ص: 2

ص: 3

مجموعه مقالات کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»

مجموعه مقالات/جلد هفتم

قم/1393

ص: 4

اعضای ستاد برگزاری کنگره

«جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»

ریاست کنگره: حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دام ظله)

دبیر علمی کنگره: حضرت آیت الله العظمی سبحانی(دام ظله)

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی علی زاده موسوی

دبیر کمیته علمی کنگره: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

مسئول اجرایی کمیته علمی: جناب آقای محمد علی موحدی پور

مسئول مقالات اهل سنت داخل: حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر کمیته علمی: جناب آقای سید محمد مهدی عمادی

مسئول هماهنگی مقالات: جناب آقای عباس صادقی خواه

سرویراستار: جناب آقای ابوالفضل طریقه دار

ویراستاران: سلمان رحیمی، محمد زارعی حبیب آبادی و برخوردار.

گروه تبارشناسی جریان های افراطی و تکفیری

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

دبیر گروه: جناب آقای محمد حسن بهشتی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین اسد علیزاده

دکتر محمد الله اکبری

حجت الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر جباری

حجت الاسلام و المسلمین جبرئیلی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید لطف­الله جلالی

دکتر داداش نژاد

استاد علی اصغر رضوانی

حجت الاسلام و المسلمین محمد­طاهر رفیعی

استاد قاسم صفری (جوادی)

حجت الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر ملک مکان

ص: 5

حجت الاسلام و المسلمین نیکزاد

حجت الاسلام و المسلمین محمدهادی یوسفی غروی

گروه ریشه یابی افکار تکفیری

مدیر گروه: آیت الله حسینی قزوینی

دبیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین حبیب عباسی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین محمدجواد ابوالقاسمی

استاد سید رضا بطاط

حجت الاسلام و المسلمین فلاح الدوخی

حجت الاسلام و المسلمین حسین رجبی

حجت الاسلام و المسلمین اکبر روستایی

آیت الله نجم الدین طبسی

حجت الاسلام و المسلمین محمدجعفر طبسی

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد یزدانی

گروه جریان های افراطی و تکفیری و پیامدهای سیاسی آن

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر منصور میراحمدی

دبیر گروه: جناب آقای مختار شیخ حسینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر شهروز ابراهیمی

دکتر محمد پزشکی

دکتر حسین پوراحمدی

دکتر مسعود پورفرد

دکتر محمد علی حسینی زاده

دکتر صادق حقیقت

دکتر رضا خراسانی

دکتر محمد ستوده

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید کاظم سید باقری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمود شفیعی

دکتر عبدالوهاب فراتی

دکتر ناصر قربان نیا

ص: 6

سرکار خانم دکتر نجمه کیخا

دکترشریف لک زایی

دکتر عنایت الله یزدانی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر یزدانی مقدم

گروه بررسی راه کارهای برون رفت از افراط و تکفیر

مدیر گروه: جناب آقای دکتر حسن بیگی

دبیر گروه: جناب آقای دکتر سید جواد امینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر اکبر استرکی

دکتر سیامک باقری

دکتر هادی جمشیدیان

دکتر حمید رضا حاتمی

دکتر علیرضا خراشادی زاده

جناب آقای محمدرضا خسروی

دکتر سید محمود رضا شمس دولت آبادی

حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن دهقان

جناب آقای حمید رحمتی

جناب آقای بهرام رضایی

جناب آقای محمود زرین ماه

جناب آقای عباس عظیمی کیا

جناب آقای مجید فقیه

دکتر سید ضیاءالدین قاضی زاده

جناب آقای علیرضا کیقبادی

جناب آقای علی محمد رضایی

جناب آقای احمد مزینانی

جناب آقای مهدی مزینانی

دکتر عبدالله هندیانی

مسئول ستاد بین الملل: حجت الاسلام و المسلمین سید محمود وزیری

معاون مسئول بین الملل: حجت الاسلام والمسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر بین الملل: جناب آقای مرتضی احمدی

ص: 7

مسئول ستاد اجرایی: حجت الاسلام و المسلمین سید محمدعلی موسوی نسب

مسئول دبیرخانه مرکزی: جناب آقای سید جمال الدین طباطبایی

مسئول دفتر دبیرخانه: جناب آقای سید محمد باقر باقریان موّحد

مسئول مکاتبات دبیرخانه مرکزی: جناب آقای محمد مهدی فضلی

مسئول امور مالی: جناب آقای ابوالفضل سعادتی

مسئول سایت: حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی شیرازی

مسئول فناوری: جناب آقای مجتبی تمیمی

مسئول کمیته مدعوین داخلی: حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر ضیایی

مسئول کمیته فرهنگی - تبلیغی: حجت الاسلام و المسلمین علی مولایی

مسئول کمیته رسانه: جناب آقای ابوالفضل صالحی

مسئول کمیته اسکان: جناب آقای سید رضا حسینی

ص: 8

بخش سوم:

جریان های افراطی و تکفیری و پیامدهای سیاسی آن

ماهیت و چیستی سلفی گری جدید و پی آمدهای سیاسی آن بر جمهوری اسلامی ایران 317

دکتر رضا خراسانی

فضای مجازی (سایبری) و شبکه های ماهواره ای جریان های تکفیری 352

مسعود پورفرد

دموکراتیزاسیون و افراط گرایی در جوامع اسلامی 375

دکتر حسین پوراحمدی، علی اکبر بازوبندی

بخش چهارم:

بررسی راهکارهای برون رفت از افراط و تکفیر

راهبردهای مقابله با تهدیدات نرم ناشی از فعالیت جریان های سلفی تکفیری... 399

محمد جهانی

سلفی گرایی متحرک؛ چالش امنیتی بدون مرز 461

هادی معصومی زارع

ص: 10

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

ص: 12

«لا اله الا الله، محمد رسول الله» می گفت وارد خیمه اسلام می شد و از جرگه کفر فاصله می گرفت.

از سوی دیگر، اقرار به کلمه اخلاص - که در آن نفی الوهیت از هر موجودی جز خدا سلب شده - در بردارنده اقرار به سه نوع توحید است: 1. توحید در خالقیت؛ 2. توحید در تدبیر؛ 3. توحید در عبادت. زیرا این سه نوع، از خصایص خدای جهان است نه مخلوق او.

افزون بر این، اساس هر دعوت الهی را ایمان به آخرت تشکیل می داد، طبعاً اقرار به حیات اخروی بسان توحید و رسالت، از عناصر سازنده ایمان می باشد و در کلمه اخلاص نهفته است.

در سیره نبوی فصلی به نام «عام الوفود» است؛ یعنی سالی که هزاران نفر از دور و نزدیک به صورت فردی و یا گروهی به مدینه رو آورده و به حضرتش ایمان آوردند و با گفتن دو جمله پیشین که حاکی از باور واقعی آنان بود، مسلمان خوانده شدند. در این مورد آیه های سوره «نصر» نازل شد؛ آن جا که می فرماید: >إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَیتَ النَّاسَ یدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا< پذیرش اسلام این گروه ها فقط با اجرای این دو جمله انجام می گرفت و مسائل کلامی و یا فقهی مطرح نمی شد؛ مثلاً هرگز از آنان در مورد جایگاه خدا و یا رؤیت خدا در رستاخیز و یا حدوث و قدم قرآن و امثال این ها سؤال نمی شد. بلکه ایمان اجمالی به رسالت پیامبر خاتم، آنان را از طرح این مسائل بی نیاز می ساخت. هم چنین مسائلی مانند جواز توسل به انبیا و اولیا، و یا نماز در کنار قبورشان، یا زیارت قبور اولیاء الله برای آن ها، مطرح نمی شد.

ابن تیمیه (ت 728ق.) و پس از وی به وهابیان تندرو برمی گردد و شدّت عمل گروه دوم بیش از فرد نخستین است، زیرا ابن تیمیه غالباً از کلمه بدعت بهره می گیرد، ولی گروه اخیر به جای بدعت، واژة کفر را به کار می برد و ملاک تکفیر، ناهماهنگی با افکار آن ها در امثال مسائل پیشین است.

آن ها به شدت با حفظ قبور پیامبران و اولیای الهی مخالف هستند و زیارتگاه ها را مظهر بت پرستی قلمداد می کنند! در حالی که در طول تاریخ اسلام، قبور انبیای پیشین در فلسطین و اردن و شام و عراق پیوسته محفوظ بوده و مسلمانان گروه گروه به زیارت آن ها می رفتند و هیچ کس چنین کاری را بر خلاف توحید توصیف نمی کرد.

حتی روزی که بیت المقدس به وسیله عمربن خطاب فتح شد، هرگز او به تخریب این مقامات فرمان نداد، بلکه شیوه پیشینیان را در حفظ و آرایش آن ها تأیید کرد.

در طول زمان، پس از رحلت پیامبر، تمام موحدان به پیامبر اکرم6 متوسل شده تا حاجت آنان با شفاعت او برآورده شود. اما این گروه این نوع توسل ها را با توسل مشرکان به بت ها یکسان می گیرند؛ در حالی که ماهیت این دو نوع توسل از هم جداست، و از زمین تا آسمان فاصله دارد.

دامن سخن را در این مورد، کوتاه کرده و سخن خویش را با این بیت به پایان می رسانیم:

شرح این هجران و این خون جگر ای-ن زم-ان بگ-ذار ت-ا وق-ت دگ-ر

پس از اشغال افغانستان به وسیله قوای سرخ شوروی سابق، تصمیم گرفته شد که برای طرد قدرت کفر، از این سرزمین، از روح جهادی جوانان مسلمان در منطقه استفاده شود تا دشمن را از سرزمین های اسلامی دور سازند، این طرح از یک نظر زیبا و خداپسندانه بود، اما بر اثر فقدان عالم وارسته و رهبری آگاه از موازین جهاد در میان این جمع، که آنان را به صورت صحیح رهبری کند، سرانجام، تلاشِ پیکارگران به گونه دیگر ادامه پیدا کرد و برخی از آنان با تأثیرپذیری از افکار وهابیان تندرو، بر تکفیر تمام دولت های اسلامی و ملت هایی که در آن زندگی می کنند، پرداختند. شوربختانه ابتدا این کار با حمله به کشورهای مقاوم و استوار در مقابل صهیونیست ها آغاز شد و به جای این که قدس را آزاد کنند به نابود کردن زیرساخت های کشورهای سوریه و عراق روی آوردند. خشونت آنان با کودکان و زنان و پیران وافتادگان و انسان های بی طرف به گونه ای شد که چهره اسلام را در جهان مشوَّه ساخت و دیگر کسی در غرب اظهار علاقه به اسلام نمی کرد. عمل زشت و وحشیانه این گروه کجا و وحی الهی کجا! آن جا که می فرماید: >فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ< (آل عمران: 159) و پیامبر رحمت در حدیثی می فرماید: «إنّ الرفقَ لا یکونُ فی شیء إلّا زانه، ولاینزَعُ مِن شیء إلّا شأنه»؛ (صحیح مسلم، ج8، ص22) مهربانی و رفق با هرچیز که در آمیزد آن را مزین می گرداند و چیزی که رفق و مدارا از آن گرفته شود تباه می گردد.

اسلام و محققان خواسته شد که به ریشه یابی و تبیین ماهیت این تکفیر شوم و راه های برون رفت از آن بپردازند. دانشمندان از این دعوت استقبال کردند و در نتیجه، آثاری به دبیرخانه کنگره رسید که بخش مهمی از آن ها ارزشمند و از محتوای عالی برخوردارند؛ از این رو تصمیم گرفته شد این آثار چاپ و منتشر شود و در اختیار اهل نظر و مهمانان عزیز که از داخل و خارج دعوت شده اند قرار گیرد تا از این طریق گامی برای جلوگیری از انتشار این غده سرطانی ویرانگر و ویروس مخوف برداشته شود.

در پایان از تلاش های شبانه روزی اعضای محترم دبیرخانه، سپاس گزاری نموده و زحمات توان فرسای آنان را ارج می نهیم و نیز از کلیه کسانی که این فضای روحانی و علمی را پدید آورده اند، تقدیر و تشکر می کنیم.

قم - جعفرسبحانی

8/6/93

ص: 17

ص: 18

حزب التحریر در آسیا و گروه هایی همانند؛ بوکو حرام، الشباب، انصارالسنة و انصارالشریعة در آفریقا و گروه های متنوع دیگر، همه نشانگر وجود بحران در جهان اسلام است.

این که چنین وضعیتی معلول چه عواملی است، بحث های گسترده ای می طلبد که در مجموعه مقالات به تفصیل به آن ها اشاره شده است، اما به اجمال، سهم غرب در پروژه اسلام هراسی و در پی آن، اسلام ستیزی را هرگز نمی توان نادیده گرفت. غرب که با رشد سریع اسلام در جهان روبه روست، امروز پروژه اسلام علیه اسلام را آغاز کرده است با حمایت از گروه های افراطی و دامن زدن به اختلافات مذهبی، قدرت و قوت مسلمین را تضعیف کند و از طرف دیگر، چهره ای مشوّه از مسلمین در برابر جهانیان ترسیم نماید.

هم چنین با قرائت های انحرافی از مفاهیمی مانند توحید و شرک، ایمان و کفر، بدعت و نظایر آن مسلمانان را به گرداب تکفیر افکنده است.

با این حال به نظر می رسد که جنایت ها و تخریب های جریان های تکفیری آن چنان گسترده و بی محابا بوده که موجی از نفرت و مخالفت با عملکرد آنان را در جهان اسلام به وجود آورده است.

برای مقابله علمی و روشن گرانه با این جریان، لازم بود عالمان و اندیشوران به ریشه یابی و راه های خلاصی از آن بپردازند، از این رو کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، با اشراف و هدایت های ارزشمند مرجع جهان تشیع، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی - ادام الله ظله - بر آن شد تا در حد توان از ظرفیت های علمی جهان اسلام برای مقابله با تکفیر بهره برداری کند. برای این کار، چهار کمیته علمی با عناوین زیر شکل گرفت:

1. تبارشناسی جریان های تکفیری؛

2. ریشه یابی عقاید جریان های تکفیری؛

ص: 20

3. جریان های تکفیری و سیاست؛

4. راه های برون رفت و مقابله با جریان های تکفیری.

محور اول به تبارشناسی جریان های تکفیری می پردازد. خاستگاه، آبشخور و مصادیق تکفیر در طول تاریخ اسلام در این کمیته بررسی می شود.

محور دوم، انحرافات عقیدتی و قرائت های تکفیری از عقاید ناب اسلامی را ریشه یابی خواهد کرد. در این کمیته، اصول و مبانی اعتقادی این گروه ها و جریان ها، نقد و انحرافات آن ها از اندیشه اسلامی ریشه یابی می گردد.

محور سوم، عوامل سیاسی رشد و گسترش جریان های تکفیری، وابستگی ها و اهداف آن ها را بررسی می کند.

و محور چهارم، راهکارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی برای برون رفت از تکفیر، نشان داده خواهد شد.

مقاله هایی که در این مجموعه گرد آمده است، ماحصل آراء و نظریات اندیشمندان و علمای جهان اسلام، درباره محورها و موضوعات فوق است.

هم چنین جهت غنای علمی هرچه بیشتر کنگره، پژوهش های مستقلی توسط اندیشمندان انجام شده است که به اجمال عبارتند از:

1. تکفیر از دیدگاه علمای اسلام: در این تحقیق، دیدگاه علمای بزرگ مذاهب و فرقه های اسلامی، درباره نفی تکفیر بیان شده و تلاش شده است که از سده های پیشین تا کنون، دیدگاه علما و اندیشمندان در مورد حرمت تکفیر اهل قبله آورده شود.

2. تخریب زیارتگاه های اسلامی در کشورهای عربی: این اثر به کارنامه تاریک جریان های تکفیری در تخریب اماکن مقدس و تمدنی جهان اسلام می پردازد. این تحقیق همراه با تصاویری از زیارتگاه ها، قبل و بعد از تخریب است.

3. فتاوای جریان های تکفیری در جواز قتل مسلمانان: جریان های تکفیری به سبب کج فهمی، گاه فتاوایی را صادر می کنند، که با هیچ یک از قواعد فقهی منطبق نیست و

ص: 21

کاملاً خارج از آموزه های اسلامی است. این مجموعه به جمع آوری فتاوای تکفیری این جریان ها پرداخته است.

4. کتاب شناسی تکفیر: با مراجعه به آثار و کتاب هایی که در حوزه تکفیر تألیف شده است، شاهد تعداد بسیاری از آثار علمی در این عرصه هستیم. این پژوهش به معرفی توصیفی آثاری می پردازد که در حوزه تکفیر و نفی تکفیر، انجام شده است.

5. موسوعه نقد وهابیت افراطی: در اندیشه وهابیت، جریان هایی وجود دارند که مسلمین را کافر می دانند. موسوعه نقد وهابیت افراطی مجموعه ای از آثار علمای اسلام است که از زمان پیدایش این جریان، به نقد و بررسی مبانی اعتقادی آن پرداخته اند.

بی تردید آنچه موجب غنای هرچه بیشتر مجموعه مقالات و هم چنین پژوهش های مستقل کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام شده است، اشراف علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی - ادام الله ظله - است که با رهنمودهای راه گشا، کمیته های علمی کنگره را همواره یاری کرده اند.

هم چنین از حجت الاسلام والمسلمین دکتر فرمانیان - دبیر کمیته علمی - که در پی گیری و نظم و ترتیب مقالات زحمات بسیاری را متحمل شده اند و مدیران محترم کمیته های علمی حجج اسلام: قزوینی، میراحمدی، فرمانیان و جناب آقای دکتر امینی تشکر می شود.

امید که در سایه تلاش های مجاهدانه مراجع عظام تقلید و علمای اسلام، شاهد تقریب و همگرایی جهان اسلام و ریشه کن کردن فتنه تکفیر در جهان اسلام باشیم.

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی

کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

سید مهدی علیزاده موسوی

22/6/1393

ص: 22

ص: 24

جیبوتی، اریتره، اتیوپی و کنیا است و اهمیت راهبردی خاصی دارد، زیرا از طریق دریای سرخ، غرب را به شرق متصل می کند، در واقع دریای سرخ حایلی است میان دو جامعه کشاورز و صنعتی. هم چنین یکی از مناطق تولید و فرآوری نفت و منطقه ای است که در دریای سرخ، منابع معدنی با اهمیتی را داراست. از زمان تشکیل دولت یهودی در فلسطین، اهمیت امنیت راهبردی منطقه شاخ آفریقا، افزایش یافته است. این عوامل در کنار موارد دیگر، باعث شده است که استعمارگران و امپریالیسم، هم در دوران گذشته و هم امروز، شدیداً به دنبال دست یابی و سلطه بدان باشند.(1)

تاریخ ورود القاعده به شرق آفریقا، به نخستین سال های دهه 1990 باز می گردد. طی این سال ها، برخی از مأموران القاعده با دستور مستقیم بن لادن و با هدف گشودن جبهه هایی جدید علیه منافع آمریکا، به تدریج رهسپار این منطقه شده و در پوشش شرکت های تجاری، فعالیت خود را آغاز کردند. نیروهای القاعده طی این دهه، با بهره گیری از موقعیت جغرافیایی خاص شرق آفریقا، به ویژه سواحل گسترده و ممتد آن در حاشیه اقیانوس هند و جزیره های پراکنده در آن، هم چنین نداشتن نظارت جدی دولت ها بر مرزهای آبی و خاکی خود، ضعف نسبی نیروهای امنیتی، و سهولت در ورود و خروج به این کشورها از مبادی ورودی، ضمن تثبیت جایگاه خود، موفق شدند مقادیر زیادی مهمات به صورت غیرقانونی به این کشورها وارد کنند. شرکت های تحت پوشش القاعده، با استفاده از درآمد کلانی که از طریق تجارت های سیاه (خرید و فروش الماس و سایر سنگ های قیمتی، پول شویی، طلا و...) به دست آوردند، چند عملیات تروریستی را علیه منافع ایالات متحده آمریکا و اسرائیل سازمان دهی کردند که البته این حملات بیشترین خسارت را به مردم این کشورها و اقتصاد کشورهای تانزانیا و کنیا وارد کرد. اوج حملات نیروهای القاعده شاخه شرق آفریقا به منافع آمریکا، در اواخر دهه 1990 و اوایل دهه 2000 بود که مشکلات فراوانی را برای دولت های کنیا و تانزانیا (و تا حدودی برای اوگاندا) فراهم آورد.

ص: 27

در ابتدای دهه 1990، القاعده پایگاهی را در سودان ایجاد کرد، کشوری که در سال 1989، در آن یک رژیم اسلام گرای نظامی قدرت را به دست گرفته بود. در سال 1992 و 1993 و پس از سرنگون شدن دیکتاتور سومالی محمد زیاد باره(1)، جانشین فرمانده نظامی القاعده، محمد عاطف سفرهای متعددی از پایگاه القاعده در خارطوم، به سومالی انجام داد. اسناد مرتبط با سومالی نشان می دهد که هدف اولیه القاعده در سومالی، برقرار کردن ارتباطات کاری با شبه نظامیان سومالی و تشکیل اردوگاه های تمرینی در منطقه اگادن(2)

اتیوپی و هم چنین در خود سومالی بود، کنیا برای پیش برد عملیات ها، محیطی مساعدتر بود. تصویری که این اسناد از القاعده می دهند، گروهی است که اعضای آن آزادانه و بدون نگرانی از دیده شدن تحرکات آن ها، به وسیلة مقامات حکومتی و بدون ترس از زندان و بازداشت، در حال فعالیت هستند(3).

از میانه دهه 1990، شرق آفریقا - به همراه یمن که در منطقه ای قرار دارد که به لحاظ جغرافیای سیاسی با شرق آفریقا مشابهت های زیادی دارد - صحنه ای محوری برای عملیات های القاعده شده است. فرمانده نظامی القاعده علی أمین رشیدی، با نام مستعار، ابو عبیده البنشیری(4)،

در ماه می 1996، در طی حادثه ای در دریاچه ویکتوریا غرق شد، در حالی که مشغول مهیا کردن شرایط برای بمب گذاری در سفارت خانه های

ص: 28

آمریکا در کشور های حوزه شرق آفریقا بود(1). برنامه ریزی برای آفریقا بعد از مرگ البنشیری و اخراج القاعده از سودان در سال 1996، هم چنان ادامه یافت. القاعده در آگوست 1998، دو نمونه از ناگهانی ترین حملات تروریستی قبل از 11 سپتامبر را به اجرا در آورد: اولین آن انفجار انتحاری سفارت خانه های آمریکا در نایروبی پایتخت کنیا و دومین آن حمله مشابهی بود که در دارالسلام پایتخت تانزانیا رخ داد. در نوامبر 2002، القاعده دو حمله تقریباً هم زمان، در کنیا انجام داد: انفجار خودرو بمب گذاری شده در هتل پارادایز و نیز حمله نافرجام با استفاده از موشک های زمین به هوا به یک هواپیمای چارتر اسراییلی که در حال برخاستن از فرودگاه مومباسا بود(2).

در ژوئن 2006، مقاله ای در یک نشریه مجازی جهادی به نام صدی الجهاد به قلم ابو عزام أنصاری با عنوان «القاعده در حال کوچ کردن به آفریقا است» منتشر شد، این مقاله در فوریه سال 2007، بار دیگر در تالارهای گفتگوی جهادی، این بار با عنوان «سازمان القاعده و قاره آفریقا: گذشته، حال و آینده» منتشر شد که در آن، تحلیلی از جایگاه آفریقا در استراتژی القاعده شده بود. بر طبق این مقاله، القاعده همواره از اهمیت آفریقا آگاه بوده است، همان گونه که عملیات های بی شمار آن ها در شرق و شمال آفریقا نشان دهندة این نکته است: بمب گذاری سفارت خانه آمریکا در نایروبی و دارالسلام در آگوست 1998؛ بمب گذاری کنیسه یهودیان جربا(3)

در تونس در آوریل 2002 ؛ و بمب گذاری در کازابلانکا، شرم الشیخ و سیناء(4).

بنابر مطالب ابوعزام ضعف دولت های آفریقایی و جنگ داخلی و فساد این حکومت ها، باعث بهتر شدن توان مجاهدان برای جابجایی و سازمان دهی شده است.

ص: 29

وی می گوید این شرایط، فرصتی طلایی برای مبارزان القاعده فراهم کرده است تا بتوانند به راحتی و بدون هیچ گونه کنترلی بین کشورهای مختلف آفریقایی تردد کنند و به این ترتیب بتوانند مقادیر بسیار زیادی از تجهیزات نظامی را به آسانی به دست بیاورند و هم چنین در برخی موارد، این کار در این منطقه، نسبت به مناطق دیگر برای آن ها آسان تر و کم هزینه تر صورت می پذیرد. او می افزاید: فقر و احتیاجات اجتماعی که در بسیاری از کشور های آفریقایی رواج دارد، مجاهدین را قادر خواهد کرد که پاره ای از منافع مالی و خیریه را برای این کشورها فراهم کنند و بدین ترتیب برخی از عاملان و مبارزان قدرتمند و بانفوذشان را راهی این کشور ها کنند.(1)

القاعده و نظریه پردازان تندرو مرتبط با این حرکت، فرصت را غنیمت دانسته و از درگیری های واقع شده در آفریقا سوء استفاده می کنند، آنها این درگیری ها را جهاد می دانند. شیخ حامد العلی، یکی از نظریه پردازان مشهور سلفی اهل کویت، در دسامبر 2006 گفت که مسلمانان سومالی، یمن، سودان و به طورکلی آفریقا و هم چنین عربستان سعودی و مصر موظف به شرکت در جهاد هستند.(2) پیام هایی که در فضای مجازی و در پایگاه های جهادی قرار گرفته است، ارائه کننده نقشه، و توصیه های راهبردی و هم چنین تشویق مبارزانی است که آماده رفتن به سومالی می شدند. در یکی از پیام ها در ژانویه 2007 آمده است که سومالی «دروازه جنوبی» به سوی اورشلیم است و اگر این کشور از دست برود «پشیمانی، ندامت، خفت و ترس» گریبان گیر مسلمانان خواهد شد.(3)

رهبر فعلی القاعده، أیمن الظواهری، در ژانویه 2007، در قالب یک پیام صوتی، مسلمانان ساکن در جای جای عالم، به ویژه مسلمانان یمن، شبه جزیره عربی، مصر، شمال آفریقا و سودان را دعوت به شرکت در جهاد بر ضد اتیوپی کرد و هم چنین خواستار فراهم کردن نیروی جنگی، در اختیار قرار دادن تجربه، کمک های مالی و توصیه

ص: 30

هایی برای مسلمانان سومالی، به منظور شکست دادن نیروهای اتیوپی - که وی آن ها را «بردگان آمریکا» خوانده بود - شد.(1)

در دارفور،(2)

دولتی مسلمان، مسبب قربانی شدن عده ای از مسلمانان در این درگیری شد. در همین زمان در 23 آوریل 2006، شبکه الجزیره نوار صوتی را منتشر کرد که در آن بن لادن از مجاهدان و حامیان آن ها - به ویژه کسانی که در سودان و شبه جزیره عربی بودند - خواست که خود را برای جنگی طولانی در غرب سودان، بر ضد غارت گران صلیبی آماده کنند. در این میان گروه های تبلیغی نیز حضور دارند که بسیاری از آن ها را عربستان سعودی و دیگر موسسات خیریه حوزه خلیج فارس تأسیس کرده اند، این موسسات، تفسیری سلفی و وهابی از اسلام تبلیغ می کنند که این تفکر دروازه ای به سوی تروریسم است.(3)

تاکتیک القاعده در شرق آفریقا مانند هر جای دیگر، این است که شبه نظامیان محلی را برای ایفای نقش در جهاد جهانی متحد کند. جنبش های جهاد جهانی به حدی قدرت گرفته اند که می توانند درگیری ها و تنش هایی را در مقیاس محلی ایجاد کنند، با این حال، حتی گروه های محلی که بیشترین وابستگی و ارتباط را با القاعده دارند نیز، برنامه و طرح های مختص خود را دارند. گفته می شود جنبش الإتحاد الإسلامی سومالی - گروهی فعال در دهه های 1980 و 1990 در سومالی که در سالیان اخیر تا حد زیادی از میان رفته است - پل های ارتباطی با القاعده برقرار کرده است، ولی به نظر می رسد عامل

ص: 31

اصلی تحریک و فعالیت این گروه، ترکیبی است از اسلام گرایی و برنامه و دستور کار ملی گرای سومالی و ضد اتیوپیایی باشد.(1)

بر اساس گزارش های موجود، هر چند اکنون، فعالیت گروه های مرتبط با القاعده در این کشورها به شدت تحت نظارت نیروهای امنیتی کنیا، تانزانیا و اوگاندا قرار دارد و مأموران اطلاعات سیا (CIA) و اف بی آی (FBI) آمریکا به طور مداوم وضعیت امنیتی این کشورها را رصد می کنند، به نظر می رسد شاخه شرق آفریقای القاعده در کشورهای تانزانیا، کنیا و اوگاندا که در حال حاضر در سکون عملیاتی به سر می برد، در آینده اقدامات تروریستی دیگری را سازمان دهی کند. در این باره، نیروهای امنیتی آمریکا با برگزاری جلساتی با همتایان کنیایی و تانزانیایی خود طی سال های 2008 و 2009 ضمن عرضه جدید ترین اطلاعات درباره وضعیت القاعده در این کشورها، خواستار جدیت هر چه بیشتر دستگاه های اطلاعاتی کنیا و تانزانیا در زمینه شناسایی و دستگیری رابطان محلی القاعده در شهرهای مختلف شدند.(2)

عوامل تسهیل کننده برای حضور جنبش های تروریستی نتیجه چند ویژگی محیطی شرق آفریقا است، از جمله: نظارت ضعیف و دولت های فروپاشیده، عدم تمرکز قدرت، رواج اقتصاد های غیر رسمی و خصوصی، مرز های پر از منفذ، دسترسی گسترده به سلاح های غیرقانونی، نزدیکی به عربستان و دسترسی موثر برای حمله به اهداف مورد نظر گروه های تروریستی.

به بررسی برخی از این عوامل تسهیل کننده می پردازیم:

متفاوت برای شبکه های تروریستی فراهم کرده است - و سومالی قائل شد، مناطق شهری وسیعی از کشور های کنیا و تانزانیا، با وجود زیر ساخت های تقریبا کاربردی منظم هستند، به افراد غریبه و بیگانگان، ناشناس بودن و همچنین منابع مورد نیاز برای ساختن شبکه هایشان را فراهم می کند.(1)

افراد صاحب نفوذ در سومالیِ بدون حکومت - با ارتباطات اجتماعی منسجم و متراکم که بر مبنای قبیله است - ظرفیت نظارت شدیدی روی بیگانگان دارند. این موضوع، سومالی را تبدیل به مکانی دشوار برای فعالیت عناصر خارجی کرده است، جز در مواردی که آن ها از حمایت گروه های محلی برخوردارند. اسناد عملیات های القاعده در سومالی در دهه 1990 نشان می دهند که این اقدامات، باعث شده که سومالی، محیطی نامهربان و مهمان ناپذیر و پرآشوب داشته باشد، شاید بیگانگان در جلب همکاری گروه های محلی موفق بوده باشند، اما بخش بندی گروه های اجتماعی و ماهیت ارتباطات اجتماعی در سومالی، می تواند ظرفیت افزایش تأثیر آن ها را در این منطقه محدود کند؛ این مطلب باعث شده است که تانزانیا و کنیا در رشد و توسعه شبکه های تروریستی، اثرگذارتر از سومالی باشند، حتی اگر سومالی هم پناه گاهی برای عده ای از این عناصر خارجی به حساب آید.(2)

بعد از شکست دادن رقیب خویش «جمعیت اتحاد برای ترمیم کشور و ایجاد صلح»،(1)

به دست گرفت،(2)

بلافاصله پس از این شکست، حمله اتیوپیایی ها، دولت اتحادیه محاکم اسلامی را در دسامبر 2006 سرنگون کرد و دولت فدرال انتقالی سومالی(3)

را در موگادیشو بر سر کار آورد، این دولت تحت حمایت و پشتیبانی ایالات متحده، اتیوپی و دیگر حکومت های منطقه ای است.(4)

سیاست اتیوپی درباره اتحادیه محاکم اسلامی، متاثر از نگرانی آن ها دربارة شکل گیری سومالی متحد، تحت رهبری یک حکومت قدرتمند بود، حکومتی که آدیس آبابا معتقد بود که در خصوص اُگادن(5)

خیالاتی را دارد و تمایل دارد که این منطقه را به قلمرو خود باز گرداند؛ علاوه بر این، نگرانی دیگری وجود دارد که القاعده بتواند پایگاهی را در قلمروِ تحت کنترلِ اتحادیه محاکم اسلامی، ایجاد کند؛ البته مداخله گروه های متعدد خارجی در سومالی، که با برنامه های مختلف صورت گرفته است، نتیجه فقدان حکومت برای مدت طولانی، علت جانبی برای تداوم نبودِ حکومت است.

1. ارتش آزادی بخش سودان،(1) که از سوی گروه های قوم گرای فور و زغوه حمایت می شدند؛ 2. جنبش عدالت و برابری(2)

که از سوی زغوه رهبری می شد و حامی دیدگاه اسلام سیاسی بود. جنبش عدالت و آزادی بعد از عزل الترابی از قدرت،(3) به لحاظ سیاسی به حاشیه رانده شده بودند. این گروه از سوی رییس جمهور چادِ، ادریس دبی(4)

حمایت و پشتیبانی می شود. جنبش عدالت و آزادی، دولت خارطوم را متهم می کرد که در کشور به نفع عرب ها، تبعیض قائل می شود. هم چنین این گروه در خواست بن لادن، «آمادگی برای جنگ صلیبی در برابر مهاجمان غرب سودان»، را رد کرد،زیرا از نظر آن ها، خطر واقعی از جانب خارطوم است، که دولت مسلمانی است که دیگر مسلمانان را می کُشد.(5)

سهم شبکه های جرم و جنایت در ناامنی و رانت خواری در منطقه شرق آفریقا دارای اهمیت است. آن ها همه جا حضور دارند، و از فساد و بی قانونی شایع در سرتاسر این منطقه، بیشترین استفاده را می کنند. خلیج عدن و آب های اطراف شاخ آفریقا، در این میان، مستعدترین مکان ها برای دزدی دریایی است. دزدان دریایی تسلیحات نظامی فراوانی در اختیار دارند و هر گونه جنایتی از جمله: چپاول، گروگان گیری و ربودن کشتی ها از آن ها سر می زند.(6)

اعضای گروه های سازمان یافتة جرم و جنایت، تنها از

ص: 35

میان مردم بومی نیستند، بلکه ارتباطاتی در سراسر این منطقه دارند. گروه های بزه کار غرب آفریقا، نظیر: تبعیدی های اهل نیجریه، لیبی و غنا نیز در این منطقه حضور قدرت مندی دارند.

بسیاری از اعمال عبادی پیروان اسلام در کشورهای آفریقا، حملات تبلیغاتی شدیدی را علیه شیعیان از یک سو و پیروان طریقت های متصوفه از سوی دیگر آغاز کردند. این انتقادهای شدید که مبانی اقتصادی مسلمانان این کشورها را مورد شک قرار می داد، با عکس العمل تند رهبران مسلمان کشورهای مزبور مواجه شد و چند مرتبه در درگیری هایی خشن بین دو طرف، برخی از مسلمانان در تانزانیا و کنیا کشته و زخمی شدند، این در شرایطی بود که تفکر شیعی به آرامی در کشورهای گوناگون قاره آفریقا راه یافته و با استقبال مسلمانان این کشورها مواجه شده بود. تقابل اندیشه های خشن وهابی گری و افکار مطابق با فطرت پاک انسانی اهل بیت علیهم السلام، موجب شد که در این منطقه رهبران وهابی با اطلاع از تنفر عمیق عموم مسلمانان دربارة آیین وهابیت، تلاش کنند تا با اقدامات خیریه و انسان دوستانه، نظیر ساخت مساجد و مدارس، حفر چاه های آب آشامیدنی در روستاها، ترمیم برخی از جاده های بین شهری، ساخت کلینیک و.... وجهه خود را بازیافته، و به صورت نرم به مقابله با تشیع و طریقت های متصوفه بپردازند. این استراتژی که پیوسته ادامه دارد و مبتنی بر سوء استفاده از فقر مسلمانان این کشورهاست، شالوده اصلی سیاست تبلیغی عربستان در بیشتر کشورهای آفریقایی را تشکیل می دهد. این فعالیت ها از سوی سازمان های تبلیغاتی عربستان، به ویژه رابطۀ العالم الاسلامی، سازمان دهی می شود. اقداماتی نظیر:

¦ ساخت مدارس قرآنی و اسلامی در شهرها و روستاهای گوناگون این کشورها و اعطای کمک های مالی گسترده به مدارس قرآنی موجود؛

¦ احداث کلینیک های بهداشتی؛

¦ احداث اردوگاه های موقتی توزیع غذا، اجناس و کمک های دارویی در مناطق قحطی زده؛

¦ اعطای بورسیه تحصیلی دانشگاه های اوگاندا، تانزانیا و کنیا به دانش آموزان مسلمان؛

¦ توزیع بلیت های رایگان حج؛

¦ احداث مساجد در شهرها و روستاها؛

ص: 37

¦ حفر ده ها حلقه چاه آب آشامیدنی در شهرها و روستاهای کشورهای این منطقه؛

¦ پرداخت حقوق ثابت به مبلغان وهابی برای تبلیغ در مساجد این کشورها؛

¦ احداث ده ها باب واحد مسکونی برای شیخ های وابسته؛

¦ توزیع هزاران بسته مواد غذایی و خرما در ماه رمضان؛

¦ توزیع سالیانه هزاران جلد کتاب و مجله اسلامی چاپ عربستان در مساجد این کشورها؛

¦ پرداخت وام های بلاعوض یا اقساط دراز مدت به شیخ های مسلمان؛

¦ تاسیس سازمان های اسلامی وابسته به خود در کشورهای شرق آفریقا؛

¦ تاسیس شبکه های رادیویی و تلویزیونی.

در دوران پیش از استعمار، دو منبع اصلی قانون در سومالی، قانون سنتی (حیر) و شرع اسلامی (شریعت) بود. هنگامی که این دو قانون با هم تضاد پیدا می کردند، غالباً قانون سنتی مقدم می گشت. در دوران استعمار، قانون های غربی معمول شد و این سه نظام قانونی در کنار یکدیگر، البته هر یک در حوزه های خاص خود، در سومالی اعمال می شد.

در این کشور پس از استقلال از استعمار ایتالیا، فرانسه و انگلستان در 1961م، طی رفراندومی، حکومت پارلمانی براساس مدل حکومتی اروپا شکل گرفت؛ در 1969م ارتش سومالی تحت رهبری ژنرال زیادباره از طریق کودتا، قدرت را دردست گرفتند؛ آن ها قدرت قانون گذاری و اجرایی را به شورای عالی انقلاب واگذار کردند که بیست عضو داشت و ریاست آن برعهده زیاد باره بود؛ این شورا خط مشی «سوسیالیسم » را دنبال می کرد که نشان دهنده وابستگی ایدئولوژیکی و اقتصادی به اتحاد جماهیر شوروی بود. حکومت سکولار زیاد باره تلاش می کرد که اعمال قوانین شریعت را از میان بردارد. در ژانویه 1975، وی قانون جدیدی دربارة خانواده وضع کرد که در قالب آن، زنان همانند مردان و به صورت مساوی ارث می بردند. برخی از علمای دینی معترض به این قانون، اعدام شدند. این اقدام، معترضان حکومت را ساکت کرد، ولی بسیاری از آن ها در سکوت، به مقاومت خود ادامه دادند.

البته صوفیه به لحاظ تاریخی در سومالی نفوذ فراوانی داشتند، همان گونه که در کل قاره آفریقا صاحب نفوذ بودند، اما در نیمه دوم قرن بیستم، تأثیر سیاسی آن ها به طور قابل توجهی کاهش یافت. با این حال، این طرز تفکر، هم چنان جزئی از شاکله مذهبی سومالی باقی ماند، اما در عین حال، دیگر نمی توان آن را یکی از جریان های سازمان یافته و تأثیر گذار به شمار آورد. سه طریقت عمده صوفیه در سومالی، قادریه، قدیمی ترین طریقت، احمدیه و شاذلیه است. رفاعیه نیز به عنوان یکی از شاخه های قادریه در میان اعراب ساکن موگادیشو رواج دارد.

تا این اواخر، فرقه وهابی در سومالی کاملا ناشناخته بود. به مجرد این که سومالیایی ها برای به دست آوردن کار، به خاورمیانه مهاجرت کردند، با وهابیت آشنا شدند و در

ص: 39

بازگشت به سومالی، دیدگاه ها و نظرات آنان را با خود به همراه آوردند و جنبش های مخفی متعددی را ایجاد کردند، از جمله این جنبش ها حرکتی نزدیک به وهابیت بود که بعد ها به نام «اتحادیه محاکم اسلامی» شناخته شد. این جنبش با تکیه بر شریعت اسلامی، به مخالفت با حکومت زیاد باره پرداخت، کسی که نگاه سوسیالیستی وی از سوی اعضای جنبش اتحادیه محاکم اسلامی، نگرشی اجنبی و غیر اسلامی به حساب می آمد.(1)

تفکرات افراطی و خشونت گرای جنبش های اسلامی در سومالی، باعث درگیری های وسیعی در طول دهه های گذشته شده بود. در دهه 1960 گروه هایی ملهم از جریان اخوان المسلمون ظهور کردند، ولی در دوران حکومت زیاد باره فعالیتشان متوقف شد. حرکة الإصلاح نمونه ای از جنبش های اسلام گرا است که در در دهه 1970 ایجاد شد. تمرکز فعالیت های این گروه، روی تعلیم و آموزش بود. بیشتر نیروهای این جریان، در دانشگاه موگادیشو و دیگر موسسات آموزشی سومالی حضور داشتند. در یکی از شبکه های رسمی غیر انتفاعی این جنبش در سومالی، بیش از 100 مدرسه با 100000 دانش آموز (یک سوم آن ها دختر بودند) در موگادیشو و نیز دیگر شهر های سومالی بود که در قالب آن، بیش از 1700 معلم و 500 نفر پرسنل خدماتی مشغول به کار بودند.

در حالی که الإصلاح ادعا می کرد که حامی اصول و مبانی دموکراتیک و کثرت گرایانه است، عده ای در این که الإصلاح، ملتزم به میانه روی و اعتدال باشد، تردید داشتند. به عنوان مثال، مسئول یکی از سازمان های بین المللی در نایروبی فاش کرد که جریان اصلاح از جبهه اسلامی ملی حسن الترابی،(2) نظریه پرداز اسلام گرای اهل کشور سودان،

ص: 40

ریشه می گیرد؛ همین منبع اشاره می کند که در نخستین دیداری که بین نمایندگان حکومت فدرال انتقالی سومالی و اتحادیه محاکم اسلامی در ژوئن 2006م در خارطوم برگزار شد، تقریباً تمام اعضای هیأتی که به نمایندگی اتحادیه محاکم اسلامی فرستاده شده بودند، در جنبش الإصلاح عضویت داشتند. این منبع دربارة وجود هماهنگی میان اسلام گرایان مسلح و همین طور اسلام گرایانی که تمایلی به اعمال خشونت نداشتند، شبهه داشت و این تردید وقتی شدت می گرفت که الاصلاح خدمات اجتماعی را ارائه می داد و عناصر اتحادیه محاکم اسلامی و یا الاتحاد الاسلامی شاخه ای نظامی تشکیل داده بودند.(1)

تا زمان خیزش عناصر تندرو مرتبط با جنبش اتحادیه محاکم اسلامی در سال 2006، خشونت در شاخ آفریقا در عملیات های جنبش الاتحاد الاسلامی خلاصه می شد. اوج فعالیت های این جنبش، در دهه های 1980 و 1990 بود. این گروه در اوایل دهه 1980 و در نتیجه ادغام چندین گروه سلفی طرف دار اتحاد و مخالف با حکومت دیکتاتوری زیاد باره شکل گرفت و این که آیا در طول این دوره، جنبش الاتحاد الاسلامی با القاعده رابطه ای داشته است یا نه، در هاله ای از ابهام قرار دارد، هرچند این باور وجود دارد که القاعده هم به لحاظ مالی و هم آموزش های نظامی، از این جنبش حمایت می کرده است.

ص: 41

الاتحاد الاسلامی در اوایل دهه 1990 و در پی سرنگونی حکومت زیاد باره قدرت گرفت، به طوری که تا پایان همین دهه بخش قابل توجهی از مردم سومالی و بومی ها از طرفداران آن بودند. الاتحاد الاسلامی بخش زیادی از هوادارانش را با وعده کار و دادن خدمات اجتماعی جذب کرده بود. این وعده ها در موقعیتی به این افراد داده شد که آن ها درباره تشکیل یک حکومت واقعی در کشورشان کاملاً ناامید بودند. الاتحاد الاسلامی موفق شد جایگاه خود را با بهره گیری از دو عامل مستحکم کند: نخست برقراری ارتباط با بازرگانان موفق سومالی و دوم سرمایه گذاری در نظام بانکداری، صادرات و واردات با تأکید بر حوزه ارتباطات و آموزش های دینی.

این جنبش به تدریج به خشونت روی آورد و پایگاه اصلی عملیات هایش را در پانتلند قرار داد. شاخه ای از الاتحاد الاسلامی که در ابتدا رابطه خود را با این گروه مخفی می کرد، کنترل بوساسو، بندر اصلی پانتلند را در بهار 1991 به دست گرفت. این شاخه از الاتحاد الاسلامی پیش از آن به وسیله نیروهای وفادار به جنگ سالار مگادیشو، یعنی محمد فرح عیدید،(1)

از جنوب سومالی بیرون رانده شده بودند. استقرار آن ها در پانتلند، به تدریج کنترل دیگر بندرها و امکانات موجود را به دست گرفت و از درآمد این بنادر برای خرید اسلحه، استخدام نیروی نظامی و هم چنین فراخوانی نیروهای وفادار خود از دیگر بخش های سومالی و نیز از مناطق دوردست، برای پیوستن به نیروهای نظامی مستقر در سومالی استفاده کرد.

وقوع یک شورش در بوساسو، الاتحاد الاسلامی را از اصلی ترین منبع درآمد خود بی بهره کرد و به تدریج قدرت این جنبش کاهش یافت تا جایی که آ ن ها به شهر بندری لاس قوری واقع در سومالی لند عقب نشینی کردند. بعد از آن یوسف، یکی از بزرگان قبیله درود که روی پانتلند تسلط داشتند، به برخی از اعضای قبیله اصلی پانتلند اجازه

ص: 42

داد که به پانتلند باز گردند، البته به شرطی که دیگر کارهای سیاسی نکنند و با الاتحادالاسلامی همکاری کنند. این افراد دارای قدرت و نفوذ اقتصادی بودند و به واسطه نیاز به امکانات آموزشی و خدمات اجتماعی، بار دیگر به درون قبیله فراخوانده شدند.(1)

در اواسط دهه 1990، بعد از این که نیرو های اتیوپیایی خسارات سنگینی را به گروه الاتحادالاسلامی وارد کردند، این گروه تقریبا از میان رفت، اما برخی از اعضای آن به عضویت اتحادیه محاکم اسلامی در آمدند. اتحادیه محاکم در تابستان 2006 کنترل موگادیشو را به دست گرفت. بنابر گزارشات رسیده، در اواسط سال 2006 شیخ علی وارسامه، بنیان گذار الاتحاد الاسلامی، که پایگاهی را در بورعو واقع در سومالی لند برای خود ایجاد کرده بود، مبلغی بالغ بر 250000 دلار برای کمک به اتحادیه محاکم اختصاص داد.(2)

بلدوین، هجران،(1)

واقع در شمال سومالی، تشکیل داد. شیخ حسن ظاهر اویس در سال 1998 دو محکمه تأسیس کرد که یکی از آن ها در افکاهالان واقع در موگادیشو و دیگری در مرکا در جنوب سومالی قرار داشت. برخی از این ها از طرفِ عده ای از بازرگانان حمایت می شدند و برای خود، نیرویی شبه نظامی ایجاد کردند که نیرویی منسجم به شمار می آمد و در حفظ ثبات منطقة تحت کنترل محکمه، نقش مهمی داشت.

با افزایش تعداد محکمه ها، مجمعی به نام شورای اجرای شریعت با 63 عضو تأسیس شد که ریاست آن به عهده شیخ علی ذیر بود و شیخ حسن ظاهر دبیر کل آن بود. در سال 2004، شورای دیگری با عضویت ده دادگاه شکل گرفت که شیخ شریف شیخ احمد به ریاست آن انتخاب شد.

در 2008م کشته شد، یکی از اعضای شاخه ایر از خاندان حبر قدیرِ هاویه(1)

بود. وی هیچ گونه آموزش دینی و مذهبی ندیده بود و در این زمینه نیز اجازه نامه و یا گواهی نامه ای نداشت، اما این گمان وجود دارد که دوره آموزش های نظامی را پیش از سال 2001 در افغانستان گذرانده باشد. وی به عنوان فرمانده نظامی محکمه افکاهالان منصوب شده بود. وی عامل بی حرمتی به قبرستان ایتالیایی ها واقع در موگادیشو بود. هم چنین عده ای بر این باورند که ایرو در برخی از قتل ها، از جمله: کشتار کارگران خارجی مشغول به کار در سومالی لند نیز دست داشته است، هرچند وی در دسامبر 2006م از سوی دادگاه آن جا به دلیل نداشتن مدارک تبرئه شد. درباره این که آیا وی در قتل فعال برجسته صلح، عبدالقادر یحیی علی در جولای 2005 در موگادیشو نیز دست داشته است یا نه، تردید وجود دارد.

بسیاری از ناظران، جنبش «الشباب المجاهدون» را یکی از شاخه های القاعده می دانند؛ بررسی اظهارات برخی از سران این جنبش، وجود چنین رابطه ای را تایید می کند. شیخ محمد فؤاد شانغول یکی از ارکان این جنبش در مصاحبه ای با شبکه فرانس پرس گفت: تصمیم گرفته ایم در سراسر منطقه شاخ و شرق آفریقا اعلام جهاد کنیم و هدف از این اقدام، آزاد کردن جوامع اسلامی و نیز مرتبط کردن جهادمان با جریان جهاد جهانی است که القاعده و اسامه بن لادن آن را رهبری می کند. مختار روغو، سخن گوی رسمی القاعده، در مصاحبه ای که در اواخر سال 2009 با شبکه الجزیره انجام داد، در پاسخ به سؤالی درباره رابطه الشباب و سازمان القاعده گفت: رابطه ما با آن ها به مانند رابطه یک مسلمان با برادر مسلمانش است و مبنای عقیده مسلمان دوستی و دشمنی است؛ این که از کفار دوری کنی و با همه مسلمانان دوستی کنی، گاهی اوقات روی شبکه اینترنت، نکاتی را به عنوان مشاوره برای ما می فرستند که از آن ها بسیار بهره

ص: 45

می بریم و یا نامه هایی را با استفاده از اینترنت برای ما ارسال می کنند که از دیدن آن پیام ها بسیار خوشحال می شویم. آخرین پیامی که برای ما فرستادند فایل صوتی است از طرف برادرمان ابو یحیی اللیبی است. نمی توان گفت که ما رابطة نزدیکی داریم به طوری که آن ها جزئی از ما باشند یا ما جزئی از ایشان باشیم، این درست نیست، اما وقتی می بینیم که آن ها مسلمان هستند و با کفاری می جنگند که ما نیز با آن ها در جنگ هستیم، و هم چنین وقتی می بینیم که ایشان می خواهند شریعت خداوند در زمین پیاده شود، در می یابیم که آن ها از ما هستند و ما نیز از آن ها هستیم.

رهبران سازمان القاعده نیز پیام های متعددی را به جنبش الشباب ارسال می کنند. از جمله مهم ترین آن ها پیامی است که ابویحیی اللیبی با عنوان «در سومالی، بدون اسلام هیچ امنیتی وجود ندارد» در ژوئن 2008 ارسال کرد، وی در این پیغام حکومت سومالی را مرتد خواند و از مجاهدان سومالی خواست که با این حکومت مبارزه کنند: به کمتر از یک دولت اسلامی مستقل که مشروعیت بین المللی را به رسمیت نمی شناسد و هم چنین قوانین موجود را قبول نمی کند، راضی نشوید. پیام دوم از جانب ایمن الظواهری ارسال شد که عنوان آن «از کابل تا موگادیشو» بود؛ وی در این پیام به شیخ شریف حمله کرده بود. الظواهری در این پیام، تسلط سازمان های اسلام گرا بر بخش هایی از سومالی را «گام هایی در راه پیروزی اسلام و بیرون راندن اشغال گران» دانسته بود. وی بازگشت شریف به سومالی را «تبانی و توطئه با اشغال گران صلیبی در جهت مبارزه با جهاد و تأسیس حکومتی گوش به فرمان آمریکایی ها و غیر ملتزم به اسلام» دانسته بود؛ الظواهری در این پیام الشباب را دعوت به مجاهده با، حکومت ساخته شده به دست آمریکا، کرد، همانگونه که پیش از آن، با اتیوپیایی ها و قبل تر از آن با جنگ سالار ها جنگیده بودند. علاوه بر این اسامه بن لادن نیز در قالب پیامی، به الشباب گفت: رؤسای جمهوری مانند شیخ شریف در واقع نماینده دشمنان ما هستند، هرگز با چنین فردی پیمان نبندید، چون شیخ شریف این گونه رفتار می کند،

ص: 46

سرنگون کردن حکومت و مبارزه با وی واجب است، جنگی که اکنون در سرزمین شما رخ داده است، جنگی است میان اسلام و صلیبیان دنیا.(1)

از جمله برجسته ترین رهبران جنبش الشباب عبارتند از:

احمد عبدی غودنی، نام مستعار وی مختار ابوالزبیر است، در حال حاضر رهبری این جنبش را به عهده دارد. وی متولد هرگیزا است و سال های آغازین عمر خود را در بادیه گذرانده است. وی بعد از گذراندن دوران ابتدایی تحصیل در سال 1988، به موگادیشو و سپس به جیبوتی و برای ادامه تحصیل، از آن جا به پاکستان رفت و در دانشگاه اسلامی اسلام آباد تحصیل کرد و از دانشکده اقتصاد این دانشگاه فارغ التحصیل شد. وی هوش بالایی دارد و بسیار متواضع کم حرف و درون گرا است. وی پس از دستگیری رهبر پیشین الشباب، سید عبدالرحمن اسماعیل، که در اواسط سال 2007 در جیبوتی واقع شد، جانشین وی شد.

سید عبدالرحمن اسماعیل عرالی، وی در موگادیشو به دنیا آمد و بخش اعظمی از دوران تحصیلش را در این شهر گذراند. وی در اواخر دهه هفتاد، برای ادامه تحصیل به پاکستان رفت، اما نتوانست تحصیلات خود را تمام کند. او بعد از حوادث 11 سپتامبر، در پیشاور دستگیر و بعد از آن آزاد شد. در سال 2006 وقتی به همراه شیخ احمد اسلام، که در حال حاضر از رهبران الحزب الاسلامی است، در فرودگاه نایروبی بود، بازداشت شد و این بار با میانجی گری تعدادی از سیاسیون کنیایی آزاد شد. وی بعد ها هنگامی که برای شرکت در گردهمایی محاکم اسلامی در اوایل سال 2007 وارد جیبوتی شد، دستگیر و تسلیم مقامات ایالات متحده شد، سپس به زندان گوانتانامو فرستاده شد. بعد ها آزاد شد و به سومالی بازگشت.

فؤاد محمد خلف معروف به فؤاد شونغلی در موگادیشو به دنیا آمد و دوران آغازین تحصیل را در همین شهر گذراند. وی بعد از این دوره، به عربستان سعودی رفت و چند سال بعد به سومالی بازگشت. بعد از سقوط حکومت سومالی به سوئد پناهنده شد

ص: 47

و تا سال 2003 در این کشور زندگی کرد و بعد از آن به سومالی بازگشت و به گروه شباب المجاهدین پیوست.

مختار روبو علی معروف به ابومنصور؛ وی در بایدوا به دنیا آمد و در میان حلقه های درسی مساجد به تحصیل پرداخت، سپس به افغانستان رفت تا در جنگ بر ضد نیرو های ائتلاف که بعد از حوادث 11 سپتامبر با حکومت طالبان وارد جنگ شده بودند، شرکت کند. او ازجمله علما و فقهای جنبش شباب به شمار می آید و در مواجهه با حوادث و رخدادهای سخت، بسیار انعطاف پذیر و واقع گرا و معتقد است که فعالیت های جنبش شباب باید منحصر در مرز های سومالی باشد.(1)

دو تن دیگر از رهبران پیشین الاتحاد الاسلامی که نقش مهمی در اتحادیه محاکم اسلامی داشتند، یوسف محمد زیاد و حسن عبدالله حرسی الترکی بودند. یوسف زیاد که به نام یوسف انذاعده(2)

نیز مشهور بود، شخصی بود که گفته می شد مسلح کردن نیرو های نظامی اتحادیه محاکم به دست وی انجام شده است. سطح دانش وی از اسلام بسیار پایین بود، اما خود را، یک شیخ و هم چنین فرماندار منطقه شابل پایین سومالی قلمداد می کرد. وی به همراه اویس در حدود سال 2005 انتقال سلاح از اریتره را آغاز کردند(3).

به محض این که افراد اندکی به عنوان نیروی نظامی برای اتحادیه محاکم اسلامی فراهم شد، انذاعده به عنوان رییس شاخه نظامی اتحادیه محاکم اسلامی منصوب شد.(4)

الترکی نیز که یکی از اهالی منطقه اگادن، واقع در اتیوپی، بود، از رهبران پیشین الاتحاد الاسلامی به شمار می آمد. وی با القاعده نیز روابطی داشت و بعد ها به عنوان یکی از رهبران نظامی اتحادیه محاکم اسلامی در منطقه جُبه پایین، واقع در نزدیکی مرز کنیا، منصوب شد.(5)

ص: 48

ائتلافی نه چندان منسجم از حدود 20 گروه سیاسی- نظامی قبیله ای بود. شیخ شریف در اواسط دهه 1990 با حسین عیدید - فرزند آخرین جنگ سالار موگادیشو، محمد عیدید - در فرآیند صلح سودِر(1)

که مورد حمایت اتیوپی بود، همکاری داشت.

شیخ شریف در سال 2003 بعد از مشاجره ای که با محمد ذیر انجام داد، مجبور به ترک جوهر(2)

شد و به موگادیشو رفت. در بازگشت به موگادیشو، وی محکمه سی سی را در ناحیه یاقشید، واقع در شمال موگادیشو، تشکیل داد. زمانی که اتحادیه محاکم اسلامی به قدرت رسید شیخ شریف به عنوان چهره ای میانه رو، دعوت به آشتی و گفت گو کرد، گرچه عناصر تندرو اتحادیه محاکم اسلامی به سرعت کنترل محاکم را به دست گرفتند. در ژوئن 2006 اتحادیه محاکم اسلامی عالی ترین دادگاه اسلامی سومالی شد که 93 عضو در شورای مرکزی آن حضور داشتند و ریاست آن به عهده اویس بود. این دادگاه سیاست های اصلی سومالی را تعیین می کرد. شیخ شریف با انتصاب به مقام ریاست کمیته اجرایی، تنزل درجه پیدا کرد. این کمیته، اجرا کننده دستورهای شورا بود. در این کمیته دو تن از علمای تندرو سلفی به عنوان جانشین برای شیخ شریف تعیین شدند. به این ترتیب با وجود این که عناصر تندرو تنها سه محکمه را اداره می کردند، اما عملا کنترل کل جنبش را در اختیار گرفتند.(3)

تکیه گاه نظامی جریان تندرو اتحادیه محاکم، جنبش الشباب بود، آن ها گروهی از جوانان متعصب سومالی بودند که توسط ایرو و با همکاری نیرو های نظامی خارجی، آموزش دیده و عقاید مذهبی و دینی به ایشان تلقین شده بود.(4) دیگر نیروهای نظامی

ص: 50

اتحادیه محاکم، به اندازه الشباب به اتحادیه محاکم اسلامی متعهد و ملتزم نبودند. آن نیرو ها صرفا جنگجویانِ قبیله ای بودند که برای اجرای احکام صادره از سوی محاکم پول دریافت می کردند. همان گونه که از نام این گروه پیداست بخش اعظم این گروه را جوانان و نوجوانانی تشکیل می دادند که در اواخر دهه دوم و یا اوایل دهه سوم عمر خود به سر می بردند، این جوانان در طی جنگ های داخلی رشد کرده بودند و عقاید اسلامی خشک و متعصبی داشتند و غالبا در خلاف جهت اهداف اتحادیه محاکم اسلامی عمل می کردند. الشباب نیرویی جایگزین قبیله به شمار می آمد اما در عمل از تجربیات و دانسته های تمام قبایل استفاده می کردند.

افراط گرایی اتحادیه محاکم اسلامی و اِعمال سخت گیرانه شرع اسلامی از سوی این گروه - به گونه ای که به رسوم و ارزش های مرسوم و سنتی سومالی نیز بی اعتنا و حتی در پاره ای موارد آن ها را نقض می کرد - باعث شد که این گروه جایگاه خود را در میان مردم از دست بدهد. یکی از خبرنگاران زن غربی می گوید که هر بار می خواسته با یکی از رهبران اتحادیه محاکم اسلامی گفت گو کند، مجبور می شده است خود را به طور کامل بپوشاند، تا جایی که در نهایت وی مجبور به پوشیدن یک عبا به همراه نقاب - حجابی برای صورت که تمام صورت را جز چشم ها می پوشاند - می شده است. اقدام اتحادیه محاکم اسلامی در ممنوع اعلام کردن خط - نوعی گیاه مخدر که در سرتاسر منطقه فرهنگی سومالی مصرف می شود - باعث تحریک مخالفت ها بر ضد این اتحادیه و در مواردی حتی موجب شورش و طغیان مردم شد.

اتحادیه محاکم اسلامی به واسطه اختلافات درونی و عدم محبوبیت به دلیل رفتار قهر آمیز مبتنی بر دین، ضعیف شده بود، اما بی تدبیری آن ها در خصوص اتیوپی و متعاقب آن بروز درگیری، عامل اصلی سرنگونی این گروه بود. پس از این که اتحادیه محاکم اسلامی، موگادیشو را در اختیار گرفت، حوزه نفوذ خود را به سوی شمال و جنوب گسترش داد که این کار، حکومت انتقالی فدرال در بایدوا را تهدید می کرد. گفتگو هایی در خارطوم برای ایجاد توافق میان دولت فدرال انتقالی و اتحادیه محاکم

ص: 51

اسلامی برگزار شد، این مذاکرات مورد حمایت سازمان کشور های عربی بود، اما به نتیجه ای نرسید و در پی آن، اتیوپی به سومالی حمله کرد.(1)

بعد از منحل شدن اتحادیه محاکم اسلامی، شیخ شریف به سوی مرزهای کنیا رفت و در 21 ژانویه 2007 خود را تسلیم مقامات کنیا کرد. وی بعدها به یمن و از آن جا به اریتره رفت و به گروهی پیوست که رهبری آن به عهده سخن گوی پیشین مجلس دولت فدرال انتقالی یعنی شیخ حسن شیخ احمد بود.

ص: 52

15. “Islamic Fundamentalism in Somalia,” International Institute for the Study of Islam and Christianity (IISIC) Bulletin, December 1993/January 1994.

16. Kenneth J. Menkhaus, “Political Islam in Somalia” Middle East Policy, Vol. 9, No. 1, March 2002.

17. Sunguta West, “Somalia’s ICU and Its Roots in al-Ittihad al-Islami,” Jamestown Foundation, Terrorism Monitor, Vol. 4, No. 15, July 27, 2006.

18. Michael A. Williams, “An Interim Agreement Gives Islamists an Edge in Somalia,” Power and Interest News Report (PINRN), September 7, 2006.

ص: 54

بوکوحرام گروهی تازه تأسیس است و پویش آن به گونه ای نبوده است که مورد توجه واقع شود، تحقیقات اندکی درباره ایشان صورت گرفته است. نگارنده با جستجویی که انجام داد به منابع کتاب خانه ای کمی دسترسی پیدا کرد. به همین علت در بعضی از بخش های مقاله از سایت ها کمک گرفته شده است.

بریتانیا کاربرد داشته و مسلمانان سنت گرا از آن به عنوان اصطلاحی تحقیرآمیز برای نامیدن علوم غربی به جای علوم شرعی - اسلامی و کاربرد الفبای لاتینی به جای عربی در نوشتن مطالب به زبان بومی استفاده می کردند.(1)

تاریخ دقیقی از تشکیل این گروه در دست نیست. نشانه هایی وجود دارد مبنی بر این که، برخی از اعضای کلیدی طالبان نیجریه، از جمله امینو تاشن ایلیمی،(2)

در تأسیس و تکامل آغازین بوکوحرام نقش مؤثری داشته اند. یکی از افسران نظامی عالی رتبه ی نیجریه معتقد است که این گروه از سال 1995 به نوعی موجودیت داشته است. این درحالی است که عده ای دیگر نوشته اند که این گروه به صورت رسمی در سال 2003 یا 2004 شکل گرفته است. ایسیوما مادیکه(3)، یکی ازخبرنگاران اهل نیجریه با این نظر که بوکوحرام در سال 1995 با عنوان صحابه و به رهبری لاوان ابوبکر تأسیس شده است مخالف است. لاوان ابوبکر(4)

یکی از علمای محافظه کار نیجریه است که پس از به راه انداختن حرکت صحابه، راهی عربستان سعودی شد تا در دانشگاه مدینه مطالعات خود را ادامه دهد. عیسی عمر گوسائو(5)

براین باور است که باید ریشه های این جنبش را در میان گروهی از دانشجویان مسلمانی جست وجو کرد که در سال 2002 از تحصیل در دانشگاه موگادیشو انصراف داده بودند.(6)

در کتاب الحرکات الاسلامیه فی الوطن العربی آمده است که تاریخ تشکیل این گروه در سال 2001 است.(7)

باوجود نقل قول های متناقض، بسیاری از ناظران اجماع دارند که عالمی 32 ساله به نام محمد یوسف(8)

در سال 2002 مجموعه ای مذهبی، متشکل از یک مسجد و یک

ص: 58

مدرسه شبانه روزی در مایدوگوری، مرکز استان بورنو، تأسیس کرد. در کنار این مجموعه عده ای از نمازگزاران گردهم جمع شدند و نام جماعت أهل السنة للدعوة و الجهاد را بر خود گذاردند. آدام نوسیتر(1) یکی از خبرنگاران نیویورک تایمز، مایدوگوری را بدین شکل توصیف کرده است: «شهری بسیار گرم و کمترتوسعه یافته که حدود یک میلیون نفر جمعیت دارد و در مرز کامرون قرار گرفته است. شعارهایی درباره الله در چهارراه ها نصب شده، زنان کاملاً پوشیده هستند و پسربچه های نه چندان دل چسب، در قالب گروه های متعدد، کاسه های گدایی در دست گرفته اند». والدین این پسران که در گزارش آدام آمده است، آن ها را برای تحصیل در مدرسه های شبانه روزی به شمال نیجریه فرستاده بودند. در این مدارس، به غیر از حفظ کردن طوطی وار قرآن، از علوم دیگر چیزی فرا نمی گرفتند. هیچ پولی نداشتند و مجبور بودند که برای ادامه زندگی، در خیابان ها گدایی کنند. مسلماً برخی از معلمان این مدرسه از شاگردانشان سوءاستفاده می کردند. در مواردی معلمان، بخشی از چیزی را که مردم به این پسران می دادند، از آن ها می گرفتند و گه گاه نیز آن ها در درگیری های مذهبی، از این پسران به عنوان سرباز استفاده می کردند. در اواخر دهه 1990 به مانند تمامی استان های شمالی نیجریه، شریعت اسلامی به عنوان قانون رسمی در مایدوگوری پذیرفته شد، اما از نظر یوسف در پیاده سازی شریعت اسلامی به اندازه کافی سخت گیری به عمل نمی آمد. یوسف به عنوان یک سلفی متدین معتقد بود: دلیل رنج و آزار جوامع مسلمان این است که ایمان رهبران آن ها حقیقی نیست. این ابن تیمیه بود که اولین بار این عقیده را در قرن 13 میلادی ترویج کرد. وی در سخنرانی های خود می گفت: باید برای دفاع از امت و گستراندن دامنه ایمان، جهاد کرد.

وی می گفت: رهبری که شریعت اسلامی را به طور کامل در جامعه اجرا نکند و در برابر کفار به جهاد نپردازد، شرایط لازم برای حکومت را ندارد. تونی جانسون یکی از

ص: 59

اعضای شورای روابط خارجی بر این باور است که یوسف با به جاآوردن عبادت بر مبنای دیدگاه سلفی و نیز عزلت گزینی به دنبال ترویج اسلام و هم چنین تشویق اجرای دقیق شریعت اسلامی در استان های شمالی نیجریه بود. وی موفق شد بیش از همه جوانان ناراضی و دانشجویان و فارغ التحصیلان بی کار را جذب کند. در میان این جوانان، نارضایتی عمیقی از تبعیض های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی وجود داشت؛ از جمله: حکومت داری ضعیف و فساد در میان طبقه حاکم و همین نارضایتی به آن ها انگیزه می داد. همین جوانان تازه وارد بودند که در شورش مایتاتسین(1) در شمال غربی نیجریه که در اوایل دسامبر 1980 روی داد، نقش داشتند. انگیزه ایشان از این اقدام، مظالم حکومت نیجریه بود. یوسف در سخنرانی هایش، مسلمانان شمال نیجریه را به دلیل مشارکت در چیزی که وی، دولت غیرمشروع می نامید، به باد انتقاد می گرفت و هواداران خود را تشویق کرد تا به وضع موجود اعتراض کنند و از جامعه و سیاست کناره گیرند. هواداران یوسف و مایتاتسین با ردکردن تمدن غرب، خواستار پیاده سازی سخت گیرانه و دقیق شریعت اسلامی شدند.(2)

بوکوحرام به دنبال تشکیل یک نیجریه بهتر بود و تحقق این هدف را در پیروی موبه مو از تعالیم اسلام می دید. وجود فعلی جنبش، بعد از انتقالش به ایالت یوبی در سال 2004 با عملیات هایش علیه نیروهای امنیتی دولت محسوس شد.(3)

به مرور زمان اعضای گروه به طرز فزاینده ای، دیدگاه های خود را در تقابل با نظرات مقامات سکولار می دیدند. به نظر اعضای بوکوحرام، این مقامات، نمایندگان دولت فدرال فاسد و غیرمشروع بودند، دولتی که تحت سلطه مسیحیان بود. در تابستان 2009 هنگامی که مقامات بوچی(4)،

سخنرانی و جذب نیرو را برای آن ها ممنوع اعلام کردند، ناامیدی و دل زدگی اعضای گروه از مقامات محلی بیشتر شد. بعد از آن و در تاریخ 11 ژوئن 2009

ص: 60

تقابلشان با پلیس به خشونت کشید. در آن زمان قانون لزوم استفاده از کلاه ایمنی برای موتور سواران در نیجریه به تصویب رسیده بود، اما در جریان مراسم تدفین عده ای از اعضای گروه که در اثر تصادف با اتومبیل کشته شده بودند، افراد گروه این قانون را نقض کردند. پلیس این عمل را یک نافرمانی آشکار از سوی اعضای بوکوحرام دانست که نتیجه یک رفتار مخالفت آمیز مداوم بود و باید درباره آن چاره ای اندیشیده می شد. در جریان درگیری 17 تن از اعضای گروه هدف گلوله قرار گرفتند. تمامی آن ها در بیمارستان آموزشی دانشگاه مایدوگوری بستری شدند و زنده ماندند. رفتار های سخت گیرانه و خشن پلیس در ابتدا باعث خشم اعضای گروه شد و بعد ها این خشم به خیزشی مسلحانه در استان بوچی تبدیل شد و بعد از آن این شورش های مسلحانه، دیگر استان های شمال نیجریه را همچون: بورنو، یوبه، کانو تحت تأثیر قرار داد. خشونت ها زمانی آغاز شد که اعضای بوکوحرام ایستگاه پلیس داتسن تنشی(1) واقع در بوچی را تخریب کردند. در طی 4 روز بعد، اعضای بوکوحرام در شهر های مایدوگوری، لامیسولو(2) و گامبورو(3)،

حملاتی را به پایگاه های پلیس ایالتی، یک مدرسه ابتدایی، یک زندان امنیتی، اداره استخدام ملی، مرکز پلیس ماکرا(4)، پادگان های موبایل کالج پلیس و چند کلیسا صورت دادند. در نتیجه این حملات، 50 شهروند، 22 شخص ناشناس - درباره این که آن ها جزء شبه نظامیان مهاجم بوده اند یا نه؟ تردید وجود دارد - دو افسر پلیس و یک افسرِ زندان، کشته شدند.(5)

ارتش نیجریه برای تقویت و کمک به نیروهای پلیس در منطقه مستقر شد و بسیاری از اعضای بوکوحرام را دست گیر کرد و عده ای نیز با حالتی تحقیرآمیز در محوطه ایستگاه های پلیس در معرض دید عموم قرار گرفتند. یوسف در کنار پدر همسرش بافوگو(6)

ص: 61

و دیگر اعضای این فرقه محکوم به اعدام شدند و این حکم در 30 جولای 2009 خارج از یک مرکز پلیس واقع در مایدوگوری در بین مردم اجرا شد. پلیس در ابتدا ادعا کرد که وی در جریان یک درگیری شدید مسلحانه، با افسران وظیفه کشته شده است، اما کلیپ هایی که بعد ها منتشر شد، نشان داد که وی با خون سردی کامل اعدام شده است. بسیاری از ناظران و حامیان حقوق بشر اعلام کردند که اجرای حکم اعدام یوسف بدون برگزاری دادگاه واجد صلاحیت بوده است. در نهایت دولت نیجریه این مطلب را پذیرفت و در اواخر سال 2011 پنج افسر پلیس را به اتهام قتل یوسف به دادگاه فراخواند. این برهه، را می توان نقطه تحول بوکوحرام دانست. رهبران جدید این گروه بعد از قتل یوسف، امام شیکائو(1)

- رهبر معنوی و فرمانده عملیات های بوکوحرام - کبیرو سوکوتو(2)

- احتمالا مغز متفکر حملات کریسمس 2011 - و شیخ ابومحمد(3)

- که برخی از ناظران وی را بسیار افراطی تر از یوسف دانسته اند - بودند. برای بسیاری ازاعضای این گروه، قتل ناعادلانه یوسف کینه و دشمنی آن ها را دربارة حکومت تشدید کرد.(4)

کارشناسان می گویند: با ورود شیکائو در رأس جنبش، حملات بیشتر علیه غیرنظامیان، مسیحیان و مسلمانان شکل گرفت. شیکائو، نامه یوسف علیه فساد دولت نیجریه را فراموش کرده بود. وی قبل از کشته شدن یوسف، او را به معتدل بودن در مقابل نیروهای نظامی دولت متهم کرده بود. افراط در تفکر شیکائو را، در این کلام او می توان یافت: «احب أن اقتل من یأمرنی الله بقتله، تماما کما أحب قتل الدجاج و الأغنام»؛ دوست دارم همچون مرغ و گوسفندان، هر کسی را که خدا امر به کشتنش کرده است، بکشم.(5)

ص: 62

نکته قابل توجه مرگ شیکائو است. سخن گوی نیروی مشترک انجام عملیات و تشکیلات متشکل از پلیس و نیروهای نظامی و اطلاعاتی ادعا کرد که رهبر بوکوحرام که شیکائو می باشد در سه شنبه (یا دوشنبه) فوریه 2013 کشته شده است. گزارش ها حاکی است که وی به همراه سه تن دیگر، در درگیری های شمال مایدوگری کشته شده اند.(1)

آن چه اکثریت اذعان دارند این است که شیکائو در زمان 25 ژولای تا 3 اوت کشته شده است، اما این بیانیه خالی از تناقضات نیست. در اول بیانیه اعلام می کند که ممکن است شیکائو کشته شده باشد، اما در فقرات دیگر مرگ او را یقینی تلقی کرده است.(2)

مرگ وی در هاله ای از ابهام است و اعتقاد به مرگش یقینی نیست.

بوکوحرام با پیروی از تفکر تند سلفی خود که ممزوج با اندیشه خوارج است(3)

به طور کلی به دنبال جلوگیری از آموزش و پرورش غربی و فرهنگ غرب است، زیرا فرهنگ غربی را موجب فاسد شدن عقاید اسلامی می داند. علاوه بر این، به فکر گسترش قوانین اسلامی به تمام کشور نیجریه از جمله مناطق جنوبیِ مسیحی نشین، می باشد.(4)

چنان چه ابوقاقا از مسئولان ارشد بوکوحرام در گفت وگو با روزنامه انگلیسی گاردین تأکید می کند: این گروه فقط هنگامی مذاکره خواهد کرد که شریعت اسلامی را در نیجریه پیاده کند و دولت را خود تشکیل دهد.(5)

در چشم اندازی که بوکوحرام از آینده می دهند، مدرنیته و جهانی سازی غربی جایی ندارد و آن ها در راستای تأثیر بر جامعه مسلمان نیجریه از ابزار خشونت استفاده می کنند. ظلم در مسائل اقتصادی که موجب ناامنی و به حاشیه رانده شدن جامعه مسلمان نیجریه به لحاظ فیزیکی و روحی شده است، تا اندازه ای در گسترش مسلک بوکوحرام موثر بوده است.

ص: 63

به مانند همه جنبش های تروریستی در طول تاریخ، بوکوحرام نیز در ابتدا جنبشی کوچک بود که با گذر زمان قابلیت های عملیاتی بیشتری پیدا کرد و ضربات وارده از سوی این گروه عمیق تر شد و مانند یک غده سرطانی دامنه آن از استان بورنو به استان های مجاور گسترش یافت و در نهایت به ابوجا رسید.

نکته قابل توجه این است که در راه گسترش و پیشروی بوکوحرام موانعی است؛ از جمله این که رهبران مورد احترام جهان اسلام، فعالیت آن ها را محکوم کرده اند؛ به عنوان مثال رهبر جامعه اسلامی نیجریه، سلطان ابوبکر سعد، رفتار بوکوحرام را غیراسلامی اعلام کرده است. مانع دیگر را می توان چنددستگی این گروه دانست. چنان چه بنا به گفته ژنرال هام این احتمال وجود دارد که بوکوحرام به دو بخش تقسیم شود که یکی به دغدغه های محلی تمرکز می کند و دیگری به فعالیت های خشونت بار بین المللی می پردازد. در 4 نوامبر 2011 در گزارشی در نشریه اسوشیتد پرس این احتمال مطرح شده بود که ممکن است بوکوحرام حتی به سه گروه تقسیم شود که یکی از آن ها گرایش به میانه روی خواهد داشت و طرف دار پایان خشونت است؛ دومین گروه خواهان امضای توافق نامه صلح و سومین دسته اهل گفت وگو مذاکره نیست و خواهان اجرای دقیق قوانین شریعت در سرتاسر نیجریه است. لااقل می توان گفت که بر پایه مدارک موجود در میان عده ای از اعضای بوکوحرام نوعی ناسازگاری و عدم توافق وجود دارد. در 19 جولای 2011 گروهی که نام جنبش اسلامی یوسفیه را بر خود گذاشته بودند بروشور هایی را در سراسر مایدوگوری پخش کردند که در آن بوکو حرام را «شیطان» نامیده بودند. نویسندگان این بروشور ها با حمایت از میراث محمد یوسف، از حمله به شهروندان معمولی و معابد برائت جسته بودند. به گفته جان گمبرل(1)،

«شکاف در بوکوحرام به حدی جدی است که یکی از نمایندگان گروهِ میانه رو بوکوحرام، بعد از انجام مذاکره با رئیس جمهور سابق نیجریه، اولوسگون اباسانجو(2)

به

ص: 64

قتل رسید». واقعه ای که وی بدان اشاره می کند در 18 سپتامبر 2011 اتفاق افتاد وقتی الحاج باباکورا فوگو(1)، برادر همسر محمد یوسف، بعد از ملاقات با اباسانجو در مایدوگوری که ظاهرا بخشی از گفت وگوهای مورد حمایت دولت برای مذاکره با بوکو حرام بوده است، هدف گلوله قرار گرفت و کشته شد. روز بعد پیامی برای خبرنگاران روزنامه های مایدوگوری ارسال شد که در آن بوکوحرام مسئولیت این اقدام را به عهده گرفته بود.(2)

اگر حقیقاً در میان رده های اصلی بوکوحرام شکافی پدید آمده باشد، این موضوع عاملی برای سرعت گرفتن شکست این گروه است.

ارتباط بین دو گروه بوکوحرام و القاعده برای هردو مفید فایده است. بوکوحرام به تخصص، سلاح و امکانات مالی القاعده دسترسی پیدا می کند و با شبکه جهانی جهاد مرتبط می شود و القاعده نیز در مقابل پایگاهی مهم و موثر در کشور نیجریه به دست خواهد آورد، چون نیجریه یکی از متحدان کلیدی ایالات متحده و اروپا به شمار می رود، به ویژه به دلیل اهمیتی که نیجریه در بازار های جهانی نفت دارد.

در سال 2003 اسامه بن لادن(1) اظهار داشت که نیجریه یکی از معدود کشورهایی است که «آمادگی لازم برای رهایی» را دارد. این سخنان نشان دهنده آن بود که القاعده از ایجاد گروهی وابسته به خود در نیجریه به شدت استقبال می کند. بر این اساس، دانشمندان و سیاست سازان غربی به دنبال مدارکی هستند که نشان بدهد آیا بوکوحرام از یک فرقه مذهبی- محلی به یکی از گروه های مرتبط با شبکه تروریستی فراملیتی القاعده تبدیل شده است یا خیر؟

میان بوکوحرام و القاعده در حیطه ایدئولوژیکی یقیناً چند اصل مشترک وجود دارد: الف) ستم هایی که موجب تحریک حملات خشونت بار القاعده شد با تصویری که

ص: 66

بوکوحرام از جهانی سازی غرب و تأثیر ذاتی آن بر وضع موجود مسلمانان مشابهت داشت؛ ب) هر دوی این گروه ها، مروج این دیدگاه هستند که اشخاص سیاسی و نخبگان ثروتمند با اجازه دادن به رواج گناهانی مانند: روسپیگری، فیلم ها و تصاویر غیراخلاقی و الکل، نوع بشر را فاسد کرده اند و به این ترتیب باعث ازمیان رفتن پاکی جوامع مسلمان شده اند؛ ج) هم اعضای بوکوحرام و القاعده اشتراک نظر دارند که حکومت بر اساس قوانین شریعت بر حکومت مبتنی بر قوانین سکولار، برتری دارد و هر دو گروه ادعا می کنند که از اسلام در برابر تاثیرات غرب دفاع می کنند، تأثیراتی که زن یا مرد مسلمان را از انجام تکالیف دینی خود باز می دارد. تفکر محوری بوکوحرام و حملاتی که این گروه تاکنون انجام داده است، آن ها را به یکی از عوامل تهدیدکننده ثابت منطقه تبدیل کرده است. ایشان ادعا می کنند که به دنبال ایجاد دنیایی بهتر برای مسلمانان نیجریه هستند و بر این باورند که عمل کردن در محدوده نیجریه بیش از حمله به اهداف واقع در دیگر کشورها، مانند فعالیت های القاعده، می تواند به آن ها در رسیدن به این هدف کمک کند.(1)

برای بررسی ارتباط این گروه با القاعده، مطالعه گزارشات ذیل مفید است:

در سال 2009 بی بی سی گزارش می دهد که «مدت ها هیچ مدرکی درباره فعالیت سازمان اسامه بن لادن در نیجریه وجود نداشت، به استثنای اندک بازداشت هایی که نیروهای دولتی صورت داده بودند و نیز هشدار هایی که از سوی ایالات متحده درباره احتمال مورد حمله قرارگرفتن منافع آمریکا در کشور داده شد.» بنابه گفته آدام حجازی(2)،

نیجریه شناس دانشگاه آکسفورد، «فرقه های اسلام گرای نیجریه نسبتاً محلی هستند و جهت گیری درون گرا دارند و به جای وارد شدن به جنبش جهانی جهاد بیشتر روی مبارزه با دولت نیجریه تمرکز کرده اند.» در سال 2010 شاخه القاعده در مغرب اسلامی اعلام کرد که قصد دارد مسلمانان نیجریه را آموزش دهد و مسلح کند تا آن ها

ص: 67

با حکومت مسیحی این کشور وارد جنگ شوند. بنابه گزارشی که در رویترز منتشر شده است، امیر القاعده شاخه غرب آفریقا، ابومصعب عبدالودود در اظهاراتی تایید شده از سوی این سازمان اعلام می کند: «ما آماده هستیم که نیرو های شما را آموزش دهیم و مسلح کنیم و هر چیزی را که برای دفاع شما از حامیان ما در نیجریه لازم است از جمله: نیرو، اسلحه و مهمات را برای شما فراهم کنیم.» در ژوئن 2010 خبری روی خروجی شبکه ماهواره ای الجزیره قرار گرفت مبنی بر این که رهبر القاعده در مغرب اسلامی، عبدالودود پذیرفته که با در اختیارگذاشتن و ادوات نظامی، از بوکوحرام در راه دفاع از مسلمانان نیجریه و مقابله با پیش روی اقلیت صلیبی پشتیبانی کند و در عوض انتظار دارد بوکوحرام دامنه عملیات های خود را گسترش دهد و به منافع بیگانگان از جمله آمریکایی ها در نیجریه حمله کند. در اکتبر 2010 طبق شنیده ها یکی از رهبران ارشد بوکوحرام به نام شیخ محمد ابوبکربن محمد الشکوی، در پاسخ به دعوت عبدالودود متعهد شده است که بوکوحرام به القاعده در مغرب اسلامی وفادار بماند. در ژوئن 2011 استراتژی های ملی که اخیراً دربارة مبارزه با تروریسم منتشر شده به این مطلب اشاره دارد که القاعده در مغرب اسلامی در حال آموزش دادن مبارزانی از سازمان های هم پیمان، از جمله: بوکوحرام ست. در ژوئن 2011 سخن گوی بوکوحرام اعلام کرد که تعدادی از اعضای این گروه اخیراً دوره آموزش نظامی را در سومالی گذرانده و به نیجریه بازگشته اند. به نظر می رسد گروه الشباب، وابسته به القاعده نیرو های نیجریه را آموزش داده باشد. شبکه خبری آی پی تی اظهارات سخن گوی بوکوحرام را منعکس کرد: می خواهیم همه بدانند که جهادگران ما به تازگی از سومالی به نیجریه بازگشته اند، آن ها در سومالی یک دوره رزمی واقعی را گذرانده اند و کسانی ایشان را آموزش داده اند که سومالی را تبدیل به کشوری غیرقابل کنترل کرده اند. در آگوست 2011 ژنرال کارتر هام(1)،

فرمانده نیروهای آمریکا در آفریقا، اظهار داشت بر

ص: 68

اساس گزارشات چند منابع اطلاعاتی، این گروه در تلاش است تا علاوه بر گروه الشباب سومالی با سازمان القاعده غرب آفریقا نیز رابطه برقرار کند. وی در ادامه گفت، آنچه در حال حاضر بسیار نگران کننده است تمایل و اراده آشکار بوکوحرام و القاعده غرب آفریقا برای همکاری و هماهنگ سازی اقدامات است.(1)

بنا به گزارش سرویس امنیت دولتی نیجریه یکی از اعضای بوکوحرام به نام ممان نور(2)

در حمله به سازمان ملل متحد، متهم به پایه ریزی این حمله است. درباره وی این باور وجود دارد که وی ارتباطاتی نیز با گروه الشباب سومالی - از گروه های وابسته به القاعده - دارد. بعد از وقوع این حمله ژنرال هام گفت: بوکوحرام، الشباب و القاعده غرب آفریقا هر کدام با صراحت از قصد خود برای هدف قراردادن منافع غرب به ویژه ایالات متحده سخن به میان آورده اند. برخی ناظران وقوع این حمله را نشان دهنده گذر از مرحله اشتراک ایدئولوژیکی و رسیدن به هماهنگی عملیاتی و راهبردی میان القاعده و بوکوحرام دانسته اند. در نوامبر 2011 معاون وزیر خارجه الجزایر عبدالقادر مساحل(3)

گفت: شکی وجود ندارد که میان بوکوحرام و القاعده هماهنگی و همکاری وجود دارد. نوع عملیات های دو گروه و گزارشات اطلاعاتی نشان می دهد که این دو با یکدیگر همکاری می کنند. هم چنین در همان زمان سفارت آمریکا به شهروندان ساکن در کشور و گردشگرانی که از نیجریه دیدن می کنند درباره حملات احتمالی بوکوحرام به هتل های بزرگ ابوجا از جمله 98 هتل هیلتون، هتل ها و برج های شرایتون و هتل های مجلل نیکون هشدار داد. گروه های وابسته به القاعده هتل های کشور های غربی را در جای جای دنیا از جمله: کنیا، اندونزی، فیلیپین، ترکیه و پاکستان حمله کرده اند. عبدالقاقا(4)،

سخن گوی ادعایی بوکوحرام گفت: حقیقت دارد که ما ارتباطاتی با القاعده داریم. آن ها ما را یاری می کنند و ما نیز کمکشان می کنیم و در 30 نوامبر 2011 کمیته

ص: 69

امنیت داخلی مجلس نمایندگان ایالات متحده، گزارشی با این عنوان منتشر کرد: «بوکوحرام: ظهور تهدیدی برای سرزمین ایالات متحده.» در این گزارش ادعا شده است: شاید نگران کننده ترین مطلب درباره خیزش بوکوحرام در نیجریه گزارش های مبنی بر همکاری فزاینده میان این گروه و القاعده در مغرب اسلامی و الشباب باشد. سرعت تکامل بوکوحرام نشان دهنده به اشتراک گذاشته شدن سلاح و تخصص بین سازمان های مختلف تروریستی فعال در قاره آفریقا است.(1)

اخیراً ارتباط روشن تری در برخی موضع گیری های سخن گوی این جنبش به نام موسی تانکو دیده می شود. در گزارش هوسا در BBC آمده است که سخن گوی بوکوحرام بعد از مرگ رهبرشان اظهار کرد که در حال حاضر به القاعده ملحق شده است. البته این را می توان یک روش دانست که وی با این کلام، ترس را در میان رهبران نیجریه و نیروهای امنیتی ایجاد می کند و این مطلب حقیقت خارجی ندارد. بر پایه گزارش های اینترنتی در برخی مراکز خبری، بوکوحرام با گروه القاعده در مغرب اسلامی پیوند خورده است. این مطلب در گفتار رئیس القاعده مغرب، ابومصعب عبدالودود الجزائری، آمده است. ابومصعب اشاره کرده است که حیطه سازمان خود را تا شمال نیجریه گسترش خواهد داد. از دیگر سو برخی اخبار حاکی از ارتباط گروه بوکوحرام با گروه سلفی جهادی الجزائر است. توجه به این سخنان به این معنا نیست که همه آن ها حقیقت دارند، بلکه نشان گر آن است که در پیوند بین گروه بوکوحرام با القاعده شکی نیست.(2)

عطیه عیسوی، کارشناس مسائل آفریقا، می گوید: بدون شک، گروه بوکوحرام از سوی تشکیلات القاعده از طریق کشور همسایه، نیجر حمایت می شود و به سلاح هایی که بعد از سرنگونی رژیم معمر قذافی از لیبی قاچاق می شود، دست رسی دارد.(3)

ص: 70

علاوه براین مطالب گروه افراطی بوکوحرام رسماً به روابط نزدیک خود با القاعده در عربستان سعودی اذعان کرد. به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شبکه العالم، ابوقاقا، از مسئولان ارشد گروه بوکوحرام، با بیان این که اعضای این گروه از القاعده الهام گرفته اند، اظهار داشت: شیکائو رئیس بوکوحرام و شماری از اعضای این گروه در جریان حج سال گذشته به عربستان سعودی سفر کرده و با برخی از سران القاعده دیدار کردند، تا علاوه بر کمک های مالی، آموزش هایی را دریافت کنند. ابوقاقا، القاعده را «برادر بزرگ تر» گروه بوکوحرام توصیف کرد و گفت: القاعده از این گروه حمایت مالی و تجهیزاتی می کند، و هم اکنون افرادی از کشورهای همسایه، مانند: چاد، کامرون، و نیجر به بوکو حرام پیوسته اند.(1)

با در نظرگرفتن گزارش های مذکور این مطلب آشکار است که نوعی همراهی و توافق ایدئولوژیکی میان بوکوحرام و القاعده وجود دارد. این مطلب به این معنا نیست که بوکوحرام با گروه های، هم چون: الشباب سومالی و گروه جهادی الجزایر در ارتباط نیست.

مطلبی که روشن نیست حدود همکاری راهبردی و عملیاتی میان بوکوحرام و گروه های دیگر است. حمله بوکوحرام به ساختمان سازمان ملل در ابوجا، به عنوان یک هدف بین المللی برای عده ای شاهدی است که نشان می دهد بوکوحرام کاملا درگیر جنبش جهاد جهانی شده است؛ به علاوه شاید مهارت روزافزون این گروه در اجرای حملات و اقتباسی که آن ها از عملیات های بمب گذاری انتحاری کرده اند نیز نشانه ای است بر این که آن ها از گروه های نظامی خارج از نیجریه به لحاظ عملیاتی و یا تاکتیکی کمک می گیرند. در موقعیتی که شاخه القاعده در مغرب اسلامی و نیز جنبش الشباب سومالی اهداف مربوط به سازمان ملل را مورد حمله قرار می دهند، بعید به نظر می رسد حمله بوکوحرام به ساختمان سازمان ملل در ابوجا تصادفی بوده باشد. دست کم می توان به این نکته توجه کرد که این اولین بار بود که بوکوحرام هدفی را مورد حمله قرار

ص: 71

می داد که ماهیتی کاملاً غیرنیجریه ای داشت، این امر نشان دهنده یک تغییر ایدئولوژیکی و راهبردی در اهداف این گروه است. در اظهارات فوریه 2012 رئیس اطلاعات ملی آمریکا در برابر کنگره، بر این نکته تأکید کرد که عناصری از فرقه بوکوحرام که با نیروهای سازمان القاعده در غرب آفریقا همراهی می کنند اخیراً تمایل پیدا کرده اند که حملاتی را به اهداف غربی، همچون: سفارت آمریکا و نیز هتل هایی که غربی ها زیاد در آن ها رفت وآمد می کنند، انجام دهند. شاید برخی از اعضای شاخه القاعده در مغرب اسلامی به نوعی با بوکوحرام همکاری موقت داشته اند و یا اطلاعات خود را در اختیار آنها قرار داده اند. گرچه به نظر می رسد این روزها اولویت اول القاعده در مغرب اسلامی، آدم ربایی، قاچاق و دیگر اقداماتی از این دست است که بیشتر تأمین کننده منابع مالی است تا عملیات های اسلام گرایانه. برخی از ناظران معتقدند که بوکوحرام با الشباب، گروه تندرو و اسلام گرای فعال در سومالی، که وابستگی آن به القاعده مسلم است، رابطه برقرار کرده است، احتمالاً دلیل آن ها بر این مدعی نوع عملیات های انفجاری بوکوحرام است. بوکوحرام به عنوان برجسته ترین گروه شورشی نیجریه در حال حاضر توجه رسانه ها و نیروهای امنیتی نیجریه را بیش از هر گروه دیگری به خود جلب کرده است، همین مطلب می تواند القاعده را ترغیب کند که به این گروه پیشنهاد برقراری نوعی ارتباط کاری بدهد.(1)

فرانسه، پیشنهاد شد و نمایندگانی از ایالات متحده، بریتانیا و اتحادیه اروپا و رؤسای چاد، کامرون، بنین و نیجر در این اجلاس شرکت داشتند.(1) تحریم های اعمال شده به وسیلة کمیسیون شامل: مسدود ساختن دارایی ها به طور کلی، تحریم تسلیحاتی و ممنوعیت سفر بود.(2)

بعد از به اجرا گذاشتن تحریم ها علیه بوکوحرام، شیکائو، رئیس این گروه، در ویدئوئی که در فضای مجازی منتشر کرد به زبان هوسائی گفت: «قلتم اننی إرهابی دولی، إذا أنت إرهابی فی العالم الآخر»؛ شما گفتید که من تروریست بین المللی هستم، پس ابوما، تو خود تروریستی در آن طرف دنیا. وی در ادامه گودلاک جاناتان، رئیس جمهور نیجریه، را خطاب قرار می دهد و می گوید: گودلاک باید نیروی کفر را رها کند و توبه کرده و دین نصرانی را کنار گذاشته و از اوباما دست بردارد. اوباما کسی است که مصالح اقتصادی در نیجریه برای او فراهم است.(3)

ولایت بوچی، مهاجمان قفل سلول ها را یکی پس از دیگری شکستند و سپس قسمتی از زندان را به آتش کشیده و از طریق هرج و مرج زندانیان را آزاد کردند. (1)

در همین سال بشیر کاشارا، امام مسجد، به همراه یکی از شاگردانش در 9 اکتبر به دست بوکوحرام به قتل رسید.(2)

در این سال مسیحیان طعم تندروی های این گروه را چشیدند، زیرا اعضای بوکوحرام به کلیسایی در شهر مایدوگیری حمله کردند. بسیاری از این گروه کلیسا را به آتش کشیدند و با دخالت نیروهای امنیتی، نمازگزاران داخل کلیسا، از هرگونه گزندی در امان ماندند.(3) این حادثه در 24 دسامبر اتفاق افتاد. در 25 همین ماه در بمب گذاری که در وسط نیجریه نزدیکی شهر جوس اتفاق افتاد 8 نفر کشته و 8 نفر مجروح شدند.(4) هم چنین 42 نفر در اثر بمب گذاری دیگر و حمله بوکوحرام کشته و 26 نفر مجروح شدند.(5)

پلیس محلی، حدود 70 مهاجم در سه نوبت به یک پایگاه و مقر پلیس و نیز یک بانک در شهر دامبوا، واقع در شمال نیجریه حمله کرده اند.(1)

مهم ترین عملیاتی که در سال 2011 اتفاق افتاد بمب گزاری به وسیلة بوکوحرام در دفتر سازمان ملل متحد در ابوجا بود. بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل متحد در واکنش به این اقدام گفت: این حمله وحشتناک بوده است. بر اثر آن دست کم هجده نفر کشته شده اند. سخن گوی گروه اسلام گرای «بوکوحرام» در تماس تلفنی با بی بی سی گفت که این گروه مسئولیت حمله انتحاری به دفتر سازمان ملل را بر عهده گرفته است. بان کی مون که در مقر اصلی سازمان ملل متحد در نیویورک سخن می گفت، این عملیات را حمله به کسانی دانست که زندگی خود را وقف کمک به دیگران کرده اند. او هم چنین از اعزام قریب الوقوع یکی از معاونان خود به نیجریه خبر داد. مسئولان بیمارستانی در پایتخت نیجریه می گویند در پی این انفجار تاکنون 60 مجروح به این بیمارستان منتقل شده اند که حال بسیاری از آن ها وخیم است. در همین حال در یکی از تازه ترین واکنش ها به این حمله انتحاری، گودلاک جاناتان، رئیس جمهور نیجریه، آن را وحشیانه و بزدلانه دانست و از تصمیم جدی دولت این کشور برای مجازات عاملان این انفجار خبر داد. شاهدان عینی می گویند صبح روز جمعه، 26 ماه اوت 2011 میلادی، اتومبیلی با سرعت از ایست بازرسی و موانع امنیتی عبور کرد و پس از برخورد با بخش پذیرش دفتر سازمان ملل منفجر شد. این انفجار باعث شد که دو طبقه پایین این ساختمان پنج طبقه به کلی تخریب شود.(2)

علاوه بر این واقعه، در عملیاتی دیگر، بوکوحرام 150 نفر را در 5 نوامبر کشت.(3)

از کشته شدگان در این انفجارها را دیده است. او ردیف های پیکر این افراد را در سردخانه بیمارستان اصلی شهر دیده است. به گفته وی هنوز کسانی که در اثر انفجارها به شدت مجروح شده اند، در حال انتقال به بیمارستان هستند. شاهدان عینی پیش تر گفته بودند که یک بمب گذار انتحاری خود را در ساختمان فرماندهی پلیس شهر منفجر کرد.(1)

به آتش کشیدن مدارس نیز از اعمال وحشیانه گروه بوکوحرام است. در شهر مایدوگوری واقع در شمال شرق نیجریه در 23 فوریه یک مدرسه ابتدایی به آتش کشیده شده است. مقامات آن جا می گویند که چهار کلاس این مدرسه آتش زده شده است و تمام نشانه ها حاکی از دست داشتن این گروه تندروی اسلامی است. این سومین مدرسه این شهرست که طی چند روز گذشته به آتش کشیده می شود. ماه گذشته در یک فیلم ویدیویی رهبر بوکوحرام تهدید کرده بود که به مدارس غیراسلامی حمله خواهد کرد.(2)

در 5 می این سال مراسم ازدواج به تعزیه تبدیل شد. حداقل سه نفر در تیراندازی در یک مراسم عروسی در شهر مایدوگوری در شمال شرقی نیجریه کشته شده اند. از این شهر عموماً به عنوان مرکز اصلی فعالیت های گروه اسلام گرای افراطی بوکوحرام یاد می شود. طبق گزارش ها، چندین نفر از شرکت کنندگان در این مراسم نیز زخمی شدند. یک سخن گوی ارتش نیجریه گفته است که دو عضو بوکوحرام در مراسم عروسی یکی از نزدیکان خود شرکت کرده بودند و هنگامی که متوجه شدند به وسیلة واحد ویژه ارتش، زیر نظر قرار دارند، دست به تیراندازی زدند. سخن گوی ارتش از مردم خواسته تا در مراسمی که اعضا و وابستگان بوکوحرام برگزار می کنند، شرکت نکنند.(3)

در همین ماه این گروه تروریستی به منزل حاج محمدعلی یورش بردند و پس از درگیری با وی، با شلیک چند گلوله این روحانی شیعی را به شهادت رساندند. پیکر این شهید به یکی از بیمارستان هایی که به وسیلة مسلمانان اداره میشود، منتقل شد.

ص: 77

به گزارش خبرگزاری اهل بیت علیهم السلام - ابنا - «حاج محمد علی» روحانی برجسته شیعی عصر روز جمعه، 22 اردیبهشت، به وسیلة گروه تروریستی «بوکوحرام» وابسته به وهابیت در شهر «کانو» واقع در شمال نیجریه به شهادت رسید. براساس این گزارش، شاهدان عینی اظهار داشتند: این گروه تروریستی به منزل حاج محمدعلی یورش بردند و پس از درگیری با وی، با شلیک چند گلوله این روحانی شیعی را به شهادت رساندند. پیکر ایشان به یکی از بیمارستان ها که به وسیلة مسلمانان اداره میشود، منتقل شد.(1)

در 10 ژوئن شورشیان بوکوحرام به دو کلیسا حمله کردند که منجر به حملات تلافی جویانه ای شده است. در حمله اول یک بمب گذار انتحاری خود را در خارج از یک کلیسا منفجر کرد و حداقل 50 نفر را زخمی کرد. در حمله ای دیگر، مردان مسلح به روی مردم در کلیسای شهر بیو آتش گشودند و یک نفر را کشتند، حمیدو واکاوا، شاهد کلیسا بیو، گفت: «مردان مسلح به محوطه کلیسا آمدند و قبل از این که وارد ساختمان کلیسا شوند، بر روی مردم آتش گشودند.»

مقام های این شهر گفته اند که یک زن کشته و حداقل سه نفر زخمی شده اند. ابوامانوئل، سخن گوی پلیس، گفت: «ساختمان کلیسا بر اثر انفجار کاملا ویران شده است.» لحظاتی پس از بمب گذاری، جوانان مسیحی خیابان ها را بستند و به وسیلة پلیس پراکنده شدند. اسقف اعظم کلیسای جوز هم حملات علیه کلیسا را محکوم کرد و گفت حملات تلافی جویانه تنها اوضاع را بدتر می کند. او گفت: «ما با رهبران مسلمانان، اسقفان کلیسای مسیحیان و رهبران دیگر مذاکره کرده ایم و سخت کار کرده ایم. این حملات تروریستی ما را دوباره به عقب باز می گرداند.» (2)

بوکوحرام به این حملات علیه مسیحیان و کلیسا بسنده نکرده اند. چرا که در 17 ژوئن دوباره به کلیسا حمله شد. گزارش ها از نیجریه حاکی از انفجار بمب در دست کم سه کلیسا در شهر کادونا در شمال آن کشور است. هنوز آمار دقیق کشته ها و

ص: 78

مجروحان این حملات مشخص نشده است. این انفجارها در حالی صورت گرفته که مراسمی در این مکان ها در حال برگزارشدن بود. هنوز هیچ گروهی مسئولیت این حملات را برعهده نگرفته است، اما گفته می شود که در ماه های اخیر گروه اسلام گرای «بوکوحرام» حملاتی به چند کلیسا در شمال نیجریه داشته است. (1)

که آشکارا در هنگام فرار از پشت سر هدف قرار گرفته بود و برادر ده ساله وی نیز از ناحیه سینه آماج گلوله قرار گرفته بود.

گودلاک جاناتان، رئیس جمهور نیجریه، از ماه می در منطقه یوبه حالت فوق العاده اعلام کرده و هزاران سرباز را به این منطقه فرستاده است. در دو ناحیه مجاور نیز همین وضعیت حاکم است. این منطقه همواره در معرض حمله گروهی مسلح به نام بوکوحرام است.(1)

در ماه آگوست 47 نفر در اثر حمله بوکوحرام در شمال شرقی نیجریه کشته شدند. (2)

در تاریخ 7 می، این گروه تروریستی به یکی از زندان ها و مرکز پلیس در شهر بانا که در شمال شرقی کشور واقع شده است حمله کردند و 55 نفر را کشتند. 13 نفر از کشته ها از بوکوحرام و بقیه از دولتیان و مردم عادی بودند. با توجه به گفته ساگیرموسی، نماینده نیروهای مسلح نیجریه 22 نفر از قربانیان نیروهای امنیتی، 14 نفر کارمندان زندان، 2 نفر نظامی و 4 شهروند عادی بوده اند. بوکوحرام در این حمله 105 زندانی را آزاد کرد.(3)

بنابر خبرها 3 حمله در ماه سپتامبر این سال صورت گرفت. در حمله اول که در 1 سپتامبر بود، 38 نفر بر اثر حمله بوکوحرام کشته شدند.

با توجه به گزارشی که حاجی گاربا مسئول محلی در محله دامبو به خبرنگاران داد معلوم شد که مردان مسلح شهر را تصرف کرده و چوپانان چادرنشین را کشتند.(4)

در 20 سپتامبر نیز 87 نفر به واسطه حملة بوکوحرام به شمال شرق نیجریه کشته شدند.(5)

در 29 سپتامبر مهاجمانی که گمان می شود منسوب به بوکوحرام باشند ده ها دانشجو را در شمال شرقی نیجریه کشتند. رسانه های نیجریه گزارش داد که حمله در ساعات

ص: 80

اولیه صبح واقع شد و به دانشکده کشاوزی در منطقه غوجبا حمله شد. یکی از کارکنان گفت: تعدادی جسد در کلاس درس، خوابگاه ها و پارک های اطراف دانشکده کشف کرده است. از کشته ها آمار دقیقی در دست نیست، اما آن چه بعضی از مسئولان تخمین زده اند، حدود 50 نفر بوده است.(1)

در ماه نوامبر نیز بوکوحرام بیکار نشست. حملات متناوبی انجام داد. دو حمله در 4 نوامبر بوده است. در حمله اول بوکوحرام ادعا کرد با پوشیدن لباس نظامی به شهرستان داماتورو در ماه اکتبر حمله کرده است. این حمله منجر به کشته شدن 35 نفر شده است،(2)

اما در حمله دوم یکی از مقامات دولت محلی به نام بابا شیهوان گفت: 70 مرد مسلح، سوار بر 15 موتورسیکلت و وانت با حمله به روستایی 27 نفر را کشتند. 12 نفر را مجروح و 300 منزل را به آتش کشیدند. این مسئول در ادامه گفت: مردان مسلح 40 مغازه را نابود کردند و حدود 25000 هزار دلار از ساکنان باما به سرقت بردند.(3)

حمله سوم در 30 نوامبر بود. شاهدان گزارش دادند که شنبه شورشیان بوکوحرام 24 نفر را نفر در دو حمله در روز های پنجشنبه و شنبه در شمال نیجریه کشتند. هفت نفر از قربانیان، ماهی گیرانی بودند که در یک کمین و عملیات روز شنبه در روستای باغا، در دریاچه چاد در ایالت برنو، یکی از سه ایالت در شمال شرقی کشور، کشته شدند. حمله دوم در روز پنج شنبه در همان ایالت رخ داده و منجر به 17 کشته شد. این افراد مسلح در وانت، حدود صد فروشگاه و یک خودرو را در منطقه ای از سابون سوزاندند.(4)

ماه دسامبر نیز ماه ناآرامی برای مردم نیجریه بود. بر اساس گزارش مطبوعات در این ماه، شبه نظامیان بوکوحرام به ربودن همسر و فرزندان برخی از افسران نظامی و سربازان

ص: 81

که در سرکوب اعضای بوکوحرام در ایالت بورنو مشارکت داشته اند، اقدام کرده است.(1) هم چنین این گروه در اواخر این ماه 7 نفر را کشته و 5 نفر را مجروح کرد. (2)

گفت: بوکوحرام ها بازار، اداره گمرک و ایستگاه پلیس و تعدادی از بزرگ ترین فروشگاه های شهر را سوزاندند و اشخاصی را کشتند که از آمار ایشان اطلاعاتی در دست نیست.(1)

در همین ماه 36 نفر به دست بوکوحرام کشته شدند که یک چینی در بین مقتولان بود. علاوه بر این 10 نفر نیز ناپدید شدند.(2) گروگان گیری چند شهروند فرانسوی در پارک ملی کامرون، در همین ایام بود. به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، فرانسوا اولاند، رئیس جمهور فرانسه گفت: به گمان وی، این هفت گروگان که در بین آن ها چهار کودک وجود دارد، به شمال نیجریه منتقل شده اند.

در همین حال، وزیر دفاع فرانسه اعلام کرد: به باور ما، این آدم ربایی به دست گروه بوکوحرام انجام گرفته است، اما هنوز نمی توانیم با قاطعیت این مسئله را تأیید کنیم.(3)

اسلام تودی در 10 ژوئن نوشت: ساکنان نیجریه در روز سه شنبه گفتند: 20 جوان در شمال شرقی نیجریه به وسیلة افراد مسلح ربوده شده اند. اعتقاد بر این است که این ربایندگان متعلق به بوکوحرام می باشند. این عملیات در نزدیکی شهرستانی بوده است که تقریباً دو ماه قبل، بیش از 200 دانش آموز دختر از آن جا ربوده شده بودند.(4)

روز چهارشنبه، 18ژوئن پلیس ایالت یوبه، واقع در شمال نیجریه، تایید کرد که در محلی که تعدادی از طرف داران فوتبال برای مشاهده مسابقه بین برزیل و مکزیک گرد آمده بودند، انفجاری روی داده است. این حادثه در شهر نایی نوا، مرکز ایالت یوبه، روی داد و به گفته منابع پلیسی، عامل انفجار یک وانت بمب گذاری شده، بوده است.

این انفجار پس از آن روی داده که مقامات، دست کم دو ایالت شمالی نیجریه را به دلیل خطر حمله گروه اسلام گرای بوکوحرام از هرگونه اجتماع برای مشاهده مسابقات فوتبال ممنوع اعلام کرده بودند. پیش تر، انفجار دیگری در محل مشاهده مسابقات فوتبال در استان بویه روی داده بود. رهبر بوکوحرام فوتبال را ترفند غربی ها برای

ص: 83

انحراف مسلمانان دانسته و تحریم کرده است. بویه یکی از سه ایالت واقع در شمال شرقی نیجریه است که به دلیل فعالیت نفرات گروه اسلام گرای بوکوحرام، از ماه مه گذشته در آن ها وضعیت اضطراری شامل منع اجتماعات برقرار شده است.

اوایل ماه جاری میلادی، در جریان برگزاری یک مسابقه فوتبال، در شهر موبی در استان آداماوا، دست کم چهل نفر کشته شدند. عاملان این انفجار هنگام خروج تماشاچیان از استادیوم محلی، بمبی را در محل خروجی استادیوم منفجر کردند تا بیشترین تلفات را برجای گذارد. در ماه قبل از آن هم، افراد مسلح بوکوحرام به محل برگزاری مسابقه فوتبال در شهرک پوتیسکوم، در ایالت یوبه، حمله کردند و با تیراندازی به سوی تماشاچیان، سه نفر را کشتند.(1)

ماینا یولاررامو که ریاست شورای دولتی در شهر ماداگالی در ایالت اداماوا را بر عهده دارد گفت: «در روز پنج شنبه 20ژوئن در حملاتی که بوکوحرام به 5 روستا در شمال شرق نیجریه، ده نفر را کشته است. این کشته ها از فراریانی بودند که از ترس فرار کرده بودند.(2)

اعضای بوکوحرام به دو روستا در شمال شرقی نیجریه در 21 ژوئن حمله کردند و آن جا را خراب و غارت کردند. ایشان دست کم 10 نفر را در نزدیکی شهر چیبوک کشتند.(3)

استاد حوزه علمیه قم با بیان این که همه این مسائل آثار شجره خبیثه ای است که به دست تکفیری ها غرس شده، اظهار داشت: دنیا بداند که این ها از اسلام بیگانه اند و اصلاً مسلمان نیستند. این ها خارج از اسلام و به عقیده ما وحشیانی هستند که نام انسان را هم نباید بر آن ها گذارد.

وی ضمن تأکید بر لزوم هوشیاری در مقابل چنین گروه های نادان و دور از عقل و منطق، گفت: «باید مراقب بود مبادا همین ها بهانه ای در دست دشمنان ما در اروپا و آمریکا شود و آن ها بر ضد اسلام تبلیغات کنند و بگویند ببینید مسلمانان دارند چه کار می کنند.

آیت الله مکارم شیرازی با تأکید مجدد بر این که چنین گروه و افرادی بیگانه از اسلام و نامسلمان هستند، هشدار داد: «ممکن است که این ها از سوی دشمنان اسلام تحریک شده باشند تا بعد بتوانند با مستمسک قراردادن اعمال زشت آنان، بر ضد اسلام و مسلمانان تبلیغ کنند.»

وی اضافه کرد: «شنیده ایم برخی مفتیان بزرگ اهل سنت نیز تنفر و بیگانگی خود را از این افراد و از این کارها اعلام کردند، تا بدانند که نمی شود این وصله ها را به اسلام چسباند.(1)

1 سپتامبر 2013

کشته شدن

38 نفر

20 سپتامبر 2013

کشته شدن

87 نفر

29 سپتامبر 2013

کشته شدن

50 دانشجو

4 نوامبر 2013

کشته شدن

62 نفر و 12 نفر مجروح و به آتش کشیدن 300 منزل

30 نوامبر 2013

کشته شدن

24 نفر

22 دسامبر 2013

تهدید

به ربودن همسر و فرزندان نظامیان

30 دسامبر 2013

کشته شدن

7 نفر و مجروح شدن 5 نفر

18 فوریه 2014

کشته شدن

90 نفر

آوریل

2014

ربوده شدن

200 دختر

12 آوریل 2014

کشته شدن

3 نفر

13 آوریل 2014

کشته شدن

68 نفر

14 آوریل 2014

کشته شدن

75 نفر

5 می 2014

شلیک

به مردم، به آتش کشیدن بازار و گروگان گیری شهروندان فرانسوی و...

17

می 2014

کشته شدن

یک چینی و ناپدید شدن 10 نفر

29 می 2014

کشته شدن

35 نفر

10 ژوئن 2014

ربوده شدن

20 جوان

18 ژوئن 2014

کشته شدن

43 نفر در اثر تیراندازی و انفجار

20 ژوئن 2014

کشته شدن

10 نفر

21 ژوئن 2014

کشته شدن

10 نفر

تعداد کشته شدگان و مجروحان به دست بوکوحرام

ص: 87

عکس3: محمد یوسف موسس گروه بوکوحرام

عکس4: شیکائو رهبر کنونی گروه بوکو حرام

ص: 89

عکس5: گروه بوکو حرام

عکس6: دختران ربوده شده به وسیلة گروه بوکوحرام. پرچم القاعده در این عکس مورد توجه است.

ص: 90

عکس7: گروگان های فرانسوی

ص: 91

شهرک ساکن شدند و فیصل الدَّویش زعیم و بزرگ این قبیله بود. دومین شهرک را «غَطغَط» نامید و قبیله عتیبه در آن جا گرفتند،(1) زعیم و بزرگ این قبیله سلطان بن نجاد بود. بعدها شهرک هایی در مناطق ظبیع، بدع، سنیسف، اخضر، طسم و رویضه بنا شد.(2) تا سال 1950 میلادی 152 هجره ساخته شد. فواد حمزه تعداد این هجره ها را تا سال 1347 قمری 122 عدد گزارش کرده است.(3)

عبدالعزیز، گروهی از عالمان و معلمان و صاحبان حرفه را برای آموختن دین و حرفه های مختلف همچون کشاورزی، تجارت، صنعت به میان شهرک نشینان فرستاد.(4)

او امر آموزش های دینیِ شهرک نشینان را به شیخ عبدالله بن عبداللطیف(5)

سپرد.(6)

شیخ عبدالله به تهیه و توزیع کتب و اعزام مبلّغان به شهرک ها اقدام کرد.(7)

دوری از شرک ظاهری و باطنی، انذار اهل بدعت و ظلم، دعوت به عبادت و توحید، اطاعت اوامر خداوند، وجوب اطاعت نمودن اولی الامر، وجوب اطاعت اوامر و ترک نواهی بر حسب فقه حنبلی، محتوای اصلی کتاب ها و فعالیت های تبلیغی مبلغان بود.(8)

ص: 95

پس از گذشت مدتی از سکونت بادیه نشینان در شهرک ها و آموختن تعالیم وهابیت، با عبدالعزیز هم پیمان شدند و با الهام از آیه 103 سوره آل عمران(1)

خود را اخوان نامیدند.(2) بعدها با عنوان اخوان التوحید شهرت یافتند. در میان سال های 1912 تا 1925 میلادی اخوان التوحید همانند شمشیری برّان در دست عبدالعزیز بود(3)و

توانست قبائل متمرّد را مطیع و فتوحات بزرگی را برای عبدالعزیز به ثمر آوردند.

خواستند که رفتارش را در برابر آنان تغییر دهد و از آنان بخواهد اسلام بیاورند و در صورت امتناع از پذیرش اسلام، آنان را بکشد.(1) الکسی فاسیلیف درباره وضعیت شیعیان عربستان در عصر اخوان چنین می نویسد:

در سال 1927م علمای وهابی با تحریک اخوان، نامه ای به عبدالعزیز نوشته و از وی خواستندکه شیعیان را از خواندن نماز در اماکن عمومی، دعا برای اهل بیت پیامبر، احتفال به وفات پیامبر و اهل بیتش، رفتن به زیارت کربلا و نجف منع کند. آنان از عبدالعزیز خواستند شیعیان را به آموختن دین خدا بر حسب آموزه های کتاب الاصول الثلاثة محمد بن عبدالوهاب وادار کند و به تخریب ضریح های شیعه دستور دهد. لکن عبدالعزیز دریافت که این سخنان از سر تندروی و افراط است و بدان عمل ننمود.(2)

ب) خشونت و بی رحمی: حافظ وهبه در این باره می نویسد:

هرگاه نام اخوان بر ساکنان مرزهای عراق، شرق اردن، و کویت برده می شد رعب دل هایشان را فرا می گرفت(3) ... غالب اخوانی ها در مواجهه با دشمن هیچ رحمی نداشتند آنان هنگام جنگ کسی را زنده نمی گذاشتند. در واقع آنان پیک مرگ بودند.(4) با آن که امیر عبدالعزیز و علما همواره اخوان را به رفق مدارا با مخالفین و پرهیز از قتل اسیران و پناهندگان سفارش می کردند امّا انان به این توصیه ها توجهی نداشتند و به رفتار خود ادامه می دادند.(5)

اخوانی ها حتی به زنان و کودکان(6) و اسراء و پناهندگان رحم نمی کردند. (7) سال 1925 میلادی هنگامی که «فیصل الدویش» مدینه را محاصره نمود. اهالی مدینه حاضر به

ص: 97

تسلیم شدند. اما خود را از غضب و خشونت فیصل در امان نمی دیدند. برای همین نامه ای به عبدالعزیز نوشتند و از وی خواستند یکی از فرزندانش را بفرستد تا خودشان را به او تسلیم کنند و از قساوت و خشونت فیصل در امان بمانند.(1)هم چنین حامد الگار درباره خشونت اخوان التوحید گفته است:

«اخوان در شهرهایی مانند طائف، بریده و هدی مردم را علناً قتل عام کردند.»(2)

ج) تحجّر و مخالفت با ابزارهای نو (تکنولوژی روز). اخوان التوحید معتقد بود صنایع جدیدی همچون تلگراف، تلفن، بی سیم، برق، تلویزیون، ماشین، هواپیما ابزار شیطان اند و نباید از آن ها بهره برد. عبدالعزیز که به نقش صنایع در رفع دشواری ها واقف بود به وارد ساختن آن ها اقدام ورزید. همین مسئله اخوان را از عبدالعزیز گله مند ساخت و در نامه ای به عبدالعزیز از این رفتار وی انتقاد نمودند.(3)

حافظ وهبه درباره رفتارهای متحجرانه اخوان چنین می نویسد:

آنان استفاده از عقال را بدعت منکر می دانستند بلکه برخی پا را از این هم فراتر گذارده و گفتند عقال، لباس کفار است و باید با مسلمانانی که چنین لباسی را می پوشند قطع رابطه کرد.(4)

فاسیلیف نیز گفته است:

از همه موسیقی ها به جز صدای طبل پرهیز می کردند. اخوان قهوه نمی نوشیدند: زیرا در زمان پیامبر نوشیدن قهوه رایج نبود. آنان از کشیدن سیگار همانند خوردن سمّ وحشت داشتند.(5)

د) لباس و ظاهر: در ظاهر و لباس هم از دیگران متمایز بودند، پیراهنشان قدری کوتاه تر از سایر افراد بود. دستار سفیدی به سر می بستند. ریش هایشان را بلند می کردند

ص: 98

و سبیل هایشان را می تراشیدند. استفاده از عقال را بدعت می دانستند در عوض عمامه به سر می بستند. آنان از کفش های متداول استفاده نمی کردند بلکه از نوع خاصی که از کفش که بدان صندل گفته می شد استفاده می کردند.(1) این تفاوت بدان دلیل بود که آنان بر این باور بودند که پیامبر نیز چنین لباس می پوشیده است.(2)

عقاید و رفتارهای تند و افراطی به تدریج راه اخوان را از عبدالعزیز جدا کرد تا آن که در سال 1344 ه.ق / 1925 م سرکردگان اخوان نامه ای خطاب به عبدالعزیز نوشتند(3) و مراتب گلایه و مخالفت خود را در مورد برخی از رفتارهای عبدالعزیز متذکر شدند؛ از آن جمله: مخالفت با اعزام فیصل(4) به همراه فیلبی به لندن؛ مخالفت با اعزام سعود(5) به مصر؛ مخالفت با وارد ساختن ابزارها و صنایع نو همچون ماشین، هواپیما، تلگراف، بی سیم به سرزمین اسلام؛ مخالفت با هم نشینی عبدالعزیز با اروپایی ها و برقرای ارتباط با آنان؛ مخالفت با اجازه دادن عبدالعزیز به عشائر عراق و عشائر شرق اردن برای برخورداری از مرتع ها و اراضی عربستان؛ مخالفت با سکوت عبدالعزیز درقبال شیعیان احساء و قطیف. (6)

عبدالعزیز برای رفع کدورت و جلب حمایت اخوان، بزرگان اخوان را به شرکت در گردهمایی 25 رجب 1345 قمری / 1926 میلادی در ریاض فراخواند.(7) اما بزرگان اخوان در این گردهمایی حاضر نشدند و فرزندان و نمایندگانشان را فرستادند.(8)

این

ص: 99

گردهمایی با صدور بیانیه ای از جانب علمای نجد و ملقب شدن عبدالعزیزبه لقب «ملک و پادشاه حجاز» پایان یافت. فیصل الدویش اندکی پس از این همایش، مخالفت خود را با حمله به مزرهای عراق و کشتن تعدادی از مرزداران نشان داد.(1) عبدالعزیز دو گردهمایی دیگر نیز برگزار نمود اما توفیقی نیافت، زیرا سران اخوان شرکت نمی کردند و به حمله های خود به مرزداران و مرزنشینان ادامه می دادند. سر انجام عبدالعزیز 30 مارس 1929 میلادی(2)

در محلی به نام سبله(3) به مصاف اخوان آمد. اخوان التوحید در کمتر از یک روز به شدت شکست خورد و بسیاری از آنان کشته شدند سلطان بن بجاد فرار کرد فیصل الدویش به سختی مجروح شد و انتظار مرگ او می رفت. زن و فرزندان فیصل با گریه و خواهش از عبدالعزیز خواستند به فیصل الدویش اجازه دهد در حال آزادی بمیرد. عبدالعزیز درخواستشان را اجابت نمود. فیصل الدویش توسط قومش به ارطاویه منتقل شد.(4) اما این پایان داستان اخوان نبود، زیزا فیصل الدویش سلامتی خود را باز یافت، ضیدان بن حثلین یکی از بزرگان اخوان بود که در جنگ سبله حضور نداشت به حمایت از اخوان برخاست. عبدالله بن جلوی (از وابستگان عبدالعزیز) ضیدان را به پیکار فراخواند و فرزندش فهد را همراه با سپاهی به عیینه فرستاد تا با وی بجنگند. فهد، ضیدان را به مذاکره فراخواند لکن او را فریفت و ضیدان و همراهانش را کشت. قبیله عجمان پس از اگاهی از قتل شیخشان بر آشفتند و به فهد حمله کردند و او را کشتند. پس از این ماجرا قبایل عجمان و فیصل الدویش دوباره گرد آمدند و خود را آماده حرکت و مصافی نو با عبدالعزیز نمودند. اما شکست های پیاپی در وقعة رضا(5) ،

ص: 100

وقعة امّ رضمة(1) ، وقعه نفیر(2)

تعداد یاران و قدرت اخوان را به شدت کاست و آنان را پراکنده ساخت. در نهایت فیصل الدویش در 10 ینایر 1930 و برخی از رهبران باقیمانده اخوان همچون نایف بن محمد بن حثلین خود را به مقامات بریتانیا تسلیم نمودند.(3) مقامات انگلیسی آنان را در اختیار عبدالعزیز قرار دادند.

خالد حمله کرد، اما در هر سه حمله شکست خورد. اخوان بسیاری از سپاهیان شریف را کشت و اموالشان را به غنیمت برد.(1)

24 شعبان 1337 قوای شریف عبدالله وارد شهر تربة شدند. عبدالعزیز احساس خطر کرد و چهار هزار نفر از قوای خود را در نزدیکی مرزهای خود با تربه مستقر نمود.(2)

شب 25 شعبان اخوان حملات خود را به سپاه های شریف آغاز نمود و پی در پی آنان را ذبح می نمود تا آنجا که نهری از خون در شهر جاری شد.(3)

سپس آنان را غارت نمودند. تنها شریف عبدالله و دوازده نفر از سربازان همراه با وی توانستند از این معرکه جان سالم به در ببرند.(4)

بازگرداندن فیصل داشته که پیک وی دیر هنگام به فیصل رسیده است. بلکه از آنان معذرت خواهی نمود و گفت تمام غنائم آنان را بازخواهد گرداند.(1)

واقعه جهراء 26 محرم 1339 قمری مصادف با 10 اکتبر 1920: اوایل سال 1338 هجری بود که عبدالعزیز به «هایف بن شقیر» که یکی از بزرگان قببیله مطیر بود اجازه داد شهرکی در کنار آب های قربة بنا کند.(2) این اقدام شاه کویت را بر آشفت و اعلام کرد این منطقه متعلق به کویت است. اما عبدالعزیز و هایف به سخنان شاه کویت اعتنا نکردند. شاه کویت برای بیرون کردن هایف از این منطقه، سپاهی چهارصد نفری را فرستاد. عبدالعزیز پس از اطلاع از این امر، فیصل الدویش را مامور نمود به یاری هایف برود.(3) فیصل الدویش همراه با چهار هزار سرباز به سپاه کویت حمله نمود و بسیاری از آنان را کشت. باقیماندگان به قلعه حمراء پناه بردند.(4) فیصل سه روز قلعه را محاصره کرد و به مذاکره با آنان پرداخت. در نهایت هواپیماهای بریتانیا به کمک کویت آمده و سپاه فیصل را فراری دادند.(5)

این واقعه به دلیل وقوع در منطقه ای به نام «جهراء» به واقعه جهراء شهرت یافت.

ابن جلوی آن مرد و سایر اخوانی ها را گرفت شترهایشان را مصادره نمود و مرد اخوانی را تازیانه زد.(1)

نموده و بسیاری از آنان را کشتند و ابن طلال فرار کرد.(1) در نهایت در 29 صفر 1340 قمری مصادف با 31/10/1921 میلادی شهر نائل به تصرف اخوان در آمد. ناصر السعید که خود از اهالی حائل بود از کشته شدن 160 نفر در یک نقطه و سوزانده شدن 47 نفر در نقطه ای دیگر سخن گفته است.(2)

«اخوان بسیاری از مردم بی گناه را کشت.»(1) علی الوردی درباره جنایت های اخوان در جریان حمله به طائف چنین می نویسد:

اخوان همانند سیل ویرانگر وارد شهر طائف شد، آنان در کوچه و بازار می گشتند و هر که را می دیدند به آتش می کشیدند. درهای خانه های می شکستند و به زور وارد خانه ها می شدند. اموال را غارت و اهل خانه را می کشتند. آنان به جز اخوان، همه را کافر می خواندند و جان و مالش را حلال بر خود حلال می دانستند. چنانکه شیخ زواوی مفتی شافعی مذهبان و پسران شیخ عبدالقادر الشیبی از خادمان کعبه را کشتند.(2)

فیلبی معتقد است: اخبار مربوط به جنایت های اخوان در طائف، بی پایه و اساس نیست. لکن این اخبار مبالغه آمیز بوده و از سوی خاندان شریف منتشر شده است.(3)

وی دربارة حمله اخوان به طائف می گوید:

سلطان بن بجاد و سپاهش با ساکنان طائف پیکار کرد و آنان را مطیع خویش ساخت. آنان با مشرکین جنگیدند. سپاه ابن بجاد همه خانه ها و انسان ها را غارت کردند. در واقع تعداد کشتگان کمتر از سیصد نفر بود که تعدادی از آنان در حین فرار کشته شدند.(4)

مکه امان داد. سپاهیان سلطان بن نجاد قصرهای شریف را غارت کردند و تمام مقامات و قبرها و ضریح های ائمه اسلام را تخریب نمودند.(1)

19. بیربی جان، جزیرة العرب، ترجمه نجده هاجر و سعید الغز، المکتب التجاری للطباعة و التوزیع و النشر، بیروت، (بی تا).

20. حافظ وهبة، جزیرة العرب فی القرن العشرین، چاپ اول، الدار العربیة للموسوعات، 2010م.

21. مرکز السمبار، الجماعات الاسلامیه و العنف، مجموعه مقالات، چاپ اول، دبی 2012م.

22. جون غلوب پاشا، حرب الصحراء؛ غارات الاخوان- الوهابیین- علی العراق، ترجمه صادق عبدالرکابی، چاپ اول: الاهلیه للنشر و التوزیع، عمان، 2004م.

23. جلال کشک، محمد، السعودیّون و الحلّ الاسلامی، محمد جلال کشک، چاپ چهارم، قاهره 1404ق.

24. علیزاده موسوی، سید مهدی، سلفی گری و وهابیت، چاپ ششم، آوای منجی، قم، 1393ش.

25. پول بون آنفان و گروه نویسندگان، شبه جزیره عربستان در عصر حاضر، چاپ اول، آستان قدس رضوی، چاپ اول، مشهد 1380ش.

26. آل بسام، عبدالله بن عبدالرحمن، علماء نجد خلال ثمانیة قرون، دارالعاصمة، چاپ دوم، ریاض 1419ق.

27. فواد حمزه، قلب جزیرة العرب، مکتبة النصر الحدیث، چاپ دوم، ریاض 1388ق.

28. الوردی، علی، لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث، چاپ اول، انتشارات شریف الرضی، قم 1371ش.

29. احمد عس---ه، معجزة فوق الرمال، چاپ سوم، (بی جا) 1972م.

30. حمد الجاسر، معجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، چاپ اول، (بی جا) 1397ق.

31. الخصوصی، بدرالدین عباس، معرکة الجهراء، جامعة الکویت، کویت (بی تا).

32. امین ریحانی، ملوک العرب، دارالجیل، چاپ هشتم، بیروت 1987م.

33. المملکه العربیة السعودیة فی مائة عام، ،ریاض، 1428ق.

34. جمعی از نویسندگان، موسوعة المملکة العربیة لسعودیة، مکتبه الملک عبدالعزیز العامة، ریاض 1428 قمری.

35. زرکلی، خیرالدین بن محمود، الوجیز فی سیرة الملک عبدالعزیز، بیروت دارالعلم للملایین.

36. الگار، حامد، وهابیگری، ترجمه احمد نمایی، چاپ دوم: آستان قدس رضوی، مشهد 1387 شمسی.

ص: 111

ص: 112

طالبان در افغانستان، به تکفیر مخالفان از جمله شیعیان افغانستان پرداخته و جنایاتی چون: قتل عام، ترور، تکه تکه کردن قربانیان و ... پرداخته اند.

کلیدواژه ها: عبدالرحمن، جریان تکفیری، مولوی، استفاده ابزاری از دین، شیعیان، قتل عام، طالبان، ترور.

امیر عبدالرحمن از قوم پشتون (افغان) و از طایفه درانی است. نسب وی به، دوست محمدخان، می رسد.(1)

در زمان وی افغانستان شکل فعلی خود را پیدا کرد. تفاهم دو امپراتور، یعنی انگلیس و روسیه، امکان ساخت یک کشور مرکزی و مقتدر را برای وی فراهم کرد. عبدالرحمن برای اقتدار دولت مرکزی و از بین بردن خوانین، علما و شخصیت های مستقل، جویباری از خون راه انداخت؛ هم چنین در زمان او بود که افغانستان ارتش رسمی تشکیل داد. وی متعصب، مستبد و کینه جو بود که تحمل رأی مخالف و حتی مستقل را نداشت و تا می توانست افراد، جریان ها را که مطیع کامل نبودند، از سر راه بر می داشت.(2)

افغانستان مقارن عصر عبدالرحمن، تحت نفوذ سیاسی و استعماری بریتانیا به سر می برد. بعد از سقوط یعقوب خان، انگلستان با شرایطی از جمله نداشتن حق روابط دیپلماتیک با دولت های دیگر و تبعیت از بریتانیا در سیاست خارجی، حاکمیت بریتانیا بر بخشی از افغانستان از جمله قندهار، و...عبدالرحمن را به سلطنت افغانستان رساند.(3)

ص: 115

عبدالرحمن که با دخالت و حمایت مستقیم انگلیس به قدرت رسیده بود نه تنها در سیاست خارجی اختیاراتی نداشته که در امور داخلی نیز تابع نظر انگلستان بوده است. انگلیس و عبدالرحمن، شخصیت ها و طوایفی که روحیة استقلال طلبی داشتند و احیاناً در مقابل استعمار و استبداد مقاومت می کردند، با زور و تزویر از جمله: حربه تکفیر و یا اتهامات دیگر از میان برمی داشتند.

جنگ های خونین عبدالرحمن با شیعیان به ویژه شیعیان هزاره که با استفاده از جریان تکفیریِ مطیعِ وی و با حمایت انگلیس صورت گرفت، ریشه در تعصبات فرقه ای و خصلت استبدادی عبدالرحمن دارد. وی با استفاده از حکم تکفیر، شیعیان را قتل عام کرده و به بردگی کشید. پیروزی عبدالرحمن بر شیعیان هزاره، با حمایت همه جانبه انگلیس و جریان تکفیر موسوم به مولویان درباری میسر شد. هزاره ها عمدتاً دارای مذهب شیعی بوده و در مرکز افغانستان زندگی می کنند.(1)

ص: 116

در ذیل بسیاری از این گونه احادیث جعلی، تفسیرهای بدیعی از خود افزوده اند. مانند این که اوامر پادشاهان، امیران و خوانین را واجب و مخالفت با آن را حرام و موجب معصیت دانسته اند. حتی گفته اند که «اگر پادشاه به روزه داشتن روزی امر کند، هر آینه روزه گرفتن در آن روز واجب می گردد.»(1)

اینگونه احادیث و تفاسیر، با روح اسلام در تضاد است، چون عدالت و و مبارزه با ظلم، سرلوحة تمام ادیان الهی و پیامبران بوده است. دین اسلام و حضرت پیامبر هرگز اطاعت پادشاهان ستم گر را واجب و لازم نمی داند، چون پیامبران علیه جباران زمانشان قیام کرده اند. بدون شک اینگونه احادیث، ساخته پرداخته دوران اموی است که جاعلان حدیث در خدمت دربار سلاطین ظلم در آمده و برای توجیه ستم های آن ها، حدیث جعل می کردند.

صادر کرد و به تأیید پادشاه رسانید. در آن آمده است: «چون کفر اشرار هزاره دایه و فولاده و زاولی و سلطان احمد و ارزگانی و غیره به جایی رسیده که بر تمام غازیان و مسلمانان حکم کفر کرده اند و سرکار اعلی در نابودی این بی دینان که اثری از ایشان در آن محال و خلال جبال نماند و املاک ایشان در بین اقوام غلجایی و درانی تقسیم شود، چنین تجویز فرموده اند که سپاه نصرت، پناه نظامی و اولوسی از هر سمت مملکت خداداد افغانستان، آن چنان در خاک طوایف باغیه هزاره جات، جمع شوند که نفری از آن گمراهان، جان به سلامت نبرد و رها نشود و کنیز و غلام از طوایف مذکور به دست هرکس از اقوام مجاهدان افغانستان باشد... زیرا که اغوای آن طایفه کفار اشرار ... و قتل و تاراج آن ها لازم است.»(1)

عبدالرحمن و همکارانشان به گفتة خودشان تفریق بین مصلح و مفسد نکردند؛ مرد و زن، پیر و جوان و حتی اطفال و کودکان را از دم تیغ گذراندند. قابل توجه است که افراد خاص جامعه، مانند: سادات، کربلاییان، زوار و ... که در آن زمان دارای احترام اجتماعی بودند را جمع آوری و به کابل می بردند تا زندانی و یا نابودشان کنند.(2)

امیرعبدالرحمن از این قبیل فتواها از چندین روحانی و مولوی دیگر نیز گرفت و آن را به استان ها، شخصیت ها و طوایف در بیشتر مناطق افغانستان فرستاد تا همه اعم از پشتون و غیرپشتون را به جنگ مردم شیعه هزاره ترغیب کرده و ساماندهی کند.(3)

در یکی از کفرنامه ها دیگر آمده است که مجاهدان (نیروهای دولتی) از خانة برخی هزاره ها، ابیات و کتاب حیات القلوب محمد باقرمجلسی را پیدا کرده اند که در آن ها طعن و دشنام خلفای سه گانه بوده است، همین موضوع در رفض و کفر این قوم کفایت می کند «لاجرم مایان اهل محکمه عالیه شریعت غرا و علمای ذوی الاهتدا که حل مسائل مشکله شرعیه را اهتمام بذمه خود داریم به مضمون مکتوب ذیل به تکفیر قائلان

ص: 119

و مظهران اینگونه اقوال، از هزاره و غیره، هرکس که بوده باشد کافر و واجب القتل است که قبل از توبه و بعد از آن کشته شود و توبه او قبول نیست و طایفه هزاره باغیه که قایل به این اقوالند، رافضی بالفسادند، کافر و واجب القتل می باشند که قتل نفوس و تفریق جمعیت و تخریب بلاد ایشان عین جهاد و تقویت دین است، حکم یاغی، اگرچه مسلمان صحیح القول باشد، مباح الدم و جایزالقتل است و قتیل لشکر اسلام، شهید و مقتول ایشان، جهنمی و مردود می باشند....» این کفرنامه را افراد مختلف و عمدتاً منشی ها و قاضیان محکمه کابل و بامیان امضا کرده اند.(1)

مولویان درباری برای حفظ مقام و کسب اعتبار و تحفه از امیرعبدالرحمن، دین خودشان را به دنیای وی فروختند، وگرنه چند مصراع بیت و یا کتابی که مؤلف آن شیعه هزاره نبود، چگونه می توانست دلیل کفر و ارتداد تلقی گردد، که بی توبه و یا با توبه، قتلشان واجب و باعث نصرت دین شود. باعث شگفتی است که در آن زمان هیچ صدایی ازسوی نهاد، کشور و یا افراد مهم بین المللی در اعتراض به این جنایات و یا تسلی و حمایت این مردم ستم دیده شنیده نشد. فقط آزادمردان ازبک و ترکمن به رهبری محمدشریف خان، میمنه و هزاره های سنی حنفی بادغیس و قلعه نوکه که خود نیز در تنگنا قرارگرفته بودند، بر ضد امیرعبدالرحمان قیام کردند.(2) البته نباید چنین فتواهای فرمایشی را به حساب تمام علمای اهل سنت بگذاریم، چون افراد مستقل و غیرمتعصب آن ها، با این اعمال مخالف بوده، هرچند که توان ابراز آن را نداشته اند.

کنند، دارایی شیعیان و هزاره ها، به عنوان جایزه به آنان داده می شود و زنان و اطفال (شیعیان هزاره) به کنیز و غلام تبدیل خواهند شد.»(1)

امیر مزبور که بقای خود و حکومتش را، در نابودی کامل شیعیان و تفرقه میان جامعه اهل سنت و شیعی می دانست، در راستای استفاده از دین، ناگزیر از سوءاستفاده آیات قرآن در این زمینه شد. این تزویر عبدالرحمن همراه با زمینه سازی های جاسوسان انگلیس و جهل مردم، مؤثر واقع شد. «تمام فرصت طلبان و جاهلان حکومت یک دل شدند که یک مشت هزاره را از میان بردارند.»(2)

استعمارزدگان و جاهلانی که فریب تبلیغات انگلیس و مکر عبدالرحمن را خورده بودند، از هر سو به جماعت شیعه حمله ور شدند، ولی شیعیان بدون حمایت بیرونی، در حصار تنگ استبداد و قبیله ای، سه سال شجاعانه مقاومت کردند. دختران و فرزندان خود را که امیرعبدالقدوس و سایر افاغنه ربوده بودند، با قهر و غضب باز پس گرفتند. با این که هیچ کمکی از بیرون به آن ها نمی رسید، بر سپاه بزرگ افغان که علاوه بر قوای دولتی، چهل هزار نفر از افاغنه که به عنوان جهاد بر هزاره ها حمله کرده بودند، فایق آمد.

سرانجام با تحریک احساسات مذهبی سنی ها، بزرگ ترین قوای مختلط نظامی و قومی را از پنج سمت کابل، غزنی، قندهار، هرات و مزار شریف به داخل هزاره جات سوق داد که به علل مختلف: محاصره اقتصادی و نظامی، شیوع مرض وبا، پراکندگی مناطق شیعه نشین و فقدان راه های مواصلاتی و عوامل دیگر، شیعیان هزاره، تاب مقاومت را از دست دادند. هزاره ها مغلوب شده و افاغنه نهایت قساوت را به خرج دادند.(3)

پیامد این تحریک تعصبات مذهبی، فرامین شاه و فتاوای علمای درباری، صرفاً در سال های جنگ و مقاومت شیعیان هزاره محدود نشد، بلکه خصومت بین شیعه و سنی را برای همیشه شدت بخشید، به نحوی که اهل تسنن هر جا افراد شیعی را می دیدند

ص: 121

کمر به آزار او بسته و به قتل می رساندند. آن ها وقتی دیدند حکم قطعی پادشاه و فتوای شرعی از سوی مولوی ها بر قتل و غارت شیعیان صادر شده است وارد میدان شدند و با هر کسی که هم حساب شخصی داشتند، به بهانه های واهی (رفض) او را به قتل می رساندند که در این وضعیت داد عاجزانة اهل تشیع به جایی نمی رسید. داستان حاج حیدرنامِ خیاط، گواه این مطلب است: «من جمله حاجی حیدرنامِ خیاط را به تهمت رفض در هرات سنگ سار کردند و این مطلب بر عموم قزلباش افغانستان ناگوار شده هر کدام به هر وسیله (که) بود و توانستند به ممالک ایران، روس و انگلیس فرار کردند.»(1)

این وضع اسف بار در یکی دو نقطه خاص (هزاره جات و هرات) منحصر نشد، بلکه در جای جای افغانستان، جامعه شیعی را در بر گرفت «حوادث مذبور، هم چنین دامن گیر قزلباشان (پارسیوان ها) شیعه قندهاری نیز گردید و بسیاری از مأموران و کارمندان آن ها که تا این زمان در خدمت امیر در سوقیات مختلف حضور فعال داشتند، از کار برکنار شد. و دارایی قزلباشان قندهاری که از 1064619 روپیه بالغ می شد، ضبط گردید و عده ای از آنان مجبور به مهاجرت به کشور ایران شدند.»(2)

مردم را در زیر غبار این هیاهو بپوشاند. در کنار این عامل، برای گسترش تنش های مذهبی، سیاست استعمار را نباید نادیده گرفت.

در نگاه مولویان و حاکمان متعصب و تکفیری، مال، جان و ناموس شیعیان مباح بود، ازین رو عمال دولتی در هزاره جات حتی قبل از قیام مردم هزاره، به اموال و نوامیس این مردم تعارضاتی داشته اند و اساساً قیام مردم آن جا نیز در پی این گونه تعرضات انجام شده است. فرماندهان عبدالرحمن که بسیاری از آن ها از عموزادگان وی بودند در هزاره جات در هرکاری که میل شان می کشید آزاد بودند. و مردم را به بهانه خلع سلاح شکنجه می دادند. یکی از بدنام ترین آن ها عبدالقدوس عنادورز بود که به زور برای خود حرم سرای از دختران زیبای هزاره ایجاد کرده بودند.(1) آن ها حتی مردان را بسته و قبل از شکنجه و قتلشان، به نوامیس آن ها در جلوی چشمشان تجاوز می کردند. براساس گزارشات تاریخی تشابهاتی بین رفتار تکفیریان امروز و عمال عبدالرحمن دیده می شود. از جمله می توان به کشتار و تجاوز مردم به جرم عقیده، تکه تکه کردن اجساد، انداختن مردم در میان گلة سگ، کشیدن افراد با اسب، کشتن از طریق داغ کردن با سیخ و سنگ، انداختن گربه در میان تنبان، بریدن سرها و منار ساختن از کلة کشته ها، بریدن سینه های زنان و گوش و بینی مردم اشاره کرد. این بخشی از جنایات عمال عبدالرحمن است که بی شباهت با اعمال تکفیریان امروزی نیست. علت تشابه همان تعصب و اندیشه تکفیری است که آن ها را از عقلانیت و انصاف دور کرده است. «امیر مزبور به تحریک انگلیسی ها برای شکاف آفرینی میان اهل سنت و شیعیان افغانستان، عبدالقدوس عنادورز و خصومت جو نسبت به شیعیان را، برای سرکوبی قوم هزاره مأمور کرد. این مرد چون به آن دیار رفت مردم را آرام و مطیع یافت... به منظور آشفته ساختن و غضب ناک گردانیدن شیعیان هزاره، به دختران و زنان آن ها دست درازی کرد و پسران نوباوه آن را، به غلام بارگی سپاه خویش خواند و مدت یک سال به این امر دست

ص: 123

یازید، تا این که جماعت شیعه آن دیار از چنین زندگی رذالت باری به ستوه آمدند و سلاح سپاه عبدالقدوس را به غنیمت بردند.»(1) این جنایات ناشی از تفکر و اندیشه تکفیری بود، که شیعیان را کافر و مال و ناموس شان را حلال می پنداشتند.(2)

شیعه مذهب در هزاره جات اقدامات دیگری نیز شد و کوشش گردید جمعیت هایی از هزاره ها را به قبول مذهب سنت وادار سازند. مثلاً در میان هزاره های دایزنگی چندین مسجد با قواعد مذهب حنفی بنا گردید که در رأس آن ها قاضی عبدالقیوم خان قرار داشت. قواعد مذهب سنت به هزاره ها تعلیم داده می شد، بعضی از مسائل دینی نیز به مذهب سنی تعلق پیدا کرد، ولی تمام این اقدامات... هیچ کدام نتیجه نداد و هزاره ها همچنان پای بند به معتقدات خود باقی ماندند.»(1)

عبدالرحمن با این که فرد متعصب و کینه جو توصیف شده است، اما در بدو ورودش به سلطنت، توانست این ویژگی را پنهان کرده و با شیعیان از طریق مسالمت وارد شود، چون به حمایت شیعیان و هزاره ها در مقابل رقیبانش نیاز داشت ازین رو در تعزیه سیدالشهدا در کابل حاضر شده و حتی کمک مالی به تکایا نیز کرد، اما زمانی که سایر رقیبان را به جای خود نشاند، دیگر نتوانست آن کینه و تعصب خود را پنهان کند.(2)

افراد مستبد هنگامی که موجودیت و ثبات حاکمیت و قدرتشان را در تضاد با امری ببینند، جز به نابودی آن رضایت نمی دهند و در این راه از هر ابزاری، هرچند دین و قرآن باشد، استفاده می کنند. چیزی که عبدالرحمن دربارة مذهب شیعه و شیعیان در افغانستان انجام داد.

اعدام روحانیت شیعه که تنها مدافع مکتب و مروج فقه جعفری بودند، نیز دست زد، زیرا روحانیت شیعه از یک سو پیشقراول مردم خود بودند، و از طرفِ دیگر به طور سنتی از دولت ها مستقل بوده، بیش از روحانیون سنی در مقابلِ خواست دربار از خود مقاومت نشان می دادند و با تعهد اسلامی خود از اسلام و آزاداندیشی تا پایِ جان دفاع می کردند. وقتی عبدالرحمن «از فریب و تطمیع آنان مأیوس شد و تصمیم به نابودیشان گرفت، سیاستی بدتر از خون خوارانی، چون: چنگیز، تیمور و ... را در برابر آنان اعمال کرد.»(1)

در هر منطقه مسکونی کوچک (قریه) دو نفر نظامی به عنوان مسئول مقرر می شدند که اقداماتی نظیر دست گیری و از بین بردن رجال مذهبی و روحانی شیعه، یکی از آن ها بود. «در نتیجه مهاجمات، حبس و اعدام تعداد روحانیان هزاره کاهش یافت. علمای دینی نفوذ سابقشان را از دست دادند و حتی زمین های زراعتی آن ها بیشتر از طرف دولت ضبط گردید.»(2)

غبار در این باره می نویسد:

مردم هزاره تلفات زیاد دادند و تلفات روحانیان نسبت به فئودال ها بیشتر بود، زیرا فئودال ها اغلب به دولت تسلیم شدند، درحالی که روحانی ها کشته یا فراری گردیدند از «یکه ولنگ» صد خانوار روحانی به دست دولت افتاده و یک هزار خانوار روحانی موفق به فرار گردید و دو هزار و صد روحانی در جنگ کشته شدند.(3)

سوی کابل فرستاده شد، که در اثر جراحت فراوان در بین مسیر «بهسود» به شهادت رسید. دشمنان گوش های او را بریده برای ارباب خود، عبدالرحمن جبار به عنوان بزرگ ترین تحفه فرستادند.(1)

شهید مولوی محمدعلی قندهاری که به گواهی علامه امینی از علمای مشهور قرن سیزدهم است، در حالی که شصت سال سن داشت به کابل برده اعدام گردید.(2)

یکی دیگر از شهدای روحانیت، شهید «آخوند پارسا و شهید مقدس قندهاری» است که از شاگردان آیت الله میرزای شیرازی بودند و با توطئه و زمینه چینی های مولوی های درباری به نام عبدالشکور قاضی قندهار، مورد قساوت وحشیانه عبدالرحمن قرار گرفتند.(3)

هم چنین به دستور عبدالرحمن به سال (1300ق.) هجری جمعی از علمای و رجال معروف شیعه به شهادت رسیدند. برخی از علما نظیر: علامه سردار کابلی و پدر و برادرش که توانستند خود را از چنگال خونین امیر مزبور نجات بخشند، از کشور فرارکردند و به هند و سپس به عراق پناهنده شدند.(4)

سخت گیری عبدالرحمن دربارة علما از دو جنبه قابل بررسی است:

نخست: امیر برخلاف روحیه خشن خود در برخورد با مردم، در مقابل قدرت برتر استعماری انگلیس تسلیم بود. انگلیس می دانست که مردم شرق به علما و رهبران مذهبی خود علاقه دارند و می دید که هر از گاهی فرد موجه و نیک نامی بروز می کند و در مقابل استعمار و طرح های استعماری آن می ایستد، از این رو بیشتر رجال متنفذ شیعی را متهم به تبانی با انگلیس، و سلب حاکمیت از اهل جماعت و اخلال در نظم کشور کرده و سپس نابودشان می کرد.

دوم: انگیزه شخصی امیر است که حکایت از تعصب شدید فرقه ا ی احساس حقارت و کمبود شخصیت وی می کند. او چون از نور علم و دانش بی بهره بود با تمام مظاهر

ص: 128

علم و فرهنگ مخالفت می کرد، تا درد حقارتش را با آن التیام بخشد. ازاین رو ایشان به بذرافشانی نفاق و تفرقه در افغانستان مبادرت ورزید. ابتدا شیعیان را به وسیلة مولوی های تکفیری از پا درآورد و سپس بزرگان اهل سنت را که می ترسید تهدیدی برای او باشند، نابود کرد.(1)

خود وی نیز در جایی اعتراف می کند که زمینه برای سلطنت فرزندش فراهم است «بعد از من مردی نیست که امارت افغانستان را در دست گیرد، مگر پیرزنی آید که از راه و رسم کشوری و سیاست مدرن مطلع باشد.»(2)

انگلیسی ها نیز در سرکوب مردم هزاره و همچنین در ایجاد تفرقه و تهیج اهل سنت در مقابل شیعیان سهم به سزایی داشته اند. بریتانیای هند زمانی که شکست نیروهای متجاوز در هزاره جات را شنید برای اعزام نیرو اعلام آمادگی کرد، اما عبدالرحمن چون از بسیج سنی ها به ویژه پشتون ها مطمئن بود، نیازی به آن نیرو احساس نکرد، ولی مستشاران انگلیسی در کنار امیر بوده و کمک های برتانیا به عبدالرحمن می رسید. غبار می نویسد عبدالرحمن با این کارش تفرقه و استخوان شکنی را در میان مردم ایجاد کرد، که هیچ گاه مردم نتوانند در مقابل دولت متحد شوند و این سیاست استعماری انگلیس است.(3)

امیر کابل این هجرت شیعیان را چون در راستای اهداف خود (نابودی شیعیان و پشتونستان بزرگ) می دید، لذا از آن جلوگیری، بلکه با شگردهای مختلف به روند آن سرعت بخشیده و پشتون های کوچی (عشایر) را جای گزین می کرد.

عبدالرحمن پس از جنگ، مالیات های متعددی را بر شیعیان هزاره تحمیل کرد، هزاره ها که توان پرداخت آن را نداشتند یا جلای وطن می کردند و یا برخی از فرزندان خود را می فروختند تا بقیه زنده بمانند. امیر کابل هم هر دو گزینه را که مطابق سیاست های وی بود، قانونی و آن را تسریع می کرد.(1)

آنچه در افغانستان اتفاق افتاده است صرفاً حق کشی بر معیار قومی نبوده است، بلکه ناتوان ساختن مردم در راه اندازی قیام، نابودی کامل و تسلیم شیعیان در برابر مذهب حاکم و پذیرش اجباری مذهب حنفی بوده است.(2)

این همه ستم تحت عناوینِ دینی و مذهبی صورت گرفته و از سوی دیگر با توجیهات و فتاوای برخی از مولوی ها تأیید می شد.

خارجی و بین المللی از این مردم حمایت نشد و حتی هیچ اعتراض جدی هم صورت نگرفته است. در مقابل پشتون های پاکستانی و دولت انگلیس از عبدالرحمن حمایت کرده است.

شکل افراطی آن است که در مدارس پاکستانی تحت نفوذ احزاب و تشکل های پاکستانی از جمله: سپاه صحابه اشباع شده است.(1) از همه بیشتر «جمعیت علمای اسلام» شاخه سیاسی دیوبندیه، تأثیر ایدئولوژیکی مهمی بر طالبان گذاشته است.(2)

مولوی حفیظ الله حقانی دربارة گرایش کلامی طالبان اظهار می کند که آن ها دارای سه گرایش کلامی هستند: دسته نخست در کلام مانند وهابی ها می اندیشند و توسل به ذوات مقدس و... را بدعت و کفر می دانند. دسته دوم وابسته به جریان تصوف و فرقه خرافی بریلوی ها هستند. دسته سوم که بیشتر طالبان را تشکیل می دهند پیرو مسلک کلامی ماتریدی هستند.(3)

البته باید توجه داشت که مراد از این «مسلک کلامی ماتریدی»، ماتریدی محض نیست، بلکه فرقه دیوبندی آن است که با ماتریدیان اصیل، تفاوت زیادی پیدا کرده است.

جریان های سنی در افغانستان را که در زمان جهاد شرکت داشت و تحت عنوان جبهه متحد در مقابل طالبان قرار گرفت، تکفیر کرده و جنگ با آن ها را «جهاد» خوانده و به کشته شدگان خود عنوان شهید می دادند. حتی قوم ازبک در شمال افغانستان را به دلیل سابقه حضور برخی از ایشان در دولت کمونیستی، «ملحد» می خواندند.(1)

به دلیل گناه و انکار امور خفیه و اموری که ضروری و اصولی بودنش برای دین ثابت و مشهور نیست، تکفیر نمی شود.(1)

دیوبندی ها انکار اصول دین و انکار ضروری دین را معیار کفر و ایمان عنوان می کنند اما در برخی موارد بر این معیار پایبند نبوده اند و یا برخی از آن ها با آن اختلاف نظر دارند. به عنوان مثال اسماعیل دهلوی در کتاب تقویة الایمان و ترجمه عربی آن رسالة التوحید بسیاری از آداب و رسوم مسلمانان از جمله: شفاعت، توسل، استغاثه به غیرخداوند، نذر و نذورات، تعظیم قبور، سفر در غیر حج، اسامی موهم شرک، انواع سجده برای غیر خداوند، و امور دیگر از این قبیل را شرک و بدعت تلقی کرده است.»(2)

می گردد، اما اختلاف در فروعات و مباحث سیاسی موجب تکفیر مخالفان نمی شود. براساس این معیار، اختلاف فرقه هایی مانند: معتزله، شیعه و احزاب سیاسی از مصادیق اختلاف در امور فرعی است.(1)

دیوبندی ها عملاً به این معیار پای بند نمانده و برخی مانند اشرفعلی تهاونی، اموری را مصادیق شرک، بدعت و کفر به حساب آورده، که نه از اصول عقاید است و نه انکار ضروری دین؛

بعضی از این موارد عبارتند از: «اجتماع برای بزرگ داشت میلاد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وگرامی داشت اولیای الهی، زیارت همگانی قبر بزرگان، زیارت اشیای متبرکه و اماکن مقدسه، نذورات و خیرات در نیمه شعبان، روزهای عید و در دهم محرم الحرام، انجام رفتارهای مرسوم هنگام کفن و دفن مردگان و برگزاری مجالس ختم برای مردگان به صورت رایج، تزیین مساجد، رفتارهای خاصی که مردم در ماه رمضان انجام می دهند، گفتن کلمه توحید به صورت دسته جمعی پس از نمازهای یومیه، دست روی هم گذاشتن در حال ایستادن به احترام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، انجام خرافات صوفیانه در ایام عید، تکبیرهای دسته جمعی.(2)»

دیوبندی های اولیه را به فراموشی سپارند. ملانیازی در شمال، در حین قتل عام شیعیان هزاره گفت هزاره ها مسلمان نیستند یا مسلمان شوید و یا کشته خواهید شد.(1)

موسیقی، اشعار حافظ، تابلوی نقاشی، مجسمه، عکس گرفتن و نگه داری آلبوم آن، و استفاده از تلویزیون و ماهواره را بدعت و موجب کفر می دانند.(1)

مولوی جلیل الله مولوزاده، از سران طالبان، در پاسخ به سازمان ملل و جوامع بین المللی که به دنبال حل مشکل تحصیل زنان بودند، تحصیل مدِّنظر سازمان ملل (در دانشگاه و مدرسه) را برای زنان سیاستی کفرآمیز و راهی برای ترویج فساد عنوان کرده بود.(2)

ملا غلام الدین، قایم مقام اداره امر به معروف و نهی از منکر، دربارة حرمت نگاه به تصاویر و تلویزیون اظهار داشته است:

پرستش مجسمه را پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و سلم حرام شمرده شده است. تماشای تلویزیون مانند تماشای مجسمه است، نقاشی و نگاه به تصاویر نیز حرام است..(3)

طالبان نقاشی و مجسمه را نوعی بت پرستی دانسته و با نگاه ظاهری و تحجرگرایانة خود، به سادگی بین اموری که آن را بدعت می پنداشتند با امور حرام در صدر اسلام تشابه ایجاد کرده و حکم محرمات را به آن نسبت می دادند. از این طریق بسیاری از امور مباح را با یک همانندسازی ساده به امور حرام و منکر تبدیل کرده و مرتکب آن را مجازات می کردند.

دوستم کمونیست است.(1) ملاعمر بر این باور بود که شیعیان بین کفار و مسلمان واقعی اند. در گزارش کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل، فتوای ملاعمر ذکر شده است: «کشتن شیعیان گناه نیست زیرا آن ها کافرند.»(2)

به ادعای طالبان شیعیان بدعت گذارانی هستند که می شود آن ها را به علت عقایدشان مجازات کرد. طالبان با رافضی خواندن شیعیان ویژه هزاره ها، آن ها را از حقوق شهروندی شان محروم کرده بودند.(3) ملاعمر به همین دلیل، حکم قتل عام در روز اول و کشتار مردان و اسارت زنان شیعیان را تا سه روز در هنگام تصرف مزارشریف صادر کرده بود.(4)

تلفاتی که در سال گذشته متحمل شده بودند، دیوانه وار به هرسو شلیک می کردند. یک مرد تاجیک که از قتل عام جان سالم به در برده بود، گفت:

«آنان ناگهانی به سوی هرکسی که می دیدند، شلیک می کردند و هیچ فرقی بین زنان، مردان و کودکان نمی گذاشتند. خیابان ها پر از اجساد مردگان بود و خون همه جا را گرفته بود. مردم تا 6 روز حق نداشتند اجساد نزدیکانشان را دفن کنند...(1)

طالبان پس از یک روز کشتار عمومی، عنان را به سوی شیعیان هزاره گرداندند. ملانیازی که دستور قتل نجیب الله (آخرین رئیس جمهور کمونیستی) را صادر کرده بود، والیِ مزار شد. وی از بلندگوی مسجدجامع شهر مزار اعلام کرد که شیعیان سه راه بیشتر ندارند: یا سنی شوند؛ یا به کشور ایران بروند و یا کشته خواهند شد. «هزاره ها مسلمان نیستند و باید آن ها را بکشیم. یا باید مسلمان شوید و یا افغانستان را ترک کنید. هرجا بروید شما را به چنگ می آوریم. اگر بالا بروید از پای تان پایین خواهیم آورد و اگر پایین بروید از موی تان گرفته و بالا خواهم کشید.»(2)

یکی دیگر از فجایع در مزارشریف کشتار دیپلمات های ایرانی بود که به وسیلة طالبان و تعدادی از هواداران گروه ضدشیعی «سپاه صحابه» پاکستان به فرماندهی «ملادوست محمد» در کنسول گری ایران اتفاق افتاد. در روز دوم و سوم طالبان قتل عام را با کشتار شیعیان و هزاره ها ادامه دادند. آن ها جستجوی خانه به خانه را آغاز کردند. برخی از مردان را در خانه، جلوی چشم فرزندانشان می کشتند و بسیاری را اسیر کرده و سپس با کانتینر به جای نامعلومی می بردند یا نگه می داشتند تا خفه شوند و یا به رگبار می بستند. (3) یکی از شاهدان عینی می گوید:

من در موقعیتی قرارداشتم که شاهد انتقال کانتینرها به دشت لیلی بودم و تمام حوادث را می دیدم. طالبان سه کانتینر را از مزار شریف به سوی

ص: 139

شبرغان بردند. هنگامی که در یکی از کانتینرها را باز کردند تنها سه نفر از زندانیان زنده مانده و حدود سیصدنفر دیگر در داخل آن مرده بودند. این سه نفر هم به زندان منتقل شدند.(1)

جنایت چهارمی که طالبان در این شهر مرتکب شدند اسارت زنان و دختران شیعیان بود که با خود به قندهار بردند. احمد رشید خبرنگار پاکستانی می گوید حدود هشت هزارنفر آمار کشته های مزار شریف بوده و چهارصد زن هزاره به اسارت رفته و به وسیلة طالبان به کنیزی گرفته شده بودند.(2)

در برخی از شهرهای دیگر شیعه نشین، وقتی طالبان مسلط شدند دست به جنایت و قتل عام زدند که از جمله می توان به بامیان و یکاولنگ اشاره کرد. آن ها بعد از تصرف شهر یکاولنگ در استان بامیان، به تجسس خانه به خانه پرداختند که مردان بین 13 تا 70 سال را می کشتند. تعداد افراد کشته شده در این شهر، 176 نفر تخمین زده شده است. یکی دیگر از روش های طالبان با مخالفان، آتش زدن خانه ها، تخریب مزارع، کاریزها و چاه ها بوده است.(3)

ریشه ایدئولوژیک این گروه های تکفیری، وهابیت است و طالبان هم از وهابیت و هم از القاعده متأثر است. این تأثیرپذیری از زمان اتحاد طالبان با القاعده و رفتن اسامه بن لادن به افغانستان، تقویت شد، چون از آن به بعد، طالبان همراه با القاعده جبهه جهاد را علیه تمام جهانِ کفر باز کردند. درحالی که تا آن زمان تمام تلاش طالبان برای تسلط بر افغانستان و برقراری امنیت در آن بوده است.(1)

این جریان یکی از گروه های تروریستی است که تاکنون در جای جای افغانستان، به انحای مختلف، جان هزاران انسان بی گناه اعم از زن و مرد، پیر و جوان، شیعه و سنی، کودکان، دانش آموزان و دانشجویان و هر نوع از اقشار جامعه را از طریق انفجار و انتحار به کام مرگ فرستاده است. از میان چهره های سیاسی نیز می توان از: برهان الدین ربانی (رئیس جمهور سابق افغانستان)، احمدشاه مسعود (فرمانده ارشد و وزیردفاع ربانی)، جناب مصطفی کاظمی (وزیر سابق و نماینده پارلمان افغانستان) و... نام برد که هدف ترور طالبان قرارگرفته است. این گروه برای این که حضور و قدرتشان را نشان داده و یا هدف خود، اعم از مکان و یا فرد خاصی را از میان بردارند، حاضرند صدها و هزاران انسان دیگر را هم به تبع آن کشته و یا مجروح و بی خانمان سازند؛ به عنوان مثال وقتی طالبان مصطفی کاظمی را ترور کردند، وی در میان دانش آموزان بود و همراه با بسیاری از دانش آموزان و معلمین به خاک و خون کشیده شدند.(2) آمارها نشان می دهد که طالبان طی سال 2010 بیش از 6700 حمله انتحاری، انفجاری، موشکی و... را با کمک هم پیمانانشان اجرا کردند که بیشتر، از نوع حملات انتحاری و انفجاری کنارجاده ای و... بوده است که در آن، بیش از 2000 غیرنظامی کشته و دست کم 3500 را زخمی کرده اند..(3)

نشان می دهد که طالبان از قتل، تکه تکه کردن و بریدن دست و پا در غیر حدود شرعی و بدون ارتکاب گناه، در مورد مخالفان برای ایجاد هراس در مردم استفاده کرده است. آن ها اینگونه اعمال جنایت کارانه را دربارة نیروها، کارمندان، کارگران دولتی، و حتی دانشجویان که شغل شان با دولت ارتباط دارد، انجام می دهند. در همین اواخر در اینترنت گزارش تصویری پخش شد که نشان می داد طالبان نگهبان یک اداره دولتی را ربوده و از وی خواسته بودند که عمل انفجاری در آن جا انجام دهد، وقتی او این خواسته را رد کرده بود، طالبان یک دست و پای وی را قطع کردند.

احمدرشید از زبان یک بیوه تاجیک گزارش می دهد که وقتی طالبان با زور وارد خانه ما شد، شوهر و دو برادرم را به قتل رسانده و سپس گلویشان را بریدند و به اصطلاح ذبح شرعی کردند.(1) هم چنین وقتی طالبان به کابل رسیدند دکتر نجیب الله را که آخرین رئیس جمهور افغانستان در دوره کمونیست ها بود، از مقر سازمان ملل برده، اعدام کردند. بعد از سه روز نمایش به صورت آویزان شده از تیر برق، اجسادشان را تکه تکه کردند.(2)

هم چنین روزنامه کیهان به نقل از پرس تی وی گزارش داد که طالبان با حمله «اجرستان» از توابع استان غزنی 100 نفر را که شمار زیادی از ایشان زن و کودک بودند کشته و بسیاری از این قربانیان را سربریدند.(3)

گلبدین حکمتیار که خود نیز تفکر سخت گیرانه در قبال آزادی های اجتماعی و... دارد با انتقاد از طالبان می گوید:

نمی گوییم حکم رجم و قطع دست دزدان وجود ندارد. می گوییم چرا این تعداد بزرگ؟ چرا در زمان پیامبر و خلفای راشدین نه کسی به این اندازه رجم شده و نه دست و پایش بریده؟ آیا در اسلام تان بیش از صحابه محکمید یا حماقت و جهل و تعصبتان بر دیانت و التزام بر ضوابط اسلامی می چربد؟ و یا از چگونگی شریعت ناآگاهید؟ شما نمی دانید که اسلام نخست زمینه های گناه را از بین می برد و در پایان حدود را .... جاری می سازد.(1)

طالبان در برخورد با مخالفان و حتی مردم عادی به دنبال اجرای حدود شرعی نبوده و مظنونان خود را به دادگاه صالحه نبرده تا جرم را اثبات کند. در نظر این جریان تکفیری، مخالفان به ویژه شیعیان، اعم از نظامی و غیرنظامی، دولتی و غیردولتی کافرند و مستحق شدیدترین مجازات؛ بنابراین نیازی به محاکمه ندارند؛ هرگاه مصلحت بدانند حکم کفر و ارتداد را روی مردم اجرا می کنند.

همکاری با آن ها اعلام کرده بود، اما ایشان با همان اندیشه تکفیری دربارة شیعیان، به غرب کابل حمله کرده، برخی را اسیر و سپس به قتل رساندند؛ درحالی که قتل اسیر، علاوه بر نقض معاهدات بین المللی، نقض اخلاق اسلامی نیز هست.(1)

21. عبدالرحمن خان، تاریخ افغانستان (سفرنامه وخاطرات امیرعبدالرحمن خان)، پژوهش ونگارش: ایرج افشار (سیستانی)، ثامن الایمه، تهران 1381.

22. عصمت اللهی، محمد هاشم، جریان پرشتاب طالبان، الهدی، تهران 1378.

23. علیزاده، موسوی سید مهدی، افغانستان (و بازخوانی و ریشه یابی تحولات معاصر)، کیش مهر، قم 1381.

24. عماره، محمد، «الحضارة الاسلامیه و التعددیه الحزبیه» الداعی، ش7، سال 31، رجب، 1428ه.

25. غبار محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، صحافی احسانی، بی تا، ج 2، قم، [بی تا].

26. غرجستانی، محمد عیسی، کله منارها در افغانستان، نشر: اسماعیلیان، قم 1372.

27. فرخ، سید مهدی، تاریخ سیاسی افغانستان، نشر: احسانی، چ دوم، قم 1371.

28. الفنستون، مونت استوارت، افغانان، جای، فرهنگ، نژاد(گزارش سلطنت کابل)، ترجمه: محمد آصف فکرت، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد 1376.

29. کاتب، فیض محمد، سراج التواریخ، ارگان نشراتی سید جمال الدین حسینی (حبل الله)، 1372، [بی جا].

30. کتاب آسیا (ویژه مسایل افغانستان)، نشر موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، تهران 1390.

31. کریمی حاجی خادمی، مازیار، طالبان خاستگاه و مبانی فکری، کانون اندیشه جوان، تهران 1392.

32. کشمیری، محمد انورشاه، اکفار ملحدین فی انکار ضرورة دین، کراچی2000م- 1424ه.

کشمیری، معارف السنن، ج4.

33. کلی فورد، مری لوئس، سرزمین و مردم افغانستان، ترجمه: مرتضی اسعدی، تهران 1367.

34. مارسدن، پیتر، طالبان: جنگ، مذهب و نظم نوین در افغانستان، ترجمه: نجله خندق، وزارت امور خارجه، تهران 1378.

35. المرصفی سعد، «اعیادنا فرحة بریئه»، الداعی، ش9-10، سال، 30، رمضان و شوال 1427ق.

36. موسوی، عسکر، هزاره های افغانستان، ترجمه شفایی، مؤسسه فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379، [بی جا].

37. ناصری، عبدالمجید، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، موسسه آموزشی امام خمینی(ره)، ص112، قم 1379.

38. نظری، محمدعلی، علل و زمینه های اجتماعی-فرهنگی ظهور و افول طالبان، پایان نامه کارشناسی ارشد، 1389.

39. هروی، نجیب مایل، تاریخ و زبان در افغانستان، بنیاد موقوفات دکتر افشار، چ دوم، تهران 1371.

40. وحید، مژده، افغانستان و پنج سال سلطه طالبان، نشر نی، تهران 1382.

41. یزدانی (حاج کاظم)، حسینعلی، تاریخ تشیع در افغانستان، ص 286، 1370، [بی جا].

42. ------------------- ، صحنه های خونینی از تاریخ تشیع، ناشر: مؤلف، 1370، [بی جا].

ص: 146

ص: 148

برخی جریان های تکفیری در استنباط احکام شرعی، با اتخاذ روش های غیر عقلایی، برداشت های نادرست و انحصاری از قرآن کریم و سنت نبوی داشته اند که با استناد به اندیشه و عمل پاره ای از صحابه، تابعان و پیروان آن ها را حجتی شرعی برای زندگی در عصر حاضر قلمداد می کند. پیروان این جریان ها، از یک سو با خروج از معیارها و موازین فقه مذاهب چهارگانة اهل سنت و از سوی دیگر با باز کردن راه اجتهاد ظاهرگرای بی ضابطه، باب شکل گیری برخی فتاوای افراطی تکفیری را گشوده اند.

به گمان تکفیری ها تنها روش صحیح در فهم قرآن و سنت، روش نقلی متکی بر روش سلف، به ویژه روش ابن تیمیه بوده، جزاز آن، هر آنچه مخالف روش سلف باشد، مبتنی بر گمان و اوهام است؛ از این رو، دیگر روش ها اعتبار ندارد. بر این اساس روش های عقلی بعد ها در اسلام به وجود آمده و به یقین در زمان صحابه و تابعان شناخته شده نبوده است.

در اندیشة اسلامی، برای پی بردن به مقاصد و معارف دین، همواره هر دو روش عقلی و نقلی کار آیی خود را دارند و در موارد فراوانی هر یک از این دو روش، مکمل دیگری است. قرآن کریم نیز علاوه بر آموزه های نقلی، دارای بسیاری از استدلالات عقلی است. دلیل نقلی قطعی معتبر هرگز با عقل قطعی تعارضی ندارد. البته ناگفته نماند در تقدم و ترجیح یکی بر دیگری در موارد تعارض میان مسلمانان اختلاف نظر وجود دارد، اما در نگاه جریان سلفی تکفیری، تنها روش نقلی ظاهرگرا آن هم از نوع تفسیر سلفی مشروعیت دارد. تفاوتی که این گروه با دیگر مسلمانان دارند، در نگاه عام و استفاده مطلق و بدون قید و شرط از این روش است؛ به این معنا که شرط های لازم روش نقلی، مانند روایات متعارض، عرضة آن ها بر قرآن کریم، بررسی وضعیت ناقل، و شرایط نقل، سند و درایت برای ایشان اهمیت ندارد. گذشته از همه آن ها جریان های تکفیری، همان گونه که در عرصة عمل به اصول اخلاقی و انسانی پای بند نیستند، در عرصة علم و پژوهش نیز اخلاق و انصاف علمی را رعایت نمی کنند و در موارد

ص: 151

فراوانی به جای استفاده از روش های علمی، منطقی و استدلالی، به ناسزاگویی، افترا و تهمت زنی روی می آورند.

نقل گرایی بی ضابطه در کنار ظاهرگرایی شدید در فهم کتاب و سنت، سبب شده است که این جریان ها بر معانی ظاهری، یک سویه و سطحی بسنده کنند و در نتیجه گرفتار تشبیه و تجسیم شوند. روش شناسی کامل این جریان در یک مقاله میسر نیست، از این رو، این نوشتار به صورت توصیفی و تحلیلی به بررسی مهم ترین روش های سلفی گری تکفیری در فهم و تفسیر کتاب و سنّت می پردازد.

جریان های تکفیری، بر اساس مبانی سلفی وهابی و عمدتاً در درون جریان سلفی وهابی شکل گرفته است. هر چند سلفی های وهابی نیز در درون خود انشعاباتی پیدا کرده اند، (1)

بی گمان آبشخور اصلی جریان های تکفیری، آموزه های سلفی وهابی است. بر این اساس جریان تکفیری غالباً برخاسته از قرائت های متحجرانة سلفی - وهابی، مسلمانان را به صرف آن که با آنان هم عقیده نیستند، بر خلاف معیارهای شرعی شناخته شده، متهم به کفر می کنند و بدون هیچ دلیلی خون مردم را مباح می دانند. به تعبیر سلیمان بن عبدالوهاب، امروز مردم مسلمان، گرفتار فردی شده اند که خود را به کتاب و سنت منتسب می داند و هر که با فکر و فهم او مخالف باشد، کافر قلمداد می کند. این در حالی است که وی نه تنها یک شرط، بلکه یک دهم از شرایط اجتهاد و فتوا را ندارد، ولی با این همه بسیاری از افراد نادان از وی پیروی می کنند؟!(2)

قرائت متحجرانه از سنت نبوی و برداشت های سطحی از آیات قرآن، برخی از جریان های سلفی را بر آن داشت که مخالفان خود را تکفیر کنند؛ برای نمونه «جامعه مسلمین» یا جماعت تکفیر، به رهبری مهندس شکری مصطفی (1942– 1978)، جامعة امروزی مسلمانان را جامعة کفار نامید و گفت، باید از چنین مسلمانانی کناره گرفت تا پاک شد و بعد برای پاک کردن دیگران نیز باید جهاد کرد. از نگاه وی تمامی جوامع اسلامی بعد از دوران پیامبر و چهار خلیفه کافر شده اند و تنها راه نجات مسلمانان پیوستن به جماعت مسلمین «شکری مصطفی» است. وگرنه در زمرة کفار قرار می گیرند. شاید بتوان شکری مصطفی را از تکفیری های افراطی برشمرد؛ حتی از نظر برخی شکری مصطفی بنیان گذار جریان تکفیر گسترده حاکمان و افراد جامعة اسلامی است.(3) به هر حال تکفیر، پیامدهای سوء و خسارت های جبران ناپذیری در جوامع اسلامی

ص: 153

در پی داشته است. چنان که فتاوای تکفیری در پسِ بسیاری از اقدامات تروریستی در کشورهای اسلامی بوده است.

از مسلمانان دارند. تفسیر خشن از دین، جهالت و نادانی و جمود بر ظاهرگرایی در فهم و ظاهرسازی در رفتار جریان های تکفیری، موجب شده است استعمار از آن ها به عنوان ابزار بسیار کار آمد برای ایجاد تفرقه در صفوف مسلمانان و اهداف شوم خود استفاده کند. از این منظر، نیز پژوهش در مبانی، و روش های جریان های تکفیری، برای پاک کردن دامن جامعة اسلامی از این لکة ننگین ضروری می نماید. این نوشتار به نقد و بررسی روش شناسی جریان های سلفیه به ویژه سلفی گری تکفیری می پردازد. روش جریان های تکفیری در فهم کتاب و سنت، مبتنی بر یک روش نقلی ظاهرگرا و پرهیز از هر گونه تأویل و برداشت عقلایی در فهم قرآن و سنت و متکی بر اجتهاد ها بی ضابطه است که می توان این موارد را از روش های اساسی به شمار آورد.

ضابطه گی راه را برای توجیه دیدگاه های ایشان باز می کرد.(1) در مجموع، می توان ناضابطه مندی و ناشایستگی علمی را نقطه پیوند جریان های تکفیری به شمار آورد.

برای نمونه، شکری مصطفی یکی از سلفی های افراطی با نص گرایی به تکفیر مسلمانان پرداخت. روش وی به کسی اجازة مخالفت نمی داد، بلکه به صورت دستوری بود(2)

وی روش خود را در ضمن دست نوشته ای با عنوان «الحجیات» یعنی مصادر و راه های هدایت تبیین می کند که نشان دهنده خروج از ضابطه و اصول متعارف اسلامی در استنباط احکام شرعی است. از نظر وی، هدایت و دانش فقط در یک منبع و آن هم خداست؛ به دلیل آیاتی چون: >قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا<.(3) >و قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی<.(4)

و لی ما از ارتباط مستقیم با خدا محروم هستیم؛ از این رو، خداوند متعال برای ما جاهایی را فراهم کرد که دانش را از آن اتخاذ می کنیم؛ از جمله آسمان و زمین(5)،

انسان،(6)

قرآن(7)

و رسول(8).

این مصادر با هم مرتبط اند و به تنهایی موجب هدایت نمی شوند.(9)

شکری مصطفی هم مجتهد را تکفیر می کند، چون می گوید: هر کسی برای مردم حکمی را صادر کند کافر است؛(10)

و هم مقلدان را: کسانی که هدایت الهی را رها کرده و

ص: 156

از عالمان بدون سوال از دلیل تقلید کرده اند. وی اجتهاد را به معنای تلاش برای شناخت احکام الهی به قصد عبادت خدا می شمرد، ولی شرایط اصلی اجتهاد از جمله شناخت زبان عربی، دانش اصول فقه و علم الحدیث را نمی پذیرد، بلکه اجتهاد را بر تمام مردم حتی عوام واجب شمرده و همة مقلدان را تکفیر می کند.(1) وی به استناد آیاتی که در مقام نکوهش تقلید کافران از کفر اجدادشان نازل شده، به کفر مقلدان عوام حکم می دهد و بدون هیچ ضابطه ای این آیات را بر عوام مردم که احکام را از خبرگان و مجتهدان اخذ می کنند، تطبیق می نماید.(2) روشی که شکری مصطفی بنا نهاد امروز با شدت بیشتر در رهبران فکری سیاسی تکفیری داعش پی گیری می شود و می توان جریان های سلفی- تکفیری امروز را امتداد جریان تکفیری شکری مصطفی دانست.

شکری مصطفی عضویت در جماعت به اصطلاح «جماعة المسلمین» را معیار اسلام افراد برشمرده و اعلام می کند، بعد از این تبیین (یعنی حکم به اسلام افراد بعد از امتحان و تحقیق) هرکسی که غلام حلقه به گوش وی باشد، مسلمان است و گر نه در زمرة کفار قرار گرفته و خونش هدر است.(3) این نوع قرائت از اسلام موجب ترس و وحشت مردم می شود. شکری مصطفی درست راه و روشی را پیمود که پیش از او خوارج بنا گذاشتند، اما حتی خوارج نیز همة افراد جامعه را تکفیر نمی کردند.

شاخه های دیگری از جریان یادشده اند که در گذشته ظهور کرده اند. ظاهرگرایی با ظهور ابن تیمیه در قرن هفتم به عنوان شیوة سلف معرفی شد؛ و منظور وی از سلف نیز مرجعیت مطلق صحابة تابعان و نسل بعد ازآنها بوده است. این جریان در سده های اخیر توسط محمد بن عبد الوهاب جان تازه به خود گرفت. به تعبیر رمضان بوطی پیروان این فرقه نوپدید، نیز برای مشروعیت بخشیدن به خود، و با تمسک به آثار ابن تیمیه خود عنوان سلفی را برخود نهادند.(1)

از مهم ترین مبانی عقیدتی سلفیان قدیم، پیروی از ظاهر نصوص قرآن و سنت، انکار مجاز و مخالفت با تأویل و تفسیر بود. سلفیان جدید نیز با تکیه بر معنای ظاهری متون دینی و فارغ از هر گونه تفسیر و تأویلی به توجیه فعالیت ها، احکام شرعی و تکالیف خود می پردازند. آنان در روش بیان خود با به کارگیری فراوان آیات قرآن و بدون توجه به ارتباط منطقی آیات، محکم یا متشابه بودن آنها یا شأن نزول خاص هر آیه، در ترسیم چهرة واقعی اسلام، چنان که خود می پندارند، می کوشند. بر اساس این مبنا روش ظاهرگرایی سلفی ها، عمدتاً در اصول دین و به ویژه مبحث صفات خبری خداوند نمود یافته است.

سلفی گری تکفیری برای عقل به معنای جامع کلمه، نقشی در فهم و تفسیر کتاب و سنت قائل نیستند و به لحاظ روشی منقولات دینی را برداده های عقلی و علمی مقدم می دارند. از جمله نتایج خردستیزی این جریان را می توان در عناوین ذیل خلاصه کرد: تحکیم سنت غیر معتبر بر آیات؛ تطبیق نادرست آیات بر روایات؛ تمسک به متشابهات و عدم رعایت اصل مرجعیت محکمات در تفسیر آیات متشابه و استناد بی ضابطه به روایات (مرجعیت تمام صحابه، تابعان و حتی تابعان تابعان)؛ برای نمونه شیخ معاصر سلفی ابن عثیمین می گوید: «شکی در این نیست که گروهی از صحابه سرقت کرده، شرب خمر کرده و قذف کرده و زنای محصنه و غیر محصنه انجام دادند، ولی تمامی این

ص: 158

اعمال در کنار فضایل و محاسن ایشان پنهان بوده و بر برخی از ایشان نیز حد جاری شد که به مثابه کفاره آنها می باشد.(1)

فهم و برداشت از قرآن و سنت، در طول تاریخ تفسیر، گرفتار دو رویکرد نادرست بوده است تأویل گرایی بی ضابطه و برداشت های باطنی و دیگر جمود و سطحی نگری و ظاهرگرایی که به تعطیل شدن عقل در مقام فهم متون دینی و کند رکود علمی انجامید؛ به طور کلی از نظر سلف باید به معنای این آیات ایمان آورد و مقصود از آن ها را به خود خدا وا گذاشت. اما از نظر خلف، به یقین ظواهر این آیات مراد نیست. بلکه این تعابیر مجازی است که باید تأویل گردد؛ بنابراین این گروه وجه را به ذات و ید را به قدرت و مانند تأویل می کنند. عموماً سلفی ها تفسیر و تأویل آیات مربوط به صفات باری تعالی را به همان مراد ظاهری حمل کرده یا مسکوت می گذارند، ولی در مقابل متأخرین آنها را متناسب با شأن الهی تأویل می کنند. ظاهرگرایی افراطی و به کار نگرفتن تأویل حتی درباره متشابهات کتاب و سنت، روش سلفی گری تکفیری بوده است.

در خصوص تفسیر آیات متشابه و آیات و روایات مربوط به صفات باری تعالی، دست کم روش های ذیل به کار گرفته شده است: تشبیه گروی؛ روش اخذ به ظواهر آیات و روایات و اعتقاد به مدلول ظاهری آنها، هر چند مستلزم تشبیه و تجسیم گردد؛ تعطیل گرایی و روش نفی صفات؛ تأویل گرایی، روش استناد به ظواهر کتاب و سنت در پرتو خرد و استفاده از تأویل در مواردی که اخذ به مدلول ظاهری آیات و روایات مستلزم تشبیه و تجسیم می گردد و تفویض، یعنی در عین استناد به ظواهر، به مفاد ظاهری آنها اخذ نمی شود و در این گونه از آیات و روایات باید از هر گونه اظهار نظر و بیان معنای آیه و روایت خود داری کرد؛ و علم آن را به خدا واگذار نمود.(2)

ص: 159

آنچه بین سلف نه (سلفی گری تکفیری) و خلف در خصوص تفسیر این آیات مطرح است می توان از چند نظر بررسی کرد:

- هر دو گروه بر منزه بودن باری تعالی از همانندی و مشابهت به خلق اتفاق نظر دارند؛

- هر دو بر آن اند که ظاهر این الفاظ در مورد خدای متعال، مراد نیست؛

- الفاظ برای بیان حالات درونی و حسی صاحبان و واضعان لغت است و این الفاظ نمی تواند بیانگر حقایق مربوط به خدای متعال باشد؛ براین اساس، نمی توان معانی را به این الفاظ محدود کرد.

با توجه به این مقدمات می توان گفت: سلف و خلف هر دو در اصل تأویل اشتراک نظر دارند؛ و تنها اختلاف بین این دو آن است که خلف به جهت صیانت از عقاید مردم از شبهة تشبیه و تجسیم، در موارد متشابه، معنای مراد را مشخص کرده اند، اما سلف در این خصوص معنای مراد را مسکوت رها کرده است و این اندازه اختلاف موجب هیاهو نزاع و سرسختی نمی شود. وی می گوید: به نظر ما نظر سلف نسبت مسکوت گذاشتن تفسیر آیات صفات و متشابه و وانهادن علم معانی این آیات به خدای باری تعالی، درست تر و سزاوار تر به پیروی است. نکته جالب توجه آن است که وی از سلفی - افراطی فاصله می گیرد و بی درنگ می افزاید: البته ما بر این اعتقاد هستیم که تأویل خلف موجب حکم به فسق و کفر آنها نمی شود و این چنین تأویل هایی مقتضی نزاع و اختلاف بین سلف و خلف نیست؛ چرا که پای بندترین فرد به سلف، احمد بن حنبل نیز در مواردی به تأویل روی آورده است. خلاصه آن که سلف و خلف در این که ظاهر این آیات مراد نیست، اتقاق نظر دارند؛ و خود این به دیگرمعنا پذیرفتن تأویل است. از آن گذشته همگان بر آن اند که تأویل ناسازگار با اصول دین، جایز نیست؛ بر این اساس، اختلاف تنها در خصوص تأویل مجاز شرعی است؟ و آن نیز امری ساده و

ص: 160

توسط برخی سلفیه نیز به کار رفته است. بر این اساس، همت اصلی مسلمانان در عصر حاضر، باید متوجه حفظ یک پارچگی و اتحاد صفوف بین خودشان باشد. (1)

تمسک به ظواهر آیات و روایات، بدون توجه به قرائن عقلی و نقلی مخالف با آن روش شیخ سلفی ها ابن تیمیه است. تفکر ظاهرگرایانه ابن تیمیه، عقایدی نظیر نفی برخی جوانب توسل و حکم به کفر مرتکب آن، نفی برخی انواع شفاعت و تبرک جستن و... را به وجود آورد. او با فهم سطحی از آیات قرآن و رد تأویل، تفاسیری را ارائه کرد که حکم به کفر او دادند و او را چند بار به زندان انداختند. وی با انکار وجود مجاز در قرآن و رد تأویل آیات صفات خبری خداوند و نفی متشابه بودن آیات صفات خبری خدا، آنها را به ظاهرشان حمل می کند و از این رهگذر، به نظرهای نادرستی ملتزم می شود. به گمان سلفی ها تنها روش فهم کتاب و سنت، روش نقلی به ویژه روش ابن تیمیه در فهم قرآن و سنت به حق است و غیر آن و هر آنچه مخالف روش سلف باشد، مبتنی بر گمان و اوهام است.(2)

روش نقلی ظاهرگرایی سلفیه باعث گردید که این جریان با علوم عقلی اعم از فلسفه و کلام و نیز با عرفان نظری و عملی مخالف باشند. مخالفت با روش، مخالفت با علم را در پی دارد و مخالفت با علم، مخالفت با عالمان آن علم را به وجود می آورد. بر این اساس سلفیان، پیروان روش های دیگر مانند فیلسوفان، متکلمان، صوفیان و عرفا را بدعت گذار معرفی می کنند؛ برای نمونه، شکری مصطفی از علم، به «فتنه» تعبیر و آن را سبب سرکشی و طغیان و بی نیازی بشر معرفی می کند. شکری تفسیر سورة علق را که اولین بار بر پیامبر نازل شد، ناظر و بیانگر سیر شکل گیری این فتنه می داند. از دیدگاه وی، خداوند در این سوره با نام خویش >اقرا باسم ربک<، بندگان را به یادگیری چیزهایی که منجر به عبادتش شود فرا می خواند >علم الانسان ما لم یعلم< ولی بندگان به واسطه فتنه علم، از عبادت و پیمودن مسیر حق منحرف شدند: >کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ

ص: 161

رَآهُ اسْتَغْنی<.(1) او تصریح می کند علمی که خداوند برای بشر قرار داد، تا طغیان نکند و دانشی که پیامبر بر هر مسلمانی واجب کرد همانا دانش آخرت است و مقصودش عبادت پروردگار است، وی با تأکید بر سیره پیامبر، پرداختن به هرگونه دانشی را نافع نمی داند و مسلمانان را فقط به بندگی و عبادت الهی فرا می خواند.

ابو زهره درباره روش سلفی ها می نویسد:

معتزله در بیان عقاید اسلامی، روش فلسفی را در پیش گرفتند، از منطق یونان و شیوه های فلاسفه در مناظره و بحث بهره جستند. و انگیزه اصلی آنان در پیمودن این مسیر، هدفی به غیر از دفاع از اسلام نبود که خود را وقف آن کرده بودند. اشاعره و ماتریدیه نیز همراه آنان همین روش فلسفی را پی گرفتند و این دو گروه اخیر در بیشتر نتایجی که معتزله بدان نایل شده بودند، نزدیک شدند؛ اگر چه نکته سنجان عملکرد آنان را به نقد کشیده اند. در پی آن، سلفی ها آمدند و با روش آنان به مخالفت پرداختند، خواستند بررسی های اعتقادی به همان روشی باز گردد که در عصر صحابه و تابعان مرسوم بود؛ یعنی عقاید را جز از کتاب و سنت دریافت نکنند؛ پس اساس عقیده و استدلالی که عقاید بر آن پایه گذاری شده، از قرآن کریم بگیرند و دانشمندان را از اندیشه در ادله غیر قرآن باز دارند.(2)

ابن تیمیه، که روش سلفیه را سامان داده است، ضمن اشاره به روش های دانشمندان مذاهب اسلامی در فهم عقاید از روش فلاسفه، متکلمان معتزله اشاعره و ماتریدیه و شیعه انتقاد کرده، می نویسد: روش سلف هیچ یک از این روش ها نبوده، بلکه چیز دیگری است؛ زیرا عقاید و ادله آن [از دیدگاه سلف] جز از متون دینی به دست نمی آید؛ بنابراین، سلفیه به عقل ایمان ندارند؛ چون آن را گمراه کننده می دانند؛ اما به نصّ [شرعی] و به ادله ای که نصّ بدان اشاره می کند، ایمان دارند، زیرا نص شرعی وحی ای

ص: 162

است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است. آنان تأکید می کنند که این روش های عقلی بعد ها در اسلام ایجاد شد و به یقین در زمان صحابه و تابعان شناخته شده نبود؛ پس، اگر بگوییم روش های عقلانی برای فهم اعتقادات ضرورت دارد، معنای این سخن آن است که سلف عقاید را درست درک نکرده و ادله آن را به طور کامل نفهمیده است. ابن تیمیه در این باره می گوید: می گویند اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و اصحابش معنای آیاتی را که بر او نازل می شد، نمی فهمیدند، لازمة این سخن آن است که او معنای سخن خود را از احادیث دربارة صفات خدا نمی فهمید، بلکه سخنی می گفت که خود نمی دانست. ابن تیمیه در کتاب درء تعارض العقل و النقل می گوید:

این عمل [تأویل]، امری حادث و جدید است که در کتب لغت پیشینیان بر آن اصلی نیست و در عصر سلف نیز استعمال نشده است، لذا سلفیّون آن را رها کرده اند.(1)

جریان سلفی گری تکفیری در ظاهرگرایی چنان راه افراط را پیش می گیرد که منکران رؤیت خدای متعال در روز رستاخیز و تمام متکلمان و صوفیه را به کفر متهم می سازد.(2)

ابن تیمیه با استناد به روایت ابن جنبل می گوید مخالف روایات متواتر و مخالف اجماعات کافر است. از آنجاکه جمهور سلف بر آن اند که خدا در روز قیامت با چشم سر قابل رؤیت است. از این رو منکر آن کافر است.(3) جالب آن که وی منکر شفاعت پیامبر در روز قیامت را تکفیر می کنند.(4)

و قائل به شفاعت آن حضرت در دنیا را نیز کافر می شمارد. وی کافر بودن قائلان به حدوث کلام الهی را مشهور و متواتر از سلف بر می شمارد؛(5)

و وجه کفر این گروه را از آیات یازده تا بیست و شش سورة «مدثر»

ص: 163

برمی شمارد: چرا که خدای متعال کسی را که قرآن را قول بشر دانسته، کافر شمرده است؟

ابن عثیمین شیخ معاصر سلفی نیز تصریح می کند:

از نظر ما واجب است نصوص کتاب و سنت بر همان معانی ظاهری حمل گردد و ما از روش اهل تأویل تحریف گرا و اهل تعطیل و اهل تمثیل اعلان بیزاری می کنیم.(1)

سؤالی که در اینجا مطرح است، و جریان سلفی از پاسخ بدان همواره عاجز بوده و ناچار است یا به یک نوع تأویل قائل شود و یا این که سر از تشبیه و تجسیم در آورد، آن است که مطابق نظر آنها که خدای دو تا دست دو تا چشم و یک صورت دارد! آیا دستان و چشمانش همانند مردم است یا نه متناسب با شأن خداوندی! اگر اولی را بگویند؛ اهل تشبیه خواهند بود و اگر دومی را بگویند، اهل تأویل؛ چون بر ظاهر آیه حمل نکردند در چنین آیاتی مطلقاً قید مانند متناسب با شأن ذکر نشده است. بنابر این چرا آیات را بر معنای ظاهری صرف حمل نمی کنند و کسانی که این کار را می کنند، تحریفگر می خوانند!(2)

از نظر آنها فقط سلفی ها مراد خدا را می فهمند و بس! و آیاتی مانند: >لیس کمثله شیء< همانندی را با هر شکل آن نفی می کند و آیه >لاتدرکه الابصار< درست مخالف دیدگاه ظاهرگرایی آنهاست که می گویند خدا در قیامت دیده می شود. و در این آیه هیچ قیدی مبنی بر نامرئی بودن خدا در دنیا یا آخرت دیده نمی شود؛ بنابر این سلفی سطحی نگر، آیات یک سویه و بدون توجه به قراین نقلی و عقلایی، تفسیر می کند.

استفاده از عنوان سلف که جریان های تکفیری برای مشروعییت بخشی به خود، از آن بهره برداری می کنند. و به تمام آنچه که سلف بر آن اعتقاد دارد، پای بند نیستند، بلکه

ص: 164

منظور آنها از سلف تنها کسانی اند که همانند آنها ظاهرگرا بوده اند زیرا روش سلف در باب متشابهات قرآن و سنت منحصر به تفویض نبوده است. روش تأویل توسط متأخران پیدا نشده است، بلکه در میان سلف نیز پیروانی داشت. آنها اهل بیت علیهم السلام را هرگز در شمارسلف قرار نمی دهند. در حالی که همگی می دانند امام علی علیه السلام و حسنین جز و صحابه و بقیه امامان شیعه از اهل علیهم السلام در شمار تابعان یا تابعان تابعان و همگی در سه قرن نخست مورد ادعای آنها هستند؛ بنابر این، سلف مورد نظر آنها، سلف خاصی است که هماهنگ با آنها باشد. بر هیچ پژوهشگر منصفی پوشیده نیست که حتی صحابه دارای روش واحد نبوده، بلکه دارای عقاید و آرای مختلفی بوده اند. بر این اساس اختلاف مشی و اختلاف نظر تابعان و تابعین آنها در معرفت دینی، به مراتب بیشتر از صحابه بوده است. بنابر این ادعای پیروی مطلق از سلف امکان پذیر نیست و چنگ زدن به این عنوان برای اعتبار بخشی برای سلفی های تکفیر، تلاشی نافرجام بوده است. گذشته از آن که در میان سلف، جز عده ای معدود مانند خوارج، راه و روش افراطی تکفیر را پیش نگرفته اند.روش اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در باره صفات باری، اثبات و نفی با هم است؛ یعنی تنها به نفی تشبیه اکتفا نکرده، در معنای آیات صفات، تدبر و اعمال نظر کرده اند.(1)

رشید رضا نیز پس از این که طبق نظر استادش عبده، طریقة سلف را به تفویض، و شیوة خلف را به تأویل وصف کرده تصریح می کند که خود نیز به تبع ابن تیمیه و ابن قیم طریقة سلف را می پذیرد و در عین حال یاد آور می شود که در میان ائمه سلف مانند احمدبن حنبل و دیگران در آیات معیت، و نیز در غیر این آیات، روش تأویل نیز یافت می شود. البته تفسیر مطابق با اصول زبان عربی، تأویل محسوب نمی شود، بلکه لازم این تفسیر همراه با تنزیه خالق و عدم تشبیه عالم غیب به عالم شهادت از هر جهت باشد.(2)

ص: 165

ابن عثیمین مفسر سلفی وهابی، در شمارش عقاید سلفی می نویسد:

ما بر آنیم که خدای متعال صورتی ذو الجلال و الاکرام دارد؛ دو دست کریمانه و باز؛ دو چشم حقیقی. بعد برای تأکید نظر خود می گوید اهل سنت اجماع دارند که چشمان خدا دو تاست!؟ و تأیید آن روایت نبوی دربارة دجال است که فرمود: دجال نابینا است، ولی خدای شما نابینا نیست! و بر آنیم که مؤمنان خدای متعال را در روز قیامت با همین چشم سر خواهند دید.(1)

ایشان کسانی که «قَبْضَتُهُ» در آیه >وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ<(2) به معنای تصرف گرفته اند، تفسیر اهل تحریف شمرده و می گوید:

آنان به گمان فاسد خود با تأویل نادرست خود خواسته اند از دچار شدن به تمثیل و تشبیه به دور باشند در حالی که، ملک و تصرف دربارة خدا که همواره وجود دارد.

وی می گوید:

آنچه را خدا برای خود، پیامبر و سلف امت برای خدا اثبات کرده اند، انکار می کنند. از آن ها سوال می کنم آیا ایشان از خود خدا به خدا داناترند؟ اگر بگویند آری، کافرند؛ و اگر بگویند، نه! گفته می شود آیا شما در بیان معانی از خدا فصیح تر هستید؟ اگر بگویند آری، باز هم کفر ورزیدند و اگر بگویند، نه دشمنی ورزیدند؟ بنابر این ما می گوییم خدا با رساترین بیان گفته است: زمین در روز قیامت در دستان اوست و رسول اکرم با گرفتن قلم میان انگشتانش مطابق آیه بر آن اقرار کرده است. از این ها پرسیده می شود آیا شما از پیامبر به مردم دلسوزترید؟ خواهند گفت نه! پس ما گنه کار نیستیم گنهکار کسی است که کلام خدا را تأویل می برد. افزون بر آن مطابق حدیث، خدا نه تنها دست،

ص: 166

بلکه انگشت نیز دارد!؟ انگشت واقعی مانند دست واقعی. بنابر این، مراد از «علی اصبع»، سهولت تصرف الهی نیست، بلکه این خطای اهل تحریف است. منهج اهل سنت و جماعت در مورد این گونه آیات این است که تأویل جایز نیست، بلکه واجب است تا آن صفات را با همان معنای رایج در زبان عربی بپذیریم؛ زیرا خدای متعال با زبان عربی پیامبرش و دیگر مؤمنان را مورد خطاب قرار داد، پس معنای عربی صفات را می پذیریم؛ ولی نباید کیفیت آن را تعیین کنیم و یا آن را با صفات مخلوقین تشابه یا تماثل کنیم. بنابراین، کسانی که صفات ساق یا ید و دیگر صفات را تأویل می کنند، در حقیقت از سخنی باطل و بی برهان پیروی می کنند که هیچ تأییدی از آن برداشت خود از جانب خدا و رسول ندارند.(1)

قرآن برای خود در تفهیم معارفش روش مخصوصی ندارد، بلکه از همان اسلوب و روش عرب در تفهیم مطالب استفاده کرده است. می دانیم عرب فصیح در محاوراتش از تمام نکات فصاحت، بلاغت و بدیع استفاده می کند و قرآن نیز از این قانون مستثنا نیست و در واقع، و به عنوان معجزه الهی مطرح است؛ مثلًا کلمه «ید»، آیا معنای پیروی از «سلف» و سلفی بودن که پیوسته گروه وهابی به آن افتخار می ورزد، همین است که فقط در یک مورد پیروی کنیم، و موارد دیگر را نادیده بگیریم.(2)

زبان عربی مانند هر زبان دیگر پر از تعابیر استعاری، کنایی و مجازی است؛ و عرب فصیح در محاوراتش از تمام نکات فصاحت، بلاغت و بدیع استفاده می کند و قرآن نیز از این قانون مستثنا نیست، بلکه قرآن کریم بر اساس بیان روشن خود >وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ ...<(3) مقاصد خود را بر اساس همان زبان متعارف و معیار عربی رسانده است. از جمله تعبیرهای کنایی بسیار معروف در زبان عربی تعبیر کنایی دست و

ص: 167

قبضه، از قدرت، بخشش و مانند آن است. بر این اساس تفسیر «ید» در کاربرد قرآن به «ید» و معانی متناسب با آن تأویل به شمار نمی رود؛ برای نمونه در آیة 29 سورة اسراء، مراد از«بسط ید» بخشش فراوان و منظور از «غلّ ید» امتناع از بخشش و بخل و امساک است و بیشتر مفسران در این معنا اتفاق نظر دارند؛ بنابراین می توان گفت که مراد از >ید الله مغلوله< نیز در آیة >قالت الیهود یدالله مغلوله، غلّت ایدیهم و لعنوا بما قالوا بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء<. منظور از «غلّ ید» خودداری از انفاق و بخل کردن و منظور از «بسط ید» بخشش و عطاست. علاوه بر این که عبارت اخیر آیه >ینفق کیف یشاء< با آیه مورد بحث ارتباط و تناسب دارد، بر کرم و بخشش خداوند دلالت می کند. و همان گونه که زمخشری گفته است منظور از آیه، اثبات «ید»، «غلّ» و «بسط» نیست، بلکه توجه دادن به بخل و عطا است.(1) هم چنین در آیه شریفه >یقبضون ایدیهم<،(2) تعبیر «قبض ید» در بیان بخل منافقان آمده و روشن است که منظور از «قبض ید»، بستن انگشتان نیست، بلکه به معنای بخل و خودداری از بخشش در راه خداست و در مقابل «بسط ید» که حکایت از کمال بخشش دارد، به کار می رود. گرچه ممکن است که بعضی به این آیات که سخن از «بسط ید» در آن ها نیامده است تمسک جویند از این قبیل: >بیدک الخیر انّک علی کل شئٍ قدیر<(3) و >قل من بیده ملکوت کل شئ<(4) و >انّ الفضل بیدالله<(5) ممکن است گفته شود که «ید» به صورت مطلق آمده، لکن قرآن خود در این مورد راهنمایی می کند: >أو یعفوالذی بیده عقدة النکاح<.(6) پیداست که عقده نکاح به معنای گرهی محسوس نیست تا در دست کسی قرار گیرد، بلکه منظور آن است که ازدواج در دست کسی است که آیه بدان اشارت دارد.

ص: 168

منظور از >بیدک الخیر< و >بیدک الملک< و نظایر آنها، آن است که مُلک و فرمان در قدرت و اختیار حق تعالی قرار دارد. آن جا که فرموده است: >قال یا ابلیس ما منعک أن تسجد لما خلقت بیدیَّ< و >والسماء بنینا ها بأید<.(1)

معنای «یدیّ» و «أید» عبارت از قدرت و کمال قوت است. چنان که آیات زیر در این باره گواه اند: >واذکر عبادنا ابراهیم و اسحاق و یعقوب اولی الأیدی والأبصار<(2) واضح است که قرآن در این موارد نمی خواهد این مطلب را ارائه کند که ابراهیم و اسحاق و یعقوب علیهم السلام بدون دست و کور بوده اند، بلکه منظور از دست ها، قوّت و قدرت و مراد از دیدگان، بصیرت و بینش آنان است. همان گونه که در باره حضرت داود فرموده است : >واذکر عبدنا داود ذاالأید<.(3)

بر همین منوال، آیات دیگر قابل تفسیر است و نشان می دهد که آنچه ظاهرگرایان در تفسیر آیات مورد بحث گفته اند از صواب دور است و مناقشه و اختلاف آنان با اهل توحید و تنزیه وجهی ندارد؛ هم چنین «حمل قبضه»، «یمین واصبع»، به معنای اعضا و اندام روا نیست. شگفت انگیز آن که همان طور که گذشت سلفی ها که به ظاهر آیات احتجاج می کنند و تأویل را نمی پذیرند، در موارد فراوانی تأویل را پذیرفته اند. پس، چگونه در مواردی قائل به تأویل شده، لکن در دیگر موارد تأکید بر جمود الفاظ دارند!؟

به رأی است».(1) رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم همچنین می فرمایند: «مَنْ فَسَّرَ القرآن بِرَأیه (وفی روایة: من غیر علم) فَلْیتَبوَّأ مقعَده مِنَ النار؛(2)

کسی که قرآن را به رأی و نظر خود تفسیر کند، گناهش آتش دوزخ است. بنابراین، تفسیر به رأی یعنی تفسیر قرآن بر خلاف موازین علم لغت، ادبیات عرب و فهم اهل زبان و تطبیق دادن آن بر پندارها و خیالات باطل و تمایلات شخصی و گروهی. تفسیر به رأی اقسام متعددی بردارد، که از جمله آن ها برخورد گزینشی با آیات و روایات است؛ به این معنا که انسان تنها به سراغ آیاتی برود که در مسیر افکار و پیش داوری های او ست و آیات دیگری را که با افکار او هماهنگ نیست و می تواند مفسر آیات اولیه باشد، نادیده بگیرد.

تفسیر به رأی نه تنها به حکم روایات اسلامی ممنوع است، بلکه عقل و خرد نیز بر زشتی آن گواهی می دهد. اگر بنا شود هر کس مطابق عقاید و سلایق خویش، الفاظ قرآن و سنت را بدون در نظر گرفتن قواعد ادبی، و ضوابط لغت آن تفسیر کند، هرج و مرج شدیدی در فهم معانی آیات قرآنی و سنت واقع می شود، و در این موقع آیات و کلماتی که می باید رهبری فکری انسان ها را به دست گیرد، پشتیبان انحرافات فکری و اخلاقی شده، وسیله ای برای نفاق و پراکندگی می گردد!

فهم صحیح قرآن و درک درست مقاصد آن، در گرو پرهیز از پیش داوری است؛ چرا که پیش داوری در مورد آیات قرآن، سبب تفسیر به رأی می شود؛ به بیان دیگر، از جمله مصادیق تفسیر به رأی، تحمیل باورها و پیش فرض های خود بر قرآن است؛ زیرا در این گونه موارد شخص در حقیقت در صدد پی بردن به مراد خداوند نبوده، می خواهد مراد و منظور خود با قرآن به اثبات برساند. بر این اساس، مفسر نباید افکار و عقاید شخصی و تمایلات خود را بر معنای کلام تحمیل کند؛ اگر یک مفسر اعتقادات مذهبی

ص: 170

خاص خود یا نظریه ای علمی که مورد پسند اوست بر آیه ای تحمیل کند و سعی در تطبیق آنها (بدون شاهد و موافقت ظاهر لفظ نماید) این تفسیر معتبر نخواهد بود .برای فهم معنای آموزه ها و گزاره های قرآن و سنت، ضوابطی در ادبیات عرب وجود دارد که باید با توجه به آن ضوابط و قواعد ثابت ادبیات هر زبان، عبارات و کلمات آن را معنا کرد. تنها در صورتی می توان از معانی حقیقی الفاظ و قواعد ادبی عدول کرد، که قرینة روشنی از عقل یا دلایل دیگر وجود داشته باشد.

یکی از نویسندگان سلفی، در ضمن کتاب روش شناسی محمد بن عبدالوهاب در تفسیر، با نکوهش تفسیر به رأی، تفسیر های جریان سلفی وهابی ابن عبدالوهاب را از نوع تفسیر به رأی پسندیده برمی شمارد.(1) در حالی که، تفسیر به رأی از هر نوع آن باشد، مردود است. و باید توجه داشت، تفسیر به رأی با اجتهاد ضابطه مند در تفسیر و روش عقلی در تفسیر متفاوت است. و نمی توان آن را تفسیر به رأی نام نهاد. استمداد از قراین عقلی در فهم آیات و روایات یک اصل عقلایی است و آن غیر از تحمیل پیش دانسته ها و پندارهای خود بر آیات و روایات است.

ابن تیمیه بنیان گذار فکری و عقیدتی سلفی ها، به دلیل این پیش داوری باطل که شیعه یک گروه منحرف و بدعت گذار است، بر هر آنچه که مربوط به عقاید شیعه هست، حتی اگر محتوای آیات قرآن کریم و صریح روایات معتبر باشد، خدشه وارد می کند. ذکر نمونه هایی از تلاش های ابن تیمیه در این باره، نشان گر آن است که وی به دنبال کشف حقیقت نبوده، بلکه در صدد اثبات دیدگاه های خویش و رد نظرمخالفان بوده است. وی برای این که ثابت کند مراد از قربی در آیه مودت، اهل بیت خاص (یعنی علی، فاطمه، حسنین علیهم السلام نیست، دلایلی بیان می کند که کاملاً مخالف با تفسیر سلف صالح از آن آیه است. از جمله دلایل وی تردید در صحت احادیث مربوط، مکی بودن سورة شوری،

ص: 171

تفسیر قربی به همة اقوام و خویشان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، استثنای منقطع در آیه و مانند آن که علامه امینی و دیگران پاسخ وی را به صورت متقن و تفصیلی داده اند.(1)

همان طور در تفسیر آیة تطهیر، وی به صراحت می گوید مراد این اراده، ضروری و حتمی نبوده است. در حالی که قراین و شواهد درونی آیه حاکی از آن است که ارادة الهی مبنی برضمانت و حفاظت برخی بندگان از خطا و پلیدی، قطعی و حتمی است.(2)شاید

یکی از دلایلی که وی به صورت گزینشی به تفسیر آیات پرداخته، همین است که وی به دنبال تفسیر آیات قرآن نبوده است، بلکه به دنبال پیدا کردن عقاید خویش در قرآن و رد دیدگاه های مخالفان بوده است. سراسر مجموع الفتاوی و منهاج السنه وی پر از این نمونه هاست.

ابن تیمیه، به رغم نگارش آثار فراوان در حوزة دین،(3) و اقدام به نگارش کتاب مختصر در خصوص اصول تفسیر، هرگز تفسیر کاملی از آیات حتی در یک موضوع ارائه نداده است. آنچه از وی به جا مانده اغلب در قالب فتاوای او یا تبیین مواضع سلفی است. وی نه تنها کل قرآن، بلکه سوره ای کامل از قرآن، جز برخی سوره های قصار مانند کوثر، اخلاص، فلق و ناس، را نیز تفسیر نکرده است. البته تفسیر این سوره ها نیز گزینشی است و کامل نیست. آنچه به عنوان تفسیر الکبیر از وی یاد می شود، در واقع دربردارنده تفسیر آیاتی است که وی در ضمن فتاوا یا برای اغراض خاصی بدان پرداخته است که می توان در مجموع، دو دسته از آیات که مورد عنایت ابن تیمیه و با غرض خاصی گزینش شده است، اشاره کرد:

ص: 172

دسته اول: آیات صفات باری تعالی؛ به هدف مقابله با دیدگاه معتزله، شیعه، جهمیه و ماتریدیه؛

دسته دوم: آیاتی که وی در ردّ مخالفان از جمله صوفیه و به تعبیر خودش اهل بدعت گزینش می کند. به تعبیر برخی پژوهشگران، ایشان به طرز عجیبی تفسیر آیات را به این دو جهت سوق می دهد.(1)

همان گونه که جمود بر الفاظ قرآن مجید و عدم توجه به قراین عقلی و نقلی معتبر، نوعی انحراف است، بی گمان تفسیرگزینشی از آیات و عدم توجه به آیات مفسر، مصداق بارز تفسیر به رأی محسوب می شود.

از نظر جریان های سلفی تفسیر به رأی نادرست آن تفسیری است که بر اساس عقیده فاسد مفسر باشد؛ برای نمونه کتاب های تفسیری رافضه، معتزله، خوارج، صوفیه و اشاعره، ماتریدیه و اباضیه و هم چنین کتاب های تبلیغی معاصر مانند تفسیر سید قطب شعراوی و کتاب های تفسیر علمی و مانند آنها. بدیهی است، تفسیر قرآن به صرف هوای نفس یا بر اساس شیوه های گمراه کننده از مصداق بارز قول بدون علم است. (اعراف،33)(2)

از این رو، از جمله شرایط لازم برای مفسر قرآن صحت عقیده، سنت محوری، و اجتناب از بدعت ها و خرافات است.

در این نوشتار به چند نمونه از تفسیرهای شخصی و گزینشی از آیات و روایات توسط بزرگان سلفی گری تکفیری بسنده می کنیم.

ابن تیمیه بر اساس برداشت نادرست از آیات و روایات، زنان را برده و خدمتکار مرد می شمارد و این برداشت شخصی خود را به قرآن و سنت نبوی نسبت می دهد. وی با طرح این مسئله که آیا کار و خدمت زن در خانة شوهر واجب است یا نه؟ می گوید از نظر برخی واجب نیست؛ و این قول ضعیفی است، بلکه نظر درست وجوب خدمت و کار زن در خانه شوهرش است؛ چرا که مطابق آیا ت قرآن، شوهر سید و آقای اوست

ص: 173

و مطابق سنت، زن کنیز و برده شوهر و بدیهی است که بر برده و کنیز خدمت و کار واجب است.(1)

ابن عثیمین شاگرد مکتب سلفی ابن تیمیه همین مطلب را با استناد به آیات دیگر بیان می کند، وی می گوید: این که بین برخی از مردم واژه «سیده» بر زنان اطلاق می شود، این یک نوع وارونه کردن حقیقت است؛ زیرا سادات مردان اند، نه زنان، چرا که خدای متعال می فرماید: >و الفیا سیدها لدی الباب< و>الرجال قوامون علی النساء<. پیامبر نیز زنان را به عنوان اسیر مردان برشمرده است: «النساء عوان عندکم» و درباره مرد گفته شده است: مسئول از اهل و رعیت خودش است: «راع فی أهله و مسؤول عن رعیته» بنابراین، نباید به زنان «سید» اطلاق شود؟! مردان آقا و سرور و «سیدند» و زنان اسیر و برده مردان اند.(2)

سؤال از جریان سلفی این است اگر شما به سنت نبوی پای بند هستید؛ در سنت نبوی و در لسان آن حضرت، فاطمة زهرا، سیدة زنان جهان معرفی شده است. در لسان قرآن کریم، از تعبیر «سید» در مقابل «عبد» استفاده نشده است؛ تعبیر های قرآنی از آزاد «حر» و از برده و غلام مرد «عبد»(3) و زن «امه» است. از آن گذشته در روایات نبوی تعبیر «سید» برای مرد و «سیده» بر زنان فراوان به کار رفته است.(4) تعبیر «سیده» بر زنان به ویژه زهرای اطهر و تعبیر «سید» بر امام حسن و حسین به فراوان در منابع اهل سنت (5) به کار رفته

ص: 174

است؛ بنابر این، جریان سلفی تکفیری آیات و روایات را بر اساس باورهای خود تفسیر می کند. اساسا این اندیشه باطل که زن برده و اسیر است یک اندیشه جاهلی بود که اسلام با آن به شدت مبارزه کرد. قرآن از زنانی نام می برد که اسوه و الگوی تمام مردان و زنان اند. (تحریم،11).

صلاح الدین صفدی می گوید من از ابن تیمیه دربارة تفسیر آیه: >هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِیفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَّعَوَا اللّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَیْتَنَا صَالِحاً لَّنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ<(1) وی همان نظر مفسران اهل تسنن که روایت کرده اند آدم و حوا در نام گذاری فرزندشان برای خدا همتا قرار دادند، بر گزیده از دیدگاه اینان جریان به این صورت بود که آن دو، مدتی صاحب فرزند نمی شدند؛ از این رو، در برخورد با شیطان در این مورد نزد او شکوه کردند و شیطان گفت: اگر من در این موردکاری انجام دهم آیا تعهّد می سپارید که فرزند تان را به نام من نا م گذاری کنید؟ آنان نام شیطان را پرسیدند، که پاسخ داد نام من «حارث» است، و آنان پس از ولادت، فرزند شان را «عبد الحارث» نامیدند. برخی روایات اهل تسنن بر آن است که وقتی حوا بار دار شد، شیطان نزد او شتافت وگفت: تو از کجا می دانی که فرزندت انسان است؟ و بدین وسیله او را دچار ساخت. او جریان را به آدم گزارش کرد و هر دو در هراس بودند که مبادا آنچه در شکم حواست به جای انسان، حیوان باشد، در این شرایط دگرباره به شیطان برخورد کردند و او به «حوا» گفت: اگر از خدا تقاضاکنم که کودک شما سالم و با نشاط و با راحتی و آسانی دیده به جهان بگشاید، آیا در آن صورت نامش را «عبد الحارث» می گذاری؟ «حوا» که نخست از این پیشنهاد ناخشنود به نظر می رسید به تدریج راضی شد.

صفدی می گوید من بدو گفتم که این سخن از جهات گوناگون باطل است:(2)

اول آن که این داستان درباره یک گروه و جماعتی است؛ دوم این که در این آیه نامی از

ص: 175

ابلیس به میان نیامده است؛ سوم، خداوند اسما را به حضرت آدم یاد داده بود و از این رو وی می بایست اسم ابلیس را می دانست و دیگر آن که ادامه آیه دلالت می کند که مراد از آن بتهایند، زیرا «ما» برای ابلیس به کار نمی رود.

ابن تیمیه در پاسخ گفت: از نظر برخی مفسران مراد از آن قصی بن کلاب جد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است؛ زیرا وی چهار فرزند خویش را به نام های عبد مناف، عبد العزّی، عبد قصی و عبدالدار نامیده بود؛ پس مقصود از ضمیر در «یشرکون» قصی و فرزندان از نسل اوست که چنین نام های را بر فرزندان خود گذاشته بودند گفتم: این سخن نیز باطل است؛ چرا که خدای متعال می فرماید: >خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا< این فقط در مورد آدم صادق است که حوا از وی (ضلع و جنس) وی آفریده شد.

ابن تیمیه در پاسخ گفت: مراد از «منها» یعنی همسرش از جنس عربی و قریشی است! در نهایت صفدی می گوید: دیدم ادامه سخن باوی بی فایده است.

این روایت بی اساس به نظر می رسد؛ چرا که بر اساس دلیل و برهان انکار ناپذیری که در دست است، پیامبران خدا از گناه و خطا مصون اند و هرگز دستخوش گناه نمی گردند، تا چه رسد که برای خدا همتا بگیرند. این دیدگاه از سوی دانشمندان اهل سنت نیز مردود شناخته شده است؛ ابن تیمیه که تفسیر قرطبی را به دور از بدعت ها شمرده است، سخن وی را در تفسیر آیة یادشده نادیده گرفته است. قرطبی می گوید: این گونه احادیث در سنن ترمذی و غیر آن، ضعیف بوده، و از جمله اخبار اسرائیلی است که هیچ پایه و اساسی ندارد و کسی که درک و فهمی داشته باشد، هرگز بر آن ها اعتماد نمی کند.(1)

ابن تیمیه در تفسیر آیه >وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً<(2) می نویسد، فلسفة ضعف انسان عدم صبر از زنان است؛ «وَ انسان ضعیف خلق شده و نمی تواند در مقابل زنان و شهوت

ص: 176

مقاومت و صبر کند».(1)

از نظر وی با استناد به آیه سی سورة یوسف، زنان در افشای فواحش، بیشترین سهم را دارند.(2)

آیا با استناد به دو آیه که شأن نزول خاصی دارد، می توان مفاد آن آیه را به تمام زنان تعمیم داد. این گونه تفسیرها مصداق بارز تفسیر به رأی و تعمیم نارواست. ابن تیمیه بدون در نظر گرفتن نوع انسان، آیه را بر ضعف مردان در مقابل شهوت تفسیر می کند. در حالی که سخن از ضعف انسان است. آیا زنان انسان نیستند؛ اگر زنان نیز انسان هستند، پس این تفسیر چه معنا دارد.

همان طور که گذشت ابن تیمیه تنها چند سوره از سوره های قصار را به صورت گزینشی تفسیر می کند که سورة کوثر از آن جمله است: وی در آغاز همین سوره، بیان می کند، حقیقت معنای این سوره از آیه آخر آن فهمیده می شود. خداوند دشمن رسول خدا را ابتر و بریده از هر خیری دانسته است. به این معنا که یاد و نام، اهل و مالش فراموش می شود که در آخرت زیان می بیند و در زندگی دنیوی به فراموشی سپرده می شود. ایشان می گوید این جزای کسی است که با برخی آنچه پیامبر آورده، به دشمنی برخاسته است؛ مانند کسانی که آیات و احادیث صفات را مطابق مذهب و مرام خود تأویل کرده اند.

ابن تیمیه با این بیان خود بسیاری از صحابه و دانشمندان مسلمان که آیات صفات تشبیه نما را بر اساس ضوابط و معیارهای مقبول تفسیر می کنند، «ابتر» معرفی می کند. و می گوید: ابتر به معنای بی تبار و بدون نسل است؛ کسی که از او خیر و عمل نیک بر نمی آید. شروع از آخرین آیه، نشان از آن است که ابن تیمیه در صد آن نیست که مراد قرآن را بیان کند، بلکه بیشتر قرآن و آیات قرآنی را در تأیید دیدگاه خود یا کوبیدن دشمنان خود به کار می گیرد. ایشان در این سورة کوتاه بدون اشاره به شأن نزول سوره و بدون تبیین مراد از «کوثر» که به اتفاق مفسران دانشمند، حضرت زهرا و ذریه و نسل پاک آن حضرت است، اشاره هم نمی کند و در مقدمه و در ادامه از آخر ین آیه « ان

ص: 177

شانئک ...» سخن می گوید، و قائلان به تأویل آیات صفات را اهل بدعت و دشمن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می شمارد.(1)

وی بدون اشاره به دیگر اقوال سلف در تفسیر کوثر می گوید مراد از کوثر به معنای خیر کثیر است، همان نهر معروف در بهشت؛ در حالی که فاطمه، بر اساس روایات فراوان، مصداق بارز کوثر اعطا شده به پیامبر بوده است. مفسران اهل سنت در سبب نزول سورة «کوثر» گفته اند: ابن عباس، مقاتل، کلبی و عامه اهل تفسیر گفته اند که عاص بن وائل همواره می گفت: «انّ محمّداً ابتر، لا ابن له یقوم مقامه بعده، فاذا مات انقطع ذکره و استرحتم منه». سدی می گوید: خداوند (در این سوره) بیان کرده است که دشمنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ابتر و بی دنباله اند. ما که می بینیم نسل این کفّار منقطع شده است؛ ولی نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هر روز، رو به ازدیاد و رشد است و این چنین خواهد بود تا روز قیامت.(2) فخر رازی در ضمن نقل اقوال، قول سوم را چنین بیان کرده است:«کوثر، اولاد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است؛ چون این سوره به عنوان ردّ بر گفتار کسانی نازل شد که می گفتند: پیامبر فرزند ندارد. سپس وی چنین توضیح می دهد: پس معنای سوره این است که خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نسلی عطا می کند که در طول زمان باقی خواهند بود. بنگرید که چقدر از اهل بیت علیهم السلام را کشتند؛ ولی جهان پر است از آنان و از بنی امیه احدی که قابل ذکر باشد، باقی نمانده است.(3)

بر اساس آن چه که گذشت، پیام این سوره شریفه، بسیار روشن است که خداوند به پیامبرش نسل سرفرازی ارزانی خواهد فرمود که در طول قرون و اعصار به یادگار بمانند و همچنان که در تاریخ مشاهده می کنیم، با وجود این که بسیاری از خاندان وحی و رسالت را به جرم دفاع از ارزشهای انسانی و اسلام به خاک و خون کشیدند؛ و با این

ص: 178

وصف، جهان از نسل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آکنده است و اینان در آسمان اسلام و جهان می درخشند؛ در حالی که از دشمنان کینه توز و بداندیش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم چون «امویان» کسی باقی نمانده است که شایستة نام بردن باشد. هم چنان که مفسران بزرگ گفته اند آیه >إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ< صریح ترین قرینه است که مراد از کوثر، فاطمه زهرا است؛ زیرا در مقابل «ابتر»، بهترین معنا برای کوثر فرزندان بی شمار است که در طول تاریخ، مصداق کامل خیر کثیرند رسالت رسول صلی الله علیه و آله و سلم از طریق فرزندان فاطمه و اوصیاء در جهان باقی مانده و خواهد ماند.

سلفی های وهابی و تکفیری در مواردی که نتوانسته اند حدیثی حذف کنند، به تحریف معنوی آن شتافته اند؛ مثلاً ابن عثیمین شیخ سلفی و تکفیری در مقدمة تفسیر خود می نویسد: مشاهیر صحابه عبارت اند از خلفای چهارگانه؛ جز آن که سه خلیفة نخست به خاطر اشتغال به امر خلافت و عدم نیاز به نقل به خاطر زیادی مفسران، روایت تفسیری بسیار اندکی از آنها نقل شده است. بعد در معرفی مقام و منزلت امام علی علیه السلام به حدیث معروف منزلت: «أما ترضی أن تکون منی بمنزلة هارون م-ن موسی، إلا أنه لا نبی بعدی»(1) استناد کرده و می گوید: پیامبر هیچ گاه او را جانشین قرار نداد، جز در غزوة تبوک که او را جانشین خود در خانواده اش تعیین کرد؟!(2)خوانندة دانا متوجه خواهد شد که این تفسیر هرگز با ذیل این روایت نمی سازد که می فرماید: «الا انه لانبی بعدی». به وضوح بر جانشینی تام آن حضرت جز در نبوت دلالت دارد.

جریان سلفی در فهم و کتاب و سنت در ادعای خود مبنی بر پیروی از سلف، به صورت گزینشی عمل می کند. شیخ سلفی ها ابن تیمیه در تفسیر آیات هر دیدگاهی حتی آن که مخالف نظر وی باشد، ضعیف می شمارد.

ص: 179

وی در تفسیر آیه: >بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ<(1) بر اساس دیدگاه سلف مراد از «سیئة» را در این آیه شرک است. البته از نظر برخی دیگر مانند عکرمه، ربیع بن خثیم، مراد از آن کبیره و مرا د از احاطه، اصرار بر کبیره تا آخر عمر و بدون توبه. و نیز از مجاهد نقل می کند مراد از آن گناهانی است که قلب را در برمی گیرد . و. شبیه آن را از کلبی نقل می کند.وی تصریح می کند. در این گونه موارد، همه اقوال سلف حتی ضعیف ذکر می شود و این بهتر از ذکر اقوال متاخران است. بر این اساس اقوال سلف که مطابق قول اهل بدعت است، ذکر می شود. اما وجه ضعف آن نیز تبیین می شود.(2)

در تفسیر آیه >وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ<.(3) از سلف مانند مجاهد نقل شده است که مراد از آن، چشمداشت و نگاه به ثواب الهی است.(4)

در عین حال وی می گوید کسی خلاف احادیث سخن بگوید، مانند این که بگوید خدا دیده نمی شود، از او خواسته می شود که توبه کند. اگر توبه ننماید، قتلش واجب است.(5)

ابن عثیمین باور خود درباره همة صحابه را چنین توضیح می دهد و می گوید سخنان صحابه بعد از قرآن و سخنان پیامبر، مرجع فهم و تفسیر آیات به شمار می رود؛ زیرا قرآن به زبان آنها و در عصر ایشان و از همه مهم تر همة اصحاب در حقیقت جویی راستگوترین افراد بعد از انبیایند! بدیهی است خود وی نیز می داند که میان اصحاب پیامبر، افرادی چون خالدبن ولید، ولید بن عقبه و... وجود داشتند. و این کلام وی بسیار افراطی تر از تعدیل همة صحابه است.(6)

ص: 180

ایشان می گوید برخی آیه: >لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ<(1)، نفی صفات باری تعالی را فهمیده اند! در حالی که آیات دال بر ثبوت صفات الهی فراوان اند.(2)

این گونه تفسیر نیز ناشی از یک نوع سوء برداشت بوده است. کسی صفات را از خود نفی نکرده است، بلکه آنچه معطله و معتزله می گویند: آن است که صفات الهی مانند صفات بشری نیست. نه این که اساسا خدای متعالی هیچ صفتی دارا نیست.

وی باز برای توجیه ظاهر گرایی خود، اسرائیلیات را به سه دسته تقسیم می کند و می گوید: برخی آن ها حق و مورد تأیید اسلام است و برخی مردود و دستة آخر نیز نه مورد تأیید و نه مردود که مستلزم توقف در این گونه روایات است. جالب آن که نمونة ای که برای نوع اول ذکر می کند روایتی است که صریح در تجسیم باری تعالی است: بخاری و غیر او از ابن مسعود نقل کرده اند که وی گفته است: یکی از احبار محضر پیامبر آمد و عرض کرد: ای محمد! ما بر آنیم که خدای متعال آسمان ها را بر یک انگشت ، زمین ها را بر انگشتی، درختان را بر انگشت دیگر، آب و خاک را بر یک انگشت و دیگر آفریدگان بر یک انگشت نهاده و می گوید: منم پادشاه! پیامبر از شنیدن این روایت چنان خندید که دندان های مبارکش مشاهده شد.(3) که حاکی از تصدیق آن خبر بود و آیه چهل سورة زمر را خواند: >وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ<.(4)

ص: 181

جریان سلفی و تکفیری برای تأیید اقوال خود ابایی ندارد که از روایات اسرائیلی بهره گیرد، هر چند خود فراموش می کند و در ادامه روایاتی را ذکر می کند که مسلمانان را از گوش دادن به اسرائیلیات به خاطر تحریف گری اهل کتاب برحذر می دارد.(1)

از اقوال صحابه، وی به مواردی که مطابق رأی خویش است، استناد و اقوال مخالف نظر خود را ردّ می کند؛ اگر چه این اقوال را کسانی مانند طبری و... نقل کرده باشند که مورد تأیید و تمجید ابن تیمیه قرار گرفته باشند؛ برای نمونه می توان به آیه «ولایت» اشاره کرد. ایشان دربارة آیه ولایت می نویسد: بعضی از دروغ پردازان حدیثی دروغین ساخته اند و گفته اند این آیه هنگامی نازل شد که علی در حال نماز، انگشترش را به فقیر بخشید. این خبر به اتفاق و اجماع علمای حدیث، دروغ است. بعد می گوید: تمام دانشمندان درایت و حدیث شناس، اتفاق نظر دارند که این آیه در شأن علی نازل نشده و علی هیچ گاه انگشترش را در حال نماز به فقیر نداده است. این در حالی است که عدة زیادی از محدثان و مفسران بزرگ اهل سنت مثل طبری، ابن ابی حاتم، ابن کثیر و غیر اینها نقل کرده اند که آیه ولایت بعد از آن که حضرت علی علیه السلام در حال رکوع انگشترش را انفاق کرد، نازل شد.

طبق نظر ابن تیمیه بر اساس نظر جمهور اهل سنت مردمان عرب بر دیگر مردمان برترند. وی بر آن است همان طور که اهل بیت پیامبر بر مردم حق دارند و مستحق حجت اند؛ همان طور جنس عربی مستحق محبت و مودتی است که هیچ کس از بنی آدم غیر عرب سزاوار آن نیست؟! و عده ای از متکلمان مانند قاضی ابی بکر بن طیب برآن اند که افراد بنی آدم هیچ یک بر دیگری برتری ندارد و این قول ضعیف و از اقوال اهل بدعت است(2)

و صرف آین که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از نژاد عرب بود دلیل بر برتری نژاد عرب بر دیگران نیست. تعصب نژادی ابن تیمیه وی را بر آن داشت تا بزرگ فیلسوف

ص: 182

مسلمان ایرانی را احمق بنامد: «ثم یقال لهذا الاحمق (ابن سینا) لا ریب ان کل امة فیها ذکی و بلید بالنسبة إلیها، لکن هل رأی فی اجناس الأمم أمة اذکی من العرب؟!»(1)

محبت و مودت اهل بیت پیامبر مطابق آیات قرآن و روایات نبوی است، اما محبت و مودت مردمان عربی به صرف عربی بود نشان، بر اساس کدام آیه و روایت است: >قُلْ لاَ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَمَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْناً إِنَّ اللهَ غَفُورٌ شَکُورٌ<(2). شیعه با دلایل متقن مدعی است آیة قربی (الشوری: 23) صریحاً دربارة نیکی به نزدیکان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است. از جمله حدیث معروفی است که شیعه و سنی نقل کرده اند. احمد بن حنبل در مسندش و دیگران از ابن عباس نقل می کنند: چون آیه >لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی< فرود آمد، پرسیدند: ای پیامبر، خدا نزدیکان تو که دوستی آنها بر ما واجب است چه کسانی اند؟ فرمود: «علی، فاطمه، حسن و حسین»؛(3)

بنابراین این قول مخصوص شیعه نیست که آیه در شأن اهل بیت عصمت و طهارت نازل شده است، بلکه بسیاری از علمای اهل سنت نیز معنای «مودة فی القربی» را نازل به پنج تن آل عبا در نظر گرفته اند.

ابن تیمیه که هر جا تاکید می کند بهترین روش تفسیر قرآن با قرآن و ملاک داوری نیز قرآن است، بر اساس کدام آیه نژاد عرب را نژاد برتر معرفی می کند. از نظر قرآن کریم تقوا تنها معیار ارزش انسان ها اعم از عرب و غیر عرب است:

>یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلیمٌ خَبیرٌ<(4)؛ ای مردم! بی تردید ما همه افراد نوع شما را از یک مرد و زن (آدم وحوا) آفریدیم و شما را قبیله ای بزرگ و

ص: 183

کوچک قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید، مسلماً گرامی ترین شما نزدخدا پرهیزکارترین شماست، همانا خداوند بسیار دانا وآگاه است».

در بسیاری آیات تنها روی سخن با مؤمنان است و به صورت >یا ایها الذین امنوا< بیان شده است ولی در آیة مورد بحث خطاب. همه جامعه انسانی است و مهم ترین اصلی که ضامن نظم و اثبات است، بیان می کند و میزان واقعی ارزش های انسانی را در برابر ارزش های کاذب و دروغین مشخص می سازد و می فرماید: «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را قبیله هایی قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید». منظور از آفرینش مردم از یک مرد و زن همان بازگشت نسب انسان ها به حضرت آدم و حواست، بنابراین چون همه از ریشة واحدند، معنا ندارد که از نظر نسب و قبیله بر یکدیگر افتخار کنند و اگر خداوند برای هر قبیله و طایفه ای ویژگی هایی آفرید برای حفظ نظم زندگی اجتماعی مردم است؛ چرا که، این تفاوت ها سبب شناسایی است و بدون شناسایی افراد نظم در جامعة انسانی حکم فرما نمی شود؛ چرا که هرگاه همه یک سان و شبیه یکدیگر و همانند بودند، هرج ومرج عظیمی سراسر جامعة انسانی را فرا می گرفت. اما در خصوص قربی و اهل بیت پیامبر نیز سخنی در برتری نژادی نیست، بلکه سخن در تکریم و احترام و مودت و محبت به آنهاست. طبعاً این آیة محکم در همه جا حاکم است که ملاک برتری تقواست و بس. و هیچ استثنابردار نیست.

پژوهش مستقلی است. این نوع کارها نشان سستی بنیان فکری و روشی سلفی هاست. در این مجال تنها به ذکر چند نمونه از موارد یادشده اکتفاء می کنیم.

بزرگان هم کیش خود وی نیز به چنین گناه نابخشودنی گرفتار شوند! از اعتبار ساقط شده و نقل آن ها نه تنها اعتباری به حدیث نمی دهد؛ بلکه حدیث را بی اعتبارتر می کند.

بسیاری از محدثان بزرگ اهل سنت حدیث نبوی «المهدی من عترتی من ولد فاطمه» را از کتاب صحیح مسلم نقل کرده اند؛ ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقة،(1)

متقی هندی در کنز العمال(2) و قندوزی در ینابیع المودة(3) از جمله ناقلان این حدیث از کتاب صحیح مسلم می باشند. اما امروز اثری از این حدیث در صحیح مسلم دیده نمی شود! و جریان سلفی در این گونه موارد این حدیث را به خاطر عدم نقل آن از طریق شیخین، از احادیث ضعیف برمی شمارد.

جریان سلفی برای متهم کردن شیعه به تحریف قرآن، عبارت «شیعة دوازده امامی معتقد به تحریف قرآن نیست» از کتاب اظهار الحق، را حذف کرده است. شیخ رحمت الله هندی در کتاب إظهار الحق بعد از نقل اقوال علمای شیعه مبنی بر تحریف ناپذیری قرآن کریم می نویسد: «شیعیان دوازده امامی معتقدند که قرآن هیچ تغییری نکرده و محفوظ مانده و هرکسی که بگوید در قرآن نقصی صورت گرفته، نزد علمای شیعه مردود است» این نص صریح در چاپ های اخیر کتاب یاد شده، حذف شده است.(4)

ص: 186

نمونة دیگر، آن که یعقوبی در رابطه با شأن نزول آیة اکمال می نویسد: >و کان نزولها یوم النصّ علی أمیرالمؤمنین علی بن ابی طالب بغدیر خم<(1) ولی در نسخة جدید تاریخ یعقوبی به جای تعبیر «یوم النص»، عبارت «یوم النفر» را و به جای «بغدیر خم»، عبارت نامربوط «بعد ترحم»(2)

را جا زده اند!

دیگران را متهم به بدعت، سنت ستیزی کرده و در نتیجه به تکفیر حکم می کند. تکفیر گسترده، رفتارهای خشن و غیر منطقی با مخالفان، عدم تمایز میان سنت و بدعت از بدعت هایی جریان سلفی است.

اصل مبارزه با بدعت ها و انحرافات فکری و عقیدتی و رفتاری که مخالف قرآن و سنت معتبر باشد، اصل مسلم و مورد اتفاق تمام مذاهب اسلامی است. اما این که کدام جریان و گروه یا کدام رفتار و عقیده بدعی و انحرافی است، ضوابط و شرایط خاصی دارد. نمی توان به خاطر اهداف فرقه ای، گروهی یا شخصی، امری را بدعی و انحرافی دانست. سلفی های تکفیری، هر جریان یا شخصی که مخالف آنها باشد، بدعی ومنحرف فرض کرده و تکفیر می نماید. در حالی که ملاک و معیار بدعت ها و انحرافات، انحراف از مسیر قرآن کریم و سنت معتبر نبوی است، نه انحراف از افکار صحابه، تابعان، پیروان آن ها و نه انحراف از افکار ابن تیمیه، ابن قیم و ابن عبد الوهاب.

عدم تمایز میان سنت و بدعت و بدعی دانستن مخالف و اعتقادات آن از روش های جریان های تکفیری برای مشروعیت بخشیدن به تکفیر و در نتیجه حکم به قتل و ترور مسلمان هاست

در آیین اسلام مذهبی بنام سلفیه وجود نداشته است و سلفی گری به عنوان مذهب از جمله بدعت های ابن تیمیه و پیروان سلفی است. اما جریان سلفی تکفیری به تبع ابن تیمیه، مذهب شیعه و اعتقاد بر برتری علی بر صحابه دیگر، خلافت و عصمت وی را از بدعت های شیعه بر می شمارد.(1)

و به همین صورت صالح فوزان سلفی معاصر می نویسد: اولین بدعتی که پدید آمد بدعت قدریه، مرجئه و بدعت شیعه و خوارج در قرن دوم هجری و در زمانی که برخی از صحابه بودند و آن را انکار کردند!(2)

ص: 189

سلفیه با استناد به حدیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم : «خیر الحدیث کتاب الله، وخیر الهدی هدی محمد وشر الأمور محدثاتها وکل محدثة بدعة، وکل بدعة ضلالة»،(1)

خود را اهل سنت و جماعت و فرقه ناجیه و فرقه های دیگر مانند قدریه، خوارج، معتزله، اشاعره، رافضه، جهمیه، امامیه را اهل بدعت می شمارند و از آنان تبرا می جویند.(2)

برخی ایشان می گویند: ما آن ها را تکفیر نمی کنیم، چنان که آنان ما را متهم به کفر می کنند.(3)

البته نماز بر ایشان و پشت سر آنان جایز نیست. ولی اساساً اهل سنت یکدیگر را هرگز تکفیر نمی کنند.(4)

این در حالی است که ابن تیمیه و پیروان وی مخالفان خود از اهل سنت را نیز متهم به کفر می کنند.(5)

این ها و ده ها نمونه دیگر از فرافکنی های سلفی هاست، زیرا سلفی گری به عنوان مذهب، خود بدعتی آشکار است. تکفیر گسترده و بدون دلیل از جمله روش های غیر اسلامی است که ابن تیمیه آن را تئوریزه کرد.

توسّل به اولیاء این افکار بعدها به شکل گیری مذهبی به نام «مذهب وهابیّه» انجامید.(1)

بر اساس مبنای سلفی وهابی، شرک خفی همانند شرک جلی است. بر این اساس درخواست چیزی از غیر خدا که قدرت به انجام آن مخصوص خدا باشد، شرک است و با عبادت جمع نمی شود: >ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْر<(2). و ملت حنیف، که منسوب(3)

به ابراهیم است، عبادت خدای تعالی است به خلوص و توحید، و دخول شرک، در آن به منزله دخول حدث است در نماز، که به کلی فاسد کننده است؛ خواندن انبیا و اولیا برای دفع خطر یا نیل به مقصود و گفتن «یا محمد» و «یا علی» شرک است؛ به دلیل آیه >وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لاَ یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ وَ إِذَا حُشِرَ النَّاسُ کَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَ کَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ کَافِرِینَ<(4) و آیه >وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ اِنْ تَدْعُوهُمْ لاَ یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ<.(5)

و اگر عذر آوردند که آنها معبود نیستند، بلکه باب حاجت و شفیع و وسیله ای به جناب الهی هستند، همین سخنان را مشرکان نیز گفتند که >مَا نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونَا إِلَی اللَّهِ زُلْفَی<.(6) و بنا بر همین اساس، مسلمان را مشرک و خون و مالشان را هدر می دانست. ولی در باب توبه، گاهی رای قبول می داد و گاهی قابل قبول نمی دانست. به دلیل >إِنَّ اللَّهَ لاَ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشَاءُ<.(7) و هم چنین قسم خوردن و قسم دادن به غیر خدا به عقیده آنان شرک است و بیشتر این مطالب را ابن تیمیه در ضمن منهاج السنه، متعرض شده است.

ص: 191

محمد ابوزهر می نویسد: نگاه سلفیان به مسئله توحید بدان گونه است که آن ر ا نخستین پایة اسلام می دانند و به اجمال به آنچه تمام مسلمانان برتوحید و وحدانیت خدا تأکید می ورزند، موافقت دارند ولی مسائلی را منافی با یکتاپرستی فرض می کنند؛ به عنوان نمونه توسل به بندگان خاص خدا، زیارت روضة شریفه، دعا روبه روی مضجع شریف پیامبر یا ولی خدایی را منافی با توحید می شمارند.(1) ابن تیمیه که خود پرچمدار مذهب سلفی ها است، می گوید: سفر برای زیارت قبر پیامبر بدعت و شرک، توسل به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام و اولیاء الهی و تبرک جستن به آثار آنان را مخالف با توحید در عبادت است.

3. بسیاری از احادیثی را که دربارة فضایل اخلاقی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در صحاح و مسانید و حتی مسند احمد بن حنبل وارد شده است مردود می دانند.(2)

نویسنده شرح الطحاویه، می نویسد: سخنان سلف دربارة اثبات علو الهی بسیار زیاد است. بعد حکایتی را از ابوحنیفه نقل می کند که شخصی از وی پرسید: نمی دانم پروردگارم در آسمان است یا زمین؟ وی پاسخ داد چنین شخصی کافر است؛ چرا که خدا می گوید >ان الله علی العرش استوی< و عرش الهی بالای آسمان های هفت گانه است. بعد پرسید: اگر بر این باور باشد که خدا بر عرش هست و لکن بگوید، نمی دانم عرش در آسمان است یا در زمین؟ پاسخ داد: وی نیز کافر است؛ زیرا در آسمان بودن خدا قطعی است و کسی که آن را انکار کند کافر است.(3)

وی در پاسخ به استدلال برخی معتزله مبنی بر عدم امکان رویت الهی بر آیات >لن ترانی و لا تدرکه< می گوید: این دو آیه بر خلاف نظر ایشان بر رویت الهی دلالت دارد. اما آیه اولی از چند جهت بر ثبوت رویت الهی دلالت دارد: یک، این که برگمان رسول گرامی نیاد که از خدا چیزی را بر او مجاز نیست سؤال کند؛

ص: 192

دوم. خداوند سؤال موسی را ردّ و انکار نکرد، ولی آن گاه که نوح از خداوند نجات فرزندش را خواست، خداوند درخواستش را ردّ کرد. و فرمود: >إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ<،(1) خدای متعال در این آیه می گوید: مرا نخواهی دید و نمی گوید من نادیدنی هستم. یا دیدار من محال است یا من دیدنی نیستم!

اما آیة دوم: منکران با استدلال به آیة 103 سورة انعام منکر رویت پروردگار در دنیا و قیامت هستند >لاَّ تُدْرِکُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ<(2) وی می گوید: در این آیه از «ادراک» سخن به میان آمده که ادراک با رویت تفاوت دارد. ادراک به معنای دیدن همراه با احاطة کامل است و رویت به معنای دیدن پرودگار بدون احاطه است.... پس نفی ادراک مستلزم نفی رویت نیست... هم چنان که عقل وجود خداوند را می داند، اما علم آن (عقل) بر او احاطه ندارد. دیگر آن که نصوص صحیح دیگر، دال بر رویت خداوند برای مؤمنان در قیامت متواتر است.(3)

مشکل اصلی روش سلفی با سایر مذاهب اسلامی، در تفسیر مفاهیم اسلامی مانند کفر، شرک و بدعت گذاری در دین و... است. .جریان سلفی خود را مخالف بدعت ها دانسته و با حربة بدعت بسیاری از اهل اسلام، را اهل بدعت و در نتیجه مخالف را بدعت گذار و گاه کافر می شمارد.

توسعه معنایی و مصداقی کفر از جمله روش های نامتعارف جریان سلفی گری برای توجیه تکفیر مخالفان بوده است، آنان به قدری قلمرو معنایی و مصداقی کفر را گسترده اند که هر کسی غیر از خودشان را در بر می گیرد. اینان انجام هر امری را که مانع عبادت الهی باشد، کفر قلمداد می کنند، حتی اگر این امر، پیشرفت در زمینه های مختلف علمی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی و یا بهره مندی از نعمت های مادی باشد. تفکر سلفی با الهام از شرایط و امکانات زندگی زمان پیامبر، معتقد است مسلمانان امروز نیز باید به

ص: 193

همان شیوه و در سطح امکانات عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم زندگی کنند؛ زیرا بیشتر از آن اندازه کفر است.

شرک و کفر نزد سلفیان قدیم، بیشتر گونه ای از عبادات و عقاید فردی بود، مثل توسل به اولیا، نذر، شفاعت، زیارت قبور، ولی شرک و کفری که سلفیان جدید به آن معتقدند و از آن به «کفر جدید» تعبیر می کنند، تقریباً همة شئون زندگی اجتماعی و مدنی شخص را در بر می گیرد. در نظر سلفیان جدید پیروی از اندیشه های نو یا گرویدن به مکاتب فکری و فلسفی، عضویت در احزاب سیاسی، اشتغال در ادارات و سازمان های دولتی چنانچه در جهت اهداف و منافع گرو ه های سلفی نباشد، و انجام برخی از مراسم و آیین های مذهبی از اعمال مشرکان و کافران به حساب می آید. در واقع، اندیشه ها و آرای سلفیان، این نکته را تصدیق می کند که حربه تکفیر، جوازی است برای انجام هرگونه عملیات جهادی.

گفتنی است کفری که سلفیه، دیگران را به آن متهم می کند، کفر «اکبر» است. شرک یا کفر اکبر، حکمی است که به موجب آن، فرد متهم، از دین اسلام خارج می شود و اصطلاحاً «مرتد» نام می گیرد. این حکم تبعات سنگین تری غیر از خروج از اسلام دارد؛ از جمله حرمت همسر به وی، عدم جواز نماز بر او و حرمت در گورستان مسلمانان، عدم ارث. برخی مانند صالح سریه از اجماع صحابه بر کفر و ارتداد تارکان زکات خبر می دهد.

مفهوم دیگر در خور توجه در اندیشة سلفی مفهوم بدعت است. توسعة معنای بدعت از جمله اقدامات سلفی وهابی بود(1) که به بهانه آن می تواند بسیاری از مسلمانان را در زمرة اهل بدعت قرار دهد. از برجسته ترین شاخص های جریان سلفی، مبارزه با

ص: 194

هر نوع بدعت در دین است.(1)

معیار بدعت نیز آن است که هرکسی کاری را انجام دهد که اصحاب آن را انجام نداده اند، آن کار بدعت به شمار می رود.(2)

از آنجا که سلفیه معتقد است «هر عملی که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وجود نداشته و انجام نمی شده است، بعداً نیز نباید انجام شود» اعمال و رفتارهای بسیاری را تحت عنوان بدعت نام گذاری می کند. بدعت به معنای نوآوری است که در ساحت دین، چون پشتوانة معرفتی الهی ندارد، باطل است. در این چارچوب سلفیون بسیاری از اعمالی که خود می پندارند در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نبوده است یا این که اساساً امکان وجود آن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وجود نداشته، بدعت می شمارند. بدعت دانستن قطار یکی از این نمونه هاست.

گروهی از علمای اسلامی از اصل با کلام، یعنی بحث عقلی در مسائل اصولی اسلامی، مخالف شدند و آن را «بدعت» و حرام دانستند. این ها به نام «اهل حدیث» معروف اند. احمد بن حنبل که یکی از ائمه فقهی اهل تسنّن است در رأس «اهل الحدیث» قرار دارد. حنابله به طور کلی با کلام - اعمّ از کلام معتزلی یا اشعری، چه رسد به شیعی - مخالف اند و به طریق اولی با منطق و فلسفه مخالفت می ورزند. ابن تیمیه حنبلی که از شخصیت های معروف دنیای جماعت است، فتوا به حرمت کلام و منطق داده است.(3)

جالب است از نظر جریان سلفی هر آنچه در دین اصلی نداشته است، و حادث شده بدعت است همانند جشن میلاد نبوی، نماز «لیلة الرغائب»، عزای روز عاشورا و... همگی بدعت به شمار می رود.(4) اما نماز تراویح، تکفیر گسترده، متهم کردن دیگران به شرک و بدعت گذاری و مانند آن ها بدعت مذموم نیست.

ص: 195

در تفسیر بدعت تفکیک قائل شده اند و بر آ ن اند که اگر آن امر جدید و حادث مخالف کتاب، سنت، اثر یا اجماع باشد، آن بدعت مذموم و گمراه کننده است. اما امور حادث خیر که احدی از افراد این امت در آن اختلاف نکرده است، این گونه امور از بدعت های غیر مذموم است.(1)

ابن تیمیه با رد تقسیم بدعت به دو قسم خوب و بد، می گوید نماز تراویح بدعت نبوده است! اما این که جناب عمر در خصوص بدعت نماز جماعت تراویح گفت: «نعمت البدعة هذه» مراد از آن بدعت لغوی است نه اصطلاحی چرا که، همان طور که ابن تیمیه گفته است، نماز تراویح بدعت نیست، بلکه سنت است.(2)

جریان سلفی که تأویل را باطل و اهل تأویل را اهل بدعت می شمارد. برای توجیه و تأویل سخن صریح خلیفه دوم که نماز جماعت تراویح را از بدعت های بسیار خوب می دانست، ابن تیمیه و پیروان وی آن را به بدعت لغوی، تأویل می کنند.(3) و خود تصریح می کنند که بدعت خوب و بدعت بد وجود ندارد؛ بلکه هر بدعتی ناپسند بوده و اهل بدعت همگی بر خدا دروغ می بندند، اما بدعت های سلف بدعت های لغوی نه شرعی بوده است.(4)

صالح بن فوزان نیز با استنادبه حدیث نبوی «کل بدعة ضلالة» تقسیم بدعت به بدعت خوب و بد را رد می کند و می گوید هر بدعتی گمراهی است و بدعت خوب وجود ندارد جز بدعت عمر در خصوص نماز تراویح!(5)

که همان توجیه ابن تیمیه را تکرار می کند و می گوید آن بدعت در کلام عمر «نعمت البدعة هذه» بدعت لغوی است نه شرعی.

ص: 196

در هر حال، این نگاه گزینشی به مصادیق بدعت، یکی از روش های سلفی تکفیری است نماز تراویح که به تصریح خود عمر، بدعت بوده است؛ به این معنا که در شریعت نبوی و حتی در زمان خلیفه نخست نیز چنین چیزی نبوده است. از آن گذشته نهی پیامبر از جماعت در نمازهای نوافل و نهی امیرمؤمنان از نماز تراویح و اختلافات فاحش در عدد رکعات آن همگی شاهد بدعی بودن آن است.(1)

زیاده روی و مبالغه کرد که گاه اهانت او به وی، منجر به توهین به مقام علی بن ابی طالب علیه السلام شده است.(1) به تعبیر برخی پژوهشگران معاصر، ناسزاگویی های ابن تیمیه اگر در یک جا گردآوری شود، خود کتاب مستقلی خواهد بود.(2) انصاف علمی اقتضا می کند که پژوهشگر خود را از حب ها و بغض های شخصی و گروهی برهاند، تا از رسیدن به حقیقت باز نماند؛ زیرا شرط اصلی درک حقیقت یک گفتار یا رفتار و یا مسئله نداشتن حب و بغض است، به عبارتی دیگر، دوستی ها و دشمنی ها می تواند نگاه ها را تغییر دهد و اندیشه ها را از مسیر اصلی منحرف کند.

جریان سلفی تکفیری امروز به تبعیت از ابن تیمیه و ابن حزم، درست همان ادبیات غیر اخلاقی را در آثار خود به کار می برد، برای نمونه ناصر القفاری لفظ «رعاع الشیعة» (اراذل شیعه) و یا «النوکی» (احمق ها)(3) دیگر الفاظ دشنام آمیز به برخی علمای بزرگ شیعه مانند آنچه که به علامه مجلسی نسبت داده و او را این گونه خطاب کرده است: رافضی رافضی ها، غافل کننده دیگران، زندیق و کافری که لباس اسلام به تن نموده است. (4)

بدیهی است استفاده از چنین روش های توهین آمیز، بستر فتنه انگیزی، کینه توزی و تکفیر هر چه بیشتر میان مسلمانان فراهم می کند؛ از این رو، ضروری است اندیشمندان مسلمان با تأسی بر اخلاق نبی اکرم، اسوة اخلاق، در این زمینه اقدام نمایند.

«برخی از رافضی ها (استفاده از عنوان رافضی عمدتاً طعنه برشیعیان است) و برخی از گروه های منسوب به آن ها مانند نصیریه و غیرآن ها برآن اند که حسن و حسین فرزندان علی نبوده اند، بلکه از اولاد سلمان فارسی هستند؟!»

وی مجاهدت آن دو امام همام را نیز دروغ برشمرده و می نویسد حسن که با معاویه مصالحه کرد و حسین نیز بر این گمان بود که مردم از وی اطاعت می کنند، ولی وقتی که بیعت شکنی آنان را دید، درخواست مراجعه به مدینه یا مکان دیگر را کرد.(1)

مانند روز روشن است هیچ کسی از مسلمانان تا چه رسد به امامیه تاکنون در انتساب حسنین علیه السلام به امام علی علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام تردید نکرده است.

امروز نیز سلفی تکفیری، شیعه را متهم به تحریف قرآن، و متهم به خائن دانستن جبرئیل، و امسال آن می کند. این دروغ زنی ها همه و همه تلاش نافرجامی برای مشروعیت بخشیدن به تکفیر شیعه است.(2)

مهم ترین دلیلی که آنان در توجیه تکفیر شیعیان ارائه داده اند، ادعای دروغینِ «اعتقاد شیعه به تحریف قرآن» است. وقتی پیروان یک مذهب متهم به عدم اعتقاد به قرآن می شوند، به راحتی می توان دیگر باورهای نادرست دربارة آنان را تبلیغ و آنان را متهم به عقایدی غیرتوحیدی کرد. البته سلفی تکفیری از این روش نه تنها در برابر شیعیان حتی در مقابل مخالفان اهل سنت نیز بهره می گیرد. کسانی از اهل سنت که گرایش های صوفی دارند، همواره متهم به بدعت گذاری و شرک و در نتیجه تکفیر می شوند.

ص: 199

ابن تیمیه می نویسد: از حماقت های آنان ( شیعیان) آن است که لفظ ده را ناخوش می دارند و این به خاطر بغضی است که با عشره مبشره دارند!(1) وی در آثار خود به ویژه منهاج السنه، هر حدیثی را که موافق نظر او نباشد، تکذیب کرده و به آسانی مهر جعلی بر آن می زند. مشعبی نویسندة سلفی با استناد و تأیید سخنان ابن تیمیه، برای توجیه تکفیر شیعه، افترا های عجیبی بر ضد شیعیان می شمارد که به چند نمونه از آن اشاره می کنیم. وی می نویسد: «شیعیان دوازده امامی، همه انصار و مهاجران و همه کسانی را که برای آنان ترضی می گویند یا استغفار می کنند، کافر می دانند.(2) تعطیلی مساجد و عدم برگزاری جمعه و جماعات در مساجد، حرمت شکنی به بزرگان، گنبد ساختن بر روی مقابر دروغین، انجام مراسمی مانند حج در کنار مقابر، معلق نمودن حلال و حرام به امام خیالی و معدوم، دوستی با یهود و نصارا و مشرکان، همکاری با مشرکان در کشتار مسلمانان و... .(3) نویسنده در پایان نتیجه می گیرد که مقاتله و کشتار شیعه واجب است و بلکه آنان به مراتب از خوارج بدترند!(4)

قفاری نویسندة معاصر سلفی، اموری را به شیعه نسبت می دهد که شیعه کاملاً از آن دور است؛ وی شیعه را متهم به قائل بودن به جسمانیت خداوند و متأثر گردیدن عقاید شیعه از عقاید یهود می داند و گفته است:

گمراهی یهود در اعتقاد به جسمانیت خداوند به حد شهرت رسیده، اما اولین کسی که در میان مسلمانان این بدعت را آغاز نمود، رافضی ها (شیعیان) بودند.(5)

ص: 200

وی با بریدن سخنان علامه خویی در البیان، و با گزینش بخشی از کلام خویی، او را از مراجع تقلید شیعی معتقد به تحریف قرآن برشمرده است:(1)

این در حالی است که مرحوم خویی قبل از این بخش از کلامی که توسط قفاری بریده و حذف شده - دلالت تمام روایاتی را که اشاره به تحریف قرآن دارد نفی می کند و پس از بررسی کامل روایات، چنین نتیجه می گیرد:

قول به تحریف قرآن، خرافه گویی و خیال بافی است و کسی به آن قائل نمی شود، جز آن که کم عقل باشد یا کمترین تأملی در اطراف خود نداشته باشد. یا این که عاشق چنین حرفی شده باشد که عشق هم انسان را کور و کر می کند. اما انسان عاقل، منصف و با فکر و اندیشه سخنانی که شکی در بطلان و خرافی بودن آن نیست نمی زند.(2)

4. هر پژوهشی استوار بر مراعات اخلاق و انصاف علمی است؛ ناسزاگویی، اتهام زنی وکتمان حقایق از جمله روش های جریان های تکفیری در فهم کتاب و سنت نبوی است و نشان ناتوانی علمی و سستی بنیان فکری آنهاست؛

5. استفاده از مکانیزم فرافکنی از جمله شگردهای دیگر این جریان ها برای تکفیر مخالفان خود است؛

6. سلفی گری تکفیری روش هایی به کار می گیرد هم چون:

¦ رأی گروی در فهم قرآن و سنت (تفسیر به رأی)؛

¦ برخورد گزینشی با قرآن و سنت (نادیده گرفتن تفسیر قرآن به قرآن)؛

¦ نگرش افراطی به نقل و نادید گرفتن نقش عقل قطعی و دانش یقینی سلفی ها به دلیل عدم دخالت عقل در حوزة تفکر و برخی تفاوت ها در حوزة مبانی فلسفی، به تفسیرهای ظاهرگرایانه از قرآن و سنت دست می زنند و همین مسئله باعث خطاهای تئوریک و عملی آنان می شود؛

¦ توسعة بی ضابطه معنایی و مصداقی مفاهیم کلیدی اسلام و اعتماد نکردن برکتاب و سنت در تفسیر آن مفاهیم؛ مفاهیمی مانند توحید، ایمان، اسلام، نفاق، شرک، کفر، بدعت و سنت در لسان قرآن و لسان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به روشنی تبیین گردیده است. جریان تکفیری در تفسیر این الفاظ به جای مراجعه به سنت معتبر و حتی سلف صالح، به تفاسیر ابن تیمیه، ابن قیم، ابن عبدالوهاب، ابن عثیمین، صالح فوزان، شکری مصطفی و مانند آنها مراجعه می کند؛

6. اندیشمندان مسلمان باید با تبیین درست مبانی و روش های استنباط شرعی، مسیر خود را از جریان های سلفی تکفیری جدا نمایند. تا به اسم اسلام بر پیکر جهان اسلام بیش از این آسیب نرسد.

ص: 202

20. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، موسسه آل البیت، قم، 1409ق.

21. حسینی قزوینی، سید محمد، نقد أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة، موسسه ولی عصر لدراسات اسلامیه، قم 1430ق.

22. حسینی میلانی، سید علی، دراسات فی منهاج السنة لمعرفة ابن تیمیة، مرکز الحقائق الاسلامیة، قم، 1428ق.

23. حسینی، مسعد بن مساعد، منهج محمدبن عبدالوهاب فی التفسیر، کتابخانه المکتبه الشامله (مدرسه فقاهت)، (http://shamela.baharsound.ir/40473/1/1)

24. حنفی، علی بن علی بن محمد بن أبی العزّ، شرح الطحاویة فی العقیدة السلفیة، تحقیق احمد محمد شاکر، دار السودانیة للکتب، سودان - خارطوم، [بی تا].

25. الخطیب محمد عوض، الوهابیة، فکرا و ممارسة، مرکز الغدیر، بیروت 1432ق.

26. خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، دار الزهراء، بیروت 1408ق.

27. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، تهران، 1373.

28. زمخشری، محمود، الکشاف عن غوامض التنزیل، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407ق.

29. سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، نشر توحید، قم 1364.

30. سمهوری، رائد، نقدالخطاب السلفی ابن تیمیة نموذجا، طوی للنشر و الاعلام، لندن 2010م.

31. شکری، مصطفی، التبیین، نسخه خطی، [بی تا].

32. شکری، مصطفی، الحجیات، نسخه خطی، [بی تا].

33. شوکانی، محمدبن علی، الرسائل السلفیة فی إحیاء سنة خیر البریة، دار الکتاب العربی، بیروت، 1426ق.

34. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، منشورات الشریف الرضی، قم 1364.

35. صائب عبد الحمید، ابن تیمیه؛ حیاته- عقائده، مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی، قم 1426ق.

36. صالح، سعد الدین السید، الفرق و الجماعات الإسلامیة المعاصرة و جذورها التاریخیة، دار احد، الامارات 14200ق.

37. الصفدی، صلاح الدین، الوافی بالوفیات، دار النشر، بیروت، [بی تا].

38. عثیمین محمد بن صالح، القول المفید علی کتاب التوحید، دار ابن جوزی، الریاض 1417ق.

39. ------------------------- ، شرح العقیدة الواسطیة، تحقیق سعد بن فواز الصمیل، دارابن جوزی، الریاض، [بی تا].

40. ------------------------- ، تفسیر القرآن الکریم (نسخه الکترونیکی) مؤسسة الشیخ العثیمین، موقع الرسمی للشیخ العثیمین. http://www.ibnothaimeen.com/all/index/article_17097.shtml

ص: 204

41. -------------------------- ، عقیدة اهل السنة و الجماعة، مدار الوطن للنشر، ریاض 1404ق.

42. عقیلی، ابراهیم، تکامل المنهج المعرفی عند ابن تیمیه، المعهد العلمی للفکر الاسلامی، فیرجینیا 1415ق.

43. علیزاده موسوی، سید مهدی، سلفی گری و وهابیت، دفتر تبلیغات اسلامی، قم 1390.

44. فرمانیان، مهدی، مجموعه مقالات فرق تسنن، (به کوشش: مهدی فرمانیان)، نشر ادیان، قم 1388.

45. فوزان، صالح بن فوزان بن عبد الله، البدعة، تعریفها، انواعها و احکامها، دار العاصمة، الریاض 1412ق.

46. ------------------------ ، شرح المنظومه الحائیه فی عقیده اهل السنه والجماعه، تحقیق عادل الرفاعی و عصام المری، دار العاصمة للنشر و التوزیع، [بی تا].

47. فیست، جس و گریگوری، جی. فیست، نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سید محمدی، نشر روان، تهران 1386.

48. قریب گرکانی، محمد حسین، «تاریخ وهابیت» به کوشش: رسول جعفریان، هفت آسمان، پاییز و زمستان 1378، شماره 3 و 4، ص 177 - 196.

49. قزوینی، محمد حسن، الإمامة الکبری و الخلافة العظمی، دار القارئ، بیروت 1424ق.

50. کثیری، سید محمد، السلفیه بین أهل السنه و الامامیه، الغدیر، بیروت1418ق.

محمد نصیر آمنة، الشیخ الامام محمد بن عبد الوهاب ومنهجه فی مباحث العقیده،کتابخانه المکتبه الشامله مدرسه فقاهت، [بی تا].

51. مشعبی عبد المجید بن سالم بن عبدالله، منهج ابن تیمیة فی مسألة التکفیر، دار أضواء السلف، ریاض، 1418ق.

52. مطهری، مرتضی، نرم افزار مجموعه آثار، انتشارات صدرا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، قم 1389.

53. مکارم شیرازی، ناصر، وهابیت بر سر دو راهی، انتشارات امیرالمؤمنین علیه السلام ، قم 1386.

54. القفاری، ناصر بن عبد الله بن علی، اصول مذهب الشیعة الاثنی عشریه ریاض،1414ق، [بی نا]..

55. نیشابوری، حاکم، المستدرک، دارالمعرفه، بیروت [بی تا].

56. هیکل، محمد حسین، کتاب حیاة محمد صلی الله علیه و آله و سلم ، مطبعة مصر، 1354، [بی نا].

ص: 205

ص: 206

تروریسم را برای فعالیت گروه هایی وابسته به حکومت مانند سازمان سیا، موساد و ... تحت عنوان «تروریسم دولتی» استفاده کرده اند.

غیرقانونی بودن به عنوان یک شاخصه ابتدا حکومت ها را از دایره تروریسم خارج می نماید، اما در شاخصه عامل اقدام تروریستی، حکومت ها نیز با یک قید وارد دایره تروریسم می شوند و آن این که اقدامات آنان غیرقانونی باشد. اما کاملاً روشن نیست اقدامات یک حکومت علیه حکومت دیگر با کدام قانون سنجیده می شود: قوانین داخلی کشور عمل کننده یا حقوق بین الملل. با وجود این، اشاره به دوران جنگ و صلح تا حدودی گرایش را مشخص می کند و معلوم می شود که در دوران جنگ میان کشورها، هیچ کدام از اقدامات کشورها علیه یکدیگر را نمی توان در دایره تروریسم قرار داد.(1)

جنبش های رادیکال و افراطی و مسلح وهابی بازسازی گشت.(1) گروه های تروریستی مانند القاعده و یا داعش بر اساس بنیادگرایی و شیوة تکفیر، ترور و خشونت طلبی خویش را بدین اصل باطل پیوند می زنند که «هدف، وسیله را توجیه می کند» و قدرت خود را در ترور های بیشتر به صورت هجوم های وحشیانه یا عملیات های انتحاری تعریف می نماید. ازین رو ادبیاتی در عرصه تروریسم پژوهی شکل گرفته است که حذف کامل و فیزیکی چنین گروه های بنیادگرای تکفیری و خشونت طلب تنها راه پایان دادن به تهدیدات آن هاست.

قتل معنا شده است.(1)

در «فرهنگ فرزان» و «قاموس آکسفورد» نیز ترور به فتک برگرداننده نشده است.(2)

اگر در روایاتی که در آن ها «الفتک» وارد شده است بنگریم، پی خواهیم برد که معنای این واژه در سنت قولی و نیز فرهنگ آن زمان بیانگر کاری ناپسند و ضد ارزش است و مفهومی منفی در بردارد، به گونه ای که گفته شده «ایمان در گروِ ترک ترور (فتک) است».(1)

برای نمونه به چند روایت می پردازیم:

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «وقتی در معراج بودم، چیزها و مواردی دیدم. پرسیدم این ها چیست؟ گفتند این ها نشانه های آخرالزمان است. پرسیدم: چه زمانی آخرالزمان است؟ خداوند عزوجل فرمود: آخرالزمان وقتی است که علم محو شود و جهل ظاهر گردد. قاریان قرآن زیاد شوند و عمل کاهش یابد، ترور بالا رود، فقهای هدایتگر اندک و فقهای گمراه و خیانت کار زیاد و شعر فراوان شود.»(2)

2. در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید آمده است:

هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رحلت فرمودند و علی علیه السلام به غسل و دفن آن حضرت مشغول بود، با ابوبکر بیعت شد. در این هنگام زبیر و ابوسفیان و گروهی از مهاجران با عباس و علی علیه السلام برای تبادل نظر و گفت گو خلوت کردند. آنان سخنانی گفتند که لازم تهییج مردم و قیام بود. عباس گفت: سخنان شما را شنیدم و چنین نیست که به سبب اندک بودن یاران خود از شما یاری بخواهیم و چنین نیست که به سبب بدگمانی، آرای شما را رها کنیم. ما را مهلت دهید تا بیندیشیم. اگر برای ما راه بیرون شدن از گناه فراهم شد. حق میان ما و ایشان بانگ برخواهد داشت، بانگی چون زمین سخت و دشوار. و در آن صورت دست هایی را برای رسیدن به مجد و بزرگی فرا خواهیم گشود که تا رسیدن به هدف، آنها را جمع نخواهیم کرده و اگر چنان باشد که به گناه در افتیم، خودداری خواهیم کرد و این خود داری هم به سبب کمی شمار و کمی قدرت نخواهد بود. به خدا سوگند! اگر نه این است که اسلام مانع از هرگونه غافل گیری و ترور است،

ص: 213

چنان سنگ های بزرگ را برهم فرو می ریختیم که صدای برخورد و ریزش آن از جایگاه های بلند به گوش رسد.(1)

3. ابوصباح کنانی به امام جعفر صادق علیه السلام می گوید: یکی از همسایه هایم که از قبیله همدان و نامش جعد بن عبدالله است، به علی علیه السلام دشنام می دهد. آیا اجازه می دهی که او را بکشم؟ امام فرمود: اسلام ترور را منع کرده است.(2)

زنی مسلمان در اشعاری از قاتل ابو عفک ستایش کرد و با «حنیف» خواندن آن مسلمان گفت: «ای کاش می دانست که کشندة او انسان بوده یا فرشته!».(1)

به نظر می رسد کشتن ابو عفک قبل از جنگ بدر بوده است.(2)

گرفت، مسلمانان در بدر بودند. او صبر کرد تا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بازگشت. آن گاه اجازه گرفت و آن زن را به قتل رساند.(1)

حسان بن ثابت در اشعاری چند از کار این جوان غیور که «پیش از سپیده، خون گرم آن زن را ریخت» ستایش کرده و آرزو کرد که «خدا تو را از شربت سرد بهشت سیراب کند آن گاه که نعمت برایت فراوان است.»(2)

پس از این واقعه کسانی از بنی خطمه که از ترس بر شرک خود باقی بودند جرأت یافته ایمان خویش آشکار کردند.(3)

ابن اسحاق علاوه بر فعالیت های وی بر ضد اسلام، از اشعاری که وی سروده و نام زنان مسلمان و زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در آن ها می آورده (تشبیب) یاد کرده است.(1)

او این گونه مسلمانان و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مورد آزار قرار می داد.

کشتن کعب کار ساده ای نبود؛ زیرا او سخت مراقب خود بوده و در خانة قلعه مانند خود در میان یهودیان بنی النضیر زندگی می کرد. مشکل اصلی همین بود تا اینکه محمد بن مسلمه و ابونائله تصمیم گرفتند با فریب کعب او را از خانه بیرون آورند ابتدا ابونائله برای مکر خویش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اجازه گرفت.(2)

ابو نائله - که با محمد بن مسلمه و کعب بن اشرف برادران رضاعی بودند - نزد کعب رفته و پس از آنکه آن اطراف خلوت شد به وی گفت: آمدن این مرد (رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ) برای ما بلا بود. تمامی عرب به جنگ ما آمدند و از یک کمان بر ما تیراندازی کردند. راه ها بر ما مسدود گشته، خود و خانواده مان گرفتار مشکل شده ایم. او به کعب گفت: همراه عده ای قصد خوار کردن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دارد. پس از آن گفت که می خواهد قدری خرما از او بخرد اما پولی ندارد، در عین حال حاضر است تا سلاح های چندی را گرو بگذارد. این در اصل مکری بود از سوی مسلمانان تا اگر وقتی دیگر با سلاح آمدند کعب هراس نکند چون او به طور طبیعی احساس وحشت می کرد. شباهنگام مسلمانان عازم شدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تا بقیع بدرقه شان کرد.

ابو نائله درب خانة کعب را زد و کعب خواست تا بیرون آید. در این حال همسرش مانع او شده و به او گفت که تو در حال جنگی و چنین کسی در این وقت نباید از خانه خارج شود. کعب سخن زن را نپذیرفت و بیرون آمد. آنها قدری با یکدیگر گفت گو کردند و پس از آن با توافق او به سوی منطقه ای به نام «شرج العجور» به راه افتادند. در راه ابو نائله دست به موهای کعب کشیده و از عطری که بر سرش زده بود تعریف کرده وی بار دوم نیز چنین کرد تا او مطمئن شود و سوم بار، موهای بلند او را

ص: 217

در دستانش پیچیده او را زمین زد و دیگران گفت تا او را بکشند. پس از آن، به سرعت از محلة بنی النضیر - که به خاطر فریاد کعب؛ آتش بر بام های خود روشن کرده بودند - گریختند و به سوی مسجد آمدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که مشغول نماز بود با شنیدن صدای تکبیر آنان بیرون آمده از ایشان استقبال کرد.(1)

داستان کشتن کعب بن اشرف را عباد بن شبر به نظم در آورده است. او تأکید می کند که آنها پنج نفر بودند و خداوند نفر ششم آنان بود. کشتن کعب، یهودیان مدینه را به شدت ترساند. «فلیس بها یهودی! الا و هو خائف علی نفسه».(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فردای آن روز فرمود هرکس از بزرگان یهود را دیدند بکشند و بدین ترتیب تا مدتی یهودیان سرشناس ظاهر نمی شدند.(3)

مدتی نگذشت که یهودیان بار دیگر آزار مسلمانان و فسادافکنی را در پیش گرفتند؛ اما پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مسلمانان را به آرامش توصیه نمود؛(4)

البته غیر از آنان که عهد را می شکنند و خطر جدیدی برای اسلام به شمار می روند.(5)

به گزارش ابن سعد، پس از قتل کعب، یهودیان نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدند و گفتند رفیق ما به ترور کشته شده است. آن حضرت کارهای زشت کعب و هجوهای او را به یادشان آورد و از آنان خواست تا از نو پیمان صلحی با او ببند و بستند. ابن سعد می گوید آن پیمان نزد علی علیه السلام بوده است.(6)

بود، به قتل رساند. حویصه برادر محیصه به وی اعتراض کرد؛ اما محیصه گفت: حتی اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور قتل تو - که برادرم هستی - می داد، تو را نیز می کشتم. حویصه گفت: دینی که تو را به این جا رسانده باید چیز شگفتی باشد. این مسأله، زمینه را برای اسلام آوردن وی فراهم کرد.(1)

اگر ترور رواج پیدا کند، امنیت از بین رفته و آرامش از هر انسانی گرفته می شود. بنابراین حضرت مسلم به درستی عبیدالله را ترور نکرد، زیرا عبیدالله در خانة هانی احساس امینت می کرده است و اعلان جنگی میان آن ها رخ نداده بود.

افسوس که مورخ مشهوری نکشتن عبیدالله به دست مسلم را زیر سوال می برد و گفته مسلم بین عقیل را که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از ترور نهی فرموده، بدون دلیل می داند. او بر آن است که این کار مسلم و گفته او، با رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مغایر است!(1)

... موقعی که «کعب» از مکه بازگشته و مشغول تهیه اشعار جدید برای تهییج دشمنان اسلام بود، محمد صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد او را ترور نمایند. محمد صلی الله علیه و آله و سلم همیشه شعرا را به دیده ظن و بدگمانی می نگریست: «گفتار آنان همیشه جنبه جادویی داشت. در عربستان شاعر همیشه به عنوان سلاح و مرگباری محسوب می گردیده... .(1)

این تهمت های ناروا، ما را بر آن می دارد که رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را بر اساس چهارچوب فرهنگ و اهداف اسلام تحلیل کنیم.

هدف تمامی ادیان الهی برقراری عدالت اجتماعی است و تکامل اخلاقی و معنوی جامعه در گروی اجرای این مهم است. در مواردی که حقوق شخصی مطرح است، می توان مدارا و تسامح نمود؛ اما آن جا که حقوق اجتماعی و از همه مهم تر حقوق معنوی جامعه به خطر می افتد و می رود تا امنیت معنوی خدشه پذیرد؛ تساهل هرگز روا نیست. با قاطعیت باید با تجاوزگران برخورد نمود، آنان که حتی نظم عمومی جامعه را بر هم می زنند و فضای سیاسی را پر آشوب می کنند.

بر پایة عدالت، ابتدا زمینه هدایت و اصلاح فراهم می شود و اگر متخلف در تجاوز خود عناد و پای فشاری ورزید، بایستی ریشة فساد را خشکاند.

با تأمل در اقدامات تجاوزگران که به کشتن اصحاب منتهی شده - بنابر آنچه گذشت - می توان موارد زیر را یافت:

- هجو، تمسخر و تحقیر پیامبر و مسلمانان در گفتارهای آشکار خویش؛

- توطئه و طرح نقشه علیه اسلام؛

- تحریک دشمنان و ایجاد انگیزه بر نبرد با مسلمانان؛

- شکستن پیمان صلح و ترویج عهدشکنی و نفاق؛

- تفرقه افکنی و ایجاد تردید میان مسلمانان؛

- شکنجه روحی از راه بدنامی به ناموس پیامبر و مسلمانان.

ص: 221

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به عنوان حاکم اسلامی و بر اساس قضاوت خویش - نه از روی اجتهاد بلکه با اتصال به علم الهی - افرادی را که مرتکب این اعمال تجاوز گرانه شدند، مجرم شناخت و دستور به قتل آنها داد؛ چرا که آنان محارب و مفسد فی الارض شناخته شدند.

بدین گونه کشتن انسان ها باید بر اساس دلیل و قانونی باشد. پدیدة ترور، اقدامی وحشت زا، ترس آفرین و رعب انگیز است که بر پایة اهداف شوم و حسدها و کینه ها انجام می گیرد. اما اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آرامش را برای جامعه اسلامی به ارمغان می آورد. آرامشی که در سایة آن، اخلاق و معنویت رشد می کند و اما به راستی چرا توهین و ناسزاگویی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مقدسات چنین مجازات سختی در پی دارد؟

در پاسخ باید گفت: اولاً: در نظر گرفتن مجازات سخت برای حرمت شکنان و مرتدان و استهزاکنندگان مقدسات، منحصر به دین اسلان نیست، بلکه همة ادیان آسمانی و غیرآسمانی در مقابل مخدوش شدن اصول و شکسته شدن حرمت ها موضع داشته اند.

ثانیا:ً دین اسلام دقیقاً به همین دلیل که دین محبت است، دشنام گویی پیامبر و استهزا کنندگان ارزش ها را محکوم به مجازات می داند؛ چرا که محبت و تقدس ملازم یکدیگرند. ستون خیمه دین، مقدسات است، و انسان خداوند را سرچشمه همه مقدسات می داند. این که پیامبر، قرآن، انبیا، ائمه برای مؤمنان و پیروان ادیان الهی مقدسند، از آن روست که به سرچشمة قدس - که خداوند قدوس است - مرتبطند. مگر می شود دیانتی از یک سود در اوج محبت و صفا و رأفت باشد و از سوی دیگر، نسبت به آنان که حریم تقدس و محبت را می شکنند سخت گیری نکند؟ آن محبت ها و نیز سخت گیری ها، همه با توجه به کمال انسان معنا پیدا می کنند.(1)

ص: 222

کسانی که به ایجاد تردید و القای شبهه دربارة کردار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و رسالت آسمانی او - که برای همه جهانیان رحمت بود - می پردازند، چنین می گویند که رسالت الهی اساساً با قتل ناسازگار است، آن سان که از گفتة عیسی علیه السلام برمی آید: «هرکس به گونة راستت زد گونة چپ خود را برای ضربتی دیگر پیش آر».

در پاسخ چنین گزافه ای باید بگوییم از میان بردن دشمنان دعوت دینی هرگز با رسالت آسمانی ناسازگاری ندارد، چه، موسی که خود از پیامبران اولوالعزم است جنگید و بنی اسرائیل را نیز به جنگ دعوت کرد و هرگز این مسائل با رسالت آسمانی او که تورات، کتاب آن است تنافی نداشت، کتابی که عهد قدیم مقدس در نزد یهودیان و مسیحیان است.

هم چنین شبهه می کنند که رحمت نبوی اجازة کشتن و جنگ را نمی دهد، اما ما در این باره می گوییم جنگ و قتلِ مشروع از همین رحمت ناشی می شود؛ چرا که رحمت یک عاطفه نسنجیده نیست که هم شایسته و هم ناشایسته را در بر گیرد؛ بلکه رحمت نبوت، رحمتی همگانی است. رحمتی که یکی از مصادیق آن مترتب کردن آثار جرم یک مجرم بر کار او و جلوگیری از فساد بر روی زمین است، آن سان که خداوند می فرماید: «اگر بازداشتن برخی از مردم به وسیلة برخی دیگر نبود فساد بر زمین حکم فرما می شد، اما خداوند بر جهانیان فضل فراوان دارد.»

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز خود می فرماید: «من پیامبر رحمت و پیامبر حماسه ام» آری حماسة او برخاسته از رحمت اوست.(1)

نتیجة پایانی آن که در سیرة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نشانی از ترور به مفهوم امروزین وجود ندارد و حتی در برخی از احادیث بر جا مانده از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ترور نهی شده است.

پیامبر رحمت و معلم بزرگ رشد، اخلاق و انسانیت، چگونه می تواند کاری ناپسند و خلاف عدالت انجام دهد؟!

ص: 223

به سبب مشکر بودن از نظر اعتقادی و نپذیرفتن اسلام - بی آن که مسلمانان را بیازارند یا به دشمنان مسلمانان کمک کنند - با جنگ و جهاد تهدید به پذیرش اسلام کرده باشد.(1)

باید گفت با وجود دولت اسلامی و قدرت سیاسی، نشر و دعوت رسالت اسلام به وسیله سلاح و تهاجم نظامی انجام نمی گیرد. اسلام، به آزادی دینی در زندگی ملتزم است و با اکراه و اجبار از راه هجوم مسلحانه، شهروندان را به ایمان دعوت نمی کند.(2)

بنابراین اگر دلیل جهاد، از میان برداشتن توطئه فتنه گران و دفع تجاوز دشمنان باشد که صحیح نیز همین است، نمی توان جهاد را دست آوزیر کرد و دست به ترور و یا عملیات های انتحاری زد. گروه های تکفیری نمی توانند، رفتارهای خشونت آمیز خود را با استفاده از ترور و ایجاد رعب و وحشت مستند به جهاد اسلامی کنند. حتی اگر دلیل جهاد، کافر بودن طرف مقابل باشد باید با اجازه امام عادل این جهاد صورت گیرد و در خلافت ادعایی گروه غیر انسانی داعش -که برخاسته از فتاوای تکفیری است- به هیچ عنوان امام عادلی وجود ندارد و تمام بزرگان اهل سنت و امامیه آنان را محکوم می نمایند. بنابراین گروه های تکفیری که مطرود مذاهب فقه اسلامی هستند با نداشتن اجازه ای از امام عادل نمی توانند اعمال وحشیانه و ترورهای رعب آور خود را مستند به جهاد اسلامی کنند.

خود و دیگری را شامل می شود، در حالی که تعاریف دیگر همه به نوعی از معانی لغوی دفاع اخذ شده و تمام نیست.(1)

این شرط را پذیرفته(1)

و ابن عابدین حنفی می گوید: «خطر باید فعلی و مهاجم در حال حمله بوده باشد، و اگر مهاجم منصرف شده و برگشته باشد، در این صورت ضربه زدن و کشتن او جایز نیست و چنان چه او را بکشد قصاص می شود.»(2)

بنابراین در فضای شهری و زندگی شهروندی که زمینة جنگ و موقعیت نظامی نیست، نمی توان به بهانة دفاع مشروع دست به ترور و کشتن شخص یا اشخاصی نمود، زیرا شخصی که ترور می شود، روشن است که در حالت تهاجم و تجاوز نیست، چراکه ترور، کشتن ناگهانی فردی است که بی خبر از نقشة ترور است و احساس امنیت می کند.

- هدف شهادت طلب از جنبه اجتماعی، ضربه وارد ساختن به دشمن، دفع ظلم و تجاوز دشمن به زمین، جان و ناموس بی گناهان، تضعیف جبهه دشمن و تقویت روحیه جبهه مقاومت اسلامی باشد نه ایجاد ترس و وحشت در شهروندان عادی و تجاوز به انسان های بی گناه.

با توجه به شرایط فوق روشن می شود عملیات شهادت طلبانه به هیچ عنوان ترور مذموم به شمار نمی رود بلکه اقدامی نظامی با اهدافی مقدس و در نبود شرایط و توان برابر و در فضای جنگی است نه آن که امنیت شهروندان را برهم زند و بی گناهان را به خاک و خون کشاند.

21. ابن عابدین، ردالمختار، داراحیاء التراث العربی، بیروت 1366ق.

22. باقری، عباس، رساله دربارة دفاع مشروع، بهمن، تهران 143ش.

23. شهید ثانی، الروضة البهیه، فی شرح اللمعة الدمشقیة، کتابفروشی داوری، قم 1410 ه ق.

24. کارن آرمسترانگ، زندگی نامه پیامبر اسلام محمد، ترجمه کیانوش حشمتی، حکمت، تهران ١٣٨٣.

25. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، دار الکتب العلمیة، بیروت 1414ق.

26. هاشم معروف الحسینی، سیره المصطفی، نظره جدیده، دارالکوخ، تهران (بی تا).

27. ابن هشام الحمیری المعافری، السیره النبویه، ابن هشام الحمیری المعافری، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، (بی تا).

28. ابن ابی الحدیدی، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم 1404 ق.

29. حلی، الوالقاسم بن محمود (محقق حلی)، شرائع الاسلام، مؤسسه

اسماعیلیان، قم 1408 ه ق.

30. عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، نور مطاف، (بی جا) 1383.

31. نواف هایل التکروی، العملیات الاستشهادیة فی المیزان الفقهی، ص48-50، دارالفکر، چاپ چهارم، دمشق 1423ق.

32. علی بابابی، فرهنگ علوم سیاسی، ویس، تهران 1365.

33. آشوری، داریوش، فرهنگ سیاسی، مروارید، تهران 1368.

34. جک سی پیلینو - روی آلتون، فرهنگ روابط بین الملل، ترجمه و تحقیق حسن پست، فرهنگ معاصر، تهران 1375.

35. فرزین نیا، زیبا، «از نفوذ تا سد نفوذ»، فصلنامه سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی - وزارت امور خارجه، بهار 1376، شماره 41.

36. منتصر حماده، فی نقد تنظیم القاعده، مرکز الجزیرة، دوحه 1431ق.

37. میرزایی، نجف علی، فرهنگ اصطلاحات معاصر، دارالثقلین، قم 1379.

38. آذرتاش آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی - فارسی، نشر نی، تهران 1379.

39. طبیبیان، سید حمید، فرهنگ فرزان فارسی – عربی، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران 1386.

40. ورن، هلن، قاموس آکسفورد، اعتماد کاظمینی، تهران 2006م.

41. شفیعی نیا، احمد، فقه المقاومة، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة، تهران 1432ق.

42. فراهیدی، خلیل ابن احمد، کتاب العین، هجرت، قم 1410 ق.

43. محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق.

ص: 231

44. ابن اثیر، عزالدین أبو الحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، دار صادر، دار بیروت، بیروت 1385/1965.

45. ابن منظور محمد بن مکرم، لسان العرب، دارالفکر، بیروت 1414ق.

46. نوری، محدث میرزا حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، بیروت 1408 ه ق.

47. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مؤسسة الأعلمی، چاپ سوم، بیروت 1409.

48. سبزواری، سید عبدالأعلی، مهذب الاحکام،

مؤسسه المنار، قم 1413 ه ق.

49. ابن قدامه، المغنی، دارالفکر، بیروت 1405ق.

50. اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم 1403 ه.ق.

51. خویی، سید ابوالقاسم موسوی، مبانی تکملة النمهاج، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، قم 1422ق.

52. ورعی، سید جواد، مبانی فقهی جهاد، بوستان کتاب، قم 1388.

53. مهاجرانی، عطاالله، نقد توطئه آیات شیطانی، اطلاعات، تهران 1374.

54. وهبة الزحیلی، نظریة الضرورة الشرعیة، دارالفکر ، دمشق م1997.

55. حر عاملی، مجد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت( ، قم 1409 ه.ق.

ص: 232

رویکردهای متناقض، نقشِ جدّی داشته است. این پژوهش به بررسی دیدگاه سید قطب دربارة مسئلة تفکیر پرداخته و تلاش می کند تحلیلی تازه از رویکردهای متناقض به اندیشه های سلفی - تکفیری وی ارائه دهد.

کلیدواژگان: سید قطب، تکفیر، ایمان، سلفی.

تکفیر مسلمانان ظاهری بوده و جهاد و قیام مسلحانه بر ضدّ آنان را تنها راه نجات می دانست. در مقابل این دیدگاه، گروه هایی دیگر نیز هستند که دست به تأویل عبارات و سخنان سید قطب دربارة تکفیر دیگران زدند و معتقدند این ظواهر به معنای تکفیر مسلمانان نیست.(1)

محمد قطب، برادر سید، معتقد است که هدف سید قطب صادر کردن احکام بر ضدّ مردم نیست بلکه تنها هدف وی این بود که حقیقت فراموش شده اسلام را دیگربار به مردم بشناساند و راه آنان را مشخص سازد. او خود را یک دعوت گر می دانست نه قاضی، و هرگز حکمی را صادر نکرد.(2)

رواج اندیشة سید قطب در عربستان نتیجه ای کاملاً متناقض با گروه اوّل در پی داشت. محمد قطب، برادر وی توانست با ارائة تقریری جدید از اندیشه های سید و ارایه مفاهیمی چون توحید القبور و توحیدالقصور، زمینه ساز شکل گیری جریان «قطبیه» در عربستان شود که این جریان، با وهابیت افراطی به مقابله پرداخت و به «نوسلفی» در عربستان سعودی شهرت یافت.(3) این جریان رویکردی معتدل به سلفی گری داشته، تکفیر سایر مسلمانان را جایز نمی داند و تفاوت های اساسی با وهابیت افراطی – تکفیری دارد و در حال حاضر شکاف عمیقی را در جریان وهابیت ایجاد کرده است. علاوه بر این رویکرد پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز نیروهای فکری و تأثیرگذار انقلاب اسلامی ایران رویکردی گزینشی به اندیشه های سید قطب داشتند؛ به این معنا که با ترجمه و ترویج برخی آثار او تلاش کردند روحیه قیام و انقلابی گری در ایران احیا شود و البته افکار وی را به صورت مطلق نپذیرفتند. بررسی اندیشه های رهبران انقلاب اسلامی ایران نشان می دهد که آنان در ترجمه و ترویج آثار سید قطب فقط به دیدگاه های ساختارشکنانة وی نظر داشتند، از این جهت که بتواند در جامعة اسلامی ایران دورة پهلوی اثرگذار باشد و مردم را به قیام بر ضدِّ طاغوت تحریک کند. البته این نگاه سوم چون در خصوص اندیشه های تکفیری

ص: 235

سلفی سید قطب موضعی را نداشته است، از بحث کنونی ما خارج خواهد بود ولی به هرحال در رویارویی با اندیشه های سید قطب دو رویکرد اصلی وجود دارد. گروهی با استناد به آرای وی قائل به تکفیر مسلمانان هستند و آن ها را ظاهراً مسلمان و باطناً کافر می خوانند و جهاد و قیام مسلحانه برضدّ آنان را واجب می دانند. و گروهی دیگر نیز معتقدند وی قائل به تکفیر نبوده و هدفش از طرح مباحثی چون جامعة جاهلی و دارالحرب، احیای مجدد مسلمانان و تشویق آنان برای تحقق حکومت اسلامی حقیقی بوده است.

هدف از این مقاله ارائة تحلیلی تازه دربارة اندیشه های سلفی - تکفیری سید قطب است تا مشخص شود کدام یک از این رویکردها دربارة اندیشه های سید قطب به واقعیت نزدیک تر است و آیا می توان وجه جمعی بین این رویکردها ارائه داد؟ بی تردید بازشناسی اندیشه های سید قطب می تواند در کاهش خطرهای جریان های تکفیری تأثیرگذار باشد. سؤال اصلی ما این است که: آیا سید قطب معتقد به تکفیر دیگران است و در دیدگاه خود با افکار افرادی چون محمد بن عبدالوهاب همراهی می کند؟ در ادامه به بررسی مهم ترین آرای وی پرداخته و سپس تحلیل خود را بیان می کنیم.

را در جامعه تضمین کند و نظام اسلام را به راستی در جامعه محقَّق کند.(1)

در واقع وی یک تلقی عمل گرایانه و پراگماتیستی از مفهوم ایمان دارد، چنان که تصریح می کند که اساس اسلامی وقتی آغاز می شود که جامعه به طور عملی به پا خیزد و اعتقادِ صِرف، کافی نیست.(2)

در نظرگاه او ارادة خدا از فرستادن شریعت بنای جامعه و ایجاد حرکت و به وجود آوردن جمعیت متحرک و جامعه ای دینامیک و معتقد بوده است و ایمان قلبی و عملی توأمان جامعه را از وضعیت جاهلی خارج می کند.(3) به عقیدة او بسیاری از مسلمانان به ظاهر شهادتَین را بر زبان جاری کرده و آن را پذیرفته اند، اما با پا گرفتن ایمانِ نظری در دل ها این آیین به خودی خود استوار نمی شود، هرچند شمار افرادی که به وحدت خدا و رسالتِ فرستادة او شهادت داده اند بسیار باشند.(4)

به علاوه ایمان در فرهنگ قرآن همواره همراه با عمل آمده است، گویی ایمان همان عمل است و عمل، همان اسلام. و بهترین تعریف برای ایمان آن است که «آن را اندیشه ای عمل زا بدانیم».(5)

بنابراین، سید قطب همچون خوارج در صدر اسلام ایمان را جدا از عمل نمی داند و معتقد است خارج از این دایره هر چه هست کفر است. وی مفهوم کفر را مقابل تعریفی که از ایمان ارائة کرده، قرار می دهد و تأکید می کند مردم وقتی اسلام {همراه با عمل}، یعنی راه زندگی و نظام اجتماعی را پیش نگیرند، راه دیگری جز کفر و جاهلیت و هوا و تاریکی و باطل و گمراهی در پیش نخواهند گرفت، چرا که به تصریح قرآن >ومن یبتغ غیرالاسلام دیناً فلن یقبل منه(6)<(7) در حقیقت وی معتقد است غیر از اسلامِ عمل گرا و ایمان

ص: 237

عملی، هر نوع ایمان دیگری همان کفر است و با این مقدمات در نهایت نتیجه می گیرد مسلمانانی که زیر سلطة طاغوت اند (داخلی و خارجی) فقط به ظاهر مسلمان اند و در حقیقت ایمان ندارند.

بررسی این عبارات سید نشان می دهد که وی برای ایمان و کفر دقیقاً همان مفهومی را مدِّ نظر دارد که خوارج داشتند؛ با این تفاوت که سید در بحث از عمل بیشتر برجنبه های انقلابی و اجتماعی اعمال انسانی تأکید دارد و ترک کنندة چنین اعمالی را مؤمن و مسلم نمی داند، وی حتی آنقدر در مسئلة ایمان عمل گرا افراط می کند که با فرض وجوب کسب تخصص (شغل) برای هر فرد مسلمان، حتی بیکاری را به معنای ارتداد از اسلام می داند.(1)

نوع بندگی و عبودیت در برابر بنده ای از نوع خویش. و «جاهلیت» عبارت است از انحراف از بندگی و عبودیت خدای یگانه و از برنامة الهی در حیات و استنباط نظم و شرایع و قوانین و عادات و اصول و موارین از پایگاه و مصدری غیر از پایگاه و مصدر الهی.(1)

در حقیقت وی با تعریفی که از اسلام و جاهلیت ارائه می دهد، می خواهد بر مسئلة قیام و حرکت های انقلابی تأکید ورزد. سید قطب با ارائه این تقسیم بندی در نهایت بیان می کند که جوامع اسلامی امروزی به کلی با اسلام بیگانه و از آن دور مانده اند و با بنیان های اندیشه و نظام عملی آن آشنایی ندارند و کم و بیش از اسلام فاصله گرفته اند، هر چند می پندارند مسلمانند و ادعای اسلامیت دارند!(2) درواقع به اعتقاد وی در حال حاضر ما در جامعة به ظاهر اسلامی با غیرمسلمانان مواجهیم و در جایی که قانون اسلام بر آن فرمان روائی نمی کند، اسلام وجود ندارد، چرا که ورای ایمان چیزی جز کفر نیست، >فَماذا بَعدالحَقِّ اِلّا الضَّلال فانی تصرفون(3)<(4) و در این مسئله جوامع کمونیستی، بت پرست، یهودی، نصرانی و جوامع به ظاهر اسلامی تفاوتی با هم ندارند، زیرا این جوامع عملاً به صاحب اختیار و خداوندی غیر از خدای یگانه معتقدند.(5)

می بینیم که سید با تصویری که از جامعة جاهلی و اسلامی ارائه می دهد، همة جوامع امروزی بشری و حتی جوامع به ظاهر اسلامی را جامعة جاهلی می داند و آن ها را همچون جاهلیت عصر بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می داند و این یعنی تکفیر و کافر خواندن همگان. براساس همین دیدگاه هاست که عده ای حتی مسلمانان را تکفیر کرده و نقشة قتل و ترور آن ها را در سر می پرورانند و برای این عمل خویش نیّتی جز تحقق جامعة اسلامی و دارالاسلام مَدّ نظر ندارند. جامعة اسلامی مورد نظر سید قطب، تحقق خارجی

ص: 239

ندارد و برهمین اساس وی مسئلة قیام برای ایجاد چنین جامعه ای را به طور جدی مطرح کرده است.

شده و براساس بندگی انسان بر انسان پایدار است(1). در حقیقت حکم رانی بر اساس قانون خدا،محور و مدار ایمان و اسلام به حساب می آید(2)

و با مراجعه به آیات قرآن در می یابیم که موضوع حاکمیت، شریعت و قانون گذاری در دین اسلام، موضوعی است عقیدتی و دینی و پیش از آن که مسئله ای اجتماعی باشد، باید در موضوع ایمان و کفر مطرح شود... وی به روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم استناد می کند که «ینقض هذاالدین عروه عروه، فاولها الحکم و آخرها الصلاه» رشته های این دین یکایک گسسته می شود؛ اوّلین ریسمانش حاکمیت و آخِرینش نماز است.(3) (4)

به اعتقاد وی جایی که در آن حکومت اسلامی نیست، دارالکفر است، زیرا اسلام باید حکومت کند و اسلام یگانه عقیدة حیات دهنده است و قرآن نیز می فرماید: >ومن لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون<(5)، بنابراین، وقتی درجایی حکومت اسلامی نیست، آن جا دارالحرب است.(6)

در اندیشة سید، جاهلیت کنونی که جوامع بشری به آن دچار شده اند، ریشه در دشمنی آن ها با حکومت و سلطة «الله» دارد و باید تلاش کرد تا حاکمیتِ الله بر جهان تحقق یابد، وگرنه هرگز جامعة اسلامی و دارالاسلام محقَّق نخواهد شد.

دفاع از حقوق همة ستم دیدگان جهان نمی جنگند، نمی توانند خود را مسلمان بنامند.(1)

به تعبیر او هر روزی که بدون جهاد بگذرد و هر ساعتی که بی مبارزه پایان یابد و هر لحظه و دقیقه ای که بدون کارِ مثبت تلف شود، برای مسلمان گناهی به حساب می آید که جز با نبرد پی گیر و بی امان جبران نمی شود.(2) وی جهاد مسلحانه را اصل برترِ اسلام می داند و تأکید می کند که آیین اسلام برتر از اندیشه است و قدرت تحرک اسلام با جهاد و شمشیر یک اصل است. یعنی در کنار دعوت و جهاد با بیان و کلام، حتماً باید جهاد مسلحانه نیز باشد و جهاد فقط جنبة دفاعی ندارد، بلکه حرکتی قاطع، نفی کننده و آزادی بخش است.(3)

جالب آن که وی جهاد در اسلام را ابتدایی می داند، نه دفاعی(4)

و معتقد است این جهاد هم می تواند در داخل وطن اسلامی باشد و هم زمانی که وطن اسلامی از سوی دیگران در صلح و امنیت تهدید شود.

وی حتی در حال صلح نیز جهاد را واجب می داند و یادآور می شود که در شرایط به ظاهر صلح نیز باید جهاد کرد و صلح حقیقی هنگامی رخ می دهد که روش و آیین و رفتار همگان فقط برای خدا باشد.(5)

در این تفکر، جهاد یک امر واجب است که در مقابل جاهلیت انجام می شود و تا زمانی که جامعة جاهلی وجود دارد و حکومت الهی بر زمین تثبیت نشده باید جهاد کرد. وی با استناد به آیات قرآن، نظیرِ >وقاتلوا المشرکین کافه کما یقاتلونکم کافه»(6)، «قاتلوا الذین لا یومنون بالله ولا بالیوم الاخر و لا یحرمون ما حرم الله و رسوله و لا یدینون دین الحق من الذین اوتوا الکتاب حتی یعطوا الجزیه عن ید وهم صاغرون<(7) تأکید می کند که

ص: 242

جهاد امری تدافعی نیست و خودداری از جهاد توسط پیامبر در مکه نیز جز تاکتیکی کوتاه مدت نبوده است.(1)

نکتة قابل توجه این که سید قطب اعتراف می کند در تفسیری که از آیات قرآن دربارة جهاد ارائه می کند، از ابن قیم که یک شخصیت سلفی مشهور است، الهام گرفته است. به هر حال مسئله جهاد اوج تفکر رادیکالیستی و افراطی سید قطب است که با طرح چهار محور یعنی ضرورت جهاد مسلحانه، ابتدایی بودن جهاد، ضرورت جهاد در زمان صلح و شمول جهاد بر ضدِّ خود مسلمانان تا رفع جاهلیت، آن را تبیین می کند و گروه هایی چون القاعده، در پیروی از سید قطب به اینگونه آرای وی تمسک کرده اند.

(Qutbian philosophy) را به شاگردان خود آموزش داده و آن ها را به داشتن روحیه ای انقلابی تشویق می کردند. به علاوه همان طور که سید قطب در کتاب معالم فی الطّریق از گروه پیش آهنگ با عنوانِ «پیام آور اسلام در سراسر جهان» یاد می کند. بن لادن نیز در اعلامیة سال 1996 خود، القاعده را به منزلة پیش آهنگ اسلام مطرح می کند و حتی دیدگاه های ضدِّ یهودی بن لادن نیز متأثّر از تفکرات سید بوده است. ایمن الظّواهری، رهبر کنونی القاعده نیز که در زمان اعدام سید قطب یک دانش آموز بوده است به شدّت تحت تأثیر اعدام وی قرار گرفته و پس از مرگ وی عضو گروه های نظامی می شود، به طوری که بعد از ترور انور سادات در سال 1981 وی نیز دستگیر و سه سال زندانی شد. ایمن الظّواهری در مطلبی که در سال 2001 در روزنامة الشرق الاوسط چاپ می شود، اعلام می کند که گفته های سید قطب بیش از هر کس دیگری برای آن ها آموزنده بوده است. به نظر وی افشاگری های سید قطب کمک شایانی به جنبش اسلام گرا نمود تا بتواند دشمنانش را شناسایی کند و سید قطب نمونة بارزِ کسانی است که طرف دار عدالت بوده و رو در روی ظالم، دربارة عدالت سخن گفته و جان خود را فدا کرده است و ارزش سخنان او وقتی افزایش یافت که عذرخواهی از جمال عبدالنّاصر را نپذیرفت. به گمان الظّواهری برخلاف تصور رژیم ناصر، اعدام سید قطب جنبش اسلامی جدیدی را در مصر و جهان اسلام پایه گذاری کرد که الظّواهری خود را جزء آن ها می داند.(1) در حقیقت، القاعده خود را نمونه ای عالی از گروه پیشتاز و فراملّی می داند که سید قطب برای نجات جوامع بشری در نظر داشت.(2)

به اعتقاد برخی، بررسی ریشه های ایدئولوژیکی القاعده نشان می دهد نخستین فردی که بیشترین تأثیرگذاری را بر این سازمان داشته، ابن تیمیه است، ولی با این حال عقاید وی توسط خود القاعده به دنیای مدرن وارد نشده است، بلکه این سید قطب است که

ص: 244

اندیشه های ابن تیمیه را در واژگانی تازه وارد دنیای اسلامی امروز کرده است، ضمن این که برخی نیز ایدئولوژی القاعده را ترکیبِ اندیشه های محمدبن عبدالوهاب و سید قطب می دانند.(1)

تأثیرات افکار سلفی- تکفیری سید قطب را می توان در گروه های دیگری نیز مشاهده کرد، که در مصر و در دهة هفتادِ قرنِ بیستم شکل گرفتند، اینان مرجع فکری خویش را سید قطب معرفی می کردند و به آثار وی استناد می جستند که از آن جمله می توان به «سازمان شباب محمد» یا «آدکادمی ارتش» اشاره کرد. این سازمان در سال 1974 به رهبری صالح سریه، تشکیل شد و رهبر این سازمان تأکید داشت که حکومت های همة کشورهای اسلامی کافرند و جهاد، تنها راه تغییر حکومت کافران است و این جهاد تا قیامت بر هر مرد و زنی واجب بوده و جریان دارد.(2)

گروه دیگر که منشعب از اخوان المسلمین و مبتنی بر افکار سید قطب تشکیل شد، گروه «الجهاد» است، این گروه در جامعه و مؤسّسات و نهادهای دولتی نفوذ کردند و رهبری گروهی داشتند. ترور انورسادات توسط یکی از اعضای این گروه یعنی خالد اسلامبولی و به فتوای عمر عبدالرّحمان انجام شد، این گروه در سال 1979 توسط محمد عبدالسّلام فرج تأسیس شد، وی بر مبنای آرای افرادی چون ابن تیمیه قیام برضدِّ حکومت ها را واجب می دانست و به فتاوای ابن تیمیه مبنی براین که تاتارها مرتدند (علی رغم اظهار به اسلام) استناد می کرد و تأکید ورزید که حاکمان مصر کنونی نیز در همان جایگاه تاتارها قرار دارند.(3) دیگر گروه منشعب از اخوان المسلمین که بر افکار سید تکیه داشتند «جماعة التّکفیر والهجرة» یا «جماعة المسلمین» به رهبری شکری مصطفی بودند. وی در سال 1971 با الهام از افکار سید قطب این گروه را تشکیل داد و معتقد بود جامعة مصر

ص: 245

جامعة جاهلی است و باید برای تشکیل جامعة اسلامی قیام کرد، ضمن این که وی علاوه بر حکومت به تکفیر مردم نیز پرداخت و معتقد بود نظام فاسد در پیِ جامعة فاسد حاصل می شود.(1)

به اعتقاد اعضای این گروه باید ازجامعه هجرت کرد و از آن فاصله گرفت و به کوه ها پناه برد.(2)

به عقیدة اینان پس از خلفای راشدین جامعة اسلامی از اسلام ناب دور شده و به همین دلیل مسلمان باید برضدِّ رژیم های حاکم قیام کنند و به مبارزة مسلحانه بپردازند تا به حکومت اسلامی مطلوب دست یابند. در این تفکر که بسیار به سید قطب استناد می کند، شکری مصطفی نیز مهدی این امت خوانده شده است.(3)

دیگر گروهی که بر مبنای افکار سید قطب در آفریقا شکل گرفت «حرکت اتجاه اسلامی» تونس است که در سال 1969 به رهبری راشد الغنوشی شکل گرفت و به اندیشه های سید تمایل فراوان داشت، هم چنین «جماعة انصار السنته المحمدیه» نیز از جمله گروه های شکل یافته برمبنای اندیشه های سید است.(4)

به هر حال در این رویکرد با شواهد و ادله ای اثبات می شود که سید قطب قائل به تکفیر جوامع اسلامی اعم از حاکمان و مردم بوده و راه چاره را خروج از این جامعة کفرآلود به وسیلة جهاد مسلحانه و مستمر می دانست؛ جهادی که نه تنها کافران بلکه مسلمانان ظاهری را نیز نشانه می رود. نکتة دیگر این که الهام گرفتن سید قطب از اندیشه های «ابن قیّم» به عنوان یکی از سلفی های تندرو و پیرو ابن تیمیه، شاهدی دیگر بر تکفیری بودن او می باشد.

ص: 246

برخلاف دیگران که حرکت عملی در جهت فهم قرآن و تحقق احکام و معارف آن انجام نمی دهند، بنابراین، سید سایر مسلمانان را کافر نمی دانست بلکه معتقد بود دیگران (غیر از جماعت اخوان) برنامة عملی برابر پیشبرد اهدافشان ندارند.

خامساً: برخی دیگر گفته اند که: عبارات سید در آثارش مبنی بر تکفیر دیگران متعرّض احکام شرعیه نشده است و منظور او از کفر آنچه در فقه مطرح می باشد نیست و مقصود او از مجتمع اسلامی نیز دولت های اسلامی هستند نه جوامع اسلامی.(1) گروه دیگری در همین راستا معتقدند که سخنان سید دربارة جامعة جاهلی هرگز به معنای صدور حکم فقهی مبنی بر کفر یا ایمان مسلمانان نیست و این یک معنای روشن است و سید شهادت بر وحدانیت خدا را نقطة مقابل شرک می دانسته است، ضمن این که وی آیات اوّل تا22 سورة توبه را مختصِّ مشرکان جزیزة العرب دانسته و معتقد بود این آیات حکم عام برای همة مردم روی زمین نیست.(2)

سادساً: سید معتقد بود آیاتی چون >لا ینها کم الله عن الّذین لم یقاتلونکم فی الّدین ولم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الهیم انّ الله یحب المقسطین<(3) نشان گر آن است که خداوند مسلمانان را از نیکی و مسالمت با مشرکینی که راه مسالمت و محاسنه را پیش گرفته اند، نهی نکرده است و آیة >فاذا انسلخ الاشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتوهم<(4) ناسخ سایر آیاتی که امر به تسامح و تساهل کرده، نیست.(5) سید در تفسیر فی ضلال القرآن بیان می کند که «یکتفی الاسلام بالنّطق بکلمه اللّسان فَلا دَلیل یناقضها»(6) و این یعنی برای مسلمان بودن هر فردی اظهار زبانی شهادتین، کفایت می کند.

ص: 248

عده ای در پاسخ به این شبهه که سید قطب کسانی را که اهل مهاجرت از دارالکفر نیستند کافر می داند، گفته اند؛ وی معتقد است چنین افرادی دین را یاری نکرده اند نه این که به لحاظ اعتقادی کافر شده باشند و کسانی که ندای مهاجرت را استجاب نکرده اند، کافر نیستند بلکه عضو اجتماع اسلامی نیستند و رابطة ولایی با اسلام ندارند، اما رابطة اعتقادی آن ها با اسلام برقرار است.(1) حاصل آن که به اعتقاد این گروه، سید قطب قائل به کفر اعتقادی جامعة جاهلی نیست بلکه مراد او جاهلیت در معصیت و عمل است نه جاهلیت اعتقادی. و معصیت و گناه نیز انسان را از اسلام خارج نمی کند، حتی اگر زیاد باشد و کسانی هم که اهل هجرت از جامعة جاهلی نیستند، به بقای این جامعه کمک کرده اند.(2)

از دیگر طرفداران این رویکرد محمد قطب، برادر سید قطب است. وی نیز معتقد است هدف سید از طرح مسئلة جامعة جاهلی صادر کردن احکام بر ضدِّ مردم نبوده بلکه هدفش این بود که حقیقت فراموش شدة اسلام را دیگربار به مردم بشناساند و مشخص کند که آیا در راه مستقیم خدا گام بر می دارند یا اینکه از این راه منحرف شده اند. او بارها می گفت ما دعوت گر هستیم، نه قاضی! و بی گمان وظیفة ما صدور حکم برضدِّ مردم نیست.(3)

طرف داران محمد قطب بوجود آمدن جریان نوسلفی و قطبیه در عربستان را دلیلی بر تکفیری نبودن سید برمی شمارند، چرا که این جریان با پیروی از افکار سید قطب توانسته جریان نو سلفی و قطبیه را در عربستان وهابی ایجاد کند که بسیار معتدل و منتقد افکار و اعمال وهابیت است.

سید قطب که برخی از آن ها مرور شد نشان می دهد که وی به صراحت افراد جوامع جاهلی امروزی اعم از غیرمسلمان و مسلمان را تکفیر کرده و آن ها را خارج از دایرة مسلمانان و مؤمنان دانسته است. وی به نوعی اسلام و ایمان را مترادف دانسته و تأکید کرده که اگر کسی ایمان عملی به اسلام نداشته باشد، داخل جامعة جاهلی شده است. ضمن این که او چنین مطالبی را در آخرین آثار خود یعنی معالم فی الطریق بیان کرده است که در سال های واپسین عمرش و پس از تحول فکری اش در زندان نوشته است. به علاوه سید در آثار مهمّ خود به ویژه معالم، از اندیشة کسانی چون ابن قیّم الهام گرفته است و تأثیرپذیری از چنین فردی که یکی از مهم ترین عناصر سلفی – تکفیری و شاگرد برجستة ابن تیمیه بوده است، می تواند این ظن را که سید معتقد به کفر مسلمانان بوده، تقویت کند. هم چنین شکل گیری گروه های تروریستی و تکفیری متعدد با محوریت افکار سید قطب که اسامی آن ها ذکر شد، نشان می دهد که با نگاه خوش بینانه، در اندیشة وی حداقل رگه هایی از تکفیر وجود دارد و بر همین اساس گروه های تکفیری اعمال خود را به اندیشه های وی منتسب می کنند. سید به صراحت در تفسیر خود می گوید: کسانی که در سرزمین جاهلی زندگی می کنند، جان و مالشان مباح است.(1)

به رغم ادعای برخی افراد، او در آثارش به راحتی فتاوایی را صادر کرده و از صدور فتوا نیز ابایی نداشته است، ضمن این که او برخلاف اکثریت قریب به اتفاق متکلمان مسلمان، عمل را جزئی از ایمان دانسته است، در حالی که غیر از خوارج و برخی گروه های معتزله و سلفی های تکفیری عصر حاضر، هیچ گروه دیگری در تاریخ اسلام عمل را جزئی از ایمان ندانسته و صرفاً عمل را در تحقق مراتب ایمان دخیل می دانند و معتقدند عمل در اصل ایمان دخالتی ندارد و اقرار به قلب و لسان برای ایمان کافر است.(2)

ص: 250

سید در تفسیر خود اقرار به زبان، تصدیق به قلب و عمل با ارکان را صراحتاً از شروط ایمان می داند و این دیدگاه درست نقطه مقابل نظریات سایر اندیش مندان اسلامی است.(1)

وی می گوید: مردم چنان که ادعا می کنند مسلمان نیستند، در حالی که زندگی جاهلی دارند، در جامعه ای که اسلام حاکم نیست، اسلامی وجود ندارد و ورای ایمان چیزی جز کفر نیست و پایین تر از اسلام چیزی جز جاهلیت وجود ندارد و بعد از حق، چیزی جز گمراهی نیست.(2)

به اعتقاد او جامعة به ظاهر اسلامی که مردم در آن خود را مسلمان می نامند، حقیقتاً اسلامی نیست، چرا که شریعت اسلام قانون این جامعه نیست، اگر چه مردمِ آن نماز بخوانند، روزه بگیرند و حج بروند، بنابراین، مسلمانان گمان می کنند مسلمانند، در حالی که چنین نیست.(3)

به اعتقاد سید، شرک به مجرد اعطاء حق تشریع و قانون گذاری به غیر خدا محقَّق می شود گرچه این که شرک در الوهیّت نباشد و اسلام و ایمان محقَّق نمی شود مگر با اقرار به حاکمیت خدا به صورت انحصاری، پس وقتی این حاکمیت نباشد، دیگر اسلام و ایمان وجود ندارد.

برخی معتقدند وی در مجلدات نخست تفسیر فی ظلال القرآن هیچ بحثی از تکفیر نداشته، اما بعد از زندانی شدن، افکارش تحت فشار زندان تغییر می کند و مباحث تکفیری را در مجلدات و چاپ های بعدی تفسیر خود و هم چنین در کتاب معالم فی الطریق مطرح می کند.(4)

به هر حال همة این شواهد و ادله نشان می دهد که او قائل به تکفیر بوده است و اگر در برخی آثارش بر خلاف آن سخن گفته نمی تواند توجیه کنندة افکار تکفیری اش باشد. چرا که به تصریح خود او و طرف دارانش مهم ترین اثر وی معالم فی الطریق و تفسیر فی ظلال است که در جایْ جایِ آن ها بحث از کافر شدن مسلمانان ظاهری مطرح

ص: 251

شده است. عبارت او دربارة تکفیر به قدری صریح بوده و تکرار شده است که جایی برای بررسی دیگر سخنانش باقی نگذاشته و برخی مواضع نسبتاً معتدل او نیز به راحتی قابل توجیه و تأویل هستند. البته باید توجه کرد که وی هرگز به شدّت و صراحتِ وهابیان عقاید خود را مطرح نکرده است، ولی پی آمدها و آثار سخنان وی چیزی جز تکفیر نیست. یعنی اگر چه سید - جز موردی که پیش تر ذکر شد و البته همان هم برای اثبات مدعای ما کافی است - از اِباحة جان و مال مسلمانان سخنی به میان نمی آورد، پی آمد تکفیر شدید آن ها چیزی جز اباحة جان و مال نیست. نکتة قابل توجه آن است که شکل گیری شخصیت سید قطب در جامعة مصر که همواره به دلیل نزدیکی به اروپا با افکار روشن فکرانه درگیر بوده و هم چنین شروع فعالیت های اجتماعی او در قالب جماعت اخوان المسلمین که یک گروه سلفی معتدل بودند، از جملة مهم ترین عواملی هستند که در اعلام مواضع نسبتاً معتدل وی در مقایسه با وهابی ها تأثیر گذاشته است و در شکل گیری جریان نوسلفی و قطبیه در جامعة وهابی عربستان دخیل بوده است، نوسلفی ها هرگز خود را مانند وهابیت نمی دانند ولی پی امد افکارشان در بسیاری امور، چیزی جز کشتار و ترور و تکفیر نیست. باید اعتراف کرد که صرف نظر از تفسیرهای فوق افراطی از سخنان سید، اندیشه های افراطی خود وی، بیش ترین تأثیر را در شکل گیری برخی جریان های تکفیری در جهان اسلام گذاشته و امروزه این جریان ها به موازات جریان وهابیت در حال حرکت هستند و در برخی عرصه ها از آنان پیشی گرفته اند که نمونه های آن را می توان در اقدامات سازمان القاعده در کشورهایی چون افغانستان و عراق مشاهده کرد.

مهم ترین و آخرین آثارش چون کتاب معالم فی الطریق و تفسیر فی ظلال القرآن مطرح شده، وی قائل به تکفیر مسلمانان ظاهری بوده و بر این مسئله اصرار ورزیده است. وی در اندیشه های خود از افکار کسانی چون ابن قیّم و ابن تیمیه تأثیر پذیرفته و خود به آن اقرار کرده است و بر مبنای اندیشه های وی گروه های تکفیری متعددی شکل گرفته اند که نمونة بارزش سازمان القاعده است. این سازمان به استناد آرای سید، دست به اقدامات تروریستی برضدِّ مسلمانان می زند و خود را همان گروه پیش تاز موردنظر او معرفی می کنند. البته سید در بیان مباحث خود نسبت به وهابیت اعتدال نِسبی دارد که این نیز نیز ریشه در شکل گیری شخصیت وی در جامعة مصر و جریان اخوان المسلمین دارد، چرا که جامعة مصر کانون اندیشه های روشن فکرانه در جهان اسلام است و اخوان المسلمین نیز جریانی سلفی اما بسیار میانه رو بوده و با سایر گروه های سلفی تفاوت های عمده ای دارد و همة این ها در نوع بیان افکار سید قطب مؤثّر بوده اند. اما به طور کلی تکفیر شدید مسلمانان از سوی سید قطب نتیجه ای جز اباحه تجاوز به جان و مال و ناموس مسلمانان را در برندارد و متأسفانه در حال حاضر گروه های تکفیری متعددی افکار سید قطب را آبشخور فکری خویش قرار داده اند.

ص: 253

17. ---------- ، عدالت اجتماعی در اسلام، ترجمة محمدعلی گرامی و سیدهادی خسر شاهی، چاپ بیست و پنجم، نشر کلبة شروق، تهران 1379.

18. ---------- ، فی ظلال القرآن، دارالشّروق، بیروت 1415.

19. ---------- ، مبانی تفکر اسلامی، ترجمة ابوبکر حسن زاده، چاپ اول، نشر احسان، تهران 1387.

20. ---------- ، بی تا، معالم فی الطریق (چراغی بر فراز راه)، ترجمة حسن اکبری مرزناک، بی جا، انتشارات امت (بی تا).

21. ---------- ، ویژگی های جهان بینی اسلامی، ترجمه سید محمد خامنه ای، چاپ اول، انتشارات تولید کتاب، تهران 1388.

22. مصطفی، هاله، استراتژی دولت مصر در رویارویی با جنبش های اسلامی، اندیشه سازان نور، تهران 1382.

23. میراحمدی، منصور و دیگران، «ایدئولوژی سید قطب و اسلام رادیکال»، پژوهشنامة علوم سیاسی، سال چهارم، شمارة اوّل، زمستان 1387، ص 212-175.

24. نعمتی،یعقوب، «تمسک به ترور برای دستیابی به هدف القاعده»، روزنامة رسالت، شمارة 6799، 1388.

25. نقوی، سید علی محمد، شکوفایی انقلاب اسلامی در مصر، نشر نور، تهران 1378.

منابع انگلیسی

1. Rjohan Gunaratna, Inside Al-Qaeda: Global Network of Terror (London, New York: I.B. Tauris and co Ltd, 2002) pp.100-101.

2. Zimmerman, op.cit, p.240: Shepard, op.cit, p.537; Gunaratna, op.cit, pp.95-166.

Bin laden, Declaration of war Against American Occupyint the Land of the Two Holy Places, (26,8,1996) wailable at:

http://www.Azzam.com/html/articlesdeclaration htm.

3. Ibid, p , and: Murr.op.cit.

ص: 255

ص: 256

است، بلکه در امور عقلی نیز پیش تر و به راه صواب نزدیک ترند. بنابراین راه نجات در پیروی همه جانبه از آنان است. برخوردهای گزینشی ابن تیمیه و پیروان او گواه آن است که با پیش فرض های نادرستی، به دین روی آورده اند و اختلاف فاحشی با اکثریت اهل سنت ماتریدیان حداقل در حوزة حجیت عقل در عقاید دارند.

کلیدواژه ها: عقل، حجیت، ماتریدیان، ابن تیمیه، وهابیون.

امروزه فرقة ضالّة وهابیت خود را نمایندة جامعه اهل سنت معرفی می کند.حال این سؤال مطرح می شود که آیا واقعاً قرائت وهابیّت از دین همان قرائت اهل سنت است؟ چه میزان قُرب و بُعد بین آن ها وجود دارد؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال از بین اهل سنت فرقة کلامی ماتریدیان حنفی مذهب که ظاهراً اکثریت اهل سنت را تشکیل می دهند، و از بین فرقة وهابیت مبدع و نظریه پرداز آن یعنی ابن تیمیه که وهابیون نگاهی پیامبرانه به او دارند، انتخاب شدند. تا به مقایسة دیدگاه های آنها در چند مسئلة کلامی پرداخته شود. اگرچه امیدوارم در آینده این مقایسه میان ابن تیمیه و دیگر مذاهب اهل سنت هم صورت بگیرد.

بر این اساس، تمرکز مباحث بر مسائلی مانند اسباب معرفت، وجوب معرفت خداوند، ضرورت ارسال رسل، رابطة عقل و نقل قرار داده شد تا ارزش و جایگاه عقل در کلام ازنظر آنها شناخته شود. نخست دیدگاه ماتریدیان و سپس دیدگاه ابن تیمیه بررسی می شود؛ اما قبل از ورود به اصل بحث یادآوری این نکته لازم است که در بین منابع ماتریدی به برخی منابعی استناد شده است که به ظاهر غیر ماتریدی اند. این ارجاعات یا از باب تأیید و تأکیداند و یا از باب این که افرادی از ماتریدیان به آن منابع حاشیه یا تعلیقه زده اند؛ مثلاً کوثری از علمای ماتریدی به بسیاری از منابع معروف اهل سنت، از جمله التنبیه ملطی یا الفرق بین الفرق بغدادی، دفع الشبه ابن جوزی حاشیه و مقدمه زده است؛ که مطالب آن ها مورد قبول او بوده است.

حنفی آموزش می دهند. بنابراین، اصول و منشاء که آرای ماتریدی همان آرای ابوحنیفه است.(1)

پس از ابومنصور شاگردان و شاگردانِ شاگردان او اندیشه های وی را مطرح ساخته و گسترش دادند. این مکتب مدت ها با عنوان مکتب علمای سمرقند خوانده می شد. این مکتب بعد از ابومنصور توسط افرادی همچون حکیم سمرقندی،ابولیث سمرقندی، ابوالیسربزدوی، نجم الدین عمر نسفی، ابومعین نسفی، نورالدین صابونی، ابن همام...گسترش یافت و امروزه در بلاد شرقی و شمالی جهان اسلام مانند هند، بنگلادش، پاکستان، افغانستان، چین، ترکیه و برخی بلاد عربی تقریباً عموم اهل سنت حنفی از پیروان آن می باشند.(2)

درباره پرستش و تقدیس اولیاء را مطرح می کند. او از مخالفان ابن عربی است و از شاگردان او می توان به ابن قیم، واسطی، مزّی شافعی، ابن کثیر شافعی، ذهبی مخلِّص منهاج السنه، ابن رجب... اشاره نمود. افکار و اندیشه های ابن تیمیه در قرن دوازدهم توسط محمدبن عبدالوهاب م1206 احیا و رواج یافت و سبب شکل گیری فرقة وهابی و حکومت سلسلة آل سعود عربستان سعودی شد. بنابراین، امروزه فرقة وهابیت مروج و مبلغ همان عقاید ابن تیمیه است.(1)

طریق عقل است.(1)

با نگاهی اجمالی به کتاب التوحید ابومنصور متوجه می شویم که او در جای جای کتاب خود در اثبات عقایدش و ردّ مخالفینش به عقل تمسک کرده است؛ که ذیلاً به چند نمونه اشاره می گردد. مثلاً در ردّ دیدگاه مخالفانش دربارة حکم مرتکب گناهان کبیره با تمسک به عقل می گوید: «بأنّهم معارضون النص و العقل» همچنین در تعریف ایمان و ردّ عبارت «من مومنم ان شاءالله»؛ در اثبات حادث بودن عالم و واحدبودن محدث، عدم جواز اطلاق لفظ «جسم» برای الله؛ اثبات شیء بودن خداوند >لیس کمثله شیء<؛ اثبات صفات ذاتی خداوند، تنزیه صفات خبری از تشبیه و تجسیم؛ ضرورت اثبات نبوت، حُسن شناخت نعمت دهنده و شکر آن و قبح انکار و کفران نعمت؛ ضرورت نیاز به انبیا، اثبات پیامبری پیامبر خاتم و در ردّ تکلیف ما لایطاق و بسیاری از امور دیگر با استناد به عقل از استدلال عقلی بهره می برد. ابومنصور ایمان تقلیدی را می پذیرد، ولی ایمان استدلالی و عقلی را بالاترین ایمان ها می داند.(2)

از دیگر ناموران ماتریدیه که در اثبات وحدانیت خداوند به برهان عقل، برهان تمانع و تدافع تمسک می کند. جمال الدین غزنوی است. او در اثبات قدیم بودن خداوند، محال بودن تسلسل، نفی صفات مادی، نقصی و نفسی از خداوند هم چون: جسمیت، جوهریت، عرضیت، صورت، رنگ، طعم، جهت، فوقیت، مکان تفکر، حاجت، شهوت، خواب، چرت، آفت، علل، سرور، حزن، غضب، قیام، قعود، خنده، تبسّم، قهقه، قرب، بعد، وزیر، شریک، یمین، یسار، امام و تأویل صفات خبری مانند: نزول خداوند به آسمان دنیا، دست، پا، ساق، وجه به ادلة عقلی تمسک می کند.(3)

ابومعین نسفی عقل را به عنوان یکی از منابع سه گانه معرفت و علم در عرض خبر و حواس نام می برد. او علم

ص: 262

حاصل از عقل را مانند علوم حسی بدیهی می داند و منکران معرفت عقلی را منکران علوم ضروری، جاهل و سوفیست می خواند.(1)

ارزش معرفت عقلی و تفکر در امور دینی در آثار بیاضی حنفی هم به وضوح یافت می شود. او در ردّ و توجیه احادیثی که از تفکر نهی می کنند، آن ها را حمل بر مواردی می کند که صرفاً تکیه بر عقل در امور جزئی و بدون توجه به وحی می باشد. او در فضل تفکر در امور دین با استناد به آیة80 و81 از سورة آل عمران مناظره و رفع شبهات از دین را شغل و حرفة انبیا می داند و منکران نظر، استدلال و مباحث عقلی را باطل می شمارد.(2)

بزدوی هم عقل را مانند حس از آلات علم و معرفت و موهبت الهی می داند و در ادامه می نویسد: «ان النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال خبراً عن الله انه قال ما خلقت شیاً احسن من العقل»(3)

شاید عالی ترین مقام عقل را ابن همام قائل باشد که با قائل شدن به حسن و قبح عقلی می گوید: ثبوت شرع وصدق معجزه و دلالت آن بر صدقِ آورنده آن به واسطه عقل است.(4)

این باره می گوید: عقل ها محدود و از احاطه و فهم به همة امور عاجزند.(1)

ماتریدیان عقاید را به دو قسم تقسیم می کنند. قسمی با نام الهیات و نبوات که عقل در اثبات آن ها مستقل است و قسمی که عقل در اثبات آن ها مستقل نیست؛ و راه درک و اثبات آن ها از طریق وحی است.(2) ماتریدیان معتقدند، قبل از بعثت عقل توان درک بعضی از امور ازجمله وجوب تصدیق نبی و حرمت دروغ را داشت، ولی درخصوص بعضی از امور دیگر از جمله اکثر احکام ازطریق وحی معرفت حاصل می شود. بنابراین نباید تصور کنیم که علمای ماتریدیه قائل به معرفت مطلق عقل در همة امورند، بلکه عقل در بسیاری از امور ازجمله اموری که مربوط به مهلکات و منجیات آخرت است؛ توان درک را ندارد.(3)

باب شناخت خداوند همان عقیدة معتزله و ابوحنیفه است. آنان معتقدند کسی که دعوت پیامبری به او نرسیده و او ایمان نیاورده در آتش جهنم جاویدان خواهد بود.(1)

البته ناگفته نماند که ابومنصور در کتاب شرح الفقه الاکبر ابوحنیفه دربارة معرفت خداوند بعد از بیان دیدگاه معتزله و عدم ردّ آن می نویسد: عقیدة اهل سنت این است که خداوند به سمع و تعریف خودش «و هدینه النجدین» شناخته می شود، نه با عقل. او در این کتاب عقیدة اشاعره را می پذیرد. (2)

ولی انتساب این کتاب به ابومنصور قطعی نیست. احتمالاً این کتاب تألیف ابولیث سمرقندی بوده و به اشتباه به ابومنصور منسوب گردیده است. دکتر فتح الله خلیف در مقدمه کتاب التوحید ابومنصور که آن را تصحیح و چاپ نموده، تنها انتساب دو کتاب التوحید و تأویلات را به ابومنصور قطعی می داند.

ابومعین نسفی معتقد است: به کسی که ندای وحی به او نرسیده واجب است، تا از طریق استدلال عقلی به وجودباری تعالی علم پیدا کند. چنین شخصی درصورت ترک معرفت خداوند معذور نیست.(3)

او شی از علمای ماتریدی در این باره می نویسد: «ما عذر لذی عقل جهل بخلاف الاسافل و الاعالی.»(4)

بیاضی از آن دسته علمای ماتریدیه است که به تفصیل دربارة معرفت خداوند بحث کرده است. او در شرح کلام ابوحنیفه می نویسد: عقل یکی از ابزارهای معرفت است. شناخت خداوند به عنوان اولین واجب با دلیل اجمالی بر همة مکلفان واجب است و تقلید در این مورد جایز نیست. بعثت رُسل و احکام آن ها برای کشف و تفصیل اموری است که عقل اجمالاً بر آن ها دلالت داشته و بعد از بعثت وجوب معرفت به طریق اولی است. ادراک وجوب معرفت خداوند به مطلق عقل واجب است و تقسیم عقل به انواع و اقسام جایز نیست. بیاضی در ادامه به شدت به انکار کسانی می پردازد که وجوب

ص: 265

عقل را به معنای ترجیح آن به ماتریدیان منسوب می کنند.(1) از آثار وجوب عقلی معرفت الله می توان به ترتّب گناه بر ترک معرفت اشاره نمود.

جهنم ابدی خواهد بود. و عده ای دیگر که نمی توان آن ها را ماتریدی نامید؛ گرایش اهل حدیث حنفی که بیاضی آن ها را با نام «ائمه بخارا» نام می برد، مانند اشاعره و ابن تیمیه قائل اند که ایمان قبل از بعثت رسل عقلا واجب نیست و کسی که کافر بمیرد و دعوت رسول به او نرسیده باشد؛ اهل آتش نیست؛ از جمله «ائمه بخارا» می توان به شمس الائمة سرخسی، ابن همام، فخرالدین و کتاب های همچون الکشف الکبیر، التحریر اشاره کرد. این گروه وجوب عقلی معرفت الله نزد ابوحنیفه را حمل بر اولویت نزد او می کنند؛ در حالی که این تأویل علاوه بر این که خلاف ظاهر است، با عبارات و نصوص صریح از ابوحنیفه نیز مخالف است. ضمن اینکه دیگر علمای ماتریدی ازجمله فخرالاسلام قائل به خلود در آتش برای کسی است که ترک استدلال برای معرفت الله کند.(1)

مخالف نیست. بلکه با ادلة عقلی مخالف است که در تعارض با شرع و ادلة سمعی قرار بگیرد. ادله ای که در اثبات صدق رسول است، می پذیرد.(1)

ابن تیمیه از یک سو با اشاره به سفارش قرآن به تأمل و تدبّر، بر حجیت عقل تأکید می ورزد و ازدیگرسو، چنان موانع مستحکمی بر سر راه عقل می نهد که از تفکر و استدلال عقلانی، جز نامی بی محتوا باقی نمی ماند. او مفتاح بودن عقل را بیش از اندازه مهم می داند؛ و آن را به گونه ای تصویر می کند که درِ خانه شریعت را بر روی دین داران می گشاید؛ سپس خود در کُنجی خزیده از همراهی شدن سرباز می زند. چنان که ابن تیمیه عقل را حاکمی می داند که پیامبر را به جای خویش می نشاند و خود از حکومت کناره می گیرد. ولی به نظر می رسد که عقل معیار ارزیابی پاره ای از معارف دینی و مفتاح دستیابی به بخشی دیگر از آن هاست؛ درعین حال در همه جا مصباح و ابزار شناخت بلکه گاه خود منبع شناخت، به شمار می رود.(2)

او واقعاً نمی گوید چه تفاوتی بین این دو نوع ادله است. اگر شما ادله ای که صدق رسالت رسول را می رساند می پذیرید، پس حجیت اجمالی ادله عقلی را قبول دارید. حال اگر ادلة عقلی دیگر همسان و هم وزن ادلة اثبات صدق رسول در تعارض با ادلة سمعی قرار گرفت چرا نمی پذیرید؟! چرا دامنة حجیت ادله عقلی را منحصر به اثبات شرع می دانید. و در صورت تعارض با ادلة نقلی حجیت آن ها از بین می رود ؟! ابن تیمیه بدون هیچ دلیلی محدودة عقل و نقل را از هم دیگر جدا می کند و دامنة نفوذ عقل را در خارج از شرع و در حد اثبات صدق رسول و باری تعالی می داند. ازنظر او هیچ دلیل عقلی ولو صریح و قطعی حق نفوذ در دامنة شرع و تعارض با ادلة نقلی را ندارد.

ص: 268

اگرچه او حتی اثبات شرع و صدق رسول را هم ضروری و بدیهی و غیر وابسته به ادلة عقلی می داند.(1)

به عنوان دلیل مستقل مطرح نمی باشد و پیوسته طفیلی دلیل سمعی و نقلی یا همان شرعی است.(1)

تأیید و مذکور قرآن است، عقل و فهم بشر قبل از نزول قرآن توان درک این ادله را دارد و دلیل آن این است که این روش ها مورد استفادة اقوام و گروه های دیگر ازجمله فلاسفة یونان باستان قرار گرفته؛ لذا به نظر می رسد که بیان قرآن در رابطه با روش عقلی یک بیان ارشادی باشد.

ابن تیمیه با ردّ برهان حدوث و تقدم عقل در اثبات باری تعالی این نوع براهین را مخالف سیرة دعوت پیامبر و سلف می داند. و در ادامه می نویسد: پیامبر هیچ کدام از مهاجران، انصار و مردم را به این طریق «برهان حدوث عالم» دعوت نکرد و این روش بعد از قرن تابعین، بدعت گذاری شده است.(1) ابن تیمیه غافل از آن است که اصل و مبانی برهان حدوث در قرآن وجود دارد. (اعراف، آیه184، سجده، آیه 53، آل عمران، آیه190) بر فرض عدم کاربرد این روش در سیرة پیامبر به معنای ممنوعیت یا مضر بودن آن نیست. آیا مگر شرایط و عقل همة مردم در همة اعصار و مکان ها هم چون مردم زمان پیامبر است؟ در زمان پیامبر، اسلام محدود به مکه و مدینه بوده. شاید بسیاری از مردم به اعتبار روحیة بادیه نشینی توان یا میل به استدلال و مباحث عقلی نداشتند. در حالی که در قرن دوم هجری با گسترش فتوحات و تضارب فرهنگی، گسترة اسلام فراتر از شبه جزیره از مرزهای اندلس تا ماوراءالنهر را شامل می شد. طبعاً اکتفا و استنادکردن به ادلة نقلی با مردمی که در دو حوزة تمدنی ایران و یونان با علوم عقلی و ریاضیات و فلسفه آشنا بودند، کاری بیهوده و سخت به شمار می رفت. به هر حال، ضمن اینکه روش عقلی دعوت و اثبات خداوند مورد تصریح و تأیید آیات قرآن مانند آیات سورة آل عمران (مناظره حضرت ابراهیم) می باشد، به نقل متواتر مورد استفادة ائمه و سلف نیز بوده است.

ابن تیمیه همواره برای دفاع از باورهای خود به سیرة سلف و سخنان برخی پشینیان امت تمسک جسته، چنین وانمود می کند که همة صحابه و تابعان از اندیشه ای بهره مند

ص: 271

بوده اند که امروز در مکاتبی چون وهابی گری تبلور یافته است. به عقیدة او، راه نجات در پیروی همه جانبه از سلف است.(1) در نقد این سخن باید گفت:

اولاً: دیدگاه اعتقادی پیشینیان و عملکرد آنان به خودی خود ارزشی ندارد و نمی تواند مبنای داوری ما قرار گیرد، بلکه تنها راه مطمئن برای دست یابی به معارف اسلامی تمسک به کتاب و سنت و استفاده از راهنمایی های عقل سلیم است؛

ثانیاً: در میان سلف درزمینة استفاده از عقل در معارف وحیانی به ویژه صفات الهی گرایش های گوناگونی وجود داشته است.(2)

برخی آنان با بی اعتنایی به عقل از تشبیه و تفویض سر در آوردند، اما اهل بیت پیامبر بدور از افراط و تفریط جایگاه عقل و وحی را باز شناساند؛

ثالثاً: سلف در فهم مسائل اتفاق نظر نداشتند و بر یک مذهب واحد نبودند تا گفته شود مذهب سلف یا فهم سلف؛

رابعاً: در کتاب و سنت دلیلی که امر به تعطیل عقل کند، وجود ندارد؛

خامساً: خطابات قرآن مانند >یا ایها الذین امنوا< عام است و شامل سلف و خلف الی یوم القیامه می شود؛ لذا فهم مجتهدان اعم از سلف و خلف معتبر است؛

سادساًً: خداوند در آیه >فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَالرَّسُولِ<(3) نگفته «فَرُدُّوه إِلَی السلف»؛

سابعاًً: در حدیث صحیحی به نقل از احمد و ترمذی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «مثل امتی مثل المطرلایدری اوله خیرُام اخره» طبق این حدیث سلف و خلف در خیر و منزلت مساوی اند؛(4)

ص: 272

ثامناً: وقتی دربارة فتوایی به احمد گفتند که ابن مبارک چنین نمی گوید گفت: «ابن مبارک لم ینزل من السماء»، درحالی که ابن مبارک سلف احمد می باشد.(1)

تاسعاً: ابوحنیفه می گفت: «ما جاء عن رسول الله فعلی راس والعین وما جاء عن الصحابه اخترنا وما کان من غیر ذلک فهم رجال ونحن رجال»؛(2)

عاشراً: سلف درموارد زیادی ازجمله موارد زیر اختلاف داشتند: الف) اختلاف در مسئله خلق قرآن. اختلاف بین احمد و حافظ کرابیسی در خلق قرآن و تکفیر هم دیگر.(3) ب) اختلاف عایشه و ابن عباس در دیده شدن خداوند توسط پیامبر در شب اسراء؛(4)

ج) اختلاف سلف در دیده شدن خداوند در روز قیامت.(5)

مصرح و باطل است. تصدیق نبی وابسته به خبر و نقل او است؛ و قبول حجیت نقل و خبر منوط به تصدیق آورنده اوست. ولی به نظر می رسد اولاً، تصدیق نبی متوقف بر شرع نیست؛ ثانیاً، وجوب تصدیق رسول و حسن آن عقلی است. یعنی عقل اجمالاً از طریق استدلال آن را درک می کند.(1)

کم ترین اثر روش عقلی اقناع عده ای از مردم عقل گراست. او معتقد است: اگر کسی علم به صدق نبی یافت، ولی او را انکار کرد، کافر است. حال اگر برای شخصی ادلة عقلی بر صدق نبی اقامه شد و او منکر نبی شد، از نظر ابن تیمیه چنین شخصی کافر نیست، بلکه او مخالفت با یک دلیل عقلی نموده است؟ او نه تنها منکران ادلة عقلی را کافر نمی داند، بلکه می گوید هیچ دلیل شرعی هم بر این که منکر دلیل عقلی کافر است وجود ندارد؛ بنابراین از نظر ابن تیمیه اگر کسی دعوت انبیا به او نرسیده باشد؛ ولی او با دلیل عقلی ضرورت توحید، نبوت و معاد را کشف کرده باشد و به مخالفت با توحید بپردازد؛ چنین شخصی ازنظر ابن تیمیه کافر نیست؛ اگرچه او مخالف یک امر فطری و قطعی بوده باشد.(2)

ابن تیمیه در این است که تصور می کند عقل تصدیق کنندة اخبار شرع در همة امور است. در حالی که این گونه نسیت. با عقل اصل وجود باری تعالی اصل ارسال رسل اصل معاد اثبات می شود، ولی عقل در شناخت احکام فرعی و دستورهای جزئی شرع عاجز است؛ مثلاً به هیچ وجه عقل نمی تواند حرمت روزة اول شوّال را درک کند؛ بنابراین عقل اصل ضرورت وجود شرع را درک و اثبات می کند نه همة احکام و دستورهای آن را. با این بیان اگر یک ضروری دین مانند معاد جسمانی که به تواتر به اثبات رسیده است در تعارض با ادلة عقلی قرار گرفت؛ همه قائل به تقدم دلیل نقلی بر دلیل عقلی اند؛ امّا اگر یک امر سمعی که جزو ضروریات نیست بلکه مانند صفات خبری جزو متشابهات است. در تعارض با ادلة عقلی قرار گرفت؛ در این صورت چه کسی گفته است: «ان العقل مصدق الشرع فی کل ما اخبر به؟!» اصلاً در تقدم عقل بر دلیل سمعی متشابه هیچ منافاتی با تصدیق اصل و اجمال شرع توسط عقل نیست. بنابراین، عقل مُصدّق شرع در امور قطعی شرع، کلیات و ضروریات شرع است، ولی در امور غیرضروری و متشابه مصدق شرع نیست. شاید مدعای کسانی که می گویند در تعارض عقل و نقل، عقل مقدم می شود، منظور آن ها از نقل اخبار احاد یا نصوص غیرقطعی و منظورشان از عقل، عقل قطعی است که حجیت آن به ادلة متظافر ثابت شده است؛(1)

2. یکی از وجوه تقدم عقل بر نقل از نگاه ابن تیمیه عدم اتفاق عقلا بر ادلة عقلی و عدم اختلاف در ادلة نقلی است او در ادامه می نویسد: عقلا در ادلة عقلی اتفاق نظر ندارند. چه بسا عده ای برای اثبات یک امر وعده ای دیگر برای ردّ آن به عقل استناد می کنند؛ لذا ادلة عقلی دارای اختلاف زیاد و غیر قابل اعتماد، اما ادلة سمعی بدون اختلاف، قابل اعتماد، صادق و قطعی است.(2) در برخی موارد، وی با تمسک به اختلاف های فراوان میان خردمندان، اعتبار اندیشة عقلانی را بی اعتبار کرده، می گویند:

ص: 275

«فیا لیت شعری بایِّ عقل یوزن الکتاب و السنّة»(1) ولی این وجه به چند دلیل قابل مناقشه است:

اولاً، قضایای عقلی هیچ گاه متناقض نیستند. اگر تناقضی در قضایای عقلی باشد، به خاطر قصور و خطای در ماده یا صورت و یا جاهل بودن ناظر قضیه است. قضایای عقلی مانند محال بودن اجتماع نقیضتین مورد اتفاق همة عقلاست؛

ثانیا، اگر تناقض و فساد چند دلیل به ظاهر عقلی، موجب فساد و ردّ کلّ قضایای عقلی می شود؛ پس به طریق اولی همة قضایای خبری و حسی هم باطل اند؛ چرا که اگر خطا و کذب چنین قضایای بیشتر از قضای عقلی نباشد؛ قطعاً کمتر نیست؛

ثالثاً، اگر علوم و قوانینی برای حفظ قضایای خبری و حسی از خطا و اشتباه وجود دارد؛ منطقین هم قوانین خاصی برای مصون ماندن قضایای عقلی وضع کردند. درنتیجه، اگر قضایای خبری حجیت دارند، پس قضایای عقلی هم حجیت دارند؛

رابعاً، اصلاً محل نزاع در تقدم ادلة عقلی متناقض بر ادلة سمعی قطعی نیست؛ که ابن تیمیه در چندین صفحه به پاسخ آن پرداخته است.

3. یکی دیگر از وجوه تقدم ادلة نقلی بر عقلی این است که اصولاً ادلة عقلی مانند مسائلِ حساب و هندسة صریح و قطعی نیست. ابن تیمیه منکر وجود چنین ادلة عقلی صریح و روشن در قرآن و سنت است. او احادیثی که در آن ها صراحتاً حجیت ادلة عقلی تجویز شده است، ضعیف می داند.(2)

ولی این بیان ابن تیمیه در تعارض با آیات کثیری است که خداوند بر آن ها قسم یاد نموده و دعوت به تفکر، تعقل و تدبر و تأمل و نظر در آسمانها و زمین، کهکشان ها، ماه و خورشید، کوه ها، دریاها، حیوانات و... نموده است. آیا هیچ کدام از آن ها دلیل عقلی صریح برای وجود ناظم و خالق نیست! ضمن این که چه دلیلی وجود دارد که پیامبر از

ص: 276

ادلة عقلی صریح استفاده نکرده است، آیا مناظرات حضرت ابراهیم با مشرکان در قرآن استفاده از ادّلة صریح معقول نیست؟!(1)

نقل را معتبر دانست، تعارضی پیش نخواهد آمد. ناگفته نماند که در برخی موارد ابن تیمیه برای موارد احتمالی تعارض عقل و نقل راهکارهایی هم ارائه می دهد، ولی او همیشه جانب نقل را مقدم می کند؛ حتی اگر دلیل عقلی به عقل فطری مربوط باشد. در عین حال، به تقدم آن بر نقلی راضی نمی شود.

از نظر ابن تیمیه در تعارض دلیل عقلی و نقلی چند صورت قابل تصور است: الف) هر دو قطعی اند، ب) هر دو ظنی اند، ج) دلیل عقلی قطعی و دلیل نقلی ظنی است. د) دلیل نقلی قطعی و دلیل عقلی ظنی است.

در صورت سوم و چهارم دلیل قطعی مقدم است؛ ولی تقدم دلیل عقلی درصورت سوم نه به خاطر عقلی بودن آن، بلکه به خاطر قطعی بودن آن است؛ از این بیان استفاده می شود که ابن تیمیه برای عقلی بودن دلیل هیچ ارزشی قائل نیست. در صورت دوم دلیل ظنی که مرجّحات دارد، مقدّم می شود؛ مشروط به این که عقلی بودن را مرجّح قرار ندهیم، اما محل نزاع صورت اول است؛ که هر دو دلیل قطعی اند. در این صورت حق تقدّم با کدام دلیل است؟ ابن تیمیه با حذف صورت مسئله، بدون جواب از کنار این مسئله می گذرد و می گوید: چنین تعارضی امکان وقوعی ندارد؟!

تعارض به عقیده ابن تیمیه منحصر به جایی است که هر دو دلیل یا یکی از آن ها غیرقطعی باشد. او در تعارض دلیل عقلی قطعی با دلیل نقلی قطعی. ضمن اینکه چنین تعارضی را ممتنع می داند، تقدم دلیل عقلی را کفر و معلوم الفساد و خلاف اجماع عقلا می داند.(1)

عدم تعارض میان عقل و نقل صریح و قطعی در مقام ثبوت پذیرفتنی است، ولی محل بحث ناظر به مقام اثبات می باشد. همة مسلمین اتفاق نظر دارند که در مقام

ص: 278

ثبوت هیچ تعارضی بین عقل قطعی و نقل قطعی نیست؛ ولی این چه ربطی به مقام اثبات دارد.

مصادر معرفت قبول دارند. آن ها مانند معتزله قائل به حجیت حداکثری عقل در تحصیل معارف دینی اند. ثبوت شرع و معرفت خداوند را عقلی می دانند. و برای اثبات باری تعالی، صفات و یگانگی او به براهین عقلی استناد می کنند. حسن و قبح به ملاک سوم یعنی ترتب ثواب و عقاب اخروی نزد آن ها عقلی هست. عقلی بودن حسن و قبح مبنایی برای محاسبه عقلیِ دیگرعقاید آن ها ازجمله، قبح تکلیف بمالا یطاق، ضرورت بعثت انبیا، وجوب لطف، تحسینِ علم کلام شده است. اینان اگرچه قائل به حجیت حداکثری عقل هستند، ولی معتقدند که فهم بسیاری از امور شرع تنها با سمع حاصل می شود که در آن راهی برای عقل نیست.

اما عقل در باور ابن تیمیه شرط تکلیف است، نه موجب آن، لذا نه عمل به آن ثواب دارد و نه ترک آن عقاب. او عقل و داده های عقلی را بی ارزش می داند؛ از این رو درحقیقت، مسئله ای به نام «تعارض عقل و نقل برای او پیش نخواهد آمد تا به فکر چاره جویی برآید. از نظر او مسائل عقلی که در تعارض با نقل قرار می گیرند مانند مسائل ریاضی نیستند که عاری از هر نوع اختلاق باشند، لذا مسائل عقلی دارای اختلاف و تناقض فراوان می باشند به عقیدة او سلف نه تنها در امور نقلی سرآمد همگان اند و فهم آنان از اخبار و روایات از دیگران کامل تر است، بلکه در امور عقلی نیز پیش تر و به راه صواب نزدیک ترند؛ بنابراین راه نجات در پیروی همه جانبه از آنان است. برخوردهای گزینشی ابن تیمیه و پیروان او گواه آن است که با پیش فرصت های نادرستی به دین روی آورده اند و آگاهانه یا ناآگاهانه با محدودساختن معارف اسلامی در لایه ها و پوسته های خشک و خُرد قرائتی غلط از دین ارائه می دهد.

ص: 280

16. الحصینی، حسن بن علی الهاشمی، صحیح شرح العقیده الطحاویه، چ اول، اردن، دارالامام النووی، 1995.

17. الخیالی احمدبن موسی1326، حاشیةالخیالی علی شرح العقاید النسفیه، تحقیق قریمی یوسف ضیاء، شرکة صحافیه عثمانیه، [بی جا].

18. الرسائل السبعه فی العقائد، دائرةالمعارف العثمانیه، حیدراباد دکن، الطبعةالثانیه، 1948.

19. سبحانی جعفر، بحوث فی الملل و نحل، [بی تا]، [بی جا].

20. ربانی علی 1368ش حسن و قبح عقلی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

21. السبکی، تقی الدین، السیف الصیقل فی الرد علی ابن زفیل، چ اول، ت کوثری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2004.

22. سلفی، شمس الدین، الماتریدیه و موقفهم من الأسماءو الصفات، چ دوم، مؤسسه فواد، عربستان، 1419.

23. شیخ زاده، چ اول نظم الفرائد و جمع الفوائد، چ دوم، المطبعه الادبیه، قاهره [بی تا].

24. الصابونی، نورالدین 1969، البدایه من الکفایه و الهدایه فی اصول الدین، تحقیق فتح الله خلیف، دارالمعارف، مصر - قاهره و اسکندریه، 1962.

25. الغزنوی الحنفی، جمال الدین احمد، چ اول، اصول الدین، ت الداعوق، بیروت، دارالبشائر، 1998.

26. فرمانیان،مهدی، فرق تسنن «مجموعه مقالات»، چ سوم، نشر ادیان، قم 1388.

27. قاری، ملاعلی، شرح فقه الاکبر، تحقیق مروان محمد الشعار، بیروت 1417.

28. الکوثری، محمد زاهد، مقالات الکوثری، مکتبه الازهریه التراث، مصر 2009.

29. الامشی الماتریدی، ابوالثناءمحمودبن زید، التمهید لقواعد، ت ترکی، چ اول، دارالغرب الاسلامی، 1995، [بی جا]

30. الفیومی محمد، ابومنصور ماتریدی شیخ اهل السنه و الجماعه، دارالفکر العربی، قاهره 2003.

31. الماتریدی ابومنصور، شرح الفقه الاکبر، دایرة المعارف العثمانیه، چ دوم، حیدرآباد دکن 1948.

32. ------------------- ، التوحید، تحقیق عبدالله خلیف،مصر، دارالجامعات و تحقیق بکر طوبال اوغلی و محمد، چ دوم، [بی تا].

33. --------------------- 2004، چ اول، تفسیر القرآن المسمی بتأویلات اهل السنه، تحقیق فاطمه یوسف الخیمی،بیروت، موسسه الرساله، و تحقیق ابراهیم عوضین1391،قاهره، المجلس الاعلی للشون الاسلامیه. اروشی، چاپ دوم، دار صادر، بیروت و مکتبه الارشاد استانبول2010.

34. المغنیساوی، ابوالمنتهی احمد بن محمد، شرح فقه الاکبر، دایره المعارف العثمانیه، چ دوم، دکن 1948.

35. النسفی، ابومعین میمون بن محمد، بحرالکلام، مطبعه الکردی، قاهره 1991.

ص: 282

36. --------------------- ، التمهید فی اصول الدین، تحقیق عبدالرحمن الشاغول، مکتب الروضه الشریف، 2006، [بی جا]

37. --------------------- ، التمهید القواعد التوحید، تحقیق حسن احمد، دارالطباعه، المحمدیه، قاهره 1406.

38. --------------------- ، تبصرة الادله فی اصول الدین، تحقیق حسین آتای،ترکیه، نشریات رئاسه الشؤن الدینیه. و تحقیق کلود سلامه، المعهد العلمی، دمشق 1990.

ص: 283

ص: 284

شهادتین دارند و منکر هیچ کدام از ضروریات دین نیستند، بنابراین تکفیر جریان های تکفیری، حجیت اعتقادی- فقهی ندارد و عملکردشان بر خلاف آموزه های دین اسلام است.

کلیدواژگان: تکفیر، جریان های تکفیری، شیعه، تحریف قرآن، غلو، اهانت به مقدسات، تقیه.

خاصی، از جمله: قتل و غارت آنان را به دنبال دارد.(1) اکنون جریان سلفی با استفاده از این اندیشه ها، سازماندهی گسترده ترین شبکه تروریستی جهان، یعنی القاعده و داعش را در اختیار دارد که به دلیل استفاده از اشکال مختلف ایجاد خشونت، نظیر: تروریسم انتحاری، نماینده شاخص تروریسم جدید در دوران معاصر به شمار می آید.

گسترش پدیده تکفیر پیامدهای بسیاری، از جمله: مشوش ساختن چهره اسلام را به دنبال دارد، چون اعمال خشونت آمیز تکفیری ها، وجهه دین اسلام را نزد همگان خدشه دار می کند. تکفیری ها در زمانی که دشمنان اسلام سعی در گسترش جنگ تبلیغاتی علیه اسلام دارند، با این گونه اعمال، بهترین جریان تبلیغی را برای رسانه های غرب فراهم آورده و این ابهام را ایجاد کرده اند که اسلام به دور از صلح، و به مثابه خطری علیه بشریت به شمار می رود. این خیانتی بزرگ، علیه اسلامی است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن کوشش کرد آن را دینی هم سو با فطرت آدمی و کامل کننده اخلاق، معرفی کند.(2)

به همین سبب است که بیشتر علمای مسلمان، بزرگ ترین گرفتاری مسلمانان را تکفیر دانسته و رأی به عدم تکفیر داده اند.(3)

زیرا اگر رأی هر مذهب را از زاویه دید همان مذهب بنگرند، مشاهده خواهند کرد که کمتر فرقه ای است با اصول قطعی اسلام مخالف باشد.(4) مقاله حاضر، ضمن بیان مفهوم تکفیر، به نقد و بررسی مهم ترین دلایل جریان های تکفیری در تکفیر شیعه می پردازد.

جریان ها، توضیح اجمالی پیرامون مفهوم این پدیده مطرح و این مطلب بررسی می شود که آیا تکفیر مورد نظر جریان های تکفیری، امری اعتقادی است یا خیر؟

تکفیر، پوشانیدن و انکار چیزی و یا نسبت کفر به کسی دادن و کافر خواندن اوست و به معنی از بین بردن هم آمده است.(1) اما در اصطلاح، به معنای ایمان نیاوردن به چیزی است که شأنش ایمان آوردن به آن است. از این رو مفهوم کفر در اصطلاح متکلمان معمولاً در مقابل ایمان و اسلام و به معنای انکار خدا و رسول صلی الله علیه و آله و سلم و یا یکی از ضروریات دین به کار رفته است.(2)

هم چنین تکفیر اصطلاحی در کلام و فقه، به معنای «اتهام و نسبت کفر به مسلمان دادن» است.(3)

پیشینه این اصطلاح در جهان اسلام، به صدر این دین باز می گردد. برخی حوادث مهم تاریخ اسلام، به سبب تکفیر روی داده، هم چنان که برخی رخدادهای سیاسی و اجتماعی از جمله: تکفیر خوارج، زمینه تکفیر را فراهم آورد.(4) بسیاری از فرقه های خوارج کسی را که مرتکب یکی از گناهان کبیره می شد، حتی اگر از امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود، تکفیر می کردند، در مقابل بعضی از مسلمانان نیز، خوارج را تکفیر کردند.(5)

مفهوم تکفیر غیر از اشاره به کافر بودنِ دیگران، دارای ابعاد سیاسی و ایدئولوژیک نیز هست؛ چون امروزه گفتمان تکفیر، دستاویزی برای بیرون راندن افراد از عرصه های مختلف از جمله: دین، سیاست و حتی اقتصاد شده است و رویکردی مبتنی بر دفع دارد و نفوذ و غلبه اش را تحت عناوینی مانند: حزب، تشکیلات سیاسی و پارتی، مذهب، مکتب و غیره تداوم بخشیده است؛ بر این اساس پدیده تکفیر با مبانی توحیدی اندیشه

ص: 288

اسلامی مغایرت دارد.(1)

به همین دلیل است که به نظر رشید رضا صاحب تفسیر المنار، بزرگ ترین گرفتاری مسلمانان در عصر حاضر این است که پیروان فرقه های اسلامی یکدیگر را به فسق و کفر منسوب می دارند، در حالی که کوشش همه آنان این است که در حد امکان به حقیقت دست یابند، و در این راه تلاش لازم را به عمل می آورند و اجتهاد خود را به کار می اندازند، هرچند که احیاناً خطا کنند.(2)

ابن تیمیه، به عنوان رهبر تکفیریان امروزی، قائل است عامل افراط در تکفیر، عمدتاً عدم تمیز بین سنت و بدعت است؛ این که هر فرقه ای گمان می کند، سنت و روش مخالف او، بدعت است، از این رو مخالف خود را محکوم به بدعت و کفر می داند.(3)

از دیدگاه ابن تیمیه هنگامی که دلیلی علیه قرآن و سنت اقامه شود، تکفیر معین صورت گرفته و حکم به شرک او می شود(4) و با توجه به آیه >وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولاً<؛ و ما عذاب کننده نبوده ایم تا وقتی که رسولی بفرستیم»(5) اگر چنین فردی از روی جهل و عدم علم به حقیقت، مرتکب شرک شد، حکم به کفر او نمی شود.(6)

اما وی در جای دیگر معتقد است که اگر فردی با آن چه در کتاب و سنت ثابت است، مخالفت ورزد از چند حالت خارج نیست: یا مجتهدی است که در اجتهادش به خطا رفته و او را مجتهد مخطأ می نامند، یا کافر است یا فاسق و یا عاصی، که بر حسب آن چه شناخته شود، عقاب خواهد شد.(7)

ص: 289

برای شناخت اقوال ابن تیمیه در تکفیر لازم است مفهوم ارتداد را بشناسیم. ارتداد به معنای تحول(1)

و در شرع به معنای رجوع از اسلام به سوی کفر است.(2)

ارتداد از منظر ابن تیمیه به یکی از این سه شیوه شناخته می شود: 1. قول صریح مسلمان؛ 2. لفظی که اقتضای کفر کند؛ 3. فعلی که متضمن معنای کفر است. در بیان عقوبت مرتد و شخص تکفیرکننده باید گفت مرتد به نص رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یا به اجماع صحابه، کشته خواهد شد و تنها راه نجات او از قتل، توبه است.(3)

ابن تیمیه در باب پرهیز از تکفیر می گوید:

تکفیر از احکام شرعیه و از حقوق خدا و رسولش محسوب می شود و هیچ کسی از مردم حقی در این زمینه ندارد و بر مردم است که واجب بدانند هر آنچه را خدا واجب کرده و حرام بدانند هرآنچه را خدا حرام نموده است.(4)

اما با این وجود، در برخی آثار وی، تکفیر شخص یا گروه و مذاهب خاصی وجود دارد. مهم ترین دلایل او و جریان های تکفیری در ادامه نقد و بررسی می شود.

روایتی به نقل از عایشه و عبدالله بن عباس آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «خدا لعنت کند یهود و نصاری را که قبور فرزندانشان را مسجد و محل عبادت کردند». هم چنین در بیان واضح تری آمده است که فرمودند: «اَلَّلهُمَّ لا تَجْعَلْ قَبْری وَثَناً».(1)

جریان های تکفیری از این استدلالات ابن تیمیه استفاده و شیعه را متهم به غلو و پرستش قبور کرده و به تکفیر آن ها می پردازند؛ در حالی که شیعه هیچ گاه مانند: یهود و نصاری قبور را پرستش نکرده است و تنها معتقد است که امامان پس از مرگ هم شاهد زندگی و واسطه سعادت آدمی هستند، اما غالیانی که هیچ ارتباطی با شیعیان ندارند، دستاویزی برای دشمنان شیعه پدید آورده اند تا با مطرح کردن عقاید غلات و انتساب آن به شیعه، همگان را از شیعه منزجر کنند، از این رو برخی افراطی های اهل سنت، از جمله: جریان های تکفیری، بدون تحقیق درباره عقاید راستین شیعه، اتهاماتی را که در کتب پیشینیان آمده و مربوط به فرقه انحرافی غالیان است، در کتاب های خود تکرار کرده اند.(2) مطالعه زندگی امامان شیعه علیهم السلام و نحوه برخورد آن بزرگواران با غلات، نشان از نفرت ایشان و پیروان واقعی شان از اهل غلو می باشد.(3) نظر شیعه نیز همواره در طول تاریخ این بوده که غالیان، بدتر از یهود، نصاری، مجوس و حتی مشرکان هستند.(4) اسلام و قرآن محور اصلی اعتقادات تمام مسلمانان است که تخلف از آن را به هیچ وجه جایز نمی دانند، ولی فرد غالی، این اصل محوری را فدای مذهب و تدین را فدای تعصب خود می کند، و به همین دلیل مسلمان نیست.(5)

پاسخ نقض در رد دلیل غلوِّ جریان های تکفیری در تکفیر شیعه، این است که غلو در میان برخی فرقه های اهل سنت نیز وجود دارد.(6) مانند کسانی که قائل به مقامات

ص: 292

فوق انسانی برای برخی از خلفا هستند.(1) برای نمونه در برخی کتاب های اهل سنت با استناد به آیاتی از جمله: سوره بقره: آیه 143؛ سوره آل عمران: آیه110؛ سوره فتح: آیات 29 و 18؛ سوره توبه:آیات 100 و 117، از صحابه به عنوان بهترین امت و شایسته ترین مردم یاد شده است.(2) از جمله گفته شده است: «هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مشتاق بهشت می شدند، ریش ابوبکر را می بوسیدند»(3)،

یا «هرکس مشتاق بهشت است به ریش ابوبکر نگاه کند.(4)» این باورها نشان از غلو اهل سنت درباره صحابه دارد، اما هیچ گاه شیعه بدین سبب به تکفیر اهل سنت نپرداخته است.

بنابراین این گونه مسائل در بیشتر مذاهب یافت می شود و آنچه اهمیت دارد این است که هیچ مذهبی به صراحت منکر اصول دین نیست و فقط ممکن است برخی عقاید مذهبی ایشان در گذر زمان، به گونه ای از سوی پیروان سایر مذاهب اسلامی تفسیر شود که لوازم عقلی آن ها به معنای انکار اصول دین محسوب شود. چنین ملازماتی باعث تفرقه پیروان مذاهب از یکدیگر می گردد، اما آیا احکام فقهی کفر نیز بر چنین عقایدی که به صراحت، نفی کننده ی اصول دین نیستند، ولی لوازم عقلی آن منافی اصول مذکورند، مترتب می گردد؟ یعنی اگر مجموعه اصول مذهبیِ مذاهب مخالف، دربردارنده انکار صریح اصول دین نبود و فقط شامل عقایدی بود که از دیدگاه مخالفان آنان، ملازم با انکار نبوت و یا توحید یا لازمة شرک است، آیا اعتراف صریح این مذاهب و پیروان آن ها به اصول دین بی اعتبار بوده، و ناهماهنگی مذکور مانع تطبیق اصول دین بر ایشان می شود؟ البته بین موضوعات فقهی اسلام و کفر، رابطه منطقی وجود ندارد و این دو، دارای مفهوم و رابطه ای مستقل اند. در حقیقت لوازم مذهبی دو

ص: 293

نوع اند: برخی از آن ها با ضمیمه شدن مبانی خاصی به برخی عقاید مذهبی و یا رفتارهای مخالفان مذهبی، ثابت می شوند که آن مبانی نزد متفکران آن مذهب مردود است و بعضی دیگر از آن ها را، عقل بدون هیچ ضمیمه ای از عقایدِ مذهبی برخی مذاهب، استنباط می کند؛ ولی متفکران آن مذهب این ملازمه عقلی را انکار کرده، می گویند عقل چنین حکمی نمی کند. به عنوان مثال تکفیری ها که شیعه را به دلیلِ بزرگداشت اولیای خدا و طلب از ایشان پس از مرگ و یا تبرک به قبور ایشان، به غلو و در نهایت شرک متهم می کنند، دلیلشان مبتنی بر تعریف خاصی است که از توحید بیان می کنند و عدم امکان ارتباط با ارواح اولیا از دیدگاه ایشان و هم چنین نادیده گرفتن اعتبار احادیثی که مذاهب دیگر، از جمله: شیعه در رفتار خود، به آن استناد می کند؛ و مبانی دیگر که هیچ یک از آن ها مورد قبول شیعه نیست و چنین تلازمی را نمی پذیرد.

در عین حال دلایلی بر نادرستی تمسک به لوازم مذهب و تکفیر دیگران وجود دارد، از جمله این که تمام دلایلی که با اکتفا به اظهار شهادتین و شکل ظاهری آن در مسلمان شدن افراد دلالت دارد و لوازم مذهبی را در اسلام و کفر بی تأثیر می دانند؛ و تنها اظهار انکار اصول دین، می تواند اعتبار اظهار شهادتین را از بین برده، مانع تطبیق اصول دین بر فرد یا مذهب خاص شود. دلیل دیگر در نادرستی این گونه تکفیر، احادیثی است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام نقل شده که فرموده اند: لوازم گفتار و یا رفتار مسلمانان نباید مبنای قضاوت علیه آنان از جهت اسلام و کفر قرار گیرد، بلکه ظواهر گفتار و یا رفتار صریح آنان در این زمینه معیار درست و پسندیده است.(1)

از سوی دیگر مخالفان عقیدتی در فقه، از نظر نوع عقاید مخالفی که دارند، دارای احکامی می باشند که این، از دیدگاه، عرف عبارت از عقایدی است که فرد مخالف به صراحت بیان می کند، نه آن هایی که دیگران با تحلیلات عقلی به وی نسبت می دهند.(2)

ص: 294

برخی از فقهای اهل سنت نیز معتقدند که لازمه عقاید مذهبی، جزئی از مذهب فرد شمرده نمی شود و خدشه به اسلام یا عدالت او نمی زند(1)، تنها در صورتی عقیده فرد به حساب می آید که خود وی تصریح به عقیده به آن کند. معیارِ آشکار یا پوشیده بودن ملازمات عقلی را، عرف و متعارف بین عقلا می شناسند و در چنین شرایطی به خود اجازه نمی دهند که اختلافات مذهبی رایج را در ملازمات عقلی بیّن بدانند.(2)

انکار این اصل از سوی برخی متکلمان یا فقهای معاصر، به دلیل عدم تفکیک شأن فقهی و کلامی از یکدیگر است.(3)

در رد این دیدگاه شیخ مفید می گوید: «هیچ کلمه و آیه و سوره ای از قرآن کم نشده است».(1) شیخ طوسی نیز در تفسیر خود صراحت دارد بر این که، قرآن موجود در میان مسلمانان، همان قرآن منزَل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.(2) علامه حلّی در قرن هفتم و هشتم پناه می برد از امتی که معتقد به تحریف قرآن باشد.(3) برخی از اندیشمندان شیعی داستان تحریف قرآن را خرافی و خیالی دانسته اند، که حقیقت ندارد.(4) امام خمینی(ره) کتاب منزَل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را همان کتابی می داند که در اختیار مردم است و باور دارد هیچ عاقلی به روایتی که دربارة تحریف قرآن است، توجه نمی کند.(5)

برخی دانشمندان اهل سنت نیز از سر صدق و با توجه به دیدگاه های مقبول نزد علمای شیعه، ساحت شیعه را از اتهام تحریف قرآن مبرّا دانستند.(6) ضمن این که اگر ملاک برای تکفیر، برخی روایات و گفتار افراد باشد، تحریف قرآن از برخی احادیث اهل سنت نیز برداشت می شود، برای نمونه: از عمر و ابی بن کعب و عکرمه روایت شده است که سوره احزاب نزدیک به سوره بقره یا طولانی تر بوده است و در آن، آیه رجم وجود داشته است.(7)

بنابراین در بررسی این دلیلِ تکفیری ها و پاسخ شیعه، درمی یابیم که در برخی اوقات، نقد افراد به لوازم آرای پیروان دیگر مذاهب، موجب تکفیر می شود، در صورتی که صاحب رأی، گاهی این ملازمات را قبول ندارد.(8) بنابراین نباید لوازم مترتّب بر باورهایی که بیان می شود را بر پیروان مذاهب تحمیل کرد. پس ملاک کفر و خروج از

ص: 296

اسلام، انکار امر صریح در اسلام است نه انکار ملازم آن؛ و اگر عقیده صریح و عقیده ای که ملازمه عقیده صریح است یکسان دانسته شود آفات و خسارت فراوانی در پی خواهد داشت.(1)

موضوع دیگر تکفیر شیعه، به سبب اعتقاد تکفیری ها به تأویل شیعه در آیات قرآن است. ابن تیمیه در باب تأویل موجود در تفاسیر شیعه، موارد متعددی را متذکر شده است از جمله اینکه شیعه مراد از آیه 67 سوره بقره >إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً<؛ خدا به شما فرمان می دهد که: ماده گاوی را سر ببرید...» را عایشه می داند.(2)

هم چنین بر این باورند که شیعه، بزرگان صحابه را تکفیر می کند. از جمله اقوال شیعه در تکفیر صحابه که به [حضرت] علی علیه السلام نسبت می دهند، این است که ایشان فرمودند: «إن الناس کلهم إرتدوا بعد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم غیر اربعه؛ بعد از رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - جز چهار نفر، همه مرتد شدند».(3) ابن تیمیه در مثالی دیگر، می آورد: «رافضیون در تفسیر آیه >تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ<(4) می گویند: منظور قرآن: ابوبکر و عمر است. یا در تفسیر آیه 12 سوره توبه: >فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْکُفْرِ< می گویند منظور طلحه و زبیر است. ابن تیمیه معتقد است چون رافضی ها نتوانستند به معنای حقیقی این آیات دست یابند، آنها را به تأویل بردند و به نفع خود تفسیر و سپس مخالفان عقیده خود را تکفیر کردند.(5)

در بررسی این شبهه می توان گفت چنین تفسیر و تأویل هایی در شیعه وجود ندارد؛ ضمن این که ابن تیمیه در مواردی که گذشت معتقد است عملکرد جاهل موجب تکفیر او نمی شود، بنابراین وی می تواند در این گونه موارد، بنا را بر جهل شیعه بگذارد، نه این که به تکفیر شیعه بپردازد.

ص: 297

کردند.(1)

وی معتقد است شیعه به تکفیر ابی بکر، عمر، عثمان و مهاجرین و انصاری که از اینان تبعیت می کنند، می پردازد؛ هم چنین از نظر او، شیعه رافضی، معتقدانِ عدالت ابوبکر و عمر و مهاجرین و انصار را تکفیر می کند. ابن تیمیه می گوید: «شیعه کفر چنین افرادی را شدیدتر از کفر یهود و نصاری می داند، از این رو نکاح و ذبیحه آن ها را حرام دانسته و آن ها را مرتد می داند».(2)

رهبر تکفیریان امروزی از امام احمد بن حنبل روایتی نقل می کند مبنی بر این که سابّ صحابه اساساً اسلام ندارد و کسی که عثمان را شتم کند، زنادقه می خواند. در روایت دیگری آمده است: کسی که ابابکر، عمر و عایشه را شتم کند، مسلمان نیست.(3)

ابن تیمیه در بیان عقوبت سب و لعن شیعه می گوید: «عده ای معتقدند واجب است تعزیر آن ها و از او خواسته می شود توبه کند، اگر توبه نکرد او را حبس می کنند تا بمیرد یا برگردد»،(4)

اما در رد این دلیل می توان گفت شیعیان هیچ گاه به سب صحابه نپرداخته اند؛ محل نزاع شیعیان و اهل سنت در لعن، این است که اصل لعن، بنا بر تکرار آن در قرآن و روایات، جایز است، اما متعلق لعن؛ یعنی جایزبودن یا نبودن لعن مسلمان و نیز شخص معین، محل نزاع است. در این زمینه به عقیده برخی، لعن افراد جایز نیست.(5) چون ممکن است در پایان عمر توبه کرده باشد و با بخشش الهی از دنیا رفته باشد.(6)

برخی دیگر خلاف این نظر را قائلند، زیرا اولا: میزان، حال کنونی افراد است؛ ثانیا: برخی بر این توهّم اند که لعنت کسی که نام اسلام بر اوست جایز نیست، در حالی که

ص: 299

خداوند در قرآن برخی از مسلمانان را لعن کرده است، مانند کسانی که تهمت به زنان پاک دامن می زنند یا مسلمانانی که ظالم اند.(1)

بنابراین لعن درباره افراد خاص - که گناهشان قطعی است - به معنی بیزاری جستن و ابراز تنفر از گناه وی، نوعی تبری بوده و جایز است،(2) چون همان خدایی که سب را جایز ندانسته (لا تسبوا)، خودش افرادی را در قرآن لعن کرده است.(3)

مسلمانان نیز لعن را به همان معنی که خدا اراده فرموده جایز یا واجب می دانند. و اگر کسی لعن به یکی از گروه هایی که خدا لعن کرده، تجویز نکرد، مخالفت با قرآن کرده و هر کس با قرآن مخالفت نماید، مسلمان نیست.(4)

البته اگر طعن درباره خلفا و صحابه موجب تکفیر باشد، باید حکم کفر عده ای از صحابه را نیز صادر کرد، چنانچه در طول دوران زمام داری معاویه و بنی امیه، بعضی از صحابه به حضرت علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام و عده ای دیگر از صحابه ناسزا می گفتند،(5)

اما درباره اهانت شیعه به عایشه، باید گفت در اصول اعتقادی شیعه به علت نزاهت خاندان وحی، افترا و تهمت به عایشه ناممکن است، اما انتقادهایی بر وی وجود دارد؛ چون عایشه پس از امر خدا به قرارگرفتن در خانه،(6) از خانه اش خارج شد و سوار بر شتر به بصره رفت و لشگری را فرماندهی کرد. شیعه، عایشه را به سبب عمل کردش در جنگ جمل با امیرالمومنین علیه السلام و رفتارش به هنگام دفن امام حسن مجتبی علیه السلام

ص: 300

نکوهش می کند، اما آبروی او محفوظ می باشد.(1) حتی اگر گفته شود که تمام شیعیان به سب و لعن می پردازند، این موجب کفر و خروج آنان از اسلام نمی شود، حداکثر این است که معصیتی کرده اند و عصیان هم باعث تکفیر و قتل آن ها نخواهد شد.(2)

نکته لازم توجه آن است که در برخورد با عقاید پیروان مذاهب، برخی تمام مسائل اصلی و فرعی مطرح در کتب عقاید و فقه را جزء ضروریات اسلام می دانند، در حالی که ضروریات، اصول دینی هستند که باورمندی به آن شرط مسلمانی است. منابع اسلامی و روایات نبوی این اصول را همان اعتقاد به وحدانیت الهی، رستاخیز و نبوت عامه و خاصه می دانند. عقاید غیرضروری، مسائلی است که در آن مجال اختلاف نظر می باشد و اتفاق آرا در این مسائل بین مسلمانان وجود ندارد. بر این اساس مسئله «امامت» نزد امامیه از جمله ضروریات دین اسلام محسوب نمی شود.(3) موضوع دیگری که از ضروریات دین نیست، عدالت صحابه یا همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و بعضی از خلفاست؛ بنابراین تکفیر شیعه و سنی در این موارد نابجاست، چون این موارد جزء اصول دین نیست که با عدم پذیرش آن، فرد غیرمسلمان و در نتیجه کافر محسوب شود.

اندیشمندان اهل سنت نیز نسبت کفر را تنها در صورت انکار ضروری دین روا می دانند، از جمله ابن حجر عسقلانی که قائل است کفر در شرع، به معنای انکار چیزی است که از دین اسلام به ضرورت شرعی معلوم است.(4)

تفتازانی، شرط تکفیر را انکار ضروریات دین مانند: حدوث عالم و معاد اعلام کرد و تأکید داشت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هرگز تفتیش عقاید نمی کرد.(5)

ص: 301

چنانچه در تاریخ نیز نمونه هایی از تقیه علمای اهل سنت وجود دارد. طبری در وقایع سال 218، در ماجرای تفتیش عقاید به وسیلة مأمون تصریح دارد. گروهی از علمای عصر (به جز احمد بن حنبل و دو تن دیگر) از ترس مأمون که عقیده به حدوث قرآن را عقیده ای رسمی و همگانی ساخته بود، از روی تقیه آن را پذیرفتند.(1) بنابراین آنچه را پایه تکفیر شیعه قرار داده اند، خودشان نیز به آن مبتلا به هستند.

علاوه بر همة دلایل گفته شده، عقیدة کلی تمام مذاهب اسلامی این است که گویندة «لا اله الا الله» جانش مصون و حسابش با خداوند می باشد و دیگران باید بر اساس ظواهر با او برخورد کنند.(2)

بنابراین ریختن خون، آبرو و تصاحب مال مسلمانان بر همدیگر حرام است و جز با اذن خدا و رسول او حلال نمی شود؛ چون اگر قرار باشد ارتکاب هر خطایی از سوی پیروان یک مذهب اسلامی تکفیر همه پیروان آن مذهب را در پی داشته باشد، در این صورت دیگر بر روی کره زمین انسان مسلمانی باقی نمی ماند.(3) خداوند نیز در این زمینه فرموده است: >یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَی إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا<؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید، چون در راه خدا سفر می کنید [خوب] رسیدگی کنید و به کسی که نزد شما [اظهارِ] اسلام می کند مگویید: «تو مؤمن نیستی» [تا بدین بهانه] متاع زندگی دنیا را بجویید»(4)

ابن تیمیه ایمان ظاهری را نشانة مسلمانی می داند: «همانا ایمانی که احکام دنیا بر آن معلّق شده، ایمان ظاهری می باشد که همان اسلام است». وی ایمان به خدا و آخرت و عمل صالح را برای مسلمان بودن، اصل می داند و بیان می کند که گذشتگان ما هم در بسیاری از مسائل اختلاف و اشتباه می کردند و علما اتفاق به عدم تکفیر آن ها دارند.(5)

ص: 303

نکته قابل تأمل در آثار ابن تیمیه، تقبیح او درباره کسی است که دیگران را بدون دلیل تکفیر کند، چنانچه در فتاوای خود صریحاً گفته است: کسی که دیگران را بدون دلیل و حجت شرعی تکفیر کند، مستحق عقوبت شدید است.(1)

نووی نیز معتقد است احدی از اهل قبله، به دلیل گناهی تکفیر نمی شود.(2)

اشعری با بیان این علت که تمام اهل قبله، یک معبود را پرستش می کنند و اختلافات، لفظی است، تکفیرشان را جایز نمی داند.(3) هم چنین گفته شده ابوحنیفه هرگز کسی از اهل قبله را تکفیر نکرد و اختلافات را مایه خروج از اسلام نمی دانست.(4) تقی الدین سبکی، تکفیر مؤمنان را کار مشکلی می دانست، زیرا قائل بود آن کس که در دل ایمان دارد، گروهی که گوینده لااله الااللّه و محمد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم باشند را تکفیر نمی کند و این کار، گناهی بزرگ است.(5)

در باب تکفیر اهل قبله، ابوحامد الغزالی با تعبیر جالبی اشاره به آن دارد:

مباح داشتن خون و مال نمازگزاران که رو به قبله «لا اله الا الله» می گویند، خطاست و خطای در ترک هزار کافر، ساده تر از خطای ریختن به اندازه یک شاخ حجامت از خون فرد مسلمان است.(6)

شروانی، حتی شهادت کسی که سب و لعن می کند، قابل قبول دانسته و می گوید:

شهادت تمامی اهل بدعت پذیرفته است، حتی کسانی که به صحابه دشنام داده اند، زیرا دشنام دهنده از روی عناد و دشمنی ناسزا نمی گوید، بلکه بر اساس اعتقاد و باوری است که پیدا کرده است.(7)

از دیدگاه ابن حجر عسقلانی نیز باید در حکم به اسلام افراد اکتفا بر اقرار به شهادتین کرد.(8)

اما با این همه، امروزه شاهدیم با وجود اعتراف شیعه به شهادتین و عدم

ص: 304

انکار ضرورتی از ضروریات دین، جریان های تکفیری حکم به کفر شیعه می دهند و با وارد کردن اتهاماتی که به مهم ترین آنها اشاره شد، به جانشان می افتند.(1)

شاید به همین دلیل است که برخی از چهره های مورد تأیید وهابیت از جمله: آلوسی، قائلند تکفیری ها در تکفیر مخالفان خود، غلو می کنند.(2)

بنابراین تکفیری ها بیشتر مسلمانان را به سبب همراهی نکردن با عقایدشان و مخالفت با آن ها، تکفیر می کنند.(3)

بوده که امروزه به یک تفنن برای این جریان ها تبدیل شده است، به حدی که تکفیری ها صحنه های شیعه کشی خود را ثبت و ضبط کرده و به عنوان سند افتخار، منتشر می کنند.

«تکفیر» در ابتدا با توجه به جایگاه فقهی- کلامی اش، به منظور دفاع از اسلام به وسیله جریان های تکفیری، مطرح شد، اما در حال حاضر، این جریان ها بیش از هر چیز با انگیزه سیاسی فعالیت می کنند و موجب ارعاب مسلمانان در سراسر دنیا و ایجاد موج اسلام هراسی در جهان شده اند.

آنچه این نوشتار بدان پرداخت بازنمایی اهداف جریان های تکفیری نیست، بلکه نقد و بررسی دلایلی است که انتشار آن، وجود این جریان ها را دچار تزلزل خواهد کرد، دلایلی که ریشة دینی ندارد، چون، بر طبق کتاب و سنت، هیچ دلیل شرعی مبنی بر تکفیر مسلمانی که گوینده «لاإله إلا الله» است، وجود ندارد، بلکه تنها رویکرد سیاسی تکفیری ها منجر به ایجاد این پدیده شده است.

خطر جریان های تکفیری برای جهان اسلام، بر همگان مشخص است، زیرا نه خود تکفیری ها درک درستی از وضعیتی که ایجاد کرده اند دارند و نه غرب به عنوان بخش نرم افزاری و حامی این جریان می تواند به اصلاح امور بپردازد. از این رو اگر جهان اسلام در برابر جریان های تکفیری متحد شده و به مقابلة هماهنگ بپردازند این توطئة استعمار علیه مسلمانان قابل کنترل است.

ص: 306

21. ------------------------------------------- ، التفسیر، دارالمعرفة، بیروت، 1412ق.

22. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1408ق.

23. ابی الفتح اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه فی معرفه الائمه، تعلیق هاشم رسولی محلاتی، نشر بنی هاشم، قم، 1381.