدان بصیرت به حالات روحی خود است که فرد را در برابر موانع درون روانی او عاجز می کند و دست مایه تقدم عمل بر اندیشه می شود [یعنی چون ناآگاه است صدور فعل از او، یا ناخودآگاه است، یا نیمه آگاه و بر سبیل عواطف و عادت] و دیگری بی صبری و کم طاقتی است که در قرآن از آن تعبیر به «خلق هلوع»(2) شده است و خواستار امر عاجل است و فاقد آینده نگری و مستلزم تقدم عمل بر اندیشه که در روان شناسی از آن تعبیر به «تکانشوری و عدم بازداری» می شود.(3)

تکانشوری براساس مدل هیمانس و ویرسما(4) که مدل سه رگه ای شخصیت است (هیجان پذیری، فعالیت و طنین) به ریخت خشگمین ها اشاره دارد که افرادی هیجان

ص: 213

پذیر و فعال و زود آهنگ هستند و غالباً به سوی پیکار سیاسی و قدرت جذب می شوند.(1)

افراد تکانشی درک صحیحی از مصلحت خود ندارند و پی آمد اعمال خود را در نظر نمی گیرند و اقدامات ایشان ضمن این که مستلزم آسیب به دیگران است، غالباً منافی منفعت خود آن ها نیز هست.(2)

در مجموع انسان به دو شیوه عمل می کند: یکی، اندیشه پیش از عمل که مستلزم مراقبه و محاسبه نفس و سنجش مصلحت امور و مقتضی حال است و دیگری، عمل پیش از اندیشه که یا ناخودآگاه است یا نیمه آگاه و در هر دو شق، مستلزم آن است که فرد از جانب موانع و معضلات روانی و اجتماعی خود یا جامعه مضطر باشد.(3)

بخشی از تقدم عمل بر اندیشه ناشی از قرار گرفتن در موقعیت تهدیدآمیز خیالی یا واقعی است. وقتی فرد، خود یا مرام را در معرض خطر جدی حس می کند، عمل او بر اندیشه اش سبقت می جوید و عمدتاً عاری از بصیرت و کور است. مثل او همچون کسی است که در حال غرق شدن به هر چیزی چنگ می زند و دست و پا زدن بیهوده سرانجام او را از پای می اندازد و چه بسا منجی خود را نیز با دست و پا زدن بیهوده و حمله های پانیک غرقه سازد. دست پاچگی و بی فایدگی اعمال کور تکفیری ها تا برطرف شدن دائمی یا موقتی تهدید غالباً بر خود ایشان پوشیده می ماند و پس از رفع تهدید نیز برای حفظ غرور و اعتبار شخصی و گروهی پیش چشم خودی و غیر خودی، با تمسک به کتاب الهی توجیه و تطهیر می شود.(4)

وسواسی الگوی فراگیر اشتغال ذهنی نسبت به نظم و انضباط، کامل گرایی و کنترل ذهنی و میان فردی به بهای از دست دادن انعطاف پذیری، گشاده رویی و کارآمدی است که از اوایل بزرگ سالی آغاز می شود و در زمینه های مختلف جلوه می کند، مانند:

1. اهمیت دادن به جزیئات و فروع به بهای از دست رفتن اصول و مبناها؛

2. کامل گرایی بر وجهی که نافی طرح و مهم ترین مانع تحقق آن می شود؛

3. افراط در کار و تولید به نحوی که تفریح و معاشرت با دوستان مقدور نیست؛

4. وظیفه شناسی افراطی به شکل عدم انعطاف در مسائل ارزشی و اخلاقی؛

5. کهنه گرایی؛

6. اکراه در واگذاری امور به دیگران، مگر این که بی چون و چرا مطابق امر او عمل کنند؛

7. ناخن خشکی، خست و گرایش به پس انداز بدون نیاز مالی روشن؛

8. انعطاف ناپذیری و سرسختی شدید.

اگر چنانچه کسی 4 مورد از موارد فوق الذکر را داشته باشد معیار تشخیص احراز شده و هویت وسواسی را واجد است، اما در کنار نشانه شناسان، برخی طرف داران رویکرد شناختی معتقد هستند که هویت وسواسی را باید با توجه به برخی قیود و شرایط ذهنی عام فهم کرد که سایر باورهای مذهبی و غیر مذهبی مقید کرده و یا به نحوی از انحا، عمده باورهای فرد را مشروط می سازند.(1)

باورهای وسواسی عبارتند از:

1. اهمیت دادن بیش از حد به افکار و کنترل دائم آن ها؛

2. کمال گرایی و نیاز شدید به یقین و اطمینان؛

3. مسئولیت پذیری افراطی.

ص: 215

گفتنی است که وجه تسمیه این اختلال شخصیتی به «وسواسی» از باب اشتراک لفظ است و معنایی کاملاً مباین با نوع اختلال وسواس اجباری دارد که وجه شاخص آن در اذهان عمومی شست وشو است.(1)

وسواس گرایی در فرد تکفیری به معنای اختلال تمام عیار شخصیت نیست، بلکه لحاظ آن نسبت به افراد بر سبیل تشکیک است؛ یعنی هرکس به میزان بهره ای که از هریک از موارد سه گانه فوق الذکر داشته باشد، به سمت وسواس گرایی در هویت میل می کند تا آن جا که در انتهای طیف افراط به تحجّر شدید و دگماتیسم تام نایل شود.

تحقیقات اخیر حاکیست که با تشدید علایم هویت وسواسی، تاب و توان فرد تحلیل رفته و به تکفیرگرایی می انجامد. آنچه بدواً به وسواس گرایی منجر می شود، روابط شکلی حاکم بر محیط فردی و اجتماعی شخص است که شرح آن پیش از این آمد.

این که ابتدا به ساکن، فضای توهین و تحقیر است که تحمل پریشانی را تحلیل می برد، یا تجربه علایم تشدید شده هویت وسواسی به طریق ثانوی عامل اصلی است، محل بحث است، اما قدر مسلم این دو مقوله مانع الجمع نیستند و برای هر دو مورد شواهدی در دست است.

همان طور که پیش تر نیز ذکر شد به نظر می رسد آنچه در اولویت و اهمیت افکار و باورها و به تبع آن، تصلّب هویت های فردی نقش اصلی را ایفا می کند، برخورد دیگران است. اینکه هویت رقیب تا چه اندازه با توسل به ابزارهای مختلف، اعم از تمسخر و طرد و تحریم و احتمالاً بهره گیری از هژمونی رسانه ای، درصدد مستهلک و منحل کردن سایر هویت ها در خود است و یا با تاکید بر جامع مشترک میان خود و دیگری، درصدد به رسمیت شناختن تفاوت هاست، تعیین کننده توازن و تعادل میان حیثیات دوگانه هویت؛ یعنی جامعیت افراد و مانعیت اغیار خواهد بود.(2)

ص: 216

کامل گرایی، ملازم توجه بیش از حد به جزئیات فرعی و بعضاً کم اهمیت است که تنها به کار مرزبندی با اغیار می آید. وقتی هویت ها متصلّب و متورّم می شوند، نیاز به مرزبندی های صریح با اغیار پیش می آید و این جز با مدنظر قراردادن جزئیات پیش پا افتاده میسّر نیست؛ چون حق آن است که شخصیت و هویت، نقابی بر چهره نفس است که فی نفسه و نه لذاته لحاظ شده و در آخرالامر اعتباری و ذهنی است. شخصیت به این معنا امری عاریتی است و اصلاً چیزی [واقعی] نیست و وجود منهاز و مستقلی در خارج ندارد.

این که این صفات اضافی تغییر و تبدیل می پذیرند و از نفس زایل شده و مفارقت می کنند بدون این که هستی نفس به مخاطره بیتفد، به معنای آن است که عقل، آن ها را بالقیاس لحاظ کرده است و قیام آن ها به دو طرف اضافه است و لاغیر.(1)

این ها از این جهت مطرح شده اند که بتوانیم همان گونه که ابن سینا(2) اشاره کرده است، جزئی را بر سبیل کلی بشناسیم وگرنه برخورد با این صفات به مثابه عینیت های لایتغیر، امری مغالطی و نه تنها مستلزم خلط حیثیت هاست که به گفته آدریان ولز نشان: همجوشی فکر - عمل [لحاظ کردن فکر به مثابه عمل عینی] است که علامت بارز وسواس گرایی است.(3) حقیقت این است که انسان ها بیش از آن که متفاوت باشند به هم شبیه هستند و یکی از وجوه شباهت مهم آن ها شاید به طرز تناقض آمیزی همین نکته باشد که اولین بار فروید به آن اشاره کرده است و آن این که همه آن ها متفقاً عاشق تفاوت های جزئی خود با دیگران هستند و کم و بیش به این جزئیات دل مشغول.(4)

سخت گیری ناشی از کامل گرایی که خواهان تطبیق و لحاظ کردن مو به موی جزئیات است، غالباً مستدعی ظلم و ستم و اکراه و فشار بر دیگرانِ مرتبط با فرد

ص: 217

وسواسی می شود و این قطعاً با روح هویت دینی اسلامی و قاعده )لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ ( قابل تطبیق نیست.

کدام صاحب نظری است که نداند نگاه مطلق به اخلاق آبستن چه فجایعی است. اخلاق اعتبارگرای کانتی «وظیفه گرای قاعده نگر» نمونه تمام عیار وجدان سخت گیر وسواسی است که احکام آن اقوال جازم مطابق غیر ثابت و ملحق به مظنونات است که گرچه به مقام یقین نزدیک می شود، اما هرگز به یقین باب برهان نمی رسد و اگر ملاک و معیار راه بردن به حق و حقیقت و پرهیز از گمراهی آن گونه که در قرآن مجید وارد شده و استاد شهید مطهری به آن تصدیق داشته است، صرفاً تبعیت از علم ( یقین باب برهان) باشد، پیروی از مظنونات و استقرائیات راهی به حق ندارد و مفید یقین نیست بلکه بیشتر علامت جهل و گمراهی، نیاز به یقین و وسواس گرایی است.(1)

به عقیده یونگ مناسب ترین تیپ شخصیتی برای جهان سیاست، برون گرای شهودی است که استعدادی قوی در بهره گیری از فرصت ها دارد، جذب اندیشه های نو می شود و خلاق است و می تواند دیگران را برای پیش رفت و موفقیت بیشتر ترغیب کند.

ارنست کرچمر(1) از دیگر کسانی است که به سنخ های بنیه ای توجه کرد و در کتاب خود موسوم به «جسم و شخصیت» کوشید میان ظاهر جسمی و برخی خصوصیات روانی افراد تناظری ترسیم کند. او به دو اصلاح گر پروتستان اشاره می کند یکی، مارتین لوتر(2) و دیگری، جان کالون.(3) از نظر او اولی دارای سنخ بنیه ای فربه تن ادواری خو بود، اما دومی که چهره ای منفور و متحجّر است و با شاخص های تکفیری ها هم خوانی دارد، واجد سنخ بنیه ای باریک اندام اسکیزوخوی است.

جان کالون اصلاح گر مرتجع و عمیقاً بیمار که نمونه خلق اسکیزوتیمیک او را می توان در تصویر غضبناکی که از خدا ارائه می کرد دید، ویژگی های این سنخ پریشان را آرمان گرایی، استبداد و کهنه گرایی گفته اند.

کرچمر می گوید: «هریک از افراد این بنیه، نفرتی شدید از واقعیت، زیبایی و لذت و نفرت مفرط از هر آن چیزی دارند که نشانی از خنده و نشاط و شوخی داشته باشد». به عقیده کرچمر میانه اندامی کمتر با فعالیت های مذهبی و سیاسی جمع می شود.

سر فرانسیس گالتون(4) معتقد بود هیکل قوی و ستبر تا حد زیادی با طبع بسیار پارسا در تضاد است.

جیمز استدلال می کند که شور و حرارت، سرسختی و عشق به ماوراء الطبیعه که ویژگی مزاج روان رنجور یا جامعه ستیز است، او را به عرصه مذهب وارد می کند، اما دستگاه عصبی سنخ ستبر و زمخت که پیوسته به عضلات خود می نازد و سینه ستبر می کند و خدا را شکر می کند که یک سر مو هم مریض نیست، به یقین صاحبان از خود

ص: 220

راضی اش را از ورود به عرصه مذهب بازمی دارد. این در حالی است که میانه اندامی در میان بزهکاران بیشتر است که این نکته بازهم با ارزش مذهبی رابطه معکوس دارد. شاید بهترین گزینه برای تکفیری قسمی اسیکزوخویی باشد که متمایل به میانه اندامی شده است.

شلدون(1) کسی بود که ضمن پژوهش های خود بر روی تمثال های جدید عیسی علیه السلام دریافت که تحریم سوماتوتونیا (فعالیت گرایی) در حال کاهش است و حرکت از باریک اندامی به سمت میانه اندامی آغاز شده است. در تمثال های جدید عیسی علیه السلام او را همچون شخصی قوی و زورآور ترسیم می کنند و برای او بازوهای ستبر می کشند.

به نظر می رسد که تحریم سوماتوتونیا در غرب، جای خود را به تلفیق سوماتوتونیا (فعالیت گرایی) با سربروتونیا (اندیشه ورزی) می دهد که ویژگی های سنخ سربروتونیا، خویشتن داری و رازداری و واکنش های بسیار تند است.

شلدون هشدار می دهد که «سنخ بنیه ای بیش از آن که کلاً علت سازگاری یا ناسازگاری افراد با پارسایی باشد، ممکن است آنان را به سوی شکل ها و جلوه های خاص پارسایی سوق دهد» یا اینکه صرفاً نمادی باشد از شکل تغییر یافته پارسایی «من» که البته تکفیرگرایی می تواند یکی از همین اشکال پارسایی باشد.(2)

صفراوی، بی ثباتی هیجانی و برون گرایی را لحاظ کرد که مستلزم نوعی هیجان خواهی افراطی و پرخاش گری، تحریک پذیری و تکان شوری است.

رویکرد ابعادی آیزنک برای غایت هر بعد نامی لحاظ کرد، اما به افراد این فرصت را داد که بسته به جایگاه خود بر محور ابعاد مذکور همزمان در چند مقوله متفاوت قرار گیرند، کاری که مسبوق به سابقه نبود. بعد دیگری که آیزنک تعریف کرد و از آن کمتر یاد می شود بعد روان گسسته گرایی است که ملازم جامعه ستیزی (عدم التزام و وابستگی روانی به هیچ فرد یا گروه) است.

نمرات بالا در روان گسسته گرایی آیزنک با علائمی همچون بی رحمی، بی احساسی و احساس خصومت نسبت به دیگران و بی توجهی به حقوق و رفاه آن ها، تمسخر دیگران و بعضاً مردم آزاری همراه است و بعضاً به طوری است که بی توجهی ایشان به آداب اجتماعی و اخلاقی برای همه دردسرآفرین است. این افراد برای یافتن شور و هیجان به سمت تجربه های عجیب و غریب جذب می شوند.(1)

اما نکته جالب توجه کار آیزنک پیرامون سرشت های سیاسی است که روی دو محور ابعادی «خشن - ملایم» و «راست - چپ» یا «رادیکال - محافظه کار» طرح می شوند و چهار مقوله جریان سیاسی را می سازند. خشن به معنای اقتدارگرا نیست، بلکه بیشتر بازتاب دهنده قبح خشونت در فرهنگ پروتستانیسم مسیحی است. پیش تر به وجه تشابه تکفیری ها با فاشیست ها به هیتلر مثال زدیم. در ادامه ضمن پرداختن به آرای آدورنو به برخی لوازم فاشیسم اشاره خواهیم کرد.

فاشیست

*راست

*خشن

کمونیست

*چپ

*خشن

محافظه کار

*راست

*ملایم

سوسیالیست

*چپ

*ملایم

ص: 222

8. توجه مبالغه آمیز به جنسیت.

سایر ویژگی های کسانی که اقتدارگرا هستند عبارتند از:

1. تحجّر فکری؛

2. عدم گذشت در برابر خطای دیگران؛

3. دارای تمایلات تبعیض نژادی؛

4. شدیداً خود میان بین؛

5. تملّق نسبت به منابع قدرت؛

6. زورگو به زیردست؛

7. طرف دار مجازات های سخت و خشن؛

8. پیش داوری نسبت به گروه های دیگر به ویژه اقلیت ها؛

9. هوادار تطابق خویش با عرف و سنت؛

10. پیروی از نظام های ارزشی متعارف؛

11. مطیع و منقاد و وفادار به قدرت ها؛

12. دید سطحی از دنیای اجتماعی و اخلاقی که به مقوله هایی کاملاً متمایز (خوب و بد، سیاه و سفید) تقسیم شده است دارند.(1)

این ها کسانی هستند که در کنه وجودشان نسبت به خود عمیقاً مردد هستند و هرگز موفق به احراز هویت کامل نشده اند و به «من» خود همواره مشکوک اند. از آن جا که در درون خود چیزی ندارند که به آن متوسل شوند به قالب های بیرونی متشبّث می شوند، لذا نظم اجتماعی پایه ثبات شخصیت متزلزل ایشان می شود و با دفاع از آن در واقع از اساس «من» خود دفاع می کنند. نفرت آنان از کسانی که نظم اجتماعی را به چالش می کشند از همین جا ناشی می شود. اینان در دوران ثبات و آرامش به احزاب محافظه کار می پیوندند، اما در دوران فشار و آشوب، مشی فاشیستی پیدا می کنند و خشونت

ص: 224

عریان خود را به نمایش می گذارند، پس این نیاز مستمر به قدرت، از ضعف درونی مایه می گیرد و بر سبیل جبران است. بعدها آدلر احساس کهتری را نیز ضمیمه این قسم عوامل روان شناختی کرد. همان طور که ملاحضه می شود بسیاری از این نشانه های فوق الذکر داخل در علائم وسواس اند.(1)

آشوب گر برای این که بتواند حرمت جامعه را جذب کند بایستی از طریق ایجاد تغییراتی در نهادها و محیط اجتماعی آن توجهی را که می خواهد به دست آورد و آن رابطه عاطفی و عشق و حرمتی را که حس می کند در کودکی از او دریغ شده از این طریق جبران کند. بنابراین، لیبیدوی او به سوی خودش بر می گردد. چنین فردی از نظر رفتار اجتماعی اعتراض خودش را از آغاز نسبت به نهادهای اجتماعی ابراز می دارد، مانند نهاد های اخلاقی، خانوادگی، مذهبی و جامعه تا خود دولت و رهبران سیاسی جامعه. به عبارت دیگر او همه نهادهای اجتماعی و سیاسی را زیر سؤال می برد و به اصطلاح خودش می خواهد از همه ارزش ها ارزش زدایی کند. پس لیبدوی آشوب گر متوجه خودش است و می خواهد از خود ابرمرد بسازد. می خواهد نهادهای اجتماعی را به نحوی متحول کند که حرمت از دست رفته خود را به او بدهند.

ریخت اصلاح گر، ریختی است که در اثر تربیت ناصحیح خانوادگی «اعتماد به خود» کسب نکرده است. این تیپ به شدت تیپ آشوب گر مورد بی اعتنایی نبوده، اما کسب اعتماد و اطمینانی هم از محیط اجتماعی خود نداشته است. بنابراین، ریخت اصلاح گر تیپی است که اعتماد به نفس ندارد و ذهنش پر از شک و تردید است.همیشه به دنبال پیدا کردن یقین است و کسانی که دائم به دنبال یقین مطلق می گردند کسانی هستند که برخلاف ظاهر مطمئن خود از درون متزلزل و شکاک اند. از نظر لاسول، فرد لزوماً از این جهت گیری های درون روانی آگاه نیست و این بیشتر به صورت یک مکانیسم دفاعی ناخودآگاه عمل می کند تا فرد را از شکاکیت و تزلزل دور کرده و به یقین و اطمینان برساند. بنابراین، شخص اصلاح گر لیبیدوی خود را متوجه زندگی اجتماعی می کند و آن را برای تغییر محیط اجتماعی به کار می برد و اگر مشاهده کند که براساس آن حقیقت خودش جهان را دگرگون ساخته است، احساس شک و تردیدش تسکین می یابد. او می خواهد جهان و محیط آلوده خود را تغییر دهد، اما بنیادگرایان نزد لاسول «ترکیبی از ریخت اصلاح گر و ریخت آشوب گر» هستند. این ها کسانی هستند که نه نیاز به شناسایی شان ارضا شده و نه اعتماد و ایقان لازم را به دست آورده اند. این ها

ص: 226

عرصه تاریخ را محل تاخت و تاز خود قرار می دهند تا کمبود های شخصی خود را توسط عمل سیاسی جبران کنند. راه حل او برای مسائل جهان سیاست تربیت ریخت مدیر است که ملازم خلاقیت، حس اطمینان و حرمت نفس است.(1)

رو و هم تعدیل کننده تضاد ها هستند. برعکس، پرشورها و خشمگین ها به سمت پیکار سیاسی و قدرت جذب می شوند. پرشورها، طبعاً رهبرانی مقتدر و خشمگین ها، بیشتر مردم انگیز(پوپولیست)، سخنور و روزنامه نویس می شوند و کمتر به طرف اعمال حکومت دیکتاتوری تمایل دارند. عصبی ها و احساساتی ها طبعاً انقلابی هستند و عصبی ها تا حدی هرج و مرج طلب و مخالف نظم موجود هستند، در حالی که احساساتی در همه احوال از همه روش های مقتدرانه فاصله نمی گیرند. وارفته ها محافظه کارند و دموی ها فرصت طلب.

به نظر می رسد با نیم نگاهی به نظریه لاسول می توان تکفیری ها را تلفیقی از خشمگین ها و عصبی ها دانست از آن جهت که روی طیف فعال بودن در کجا باشند.(1)

دیگر می شوند. خواهان تطبیق شریعت الهی در جامعه اند، اما برای نیل به این هدف امثال بوکوحرام در بازارها بمب گذاری می کنند. برای ترویج دین اسلام دختران نوجوان را می رباید و وادار به اقرار به شهادتین و قرائت قرآن می کنند و تهدید می کنند که ایشان را به عنوان برده در بازار خواهند فروخت. آزار و اذیت مغربیان را بر خود ظلم می شمارند اما آزار و اذیت خودشان برای همسایگان دور و نزدیک را بد و ناپسند نمی دانند.

این کج خیالان که قادر نیستند خود را به جای دیگران بگذارند، «اکراه در دین» را جایز شمرده و به تبع آن، از نصّ صریح قرآن عدول کرده اند، لیکن همزمان با تشبّث به جهاد با کفار خود را پیرو شریعت الله و مسلمان می دانند و این تناقض در حوزه باورهاست که خود قرآن به آن توجه کرده و آن را نفی کرده و حاصل آن را )خِزْی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَیوْمَ الْقِیامَةِ یرَدُّونَ إِلَی أَشَدِّ الْعَذَابِ((1) دانسته است.

این دیدگاه ضمن تفکیک میان بنیادگرایی به معنای عام و خاص، بنیادگرایان تروریست را که شامل تکفیری ها نیز می شود مایه شرم و سرافکندگی بنیادگرایان اصیل می داند.

بنیادگرایان راستین می کوشند تا در گفتار و کردار خود صادق و سازگار باشند و از رذایل فوق الذکر پرهیز دارند و هرگز در هدایت دیگران شرایط امر به معروف و نهی از منکر را گم نمی کنند و به اکراه، ارعاب و خشونت برای اعاده خیر توسل نمی جویند.

یک بنیادگرای راستین در برخورد با فردی لذت جو، اگر شرایط امر به معروف فراهم باشد، به او اشاره خواهد کرد که لذت جویی در زندگی موجب نقض غرض می شود و بس و ضمن نهی از منکر از ارتکاب شنیع پرهیز می کند و رواج خیر را با توسل به شر ممکن نمی داند.(2)

تا این جا ضعف عقیده و اخلاق تکفیری روشن شد. اسلاوی ژیژک احساس حقارت تکفیری را در قالب نظریه سائق چنین مطرح کرده است:

ص: 229

شور آتشین یک نفر اوباش شاهدی است بر نبود اعتقاد راستین. بنیادگرایان تروریست هم در اعماق وجودشان اعتقاد راستینی ندارند. طغیان خشونت بارشان گواهی است بر این ادعا. تروریسم بنیادگرایان ریشه در اعتقاد تروریست ها به برتری خودشان و میل به پاس داری از هویت فرهنگی- مذهبی شان در برابر یورش تمدن مصرف گرای جهانی ندارد. مشکل بنیادگرایان این نیست که ما آن ها را پست تر از خودمان می دانیم، بلکه این است که آن ها خودشان به طور پنهانی خویش را پست تر می دانند. از همین روست که وقتی از روی مرحمت و بدون منّت گذاشتن به آنان اطمینان می دهیم که خودمان را برتر از آن ها احساس نمی کنیم، این کار ما - که از لحاظ سیاسی هم حرکت درستی است - تنها آن ها را خشمگین تر می سازد و آزردگی شان را شدیدتر می کند. مشکل، تفاوت فرهنگی یا حفظ هویت نیست، بلکه برعکس، این است که بنیادگرایان از ما خوششان می آید و پیشاپیش معیارهای ما را در کنه وجودشان پذیرفته اند و خودشان را با آن ها می سنجند... به شکل ظاهراً تناقض آمیزی چیزی که بنیادگرایان به راستی کم دارند دقیقاً میزانی از اعتقاد نژادپرستانه به برتری خودشان است.(1)

حسد با غبطه تفاوت می کند و تفات اصلی آن ها در این است که حسد واجد و در بر گیرنده سائق مرگ خواهی است. اگر به درستی بنیادگرایی راستین را تابع اصل واقعیت و تمدن غرب را تابع اصل لذت در نظر بگیریم، به این اشاره فروید دست می یابیم که می گفت سائق مرگ خواهی همزمان نقطه مقابل اصل واقعیت و اصل لذت می باشد.

این سائق مرگ خواهی متضمن خودویران گری بوده و سبب می شود که ما بر ضد منافع خود قیام کنیم.

ص: 230

اشاره دقیق و زیرکانه فروید(1) به محل تفاوت حسد و غبطه با در نظر گرفتن سائق مرگ خواهی به خوبی ما را به فهم پراتیک تکفیری نزدیک می سازد. فروید سه حوزه متمایز در نظریه شخصیت خود ترسیم کرد: یکی، وجدان که بر ساخته جامعه و تابع اصل کمال طلبی است و متضمن قسمی دیگرگرایی است و در تعارض دائم با نهاد است که تابع اصل لذت است و بر خودگروی گرایش دارد و بی صبرانه خواهان ارضای خود است. فروید گرچه محل تعارض اصلی در اختلال روانی را میان ابر من «وجدان» و نهاد ترسیم کرده بود، ضمناً سائق مرگ خواهی را در برابر سائق زندگی ترسیم می کرد که محل تعارض اساسی تر بود. سائق پرخاش گری نماینده اولی و سائق شهوت جنسی نماینده دومی دیده می شود که هر دو ریشه در نهاد دارند.

نظریه سائق اسلاوی ژیژک به پیروی از فروید محل تعارض اصلی را در غرایز مرگ (تاناتوس) و زندگی (اروس) مدنظر قرار داده که در کنه نهاد در جریان است و تعارض ابرمن و نهاد را مغالطی می داند.

ژیژک ضمن اشاره به اصل متافیزیکی خودگروی که متضمن دیگرگرایی نیز هست چنین می گوید که:

واقعیت گیج کننده درباره حملات تروریستی این است که آن ها با تقابل های جا افتاده که ما میان خیر و شر قائلیم جور در نمی آیند؛ شر به مثابه خودخواهی و خودپرستی و خیر به مثابه روحیه ایثار و فداکاری برای آرمانی والاتر... فردباوری در برابر جماعت باوری یا فایده گرایی در برابر دفاع از هنجارهای عام و جهان شمول تقابل هایی نادرست هستند، زیرا دو قطب مخالف در آن ها نتیجه واحدی دارند. منتقدانی که از خالی بودن جای ارزش های راستین در جامعه لذت جو و خودپرست غرب امروز گلایه دارند، از مرحله پرت افتاده اند. نقطه مقابل واقعی عشق خودپرستانه به خویشتن، نوع دوستی و توجه به

ص: 231

خیر مشترک نیست، بلکه رشک و دل آزردگی است که سبب می شود بر ضد منافع خودم رفتار کنم.(1)

او معتقد است که متعلق میل انسانی همیشه دیگری است. میل انسانی یا متوجه دیگری است و یا متوجه آن چیزی است که دیگری به آن میل دارد و خواستار آن است. این قسم دوم، علت اساسی رشک ورزیدن است و شامل دل آزردگی نیز می شود. رشک و دل آزردگی با هم میل انسانی را می سازند. به این عبارت آگوستین(2) بنگرید: «به چشم خود دیده ام و می شناسم نوزادی را که با این که نمی توانست حرف بزند حسادت می ورزید. رنگش می پرید و نگاه تلخی به برادر هم شیرش می انداخت [که در حال مکیدن پستان مادر بود]».

حسد با سائق مرگ خواهی ملازم است؛ یعنی شعاری نظیر شیطان میلتون(3) دارد که می گفت: «شر تو خیر من باشد».

گور ویدال این نکته را در عبارتی موجر، بیان می کند: «کافی نیست من برنده شوم، بلکه باید دیگری بازنده شود» وصف حال تکفیری حسود به آن دهقان اسلوونیایی می ماند که جادوگری خوب از او پرسید: «کدام را می خواهی؟ می توانم یک گاو به تو و دو گاو به همسایه ات بدهم، یا دو گاو از همسایه و یک گاو از تو را بمیرانم. دهقان حسود شق دوم را برگزید».

ژیژک(4) در تحلیل لوازم اضافه می کند:

نکته رشک و دل آزردگی این است که تنها اصل بازی با حاصل جمع صفر را که در آن پیروزی من در باخت دیگری است تصدیق می کند؛ بلکه از آن گذشته به شکل تلویحی به شکافی اشاره دارد که مثبت نیست (چون با همه می توانیم برنده باشیم بی آن که بازنده ای در کار

ص: 232

باشد) بلکه منفی است. اگر ناگزیر از انتخاب میان برد خود یا باخت حریف خود باشم، ترجیح می دهم که او ببازد و لو این به معنای باخت خود من باشد. گویی اگر از باخت حریف دست آوردی داشته باشم مرتکب ریا شده ام و این خلوص نیت مرا مشوب می سازد.(1)

ابوالحکما، ابویوسف بن اسحاق کندی(2) فیلسوف عرب قرن سوم هجری که خود طعم تکفیر اهل حدیث و ایذای ایشان را بسیار چشیده بود، با ظرافت تمام به آسیب شناسی این پدیده شوم می پردازد و به رذیله حسد و دین به دنیا فروشی اشاره می کند. او در توصیف کسانی که فلاسفه را تکفیر می کردند چنین آورده است:

آن ها که فلسفه را انکار کنند مردمی هستند دور از حق، گرچه به غیر استحقاق، تاج حق بر سر خویش نهاده باشند. اینان از درک حقیقت عاجرند و از آنچه صاحبان رأی، در خور آنند محروم و حسد بر نفس های حیوان صفت ایشان مستولی است. ارباب فضایل انسانی را پست می شمارند، زیرا خود از نیل به آن فضایل ناتوانند. برای حفظ مقامات سالوس خود و مقاماتی که نه برای یافتن حق که برای ریاست و تجارت با دین به دست آورده اند، از هیچ ستمی فروگذار نمی کنند.اینان از دین بی بهره اند چه هرکس به تجارت کالایی بپردازد آن را در معرض فروش گذارد و هرکس چیزی را در معرض فروش گذارد دیگر آن چیز از آن او نخواهد بود.(3)

اسلاوی ژیژک معتقد است که وجه مشترک نیچه و فروید این بود که تلقی هر دوی آن ها از عدالت، عدالت به مثابه برابری بود که ریشه آن را در رشک و حسادت می دیدند. رابطه رشک و امساک را در همین جا می توان درک کرد؛ رشک بردن به این که دیگری چیزی دارد که یا «من» ندارد یا اگر دارد قادر به لذت بردن از آن نیست، یعنی مسئله تملک مطرح نیست، آنچه مطرح است این است که دیگری چگونه می تواند از آن چیزی که دارد لذت ببرد. در این صورت با لحاظ کردن سائق مرگ

ص: 233

خواهی که همیشه ملازم حسد است در کنار عدالت به مثابه برابری به این تالی فاسد می رسیم که برای دست یابی به عدالت باید بهره مندی دیگران چندان کاهش یابد تا همه دست رسی یک سانی به لذت داشته باشند.

تکفیری حسود چون لذتی برای تقسیم کردن ندارد، سهم برابر از محرومیت را اِعمال می کند. نتیجه طبیعی چنین روی کردی امساک، پارسامنشی و زهدورزی وسواس گونه است که به صورت خست و ناخن خشکی، کهنه گرایی و گرایش به انبار کردن، خود را نشان می دهد. خسیس تنها (اسکروچ) مثال خوبی است. او کسی است که به خانه برمی گردد. درب ها را محکم می بندد. صندوقچه خود را باز می کند و نگاهی دزدگی به شئ ارزش مندش می اندازد و آن را با ترسی آمیخته با احترام نظاره گر می شود. همان چیزی که مانع مصرف شئ از سوی او می شود موقعیت آن شئ را به مثابه موضوع میل تثبیت می کند. برای فرد خسیس دشوار است که از شئ تحت تملکش لذت ببرد. او شی خود را تا حد موجودی مقدس و غیر قابل لمس و احیاناً غیر قابل مصرف بالا می برد. صرف تملک شی به او احساس امنیت می دهد. فرد افسرده خو نیز قادر به لذت بردن از شئ خود نیست، اما علت این ناتوانی در آن است که او دلیل یا معنای ارزش مندی شئ را از دست داده است. بنابراین، رشک را باید در قالب تثلیت ذیل فهمید.(1)

ص: 234

نکته دیگری که شایان ذکر است و به فهم هر چه بهتر روی کرد تکفیری کمک می کند «تمرکز رشک بر موانع به جای اهداف است».

روسو با تفکیکی که میان خودپرستی (عشق به خود سالم) و خودشیفتگی بیمارگون ترسیم کرده، به تشریح تغییر ماهیت سائق در اثر تمرکز بر موانع می پردازد. اینک بیان او:

امیال و شهوات ابتدائی که همه مستقیماً گرایش به کامروایی ما دارند وادارمان می کنند که تنها به چیزهایی بپردازیم که با این شهوات در ارتباط هستند و اصل شان همگی به عشق به خود باز می گردد و گوهر همگی شان دوست داشتنی و دل پذیر است، اما وقتی این شهوات از آن چیزها به سمت موانع منحرف می شوند و بیش از آن چیزی که سعی در رسیدن به آن دارند دل مشغول مانعی می شوند که سعی در خلاص شدن از شر آن دارند، سرشتشان تحول می یابد و تند و آتشین و نفرت انگیز می شوند. به این ترتیب عشق به خود که احساسی شریف و مطلق است به خودشیفتگی تبدیل می شود که احساسی نسبی است و به وسیله آن، فرد خودش را با دیگری مقایسه می کند. احساسی که تبعیضاتی را طلب می کند که ارضای آن صرفاً منفی است و تلاش نمی کند تا از رفاه و بهروزی خود خشنود گردد، بلکه تنها با بدبختی دیگران کسب رضایت می کند.(1)

واضح است که روسو به سازوکاری لیبیدویی اشاره دارد که در آن انرژی روانی نه بر شئ که بر موانع رسیدن به آن متمرکز شده است.

وصف حال تکفیری نیز همین است او به جای متمرکز شدن بر عمران و ساختمان یک مدینه فاضله اسلامی و تلاش و کوشش برای مثبت برای تحقق چنین مدینه فاضله ای می کوشد با تمرکز بر موانع و توسل به نفرت ناب، آن ها را نابود سازد. البته که ویران کردن خیلی ساده تر از معماری و عمران است. انتحار تکفیری، منطقی مبتنی بر

ص: 235

«عدالت به مثابه برابری» دارد که ضمیمه حسد شده است و در حد اعلای خود جلوه گر می شود و شکلک فداکاری به خود می گیرد.

پیام انتحار تکفیری برای جامعه اسلامی آرمان خواهی بصیر نیست، بلکه این نکته است که «من حاضرم از خود گذشتگی کنم تا تو هم نتوانی آن را داشته باشی»(1)

نکته قابل اشاره دیگر این است که تربیت سهل گیرانه غربی و تساهل و بی تفاوتی ناشی از آن، مبنای دیگر این قسم بزهکاری ها در تکفیری ها دست پرورده غرب است که دست در دست تکفیری های نمک پرورده رژیم های سخت گیر در خاورمیانه نظیر: رژیم آل سعود، گروه های تروریستی «داعش» را به وجود آورده اند و کرده اند آنچه کرده اند.

به زعم آدلر، تربیت سهل انگار و سخت گیر هر دو به یک اندازه مقوم احساس کهتری هستند که ام الامراض روانی است.

تکفیری خودشیفته و بزهکار نسبت به سبک زندگی غربی کنجکاو و عمیقاً خواهان آن است، لیکن همچون کودکی وقیع و پر مدعا عمل می کند که طاقت هیچ نوع محدودیت را ندارد، نسبت به موانع حساس است و برای ارضای خود مرتکب هر نوع بزهکاری می شود.

دو نظریه فوق الذکر به لحاظ تلویحات تربیتی جالبی دارند چون عمدتاً وسواس گرایی مستلزم تربیت سخت گیرانه است و بزهکاری و خشونت طلبی و تمرکز بر موانع غالباً ناشی از تساهل و سهل گیری است.(2)

کارن هورنای(3) نماینده دیگر این دیدگاه است. از روی کرد او با عنوان روان کاوی اجتماعی یاد می شود. او در نظریه خود به شخصیت ماکیاولی مثال می زند که تمثل و تجسم همه نیازهای روان رنجور است. ماکیاولی(4) کسی بود که معتقد بود هدف

وسیله

ص: 236

را توجیه می کند و اینکه برای سلطه بر دیگران باید چیزی را به آن ها بگوییم که دوست دارند بشنوند. او دیدگاهی بسیار بدبینانه به طبیعت انسان اتخاذ کرد و انسان را موجودی خودخواه، بیهوده و حریص می دانست. اما نیازهای روان رنجور ریشه در نیاز اساسی انسان به محبت دارند. انسان می ترسد در این جهان تاریک و سرد تنها بماند و به حال خود رها شود. زمانی که انسان این «اضطراب اساسی» را تجربه می کند، برای تخفیف و تسکین آن به راه هایی متوسل می شود که از سه حال بیرون نیستند: 1. او را به دیگران نزدیک می کنند؛ 2. او را از دیگران دور می کنند؛ 3. او را در برابر دیگران قرار می دهند.

استخدام هر سه راهکار در آن واحد، مستلزم تعارض و تنیدگی است و فرد را رنجور و بی صبر می سازد، اما غیر ممکن نیست.

میل در انسان همواره رو سوی دیگری دارد و قائم به طرفین است. آنچه ما را در برابر دیگران قرار می دهند نیاز روان رنجور به قدرت و استثمار دیگران است.

به نظر می رسد درباره شخصیت اقتدارگرا این رویکرد به کلیشه ای ثابت و نیازی اساسی در او تبدیل شده است. تکفیری هم که از توجه و محبت در کودکی محروم مانده، باید این نیازها را در خود پرورش داده باشد تا لختی از اضطراب اساسی خود بکاهد.(1)

واقعیت این است که باب گفت وگو با فرد متعصّب تقریباً همیشه بسته است. توگویی خداوند بر قلب ها، گوش ها و چشمان این ها پرده افکنده است و بیم و انذار در ایشان اثر نمی کند. خداوند در آیات 144 تا 148 سوره بقره پیامبر را خطاب قرار داده و متذکر می شود که هرقدر هم نشانه بیاوری، این ها هدایت نخواهند شد. در نهایت در آیه 148 اشاره می کند که: «هر امتی را راهی است به سوی پروردگار، پس در خیر و نیکوکاری از یکدیگر سبقت بجویید و بدانید که هرکجا باشید دست خدا به شما می رسد و خدا از آنچه می کنید غافل نیست».

بر این اساس بهترین راه بصیرت بخشیدن به تکفیری آن است که نیکوکاری بر پایه صبر و متانت را به او نشان دهیم تا آن زمان که یا تکفیری متذکر حق شده، نادم شود و یا سنت الهی جاری شود و تکفیری روی سیاه گردد، اما طرد و تکفیر متقابل یا برخورد تنبیهی مستقیم [برخورد فیزیکی] با تکفیری نقض غرض خواهد بود و تنها در صورت اضطرار جایز است. برعکس آنچه روی کرد غالب جامعه مذهبی است توجه به این نکته ضرورت دارد که ترویج و تثبیت صبر و شکیبایی در جان مسلمانان را نمی توان بر پایه آموزه های مبتنی بر انذار و خوف راهبری کرد؛ چون ترساندن فرد مضطرب و ترسیده، ضمن این که بی فایده است قطعاً نقض غرض خواهد بود.

تأکید آموزش دینی باید بر: تحبیب، تحسین و ارجاء باشد که همواره ملازم صبوری دلسوزانه است. قرآن هرجا که به صبر و صلات در کنار هم اشاره داشته است، صبر را مقدم بر صلات آورده است و کسب در آن را مقام «خاشعین» می داند و این نشانِ اهمیت و جایگاه عظیم صبر در اسلام است.

مقام خشوع تنها در سایه تشبّث به )إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیهِ رَاجِعونَ ( در سختی ها میسر است که مغز و حقیقت ایمان است. مصلی بی صبر، خوارج صدر اسلام را در ذهن تداعی می کند که کاسه های داغ تر از آش بودند و در اعمالشان دچار تناقض. این ها که در عمل به تکلیف و زاهدمنشی وسواسی خود، گوی سبقت را از ائمه اطهار ربوده بودند بعد از جنگ صفین پروژه توّاب سازی امام علی† را در دستور کار خود قرار دادند. همان

ص: 238

کسانی که به طرز تناقض آمیزی پیش تر او را وادار به تن دادن به حکمیت کرده بودند، این بار خواستار جنگ ابلهانه و غیرمسئولانه دیگری بودند که مهم نبود به پیروزی منجر شود یا شکست، چون امیرمؤمنان بازنده اول و آخر آن محسوب می شد.(1)

رفق و مدارای علی† با اینان هر چند به شهادت وی انجامید، اما مصداق بارز اعاده حق بر سبیل صبوری مشفقانه و سبقت جویی در خیر بود.

نکته حایز اهمیت دیگر این است که تکفیری ها جهاد اکبر را به جهاد اصغر بر می گردانند. آنچه ایشان به آن نیاز مبرم دارند، مراقبت نفس با تشبث به ایمان راستین و خودپایی به قسمی است که زمینه ساز خودشناسی عمیق و دقیق باشد. این قسم خودشناسی مبنای اصلی هر نوع دشمن شناسی است و بسترساز جان سختی و پرطاقتی لازم برای طی طرق دشوار و صعب العبور. هیچ کس از موانع روانی و اجتماعی اندیشیدن بر حذر نیست، هیچ آموزه ای نیست که منافرتی اساسی و گوهرین با تعصّب داشته باشد و اگر کسی چنین قضاوتی را شکل داده است دچار مغالطه «خلط حیثیت ها» شده است. بر این اساس هیچ کس از مراقبه و محاسبه نفس بی نیاز نیست. کاهلی در درک و مشاهده تأثیر و تأثرات محیط اجتماعی و فیزیکی، یا امیال و غرایز فرد بر وی نه تنها مستلزم زیست ناآگاهانه و تقدم عمل نیمه آگاه یا ناخودآگاه بر اندیشه خواهد بود، بلکه ملازم کم طاقتی و بی صبری است که به تعصّب و تحجّر می گراید و حجاب حق و حقیقت می شود.توصیه آخر این که تحصیل نتایج مطلوب از خودپایی و مراقبه مؤثر در گرو نظارت و پی گیری روان شناسان متدین حاذق است.

دیگری، نظریه سائق که ناظر به روان کاوی است. هویت وسواسی ملازم تعصب است که ملازمت آن با بنیادگرایی ضمن اکثر پژوهش های تجربی مستند شده است، اما به نظر می رسد وسواس گرایی هویتی صرف برای تحلیل بنیادگرایی و تکفیری گری کافی نباشد. آنچه مسلّم است این است که تاب و تحمل تکفیری به شدت تحلیل رفته است که نظریه اول آن را به تشدید علائم وسواسی و نظریه دوم آن را به حسد ناشی از تحریک و انحراف سائق بر می گردانند که برخی لوازم این دومی: خست و امساک، وسواسی، افسرده خویی، خشونت عریان و تمرکز بر موانع بر مدار خودشیفتگی است.

به طور کلی وسواس گرایی در هویت باید در کنار فقدان صبر و تحمل لحاظ شود تا تصویر صحیحی از بنیادگرایی داشته باشیم.

ضمن این پژوهش به برخی صفات کلی و اتمی ملازم تکفیرگرایی نیز اشاره شد که ذکر تک تک آن ها در این جا سبب اطاله کلام خواهد شد.

در سطح مغز و با روی کرد روان کاوانه، تکفیرگروی ریشه در کمبود محبت دوران کودکی، احساس حقارت شدید، بی مهری و بی توجهی والدین در خانواده در قالب سهل گیری یا سخت گیری زیاد در امر تربیت و خودشیفتگی ناشی از آن و در نهایت رشک و دل آزردگی ناشی از غلبه سائق مرگ خواهی دارد که با تلقی از «عدالت به مثابه برابری» گره خورده است.

در سطح مغز روان شناسی اجتماعی که به رابطه فرد و جامعه علاقه مند است، عامل تکفیر گروی واکنش طبیعی هر فرد نسبت به طرد و حذف هویتشان توسط هویت رقیب است که به صورت ارزش گذاری مضاعف بر بخش متورّم و مجروح هویت شخص بروز می کند.

ص: 240

20. متن تجدید نظر شده راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی DSM-IV-TR (نسخه 4)، ترجمه نیک خو و ه. آوادیس یانس، انتشارات سخن، تهران 1388.

21. محمدپور، ا، ویکتور امیل فرانکل بنیانگذار معنا درمانی، نشر دانژه، تهران 1390.

22. معلوف، ا، هویت های مرگبار، ترجمه م. ثاقب فر، نشر ققنوس، تهران 1382.

23. موصللی، ا مبانی بنیادگرایی نظری، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران 1388.

24. ولز، آ، راهنمای عملی درمان فراشناختی اضطراب و افسردگی. انتشارات ورای دانش، تهران 1390.

25. وولف، د. ا، روان شناسی دین، ترجمه م. دهقانی، انتشارات رشد، تهران 1386.

26. هاتون، کرک؛ سالکووس کیس؛ کلارک، رفتاردرمانی شناختی، ترجمه ح. قاسم زاده انتشارات ارجمند، تهران 1388.

27. هوشنگی، ح.؛ پاکتچی، ا، بنیادگرایی و سلفیه، انتشارات دانشگاه امام صادق، تهران 1390.

ص: 242

2. برخی از اهل تسنن، به ویژه وهابیت، قائل به عدم مشروعیت این قسم از تقیه هستند.

از جمله علمایی که تقیه مسلمان از مسلمان را جایز نمی داد، ابن تیمیه است. وی در این باره بسیار افراطی سخن گفته و شیعیان را به سبب اعتقاد به مشروعیت این نوع تقیه، کافر، ملحد و منافق خطاب کرده است و این خصوصیت شیعه را به یهودیان تشبیه کرده است. او می گوید:(1)

و أما الرافضة فأصل بدعتهم عن زندقة و إلحاد و تعمد الکذب کثیر فیهم و هم یقرون بذلک حیث یقولون دیننا التقیة و هو أن یقول أحدهم بلسانه خلاف ما فی قلبه و هذا هو الکذب و النفاق

و در جای دیگر می گوید:(2)

و ما ذکره موجود فی الرافضة و فیهم أضعاف ما ذکر ... منها غیرهم مشابهة للسامرة الذین هم شر الیهود و لهذا یجعلهم الناس فی المسلمین کالسامرة فی الیهود و مثل استعمالهم التقیة و إظهار خلاف ما یبطنون من العداوة مشابهة للیهود و نظائر ذلک کثیر.

برخی دیگر از علمای اهل سنت نیز هم چون ابن تیمیه، راه تکفیر شیعه را پیموده و بر اساس اعتقاد شیعه به مشروعیت چنین تقیه ای، ایشان را منافق و خالد در جهنم دانسته اند.

الریاء بالإیمان و هو إظهار کلمة الشهادة و باطنه مکذب فهو مخلد فی النار فی الدرک الأسفل منها و فی هؤلاء أنزل الله تعالی:) إِذَا جَاءکَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ یعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ ((3) و قریب منهم الباطنیة الذین یظهرون الموافقة فی الاعتقاد و یبطنون خلافه، و منهم الرافضة أهل التقیة الذین یظهرون لکل فریق أنهم منهم تقیة.(4)

ص: 245

در برابر این اشکال باید گفت:

میان تقیه و نفاق تفاوت ماهوی وجود دارد، زیرا تقیه دارای ویژگی هایی است که نفاق فاقد آن هاست. از جمله:

1. تقیه پنهان کردن ایمان در قلب و اظهار کفر با زبان است؛ درحالی که نفاق نقطه مقابل آن یعنی پنهان کردن کفر در قلب و اظهار ایمان با زبان است؛(1)

2. تقیه نوعی جهاد است:

در برخی روایات آمده که تقیه نوعی جهاد است، درحالی که، هیچ کس قائل نیست نفاق نوعی جهاد باشد. امام صادق علیه السلام دراین باره می فرمایند:

«الْمُؤْمِنُ مُجَاهِدٌ لِأَنَّهُ یجَاهِدُ أَعْدَاءَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی دَوْلَةِ الْبَاطِلِ بِالتَّقِیةِ وَ فِی دَوْلَةِ الْحَقِّ بِالسَّیف»؛(2)

مؤمن همیشه در حال جهاد است، چون در حکومت باطل به وسیله تقیه با دشمنان مبارزه می کند و در حکومت حق با شمشیر به جنگ با دشمنان می رود؛

1. تقیه در مواردی واجب و در مواردی حرام است:

ادله فراوانی بر مشروعیت تقیه وجود دارد، اما این مشروعیت دارای مرزی است و در برخی موارد تقیه مشروعیتی نداشته و حرام است. از جمله مواردی که تقیه در آن مشروع نیست، جایی است که تقیه منجر به خون ریزی شود. امام باقر علیه السلام می فرمایند:

إِنَّمَا جُعِلَتِ التَّقِیةُ لِیحْقَنَ بِهَا الدَّمُ فَإِذَا بَلَغَ الدَّمَ فَلَیسَ تَقِیة؛(3)

تقیه مشروع شد تا از جان محافظت شود، بنابراین اگر تقیه منجر به خون ریزی شود، دیگر مشروع نیست.

2. تقیه عامل شناخت دوست از دشمن:

ص: 247

تقیه عامل شناخت دوست از دشمن است؛ درحالی که نفاق نه تنها چنین ویژگی ندارد بلکه موجب عدم شناسایی دوستان از دشمنان می شود.

امام حسین علیه السلام در روایتی می فرمایند:

لَوْ لَا التَّقِیةُ مَا عُرِفَ وَلِینَا مِنْ عَدُوِّنَا،(1)

در میان علمای اهل تسنن نیز برخی به این موضوع تصریح کرده اند که تقیه غیر از نفاق است و میان این دو تفاوت است.

سرخسی دراین باره می گوید:(2)

و قد کان بعض الناس یأبی ذلک و یقول إنه من النفاق و الصحیح أن ذلک جائز لقوله تعالی (إلا أن تتقوا منهم تقاة) و إجراء کلمة الشرک علی اللسان مکرها مع طمأنینة القلب بالإیمان من باب التقیة.

پذیرش چنین ضرری صحیح نیست و انسان می تواند به وسیله تقیه، ضرر را از خود دفع کند.

دارد،(1) اما می توان گفت وقتی به سبب اکراه و ترس بر جان، بر زبان جاری کردن کفر جایز می شود؛ به طریق اولی در موارد اکراه و ترس بر جان هر چند در برابر مسلمان دیگر باشد، تقیه به کمتر از آن جایز خواهد بود.

4. عقل فطری سلیم انسان بر مشروعیت و جواز تقیه دلالت دارد، چون تقیه یکی از قوانین سیاسی و اجتماعی است که موجب حفظ وحدت اسلامی است.(2)

ابودرداء می گوید: می خواهید نشانه های عاقل را برای شما بیان کنم؟ برای کسی که از وی بالاتر است تواضع می کند؛ به کسی که پایین تر از اوست ظلم نمی کند؛ زیاده گویی نمی کند؛ با مردم مطابق با اخلاقشان برخورد می کند؛ ایمان بین خود و خداوند را حفظ می کند؛ در دنیا با تقیه و کتمان زندگی می کند.

در این کلام، به صورت مطلق زندگی با تقیه در دنیا را نشانه عقل دانسته است، که شامل تمام روابط زندگی با کفار و سایر فرق مسلمان می شود.

حذیفه گفته است: من بعضی از دینم را برای حفظ قسمتی دیگر می فروشم که مبادا مشکلی بزرگ تر از آن پیش آید.

در این سخن به صراحت سؤال از تقیه مسلمان از مسلمان است که عیینه آن را جایز دانسته است.

2. تقیه ابوهریره از عمر:

ابن کثیر دمشقی می نویسد:

و قال ابن وهب حدثنی یحیی بن أیوب عن محمد بن عجلان أن أبا هریرة کان یقول إنی لاحدث أحادیث لو تکلمت بها فی زمان عمر أو عند عمر لشج رأسی؛(1)

از ابو هریره روایت شده است که گفت: من روایاتی را به شما می گویم که اگر در زمان عمر یا در نزد وی آن ها را بر زبان آورده بودم، سرم را می شکست.

3. تقیه حذیفه بن یمان از عثمان:

ابو نعیم اصفهانی می نویسد:

عن النزال بن سبرَةَ قَالَ: کُنَّا مَعَ حُذَیفَةَ رَضِی اللَّهُ عَنْهُ فِی الْبَیتِ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ رَضِی اللَّهُ عَنْهُ: مَا هاذَا الَّذِی یبْلُغُنِی عَنْکَ؟ فَقَالَ: مَا قُلْتُهُ، فَقَالَ عُثْمَانُ: أَنْتَ أَصْدَقُهُمْ وَ أَبَرُّهُمْ، فَلَمَّا خَرَجَ قُلْتُ لَهُ: أَلَمْ تَقُلْ مَا قُلْتَهُ؟ قَالَ: بَلی، وَ لکِنْ أَشْتَرِی دِینِی بِبَعْضِهِ مَخَافَةَ أَنْ یذْهَبَ کُلُّهُ؛(2)

نزال بن سبره می گوید: همراه حذیفه در خانه نشسته بودم؛ عثمان به او گفت: این چه خبر هایی است که دربارة تو به من می رسد؟ پاسخ داد: من آن را نگفته ام. عثمان گفت: تو نیکوکارترین ایشان و بهترین ایشان هستی. وقتی که عثمان بیرون رفت، به او گفتم: آیا تو این سخنان را

ص: 255

نگفته بودی؟! پاسخ داد: بلی، گفته بودم؛ اما به وسیله قسمتی از دین خود (بر زبان آوردن کلمات از روی ترس) بقیه دینم را حفظ می کنم.

سرخسی، فقیه مشهور أحناف دراین باره می نویسد:

و قد کان حذیفة رضی الله عنه ممن یستعمل التقیة علی ما روی أنه یداری رجلا فقیل له إنک منافق فقال لا و لکنی أشتری دینی بعضه ببعض مخافة أن یذهب کله؛(1)

4. تقیه جابر بن عبدالله انصاری از حاکم مدینه:

یعقوبی مورخ مشهور دراین باره می نویسد:

فانطلق جابر بن عبد الله الأنصاری إلی أم سلمة زوج النبی فقال إنی قد خشیت أن أقتل و هذه بیعة ضلال؟ قالت:إذا فبایع فإن التقیة حملت أصحاب الکهف علی أن کانوا یلبسون الصلب و یحضرون الأعیاد مع قومهم؛(2)

جابر بن عبد الله انصاری نزد ام سلمه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفته و به او گفت: من از کشته شدن می ترسم و بیعت با این شخص، بیعت ضلالت و گمراهی است. وی گفت: وقتی خواستی بیعت کنی تقیه کن، زیرا تقیه سبب می شود که اصحاب کهف همراه با قومشان صلیب بر گردن آویزند و در جشن ها به همراه قومشان حاضر شوند.

شده است. در نتیجه بر اساس ادله باید گفت تقیه مسلمان از مسلمان بر اساس تمام دیدگاه ها باید مشروع باشد، و این که برخی علمای اهل تسنن قائل به عدم مشروعیت آن شده اند، به علت شبهه ای بوده است که در ذهن ایشان شکل گرفته است.

از تجمع شیعیان پیرامون امام صادق علیه السلام کرد و از آن پس محدودیت ها آغاز شد و مراقبت از شیعیان شدت یافت.

هیمن امر سبب شد که امام نامه یا رساله ای به پیروان خود بنویسند و آنان را به مدارا و تقیه توصیه کنند. امام صادق علیه السلام ضمن توصیه شیعیان به مدارا، به ایشان فرمودند که به نقاط امن، مانند: قم، ری و غیره هجرت کرده و با استفاده از تقیه، جان خویش و آرامش خانواده خود را حفظ کنند.(1)

این اوضاع تا زمان حضرت رضا علیه السلام ادامه داشت، اما در زمان امامت ایشان، بار دیگر استفاده از تقیه کم رنگ شده و امام رضا علیه السلام در بسیاری موارد تقیه را کنار گذاشته و به صراحت سخن می گفتند، به گونه ای که مورد اعتراض برخی از بزرگان شیعه قرار گرفتند. (2)کم رنگ شدن تقیه فرصت مناسبی برای گسترش تشیع ایجاد کرد،(3) اما با شهادت حضرت رضا علیه السلام عصر خفقان مجدد آغاز و استفاده از تقیه پررنگ شد.

برای آگاهی بیشتر از علت تقیه ائمه اطهار( و پیروانشان و موضع سیاسی و فکری ضد سیاست حاکم و پنهان داشتن خط مشی های ایشان، لازم است نگاهی تحلیلی و بررسی علمی صادقانه به صفحات تاریخ و نمونه های تاریخی بیندازیم که تنها بخش ناچیزی است از سیاست ظلم، کشتار، زندان، ایجاد وحشت و آوارگی، عمال امویان و عباسیان علیه اهل بیت علیهم السلام و یاران و هوادران جریان فکری و سیاسی ایشان.

هرگاه حوادث تاریخ گذشته را پشت سر گذاریم و به مبارزه فکری و سیاسی معاصر که نهضت های اسلامی مبازر با آن سروکار داشته اند، بپردازیم، همچون: تمسک آنان به

ص: 260

پنهان کاری، ایجاد تشکیلات زیرزمینی، پنهان داشتن طرح ها و خط مشی های خود برای حفاظت از جانشان اسباب تقیه فکری و سیاسی را روشن تر درک می کنیم.

همه نهضت های اسلامی در طول تاریخ گذشته و معاصر که خواستار تغییر شرایط و اصلاح ساختار نظام سیاسی حکومت و اجتماع بوده اند، روش تقیه را برگزیده و تفکرات ستیزه جویانة خود را با جریان های ستمگر پنهان داشته اند.

تقیه یکی از ابزارهای دفاعی بر ضد ستم، ارعاب و شیوه ای عقلی و منطبق بر شرع، برای حمایت از حق و مراقبت از موازین اصیل دیانت است.(1)

شرایطی بر شیعه تحمیل شده است که موجب شده این گروه از مسلمانان از سایر فرق اسلامی تقیه کنند. علت اصلی چنین نوعی از تقیه در میان مسلمانان، به دلیل تهجر حاکم بر گروهی از آنان است، که در دوره معاصر در قالب گروه های تکفیری بروز کرده است.

می توان هر گونه افراطی گری و تکفیر را یکی از عوامل اصلی برای ایجاد محیط تقیه ای دانست.

بحرانی، سید هاشم، مدینة معاجز الأئمة الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، چاپ اوّل: مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، 1413 ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دار ابن کثیر، 1993 م.

برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق: جلال الدین محدث، چاپ دوم: دار الکتب الإسلامیة، قم 1371 ق.

بیهقی، احمد بن حسین، سنن الکبری للبیهقی، دار الفکر، بیروت 1996 م.

پیام مقام معظم رهبری به کنگره ی علمی بین المللی امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام، 18/5/63، http://farsi.khamenei.ir

تمیمی، محمد بن حبان، صحیح ابن حبان، دار الفکر، بیروت 1996 م.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم 1409 ق.

حسنی کحلانی صنعانی، محمد بن اسماعیل، سبل السلام، دار الفکر، بیروت 1995 م.

حسینی روحانی، سید صادق، فقه الصادق علیه السلام ، دار الکتاب مدرسه امام صادق†، چاپ اول، قم، 1412 ق.

حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، تصحیح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول: مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم 1413 ق.

دمشقی حنبلی، إبن عادل، اللباب فی علوم الکتاب، دار الکتب العلمیة، بیروت 1998م.

ذهبی، محمد بن أحمد، سیر أعلام النبلاء، دار الفکر، بیروت 1997 م.

رازی، فخرالدین، مفاتیح الغیب، چاپ سوم: دار احیاء التراث العربی، بیروت1420 ق.

زرعی دمشقی، محمد بن أبی بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، دار الفکر، بیروت1997 م.

--------------------------------------، إغاثۀ اللهفان من مصائد الشیطان، دار الکتب العلمیۀ، بیروت 2004 م.

سرخسی، شمس الدین، المبسوط، دار الکتب العلمیۀ، بیروت1993 م.

سیوطی، جلال الدین، جامع المسانید و المراسیل، دار الکفر، بیروت1994 م.

شوکانی، محمد بن علی، نیل الأوطار شرح منتقی الأخبار، دار الفکر، بیروت 1994 م.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم: انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول: دار المعرفه، بیروت 1412 ق.

طحاوی حنفی، احمد بن محمد، شرح معانی الآثار، دار الکتب العلمیۀ، بیروت 1996 م.

ص: 263

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیرعاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، [بی تا].

عبدالباقی، محمد فؤاد، اللؤلؤ و المرجان، دار الفکر، بیروت، 2005 م.

عبدالعزیز بن باز، من فتاوی سماحۀ الشیخ عبدالعزیز بن عبدالله ابن باز، [بی نا، بی جا، بی تا].

عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج 14، ص 324، دار الفکر، بیروت1993 م.

فاضل مقداد، جمال الدین مقداد بن عبدالله، کنزالعرفان فی فقه القرآن، تحقیق: سید محمد قاضی، چاپ اول: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419 ق.

قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، [بی تا].

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، تهران 1407 ق.

عطاردی قوچانی، عزیز الله، مسند الإمام الرضا7، چاپ اول: آستان قدس رضوی،، مشهد 1406 ق.

متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، دار الکتب العلمیۀ، بیروت، [بی تا].

مجلسی، محمد باقر (علامه مجلسی)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چاپ دوم: دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، 1983م.

مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، [بی تا].

مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المؤمنین شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، چاپ اول: دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1375.

موسوی، سید هاشم، مفهوم تقیه در اندیشه اسلامی، مترجم: محمد صادق واحدی، کتابخانه تبیان.

مهدوی راد و امین ناجی، محمد علی و محمد هادی، «بررسی احادیث تقیه از دیدگاه مجلسی اول»، دوفصل نامه حدیث پژوهی، سال اول، ش 2، پاییز و زمستان 88.

نصیریان، یدالله، «تقیه تاریخچه و احکام آن در اسلام، مقالات و بررسی ها»، دفتر 71، تابستان 81.

نووی، یحیی بن شرف بن مری، شرح النووی علی صحیح مسلم، المکتبۀ التوفیقیۀ، قاهره، 1995 م.

هیثمی، علی بن ابی بکر بن سلیمان، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، دار الفکر، بیروت، 1994 م.

یعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، بیروت، [بی تا].

ص: 264

ص: 266

در یکی دو دهه اخیر، سلفی گری به دلایل مختلف رشدی قارچ گونه داشته است، تا آن جا که برخی معتقدند حدود 40 گروه تکفیری مسلح در قالب تشکلی به نام جیش الاسلام با نظام سوریه در حال جنگ بودند. این گروه به همراهی النصره در مقابل سلفی گری القاعده قرار دارند. گروه های سلفی که بسیار متعددند، و با عناوینی همچون: «جهادی»، «تکفیری» و «سلفی» از آن ها یاد می شود، با شعار بازگشت به سلف صالح، خواستار بازگشت به اصل دین هستند، و ابزار و روش آن را «قیام به سیف» یا «جهاد» می دانند. گروه های سلفی، امروزه، تنوع و حتی تضاد فراوانی پیدا کرده اند.

به طور مثال، تفاوت اصلی جیش الاسلام و القاعده آن است که هدف گروه نخست، تنها رهایی از نظام بشار اسد است، درحالی که القاعده رؤیای تشکیل دولت اسلامی در سر می پروراند. هم چنین، النصره و داعش در جنگ سوریه، در مقابل هم قرار گرفتند.

در مقابل، نواندیشی دینی گفتمانی است که هدف خود را بازاندیشی در متون دینی بر اساس حکم عقل و مقتضیات تجدد قرار داده است. نقطه افتراق این گفتمان از روشن فکری دینی آن است که در گفتمان اخیر تجدد و عقلانیت متجددانه فرض گرفته شده، و بر اساس آن نصوص دینی فهم می شوند. تفاوت دیگر آن است که نواندیشی دینی با سکولاریسم مرزبندی ایجاد می کند، زیرا نواندیشان دینی فقه سیاسی اعتبار دارد. روشن فکران دینی جملگی فقه سیاسی را امری زمان مند، و بنابراین غیرمعتبر در این زمان قلمداد می کنند. هر دو گفتمان روشنفکری دینی و نواندیشی دینی در مقابل سلفی گری قرار دارند. همان گونه که یوسف قرضاوی اسلام گرایی (حسن البناء) را در مقابل سکولاریسم (فؤاد ذکریا) قرار می دهد.(1) می توان سلفی گری (که نوعی اسلام گرایی است) را در مقابل نواندیشی دینی تصور کرد.

همان مقدار که سلفی گری موجب وهن اسلام و ضرر به منافع مسلمانان شده و

ص: 268

چهره ای خشن و غیرمنطقی از این دین مبین نمودار ساخته،(1) گفتمان نواندیشی دینی می تواند با رویکرد عقلانی و مبتنی بر نصوص دینی دستاوردهای فراوانی برای انسان متدین امروزین به همراه داشته باشد. این مقاله در صدد است با مفروض گرفتن تفاوت نواندیشی دینی با روشن فکری دینی، تقابل این گفتمان را با سلفی گری را در دو مسئله عقل گرایی و سازگاری با تجدد نشان دهد؛ و به شکل مشخص، پیامدهای گسترش این دو گفتمان را در کشورهای اسلامی در آینده خاطر نشان سازد. روش پژوهش در این مقاله، همروی متن گرایی و زمینه گرایی است. نگارنده بر اساس دیدگاه کثرت گرایانه روش شناختی، معتقد است همروی(2) متن(3) و زمینه(4) کارآمدتر از متن گرایی(5) و زمینه گرایی(6) به شکل جداگانه است.(7) روش بینابین متن و زمینه در «مکتب کمبریج»، و بالاخص کوئنتین اسکینر، در مباحث روش شناسانه مورد توجه قرار گرفته است.(8) مکتب کمبریج به خوبی توانسته بین فلسفه تحلیلی(9) و فلسفه قاره ای(10) پل بزند، و از کارآمدی های هر دو بهره ببرد. برخی کتبی که به بررسی سلفیه پرداخته اند نیز به این نکته محوری توجه کرده اند که تحلیل متن ایشان، جز در زمینه امکان پذیر نمی باشد.(11) برآمدن ناگهانی گروه های بنیادگرا، تکفیری و جهادی در دو دهه اخیر جز با همروی متن گرایی و زمینه گرایی نمی توان به خوبی تحلیل کرد، چون اگر توجه به متن نباشد، نمی توان ریشه های عقیدتی و فقهی و تبار ایشان را شناخت و اگر توجه به زمینه های سیاسی و اجتماعی نباشد، نقش ابرقدرت ها، اسرائیل و حمایت مالی برخی کشورهای

ص: 269

عربی، نادیده گرفته می شود.

احمد بن تیمیه و سپس شاگردان ابن قیم الجوزیه عقاید حنابله را به گونه ای افراطی تر احیا کردند.(1) پس از وی، سلفی گری تا قرن دوازدهم تا حد زیادی به بوته فراموشی سپرده شد، تا این که محمدبن عبدالوهاب نجدی (1206- 1115ق) با طرح مجدد ادعای بازگشت به اسلام اصیل ظهور کرد و علیرغم سرکوب شدن توسط محمدعلی پاشا، خدیو مصر، پیروانش بر نجد و حجاز تسلط یافتند و دولت سعودی کنونی را تشکیل دادند.(2) البته، در میان وهابیان، دو جریان در مقابل هم صف کشیده اند: وهابیان درباری که بر مبنای عبدالوهاب باقی مانده اند، و وهابیت انقلابی یا جهادی، که موضوع این مقاله به اندیشه و عمل آن ها می پردازد.

هرچند ممکن است سلفی گری معادل وهابیت (یا دیگر مفاهیم) به کار رود،(3) ولی مفهوم «سلفی گری» اعم از مفهوم «وهابی»، «تکفیری» و «جهادی» است، چون برخی سلفی ها میانه رو هستند، و جهادی و تکفیری محسوب نمی شوند. همان گونه که احمد موصلی به درستی توضیح می دهد، همه سلفی ها الزاماً وهابی نیستند.(4) در واقع، جهادی ها نوعی از سلفی ها محسوب می شوند و به همین دلیل، سلفی جهادی(5) (یا السلفیة الجهادیة) خوانده می شوند. اگر عنصر اصلی تعریف بنیادگرایی(6) را تقابل با تجدد فرض کنیم،(7) باید گفت بین سلفیت و بنیادگرایی عموم و خصوص مطلق وجود دارد، چون همه سلفی ها بنیادگرا هستند، اما بسیاری از بنیادگرایان سلفی و یا حتی مسلمان نیستند. همان گونه که پیتر دمنت توضیح می دهد، بنیادگرایی در تخاصم با تجدد شکل گرفته، و نمی توان آن را، بدون آن چیزی که ردش می کند، در نظر گرفت.(8) این

ص: 271

ویژگی بنیادگرایی، تعارضی با مشابه سازی و معادل سازی مفاهیم مدرن به وسیله ایشان ندارد.(1) آن ها مفاهیمی مشابه و معادل دموکراسی و مانند آن برای خود در نظر گرفته اند. البته، بنیادگرایی معنای دیگری هم دارد که از محل بحث خارج است: «تحفظ و جمود بر الفاظ متون مقدس». به این ترتیب، نسبت بین سلفی گری و اسلام گرایی(2) نیز عموم و خصوص مطلق است. هم چنین بین دو مفهوم «سلفی» و «تروریست» عموم و خصوص من وجه (همانند دو دایره متداخل) وجود دارد. برای تروریسم هشت جزء می توان در نظر گرفت:

یک عمل عمدی، دارای منطق خاص خود از سوی مرتکبین، خشونت آمیز، دارای هدف مذهبی و سیاسی، وحشت آفرین، که از قوانین متعارف جنگ ها پیروی نمی کند، اهداف خودش را از بین جامعه انتخاب می کند، و خواستار این است که رفتار خاصی را در جامعه مورد نظر، تغییر دهد.(3) این ویژگی ها بر سلفی های جهادی و تکفیری صدق می کند، بنابراین، آن ها تروریست محسوب می شوند. از سویی دیگر، برخی سلفی ها: مثل محمد عبده به ترور معتقد نیستند و برخی تروریست ها هم سلفی نیستند (همانند تروریست های غیرمسلمان). آنتونی جانز و نلی لاهود به درستی معتقدند که اسلام گرایان استفاده از ابزارهای خشونت آمیز را تجویز نمی کنند، و اسلام گرایان افراطی با اعتقاد به ایدئولوژی جهانی، در صددند بی عدالتی در نظام بین الملل را از بین ببرند.(4)

هرچند در این مقاله از نوع سلفی گری نقل گرا، ظاهرگرا و خشن سخن گفته می شود، و از این جهت در مقابل نواندیشی دینی قرار می گیرد، اما سلفی گری الزاماً نقل گرا و رادیکال نیست، بلکه آرمان بازگشت به گذشته اصیل را در سر دارد، خواه این هدف با

ص: 272

نقل گرایی و خشونت صورت پذیرد یا با عقل گرایی و تساهل. به طور مثال، محمد عبده به عنوان یک چهره سلفی، عقل گرا و معتقد به تساهل بود.(1) پس، می توان گفت چون بازگشت به سلف جزء مقولات سلفی گری، نقل گرایی و رادیکالیسم از عوارض مفارقه آن محسوب می شود، امکان جدایی مفهوم سلفیت از خشونت و نقل گرایی همواره وجود دارد. به هر حال، در این مقاله از نوع سلفیت رادیکال بحث خواهد شد.

«حکومت اسلامی» تشکیل دهند و حاضر نیستند به ائتلاف دوحه - که از طرف غرب حمایت می شد - بپیوندند. این گروه ها عبارتند از:

جبهة النصره، لواء التوحید، کتائب احرار شام، احرار سوریه، کتیبه السلطام محمد، لواء حلب، الشهباء الاسلامی، حرکة الفجر الاسلامیة، درع الامة، لواء عدنان، کتائب الاسلام، لواء النصر، کتیبه الباز و لواء درع الاسلام. سه گروه جبهه النصره (که در 2012 اعلام موجودیت کرد)، لواء التوحید (که در سال 2012 به وجود آمد و با داعش در جنگ بود) و کتائب احرار شام (که در سال 2011 برای جنگ با ارتش سوریه ایجاد شد) مهم تر از بقیه محسوب می شوند. گزارش مرکز رصد تروریسم در آمریکا مدعی شده است که سه عامل موجب افزایش نقش جبهه النصره در سوریه هستند: تأثیر خشونت های دولت سوریه بر مردم این کشور، توان مندی های نظامی این گروه و پرهیز از درگیرشدن با گروه های محلی، و تأیید علمای سلفی.(1)

القاعده عراق (تنظیم قاعدة الجهاد فی بلاد الرافدین) به وسیله ابومصعب الزرقاوی و سپس ابوعمر البغدادی رهبری می شد. فعالیت گسترده داعش (الدولة الاسلامیة فی العراق و الشام - نام تاریخی سوریه -) در خرداد ماه 1393 و تسخیر شهر موصل اهمیت خطر این گروه های تندرو و خشن را گوش زد کرد. این گروه به وسیلة چند تن از اسلام گرایان تندرو در سال 2004 میلادی به وسیلة ابومصعب زرقاوی، ابوحمزه المهاجر، ابوعمر بغدادی و ابوبکر بغدادی در شهر بعقوبه عراق و رقه سوریه بنیان گذاشته شد. اما ریشه ی داعش به نیمة دوم دهة 90 میلادی باز می گردد. زرقاوی در سال 1995 میلادی در صفوف نیروهای جهادی در افغانستان حضور داشت و با نیروهای آمریکایی در این کشور مبارزه می کرد. وی در افغانستان گروه التوحید و جهاد را در سال 95 بنیان گذاشت. ابومصعب زرقاوی که از اتباع اردن محسوب می شود، به دنبال اشغال عراق از سوی نیروهای آمریکایی به این کشور سفر کرد و با چند تن از

ص: 274

همکاران خود در سال 2004 رسما با اسامه بن لادن رهبر القاعده اعلام بیعت کرد. وی در سال 2005 در عراق علیه شیعیان این کشور اعلام جنگ کرد. ابومصعب زرقاوی بالاخره در 7 ژوئن 2006 در شمال شهر بعقوبه عراق به دام نیروهای ویژه آمریکا افتاد و کشته شد. سپس جانشینان او ابوعمر بغدادی و ابوبکر بغدادی در میان دو کشور عراق و سوریه در رفت و آمد بودند. ابوعمر بغدادی نیز در سال 2010 کشته شد.(1) داعش، که بعداً خود را الخلافة الاسلامیة نامید، بر موج نارضایتی مردم موصل و تکریت سوار شد، و از نظامیان بعثی و غارت بیت المال و تسخیر چاه های نفتی بیشترین استفاده را کرد، و سرمایه خود را ظرف چند روز به حدود دو میلیارد دلار رساند. اگر حمایت مردم آن مناطق از داعش نبود، هرگز یک گروه حدود 15 هزار نفری نمی توانست چنان دوام آورد.

تفاوت اصلی داعش با القاعده آن است که القاعده پایگاهش را عربستان می داند و از آن جا تأمین مالی و فکری می شود، در حالی که داعش معتقد به گسترش حوزه نفوذ خود در بین کشورهای اسلامی است، و در سال 1393 حمایت عربستان را از دست داد. نتیجه این تفاوت آن است که داعش یا دولت اسلامی به شکل بالفعل به جای درگیرشدن با امریکا و غرب، به جهاد با مسلمانان مخالف خود بپردازد. مسئله دیگر آن است که داعش اعتقادات افراطی جدیدی دارد که تا به حال در بین گروه های سلفی سابقه نداشته است. از آن جمله: وجوب کشتار فجیع مردم و عدم تقدس کعبه نزد ایشان می باشد.

دوم در دوره فروپاشی تدریجی عثمانی و حضور مسلط غرب در جهان اسلام. دوره اول منتهی به شخصیتی مثل ابن تیمیه شد. و دوره دوم هم زمینه را برای ظهور شخص تأثیرگذاری مثل محمد بن عبدالوهاب فراهم کرد».(1) یکی از دلایل موفقیت این گونه گروه ها تکیه بر متون اصیل و شعار بازگشت به سلف صالح است، اما آن چه در این راستا بیش از متن اهمیت دارد، زمینه های سیاسی و اجتماعی است. تعامل و همروی متن و زمینه، به خوبی می تواند علل رشد فراوان گروه های سلفی را نشان دهد. برخی از عوامل موفقیت آن ها عبارتنداز:

1. شعار بازگشت به اسلام راستین: گروه های سلفی درد توده های مسلمان را تشخیص داده، و راه حل را در بازگشت به سلف صالح و اسلام عهد پیامبر… معرفی می کنند. این شعار هرچند ممکن است برای طبقه تحصیل کرده و فهیم توخالی جلوه کند، ولی به همان اندازه برای توده ها جذابیت دارد.

2. زبان و منطق ساده: بسیاری از ایدئولوژی ها به این سبب دوام ندارند که تنها در قشر خاصی همانند روشنفکران محبوبیت پیدا می کنند. وقتی زبان یک ایدئولوژی خاص، یک طبق بود، نباید انتظار داشت دیگران نیز به آن بگروند. در مقابل، اگر زبان یک فکر، جذاب و ساده بود، همه توده ها آن را با گوشت و پوست خود لمس خواهند کرد. یکی از علل رشد مارکسیسم در طول 70 سال این بود که درحالی که خوراک فکری روشن فکران را تهیه می کرد، زبانی ساده برای توده ها نیز داشت. گروه های سلفی تنها از بُعد اخیر برخوردارند.

3. اعتقاد راسخ: یکی از عوامل جذابیت این گروه های تروریستی آن است که رهبرانشان نیز به راه باطلشان معتقدند و بعضاً حاضرند در این راه کشته شوند. یکی از نشانه های اعتقاد راسخ پیروان ایشان، عملیات انتحاری است، عملیاتی که شخص با

ص: 276

دادن جان خود در صدد اثبات حقانیتش است. شاید ایشان در راه باطل خود، اعتقاد و ایثار بیشتری نسبت به برخی رقبای شان دارند.

4. ساختار پیچیده: از نظر سازماندهی، گروه های تروریستی در سازمان های غیرمرسوم جای می گیرند، و به این دلیل، ساختاری پیچیده و غیرقابل نفوذ دارند. این گونه سازمان ها به شکل متعارف نمی جنگند، و نمی توان عملیات بعدی آن ها را حدس زد. از سویی دیگر، قدرت ترمیم کنندگی زیادی دارند، و به طور مثال، بعد از کشته شدن رهبران، به زودی خود را بازسازی می کنند.

5. استفاده از روش های غیرمرسوم در جنگ همانند جنگ نامتقارن: در جنگ های کلاسیک متقارن، به میزان ضربه خوردن در یک منطقه، ضربه ای مشابه زده می شود. برعکس، در جنگ های نامتقارن اگر ضربه ای دریافت شد، به شکلی دیگر و در سطحی دیگر پاسخ داده می شود. گروه های پارتیزانی و تروریستی به دلیل فاقد بودن پشتیبانی (لجستیک) مناسب، و هم چنین به دلیل نداشتن تخصص حرفه ای در جنگ، از این گونه قواعد پیروی نمی کنند، و همین مسئله باعث می شود در موارد زیادی موفقیت به دست آورند. جنگ نامتقارن و غیرمرسوم باعث می شود حرکت های بعدی آن ها قابل پیش بینی نباشد.

6. استفاده از زمینه های نارضایتی در کشورهای اسلامی: به طور مثال، یکی از مهم ترین علل گسترش سریع داعش یا دولت اسلامی عراق و شام (الدولة الاسلامیة فی العراق و الشام)، که بعداً خود را «الخلافة الاسلامیة» نامید، در این نکته نهفته است که از موج نارضایتی مردم برخی استان های عراق به خوبی استفاده کرد. اگر داعش 15 هزار نفر بود، به زودی قابل شکست به نظر می رسید، اما وقتی در دل مردم رخنه کرد، در واقع، خود را تا مدتی بیمه کرده است. استان هایی که در عراق تحت تسلط داعش درآمدند، عمدتاً با دولت مرکزی مشکل داشتند، مشکلاتی که بعضاً به قصور دولت بازمی گشت. این گونه مسائل هم شامل ابعاد اقتصادی می شد، هم به انتقاد از دولت

ص: 277

مرکزی مربوط بود. به طور مثال، بیشتر رهبران لشکرهای عراق عوض نشده بودند، و انتظار انتقام گرفتن از شرایط موجود را داشتند.

7. استفاده از شایعه و روانشناسی جنگ: همان گونه که شمس الواعظین معتقد است: «داعش نان مهارت خود را در تولید و اشاعة انفجاری یک شایعة دروغین خورد و موفق شد. در حالی که برای تصرف نظامی موصل مطابق قواعد نظامی، به چند لشکر زره ای و زمینی و پوشش هوایی و پیوستگی جغرافیایی نیروی مهاجم و غیره نیاز است، هیچ کس نپرسید که داعش چگونه این همه نیرو را به دور از نظارت واحدهای امنیتی گردآوری کرده و در نتیجه به اصل شایعه تردید کنند!؟ اصولاً در جنگ های روانی به پدیدة شایعه، «خبر تمنایی» می گویند، یعنی نیروی شایعه ساز تمنا دارد که خبر مورد علاقه اش را تحقق بخشد، اما حریف مقابل باید از متوسط شعور تجزیه و تحلیل شیوه های حریف در به کارگیری ابزار جنگ روانی برخوردار باشد، تا در دام او بدون تحمیل هزینه نیفتد. نکتة جالب این که همین شیوة داعش در شمال عراق اکنون در محافل خبری و روان شناسی تبلیغ و به عنوان یک سوژة جذاب قابل مطالعه، مورد توجه قرار گرفته است».(1)

8. استفاده از ابزارهای جدید تبلیغاتی و شبکه های اجتماعی: گروه های سلفی ضد تجددند، اما از ابزارهای نوین همانند رسانه های مجازی: فیسبوک، توئیتر و ... به خوبی استفاده می کنند. اینک، 57 شبکه ماهواره ای در اختیار سلفی هاست، علاوه بر آن که آخرین اخبار ایشان توسط فیسبوک و یوتیوب و مانند آن منتشر می شود.

9. سوء استفاده از خانواده های مقتولان: گروه های سلفی در حد وسیع از خانواده هایی که در جنگ های اخیر، عزیزان خود را از دست داده اند، سوء استفاده می کنند. به طور مثال، خانواده هایی که در جنگ سوریه عزادار شده اند، از نظر روا ن شناختی در صدد انتقام هستند، و حتی حاضرند جان خود را در این راستا بدهند؛ و بدین سبب، طعمه این گونه گروهک ها می شوند.

ص: 278

10. استفاده از منابع مالی مطمئن و وسیع: گروه هایی مثل: داعش و النصره، از کمک مالی قطر و عربستان بهره برده و رشد کردند. هم چنین، داعش توانست برخی پالایشگاه ها را تسخیر کند و به صادرات نفت بپردازد. مسئله بعد تعرض به اموال عمومی، و حتی خصوصی، بود. داعش با تسخیر موصل، 450 هزار دلار به دست آورد و سرمایه خود را به حدود دو میلیارد دلار رساند.

11. عمل گرایی: یکی دیگر از ویژگی های گروه های سلفی که با خصوصیت قبل نیز ارتباط پیدا می کند، عمل گرایی شدید است. ایشان در عین حال که تجدد ستیزند، حاضرند حتی از غرب نیز کمک بگیرند. هم چنین چه بسا در آینده با برخی کشورهای عربی در تعارض قرار گیرند، اما به شکل عمل گرایانه فرصت موجود را مغتنم می شمارند.

12. جذب توده های ضد غرب: به شکل یک قاعده کلی در طبقات پایین کشورهای اسلامی، نوعی روحیه ضد غرب و اسرائیل وجود دارد. گروه های سلفی توانسته اند از این روحیه استفاده کنند و حتی در بین برخی تحصیل کردگان نیز این روحیه وجود دارد. چگونگی جمع تحصیلات عالیه و روحیه تروریستی سلفی را باید در فرمول «مهندس مسلمان» جست وجو کرد. کسانی مثل بن لادن در حوزه فناوری به بالاترین مدارج علمی رسیده اند، اما فکر آن ها سلفی است. به بیان دیگر، جنبه های نرم افزاری تجدد را کنار گذاشته، و بین سلفی گری و جنبه های سخت افزاری مدرنیته جمع کرده اند.

13. استفاده بهینه از زمینه های سرخوردگی در کشورهای غربی: مسئله مهم چند دهه اخیر در کشورهای غربی، سیل مهاجرت ها از کشورهای جهان سوم به آنجاست. متفکرانی همچون: بسام طیبی در صددند نوع زندگی مهاجران مسلمان را در قالب «اسلام فرهنگی»(1) تئوریزه کنند. وی از سویی تصمیم دارد اسلام سیاسی را نقد کند؛(2) و

ص: 279

از جهت دیگر، اسلام فرهنگی را به عنوان بدیل اسلام سیاسی مطرح کند.(1) اما تز اسلام فرهنگی در بین توده های متعصب جواب گو نیست، و به دلیل سرخوردگی از فرهنگ غربی است که این طیف، به اسلام بنیادگرا متمایل می شوند. طبق آمار رسانه های اروپایی، حدود سه هزار نفر از ساکنان اروپا در عملیات تروریستی سلفی ها نقش داشته اند، امری که به نوبه خود می تواند برای آینده اروپا نیز خطرناک باشد.

14. تبدیل شدن از ابعاد ملی به شکل بین المللی و جهانی: اعلام اهداف جهانی و بین المللی نوعی جذابیت به همراه دارد. گروهکی که خود را محدود به بخش کوچکی می داند، به همان اندازه می تواند نیرو جذب کند. به همین میزان گروهی که اهداف خود را مبارزه با تشیع به شکل کلی، مبارزه با تجدد و حتی تسخیر مسجدالحرام قرار می دهد، نشان گر این مسئله است که برنامه درازمدتی برای آینده ایشان متصور است.

شالوده شکنی به منزله پافشاری و تلاش برای دگرگون کردن یک مفهوم قطعی از اثر و تلاش در مسیر تعدد معنایی آن است.(1)

بر اساس شالوده شکنی، اگر دوگانه های متضاد(2) را از متن بیرون کشیم، حقیقتی برای آن باقی نمی ماند. هویت سلفی ها تا اندازه زیادی بر اساس غیریت سازی با تجدد و تشیع شکل گرفته(3) و رشد سریع آن ها مرهون زمینه های سیاسی - اجتماعی است. اگر دوگانه های متضاد را از سخنان ایشان بیرون بکشیم، خواهیم دید که حقیقتی در پس، نهفته نیست. سلفی ها مدعی «حق» در مقابل «باطل»، قیام و جهاد در مقابل قعود، بازگشت و سلفی گری در مقابل تجددخواهی و مانند آن هستند؛ درحالی که اگر طرف مقابل و «غیر» آن ها را حذف کنیم، می بینیم حقیقتی به همراه ندارند. به بیان دیگر، آن ها هویت خود را از غیریت سازی با «غیر» به دست آورده اند و به همین دلیل است که در فضای متجددانه، و هم چنین با حضور ابرقدرت های غربی در منطقه - زودتر و سریعتر رشد می کنند. آن ها از یک سو با تشیع، و از طرف دیگر با غرب غیریت سازی می کنند، و از این طریق خود را مطرح می سازند. البته، شالوده شکنی پسامدرن شامل هر گفتمان، حتی گفتمان نواندیشی دینی و روشن فکری دینی نیز می شود، و تنها ویژه گفتمان سلفی گری نیست.

مقتضیات روز، همانند: مردم سالاری و حقوق بشر هم خوان باشد. نواندیشی دینی بر خلاف رویکرد سنتی، دغدغه تجدد و برداشت های عقلانی از دین دارد. در رویکرد سنتی، همانند رویکرد بسیاری از فقها، تجدد یک مسئله نیست و دغدغه ای درباره آن وجود ندارد. از دیدگاه فقهای سنتی، مهم نیست که فتواهای فقهی ضرورتاً با استلزامات عقل مدرن، همانند دموکراسی و حقوق بشر، هم خوانی داشته باشد. اما نواندیش دینی نمی تواند شاهد تعارض فتاوی فقهی با دستاوردهای عقل بشر باشد. به همین جهت است که گاه به نقد اجتهاد سنتی می نشیند، و گاه به نقد عقل مدرن.

برخی معتقدند بین روشن فکری و دین تعارض وجود دارد، چون روشن فکر از هرگونه تقیدی آزاد است، درحالی که فرد متدین به دین خاص باور دارد و نمی تواند آزاد باشد. بر این اساس، «روشن فکری دینی» اصطلاحی ناسازوار است. از دیدگاه وی، سه وظیفه اصلی روشن فکر عبارتند از: منطقی اندیشیدن (رهانیدن جامعه از منطقی نیاندیشیدن)، رهانیدن از بلای جزم و جمود، و رهانیدن از بلای تقلید و تلقین.(1) اشکال ناسازواری اگر هم درست باشد، درباره نواندیشی دینی صادق نیست، زیرا نواندیشان دینی تنها به دنبال خوانشی از دین هستند که معقول تر و با مقتضیات زمان سازگارتر باشد. در نواندیشی دینی، قرائتی از دین وجود دارد که با مقتضیات تجدد سازگارتر است و بنابراین، ناسازه ای در این مسئله وجود ندارد. به عبارت دیگر، ایشان دغدغه ارائه قرائتی از دین را دارند که با عقلانیت و تجدد سازگاری داشته باشد. عقلانیت مدرن و تجدد به ادله برون دینی مربوط می شود. نواندیشان دینی شیفته دو چیز به ظاهر ناهم گونند و می خواهند به هردو وفادار بمانند.

تفاوت نواندیشی دینی و روشن فکری دینی هم معرفت شناسانه است، هم روش شناسانه. به طور مثال، دیدگاه این دو جریان در حوزه مباحث معرفت شناسی درباره عقل (مدرن یا غیرمدرن) یکسان نیست. از دیدگاه روش شناسانه به روش های

ص: 282

معرفت، و روش شناسی فقهی و اجتهادی، به شکل یکسان نمی نگرند. حداقل سه تفاوت عمده بین روشن فکری دینی و نواندیشی دینی وجود دارد: اول آن که روشن فکری، مبنا را دلیل عقل مدرن قرار می دهد و در این راستا، دین را تفسیر می کند، درحالی که نواندیشی دینی به شکل تعاملی به دین و عقل مدرن می نگرد. تفاوت دوم آن است که فقه سیاسی و فقه اجتماعی برای روشن فکران دینی نامعتبر، و برای نواندیشان دینی (در حدی) معتبر است. مسئله سوم هم این است که راه روشن فکری دینی به سمت سکولاریسم هموارتر است.

نظریه همروی به شکل خلاصه در چهار سطح قابلیت طرح دارد:

همروی روش های معرفتی، همچون: عقل و نقل، تعامل متن گرایی و زمینه گرایی (به عنوان بحثی روش شناسانه)، تعامل فلسفه سیاسی و فقه سیاسی (در حوزه اندیشه سیاسی اسلام)، و تعامل سنت و تجدد (در باب نسبت سنت و دین ما با مدرنیته) است. نظریه همروی بدون تردید در گفتمان نواندیشی دینی، و نه روشنفکری دینی، قرار می گیرد. بر اساس سه تفاوتی که بین این دو گفتمان بیان شد، نظریه همروی، به شکل تعاملی به دین و عقلانیت می نگرد؛ فقه سیاسی برایش اعتبار فی الجمله دارد؛ و با سکولاریسم مرزبندی می کند. در حوزه بحث انتظار از دین، برخی حداکثری اند، و برخی حداقلی. حداقلی ها انتظار حداقلی از دین - مبدأ و معاد - دارند. برعکس، حداکثری ها مدعی اند دین تکلیف همه حوزه ها، اعم از مسائل سیاسی و اجتماعی، را مشخص کرده است. نظریه همروی چون به اعتبار فی الجمله فقه سیاسی اعتقاد دارد، بینابین نظریه حداقلی و حداکثری قرار می گیرد. روشن فکری دینی فقه سیاسی و اجتماعی را به دلیل تاریخی بودن معتبر نمی داند، اما نظریه همروی نمی تواند نسبت به اوامر و نواهی شارع مقدس در امور سیاسی و اجتماعی بی تفاوت باشد. برخی از احکام فقهی فرازمانی و فرامکانی هستند؛ و خداوند اراده کرده که جوامع در طول تاریخ به آن ها پای بند باشند. به طور مثال، مسائلی که به سعادت انسان ها مربوط می شود، محدودیت زمانی و مکانی نمی شناسند. نواندیشی دینی و نظریه همروی ظرفیت هایی

ص: 283

در فقه می بینند که آن را برای انسان امروزین موجه و قابل قبول می سازد. این کار امری لازم برای جذب جوانان و جلوگیری از دین گریزی آن ها محسوب می شود.(1) در مقابل، قرائت های خشن و اقتدارگرا از دین، با عقل بشر ناسازگارند و موجب دین گریزی می شوند. البته، در بین قرائت های سنتی از دین هم اقتدارگرایانه وجود دارند، و هم نظریه های غیراقتدارگرایانه. رسالتی که نواندیشی دینی بر دوش خود احساس می کند این است که به شکل سلبی برخی قرائت های سنتی اقتدارگرایانه را نقد کند و به شکل ایجابی قرائتی عقل باور و مردم سالار از دین به دست دهد. هدف نواندیشی دینی، تحمیل مفاهیم مدرن به سنت نیست، بلکه مدعا این است که اسلام به خودی خود مردم سالار و ضداقتدارگراست. دامان دین، از اقتدارگرایی، خشونت، ضدیت با عقلانیت و حقوق بشر منزه است. بر اساس «ظرفیت سنجی مفاهیم مدرن»، می توان مفاهیم مدرن را به سنت عرضه کرد؛ و میزان برتافتن این گونه مفاهیم از دیدگاه سنت و دین را ارزیابی کرد.(2)

نظریه همروی و نواندیشی دینی در نقاط مختلف با هم اشتراک دارند و در واقع، همروی به عنوان یک رویکرد(3) و یک نظریه(4) می تواند در گفتمان نواندیشی دینی مطرح باشد. به نظر می رسد توفیق این دو در گرو نقد دو رویکرد حداکثری و حداقلی نسبت به دین است. رویکرد حداکثری که در صدد است همه انتظارات بشر را در متون دینی جستجو کند از موضوع این مقاله خارج است، اما رویکرد حداقلی که در بین روشن فکران دینی سابقه دار و پر طرفدار است، همسایه نواندیشی دینی است، هرچند با آن تفاوت هایی دارد. یکی از مسائل مهم در رویکرد نواندیشی دینی در نقادی دو رویکرد حداکثری و حداقلی به دین، قلمرو عقل انسانی است. عقل بشر از دیدگاه

ص: 284

حداقلی خودبسنده، و از دیدگاه حداکثری ناخودبسنده است. از دیدگاه حداکثری، انسان موجودی غایت مدار، مرکب از جسم و روح، دارای دو نوع نیازهای مادی و روحی یا معنوی است و کمال او در تأمین نیازهای اخیر وی ریشه دارد. از سوی دیگر، عقل آدمی به تنهایی قادر به شناخت نیازهای روحی و متعالی خود و تأمین آن ها نیست و نیاز به راهنما دارد. یکی دیگر از نقاط اختلاف دو رویکرد حداقلی و حداکثری در مسئله تفسیر دین خود را نشان می دهد. حداکثری ها بر اساس مرجعیت انحصاری دین، بر این باورند که با وجود تفسیرپذیری دین و متون دینی، تنها یکی از تفاسیر و برداشت ها معتبر و قابل استناد است. مخالفان مرجعیت انحصاری دین، با استناد به تکثر برداشت ها و تفاسیر موجود از متون دینی، به عنوان یک واقعیت انکارنشدنی در تاریخ اندیشه دینی، بر عدم امکان مرجعیت رسمی و انحصاری برای فهم دین استدلال می کنند. از دیدگاه کثرت گرایان، حذف این تکثر و بازگرداندن آن ها به وحدت، نه ممکن است، و نه مطلوب.

با وجود رجوع برخی روشن فکران دینی به متن مقدس، گرایش غالب در بین ایشان این است که در امور اجتماعی و سیاسی به جای مراجعه به روایات و آیات، به بیرون متن دین - عمدتاً مسائل عقلی و علمی - استناد کنند. بنابراین تصور، دین صرفاً برای ارتباط انسان با خدا می باشد و دیگر مسائل (ازجمله مسائل اجتماعی) به عقل بشر واگذار شده است. احکام اجتماعی با تکیه بر سیره عقلا صورت می پذیرد و در این زمینه تفاوت چندانی بین مسلمانان و غیر مسلمانان مشاهده نمی شود. به اعتقاد سروش، فقه برای رفع خصومات است و فقط هنگام تزاحم حقوق این مسئله به وجود می آید. به نظر او، امور سیاسی (و اقتصادی و اجتماعی) در ذات خود دینی نیستند؛ و از دین نباید انتظار داشته باشیم احکام اجتماعی، کیفیت اداره جامعه و نحوه کنترل تورم را بیان کرده باشد. دین رابط انسان و خداست، نه قانون اساسی و دستورالعمل زندگی انسان ها. به اعتقاد وی، سکولاریسم چیزی جز علمی و عقلایی کردن تدبیر اجتماع نیست. دین و

ص: 285

علم دو مقوله جدا از هم هستند، نه این که با هم ضدیت داشته باشند.(1) به اعتقاد وی، فقه ده صفت دارد: دنباله رو، دنیوی، حیلت آموز، مختص ظواهر، همراه با اخلاق نازل، مصرف کننده، اقلّی، متأثر از ساختار اجتماع، تکلیف مدار و قائل به مصالح خفیه.(2)

اکثر حداقلی ها معتقدند مسائل سیاسی و اجتماعی از ابتدا جزء دین نبوده که اینک بخواهد از آن جدا شود. بر این اساس، اگر در متون دینی هم به مسائل اجتماعی پرداخته شده، فقط از باب اشاره به مسائل انسانی بوده است. بر این اساس، اگر در متون دینی هم به مسائل اجتماعی پرداخته شده، فقط از باب اشاره به مسائل انسانی بوده است نه از باب امری قدسی و الهی. استدلال بر مدعای فوق به این صورت است: اگر دین وظیفه دخالت در امور اجتماعی را داشت، باید همه ادیان (و به ویژه مسیحیت که دین ماقبل دین خاتم بوده) به این مهم می پرداخت؛ درحالی که این چنین نبوده است. در مقابل استدلال فوق، نمی توان به اصل تداوم احکام استناد کرد؛ چون ادعا این است که اساساً مسائل اجتماعی جزء وظیفه ادیان (حتی در زمان خود رسول اکرم) نبوده است که با اصل تداوم احکام بخواهیم سریان آن به زمان های بعد را اثبات کنیم. اصل تداوم احکام و اشتراک ما با مخاطبان اولیه شریعت در جایی کارساز است که طرف مقابل پذیرفته باشد که متون مقدس در زمان صدر اسلام شامل احکام اجتماعی نیز شده است.

یکی از جهات مثبت گرایش فرامتنی این است که به براهین عقلی و ماقبل دینی توجه می کند. وجه دوم، آن است که به حسن و قبح عقلی توجه می کند. معتزله بر خلاف اشاعره معتقدند افعال در ذات خود خوبی و بدی دارند و خداوند بر اساس حکمت به خوبی ها حکم، و از بدی ها نهی می کند. اشاعره معتقدند عقل انسان کفایت نمی کند، چون ما نمی دانیم چه چیز خوب یا بد است. پس باید دید خداوند چه حکم

ص: 286

می کند. هر چه امر کرد، خوب؛ و هر چه نهی کرد، بد است. شیعه در دایره عدلیه، یعنی معتقدان به حسن و قبح عقلی، قرار دارد، ولی متأسفانه عملاً فقها از مبحث حسن و قبح بهره چندانی نمی برند؛ به همین دلیل است که حداقلی های فرامتنی از تجدید تجربه اعتزال سخن می رانند.

در مقابل، از دیدگاه نظریه همروی و نواندیشی دینی، نقطه ضعف حداقلی ها - روشن فکران دینی - آن است که خود را از ادله متنی در امور اجتماعی (و از فقه سیاسی) بی نیاز می دانند. در نظریه همروی، راه رجوع به ادله درون دینی باز است؛ خواه دین به مسئله مورد نظر به شکل وسیع بپردازد، یا راهبردهای کلی داده و بقیه امور را به عقل بشری واگذار کرده باشد. ادله فرامتنی و برون دینی بر ادله متنی و درون دینی تقدم رتبی دارند؛ بنابراین در صورتی که برهان تام عقلی بر موضوعات اجتماعی وجود داشته باشد، بر جمله ادله نقلی تقدم خواهد داشت؛ اما در پاره ای موارد، ادله فرامتنی فصل الخطاب نیستند؛ از این رو راه رجوع به ادله متنی در این گونه موارد باز می ماند. نگارنده در راستای این ادعا، به نقد نظریه وکالت (مهدی حائری)، نقد نظریه حکومت دموکراتیک دینی (عبدالکریم سروش)، هرمنوتیک دینی (محمد مجتهد شبستری) و سکولاریسم (مصطفی ملکیان) پرداخته است.(1)

ص: 287

جدول 1: مقایسه روشنف کری دینی و نواندیشی دینی

تفکر دینی

معیارها

روشنفکری

دینی

نواندیشی

دینی

منبع

معرفت (عقل)

دلیل

قرار دادن عقل مدرن

نگرش

تعاملی به دین و عقل مدرن

فقه

سیاسی

نامعتبر

دانستن فقه سیاسی و اجتماعی

اعتبار

محدود فقه سیاسی و فقه اجتماعی

نسبت

عقل و دین

نگه داشتن

جانب عقل مدرن در تعارض عقل ودین

نگه داشتن

جانب دین در تعارض عقل ودین

ادله

فرامتنی و متنی

تکیه

بر ادله برون دینی و فرامتنی

تکیه

بر ادله درون دینی و برون دینی

سکولاریسم

گرایش

به سکولاریسم

مرزبندی

با سکولاریسم

روش شناسی

دینی

تکیه

به ادله فرامتنی

تکیه

به ادله فرامتنی در کنار اجتهاد مصطلح

دین دارای هسته و پوسته(1) است. هسته دین معنویت و اخلاق، و پوسته دین ظواهر احکام با تأکید بر ادله نقلی است. درحالی که نواندیشی دینی بر هسته دین تأکید دارد، و از این رو می خواهد برداشتی از دین به دست دهد که معقول و با دستاوردهای متجددانه همخوان باشد، سلفی گرایان بر ظواهر دین تأکید می کنند و بدین سبب، ظاهرگرا و نقل گرا محسوب می شوند. به اعتقاد شبستری، پادزهر تئوریک مبناهای تئوریک امثال داعش نه کلام و فقه رسمی اسلامی، بلکه به رسمیت شناختن حقوق بشر است؛ به رسمیت شناختن این مبنا که در جهان حاضر هیچ انسان و گروهی حق ندارد به نام خدا و یا هر عنوان دیگر با قهر و غلبه قیام کند و نظم سیاسی جامعه ها و حکومت آن ها را در دست بگیرد و یا بر خلاف رأی اکثریت با استبداد و اختناق آن را در دست خود نگاه دارد.(2) نواندیشی دینی و سلفیت گرایش فقهی نیز دارند، اما تفاوتشان در این است که نواندیشی دینی در ساختار اجتهاد مصطلح قرار دارد، و به تعبیر شیخ شلتوت و احمد طیب(3) یکی از فرق پنج گانه مسلمانان است؛ درحالی که سلفی ها از چارچوب مذاهب چهارگانه اهل سنت خارج شده اند. همان گونه که فیرحی توضیح می دهد: «فقه سلفی به سه دوره تقسیم می شود: فقه ابن تیمیه (قرن 7-8 هجری)، فقه محمد بن عبدالوهاب (که در قرن 12 هجری ظهور کرد)، و فقه سلفیه که از 1994 تا امروز رشد کرده است. مؤسس جریان جامیه، محمد امان الجامی، محافظه کار است و با دولت عربستان انس دارد، ولی جریان سروریه رادیکال است. از جریان سروریه، افکار مشایخ صحبه (بیداری) بیرون آمد و این گروه در اندیشه سلفی بازاندیشی کردند، و به دنبال آشنایی با دنیای مدرن هستند و از ابزار جدید، مثل: فیسبوک و تویتر استفاده می کنند. جریان تکفیری در مقابل این گروه است به استثنای اخوان المسلمین، اندیشه سلفی از یک جهت در ظاهر روشن فکرترین فقه اهل سنت

ص: 289

است، چون به مکاتب سنتی چهارگانه اهل سنت پای بند نیست، فقهی بدون مفتی و مرجع است، و حامی خشونت است و بیشتر، از تحصیل کرده ها یارگیری می کند، نه از فقرا. فقه سلفی سه مبنای بزرگ «توحید»، «اتّباع» و «تزکیه» دارد که هر سه مولّد خشونت هستند. سلفی ها در اندیشه توحید معتقدند که ایمان به صفات و اسمای خداوند آن گونه که در قرآن آمده است بدون تأویل کفایت می کند، و در توحید به پرهیز از شرک در عبادت معتقدند و از این لحاظ با شیعیان تضاد پیدا می کنند. آن ها معتقدند حق قانون گذاری دست خداست و قانون موضوعه را نفی می کنند و حوزه مباحات را نمی پذیرند و از این لحاظ گرایش ضدمدرنیته دارند. جریان سلفی فراگیر است و مرزهای ملی و نظام های سیاسی موجود را نفی می کند».(1) بر خلاف محمد فتحی عثمان، محمد سعید البوطی در کتاب السلفیة مرحلة زمنیة مبارکة لا مذهب اسلامی ضمن دفاع از اندیشه سلفی سعی کرد نشان دهد نباید با آن برخورد یک مذهب را کرد.(2) توجه به این نکته لازم است که سلفیه اگر مذهب هم باشد، از چارچوب مذاهب رسمی خارج شده است.

بر اساس دیدگاه همروی متن و زمینه دو گفتمان نواندیشی دینی و سلفیت باید در زمینه های سیاسی و اجتماعی بررسی شوند، اما نکته مهم آن است که رشد سریع سلفی گری مرهون بحران های بین المللی و تحولات خاورمیانه - و از آن جمله بهار عربی - است؛ به همین سبب، در نواندیشی دینی تا حدی نظر بر عمل، و در سلفیت عمل بر نظر تقدم دارد. در سلفی گری، ابتدا وقایعی رخ داده، و سپس اندیشه ای بر آن اساس رشد کرده است. موضع این دو رویکرد درباره تجدد نیز بسیار متفاوت است. سلفی ها تجددستیزند، درحالی که نواندیشان دینی دیدگاهی مثبت به مدرنیته دارند. البته، این امر به معنای نادیده گرفتن سنت و نداشتن رویکرد انتقادی درباره تجدد نیست.

ص: 290

آموزه تکفیر را می توان در اندیشه خوارج تبارشناسی کرد. خوارج بین کفر و ایمان حد وسطی قائل نبودند. مرتکب گناه را کافر می شمردند.(1) برعکس، شیعه و معتزله به این حد وسط، که همان فسق باشد، معتقد بودند. درحالی که ابوحنیفه و شافعی و سبب دیگر افراد را به خاطر اعتقادشان کافر نمی شمردند، عبدالقادر جیلانی (متوفی 562 ق) بنیان گذار حنبلی مسلک صوفیانه قادریه اعتقاد داشت کسی که حمد و سوره را غلط بخواند کافر است.(2) ابن تیمیه هرچند بین تکفیر مطلق (اعتقاد معارض با مبانی اسلامی) و تکفیر معین (حکم به تکفیر شخص خاص) تمایز قائل می شود، و هر کس که فعل منطبق با کفر را انجام داد، کافر نمی داند، اما به هر حال بنیان گذار اندیشه سلفی گری تکفیری محسوب می شود.(3) جریان تکفیری بر بنیان اصل تکفیر شکل گرفته است. رادیکال ترین شکل تکفیر را می توان در گروه داعش دید، هر کس با ایشان بیعت نکند، مهدور الدم می شود، خواه شیعه باشد یا سنی، خواه نظامی باشد، یا شهروند معمولی. مبنای آن ها این است که وقتی برای از میدان خارج کردن یک فکر انحرافی، سلاح تکفیر ساده ترین راه است، نباید وقت خود را با دادن استدلال تلف کرد! بر اساس این آموزه، تکفیر کسانی که از دایره اسلام خارج شده اند، نه تنها جایز است بلکه مقدمه ای واجب برای جهاد مشروع با آنان است. اندیشه سلفی جهادی در ابوالاعلی مودودی ریشه دارد.

ص: 291

جدول 2: مقایسه نواندیشی دینی و سلفی گری

رویکرد

معیارها

نواندیشی

دینی

سلفی

گری (افراطی)

ابعاد

دین

توجه

به هسته دین

توجه

به پوسته دین (ظاهری گری)

منبع

معرفت

عقل گرایی

نقل گرایی

فهم

متون دینی

تأویل گرایی

ظاهرگرایی

نقش

پدیده های مدرن در تفسیر دین

تفسیر

دین با توجه به عقلانیت، دموکراسی و حقوق بشر

تفسیر

دین بدون توجه به عقلانیت، دموکراسی و حقوق بشر

دستگاه

معرفتی

تقریباً

منسجم

نامنسجم

و مبهم

چارچوب

مذهب

تقید

به چارچوب مذهب

خروج

از مذاهب چهارگانه

چارچوب

اجتهاد

چارچوب

اجتهاد و تقلید

خروج

از چارچوب اجتهاد و تقلید

نسبت

عمل و نظر

تقدم

نظر بر عمل

تقدم

عمل بر نظر

ایمان

و کفر

قائل

شدن به فسق (بین ایمان و کفر)

عدم

تفصیل بین ایمان و کفر

تجدد

تجدد

گرایی انتقادی

تجددستیزی

پدیده های

مدرن

پذیرش

و بومی سازی پدیده های مدرن

رد

پدیده های مدرن

قانون

پذیرش

قوانین موضوعه

رد

قوانین موضوعه

تساهل

تساهل

تکفیر

جهاد

فرعی

دانستن حکم جهاد

اهمیت

زیاد به جهاد

دولت های

ملی

امکان

همکاری با دولت های ملی

تکفیر

بسیاری از دولت های ملی

ص: 292

سلفیت کم می باشد. مسئله دیگری که مؤید دلیل قبل است، تعصبات بی مورد و کیفیت سطح علمی نیروهای سلفی است. ایشان عمدتاً کم سوادند، و اگر هم تحصیلاتی دارند، در حوزه های علوم انسانی نیست. این مسئله به نداشتن مبانی نظری آن ها کمک کرده است. علاوه بر آن، رشد سلفی گری در دو دهه اخیر ناشی از زمینه های خاص بین المللی بوده، که معلوم نیست چنین مقتضیاتی در آینده نیز وجود داشته باشد. در واقع، این مورد، از جنس مسائل بین المللی است که بر ماهیت فعالیت این گونه گروه ها تأثیر می گذارد. مسئله پنجم آن است که سلفی گرایان دارای راهبرد سیاسی نیستند، و به شکل ناشیانه هم زمان خود را با چند رقیب درگیر می کنند. قواعد جنگ حکم می کند در یک زمان چند جبهه را باز نکنیم، اما سلفی ها نشان دادند که حاضرند در یک زمان با ایران شیعی، غرب و حتی برخی کشورهای عربی درگیر شوند. اگر اجماعی به وسیله این دولت ها و ملت ها بر علیه سلفی گری ایجاد شود، آینده به نفع سلفی گری رقم نخواهد خورد. جریان های بنیادگرای اسلامی بعضاً مورد حمایت غرب یا شرق بود، اما شاید هیچ ابرقدرتی حاضر نباشد از وحشی گری جریان های افراطی و تکفیری - به ویژه داعش - حمایت کند.

پروژه نواندیشی دینی پس از مشروطه جان گرفت؛ و در دو دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به اوج رسید. موفقیت نواندیشی دینی در داخل بیش از خارج، و در دو دهه اول انقلاب بیش از دهه سوم ارزیابی می شود، اما موفقیت این پروژه در گرو توفیقات و چالش هایی است که این جریان در کشورهای اسلامی، و به ویژه در ج.ا.ا.، در عمل پیدا می کند. به طور مثال، دولت اعتدال گرای روحانی در سال 1392 زمینه خوبی برای رشد نواندیشی دینی ایجاد کرد. رشد دانش در جهان و گسترش شبکه های اجتماعی، و هم چنین تجدد و استلزامات آن همچون دموکراسی و حقوق بشر می تواند زمینه ساز رشد فهم جدید از دین تلقی شود.

ص: 294

بین الملل را در نظر گرفت. برنده حتمی جنگ گروه های اسلامی با یکدیگر، بدون شک، اسرائیل است، و طبق گفته خودشان از هر طرف که کشته شود، به نفع ماست! خشونت گرایی در کشورهای اسلامی و رشد فراوان گروه های تکفیری و سلفی جز با تحلیل متن در زمینه روابط بین الملل - اعم از نقش ابرقدرت ها، اسرائیل و برخی کشورهای عربی - امکان پذیر نمی باشد.

سلفی گری ممکن است در آینده نزدیک بتواند بر موج نارضایتی ها و بحران ها سوار شود و از آب گل آلود ماهی بگیرد، اما در درازمدت به این جهت دچار چالش می شود که اساساً با تجدد و مقتضیات آن از یک سو، و با عقل گرایی از جهت دیگر ناسازگاری دارد. تیره بودن آینده (دور) سلفی گری، بر اساس نظریه گفتمان، هرگز به معنای از بین رفتن کلی این گفتمان نیست، چون بر اساس این نظریه، گفتمان ها به حاشیه می روند و بعد از مدتی چه بسا بر اساس مقتضیات جامعه دوباره به متن بازگشت کنند. در مقابل، نواندیشی دینی به نظر می رسد آینده روشنی داشته باشد، چون از یک سو مدرنیته روندی غیرقابل اجتناب و غیرقابل برگشت دارد و از طرفِ دیگر، گفتمان نواندیشی دینی سعی می کند در کنار تجدد، از سنت نیز دفاع شایسته کند. گفتمان نواندیشی دینی نه حاضر است از مواهب تجدد بگذرد، و نه از سنت و دین به بهانه تجدد و الزامات آن عدول کند.

ص: 296

-----------------، «نواندیشی دینی: بررسی و نقد رویکرد حداکثری و حداقلی»، ارائه شده به همایش «نواندیشی دینی»، قم اسفند 1389.

--------------------------، «آینده نواندیشی دینی»، مجله نسیم بیداری، ش 33-34، بهمن و اسفند 91.

-------------------------، «همروی فلسفه سیاسی و فقه سیاسی»، آیینه پژوهش، ش143-144، آذر- اسفند 92.

سروش، عبدالکریم، «فقه در ترازو»، کیان، ش 46، فروردین و اردیبهشت 1378.

------------------، «معنا و مبنای سکولاریزم»، کیان، ش 26، مرداد و شهریور 1374.

سید نژاد، سید باقر، «موج جدید سلفی گری و تاثیر آن بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، مجله مطالعات راهبردی، سال سیزدهم، ش 47، بهار 1389.

شبول، احمد، «اسلام و سیاست در جهان عرب، بین آرمان و واقعیت»، در: آنتونی اچ. جانز (و نلی لاهود)، اسلام در سیاست بین الملل، ترجمه رضا سیمبر، دانشگاه امام صادق علیه السلام ، تهران 1389.

فیرحی، داود، «فقه سلفی و خشونت»، قم، مؤسسه فهیم، 23/1/1393:

http://fahimco.com/ShowArticle.aspx?ID=3801

محمد مجتهد شبستری، «مبناهای تئوریک داعش»:

http://www.baharnews.ir/vdch6znk.23nw-dftt2.html

ملکیان، مصطفی «روشنفکری تجدد و دینداری، مجله اندیشه حوزه، ش 24، 23/1/1393.

نوذری، حسینعلی، «تاریخی گری یا مکتب اصالت تاریخ»، در: فلسفه تاریخ: روش شناسی و تاریخ نگاری،طرح نو، . تهران 1379.

--------------- (2001), Islam between Culture and Politics, Harward University.

ص: 300

ابراز خشونت سیاسی و ایدئولوژیک در طول تاریخ است، در اغلب موارد یک اقلیت برای اکثریت تصمیم می گیرد و به این شیوه متوسل می شود.

نیکفر، تبدیل خشونت به موضوع اندیشه را از مصادیق حقانیت عصر جدید برمی شمرد و بر این باور است که درک رابطة دیکتاتوری و جنگ طلبی و پیوند خوردن مبارزه برای آزادی با مبارزه برای صلح در عصر جدید میسر شده است. خشونت در عصر جدید نظام یافته می شود، تکنیک درآن به کمال می رسد، از امکان های تکنیکی مدرن بهره می بَرد. خشونت، صنعتی می شود.

اردوگاه های مرگِ نازی ها، نمادِ خشونت نظام یافتة صنعتی شده در عصر ارادة سیستماتیک به قدرت است. عصر جدید، عصری خشن است. عصر خشونت صنعتی است؛ هم هنگام عصری است که در آن خشونت به عنوان خشونت موضوع اندیشه قرار گرفته و زمینة طرد اخلاقی انواع خشونت فراهم گشته است.(1)

هشت کشور نخست جهان از لحاظ تعداد حملات تروریستی 2004-2008: عراق، هند،گامبیا، افغانستان، تایلند، نپال، پاکستان و روسیه.(2) هند، یکی ازبزرگ ترین کانون های وقوع حوادث تروریستی است، تنها دریکی ازاین حوادث که در1993و در جریان یک بمب گذاری که دربمبئی و ازسوی تندروها صورت گرفت، بیش از 250 تن کشته شدند. در13دسامبر، به پارلمان هند حمله شد. در 2002 بیش ازدو هزار مسلمان در ایالت گجرات به خاک وخون کشیده شدند. این کشتار جمعی در پی طرح این اتهام، که گروهی از مسلمانان در کشتار فعّالان هندو دست داشته اند رخ داد. بیش از 50 تن نیز در سال 2003 بر اثر دو خودروی بمب گذاری شده از جمله یک بمب گذاری در برابر هتل تاج محل (ازجاذبه های تروریستی این کشور در بمبئی)کشته شدند. در 29 اکتبر 2005 در دهلی 61 تن بر اثر انفجار سه بمب نیرومند در مراکز خرید آن شهر، جان باختند و200 نفر زخمی شدند، در11 ژوئیة 2006 انفجار هفت بمب در بمبئی

ص: 303

200 تن را به کام مرگ کشاند. این حمله های تروریستی در نوامبر 2008 در بمبئی که سه روز به درازا کشید، به کشته شدن 195تن و زخمی شدن300 تن دیگر انجامید که درمیان کشته شدگان 22 تن خارجی بودند.(1)

ایران نیز هم چون دیگر کشورها، از گذشته تا امروز و به انحای مختلف با تروریسم رویارو بوده و از این رهگذر آسیب فراوان دیده است. صرف نظر از نمونه های تاریخی، می توان از ترورهای روی داده در دهة نخست شکل گیری انقلاب اسلامی یاد کرد که در آن جریان ها و گروه های مخالف نظام، به ترور چهره های نام دار و مؤثّری چون: آیت الله مطهری، بهشتی، باهنر و محمدعلی رجایی پرداختند. امروز سه دهه پس از آن حوادث که به واقع خساراتی جبران ناپذیر قلمداد می شوند، ترور دانشمندان هسته ای از آغازِ موجِ تازه ای از تروریسم در این گوشه از جهان خبر می دهد.

«ترور، برگرفته از فرانسه(1) و به معنای قتل سیاسی به وسیلة سلاح است و در فارسی متداول شده است. تازیانِ معاصر، «ارهاب» را به جای ترور به کار می برند، که به معنای خوف، خشونت و سخت گیری است. کلمة «رهب» و مشتقات آن بارها در قرآن، از جمله: بقره، آیة 4؛ انفال، آیة 60؛ حشر، آیة 13 به معنای خوف و ترس به کار رفته است. ترور کردن نیز به معنای کشتار سیاسی با سلاح است و تروریست، یعنی کسی که طرف دار اصول تشدد، حامی شدّت عمل و ایجاد رعب و ترس است. این واژه در زبان فارسی به شخصی اطلاق می شود که با سلاح مرتکب قتل سیاسی شود».(2)

شاخص های ترور بر پایة تعاریف عبارتند از:

1. هر اقدامی که به ایجاد ترس، وحشت، هراس، خوف و رعب در میان مردم یا مخالفان بینجامد، و این اقدام خشونت آمیز، زورمدارانه، غیر قانونی و هراس انگیز باشد.

2. این اقدام، با هدف برانداختن حکومت، یا به منظور در دست گرفتن امور، یا به جهت تضعیف حاکمیت و یا برای تأثیر بر رفتار مخالفان صورت می گیرد.

3. اقدام مزبور با قتل پنهانی، ناگهانی و غافل گیرانه همراه است. در مجموع و به طور خلاصه می توان گفت:ترور در لغت به معنای ترس، هراس، خوف و وحشت است و در اصطلاح سیاسی به معنای کشتن و از بین بردن مخالفان و ایجاد رعب و وحشت میان مردم. تروریست، به عامل ترور، آدم کشی، و به طور کلی به کسی اطلاق می گردد که برای رسیدن به هدف خود، کسی را غافل گیرانه بکشد یا ایجاد وحشت و هراس کند،(3) هستند.

ص: 305

از یک سو گسترة معنای تروریسم، که طیف وسیعی از درگیری های جزئی بین فردی و اعتصاب های کارگری گرفته تا نگرانی و ترس ناشی از موازنة وحشت را شامل گردیده است، این واژه را از انبوه معنا تقریباً بی معنا نموده است، بهطوری که تقریباً هر نوع عمل خشونت آمیز و نه الزاماً خشونت سیاسی را القا می کند. از سوی دیگر تروریسم یک معنای منفی است که هر گروه، فرد یا دولتی از آن دوری می جوید و در همان حال، دیگران و خصوصاً دشمنان خود را تروریست یا حامی تروریست خطاب می کنند. تشتّت آرا در زمینة چیستی و کیستی تروریست به حدی است که بسیاری صاحب نظران پس از تلاش فراوان برای تعیین حدود و ثغور این مفهوم، در نهایت اعتراف می کنند که هر کس برداشت خاصّ خود را از تروریسم دارد. بر این اساس باید گفت برای تعیین این که یک اقدام مشخص، تروریسم است یا نه، نیاز به داوری ارزشی دربارة عاملان، شرایط و ادله انجام آن دارد.(1)

پرسش های پژوهش حاضر ازاین قرار است:

جهان، خشن است، نه تنها برای سختی و بُرندگی و کوبندگی و توفندگی و زهرآگینی مادی آن، بلکه به این دلیل که ما در آن تنها نیستیم. خشونت، عنصری نسبتاً پایدار در موقعیت های انسانی است. هر موقعیتی می تواند خشن شود. کافی است موقعیت به صورت تنگنایی تصور شود که برون رفت از آن مستلزم پس زدن کسی یا کسانی شود، آن گاه بعید نیست که هر ملاحظه ای کنار گذاشته شود، جز خواست خویش. ما انسان ها موجوداتی اجتماعی هستیم، یعنی به هم می چسبیم. با مورچه و زنبور و دیگر جانداران اجتماعی فرق داریم. آحاد آن ها جایگاه و کارکردی مشخص دارند. ما در مقابل نامشخصیم، اما همه برای تشخص می کوشیم. ما در جهان جای یکدیگر را تنگ می کنیم.کمبود، مشکل همیشگی جهان ما بوده است. انسان موجودی است همواره گرفتار کمبود. تاریخ انسان، تاریخ کمبودهاست. کمبود، خود تاریخ دارد و ثابت نمانده است.

به عقیدة «نیکفر« ما هنوز در دورة کمبودهای اساسی هستیم. اکثریت آدمیان هنوز درگیر مشکل بقا، در شکل فیزیکی محض آن هستند؛ یعنی غذا و سرپناه مناسب ندارند. مشکل انسانی با رفع نیازهای اساسی اش برای بقا حل نمی شود. همة موجودات کامل هستند، جز انسان که ناقص است. خشونت انسان با رفع کمبودهای زیستی اش رفع نمی شود، از این رو خشونتش طبیعی نیست، بلکه او به شکلی غیرطبیعی خشن است. جانوران درنده، خشن نیستند. آن ها غذای خود را می خورند. در جهان، تنها انسان خشن است.(1)

هرچند واژة خشونت(2)

برگرفته از ریشه ی لاتینی زور(3) است، برخی کوشیده اند خشونت را از زور متمایز کنند، به باورِ این گروه، مگرنه این که خشونت اغلب از تلاش برای جبران حس فرودست بودن، زدودن سرخوردگی، رهایی از درماندگی سرچشمه

ص: 309

می گیرد؟ ژان پل سارتر، خشونت فرد غضبناکی را مثال می زند که با داد و بیدادهای خود می کوشد به گونه ای سحرآمیز کسی را که به او اهانت کرده و خوار شمرده و تحقیر کرده است، نفی کند. تمام فلسفة اسپینوزا هم می تواند از همین اندیشة تمایز سرچشمه گرفته باشد، زیرا می نویسد: «انسان آزاد و قوی نیروی خود را نخست از درک دنیا می گیرد و پس از آن دیگر احساس نمی کند بازیچه ای منفعل است و بدین سان دشواری ها و رنج هایی را که شالوده بر غم دارند کنار می گذارد و نفرت از دیگران، ترس از مرگ و میل به انتقام جویی و اِعمال خشونت را پس می زند». وقتی از فردی خشن سخن می گوییم، منظورمان این است که وی به استفاده و سوءاستفاده از نیرومندی و زور گرایش دارد. ما همواره بادی را شدید می نامیم که با حدّت و شدّت بسیار بوزد، میلی را شدید و خشن می نامیم که نتوان در برابر نیروی آن ایستادگی کرد؛ زبان رایج، ما را بر آن می دارد تا میان زور و خشونت، گونه ای رابطه برقرارکنیم.(1)

"در جریان آنچه با عنوان سیاست «انفال» در فاصلة 1365-6 69-1365توسط صدّام در مناطق کرد نشین عراق صورت گرفت بیش از 150 هزار کرد یا در اردوگاه های کردها در بغداد و سایر شهرهای عراق یا در جریان اعدام های دسته جمعی یا بمباران های تعمدی شهرها و روستاهای کردنشین کشته شدند تا کردها مجبور به ترک مناطق کردنشین شوند و بالاخره به کار گرفتن سلاح شیمیایی از جمله در حلبچه قریب به 163هزار کرد از بین رفتند. فی الواقع از بُعد تاریخی هر چه عقب تر می رویم، کارنامة ما انسان ها در نسل کشی و کشتار گروهی هولناک تر می شود. شیعیانی که در موصل، کرکوک، تکریت و شمال سامرا به دست شبه نظامیان «داعش» قتل عام شدند، همان گناهی را دارند که کردها در زمان صدام داشتند».(2)

این واقعیت که خشونت ورزی تروریستی مرز و محدوده ای نمی شناسد و دامنه اش حتی به تماشای یک مسابقة ورزشی نیز کشیده می شود، از واقعیت دهشتناک دیگری

ص: 310

پرده می گیرد و آن این که ترویست ها با هر موضوعی که بر سر راه همه گیر شدن خشونت و ترور و پراکنش وحشت و ارعاب قرارگیرد، با قساوت تمام مقابله می کنند.

"در خبرها بود که هنگام پخش مسابقة فوتبال تیم های ملی ایران و نیجریه، گروه تکفیری به نام به «بوکوحرام» به یکی از مکان های عمومی در آن کشور که این مسابقه روی نمایشگرهای بزرگ برای مردم پخش می شد حمله کردند و چندین نفر را کشتند. هم چنین گروه تروریستی به نام به «داعش» که اخیراً موصل و برخی مناطق مجاور آن را در عراق به اشغال خود درآورده، طی حکمی عمومی تماشای مسابقات جام جهانی فوتبال را حرام اعلام کرده و خاطیان را با شلاق مجازات کرده است».(1)

عراق یادآور نسل کشی توتسی ها و رواندایی ها در آفریقا، تامیل ها و سنگالی ها در سریلانکا، صرب ها بر ضدّ مسلمانان در بوسنی، اعدام های دسته جمعی در کامبوج توسط پل پت و خمرهای سرخ و جنایات و نسل کشی صدّام و حزب بعث علیه کردهای عراقی است».(1)

در این ره یافت، این فرد آدمی است که می بایست با تطهیر جهان درون خویش از رذایل و آفات اخلاقی همچون: خودشیفتگی، خرافه پرستی، پیشداوری، جزم و جُمود، تعصب و بی مدارایی، اخلاقی زیستن را تمرین کند و با بازخوانی مکرر آموخته ها و عقاید، از ابتلا به آفت خشونت زای تحجّر که راه را بر پذیرش هر پدیدة تازه ای از جمله افکار و اندیشه های نومی بندد، مصون بماند.

بر این اساس، شرط بهبود اوضاع بیرونی و آفاقی، بهبود اوضاع درونی و انفُسی است، هویت مشوش خاسته از ذهن مشوّش است و تا فرد و ملتی در تغییر وضع درونی خود نکوشد، هیچ بهبودی در وضع بیرونی او حاصل نخواهد شد.(2)

در نقد این ره یافت نظریاتی نیز ارائه شده است، از جمله این که: جهان را متوسطان پر کرده اند- نه نخبگان علمی و اخلاقی که در زمره ی افراد «استثنایی» اند - کسانی که از میزان متوسطی هوش، توان جسمانی و قدرت تصمیم گیری برخوردارند، و زندگی شان را بر مبنای حسابگری و اصل عقلانی هزینه- فایده مدیریت می کنند، اصلی که تبعیت از آن لزوماً به عدول از موازین اخلاقی نمی انجامد. از این نظرگاه، اخلاق فایده گرا به دلیل توقف در قواعد و چشم پوشی از استثنائات و هم چنین همه گیر بودن، بر اخلاق فضیلت گرا ترجیح دارد.(3)

این ره یافت به دلیل آن که نقطة عزیمت خود را فرد قرار داده است و بر پالایش درون از آفات اخلاقی مترتب بر شخصیت انسان که در نتیجة قرن ها حیات تاریخی و فرهنگی تا

ص: 312

اعماق جان او ریشه دوانیده اند، اصرار می ورزد و خودسازی پیش گیرانة «فردی» را شرط سالم سازی جامعه و به تَبَع جهان قلمداد می کند، ره یافتی کاربردی و درمان گرانه است، از آن رو که پیش از تلاش برای ایجاد «نهادهایی» به منظور مهار،کنترل و مقابله با خشونت از شکل گیری «نهان های» خشونت پرهیز سخن به میان می آورد، و نیک می داند که تحقق این هدف به دلیل سرشت فرهنگی اش، در گرو تلاش «دراز آهنگ» و «مستمر» فرد فرد آحاد جامعة جهانی است؛ تلاشی از سرِ «جدّیت و صداقت».

میگوئل و سانتیا(2004) معتقدندکه میان فقر و شرایط نامساعد اقتصادی و شکل گیری عملیات خشونت آمیز رابطهای تنگاتنگ وجود دارد. آنان معتقدند شرایط اقتصادی میتواند منجر به شکل گیری عملیات خشونت آمیز تروریستی گردد. بدین صورت که پایین آمدن ظرفیت اقتصادی دولت که بر اثر فشارهای اقتصادی صورت می گیرد باعث می شود قشر جوان جامعه که در فقر اقتصادی به سر می برند و امکان فعالیت اقتصادی در بخشهای کشاورزی و بازار و... نیز برای شان فراهم نیست، سعی در برآوردن خواسته های خود به وسیله مشارکت در فعالیت های خشونتآمیز می نمایند. از نظر لاکوئر، از عوامل اقتصادی مهمّ شکل گیری تروریسم در جهان، یکی عدم تناسب میان رشد جمعیت و اشتغال و دیگر: توزیع نامناسب ثروت میان کشور های مختلف جهان است. لاکوئر اعتقاد دارد توزیع نامتناسب ثروت به ویژه در کشورهای خاورمیانه و جهان سوم باعث شکل گیری رکود اقتصادی و اجتماعی در این جوامع گشته است. لذا وجود این شکاف و عدم رسیدگی به حلّ چنین معضلاتی باعث سرخوردگی و روی آوردن قشرهای این جوامع به تروریسم می گردد.(1)

هم منابع مالی قدرتمند در کشورهای عرب خلیج فارس از داعش پشتیبانی می کنند، هم وضع عوارض گمرکی در مرز عراق و سوریه این گروه را به مال و منالی رسانده است، و هم فروش سیاه نفت شرق سوریه و نیز باج گیرها در شهرهای مختلف عراق برای آن منبع درآمدی فراهم کرده است.

تاریخی دین در مهار و دست کم کنترل خشونت هیچ تأکیدی نمی رود و تئوری برخورد تمدن های ساموئل هانتیگتون که مبتنی بر دو الگوی جمعیت شناختی و فرهنگی و ارائة تعریف و تصویری بسیار منفی و بدبینانه از دین اسلام و ملت های مسلمان است مهم ترین ابزار و ملاک تبیین نسبت دین(دین اسلام)، خشونت و تروریسم است.

دربارة ریشه ها و علل دینی و مذهبی تروریسم، مطالعات بسیاری انجام شده است و بخش مهمی از تروریسم در حال حاضر متکی بر دین و مذهب می باشد، این مسئله مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. هم چنین بعد از حوادث تروریستی 11سپتامبر و خسارات ناشی از آن توسط افراطگرایان اسلامی، مذهب به عنوان یک عامل نیرومند در تبیین تروریسم مورد توجه قرارگرفت.

لاکوئر، معتقد است شخصیت رهبران و مبارزان میتواند در مقبولیت یا مشروعیت یک حرکت یا عکس آن با وجود آن که با خشن ترین شیوه ها انجام می شود تأثیرگذار باشد.اسموک(1)(2006)،

از دیگر نظریهپردازان این عرصه معتقد است مذهب نه تنها عامل اصلی تروریسم نیست بلکه همواره نقش صلح سازی داشته است. او میگوید:

«گرچه جهان بعد از 11 سپتامبر با خطر افراطگرایی مذهبی روبه رو بوده است، از طرفی ادیان مختلف مسیحی، اسلامی، یهودی همواره در فرآیند صلح سازی نقش مهمی داشته اند و شواهد بسیاری دال بر میانجی گری ادیان در چارچوب سازمان هایی که به همین منظور ایجاد شدهاند، موجود است».(2)