ص :2

اهل بیت علیهم السلام در تفاسیر اهل سنت (نقش، جایگاه و میراث اهل بیت علیهم السلام در روایات تفسیری اهل سنت )

حسین خاکپور، احمد عابدی.

ص :3

ص :4

تحلیل علمای شیعه از حدیث ثقلین 65

منبع شناسی حدیث ثقلین 69

کفایة الطالب اللبیب فی خصائص الحبیب المعروف بالخصائص الکبری 76

منابع برای مطالعه بیشتر 80

بخش دوم: نقش و رسالت اهل بیت علیهم السلام از منظر قرآن 81

نقش هدایتگرانه اهل بیت علیهم السلام در سایه قرآن 83

1. خلقت نوری پیامبر اکرم، امام علی و اهل بیت علیهم السلام 85

2. آیه إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِ ّ قَوْمٍ هَادٍ 87

3. حدیث امان 88

4. حدیث سفینه نوح و باب حطه 94

تذکرة الخواص 96

تأملی در سند حدیث 98

علمای اهل سنت و محتوای حدیث سفینه 101

اهل بیت علیهم السلام شجره طیبه 105

اهل بیت علیهم السلام یگانه آگاهان بر قرآن 109

الف) آیه فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ 109

تبیین آیه درباره اهل بیت علیهم السلام 113

روایات اهل سنت در نگاهی ژرف تر 123

ب) آیه مع الصادقین 129

دیدگاه های مختلف در خصوص مصادیق آیه 130

مصداق صادقین در قرآن کریم 131

بخش سوم: تولی و تبری 159

وجوب تولی یا محبت اهل بیت 161

ص:6

لزوم محبت اهل بیت در قرآن کریم 173

1. آیه مودت 173

الف) نظر صحابه و تابعین درباره مصداق آیه 174

ب) بزرگان حدیث و تفسیر 175

ج) احادیث دال بر مصادیق آیه مودت 177

د) اعترافات اهل سنت درباره مصادیق آیه مودت 180

ه) اختصاص آیه مودت به اهل بیت علیهم السلام 193

و) احتجاجات اهل بیت علیهم السلام به آیه مودت 195

2. آیه 23 سوره شوری 200

3. آیات 89 تا 90 سوره نمل 201

4. آیه 96 سوره مریم 202

صیغه تولی و تبری و توسل در کلام ابن روزبهان 242

بخش چهارم: ولایت، امامت و مهدویت 245

جایگاه ولایت نزد تشیع 247

ولایت در حدیث اهل سنت 248

1. وَأَنَّ الَّذِینَ لا یؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا؛ 254

2. وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا 255

3. وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَی 255

4. هُنَالِکَ الْوَلایةُ لِلَّهِ الْحَقِ ّ هُوَ خَیرٌ ثَوَابًا وَخَیرٌ عُقْبًا 256

5. وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِیا 257

6. وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِ ّ مَثَلٍ فَأَبَی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلا کُفُورًا 258

7. قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی 259

8. وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ یهْدُونَ بِالْحَقِ ّ وَبِهِ یعْدِلُونَ 260

ص:7

9. آیه اعتصام: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا 260

10. فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ 261

11. اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ 261

پذیرش مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام از سوی ابوحنیفه 268

روایات ابوحنیفه از اهل بیت علیهم السلام در منابع شیعی 270

ابوحنیفه و عزاداری امام حسین علیه السلام 270

مناظرات ابوحنیفه با صادقین علیهما السلام 271

مقایسه دیدگاه ابوحنیفه در مورد اهل بیت علیهم السلام و تشیع 272

دیدگاه شهرستانی درباره امامت و ولایت 274

آیه های ولایت 278

1. آیه ولایت 278

نزول آیه ولایت درباره علی علیه السلام به استناد روایات 279

زمینه های نزول آیه ولایت 294

بررسی چند نظریه و نقد آنها 299

نکاتی درباره داستان اعطای خاتم 321

منابع برای مطالعه بیشتر 324

2. آیه اولی الامر 325

روایات اهل سنت درباره مصداق اولی الامر 327

1. علی علیه السلام 327

2. سایر اقوال درباره مصادیق اولی الامر 331

بررسی و تحلیل احادیث اهل سنت 333

بررسی و نقد دیدگاه فخر رازی 341

جمع بندی 343

3. آیه اکمال 345

ص:8

سوره مائده و منابع اهل سنت 346

نظرهای مخالف و متناقض 349

منشأ اقوال متناقض در میان اهل سنت 350

حکایت اول 350

حکایت دوم 351

دلالت این دو حکایت 356

سایر اقوال درباره آخرین سوره و آیه 357

زمان نزول آیه اکمال 360

رأی سیوطی درباره آیه اکمال دین 364

حقیقت سبب نزول آیه اکمال دین 366

روایات اهل بیت علیهم السلام در خصوص آخرین حج حضرت رسول.... 377

4. آیه تبلیغ 383

بررسی روایات اهل سنت درباره آیه تبلیغ 383

اقوال تابعین درباره نزول آیه تبلیغ 388

تصریح علمای اهل سنت بر شأن نزول آیه تبلیغ 392

روایات عدم تصریح بر شأن نزول خاص 393

بررسی دیدگاه های اهل سنت 396

1. نزول آیه درباره علی بن ابیطالب علیه السلام 397

2. نزول آیه و حراست از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم 398

3. نزول آیه درباره رجم و قصاص 402

4. نزول آیه و عیب جویی یهود و استهزای اسلام 404

5. اقوالی دیگر در سبب نزول آیه تبلیغ 408

5. آیه مبا هله 411

جریان مباهله 411

ص:9

سند و شأن نزول جریان مباهله در منابع اهل سنت 412

آیه مباهله از دیدگاه مفسران مذهب اهل سنت 418

نقد و بررسی ابهامات و شبهات 423

استدلال حمَّصی 430

اشکال فخر رازی 432

گذری کوتاه بر زندگی و شخصیت فخر رازی 432

اشکال آلوسی 433

روایتی در زمینه ولایت امیر مؤمنان علیه السلام 439

نتیجه مباحث آیه مباهله 440

منابع جهت مطالعه بیشتر درباره آیه مباهله 447

6. آیه عهد 449

عصمت، شرط امامت 449

مفهوم ظالم در آیه شریفه 450

استفاده شیعه از آیه عهد 451

برداشت اهل سنت از آیه عهد و اشکال آن 451

شروط امام 454

منافات داشتن عصمت و ظلم 457

مفسران و آیه تطهیر 459

کلام اهل لغت در معنای رجس 460

روایات تعداد ائمه 461

حیرت علمای اهل سنت در تفسیر این حدیث 463

اسامی دوازده امام در مکتب خلفا 467

7. آیه انذار 469

ص:10

تحریف تاریخ 470

اشکال بر حدیث و پاسخ آن 471

مهدویت و ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه 475

موارد اتفاق فریقین در موضوع مهدویت 475

1. اتفاق بر اصل قضیه 475

2. اتفاق بر وجوب اعتقاد به امر مهدی عجل الله تعالی فرجه 483

3. اعتقاد بر فراگیر بودن دعوت و حکومت او 486

4. مهدی علیه السلام از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله 490

5. اتفاق بر لقب مهدی عجل الله تعالی فرجه 491

آیات قرآن و ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه 501

رجعت و امکان آن 506

رجعت در کلام بزرگان شیعه 507

شواهد قرآنی بر صحت و امکان رجعت 509

روایت های رجعت 517

پاسخ به چند شبهه 518

اصحاب کهف و زنده شدنشان در آخر الزمان 520

منابع و مأخذ 525

ص:11

ص:12

آنچه در اینجا مهم است مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن، نزد علمای اهل سنت است. کتابی که اکنون پیش روی شماست، تلاش دارد نقش بی بدیل اهل بیت علیهم السلام را در تفسیر قرآن از منظر مفسران و علمای اهل سنت نشان دهد تا معلوم شود که دین خدا و کتاب آسمانی و احکام شریعت الهی را باید از آن مفسران واقعی کتاب خدا فرا گرفت و مراجعات و ارجاعات گوناگون بزرگان اهل سنت، شاهد این باور قلبی آنان است. حتی اگر کسی به زبان به آن اعتراف نداشته باشد، عمل و سیره آنان در تفسیر، گویای این حقیقت است که قرآن بدون تفسیر اهل بیت علیهم السلام قابل فهم نیست.

امید است این اثر گامی هر چند کوتاه در خدمت به آستان قرآن کریم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و تبیین عدم انفکاک این دو ثقل و میراث رسول خاتم صلی الله علیه و آله باشد.

مدیریت پژوهشی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها وظیفه خود می داند از حمایت های تولیت محترم حضرت آیت الله سعیدی دامت برکاته و مؤلفان این اثر وزین و ارزنده صمیمانه تشکر و قدردانی نماید.

وآخر دعوینا ان الحمدلله رب العالمین

اول رمضان المبارک 1433

مدیریت پژوهشی آستان مقدس

ص:14

راقم این سطور، با بضاعتی اندک، به تحقیق و پژوهش پیرامون یکی از مسائل بنیادین و راهگشا؛ یعنی نقش، جایگاه و میراث تفسیری اهل بیت در روایات اهل سنت پرداخته است. چه آنکه به اعتقاد ما تنها راه نجات مسلمین از طوفان های جدایی و حیرت، بازگشت به قرآن و عترت است و هیچ راهی جز این وجود ندارد؛ چرا که صادق مصدق قطب عالم هستی، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم مکرر فرمودند: «انی تارک فیکم الثقلین، کتاب الله و عترتی...»(1).

با سپری شدن عصر طلایی حضور پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله وسلم، اولین رخداد غم باری که در تاریخ بروز کرد، حذف رسمی اهل بیت علیهم السلام از جایگاه الهی خود در صحنه علمی و اجتماعی جامعه اسلامی بود. این رویداد غم انگیز که شاید در بدو امر برای طراحان آن، چندان هم بزرگ و مهم به نظر نمی آمد، در واقع مصیبت سهمگینی بود که نه تنها بخش عظیمی از امت اسلامی را از چشمه سار معارف الهی اهل بیت علیهم السلام - یگانه آگاهان به معارف الهی و قرآن - محروم ساخت، بلکه قرآن، ثقل اکبر و رکن اصلی هدایت مسلمانان را نیز از روح و جان و فروغ روشنی بخش خود جدا، و در بند ظواهر، قرائت، لغت و... رها ساخت.

تفکر مبتنی بر حذف اهل بیت علیهم السلام - که از همان ابتدا اندیشه غالب به حساب می آمد - در تفسیر و فهم مفاهیم قرآن، صحابه را مرجع اصلی خود قرار داد. این مرجعیت جعلی به علت فقدان ملاک و میزان معین، به مرور زمان، سبب بروز و ظهور اختلافات گسترده در روایات تفسیری گردید، همچنانکه شهرستانی تحریف معنوی قرآن و به وجود آمدن اختلافات بسیار در تفسیر آن را، نتیجه بی توجهی به دیدگاه ها و تأویلات عترت پیامبر می داند. اگر مفسرین، تأویل و معانی آیات را از صادقین، راسخان در علم و وارثین انبیا؛ یعنی اهل بیت دریافت می نمودند، کلامشان یکسان بود و مقاصدشان مختلف نمی شد.

این مسئله در عصر تابعین، برای فرصت طلبان زمینه ای فراهم ساخت تا با مغتنم دانستن این غفلت، بسیاری از اندیشه های نادرست خود را در قالب اسرائیلیات به عرصه تفسیر وارد سازند.

اختلافات تفسیری و ورود اسرائیلیات به عرصه تفسیر، بعدها مشکلات بسیاری را برای جامعه مسلمین به وجود آورد، از جمله اینکه حذف اهل بیت علیهم السلام علاوه بر آنکه به

ص:16

لحاظ علمی، مسلمانان را از فیض معلمان و مفسران راستین قرآن محروم ساخت، نظام سلطنتی، جای نظام ولایی مبتنی بر امامت را غصب کرد و به تبع آن بسیاری از احکام و هدایت های اجتماعی و سیاسی قرآن از صحنه جامعه حذف گردید.

این روند مصیبت بار، قرن های متمادی، سایه شوم خود را بر سرتاسر جهان اسلام گسترانیده بود. طراحان این نقشه با حذف ظاهری اهل بیت علیهم السلام اقدام به مرجع تراشی نمودند و سپس ندای ساختگی «اصحابی کالنجوم» سر داده، به جعل و تحریف احادیث پرداختند. گاهی نیز با جعل فضیلت برای دیگران کوشیدند تا مقام شامخ اهل بیت علیهم السلام و فضایل بی شمار آن بزرگواران را کم رنگ جلوه دهند.

اما وارثان حقیقی قرآن هر فرصتی را مغتنم دانسته، با تربیت شاگردان سعی در ترویج احکام ناب اسلام واقعی نمودند. بدین ترتیب در گذر زمان، عده ای از مفسران و بزرگان اهل سنت متوجه حرکت مخالفان قرآن و عترت شدند و سعی نمودند در آثار خود از روایات معصومین علیهم السلام هم استفاده نمایند. برخی هم در بازشناسایی آن بزرگواران به جامعه اسلامی تلاش کردند.

از این رهگذر، تأمل در مسئله مورد نظر و بازگشت به قرآن و عترت جایگاه ویژه ای دارد. تعیین میزان تأثیرپذیری مفسران اهل سنت از اندیشه امامان معصوم علیهم السلام، میزان نقل روایات تفسیری از آنها، نقل کرامات و امور خارق العاده اهل بیت علیهم السلام، بیان فضایل بی شمار اهل بیت علیهم السلام، ترجیح روایات اهل بیت بر دیگر اقوال، به خصوص در بحث عصمت انبیا و ده ها مورد دیگر، ضرورت پرداختن به این موضوع را دوچندان می کند.

اهل بیت علیهم السلام در تفسیر از همه نکات کلی و قواعد تفسیر استفاده کرده اند. با دقت در اقوال آن بزرگواران به خوبی معلوم می شود که آنان چگونه از روش قرآن به قرآن، قرآن به سنت و لغت و ادب بهره برده اند. و البته این تفسیرها غیر از تأویل است.

مهم ترین نکاتی که می تواند متمایز کننده روش کلی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر باشد عبارتند از: ویژگی اتصال به وحی، احاطه علمی و مقام عصمت آنان که روی هم رفته می تواند برجستگی گفته ها و تفسیرهای ایشان را بر دیگران نشان دهد.

دردمندانه باید گفت که آنچه در نخستین سده های تاریخی اسلام بر منابع روایی گذشت سبب شد تا آن مقدار از میراث گران بهایی که با دشواری های فراوان بر جای مانده بود، به آسانی ثبت و ضبط نشود.

ص:17

در علل ناکافی بودن روایات تفسیری، به اجمال می توان گفت مطالعه شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر عصر اهل بیت علیهم السلام تا اندازه زیادی پرده از این راز می گشاید. بدین معنا که حساسیت حاکمان زمان نسبت به خاندان عصمت و طهارت و تلاش برای ناشناخته ماندن ایشان در میان افراد جامعه از یک سو و تعصب های قومی و رکود فرهنگی جامعه از سویی دیگر، سبب شد تا زبان گویای معارف وحی، آنگونه که باید بروز و ظهور پیدا نکند.

با این همه با تلاش طاقت فرسای عالمان و حافظان، برخی از این میراث گران بها به دست ما رسیده است. اما متأسفانه این میراث ارزشمند گاه با احادیث نا استوار، اسرائیلیات، احادیث ساختگی یا بی سند، در هم آمیخته و نتوانسته نقش و جایگاه مورد انتظار خود را بیابد.

با این حال نمی توان به این بهانه، همه روایات تفسیری را که در لابه لای آن احادیث درست و استوار نیز دیده می شود کنار گذاشت. از این رو بر دوستداران عترت است که به ارائه ملاک ها و ضوابطی متقن و پالایش روشمند این منابع همت گمارند و سره را از ناسره جدا سازند و از این رهگذر به چشمه های زلال و جوشان تفسیری معصومین علیهم السلام راه یابند.

از طرفی باید غالب تفاسیر و دیگر کتب اهل سنت را مورد بررسی قرار داده، جایگاه و میراث اهل بیت علیهم السلام را استخراج نماییم. امید است مقبول درگاه حق تعالی و ائمه اطهار علیهم السلام واقع شود.

والسلام علی من اتبع الهدی

حسین خاکپور

ص:18

ص:20

ص:22

علیه السلام، امیر و شریف اهل آن آیه است».(1)

نیز عکرمه از ابن عباس نقل می کند:

در قرآن آیه ای نیست که اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ داشته باشد، جز آنکه علی علیه السلام امیر و شریف آن است و کسی از اصحاب پیامبر نیست جز آنکه خدا او را در قرآن مورد عتاب خویش قرار داده، ولی علی علیه السلام را جز به نیکی یاد نفرموده است.(2)

مظهری یکی از مفسرین اهل سنت درباره مقام شامخ علی علیه السلام می نویسد:

ان علیاً کان قطب کمالات الولایة و سائر الاولیاء حتی الصحابه رضوان الله علیهم اتباع له فیمقام الولدیه؛(3) علی علیه السلام، قطب کمالات ولایت است و سایر اولیاء حتی صحابه که بهشت خدا بر آنها باد، در مقام ولایت پیروان او هستند.

او سپس در تأیید سخن خود، فرموده رسول الله صلی الله علیه و آله را می آورد که ایشان در حقّ علی علیه السلام فرمودند: «انا دار الحکمه و علی بابها» و در جایی دیگر فرمودند: «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیأت الباب».(4)

ص:24

ما بر این اعتقادیم که هر چه برای علی علیه السلام سزاست برای اهل بیت علیهم السلام نیز جاری و ساری است.

فخر رازی و زمخشری هر دو در تفاسیر خود آورده اند که اهل بیت، حداقل در پنچ چیز با رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم مساوی اند.

نخستین مورد از پنچ امر، سلام است؛ فرمود: «السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته» و برای اهل بیت آن حضرت فرمود: سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ 1 .

دوم اینکه در تشهد نمازها و در غیر تشهد، صلوات بر رسول صلی الله علیه وآله وسلم و بر آلش مقرر داشته و در غیر تشهد به جهت حدیث نهی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از صلوات دم بریده.

سوم، اینکه در پاکیزگی، چنانکه فرمود: ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی ؛ (1)«ای طاهر ما قرآن را بر نازل نکردیم که مشقت بر تو باشد برای اهل بیت» و نیز فرمود: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ؛ (2)«خداوند اراده فرمود تا از شما پلیدیرا به برد و پاک گرداند شما را [اهل بیت]».

چهارم، فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: صدقه حلال نیست برما آل محمد (برمن و برآل من).

ص:25

پنجم، فرموده خدا: قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ ؛ (1)«بگو اگر دوست میدارید خدا را پیروی کنید مرا، خدا دوست میدارد شما را» و برای اهل بیت فرمود:

قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی 2 ؛ «بگو من اجر و مزدی از شما برای رسالتم نمی خواهم جز محبت و مودت به ذی القربی [خویشانم]».(2)

ابن عباس می گوید:

«آنچه درباره علی علیه السلام از کتاب خدا نازل شده، درباره هیچ کس نازل نشده است».(3)

و همو گفته است: «درباره علی علیه السلام سیصد آیه نازل شده است».(4)

مجاهد نیز می گوید:

«نزل فی علی سبعون آیة لم یشر که فیها احد»؛(5) درباره علی علیه السلام هفتاد آیه نازل شده که هیچ کس در آنها با او شریک نیست.

امام علی علیه السلام بنا بر روایت عامه و خاصه خودشان فرمودند:

نزل القرآن ارباعا، ربع فینا و ربع فی عدونا و ربع سنن و امثال و ربع فرائض و احکام و لنا کرائم القرآن؛(6)

ص:26

قرآن، بر چهار گونه نازل شده است (آیات قرآن چهار دسته اند): یک چهارم آن درباره ما، یک چهارم درباره دشمنان ما و یک چهارم آداب و مثل ها و یک چهارم درباره واجبات و احکام است، و فرازهای بلند قرآن (کرائم القرآن) از آن ماست.

روایاتی نزدیک به این مضمون از امام علی علیه السلام و دیگر امامان معصوم علیهم السلام رسیده است.

از این روست که اهل بیت علیهم السلام و آیات نازل درباره ایشان مورد توجه و نظر ویژه مصنفان و مفسران و محدثان، اعم از شیعه و سنی، قرار گرفته و جایگاه مهمی نزد ایشان داشته است.

در این گونه تألیفات، خصوصاً در قرون اولیه ده ها کتاب با عنوان هایی چون: «ما نزل فی علی علیه السلام» یا «ما نزل فی اهل البیت علیهم السلام» به چشم می خورد که بزرگانی چون: ثقفی (م 283)، حبری (م 286)، ابن شمون (قرن 4)، فرات کوفی (قرن 4)، ابن ابی الثلج بغدادی (م 325)، ابن ماهیار (م 328)، جلودی بصری (م 332)، ابوالفرج اصفهانی (م 356)، خیبری (م 376)، مرزبانی (م 378)، جوهری (م 401)، شیخ مفید (م 413)، حافظ ابونعیم اصفهانی (م 430)، حاکم حسکانی (قرن 5) ابن فحام نیشابوری (م 458)، ابن بطریق (م 600) و دیگران به تصنیف آنها همت گمارده اند.

صدها مورخ و محدث و مفسر نیز در موسوعه های تفسیری و روایی و تاریخی خود کم و بیش به نقل روایات اسباب نزول وارده درباره امام علی و اهل بیت علیهم السلام پرداخته اند.

روایاتی را در کیفیت فرستادن صلوات بر محمد و آل او علیهم السلام بیان نموده اند که نقطه مشترک تمامی آنها همراه بودن لفظ «آل محمد» در کنار اسم مبارک رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می باشد. در ادامه برخی از این روایات را از نظر می گذرانیم.

1. سیوطی در درالمنثور می گوید:

واخرج سعید بن منصور و عبد بن حمید و ابن ابی حاتم و ابن مردویه عن کعب بن عجره رضی الله عنه قال: لما نزلت إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً قلنا: یا رسول الله قد علمنا السلام علیک فکیف الصلاة علیک؟ قال: «قولوا: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انک حمید مجید، بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم، انک حمید مجید».(1)

سیوطی در موارد مختلف، کیفیت صلوات را به اشکال زیر نقل نموده است:

الف) به سند ابن عباس از رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم:

قولوا: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی ابراهیم وآل ابراهیم، انک حمید مجید، و ارحم محمداً و آل محمد کما رحمت آل ابراهیم، انک حمید مجید، و بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم، انک حمید مجید.

ب) به سند ابراهیم از رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم:

«قولوا: اللهم صل علی محمد عبدک و رسولک و اهل بیته کما صلیت علی

ص:28

ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید، و بارک علی محمد و علی آل بیته کما بارکت علی آل ابراهیم انک حمید مجید».

ج) به سند طلحه بن عبدالله:

«قل: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت علی ابراهیم انک حمید مجید، و بارک علی محمد و علی آل محمد، کما بارکت علی ابراهیم انک حمید مجید».

د) به سند ابوهریره:

سألوا رسول الله صلی الله وآل علیه و سلم کیف نصلی علیک؟ قال: «قولوا اللهم صل علی محمد و علی آل محمد، و بارک علی محمد و علی آل محمد، کما صلیت و بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم فی العالمین انک حمید مجید. و السلام کما قد علمتم».(1)

سیوطی پس از نقل احادیث مختلف در این زمینه از زبان راویان متفاوت به فضیلت صلوات بر رسول خدا و آل او علیهم السلام می پردازد.

2. حدیث کعب بن عجزه در کتاب های بسیاری مثل هم نقل شده است؛ مثلاً در صحیح مسلم چنین می خوانیم: «کعب بن عجزه» روایت کرده که گفت: گفتیم: ای رسول خدا دانستیم که چگونه به تو سلام بدهیم، حال بفرما چگونه به تو صلوات بفرستیم؟ پیامبر فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد کما صلیت علی ابراهیم انک حمید مجید اللهم بارک علی محمد وآل محمد کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید».(2)

3. آلوسی نیز پس از نقل های متفاوت می گوید:

بارزی گفته است: «ان الافضل: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد افضل صلواتک و عدد معلموماتک».

ص:29

او در ادامه از قول ابن مسعود نقل می کند که هرگاه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سلام می فرستید، پس به بهترین صورت بیان کنید که چنین است:

«اللهم صل علی محمد و علی آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید».(1)

4. قرطبی نیز صحیح ترین وجه را چنین بیان می کند:

«اللهم صل علی محمد و علی آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم فی العالمین انک حمید مجید».(2)

5. بخاری در کتاب دعوات، باب صلوات علی النبی، به سند خود از عبدالرحمان بن ابی لیلی روایت کرده که گفت:

کعب بن عجزه مرا دید و گفت که می خواهی هدیه ای به تو بدهم؟ روزی رسول خدا صلی علیه و آله وسلم بر ما وارد شد. عرض کردیم: یا رسول الله، فهمیدیم که چگونه به تو سلام کنیم، حال بفرمایید که چگونه صلوات بفرسیم؟ فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد.. الخ».(3)

باز بخاری در صحیحش به سند خود از «ابو سعید خدری» روایت کرده است که گفت:

گفتیم ای رسول خدا، این سلام است [که فهمیدیم] پس چگونه برتو صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد عبدک و رسولک کما صلیت علی آل ابراهیم و بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی آل ابراهیم».(4)

بخاری در جاهای مختلف این روایت را نقل کرده است.(5)

ص:30

6. حمیدی نیز در کتاب «الجمع بین الصحیحین» از مسند ابی مسعود عقبة بن عمرو انصاری روایت کرده که گفت:

روزی رسول خدا صلی علیه وآله وسلم بر ما وارد شد؛ در حالی که ما در مجلس سعد بن عباده نشسته بودیم. بشیر، پسر سعد عرض کرد: یا رسول الله به حکم قرآن کریم، ما مأمور شدیم بر تو صلوات بفرستیم، پس چگونه بفرستیم؟ رسول خدا سکوت کرد، آن قدر که گفتیم ای کاش بشیر این سؤال را نکرده بود، آنگاه رسول خدا فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و بارک علی محمد و علی آل محمد کما بارکت علی آل ابراهیم فی العالمین انک حمید مجید».(1)

7. ثعلبی نیز به سند خود در تفسیر آیه:

إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً2

روایت کرده که گفت:

گفتیم: ای رسول خدا طرز سلام دادن بر تو را دانستیم، پس چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ فرمود بگویید: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید و بارک علی محمد و آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید».(2)

8. ابن حجر هیثمی در «صواعق المحرقه» می نویسد:

آیه شریفه: إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً را باید دومین آیه درباره اهل بیت دانست، زیرا از «کعب بن عجزه» روایت صحیح شده که گفت: وقتی این آیه بر رسول خدا صلی علیه وآله وسلم نازل شد, عرض کردیم: طریقه سلام دادن بر تو را دانستیم، بفرما چگونه بر شما اهل البیت صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد تا آخر».

ص:31

پس از این سؤال اصحاب بعد از نزول آیه و پاسخ آن جناب به روشنی استفاده می کنیم که امر در آیه به صلوات بر همه اهل بیت بوده و غیر رسول خدا صلی علیه وآله وسلم نیز مندرج در آیه بوده اند، چه اگر غیر این بود، اصحاب نباید پرسیده باشند که چگونه بر تو صلوات بفرستیم و رسول خدا صلی علیه وآله وسلم هم آن طور جواب نمی داد. و از جواب پیامبر می فهمیم که آن جناب سایر اهل بیت را هم قائم مقام خود قرار داده، و همین طور هم هست برای اینکه منظور از صلوات بر پیغمبر احترام و تعظیم اوست و تعظیم اهل بیت او نیز تعظیم اوست، و به همین جهت در داستان کساء وقتی آنان را داخل کساء کرد، عرض کرد:

«اللهم انهم منی و انا منهم؛ بارالها اینان از من هستند و من از ایشانم». خدایا، پس صلوات و رحمت و مغفرت و رضوان خود را شامل حال من و ایشان بکن. و معلوم است که اگر خدا خواسته باشد این دعا را در حق آن حضرت مستجاب کند، باید بر آل او هم صلوات فرستاده و از مؤمنین نیز خواسته باشد که بر او و هم بر آل او صلوات بفرستند. این بود گفتار ابن حجر.(1)

از کلام ابن حجر برمی آید که آیه شریفه به عنوان استجابت دعای اصحاب کساء نازل شده است. در حدیث کساء دیدیم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بعد از داخل کردن امام علی، حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام در درون کساء دعا کرد و از خدا خواست که صلوات خود را بر آنان اختصاص دهد. متقضای استجابت دعا هم همین است که هم بر خود او و آل او صلوات بفرستند و هم از مؤمنان بخواهد که بر او و آل او صلوات بفرستند.

9. فخر رازی هم بعد از نقل کلام ابن حجر می گوید:

آل رسول در پنج مزیت با آن حضرت برابرند. اول در سلام که در نماز می گوییم: «السلام علیک ایها النبی» و خدا فرمود: سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ دوم در صلوات بر او که باید بر او و اهل بیتش سلام فرستاد. سوم در طهارت که خدا فرماید: (طه) یعنی ای طاهر، آن وقت در جای دیگر اهل بیتش را هم شرکت داده و فرموده: وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً . چهارم در اینکه صدقه بر آن حضرت حرام است و بر اهل

ص:32

بیتش نیز حرام است. پنجم در محبت که یک جا می فرماید: فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ و جای دیگر فرموده: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .(1)

اما بسیار عجیب است که با وجود این همه روایاتی که درباره کیفیت صلوات بر محمد صلی علیه وآله وسلم در کتب صحاح آنها وارد شده، ولی آنها هنگام فرستادن صلوات بر پیامبر صلی علیه وآله وسلم از گفتن لفظ (آل) امتناع می ورزند و تنها می گویند: «صلی الله علیه وسلم». این موضوع، جز عناد زشت و جهالت روشن، چیزی دیگر نیست. من بسیاری از کتب آنها را دیده و به گفت و گوهای آنها گوش داده ام. جایی ندیده ام به همراه پیامبر صلی علیه وآله وسلم، بر آلش نیز صلوات بفرستند، جز خاتمه بعضی از کتابها؛ با وجود اینکه این حدیث در تمامی کتب صحاح اهل سنت نقل شده است؛ از جمله:

بخاری، ج 3؛ کتاب التفسر، باب 452، ص 489، ح 1222، ح 4؛ کتاب الدعوات، باب 734 ص 434، ح 1224.

مسلم، ج 1، کتاب الصلوه، باب 17، ص 386، ح 406 و 405، (مؤسسه عزالدین للطباعه و النثر).

نسائی، ج 2، باب کیفیت الصلاة علی النبی، ص 47.

الترمذی، ج 2، باب 20، من ابواب الصراق، ص 302، ح 483.

ابن ماجه، ج 1، باب الصلاة علی النبی، باب 25، ص 203، ح 904.

ابو داوود، ج 1، باب الصلاة علی النبی، ص 207، ح 978، 977 و 976.

الدارمی، ج 1، باب الصلاة علی النبی، ص 356، ح 1363 و 1342.

می خواهیم بدانیم چگونه باید بر شما درود و صلوات بفرستیم. رسول خدا صلی علیه وآله وسلم فرمود:

هنگام درود بر من، بگویید: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد...». در روایت «حاکم نیشابوری» آمده، پرسیدند: چگونه بر شما اهل بیت درود بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد...». حاکم گفته سؤالی که مردم مطرح کرده، به عرض رسول خدا صلی علیه وآله وسلم رسانیدند، پس از نزول آیه مزبور بود و پاسخی که رسول اکرم صلی علیه وآله وسلم داده که بگویید: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد...»، دلیل آشکاری است که دستور درود فرستادن بر اهل بیت پیغمبر صلی علیه وآل وسلم و خاندان دیگر او، مراد و منظور آیه بوده است. و اگر اهل بیت پیغمبر صلی علیه وآله وسلم مصداق آیه منظور نباشند، از درود فرستادن بر اهل بیت پیغمبر صلی علیه وآله وسلم، آن هم به دنبال نزول آیه، سؤال نمی کردند و رسول خدا صلی علیه وآله وسلم هم به آنها چنان پاسخی که یادآوری شد، نمی داد، و از آنجا که به آنها این گونه پاسخ داده، دلیل بر آن است که درود بر «اهل بیت» مصداق آیه بوده و یکی از افراد مأمور به به شمار می آیند. همچنین پیغمبر اکرم صلی علیه وآله وسلم هم، خانواده خود را مقام نفس خود، قرار داده و درود بر آنان را لازم دانسته است؛ به دلیل آنکه منظور از درود فرستادن بر پیغمبر صلی علیه وآله وسلم، رعایت مقام آن حضرت است و اهل بیت پیغمبر صلی علیه وآله وسلم هم، از آن عظمت برخوردارند. این است که پیغمبر اکرم صلی علیه وآله وسلم هنگامی که «اهل بیت» پیغمبر صلی علیه وآله وسلم، در زیر کسا قرار گرفتند، فرمود: پروردگارا! اینان «اهل بیت» من می باشند و از من به شمار می آیند و من هم، از آنها هستم. اینک، درود و رحمت و بخشش و خرسندی خودت را برای من و ایشان نصیب فرما. مقتضای استجاب دعای مزبور، آن است که خدای تعالی اهل بیت رسول اکرم صلی علیه وآله وسلم را در درود بر او، هم ردیف نبی گرامی صلی علیه وآله وسلم قرار داده و از مؤمنان بخواهد تا همراه با پیغمبر اکرم صلی علیه وآله وسلم برآنان نیز درود بفرستند.(1)

ص:34

ب) وهبة الزحیلی صاحب تفسیر المنیر ذیل آیه مودت مصادیق نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را چنین معرفی می کند:

وهم کما جاء فی بعض الاحادیث علی، فاطمة، الحسن و الحسین فمراعاة قرابتهم و حبهم و احترامهم واجب بالنص القرآنی المذکور، لذا شرع الدعاء لهم فی خاتمة التشهد فی الصلاة، و هو منصب عظیم و هو قوله: اللهم صل علی محمد و علی آل محمد و ارحم محمدا و آل محمد و هذا تعظیم لم یوجد فی حق غیر الآل ممایدل علی ان حب آل محمد واجب؛(1)

آنها هم چنانکه در برخی احادیث بیان شده امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام هستند، و مراعات قرابت، دوستی و احترامشان بنابر نص قرآن برهمگان واجب است، این گونه است که خداوند در انتهای تشهد نماز، دعا و سلام برآنها را تشریع نموده و این منصبی عظیم و شأنی والاست، دعا این است «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد» و این تعظیمی است که در حقّ غیر آل محمد علیهم السلام یافت نمی شود و دلیلی است (محکم) بروجوب محبت آل محمد علیهم السلام.

او سپس خلاصه ای از سخن زمخشری را درباره دوستی آل محمد علیهم السلام می آورد و کلام خود را با گفته امام شافعی در این مورد ختم می کند.

ج) ابن کثیر ذیل آیه مودت پس از بیان روایات صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام می گوید:

ومن ههنا ذهب الشافعی رحمه الله الی ان یحب علی المصلی ان یصلی علی آل رسول الله فی التشهد...؛(2) بدین سبب است که شافعی صلوات فرستادن بر پیامبر و آل او را در آخر تشهد واجب دانسته است.

ابن کثیر در تکمیل این سخن می گوید: «فانّا قد روینا وجوب ذلک؛ ما وجوب صلوات و سلام بر رسول خدا و آلش علیهم السلام را در نماز روایت نموده ایم».

ص:35

او حدیث درود فرستادن بر رسول الله صلی الله علیه و آله را به روایت اشخاص ذیل می داند:

ابن مسعود، ابو مسعود البدری، جابر بن عبدالله، از صحابه و شعبی و امام باقر علیه السلام و مقاتل بن حیان از تابعین.

ابن کثیر در ادامه کلام خود می گوید کسانی سلام و درود بر رسول الله و آل او را واجب می دانند، از جمله: «البندنیجی، سلیم الرازی و صاحبه نصر ابن ابراهیم المقدسی، و نقله امام الحرمین و صاحبه الغزالی قولاً عن الشافعی».

ابن کثیر مانند غالب مفسرین کلام خود را با احادیث فضیلت صلوات بر رسول الله صلی الله علیه و آله ختم می کند. این گونه احادیث، نشان از جایگاه والای «سلام بر محمد و آلش» در شریعت اسلام دارد، چون همگان اتفاق دارند که هنگام فرستادن درود بر محمد صلی الله علیه و آله وسلم باید بر آل او هم سلام و درود فرستاد. اینک از روایات بی شماری که در این باب وارد شده به ذکر چند نمونه به نقل از ابن کثیر بسنده می کنیم.

الف) ان ابخل الناس من ذکرت عنده فلم یصل علی؛ رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند:

بخیل ترین مردم کسی است که من را نزد او یاد کنند و او بر من سلام نفرستد.

ب) اولی الناس فی یوم القیامة اکثرهم علی صلوة؛ اولین کسانی که روز قیامت به من ملحق می شوند، کسانی هستند که بر من بسیار درود و سلام می فرستند.

ح) ان جبرئیل علیه السلام قال لی الا اشرک ان الله عزوجل یقول: من صلی علیک صلیت علیه ومن سلم علیک سلمت علیه؛(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: جبرئیل به من گفت: خداوند فرموده هر کس بر تو درود فرستد من هم بر او درود می فرستم و هر کس بر تو سلام دهد من هم به او سلام می دهم.

ص:36

این روایات، متضمن این است که پیامبر در تعظیم صلوات، «آل» خود را مثل نفس خود قرار داده است.

فقیه شافعی ابن مغازلی در روایتی که از «تنوخی» نقل کرده گفته: «ان الصلاة علی النبی وآله فریضه فی الصلاة؛ صلوات بر پیامبر و آلش در نماز واجب است». و نیز ابوحنیفه گفته: «الصلاة علی النبی و آله فریضه فی الصلاة».(1)

د) مظهری یکی دیگر از مفسرین اهل سنت می گوید:

ابی مسعود الانصاری، قال: قال رسول الله صلی الله علیه و (آله) وسلم: من صلی صلاة و لم یصل فیها علی و علی اهل بیتی لم یقبل منه؛(2) ابومسعود انصاری می گوید: رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: هر کس نماز گزارد و در آن، بر من و اهل بیتم سلام نفرستد از او قبول نمی شود.

مظهری در ادامه می گوید:

این حدیث را ابن جوزی از طریق دارقطنی روایت کرده، و می گوید: در سند آن جابر جعفی ضعیف است، اما حاکم و بیهقی روایت دیگری از یحیی بن السباق از طریق ابن مسعود نقل نموده اند که «اذا تشهد احدکم فلیقل اللهم صل علی محمد و علی آل محمد و بارک علی محمد و علی آل محمد و ارحم محمد و آل محمد کما صلیت و بارکت و ترحمت علی ابراهیم و علی آل ابراهیم انک حمید مجید».(3)

لازم به ذکر است که ابن غضائری درباره جابر بن یزید جعفی که از یاران امام باقر و امام صادق علیهما السلام است می گوید:

«الکونه ثقة فی نفسه؛ در وثاقت شخصی جابر تقریباً تردیدی نیست».

اگر عده ای در روایات او تردیدهایی نموده اند به خاطر وجود اشخاصی مثل عمرو بن ثمره و مفضل بن صالح در سند احادیث اوست چرا که اینها افراد مورد اعتمادی نیستند. اما آنچه

ص:37

که اینجا بیان شده این است که خود جابر ضعیف می باشد (سخن ابن جوزی) ولی چنین چیزی ثابت نشده، مگر اینکه بگوییم چون او شیعی است ابن جوزی او را ضعیف دانسته؛ در حالی که این دلیل قانع کننده ای نیست.(1)

البته روایت های صحیح دیگری این روایت را تقویت می کند. از این رو در ادامه نام کسانی را ذکر می کنیم که قائل اند با نفرستادن سلام و درود بر آل محمد علیهم السلام در تشهد، نماز باطل است:

1. قاضی عیاض، الشفاء، ج 2، ص 2.55. الصواعق المحرقه، ص 22 (ط عبداللطیف، مصر) 3. محمد بن عثمان البغدادی، المنتخب من الصحیحین، ص 4 4. شارق الانوار، ص 92 (ط مصر) 5. بیهقی، سنن، ج 20، ص 371 (حیدرآباد) 6. سخاوی، قول البدیع، ص 126 (حلب) 7. ابن حجر هیتمی، الدرالمنضور، ص 8.12. علامه باکثیر الحضری، وسیلة المآل، ص 72 (دمشق) 9. النبهانی، انوار المحمدیه، ص 428 (بیروت) 10. عبدالحفیظ الفهری، الآیات و البینات، ص 148 (ط رباط) 11. ولی الله بن الشیخ عبدالرحیم، الحجة البالغه، ج 1، ص 12 (ط المنیریه، قاهره) 12. ارحج المطالب، ص 218 (ط لاهور) 13. ینابیع المودة، ص 14.192. ابوبکر الحضرمی، رشحة الصادی، ص 31، حدیث امام محمد باقر قال الامام ابوجعفر محمد الباقر ابن علی بن الحسین رضی الله لو صلیت صلوة لم اصل فیها علی النبی صلی الله و آله و سلم و لا علی اهل بیته لرأیت انها لم تتم (ط قاهره) 15. المستدرک، ج 1، ص 169 (ط حیدر آباد) 16. ذهبی، تلخیص المستدرک، ج 1، ص 269 (ذیل مستدرک) 17. مجمع الزوائد، ج 2، ص 144 (ط القدسی قاهره) 18. خازن، تفسیر لباب التأویل، ج 4، ص 100 (ط قاهره) 19. قسطلانی، ارشاد الساری، ج 7، ص 20.365. ابن قیم جوزی، الصلاة حکم تارکها، ص 171 (ط الامام ف قاهره) 21. السخاوی، القول البدیع، ص 27.

برای مطالعه بیشتر در مورد إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ و صلوات بر پیامبر و آل پیامبر علیهم السلام به منابع ذیل مراجعه فرمایید:

ص:38

صحیح بخاری، ج 4، ص 146 و ج 8، ص 77 و ج 6، صص 120-121 (ط الابیربه مصر)؛ مسند طیالسی، ص 142 (ط حیدر آباد)؛ سنن دارمی، ج 1، ص 309 (دمشق)؛ سنن نسائی، ج 1، صص 189-190 (میمنیه مصر)؛ جامع البیان طبری، ج 22، صص 23، 43، 44 (ط الحلبی مصر)؛ ابن حزم، المعلی، ج 4، ص 135 (قاهره)؛ موضوع اوهام، ج 2، ص 468 (ط حیدر آباد)؛ تاریخ بغداد، ج 6، ص 216 (ط قاهره)؛ سنن بیهقی، ج 2، صص 146، 147، 378 (ط حیدرآباد)؛ الساعاتی، بدایع المنن، ج 1، ص 92 (ط قاهره)؛ النمیری، الاعلام بفضل الصلاة علی النبی، صص 5-29 (ط حلب)، ابن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج 6، ص 418 (ط المکتب الاسلامی، دمشق)؛ مشکل الآثار، ج 3، صص 71 و 98 (ط حیدرآباد)؛ بغوی، معالم التزیل، ج 5، صص 225-226 (ط قاهره)؛ السخاوی، القول البدیع، صص 25، 27، 28 (حدیث امام حسین) 29 و 30 (ط حلب)؛ تفسیر ثعلبی، ذیل آیه؛ ذخائر العقبی، ص 19 (ط قاهره)؛ منهاج السنه، فصل 4، ص 65 (ط قاهره)؛ تاریخ ابن عساکر، ج 4، ص 450؛ ارشاد الساری للقسطلانی، ج 5، ص 428 و ج 7، ص 365 و ج 9، ص 244 (ط مصر)؛ نظم دررالسمطین، ص 45 (ط مطبقه القضاء)؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن، ج 8، صص 114، 115، 118 (ط بولاق مصر)؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج 1، ص 172 (ط مصر)؛ فتح الباری، ج 8، ص 432 (ط مصر)؛ بدرالدین العینی، عمدة القاری، ج 15، ص 264 (ط المنیریه مصر)؛ تفسیر خازن، ج 5، ص 225 (قاهره)؛ الیافعی، الارشاد و التطریز، ص 236 (قاهره)؛ سیوطی، الجامع الصغیر، ص 219 (ط مصر)؛ ابن قیم جوزی، اعلام الموقعین، ج 4، ص 309 (ط السعاده، قاهره)؛ ابن حجر الهیتمی، الدر المنضور، صص 12 و 15؛ المختصری من المختص، ج 1، ص 54 (ط حیدر آباد)؛ الطبقات الشافیعه الکبری، ج 1، ص 95 و ج 2، ص 152 (ط القاهره)؛ سمرقندی، تنبیه الغافلین، ص 148 (ط قاهره)؛ النویری، نهایة الارب، ج 5، ص 308 (ط قاهره)؛ فتح البیان، ج 7، ص 313؛ الفتح الکبیر، ج 1، ص 129 و ج 2، ص 304 و ج 2، ص 190 (ط مصر)؛ آلوسی، الاغتراب، ص 112؛ آلوسی، الانوار المحمدیه، ص 423؛ منتخب الصحیحین، ص 129 (ط مصر)؛ تفسیر الوصول، ج 1، ص 233 (ط لکهنو)؛ ارحج المطالب، صص 111 و 317 و ج 3، ص 288 و ج 5، ص 50 و ج 3، ص 101؛ البیان و التعریف، ج 2، ص 134 (ط حلب)؛ الاتحاف زبیدی، ج 3، ص 78 (ط مصر)؛ موطأ مالک، ج 1، ص 137 (ط الحلبی مصر)؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 16 (ط محمد علی صبیح مصر)؛ ابن الابار البلنسی، المعجم، ص 53؛ احمد القدوسی، سنن الهدی، ص 56؛ عبدالکریم الرافعی، التدوین، ج 1، ص 90؛ ابن عبدالبر، تجرید التمهید، ص 185 (ط قاهره)؛ سیوطی، بغیة

ص:39

الوعاة، ص 443 (ط قاهره)؛ محمد بن اطفیش، شامل الامل و الفرع، ص 105 (ط قاهره)؛ علامه ساعاتی، بدایع المنف، ج 1، ص 90 (ط قاهره)؛ بخاری، التاریخ الکبیر، ج 2، رقم 1، ص 350 (ط حیدر آباد)؛ قاضی عیاض، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ج 2، صص 60-61 (ط آلاستانه)؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابه، ج 1، ص 547 (ط مصطفی محمد، مصر)؛ شهاب الدین احمد الابشهی؛ المستطرف، ج 2، ص 268 (ط قاهره)؛ الدینوری؛ عمل الیوم و اللیلة، ص 103 (ط حیدرآباد الدکن)؛ حمیدی، الجمع بین الصحیحین، ج 2، ص 502؛ الکازردنی، المنتقی فی سیره المصطفی، (روایت ابی سعید الخدری)؛ سیوطی، ذیل اللئالی، ص 153 (ط لکهنو)؛ الشیخ عبدالحفیظ الفهری، آی ات و البینات، صص 240، 248 (ط المطبعة الرظیه)؛ مسند احمد، ج 1، ص 162، به طریق مختلف؛ الذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 3، ص 133 (ط دارالمعارف، مصر)؛ نووی، شرح صحیح مسلم، ج 4، ص 124 (ط قاهره)؛ نووی، الاذکار، ج 6، صص 40، 77، 323؛ الزبیدی، تاج العروس، ج 7، ص 105 (ط قاهره). حدیث مذکور به 45 شکل روایت شده است (ر. ک: ملحقات احقاق الحق، صص 606-611).

علی علیه السلام نیز می فرمایند: «یاسین» محمد صلی الله علیه و آله است و ما «آل یاسین» هستیم.(1)

بدین سان پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، مسئولیت عظیم و پرافتخار تفسیر و تبیین قرآن را آشکارا از آفریدگار خود دریافت نمود و هدایت بشر را از رهگذر تبیین قرآن و مفاهیم والایش دنبال کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که جز به رضای خدایش سخن نمی گفت، بارها بر وجود پیوندی ریشه دار و ناگسستنی میان قرآن و اهل بیت معصومش علیهم السلام تأکید نمود و این حقیقت را در زمان های پیاپی و به مناسبت های گوناگون به گوش همگان رسانید، تا حجت را بر آنان تمام ساخته باشد.

حدیث مشهور ثقلین، از جمله ده ها سخن زرین و گهرباری است که از وجود مبارک پیامبر درباره اهل بیت علیهم السلام به یاد مانده است. سند و دلالت این حدیث، به قدری روشن است که چنانچه درباره پیوند اهل بیت علیهم السلام با قرآن، هیچ سخن دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وجود نداشت، همه حقیقت جویان را بس بود تا در برابر همتایی آنان با قرآن، فروتنانه سر تعظیم و تسلیم به زیر افکنند.

احمد بن حنبل، از پیشوایان بزرگ اهل سنت، در یک نقل، این حدیث نبوی را با اسناد به زید بن ارقم، صحابی مشهور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین نقل کرده است:

روزی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در مجلسی بین مکه و مدینه که به غدیر خم مشهور است، در میان ما ایستاد و به ایراد خطبه پرداخت، پس از حمد و ثنای الهی و پند و اندرز به حاضران فرمود:

الا یا ایها الناس، انما بشر مثلکم، یوشک ان یأتینی رسول ربی - عزوجل - فاجیب، و انّی تارک فیکم الثقلین؛ اولهما کتاب الله - عزوجل - فیه الهدی و النور فخذوا بکتاب الله تعالی و استمسکوا به، فحثّ علی کتاب الله و رغب فیه، ثم قال: و اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی؛(1) ای مردم! بدانید که همانا در آستانه دیدار با پروردگار هستم، و این در حالی است که دو شیء گرانبها را در میان شما

ص:42

باقی می گذارم، نخستین آن دو، کتاب خداست که مایه هدایت و نور است، پس بدان چنگ زنید و قرآن را دریابید.

زید می گوید، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از آن که مردم را برای روی آوردن به قرآن ترغیب و تشویق نمود، فرمود:

[و شیء گرانبهای دیگری که پس از خود به جا می گذارم] اهل بیت من است و من شما را به اهل بیتم توجه می دهم و این جمله را سه بار تکرار کرد.

لازم به ذکر است این حدیث از زید بن ارقم است، ولی از پیامبر خدا روایات بسیاری وارد شده که نشان می دهد منظور از اهل بیت امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام هستند.

د) انا تارک فیکم الثقلین، الحدیث.(1)

2. فخزر رازی

الف) از وی نقل شده است: «قال علیه السلام: انی تارک فیکم الثقلین».(2)

لازم به ذکر است استناد این جز به رازی محرز نیست و آن چنا نکه از کشف الظنون(3) بر می آید آن را «القمولی» و «القاضی شهاب الدین» کامل نموده اند.

ب) ایشان در کتاب الحصول خود نیز می آورد: انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا به کتاب الله و عترتی.(4)

3. جمال الدین قاسمی

وی نیز همان لفظی را که از فخر رازی نقل کردیم (قسمت الف) در کتاب خود آورده است.(5)

4. آلوسی

الف) وانت تعلم ان ظاهر ماصح من قوله صلی الله علیه و آله: انی تارک فیکم خلیفتین و فی روایة ثقلین کتاب الله حبل ممدود مابین السماء و الارض و عترتی اهل بیتی، انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، یقتضی ان النساء المطهرات غیر داخلات فی اهل البیت الذین هم احد الثقلین.(6)

ص:44

ب) انی تارک فیکم ثقلین: اولهما کتاب الله فیه الهدی و النور، فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به فحث علی کتاب الله و رغب فیه ثم قال: و اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی.

در ادامه نیز حدیثی می آورد که اهل بیت کسانی اند که صدقه بر آنها حرام است؛ البته آل علی علیه السلام، عقیل، جعفر و عباس را برمی شمارد.(1)

ج) انی تارک فیکم خلیفتین: کتاب الله عزوجل حبل ممدود ما بین السماء الارض و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض.

سپس هم می گوید در این مضمون اخبار زیادی وارد شده است.(2)

5. ابوحیان اندسی

وی این حدیث را با عبارات ذیل نقل کرده است:

انی تارک فیکم الثقلین، انه لن تعمی ابصارکم ولن تضل قلوبکم و لن تزل اقدامکم و لن تقصر ایدیکم، کتاب الله سبب بینکم و بینه، طرفة بیده و طرفة بایدیکم، فاعملو بحمکمه، و آمنوا بمتشابه واحلوا حلاله و حرموا حرامه، الا و اهل بیتی و عترتی و هو الثقل الآخر فلا تسبوهم فتهلکوا.(3)

6. بغوی

الف) انی تارک فیکم الثقلین: کتاب الله و اهل بیتی. اذکرکم الله فی اهل بیتی.(4)

بغوی هم نقل کرده که به زید بن ارقم گفته شد اهل بیت چه کسانی هستند و او همان گفته قبلی را که در تفسیر ابن کثیر ذکر کردیم برمی شمارد.

ص:45

ب) انا تارک فیکم ثقلین اولهما کتاب الله فیه الهدی و النور فخذوا بکتاب الله و استمسکوا به - فحث علی کتاب الله و رغب فیه - ثم قال: اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی.(1)

7. ثعلبی

الف) وقال النبی: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی.(2)

ب) انی تارک فیکم الثقلین خلیفتی ان اخذتم بهما لن تضلوا بعدی.(3)

قندوزی حنفی می گوید: «این حدیث را ثعلبی هم نقل نموده است».(4)

ج) انی ترکت فیکم الثقلین ان اخذتم بهما لن تضلوا، احدهما اکبر من الآخر کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی، الا و انهما لن یفترقا. حتی یردا علی الحوض.(5)

8. حاکم حسکانی

عن ابی جعفر: انه سأله عن قوله الله تعالی أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ قال: نزلت فی علی بن ابن طالب، قلت: ان الناس یقولون فما منعه ان یسمی علیاً و اهل بیته فی کتابه؟ فقال ابوجعفر: قولوا لهم ان الله انزل علی رسوله الصلاة و لم یسّم ثلاثا و لا اربعاً حتی کان رسول الله و انزل أَطِیعُوا اللّهَ فنزلت فی علی و الحسن و الحسین و قال رسول الله: اوصیکم بکتاب الله و اهل بیتی ان سألت الله ان الا یفرّق بینهما حتی یوردهما علی الحوض فاعطانی ذلک.(6)

ص:46

9. خازن

الف) قال رسول الله: انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا بعدی، احدهما اعظم من الآخر و هو کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، فانظرو کیف تخلفونی فیهما.(1)

ب) ألا و انیّ تارک فیکم ثقلین؛ احدهما کتاب الله هو حبل الله من اتبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی ضلالة و اهل بیتی اذکرکم الله من اهل بیتی، ثلاث مرات.(2)

ج) انی تارک فیکم ثقلین، اولهما کتاب الله فیه الهدی و النور، فخذوا بکتاب الله و استمسکوا به فحث علی کتاب الله و رغب فیه - ثم قال: اهل بیتی اذکرکم الله فی اهل بیتی....(3)

د) انی تارک فیکم ثقلین کتاب الله و عترتی.(4)

ه) حدیث زید بن ارقم که فردی با نام حصین از او می پرسد اهل بیت چه کسانی اند و او پاسخ می دهد.(5)

10. خطیب شربینی

الف) قال صلی الله علیه و آله وسلم: انی تارک فیکم الثقلین؛ کتاب الله عزوجل و عترتی.(6)

ب) زید بن ارقم عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم انه قال: انی تارک فیکم، کتاب الله و اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی؛ قیل لزید: فمن اهل بیتی، فقال: هم

ص:47

آل علی و....(1)

11. سیوطی

الف) قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا بعدی، احدهما اعظم من الآخر: کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی و لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما.(2)

ب) قال رسول الله: انی لکم فرط و انکم واردون علی الحوض، فانظروا کیف تخلفونی فی الثقلین. قیل: و ما الثقلان یا رسول الله؟ قال: الاکبر کتاب الله عزوجل سبب طرفه بیدالله و طرفه بایدیکم، فتمسکوا به لن تزالوا أو لاتضلوا، و الاصغر عترتی و انهما لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض و سألت لهما ذاک ربی فلا تقدموهما لتهلکوا و لا تعلموهما فانهما اعلم منکم.(3)

12. عبدالحق اندلسی

الف) روی عنه رسول الله قال: انی تارک فیکم الثقلین، انه لن تعمی ابصارکم و لن تضل قلوبکم و لن تزل اقدامکم و لن تقصر ایدیکم، کتاب الله سبب بینکم و بینه، طرفه بیده و طرفه بایدیکم فاعلموا بمحکمه، و آمنوا بمتشابهه و احلوا حلاله، و حرموا حرامه، الا و عترتی و اهل بیتی، هو الثقل الآخر فلا تسبقوهم فتهلکوا.(4)

ب) وقال النبی صلی الله علیه و آله وسلم: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی.(5)

ص:48

13. غسان حمدون

او درباره این حدیث شریف می گوید:

وقد ثبت فی الصحیح ان رسول الله صلی الله علیه وآله و سلم، قال فی خطبته بغدیر خم انی تارک فیکم الثقلین: کتاب الله و عترتی و انهما لم یفترقا حتی یردا علی الحوض.(1)

14. جمال الدین قاسمی

الف) انی تارک فیکم ثقلین؛ کتاب الله و عترتی و انهما لم یفترقا حتی یردا علی الحوض.(2)

ب) الا و انی تارک فیکم ثقلین؛ احدهما کتاب الله هوحبل الله من اتبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی ضلالة و عترتی اهل بیتی.(3)

ج) انا تارک فیکم ثقلین؛ اولهما کتاب الله فیه الهدی و النور فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به فحث علی کتاب الله عزوجل و رغب فیه - ثم قال: و اهل بیتی اذکرکم الله فی اهل بیتی قالهما ثلاثا.(4)

در ادامه نیز همان حدیثی را که حصین از زید بن ارقم درباره اهل بیت می پرسد ذکر کرده است.(5)

15. محمد فؤاد عبدالباقی

الا و انی تارک فیکم ثقلین، احدهما کتاب الله هو حبل الله من اتبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی ضلالة و فیه: فقلنا له: من هم اهل بیته و نساءه و قال:

ص:49

لا و اثیم الله، ان المرأة تکون مع الرجل العصر من الدهر ثم یطلقها فترجع الی ابیها و قولها. اهل بیته اصله و عصبة الذین حرموا الصدقه بعده.(1)

لازم به ذکر است که حدیث زید بن ارقم به صورت کامل در ادامه همین حدیث ذکر شده است.

16. رشید الدین میبدی

الف) قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم انی تارک فیکم الثقلین؛ کتاب الله واهل بیتی.(2)

ب) قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم انی تارک فیکم الثقلین؛ کتاب الله واهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی قبل لزید بن ارقم و عن اهل بیته قال هم آل علی.(3)

17. ثعالبی

الف) عن زید بن ارقم: قال رسول الله: قال اما بعد ایّها الناس فانی انا بشر مثلکم یوشک ان یأتینی رسول ربی فاجیب و انا تارک فیکم ثقلین اولهما کتاب الله فیه الهدی و النور فخدوا الکتاب الله و... و اهل بیتی اذکرکم فی اهل بیتی، اذکرکم الله ثلاثا فی اهل بیتی.(4)

ب) قال اهل المعانی کل شیء له قدر و وزن ینافس فیه فهو ثقل، قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی. فجعلها ثقلین اعظاما لقدرهما.(5)

18. شهرستانی

او به نقل از ابوذر می گوید:

ص:50

رسول الله سمعته حین احتضر یقول: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی و انهما لم یفترقا حتی یردا علی الحوض کهاتین، و جمع بین اصبعیه المسبحتین من یدیه و ساوی بینهما و....(1)

بر این اساس، این همه تفاوت و چندگونگی درباره زمان و مکان صدور روایت از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نشان از آن دارد که موضوع قرآن و عترت و پیوند آن دو به قدری برای آن حضرت مهم بوده که در زمان های مختلف، هر فرصتی را غنیمت می شمردند و درصدد اعلان آن به همگان بوده اند.

علامه امینی درباره سند حدیث می نویسد:

«پیشوایان و حافظان حدیث بر صحیح بودن این روایت اجماع دارند.»(1)

همچنین آیت الله بروجردی درباره آن می نویسد:

این حدیث را افزون بر عالمان شعیه، سی و چهار تن از مردان و زنان صحابه و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و بیش از صد و هشتاد تن از بزرگان و دانشمندان نامی و محدثان نام آشنای اهل تسنن، در کتاب های سنن و جوامع حدیثی خود با سندهای صحیح نقل کرده اند.(2)

درباره راویان حدیث شریف ثقلین از میان صحابه باید گفت که این حدیث شریف در میان علمای مذهب اهل بیت علیهم السلام و اهل سنت از شهرتی بسیار برخوردار است. بدون شک چنین جایگاهی ناشی از وجود آن حدیث در منابع متعدد فریقین و نیز نقل آن توسط تعداد قابل توجهی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله است. طبق تحقیقات انجام گرفته، حدیث شریف ثقلین توسط سی و هفت تن از اصحاب پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و اله نقل و روایت شده است که عبارت اند از:(3)

1 - امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام 2 - فاطمه زهرا سلام الله علیها 3 - امام حسن مجتبی علیه السلام 4 - امام حسین علیه السلام 5 - ابوایوب انصاری 6 - ابوذر غفاری 7 - ابورافع 8 - ابوسعید خدری 9 - ابو شریح خزاعی 10 - ابوقدامه انصاری 11 - ابولیلی انصاری 12 - ابوالهیثم ابن التیهان 13 - ابوهریره 14 - ام المؤمنین ام سلمه 15 - ام هانی خواهر امام علی علیه السلام 16 - انس بن مالک 17 - براء بن عازب 18 - جابر بن عبدالله

ص:52

انصاری 19 - جبیر بن مطعم 23 - زید بن ثابت 20 - حذیفة بن اسید غفاری 21 - حذیفة بن یمان 22 - خزیمة بن ثابت (ذوالشهادتین) 25 - سعد ابن ابی وقاص 26 - سلمان فارسی 27 - سهل بن سعد 28 - ضمیره اسلمی 29 - طلحة بن عبیدالله تمیمی 30 - عامر بن لیلی بن ضمره 31 - عبدالرحمن بن عوف 32 - عبدالله بن حنطب؛ 33 - عبدالله بن عباس 34 - عدی بن حاتم 35 - عقبة بن عامر 36 - عمر بن خطاب 37 - عمرو بن عاص.

گفتنی است همین حدیث شریف از امام باقر، امام صادق، امام رضا و امام هادی علیهم السلام نیز نقل شده است.

همچنین میرحامد حسین هندی (م 1306 ق) در کتاب گرانقدر «عبقات الانوار» نام نوزده تابعی و نام بیش از سیصد تن از علما و دانشمندان اهل سنت را آورده است که از قرن دوم تا قرن چهاردهم زندگی می کرده اند و حدیث شریف ثقلین را نقل و روایت نموده اند.(1)

با توجه به اینکه حدیث شریف ثقلین را تعداد قابل توجهی از راویان در منابع فریقین روایت کرده اند، می توان آن را از دیدگاه مذهب اهل بیت علیهم السلام و اهل سنت متواتر معرفی نمود. همچنین علاوه بر علمای حدیثی ما تعدادی از علمای حدیثی اهل سنت نیز این حدیث شریف را صحیح و معتبر نامیده اند که در اینجا به اسامی و کتاب های برخی از آنها اشاره می کنیم.

1 - مسلم بن حجاج نیشابوری (206-261 ق) با نقل حدیث شریف ثقلین در کتاب صحیح خود بر صحت و اعتبار آن حدیث شریف صحه گذاشته که قبلاً روایت زید بن ارقم در همین زمینه ذکر شد.(2)

2 - ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی (209-297 ق) در کتاب الجامع الصحیح خود با نقل دو روایت مربوط به ثقلین، هر دو روایت را (با همان سند) حدیث حسن نامیده است.(3)

3 - حافظ ابوعبدالله حاکم نیشابوری (م 405 ق) حدیث شریف ثقلین را درکتاب خود المستدرک علی الصحیحین ذکر نموده و سپس از نقل آن چنین گفته است:

ص:53

«هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه بطوله؛(1) این حدیث (ثقلین) براساس شرط بخاری و مسلم، حدیث صحیحی است، لکن آن دو، این حدیث را درکتب خود به طور کامل نقل نکرده اند».

4 - حافظ ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی (م 744 ق) در تفسیر خود، ذیل آیه بیست و سوم از سوره شوری، حدیث شریف ثقلین را صحیح نامیده است. متن سخن وی و حدیث مورد نظر چنین است:

وقد ثبت فی الصحیح ان رسول اله صلی الله علیه وآله قال فی خطبته بغدیر: انی تارک فیکم الثلقین: کتاب الله و عترتی و انهما لم یفترقا حتی یردا علی الحوض؛(2)

همانا در [کتاب یا حدیث] صحیح آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در خطبه غدیر خم چنین فرمود: همانا من در میان شما دو چیز سنگین بر جای می گذارم؛ کتاب خدا و اهل بیت من که آن دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا روزی که در کنار حوض بر من وارد شوند.

5 - جلال الدین سیوطی (846-911 ق) نیز در کتاب الجامع الصغیر خود، پس از نقل حدیث شریف «ثقلین» از طریق زید بن ثابت، آن را صحیح معرفی کرده است.(3)

همچنین تعداد دیگری از علما و محدثان مذهب اهل بیت علیهم السلام و اهل سنت نیز در کتب و رسائل خود بر صحیح و معتبر بودن حدیث شریف «ثقلین» اذعان و تأکید کرده اند.

بنابراین به طور کلی می توان گفت کسی نمی تواند در صحت و اعتبار و شهرت این حدیث شریف خدشه ای وارد سازد. چون این حدیث شریف، علاوه بر متواتر بودن، صحیح و معتبر است که این هم مورد اتفاق فریقین است. البته ممکن است قسمتی از احادیث ثقلین دارای سند ضعیف باشد، ولی این امر هیچ آسیبی به سایر احادیث صحیح و با سند معتبر وارد نمی سازد.

ص:54

امامانی از اولاد امام حسین علیهم السلام را اهل بیت خود معرفی نموده است. طبق برخی از روایات موجود، حدیث شریف «ثقلین» دارای ادامه ای است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در آن منظور از اهل بیت علیهم السلام را به طور روشن بیان فرموده است. اعتقاد امامیه و بسیاری از علما اهل سنت نیز در این مورد بسیار روشن و واضح است. آنها معتقدند که منظور از اهل بیت در حدیث شریف ثقلین، امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن، امام حسین و امامان معصوم از اولاد امام حسین علیهم السلام هستند.

2. درباره کاربرد واژه «ثقل» در این حدیث شریف باید یادآور شد که واژه «ثقل» در لغت عرب به معنای هر چیز سنگین است و در مقابل هر چیز سبک به کار می رود. اما در اینکه چرا پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله قرآن و اهل بیت خود علیهم السلام را دو چیز سنگین نامیده است، مظهری می گوید:

«هر چیزی را که دارای قدر و وزن باشد ثقل گویند. رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم کتاب خدا و عترت را به خاطر عظمت قدر آنها و اینکه آنها مستعد تعالی و قرب به خداوند هستند ثقل نامیده است».(1)

در مجموع موارد گفته شده درباره واژه ثقل را می توان در سه عنوان خلاصه کرد:

الف) تمسک و عمل کردن به دستورهای قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام، کار بسیار دشواری است.

ب) با توجه به اینکه در زبان عربی به هر چیز نفیس و با اهمیتی «ثقل» گفته می شود، قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام به خاطر ارزش و اهمیت بسیار والا، ثقلین، یعنی دو چیز نفیس و ارزشمند نامیده شده اند.

ج) برخی از دانشمندان نیز «ثقل» را به معنای بار سفر گرفته و اظهار داشته اند هر فردی که خواهان سعادت دنیوی و اخروی است، باید در این مسیر، بار سنگین قرآن و عترت علیهم السلام را بر دوش کشد تا در نتیجه سعادت خود را تأمین نماید.(2)

ص:56

3. نکته دیگر حدیث ثقلین، جدا نشدن قرآن و اهل بیت علیهم السلام از یکدیگر تا قیامت و اختصاص فهم قرآن به اهل بیت و دوام اهل بیت تا قیامت است.

ابن حجر، با ملاحظه مجموعه روایاتی که واژه «ثقلین» در آن ها آمده و نیز تفاوت در چگونگی عبارت یا کم و زیاد شدن برخی جمله ها در بعضی طرق آن، نکته هایی را در مقام تحلیل و تفسیر این احادیث برداشت کرده است؛ از جمله می نویسد:

در روایت ثقلین، به ویژه در این جمله های پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم: «آگاه باشید که چگونه پس از من با آن دو رفتار می کنید» و «شما را درباره عترتم به نیکی سفارش می کنم.» و «شما را به اهل بیتم توجه می دهم»، تأکید بسیاری بر دوستی ورزیدن با اهل بیت علیهم السلام، نیکی زیاد به آنان و احترام و بزرگداشت آنان، دیده می شود.

این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که خود را بر آن دو مقدم ندارید و از آنان باز نمانید، که در هر دو صورت هلاک می شوید، و درصدد تعلیم آنان نباشید، چرا که اهل بیت علیهم السلام از ما آگاه ترند، دلالت دارد که از میان اهل بیت علیهم السلام آنانی که شایستگی عهده دار شدن درجات عالی و مسئولیت های دینی را دارند، بر دیگران مقدم اند.

و از آنجا که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، آشکارا این مقام را در شأن قریش اعلان کرد و در میان قریش نیز تنها اهل بیت او هستند که مایه فضل و تمایز از دیگران اند، از این رو اهل بیت علیهم السلام سزاواتر و شایسته تر از دیگران هستند...

از مجموع سخنان یاد شده چنین به نظر می رسد که امور سه گانه ای که ذکر شد، یعنی تأکید بر دوستی و احترام و احسان به ایشان و برتری آنان بر دیگران و... تا قیامت استمرار دارد...

در روایات تمسک به اهل بیت علیهم السلام به این نکته اشاره شده است که همان گونه که قرآن تا قیامت جاودان است و لزوم به تمسک به آن ابدی است، شایستگی اهل بیت علیهم السلام برای تمسک به ایشان نیز تا روز قیامت پا برجاست.(1)

ص:57

از این حدیث، دوام امامت اهل بیت علیهم السلام تا زمانی که دنیا باقی است فهمیده می شود؛ چرا که آنها محل رجوع و مرجع مردم پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله در فهم شریعت و قرآن هستند؛ یعنی مرجعیت همراه با عصمتی که نظیر مرجعیت و عصمت قرآن است. قرآنی که لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ . (1) و چون تمسک مردم به قرآن هم ردیف تمسک به اهل بیت آمده، پس آنان باید معصوم باشند، زیرا اگر خطایی از آنها سر زند دیگر شایسته تمسک نخواهند بود، زیرا از قرآن جدا می شوند و عبارت «لن یفترقا» معنی نخواهد داشت. لذا همچنانکه تقدم و تأخر از قرآن صحیح نیست، تقدم و تأخر از عترت هم جایز نیست و هلاکت را در پی خواهد داشت.

عبارت «حتی یردا علی الحوض» کنایه از انقضاء دنیاست و این اشاره لطیفی است که هیچ گاه زمان از این حجت ها خالی نیست، چون اگر خالی باشد دیگر این عبارت «انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض» معنا ندارد.(2)

همانگونه که در حدیث شریف «ثقلین» بیان شده، قرآن و اهل بیت علیهم السلام تا روز قیامت قرین هم اند و از یکدیگر جدا نمی شوند. با توجه به همین نکته می توان نتیجه گرفت که باید تا روز قیامت، برای هر زمانی یک رهبر معصوم از اهل بیت علیهم السلام وجود داشته باشد. این نکته بر وجود حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از وفات یازدهمین رهبر معصوم، یعنی امام حسن عسکری علیه السلام، تا زمانی نامعلوم و نامشخص صحه می گذارد. چون آن حضرت عجل الله تعالی فرجه الشریف با وجود غایب بودن از چشم ها، زنده است و در وقت خود ظهور خواهد نمود و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد.

در واقع انکار وجود امام زمان، عجل الله تعالی فرجه الشریف در قرون گذشته و حاضر، انکار سخن پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله است که از قرین هم بودن قرآن و اهل بیت علیهم السلام تا روز قیامت خبر داده است.

شهرستانی، متکلم و مفسر نامی اهل سنت، در مقدمه تفسیر خود پس از اظهار خرسندی بسیار از اینکه توفیق مطالعه و نگریستن در سخنان بی مانند اهل بیت علیهم السلام نصیبش

ص:58

شده و از این رهگذر بر برخی از اسرار نهفته در قرآن دست یافته، در باب پیوند عترت با قرآن می نویسد:

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، قرآن را به حاملانی از عترت پاکیزه اش و ناقلانی از یاران فروزان و پاکش اختصاص داد. آنان قرآن را به گونه شایسته تلاوت می کنند و در آن غور می نمایند، پس قرآن میراث پیامبر است و عترتش وارثان او هستند، آنان یکی از دو «ثقل» هستند،.... و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جملگی بر این نکته اجماع داشتند که دانش قرآن، ویژه اهل بیت علیهم السلام است، چرا که از علی بن ابی طالب علیه السلام می پرسیدند، آیا شما اهل بیت علیهم السلام جز قرآن به چیز دیگری اختصاص داده شده اید...

... چگونگی این پرسش و استثنای قرآن، نشانه آن است که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بر این امر اتفاق نظر داشته اند که دانش قرآن و علم تنزیل و تأویل آن، ویژه اهل بیت علیهم السلام است.(1)

او در ادامه، دلیل تحیر عده ای را در تفسیر قرآن، عدم تمسک به اسباب واقعی آن، یعنی اهل بیت می داند و می گوید:

«و انما وقع لهم هذا التحیر لانهم ما ارتادوا العلم من بابه، و لم یتعلقوا بذیل اسبابه، فانغلق علیهم الباب، و تقطعت بهم الاسباب، و ذهب بهم المذاهب حیاری ضالین؛ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ ؛ و آیات الله اولیاوه، کما قال تعالی: وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً ؛ و قد قال عزّ من قائل: وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ . و لا کل مستنبط مصیب، والا لبطل فائده «منهم» و «منهم». و اذکر الخبر عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم «علی منّی و انا منه» و قال حین نزلت سورة براءة: «یبلغها رجل منک».(2)

ص:59

این بیان به درستی می رساندکه تنها راه رسیدن به محتوای قرآن، عترت رسول الله صلی الله علیه و آله هستند و کسی که غیر این راه را برود گمراه شده است، زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله در حقّ علی علیه السلام فرمود:

«علیّ منّی و انا من علی «(1)و موارد دیگری که این موضوع را تأیید می کند.

طبق حدیث شریف «ثقلین» قرآن و اهل بیت علیهم السلام تا روز قیامت از یکدیگر جدا نمی شوند و بین آنها رابطه ای ناگسستنی وجود دارد. امام علی علیه السلام در همین زمینه چنین می فرماید:

ان الله تبارک و تعالی طهرنا و عصمنا و جعلنا شهداء علی خلقه و حجته فی ارضه، و جعلنا مع القرآن و جعل القرآن معنا، لا نفارقه و لا یفارقنا؛(2)

همانا خداوند تبارک و تعالی ما را [از گناهان و پلیدی ها] تطهیر نموده و معصوم گردانیده است و ما را برخلق خود شاهدان و در روی زمین خود، حجت های خویش قرار داده است. خداوند متعال ما را همراه قرآن و قرآن را همراه ما قرار داده است. ما از قرآن جدا نمی شویم و قرآن از ما جدا نمی شود.

البته امت اسلامی پس از پیامبر صلی الله علیه وآله بین آن دو امانت بزرگ جدایی انداختند؛ به گونه ای که عده ای از مسلمانان به دنبال قرآن رفتند و اهل بیت علیهم السلام را کنار گذاشتند و عده ای دیگر نیز اهل بیت علیهم السلام را گرفتند و قرآن را رها کردند و تنها عده بسیار کمی به وصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله عمل کردند و از قرآن و اهل بیت علیهم السلام اطاعت نمودند.

بدون شک، دسته اول و دسته دوم رستگار به شمار نمی آیند و تنها گروه رستگار و سعادتمند، دسته سوم خواهند بود که هم از قرآن و هم از اهل بیت علیهم السلام اطاعت می کنند، زیرا آنها راسخان در علم و مصداق اتم و اکمل «اهل الذکر» و عالم بر تفسیر و تأویل قرآن اند. اهل بیت تنها مرجع فهم مردم، درهای هدایت، کشتی نجات و چراغ های راه اند.

ص:60

هیثمی این مقارنه قرآن و عترت را چه زیبا بیان می کند:

سمی رسول الله القرآن و عترته ثقلین؛ لأن الثقل کل نفیس خطیر مصون، و هذان کذلک، اذ کل منهما معدن للعلوم اللدنیه و الاسرار و الحکم العلیة و الاحکام الشرعیة، و لذا حث رسول الله علی الاقتداء و التسمک بهم و التعلم منهم.

وقال: الحمد لله الذی جعل فینا الحکمة اهل البیت، و قیل: سمیا لثقل وجوب رعایة حقوقهما.

ثم الذین وقع الحث علیهم منهم انما هم العارفون بکتاب الله و سنة رسول: اذ هم الذین لا یفارقون الکتاب الی الحوض و یؤیده الخبر السابق ولا تعلموهم فانهم اعلم منکم، و تمیزوا بذلک عن بقیة العلماء لان الله اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا، و شرفهم بالکرامات الباهره و المزایا المتکاثره:

وفی احادیث الحث علی التمسک باهل البیت اشاره الی عدم انقطاع متأهل منهم لتمسک به الی یوم القیامة، کما ان الکتاب العزیز کذلک و لهذا کانوا امانا لاهل الارض.

... ثم احق من تمسک به منهم امامهم و عالمهم علی بن ابی طالب (کرم الله وجهه) لمزید علمه و دقائق مستنبطاته و من ثم قال ابوبکر: «علیّ عترة رسول الله».(1)

در این کلام زیبای ابن حجر می توان به چند نکته اشاره نمود:

الف) ثقل هر چیز نفیس مصون است، پس هم قرآن و هم عترت چون معدن علم و اسرارند، لذا رسول الله دستور اقتدا به آنها را داده است.

ب) عنوان ثقلین به خاطر سنگینی رعایت حقوق آنها بر قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام اطلاق شده است.

ص:61

ج) عترت، عارف کامل به کتاب خدایند و تا پایان دنیا از قرآن جدا ناپذیرند. آنان از همگان برترند و خداوند آنها را از هرگونه پلیدی پاک و طاهر گردانیده و به آنها کرامات بایسته و شایسته ای عطا فرموده است.

د) همچنانکه تمسک به قرآن تا روز قیامت برپاست، تمسک به عترت هم تا قیامت برپاست و شایسته ترین آنها تمسک به وجود با برکت مولای متقیان حضرت علی علیه السلام است. لذا ابوبکر گفت: علی علیه السلام عترت رسول الله صلی الله علیه و آله است.

ابن حجر ذیل آیه: وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ 1 می گوید:

اشاره رسول الله الی وجود هذا المعنی فی اهل بیته، انهم امان اهل الارض کما کان هو اماناً لهم و فی ذلک احادیث کثیرة، منهما ما رواه الحاکم و صححه علی شرط الشیخین: «النجوم امان اهل الارض من الغرق و اهل بیت امان لامتی من الاختلاف، فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس».

وقال: «و» جاء من طرق عدیدة یقوی بعضها بعضا: انما مثل اهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا... و فی روایة مسلم و من تخلف عنها غرق. و فی روایة: هلک و انما مثل اهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل، من دخله غفر له.(1)

4. نکته دیگر این حدیث شریف، وعده گمراه نشدن و رسیدن به سعادت برای متمسکین به قرآن و عترت است.

چنانکه در حدیث شریف «ثقلین» ملاحظه می شود، اگر امت اسلامی از قرآن و اهل بیت علیهم السلام اطلاعت نمایند، به آنها وعده «لن تضّلوا» داده شده است. طبق قواعد زبان عربی، حرف «لن» برای نفی ابد به کار می رود. بنابراین اگر ما مطیع قرآن و اهل بیت علیهم السلام باشیم، بدون شک هرگز گمراه نخواهیم شد.

5. لزوم مودت نسبت به اهل بیت، موضوع دیگری است که می توان از این حدیث گران بها برداشت نمود.

ص:62

ابن حجر می گوید:

«و فی هذه الاحادیث لا سیما قوله، انظروا کیف تخلفونی فیهما و اوصیکم بعترتی خیراء و اذکرکم الله فی اهل بیتی».

«این تأکید بر مودت و احسان نسبت به اهل بیت است. آنها شریف ترین خانه در روی زمین به لحاظ، فخر و شرف و نسب هستند».

و در عبارت «لا تقدموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهم فتهلکوا و لا تعلموهم فانهم اعلم منکم» نشان می دهد کسی نمی تواند بر اهل بیت پیشی بگیرد، زیرا فضل و فخر آنان بر دیگران بیشتر است، لذا اولی و احق هستند.(1)

ابن حجر کلامش را چنین ادامه می دهد: «وصح عن ابن بکر انه قال ارقبوا محمدا فی اهل بیتی ای احفظوا عهده و وده فی اهل بیته».(2)

در جای دیگری هم می گوید:

«مردم در قبال ولایت علی علیه السلام مسئول اند و از آنها درباره ولایت علی علیه السلام سؤال خواهد شد».(3)

6. آوردن اهل بیت علیهم السلام در کنار قرآن کریم، حاکی از عصمت ائمه علیهم السلام است.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ * لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ4 ؛ «این کتابی است قطعاً شکست ناپذیر که هیچ گونه باطلی، نه از پیش و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی آید، چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است».

پس اگر هیچ باطلی در قرآن کریم راه نداشته باشد، در اهل بیت علیهم السلام نیز راه نخواهد داشت، چرا که آن دو، تا روز قیامت نزد یکدیگر باقی می مانند و عهده دار رهبری و

ص:63

هدایت امت های اسلامی هستند. واضح است که عهده داران چنین مقام بزرگ و خطیری، باید از هرگونه انحراف و گناه معصوم باشند، وگرنه فلسفه نبوت و رسالت به کلی از بین می رود و نتیجه معکوسی خواهد داد. بنابراین طبق محتوای حدیث شریف «ثقلین» می توان گفت اهل بیت علیهم السلام مانند قرآن کریم از هرگونه انحراف و باطلی به دور و در واقع معصوم اند.

7. حجیت قرآن و عترت علیهم السلام.

همان گونه که قرآن کریم، حجت و نیز بیان کننده همه چیز است، اهل بیت علیهم السلام نیز حجت اند و با اتکای به قرآن کریم و ویژگی های الهی، بیان کننده همه چیز هستند.

بنابراین، قول، فعل و تقریر اهل بیت علیهم السلام به طور کلی حجیت دارد و پس از قرآن کریم معتبر شمرده می شود.

8. عدم تعارض بین قرآن و اهل بیت علیهم السلام.

با توجه به محتوای حدیث شریف «ثقلین» نتیجه می گیریم که بین قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام هیچ گونه اختلاف و تعارضی وجود ندارد؛ چون از نظر عقل و منطق، معرفی دو چیز متعارض با یکدیگر در کنار هم، قابل قبول و شایسته نیست.

اگر احیاناً بین قرآن کریم و سخنان اهل بیت علیهم السلام تعارضی مشاهده شود، این تعارض یا از آنِ راویان حدیث است یا ما قادر به درک معنای حقیقی آنها نیستیم. زیرا خود اهل بیت علیهم السلام هیچ گاه بر خلاف قرآن کریم سخنی نمی گویند، بلکه آنان مفسران حقیقی قرآن کریم اند. از سوی دیگر، خود آنها دستور داده اند که هرچیز (سخن، عمل و تقریر) مخالف با قرآن کریم را کنار بگذاریم و به چنین مطالبی اعتنا نکنیم.

9. اهل بیت علیهم السلام در برابر قرآن ثقل اصغرند، نه در مقابل دیگران. در عبارات مختلف حدیث شریف «ثقلین»، قرآن کریم به عنوان «ثقل اکبر» (امانت سنگین بزرگتر) و اهل بیت علیهم السلام به عنوان «ثقل اصغر» (امانت سنگین و کوچکتر) معرفی شده است. بنابراین باید بگویم که اهل بیت علیهم السلام صرفاً در مقایسه با قرآن کریم به عنوان ثقل اصغرند، ولی نسبت به دیگران، بزرگ و با عظمت شمرده می شوند.

10. رستگاری وعده داده شده در حدیث شریف در قبال عمل به دستورهای ثقلین.

نباید فراموش کرد که وعده داده شده در حدیث «ثقلین» در مورد رستگاری امت اسلامی، تنها در گرو عمل آنها به دستورهای قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام است، از این رو

ص:64

وعده مذکور هیچ گاه با ادعای محبت اهل بیت علیهم السلام و معرفی خود به عنوان شیعه و دوستدار آنها تحقق نخواهد یافت.

تعدادی از مسلمانان تنها خود را پیرو و دوستدار اهل بیت علیهم السلام معرفی می نمایند، ولی عملاً از دستورهای آنها پیروی نمی کنند، در حالی که این، عقیده و روشی نادرست و انحراف آمیز است. از طرف دیگر، خود اهل بیت علیهم السلام نیز از پیروان و دوستدارن خود خواسته اند که عملاً راه دین را در پیش بگیرند و از هرگونه ادعای پوچ و انحرافی بپرهیزند.

ه) مصونیت قرآن از تحریف و دستبرد، و همچنین عصمت و پاکی عترت علیهم السلام از دروغ، سهو و خطا؛ به دلیل آنکه بر پیروی از عترت تأکید شده و آنان همتایان قران خوانده شده اند و مقتضای دستور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به پیروی از کسی، عصمت و پاکی اوست.

و) راه ندشتن اختلاف میان عترت و قرآن در بیان احکام و نشان دادن راه های هدایت؛ چه اینکه اگر تمسک به یکی از آن دو به گمراهی می انجامید، هرگز بدان دستور داده نمی شد.

ز) برخورداری قرآن و عترت و جامعیت آن دو نسبت به همه تکالیف الهی و امور شرعی؛ به گونه ای که می توان از رهگذر آن دو به هر حکمی که در حوزه دین (اعتقادات، احکام و فروع عملی) مورد نیاز است، دست یافت.

2. نکته هایی در عبارت «انهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض».

ایشان در این باره چهار نکته، به همراه گفتار شماری از عالمان اهل تسنن را بازگو می کند.

الف) پایداری و ماندگاری قرآن و عترت علیهم السلام همپای عمر روزگار؛ از این رو تمسک به آن دو در هر عصر و روزگاری نجات بخش است؛ چنانکه شماری از عالمان اهل تسنن نیز این نکته را یاد آور شده اند؛ از جمله شهاب دولت آبادی در «هدایة السعداء» پس از ذکر حدیث می نویسد:

«ثبت بهذا الحدیث بقاء العترة الی قیام القیامة، فلابد ان یکون منهم من یهدی الی الحق حتی لا یفضل التمسک به».(1)

ب) تأکید و اصرار بر بایستگی پیروی از عترت و لزوم تکریم و بزرگداشت آنان؛ آن هم به دلیل جدایی ناپذیری عترت از قرآن و پیوند وجودی، علمی، عملی، قولی، شرافتی و فضیلتی که در دنیا و آخرت میان آن دو برقرار است. این موضوع از آنجا آشکار می شود که به رغم آن که همه خبرهای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از سوی خداوند است، ولی در این باره تصریح فرمود: «اخبرنی اللطیف الخبیر»، و این خود نشان از تأکید فزون تری برامر پیروی از عترت دارد.

در ادامه این نکته نیز، گفتار شماری از دانشمندان اهل تسنن را یاد کرده است.

ص:66

ج) هشدار پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به امت و پرهیز دادن آنان از مخالفت با قرآن و عترت، چه اینکه در حدیث ثقلین آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم خبر داد که آن دو با هم در محل حوض کوثر با وی دیدار خواهند کرد و آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از چگونگی رفتار امت پس از خود با آنان خواهد پرسید.

مرحوم بروجردی این نکته را نیز با سخن تنی از بزرگان اهل تسنن همراه ساخته است.

د) آنچه برای من روشن نیست این پرسش است که آیا ورود قرآن و عترت بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در محل حوض که در همین بخش مورد نظر از حدیث آمد، و پرسش وی از آن دو درباره چگونگی رفتار امت با آنان، بدین معنی است که نخستین دیدار آنان با پیامبر در قیامت صورت می گیرد؛ به گونه ای که پیش از آن در جای دیگری با وی دیدار ندارند، یا به این معنی است که در قیامت تا آن هنگام که چگونگی رفتار انسان با قرآن و پیامبر پرسیده نشود و پیروی او از آنان مورد تأیید قرار نگیرد، فیض بزرگ نوشیدن آب از دستان مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ورود به بهشت، نصیب هیچ کس نخواهد شد.

3. نکته های برگرفته از عبارت «لاتعلموهم فانهم اعلم منکم»(1)

مرحوم آیه الله بروجردی درباره این جمله نیز هفت نکته را یاد آور شده اند:

نکته اول: وجوب تعلم و یادگیری از عترت به منظور مصونیت از گمراهی.

نکته دوم: گستردگی احاطه و تسلط عترت علیهم السلام بر احکام الهی، زیرا اگر چنین نبود دستور اکید پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به یادگیری از آنان، توجیه درستی نداشت.

نکته سوم: ناآگاهی غیر عترت از همه تکالیف شرعی؛ این امر سبب می شود تا در پرسش و یادگیری از آنان، نگرانی و بیم گمراهی برود.

نکته چهارم: تسلط نداشتن غیر عترت در فهم احکام و استنباط آن از قرآن، زیرا اگر آنان نیز توان آن را می داشتند، وجهی برای لزوم ارجاع به اهل بیت علیهم السلام و یادگیری از عترت دیده نمی شد.

نکته پنجم: عدم شایستگی دیگران برای آموزش حقایق دین.

ص:67

نکته ششم: تحریم ارجاع به غیر اهل بیت علیهم السلام در فراگیری دین، که دو نکته اخیر از جمله «ولا تعلموهم» و علت «فانه اعلم منکم» به دست می آید.

نکته هفتم: تصریح بر اعلمیت عترت از آحاد امت در همه علوم و معارف دینی و غیر دینی، همان گونه که حذف متعلق «اعلم منکم» نشانگر این شمول و فراگیری است.

2. سید محسن امین

سید محسن امین عاملی پس از گردآوری و نقل طرق فراوان این حدیث از منابع مستند اهل سنت، در راستای شرح و تبیین مفاد عبارات آنها می نویسد:

احادیث ثقلین از جهات گوناگون، همتایی اهل بیت علیهم السلام با قرآن را مورد اشاره قرار داده است، این وجوه از قرار زیر هستند:

الف) اهل بیت علیهم السلام بسان قرآن، یادگار گرانبهای پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم در میان مردم اند. از آنجا که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم اهل بیت علیهم السلام را در حدیث ثقلین با قرآن برابر قرار داده، و قرآن، معصوم و خلل ناپذیر است، پس اهل بیت علیهم السلام نیز از گناه و خطا معصوم اند.

ب) فرمان پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بر چنگ زدن به دامان اهل بیت علیهم السلام با دستور وی به تمسک به قرآن برابر است. همچنین صدور چنین امری نشان از حجت و اعتبار گفتار و رفتار اهل بیت علیهم السلام دارد، و گرنه جایی برای امر به تمسک نبود.

ج) همان گونه که تمسک به قرآن، نجات بخش از گمراهی است، تمسک به اهل بیت علیهم السلام نیز چنین است.

د) اهل بیت علیهم السلام مانند قرآن، پیوند دهنده زمین با آسمان و رابط بین خدا و آفریدگان او هستند.

ه) اهل بیت علیهم السلام و قرآن، تا قیامت در کنار یکدیگرند و از هم جدا نخواهند شد.

و) چنانکه پیشی گرفتن بر قرآن یا عقب ماندن از آن، مایه گمراهی و هلاکت است، درباره اهل بیت علیهم السلام نیز چنین است.

ص:68

ز) پیروی از اهل بیت مانند پیروی از قرآن، مایه نور و هدایت است.(1)

9. ابن حمزه الحنفی الدمشقی، البیان و التعریف فی اسباب ورود الحدیث الشریف، ج 3، ص 74، ح 1290 (ط: المکتبه العلمیه).

10. ابن خزیمة، صحیح ابن خزیمة، ج 4، ص 62، ح 2357 (المکتب السلامی).

11. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 2، ص 194 (دار بیروت للطباعه).

12. ابن الصباغ، الفصول المهمه فی معرفة احوال الائمة، ص 40، حدیث برقم 482، ص 40 (مطبعه العدل، نجف).

13. ابن عبدربه الاندلسی، العقد الفرید، ج 4، ص 149 (دارالکتب العلمیه).

14. ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج 6، ص 67 (الطبعة الثالثه، دار الفکر).

15. ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج 42، صص 213، 216، 219؛ ج 19، ص 257؛ ج 23، ص 8؛ ج 11، ص 21 (دارالفکر).

16. ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج 5، ص 184، ج 7، ص 362 (دارالکتب العلمیه)؛ تفسیر القرآن العظیم، ج 6، ص 200؛ ج 3، ص 492 و 493؛ ج 6، ص 200؛ ج 5، ص 457، (دار الاندس)؛ جامع المسانید و السنن الهادی لاقدم سنن، ج 4، ص 508، ح 2947، و ص 420، ح 2800؛ ج 19، ص 137، ح 16؛ ج 3، ص 326، ح 695 و ح 696؛ ج 4، صص 399 و 398، ح 2762؛ ج 3، ص 318، ح 675؛ ج 7، ص 452، ح 5391 و ص 436، ح 2827؛ ج 4، ص 446، ح 2848؛ ج 25، ص 49، ح 837؛ ج 14، ص 106، ح 11703؛ ج 3، ص 496، ح 2176 (دارالفکر تحقیق عبدالمعطی)؛ السیرة النبویه، ج 2، ص 445 (دارالکتب العلمیه).

17. ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ج 1، باب الصلاة علی النبی صلی الله علیه و آله وسلم باب 25، ص 293، ح 904؛ ج 2، کتاب المناسک، باب 76؛ الخطیبه یوم النحر، ص 1016، ح 3057 (دارالفکر).

18. ابن المغازلی، مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام، النحر، ج 7، ص 234، ح 281؛ ج 2، ص 135، ح 620؛ ص 235، ح 282 و 283؛ ص 236، ح 284؛ صص 16-18، ح 23؛ ص 112، ح 155 (المکتبه الاسلامیه).

19. ابوالبقاء العکبری، اعراب الحدیث النبوی، ص 97، ح 178. (مطبعة زید بن ثابت، دمشق).

20. ابوحیان الاندلسی، بحر المحیط فی التفسیر، ج 1، ص 24، (المکتبه التیجاریه مصطفی احمد).

ص:70

21. ابوداود، سنن ابی داوود، ج 1، باب الصلاة علی النبی صلی الله علیه و آله وسلم، ص 257، ح 978 و 977 و 976 و 4973 (دارالفکر).

22. ابونعیم الاصبهانی، حلیة الالیاء و طبقات الاصفیاء، ج 1، ص 355 و ج 9، ص 64 و ج 1، ص 63 (دارالفکر).

23. ابویعلی الموصلی، مسند ابویعلی الموصلی، ج 2، ص 376، ح 166 (1140)؛ ج 2، ص 297، ح 48 (1021)؛ ج 2، ص 303، ح 54 (1027) (دارالمأنون للتراث).

24. احمد بن حنبل، فضائل الصحابه، ج 1، ص 171، ح 170؛ ج 2، ص 572، ح 968 و ص 603، ح 1032 (مؤسسه الرساله)؛ المسند، راجع الحدیث برقم، 365، ج 4، ص 118، ح 11561 و ص 54، ح 11211؛ ج 8، صص 153 و 154، ح 21711؛ ج 2، ص 393، ح 5608؛ ج 7، ص 57، ح 19188 و ص 67، ح 19237؛ ج 1، ص 495، ح 236؛ ج 7، ص 330، ح 20520 و صص 324، 323، ح 20483 و ص 84، ح 19332؛ ج 8، ص 138، ح 21634؛ ج 4، صص 36 و 37، ح 11131 و ص 30، ح 11104؛ ج 7، ص 329، ح 20516 و ص 333، ح 20530؛ ج 2، ص 64، ح 3812؛ ج 7، ص 75، ح 19285؛ ج 10، ص 177، ح 26570؛ ج 1، ص 391، ح 1608؛ ج 6، ص 45، ح 16985؛ ج 10، ص 197، ح 26659؛ ج 6، ص 129، ح 17349 (دارالفکر).

25. احمد ضیاء الدین، راموز الاحادیث، ص 144.

26. الازهری، تهذیب اللغه، ج 9، ص 78 و ج 2، ص 264 (دارالکتب العلمیه).

27. الالبانی، صحیح الجامع الصغیر و زیارته، (الفتح الکبیر)، ج 1، ص 482، ح 2457 و ص 286، ح 1351 (المکتب الاسلامی).

28. ابن صلاح الیمنی الصنعانی، الروضه الندیة، شرح التحفه العلویه، ص 103 (المطبع الانصاری هند).

29. الامین السندی، دارسات اللبیب فی الاسوة الحسنه بالحبیب، صص 231-233، (لجنته احیاء الادب).

30. صحیح بخاری (دارالقلم - بیروت)؛ صحیح بخاری، ج 3، کتاب التفسیر، باب 452، ص 489، ح 1222، ج 4، کتاب الدعوات، باب 734، ص 434، ح 1226، ج 4، کتاب الفتن، باب 1075، قول النبی صلی الله علیه و آله وسلم، (لاترجعوا بعدی کفارا)، ص 681، ح 1905، ج 1، کتاب العلم، باب 86، الانصات للعلماء، ص 123، ح 119.

ج 3، کتاب المغازی، باب 194، حجة الوداع، ص 305، ح 844.

ص:71

ج 4، کتاب الادب، باب 617، ماجاء فی قول الرجل ویلک، ص 373، ح 1042.

ج 3، کتاب المغازی، باب 194، حجة الوداع، ص 306، ح 847.

ج 4، کتاب الاضاحی، باب 299، من قال الا صخی یوم النحر، ص 190، ح 459.

ج 4، کتاب الفتن، باب 1075،... لاترجعوا بعدی کفارا، ص 680، ح 1904.

ج 2، کتاب الحج، باب 3، الخطبه ایام منی، ص 6، ح 6.

ج 4، کتاب الحدود، باب 920، ص 572، ح 1632.

ج 4، کتاب الفتن، باب 1068، ص 673، ح 1878.

ج 4، کتاب الرقاق، ج 4، باب 824، ص 504، ح 1441 و ص 503، ح 1435.

ج 4، کتاب الرقاق، باب 824، ص 505، ح 1442 و ص 506، ح 1444 و ص 507، ح 1449.

ج 4، کتاب الجنائز، باب 85، الصلاة علی الشهید، ص 571، ح 1254.

ج 3، کتاب المناقب، باب 26، علامت النبوة فی الاسلام، ص 44، ج 125.

ج 3، کتاب المغازی، باب 144، ص 206، ح 570.

ج 4، کتاب الرقاق، باب 824، فی الحوض...، ص 506، ح 1447.

ج 3، کتاب المغازی، باب 1321، غزوه احد، ص 194، ح 533.

31. التاریخ الصغیر، ج 1، ص 302 (دارالمعرفة).

32. البدخشانی الحارثی، نزل الابرار بما صحّ من مناقب اهل البیت الاطهار، صص 33، 50، 32 (مکتبة الامام امیرالمؤمنین).

33. البدخشی، مفتاح النجا من مناقب آل العباء، الورقه 3، 8، 9، 44 و 718 (المکتبة آیة الله المرعشی).

34. برهان الدین الحلبی، انسان العیون السیرة الحلبیه فی سیر الامین المأمون، ج 3، ص 336، (دارالمعرفة).

35. بدرالدین الحلبی، النجم الثاقب فی اشرف المناصب، الورقه 59 (المکتبة عامة آیة الله مرعشی).

36. البزار، مسند البزار، ج 2، ص 332، ح 1963 و ص 333، ح 1964.

37. البسوی، المعرفة و التاریخ، ج 1، صص 538-536 (مکتبة الدار).

ص:72

38. البغوی، مصابیح السنه، ج 4، ص 185، ح 4800 و ص 190، ح 4816 و ص 189، ح 4815 (دارالمعرفة)؛ الانوار فی شمائل النبی المختار، ج 2، ص 778، ح 1246.

شرح السنة، ج 14، ص 117، ح 3913 (المکتب الاسلامی)؛ معالم التنزیل، ج 5، ص 81، 80 (دارالفکر).

39. البلاذری، اسناب الاشراف، ج 2، ص 110، ح 48، (مؤسسه الاعلمی للمطبوعات).

40. البیهقی، الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث، ص 254؛ السنن الکبری، ج 7، باب الیه ینسب اولاد بناته، ص 63؛ ج 7، ص 30؛ ج 10، صص 114 و 113؛ ج 2، ص 148 (دارالکتب العلمیه).

41. الترمذی، الجامع الصحیح، ج 2، باب 20، من ابواب الصلوة، ص 352، ح 483؛ ج 5، ص 621، ح 3786؛ ج 3، ص 232، ح 8346؛ ج 7، ص 377، ح 3127 و 2245، (دارالفکر)؛ ج 5، ص 622، ح 3788.

42. التفتازانی، شرح المقاصد، ج 4، ص 302، (تحقیق عبدالرحمن عیره).

43. الثعلبی، الکشف و البیان، ج 5، ص 290 (المکتبة آیة الله مرعشی).

44. الجوینی، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم علیهم السلام، ج 2، صص 145-144؛ ج 2، ص 142، ح 436-441 و ص 147؛ ص 272، ح 538.

ج 1، ص 196، ح 154؛ ج 2، ص 274، ح 539 و ص 18، ح 146 و ص 15، ح 360؛

ص 18، ح 362.

ج 1، ص 177، ح 140 و ص 312 (مؤسسه المحمودی).

45. الحاکم الحسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی اهل البیت، ج 1، ص 191، ح 203؛ ج 2، ص 43، ح 663؛ ج 2، ص 50، ح 670 و ص 44، ح 665 و ص 38، ح 657 و ص 21، ح 639 و ص 30، ح 649 و ص 35، ح 656 و ص 52، ح 672 و ص 29، ح 648 و ص 41، ح 661 و ص 33، ح 654 و ص 39، ح 659 و ص 28، ح 647 و ص 38، ح 658 و ص 26، (مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه).

46. الحاکم النیسابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج 3، صص 148، 124، 109؛ ج 3، باب مناقب اهل بیت و رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم، ص 846؛ ج 3، صص 150، 147؛ ج 3، ص 533، (دارالمعرفة).

ص:73

47. الحکیم الترمذی، محمد بن علی (ابوعبدالله)، نوادر الاصول فی معرفة احادیث الرسول، ص 68 (دار صادر).

48. حسن زمان، القول المستحسن فی فخر الحسن، ص 594 (مطبعة عزیز الدکن).

49. الحمزاوی، مشارق الانوار النبویة علی صحاح الخبار المصطفویة، ص 183.

50. الخازن، لبابال تأویل فی معانی التنزیل، ج 1، صص 3 و 257 و 212، 94 (مطبعة الاستقامه - قاهره).

51. الخطابی البستی، غریب الحدیث، ص 192 (احیاء الثرات السلامی).

52. الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد أو مدینة السلام تلخیص المتشابه فی الرسم و حمایه ما اشکل منه عن بوادر التصحیف و الوهم، ج 2، ص 690 (دارالفکر).

53. الخطیب التبریزی، مشکاة المصابیح، ج 3، ص 1753، ح 6143؛ ص 1753، ح 6144؛ ص 1732، ح 6131 (المکتب الاسلامی).

54. الخطیب الشربینی، تفسیر القرآن الکریم، ج 4، ص 167؛ ج 3، ص 538 (دارالمعرفة).

55. الخطیبی الدهلقی، لباب الألباب فی فضائل الاصحاب، ورق 148 (المکتبة آیة الله مرعشی).

56. الخفاجی، نسیم الریاضی فی شرح شفاء القاضی عیاض، (دارالفکر)، ج 4، صص 324 و ص 283 انظر ایضاً الحدیث برقم، 60، ج 3، ص 410، ج 4، ص 325.

57. الخوارزمی، مقتل الحسین، ج 1، ص 104 (منشورات مکتبة المفید ایران)، المناقب، ص 176، ح 214 و ص 154، ح 182 (مؤسسه النشر الاسلامی).

58. الدارقطنی، العلل الواردة فی الاحادیث النبوه، ج 6، ص 236، ح 1098 (دار الطیبه ریاض)؛ المؤتلف و المختلف، ج 2، ص 1045 و ج 4، صص 2061-2060 (دار الغرب الاسلامی).

59. الدارمی، سنن الدارمی، (دارالکتاب العربی)، ج 1، باب الصلاة علی النبی صلی الله علیه و آله وسلم، ص 356، ح 1343 و 1342؛ ج 2، ص 524، ح 3316.

60. الدولابی، الذریه الطاهره، ص 168، ح 228 (مؤسسه النشر الاسلامی).

61. الدهلوی، تحفه اثنی عشریه، ص 219، حدیث دوازدهم (طبع لاهور، پاکستان).

62. الدیلمی، فردوس الاخبار بمأثور الخطاب المخرج علی کتاب الشهاب، ج 1، ص 66، ح 194 و ص 98، ح 197؛ ج 3، ص 230، ح 4678 (دارالکتاب العربی).

ص:74

63. الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ص 627 (دارالکتاب العربی)؛ سیر اعلام النبلاء، ج 9، ص 365 (مؤسسه الرساله)، ج 3، صص 533، 146، 124، 109، 148، 147.

64. الراقعی، التدوین فی اخبار قزوین، (دارالکتب العلمیة - بیروت)، ج 3، ص 465 و ج 2، ص 266.

65. الزبیدی، اتحاف السادة المتقین شرح الحیاء علوم الدین، ج 14، صص 534، 533، 532 (دارالکتب العلمیه)؛ تاج العروس من جواهر القاموس، ج 7، ص 345 (منشورات دارمکتبه الحیاه).

66. الزرندی، نظم دررالسمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و البتول و السبطین، صص 233-231 (مطبعة القضاء).

67. الزمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، ج 1، ص 170 (دارالمعرفه).

68. الزینی دحلان، السیرة النبویه والآثار المحمدیه بهامش السیرة الحلبیة، ج 3، ص 330 (دارالکتب العلمیه).

69. سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 290 (مؤسسه اهل بیت، بیروت).

70. السخاوی الشافعی، استجلاب ارتقاء الغرف بحب اقرباء الرسول و ذوی الشرف،

الورقه 19، 20، 21، 22، 23، 24 (مکتبة آیة الله مرعشی).

71. المسهودی، جواهر العقدین فی فضل الشرفین شرف العلم الجلی و النسب النبوی، صص 231-240 (دارالکتب العلمیه).

72. السیوطی، احیاء المیت بفضائل اهل البیت، ص 11، ح 6، ص 24 (الحدیث الثانی و العشرون)، ص 13، ح 7، ص 13 (الحدیث الثامن)، ص 25، ح 23 (مؤسسه الوفاء)، البدور السافرة فی امور الآخرة، ص 169، ح 32؛ البدور السافرة، ص 165، ح 4 (مکتبه القرآن)، جامع الاحادیث الجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر (دارالفکر)، ج 9، ص 75، ح 27263؛ ج 3، ص 236، ح 8365؛ ج 19، ص 473، ح 15139؛ ج 10، ص 377، ح 3127 و 2245؛ ج 16، ص 306، ح 8073؛ ج 10، ص 199، ح 30210 و 1185؛ ج 10، ص 199، ح 30208 و 1183؛ ج 6، ص 399، ح 15578؛ ج 3، ص 430، ح 9590؛ ج 17، صص 224، 223، ح 9817؛ ج 3، ص 323، ح 8345؛ ج 3، ص 234، ح 8354؛ ج 9، ص 131، ح 27600؛ ج 9، ص 75، ح 27263؛ ج 2، ص 443، ح 6527؛ ج 4، ص 82، ح 10317؛ ج 3، ص 214، ح 8396؛ ج 12، ص 96، ح 207؛ ج 10، ص 205، ح 30246؛

ص:75

ج 19، ص 293، ح 4523؛ ج 3، ص 241، ح 8396؛ ج 12، ص 96 ح 207؛ ج 10 ص 205، ح 30246؛ ج 19، ص 293، ح 14523؛ ج 2، ص 140، ح 4447؛ ج 16، ص 306، ح 8072؛ ج 9، ص 136، ح 27616؛ ج 19، ص 468، ح 15122؛ ج 3، ص 430، ح 9591؛ ج 19، ص 468، ح 15121؛ ج 16، ص 233، ح 7773؛ ج 16، ص 255، ح 7863؛ ج 19، ص 466، ح 15112؛ ج 17، ص 111، ح 9364؛ ج 17، ص 224، 223 ح 9817؛ ج 5، ص 400، ح 15582؛ ج 12، ص 253، ح 741 و 302؛ الجامع الصغیر فی الحادیث البشیر النذیر، ج 1، ص 402، ح 2631؛ ج 1، ص 244، ح 1608 (دارالفکر)؛ جمع الجوامع او الجامع الکبیر، ج 1، ص 373؛ ج 2، ص 395؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 7، ص 349؛ ج 2، ص 285؛ ج 6، صص 603-606 (دارالفکر).

ص 65، ح 2683؛ ج 5، ص 182، ح 5026؛ ج 5، ص 183، ح 5028؛ ج 5، ص 186، ح 5040؛ ج 5، ص 182، ح 5025؛ ج 5، ص 166، ح 4971؛ ج 3، ص 180، ح 3052؛ ج 3، ص 88، ح 2749؛ المعجم الصغیر، ج 1، ص 131، ج 1، ص 135، ص 255 (دارالکتب العلمیه)؛ المعجم الاوسط، ج 4، ص 328، ح 3566؛ ج 4، ص 262، ح 3463؛ ج 5، ص 455، ح 4877 (مکتبة نشر الثقافة الاسلامیه).

82. الطبری، ابن جریم، جامع البیان عن تأویل آی القرآن (دارالفکر)، ج 22، ص 7؛ ج 22، ص 8؛ ج 22، صص 6-7.

83. الطبری، محب الدین، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، ص 16 (مؤسسه الوفاء).

84. الطحاوی، مشکل الآثار، ج 1، ص 334، ج 1، ص 332؛ ج 1، ص 336؛ ج 4، ص 368؛ ج 1، ص 335 (مطبعة مجلس دائره المعارف النظامیه، حیدرآباد).

85. طلاس، الحماد مصطفی، المصطفی من احادیث المصطفی، ص 82، ح 76 (دارطلاس).

86. عبدالحق الاندلسی، (ابن عطیه)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج 1، ص 36، ج 5، ص 230 (دارالکتب العلمیه).

87. عبد بن حمید الکسی، المنتخب من مسند عبدبن حمید، ص 108، ح 240 و ص 114، ح 265.

88. عبدالخنی النابلسی، ذخائر المورایث فی الدلالة علی مواضع الحدیث، ج 1، ص 215، ح 1936 (دارالمعرفة).

89. عبدالقادر بدران، تهذیب تاریخ دمشق کبیر، ج 5، ص 439 (دارالمسیرة).

90. العقیلی، الضعفاء الکبیر، ج 4، ص 362؛ ج 2، ص 250 (دارالکتب العلمیة).

91. علی بن محمد قاری، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، ج 11، صص 385-386 و 377 (دارالکتاب الاسلامی).

92. عونی نعیم الشریف، ترتیب الحادیث صحیح الجامع الصغیر و زیارته، ج 4، ص 112، ح 1 و 2؛ ج 4، ص 114، ح 17 و ص 112، ح 4 (مکتبة المعارف، ریاض).

93. غسّان حمدون، تفسیر من شمات القرآن کلمات و بیان، ص 514 (دارالسلام، الطبقه الثانیه).

94. الفخرالرازی، التفسیر الکبیر، ج 29، ص 112 (داراحیاء التراث العربی).

ص:77

95. الفیروزآبادی، القاموس المحیط، ج 3، ص 342 (دارالمعرفه).

96. القاسمی، محاسن تأویل، ج 14، ص 307؛ ج 3، ص 170؛ ج 13، ص 250 (دارالفکر).

97. القاضی عبدالجبار، المعنی فی ابواب التوحید و العدل، الجزء المتمم العشرین، القسم الاول، ص 191.

98. القاضی علی الدمشقی، شرح العقیدة الطحاویة، ج 2، ص 737 (مؤسسه الرساله).

99. القاضی عیاض، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ج 2، ص 605 (مطبعة عی البابی الحلبی).

100. القسطلانی، المواهب اللدینه بالمنح المحمدیه، ج 3، صص 360-362 (مکتب الاسلامی).

101. الکاشنی البیهقی، الرساله العلیه فی الاحادیث النبویه، ث 29 (مرکز انتشارات علمی فرهنگی).

102. الکاند هلوی، حیاة الصحابه، ج 2، ص 356 (دارالفکر).

103. الگنجی الشافعی، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام، ص 50، ص 12، فی طبعه اخری، ص 76، باب السادس (دارالکتاب العربی).

104. المتقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، ج 1، ص 172، ح 871 و ح 872؛ ص 186، ح 945؛ ص 187، ح 953؛ ص 186، ح 947؛ صص 185 و 186، ح 943 ص 379، ح 1650؛ ص 187، ح 952؛ ص 172، ح 870؛ ص 186، ح 946؛ ص 188، ح 957؛ ص 187، ح 951؛ ص 188، ج 958 (مؤسسه الرساله).

105. محمد بن ابی الفوارس، اربعین، ص 4، ح 481 (مکتبة استان قدس رضوی).

106. محمد بن حبیب البغدادی، ص 25، ح 424 (عالم الکتب).

107. محمد بن سلیمان الکوفی، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، ص 234، ح 281؛ ص 135، ح 620؛ ص 112، ح 604؛ ص 114، ح 605؛ ص 167، ح 646؛ ص 375، ح 849؛ ص 140، ح 622؛ ص 98، ح 197؛ ص 170، ح 649، ح 2؛ ص 135، ح 621 (مجمع احیاء الثقافه الاسلامی).

108. محمد بن طلحة الشافعی، مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، ص 4.

109. محمد شکور، الروض الدانی الی المعجم الصغیر للطبرانی، ج 1، ص 226، ح 363 (الکتب الاسلامی بیروت، دارعمار).

110. محمد فؤاد عبدالباقی، ذیل تفسیر محاسن التأویل، ج 4، ص 170.

ص:78

111. محمود ابورّیه، اضواء علی السنة المحمدیه، ص 404 (نشر البطحاء).

112. المزی، تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف، ج 3، ص 203، ح 3688؛ ص 419، ح 4209؛ ص 192، ح 3659 (المکتب الاسلامی).

113. مسلم بن الحجاح القشیری النیشابوری، صحیح مسلم، (مؤسسه عزالدین تحقیق موسی شاهین، احمد عمرهاشم)، ج 1، کتاب الصلاة، باب 17، ص 386، ح 406 و 405؛ کتاب الایمان، باب 29، ص 115، ح 118؛ ج 4، کتاب الفضائل، باب 9، ص 474، ح 32، ج 5، ص 26، ج 5؛ کتاب فضائل الصحابه، باب 4 (من فضائل علی بن ابی طالب)، ص 23، ح 32؛ ج 5، ص 26، ح 37؛ کتاب الفضائل، باب فضائل اهل بیت النبی صلی الله علیه و آله وسلم، ص 37، ح 61؛ ص 25، ح 36 (2408)، ج 4، کتاب الفضائل، باب 9، (اثبات الحوض)، ص 474، ح 31.

114. مناوی، التفسیر بشرح الجامع الصغیر، صص 367 و 233، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج 3، ص 14؛ ج 2، ص 174، ح 1608 (دارالمعرفة).

115. المنصور بالله، الاعتصام بحبل الله المتین، ج 1، ص 35 (مکتبه الیمن الکبری).

116. منصور علی ناصف، التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول، ج 3، صص 348-349، (داراحیاء التراث).

117. المیبدی، کشف الاسرار وعدة الابرار، معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری، ج 9، صص 23 و 414 (مؤسسه انتشارات امیر کبیر).

118. میر غنی الحسینی المکی، الدرة الیتیمه فی بعض فضائل السیدة العظیمه، ص 11 (مکتبة آیه الله مرعشی).

119. النبهانی، الانوار المحمدیه من المواهب الدنیة، صص 435 و 577 و 578، جواهر البحار فی فضائل النبی المختار صلی الله علیه و آله وسلم (شرکته مکتبة و مطبعة مصطفی البابی)، ج 1، ص 361، الفتح الکبیر فی ضمّ الزیادة الی الجامع الصغیر، (دارالکتب العربیة الکبری)، ج 1، ص 451، منتخب الصحیحین من کلام سید الکونین صلی الله علیه و آله وسلم (شرکته مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی) ص 77.

120. النسائی، خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (دارالکتاب العربی) ص 84، ح 76، سن النسائی، (الطبعة الاولی (1348 ه) دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع - بیروت) ج 3، باب کیف الصلاة علی نبی صلی الله علیه و آله وسلم، ص 47، السنن الکبری، (دارالکتب العلمیه، بیروت - لبنان)، ج 5، ص 45، ج 12، ح 8148.

ص:79

121. نورالدین الهیثمی، کشف الاستار عن زوائد البزار علی الکتب الستة (مؤسسة الرسالة)، ج 3، ص 221، ح 2612 و ص 223، ح 2617؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد (دارالکتاب العربی بیروت - لبنان) ج 9، ص 256، ح 14957؛ ص 183، ح 14767؛ ج 10، ص 658، ح 18460؛ ج 9، ص 257، ح 14959؛ ج 5، ص 354، ح 8993؛ ج 9، ص 259، ح 14966؛ ص 257، ح 14962؛ ص 256، ح 14958؛ ص 258، ح 14936؛ ص 179، 178، ح 14753.

122. النووی، تهذیب الاسماء و اللغات، (اداره الطباعة المنیریه، دارالکتب العلمیه بیروت لنبان) ج 1، ص 347.

123. یحیی بن الحسین بن القاسم (الهادی الی الحق)، دررالاحادیث النبویه بالاسانید الیحیویه (مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، لبنان) ص 52.

124. الیعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج 2، صص 99-102؛ ج 1، ص 188، ح 957.

ص:82

مقامات و احوالات والا برساند، برخی از این احوالات ابتداست و برخی انتها و هیچ کس نمی تواند به نهایت برسد، مگر آنکه ابتدایش صحیح باشد.(1)

آلوسی، محکم نمودن و صحیح برداشتن گام اول را شرط عروج می داند. او خود اقرار نموده است که گام اول را تا انتها باید به امام علی اقتدا کرد، زیرا:

«لابن ابی طالب هدایة الطریق المستقیم؛(2) پسر ابوطالب علیه السلام برای هدایت، طریق مستقیم است و نسل او هم بر همین طریق هستند».

ابن کثیر ذیل آیه «اهل الذکر»، وقتی در مقام تبیین جایگاه اهل بیت است، عالمان آنها را نام می برد و می گوید:

مثل علی علیه السلام، ابن عباس، حسن و حسین و محمد بن حنفیه، علی بن الحسین و... ابوجعفر باقر و محمد صادق علیهم السلام و امثال آنها... آنگاه می گوید اینها کسانی اند که «متمسک بحبل الله المتین و صراط المستقیم...؛(3) بر ریسمان محکم الهی چنگ زده اند و بر صراط مستقیم هستند، آنها حق هر صاحب حقی را می شناسند و به او نزلی را عطا می کنند که خدا و رسولش عطا نموده است و آن همان چیزی است که قلب های بندگان مؤمن به سوی آن جمع می شود.

بله اینها همان ذریه پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند که تا دهر باقی است آنها هم ساری و جاری هستند و زمین هیچ گاه از حجت خدا خالی نیست.

فخر رازی در معنی «کوثر» می گوید:

«فالمعنی انه سوف یعطیه نسلا یبقون علی مرّ الزمان، فانظر کم قتل من اهل البیت، ثم العالم ممتلی و منهم ولم یبق من بنی امیة فی الدنیا احد، ثم انظرکم کان فیهم من الاکابر من العلماء کالباقر و الصادق و الکاظم و الرضا علیهم السلام و انفس الزکیة و امثالهم.(4)

ص:84

چه زیباست کلام فخر رازی؛ بله، این است رمز بقای نسل آل محمد علیهم السلام و تباهی بنی امیه. بنگر چند تن از بنی امیه باقی نمانده اند، اما از بزرگان اهل بیت علیهم السلام کسانی مثل امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام می زیسته اند.

آری، تا قرآن باقی است نسل محمد صلی الله علیه و آله وسلم جاری است؛ همان گونه رسول صادق و مصدق صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «قرآن و عترت باقی اند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند».

«من از نور خداوند عزوجل خلق شدم و اهل بیت از نور من خلق شدند و دوستانشان از نور آنها و سایر مردم در آتش اند».(1)

3. ابوالحسن علی بن محمد، معروف به ابن مغازلی واسطی شافعی، در کتاب خود به سند خود از سلمان فارسی می گوید:

از حبیبم محمد صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمود: پیش از آنکه خدا آدم را خلق کند، من و علی نوری نزد خدای سبحان بودیم و او را تسبیح و تقدیس می نمودیم. چهارده هزار سال، زمانی که آدم را خلق فرمود، این نور را در صلب آدم به امانت گذاشت. پیوسته من و علی یکی بودیم، تا اینکه در صلب عبدالمطلب جدا شدیم. در من نبوت است و در علی امامت.(2)

4. همچنین ابن مغازلی از سالم بن ابی جعد از ابوذر نقل کرده است:

از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمود: «من و علی نوری در طرف راست عرش و میان سلطه و قدرت خدای تعالی بودیم. تسبیح و تقدیس می گردد این نور. چهارده هزار سال پیش از آنکه آدم خلق شود. پس من و علی همیشه یکی بودیم تا اینکه در صلب عبدالمطلب جدا شدیم جزئی من بودم و جزئی علی.(3)

حدیث «خلقت انا و علیّ من نور واحد» به طریق بسیاری نقل شده؛ از جمله:

الف) از علی علیه السلام که در این کتاب ها روایت شده است: ینابیع الموده، ص 256؛ الحقاق الحق به نقل از انتهاء الافهام، ج 5، ص 254.

ب) روایت ابوهریره، الرقائق، الشیخ عبدالله الحنفی، ص 300 (نسخه خطی)؛ احقاق الحق، ج 5، ص 253.

ج) روایت ابن سعید، کفایة الطالب، گنجی، باب 87، ص 316 (نسخه خطی)؛ مناقب علی، العینی ص 27.

د) جابر، کفایة الطالب، ص 406.

ص:86

ه) نقل حدیث به طرق دیگر؛ از جمله ذخائر العقبی، صص 68-69؛ شرح المختار، ابن ابن الحدید، ص 154؛ شرح نهج البلاغه، ج 9، ص 172؛ فرائد السمطین، ج 1، ص 230، رقم 179 و ج 1، ص 43، ح 7 و ص 42، ح 9؛ مناقب خوارزمی، فصل 19، ص 308 و فصل 14، ص 145؛ نظم درر السمطین، ص 79؛ المناقب المرتضویه، محمد صالح الکشفی، ص 72؛ تجهیز الجیش، الدهلوی، ص 107؛ المناقب شافعی، ص 89 (نسخه خطی)؛ اللثالی المصنوعه، سیوطی، ج 1، ص 320 (دارالعرفه)؛ مناقب الخلفاء الاربعة من تنزیه الشریعه، الکنانی، ج 1، ص 351، ح 30؛ فرائد السمطین، الجوینی، باب 2، ج 1، ص 42، ح 6 (مؤسسه المحمودی)؛ تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج 1، ص 152، ح 186 (دارالفکر)؛ فردوس الاخبار، الدیلمی، ج 2، ص 305، رقم 2776 (دارالکتاب العربی)؛ توضیح الدلائل، احمد الحسین الشافعی، ص 122؛ ارجح المطالب، شیخ عبیدالله الحنفی، ص 458؛ ریاض النضره، محب الطبری، ج 2، ص 108 (دارالندوه الجدیده)؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ج 6، ص 58، رقم 3088 (المدینه المنوره).

2. آیه إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ1

آلوسی می گوید:

قد ثبت بطرق متعدده انه لما نزل قوله تعالی، إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ قال لعلی انا المنذر و انت الهادی بک یا علی «یهتدی المهتدون من بعدی»؛(1) به طرق متعدد نقل شده هنگامی که آیه إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: من منذر هستم و تو هادی، ای علی به وسیله تو هدایت یافتگان هدایت می شوند.

عده زیادی از علما و مفسرین اهل سنت این حدیث را نقل نموده اند که مراد از هادی در این آیه، حضرت علی علیه السلام است.(2) از طرفی این هدایتگری طبق حدیث شریف ثقلین

ص:87

باید تا حضور دنیا باقی باشد که عترت پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله عهده دار آن هستند.

آسمان اند، پس آنگاه که ستارگان بروند اهل آسمان هم فانی شوند و اهل بیت من، امان اهل زمین اند، پس آنگاه که اهل بیت من نباشند اهل زمین هم نخواهند بود.

ج) حاکم نیشابوری این روایت را به اسناد مختلف نقل می کند؛ از جمله:

«النجوم أمان لأهل السماء و اهل بیت أمان لأمتی».(1)

د) سبط ابن جوزی نیز این روایت را چنین می آورد:

«النجوم أمان لأهل السماء فإذا ذهب النجوم ذهب أهل السماء و أهل بیتی أمان لأهل الارض، فإذا ذهب اهل بیتی ذهب أهل الأرض».(2)

ه) حموینی این حدیث را به چند طریق نقل کرده است:

یک - از «سلمة بن اکوع» از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم روایت کرده که:

«ستارگان امان و حافظ اهل آسمان ها هستند و اهل بیت من نگاهبان اهل زمین اند».

دو - همو از ابی سعید خدری نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

«اهل بیت من امان و نگاهدار اهل زمین هستند؛ چنانکه ستارگان حافظ و امان اهل آسمان هایند».

سه - حاکم از جابر بن عبدالله و ابوموسی اشعری و ابن عباس رضی الله عنهم نقل کرده که گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص:89

«ستارگان امان و حافظ اهل آسمان هایند و اهل بیت من امان و نگاهبان اهل زمین اند. زمانی که ستارگان بروند اهل آسمان ها می روند و هنگامی که اهل بیت من نباشند اهل زمین نابود شوند».

چهار - همچنین در نوادر الاصول از سلمة بن اکوع نقل شده که: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «ستارگان امان و حافظ اهل آسمان هایند و اهل بیت امان امت من می باشند».(1)

بله اینان هستند که امان امتند و مردم را هدایت می کنند و سبب فرود آمدن خیرات بر اهل زمین اند.

پنج - حموینی به سند خود از امام محمد باقر از پدرش از جدش از امیرالمؤمنین علیهم السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

یا علی، آنچه را برای تو می گویم بنویس. عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آیا می ترسی فراموش کنم. فرمود: من از خدا خواسته ام که تو حافظ باشی، لکن برای امامانی از فرزندان خودت بنویس که شریک تو هستند؛ به وسیله آنها امت من از باران سیراب می شوند و به سبب ایشان دعاهای آنها به اجابت می رسد، و خدا به واسطه آنان بلا را از مردم دور می کند، و ریزش و نزول خیرات از آسمان به وجود آنهاست. سپس به سوی حسن علیه السلام اشاره نمود و فرمود: این، اول ایشان است و بعد به سوی امام حسین اشاره فرمود این دوم آنهاست و بعد فرمود: و امامان از فرزندان او علیهم السلام.

شش - همچنین در مناقب از عبدالله بن حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی نقل کرده که جدم روزی خطبه خواند و بعد از ستایش و ثنای خدا، فرمود:

ای جماعت، از طرف حق تعالی دعوت و خوانده شده ام و اجابت کردم، در میان شما دو امر سنگین؛ کتاب خدا، و عترتم اهل بیتم را باقی می گذارم. اگر به هر دو عمل کردید و تمسک جستید، هرگز گمراه نخواهید شد. آن دو از هم جدا نمی شوند تا بر من نزد حوض وارد شوند. پس از آنها بیاموزید و به ایشان یاد ندهید، که از شما عالم ترند، و زمین از آنها خالی نمی ماند و اگر خالی شود، زمین اهلش را می بلعد و فرو می برد.

ص:90

سپس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:

پروردگارا، زمین را برای مردم از حجت خالی نفرما، تا حجت و قوانین تو باطل نشود، و اولیا و دوستانت را بعد از آنکه ایشان را هدایت نمودی، گمراه نفرما، آنها از حیث شماره اندک، ولی از نظر قدر و منزلت نزد خدا بسیار بزرگ اند، از خدا خواسته ام دانش و حکمت را در خاندان من و عقب آنها و در احفاد و نتایج ایشان قرار دهد. پروردگارا این دعا را اجابت بفرما.

هفت - حموینی به سند خود از اعمش از امام جعفر صادق علیه السلام از پدرش از جدش علی بن الحسین روایت کرده که فرمود:

ماییم پیشوایان مسلمان و دلیل و راهنمایان خدا بر خلق، و آقای مؤمنین، سرور و قائد سفید پیشانیان و مولا و سرپرستان مسلمان ها. ماییم امان اهل زمین، هم چون ستارگان که برای اهل آسمان ها مایه امان اند.

ماییم کسانی که آسمان به واسطه ما فرو نمی ریزد، جز به اذن خدا. به سبب ما خیرات پخش می شود و برکات زمین بیرون می آید. و اگر نبود امر ما در زمین، زمین اهل خود را می گرفت و فرو می برد. سپس فرمود: زمین از حجت خدا خالی نمانده و نمی ماند، از زمان خلقت آدم تا روز قیامت، گاهی ظاهر و پیدا و هنگامی غایب و مستور بوده است و اگر چنین نبود خدا پرستش و عبادت نمی شد.

اعمش گفت: به امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم حجتی که از ما پنهان و پوشیده است مردم چگونه از او بهره می برند، فرمود: همان طور که مردم از خورشید در اوقات پوشیدگی او استفاده می کنند و نفع می برند.

هشت - علی بن الحسین علیه السلام نیز فرمود:

«ماییم کشتی نجات در دریاهای تاریک، کسی را که بر آن سوار شود حفظ می کند و آن کس که آن را ترک کند، غرق می شود، آری ره پویان «صراط السوی» هستند».

نه - از ابن عباس هم نقل شده است:

اصحاب الصراط السوی هو الله محمد و اهل بیته و الصراط: الطریق الواضح الذی لا عوج فیه، فهم اصحاب محمد صلی الله علیه و آله

ص:91

وسلم؛(1) به خدا قسم اصحاب راه مستقیم حضرت محمد و اهل بیت او علیهم السلام هستند و صراط، راه مستقیم است که هیچ ناراحتی ندارد، اصحاب حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم هستند.

و - حاکم حسکانی

در مواردی به این حدیث اشاره کرده است از جلمه:

یک - ذیل آیه:

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا2 ضمن دو روایت از امام باقر علیه السلام چنین می نوسید:

«قال: نزلت من ولد فاطمة خاصة، جعل الله منهم ائمة یهدون بامره؛(2) این آیه فقط در مورد فرزندان فاطمه زهرا سلام الله علیها نازل شده که خدای متعال از میان آنها امامانی برای هدایت مردم، قرار داده است».

اهل بیت همان کسانی هستند که اگر در زمین به قدرت برسند، نماز را بر پای دارند، و باعث رواج بخشنیدن زکات، امر به معروف و نهی از منکر خواهند شد؛

همچنین امام باقر علیه السلام ذیل آیه:

اَلَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ4

می فرمایند:

«فینا والله نزلت هذه الآیه؛(3) به خدا قسم این آیه درباره ما نازل شده است».

دو - حاکم حسکانی ذیل آیه: وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ 6 می آورد:

ص:92

اخبرنا محمد بن عبدالله بن احمد [اخبرنا] محمد بن احمد بن محمد المفید [اخبرنا] عبد العزیز بن یحیی بن احمد، قال: حدثنی محمد بن عبد الرحمان بن الفضیل، قال: حدثنی جعفر بن الحسین، قال: حدثنی محمد یزید، عن ابیه قال: سألت ابا جعفر عن قوله تعالی: وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ 1 قال: النجم علی. فرات بن ابراهیم الکوفی قال: حدثنی حسین بن سعید [عن] هشام بن یونس [عن] حبان بن سریر [عن] سالم: عن ابان بن تغلب قال: قلت لابی جعفر محمد بن علی قول الله تعالی: وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (1) قال: النجم: محمد [کذا] و «العلامات» الاوصیاء علیهم السلام.(2)

در این دو روایت، امام باقر علیه السلام تصریح می کند که مراد از نجم، امام علی و ذریه آن حضرت هستند که هر کدام همچون ستاره ای فروزان، چراغ راه ره پویان و گمشدگان هستند. این است سرّ دوام اهل بیت و ماندگاری آنها تا قیامت، آنها عدل قرآن اند و تا زمان و دنیا باقی است، آنان نیز باقی هستند.

در انتها یادآور می شویم، تعداد زیادی از محدثین اهل سنت حدیث امان را به طرق مختلف نقل نموده اند؛ از جمله حدیث علی بن الحسین علیه السلام:

مهران الأعمش، عن الصادق جعفر بن محمد عن أبیه محمد بن علی عن أبیه علی بن الحسین رضی الله، قال: نحن ائمة المسلمین و حجج الله علی العالمین و سادات المؤمنین و قادة الغرّ المحجلین و موالی المسلمین و نحن أمان لأهل الأرض کما ان النجوم أمان اهل السماء و بنا یمسک السماء أن تقع علی الارض الا باذنه.

حاکم نیشابوری، المستدرک، ج 3، صص 457 و 149 و ج 4، ص 448 (ط حیدرآباد)؛ سیوطی، احیاء المیت، ص 114 (ط الحلبی عصر)؛ ابن حجر، الصواعق، ص 185، 233 (ط مصر)؛ الحمزاوی، مشارق الانوار، ص 90 (ط مصر)؛ احمد نقشبندی کمشنی نوی، راموز الاحادیث، ص 238 (ط آستانه)؛ مشارق الانوار، ص 109 (ط آستانه)؛ رشحة الصادی، ص 78،

ص:93

17 (ط مصر)؛ ارجح المطالب، ص 329 (لاهور)؛ ذخائر العقبی، ص 17 (ط قاهره)؛ نظم دررالسمطین، ص 234 (ط قاهره)؛ جامع الصغیر، ص 578 (ط مصر)؛ ینابیع الموده، ج 20، ص 191، 188 (ط استانبول)؛ الفتح الکبیر، ج 3، ص 267 (ط مصر)؛ الشرف الموبد، ص 29 (ط مصر)؛ السیف الیمانی المسلول، ص 64 (ط شام)؛ شرف النبی، ص 283؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ص 18 (ط الغری).

راویان حدیث: ابن عباس، ابن سلمه، جابر، المنکدر، انس، علی بن الحسین علیه السلام، علی علیه السلام، ابن سعید الخدری و ابن موسی.

فخر رازی پس از نقل حدیث کشتی نوح و باب حطه چنین می گوید:

ویحتمل و هو الاظهر عندی ان المراد صلی الله علیه و آله وسلم سایر اهل البیت فان الله لما خلق الدنیا بأسرها من اجل النبی صلی الله علیه وآله وسلم جعل دوامها بدوامه ودوام اهل بیته لانهم یساوونه فی اشیاء و لانه قال من حقهم اللهم انهم منّی و أنا منهم و لانهم بضعة منه بواسطة ان فاطمة امهم بضعته فاقیموا مقامة فی الامان؛(1) حاکم می گوید به احتمال قوی مراد از آنان سایر اهل بیت هستند (از عترت طاهره) که حق سبحانه چون دنیا را همگی برای رسول الله آفرید، دوام آن را نیز به دوام آن حضرت و اهل بیت ایشان منوط فرمود، زیرا این اعاظم دین، با جد بزرگوارشان در بعضی چیزها مساوی اند و در حقّشان فرمود: خدایا اینها از من اند و من از اینها، زیرا که اینان بضعه آن حضرت هستند؛ به واسطه اینکه مادرشان فاطمه علیها السلام «بضعه» آن حضرت است، بنابراین از حیث امان، برمی آید که آنان قائم مقام آن حضرت اند.

گویا این موضوع در میان صحابه و تابعین، امری مسلّم بوده؛ مثلاً وقتی حسن بصری از امام حسن علیه السلام در مسئله جبر و قدر سؤال می کند، چنین می نویسد:

اما بعد فانکم معاشر بنی هاشم کالفلک الجاریة فی اللجج و مصابیح الدجی و اعلام الهدی و الائمة القادة الذین من تابعهم نجی کسفینة نوح المشحونة التی یؤول الیها المؤمنون و ینجو فیها المتمسکون؛(2) شما بنی هاشم چون کشتی جاری در دریاهای پرموج و چراغ راه، در تاریکی ها، و علم های هدایت هستید ائمه اطهاری که هر کس از شما پیروی کند نجات می یابد، همچون کشتی نوح که مؤمنین و متمسکین به آن نجات یافتند.

ابی طفیل از ابوذر به طریق مرفوع، روایت کرده که وی در خانه خدا را گرفته، می گفت:

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که مَثَل اهل بیت من در میان شما مثل کشتی نوح است آنکه بر آن نشسته نجات یافت و آنکه نافرمانی کرد نابود شد.

ص:95

مَثل اهل بیت من در میان شما مانند باب حطه در میان بنی اسرائیل است. هر کس داخل آن شد آمرزیده شد.(1)

سبط ابن جوزی می گوید:

وذکر ابوالفرج الاصبهانی فی کتاب مرج البحرین بإسناده الی ابی ذر، قال: قال رسول صلی الله علیه و آله وسلم: «مثل اهل بیتی مثل سفینه نوح علیه السلام من رکب فیها نجا. و من تخلف عنها غرق».

ثعلبی و سمعانی حدیث سفینه را از سیلم بن قیس هلالی چنین نقل کرده اند:

من و جیش بن المعتمر در مکه بودیم. ابوذر به پا خواست و حلقه در کعبه را گرفت و فرمود: ای مردم، آنها که مرا می شناسند بسیار خوب و آنها که مرا نمی شناسند، من جند بن جناده، ابوذر هستم. بعد گفت: ایها الناس من شنیدم که پیغمبر شما می فرمود: مَثل اهل بیت من در میان شما مانند کشتی نوح است.

منابعی که حدیث مذکور را نقل کرده اند عبارتند از:

و الحدیث 29 من المجلس 18؛ الامالی، الجوینی، الباب 48، السمط 2؛ فرائد السمطین، ج 2، ص 246، رقم 515؛ العسقلانی، المطالب العالیه، ج 4، ص 75، رقم 4003-400.

القضاعی، مسند الشهاب، ج 2، صص 273-274، رقم 1343-1345؛ العاصمی، زین الفتی، ج 1، صص 435 و 450، رقم 270 و 271 و 273؛ الخطیب التبریزی، مشکاة المصابیح، ج 3، ص 1742، رقم 6174 (قال: رواه احمد)؛ الذهبی، میزان الاعتدال، ج 1، ص 482، ترجمة الحسن بن ابی الجفری، رقم 1826؛ القاضی النعمان، شرح الاخبار، ج 2، صص 479، 501، 503 و 512، رقم 840، 887، 889، 903؛ ابوجعفر الطبری، بشارة المصطفی، ص 88؛ الشجری، الامالی، ج 1، صص 151-156 فی عنوان: «الحدیث السابع فی فضائل اهل البیت»؛ الطبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 361، رقم 85؛ تیسیر المطالب، ص 136 (اواخر الباب 8)؛ السیوطی، احیاء المیت فی فضائل آل البیت، ص 41، رقم 26 (عن الطبرانی)؛ الهیثمی، مجمع الزوائد، ج 9، ص 168.

این حدیث از طریق بسیاری از صحابه از جمله امیرالمؤمنین علی علیه السلام، عبدالله بن عباس، سلمة بن الاکوع، انس بن مالک، ابی سعید الخدری، عبدالله بن زبیر و ابی الطفیل عامر بن واثله نقل شده است. پس کسی که به آن پناه برد و بر آن سوار شد نجات یابد و کسی که آن را وا گذاشت نابود و هلاک شده است.

همچنین فرموده است:

مثل اهل بیت من در میان شما، مثل باب حطه در بنی اسرائیل است آن کس که داخل آن شد آمرزیده شد. و نیز فرمود: من در میان شما چیزی را باقی می گذارم که اگر به او بگرایید، هرگز گمراه نخواهید شد، [آن دو چیز] کتاب خدا و عترت من است و این دو از هم جدا نمی شوند تا نزد حوض بر من وارد شوند.

حموینی در فرائد السمطین به سند خود از سعید بن جبیر از ابن عباس رضی الله عنهما می گوید:

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: یا علی، من شهر علمم و تو در آن هستی؛ هرگز نمی توان داخل شهر شد، مگر از در آن. دروغ گوست آن کس که گمان می کند مرا دوست دارد، با آنکه تو را دشمن می دارد، چون تو از من هستی و من از توام، گوشت تو گوشت من، و خون تو خون من، و باطن تو باطن من است و ظاهر تو ظاهر من است. خوش بخت کسی است که از تو اطاعت کند و بدبخت کسی است که تو را برنجاند، و تو را معصیت کند. آن کس که تو را دوست بدارد

ص:97

سود برده است و کسی که تو را دشمن بدارد زیان برده آنکه ملازم تو باشد رستگار است و کسی که از تو جدا شود نابود و هلاک می شود.

مثل تو و ائمه و پیشوایان از فرزندان تو، بعد از من، مانند کشتی نوح است؛ آن کس که بر آن سوار شد نجات یافت و کسی که تخلف نمود غرق شد. و مثل شما مثل ستاره هاست. هنگامی که یکی از آنها پنهان می شود، ستاره دیگری طلوع می کند.(1)

مضمون روایت ایشان این است که روایت سفینه، با اختلافاتی در نقل، و حدیث باب حطه به طرق متعددی نقل شده که برخی، دیگری را تقویت می کند.

3. شمس الدین سخاوی گفته است:

«وبعض هذه الطریق یقوی بعضا؛ بعضی از طریق این حدیث، برخی دیگر را تقویت می کند».(1)

4. جلال الدین سیوطی می گوید:

اخرجه الحاکم و هو صحیح و قال: رواه البزار و ابویعلی فی مسندیهما، و الطبرانی فی الاوسط، و الحاکم و صححه؛(2) حاکم، آن را صحیح دانسته و روایت کرده است و بزار و ابویعلی در مسندهایشان و طبرانی در «الاوسط» معتقد است آن را نقل نموده و گفته اند که حاکم آن را صحیح دانسته است.

5. العیدروس یمنی معتقد است:

«وصح حدیث: ان مثل اهل بیتی مثل سفینة نوح، من رکبها نجا، و من تخلف عنها هلک».(3)

6. احمد زینی دحلان گفته است:

وصح عنه صلی الله علیه وآله وسلم من طرق کثیرة انه قال: انما مثل اهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح، من رکبها نجا، و من تخلف عنها غرق و فی روایة: هلک. و مثل اهل بیتی فیکم کمثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفرله.(4)

7. شیخ محمد بن یوسف التونسی المالکی، معروف به الکافی گفته است:

ص:99

«روی البزار عن ابن عباس، و ابو داوود عن ابن الزبیر، و الحاکم عن ابی ذر بسند حسن، مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق».

سپس می افزاید:

ویدل علی ذلک: الحدیث المشهور المتفق علی نقله؛ مثل اهل بیتی مثل سفینة نوح، من رکبها نجا، و من تخلف عنها غرق و هو حدیث نقله الفریقان و صححه القبیلان، لا یمکن لطاعن ان یطعن علیه، و امثاله فی الاحادیث کثیرة.(1)

نکته جالب سخن ایشان این است که اعتراف می کند این حدیث را فریقین به طریق مختلف نقل نموده و صحیح دانسته اند و کسی نمی تواند به آن طعنی بزند، زیرا امثال آن در حدیث بسیار است.

صحت این حدیث، آنقدر محرز بوده که عده بسیاری از علمای لغت ذیل ماده «زخ» آن را نقل نموده و در بین این واژه از حدیث «سفینه» کمک گرفته اند؛ به عنوان نمونه:

الف) ابن اثیر گفته است:

«زخ: فیه(2): مثل اهل بیتی مثل سفینة نوح، من تخلف عنها زخ به فی النار. ای دفع و رمی یقال: زخه یزخه زخا».(3)

ب) ابن منظور نیز گفته:

«تخلف عنها زُخ ّ فی النار. ای: دفع و رمی. قال: زخّه یزخّه زخّا».(4)

ج) زبیدی می گوید:

«و فی حدیث: مثل اهل بیتی مثل سفینه نوح، من تخلف عنها زخّ به فی النار. ای دفع و رومی».(5)

ص:100

صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که می فرمود: آگاه باشید که مثل اهل بیت من... (تا آخر حدیث). با گفتن اینکه من ابوذر هستم می خواهد این را بیان کند که من همان شخصی هستم که به صداقت در زبان و وثاقت مشهور است و این حدیث صحیح بوده و هیچ جای تردید و انکاری ندارد.

این تلمیحی است به آنچه که از عبدالله بن عمرو بن عاص برای ما روایت شده که می گوید از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: در زیر این آسمان و روی این زمین راستگوتر از ابوذر ندیدم. و نیز در روایتی از ابوذر از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «چه کسی از ابوذر که در صداقت لهجه، شبیه عیسی است، راستگوتر است». پس عمر همچون حسودان گفت: ای رسول خدا آیا آن را می شناسی، گفت: بله آن را می شناسم. این حدیث را ترمذی روایت نموده و ضغانی در کشف الحجاب، آن را حسن دانسته است.

در این حدیث، دنیا به دریای پرتلاطم و تاریکی تشبیه شده که از کینه و بدعت پر است به طوری که موج های آن بر بالای موج های دیگر همچون ابرها ایستاده اند، تاریکی و ظلمتی که برخی از دیگری تاریک تر است، با این همه هیچ راه خلاص و نجاتی نیست، جز این کشتی نجات که همان محبت اهل بیت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم است.

این کلام، به استواری جایگاه کشتی نجات را به حقیقت به تصویر کشیده و برآن صحه گذاشته است که در تلاطم دریای بی انتها، راه نجاتی جز تمسک بر کشتی نجات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام وجود ندارد.

سمهودی یکی دیگر از دانشمندان اهل سنت می گوید:

قوله صلی الله علیه وآله وسلم: مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینة فی قومه. الحدیث. و وجهه: ان النجاة ثبت لاهل السفینة من قوم نوح علیه السلام... و محصله: الحث علی التعلق بحبلهم وحبهم و اعظامهم شکرا لنعمه مشرّفهم صلی الله علیه وآله و سلم، والاخذ بهدی علمائهم و محاسن اخلاقهم و شیمهم. من اخذ بذالک نجا من ظلمات المخالفة، و أدی شکر النعمة الوافرة، من تخلف عنه غرق فی بحار الکفران و تیار الطغیان، فاستوجب النیران؛(1)

ص:102

... این حدیث، بر چنگ زدن به ریسمان حب اهل بیت و بزرگداشت آنها تأکید می کند؛ چه آنکه این عمل، سپاسی است در برابر آنچه رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در میان آنها به ودیعه نهاده و چنگ زدن به هدایت و محاسن اخلاقی و نیک اندیشی و رفتار آنها (اهل بیت) است.

هرکس به آنها چنگ زد حقّا هدایت یافته و از تاریکی های دنیا نجات یافته است و شکر نعمت را به جای آورده، اما هرکس غیر این کند در دریاهای کفران و طغیان غرق شده پس مستوجب عذاب است.

سهودی از نگاهی دیگر به حدیث می نگرد. او نجات را برای مسافران کشتی نوح مسلّم می داند، زیرا بدون آن حتماً هلاک می شوند.

مناوی هم گفته است:

(ان ّ مثل اهل بیتی) فاطمه و علی و ابنیهما، و بینهما اهل العدل والدیانه جفیکم مثل سفینة نوح، من رکبها نجا، و من تخلف عنها هلکج وجه التشبیه: ان النجاة ثبت لاهل السفینة من قوم نوح، فاثبت المصطفی صلی الله علیه وآله وسلم لامته بالتمسک باهل بیته النجاة، و جعلهم وصلة الیها. و محصوله: الحث علی التعلق بحبهم وحبلهم و اعظامهم شکراً لنعمه مشرفهم، والاخذ بهدی علمائهم، فمن اخذ بذلک نجا من ظلمات المخالفة، وادی شکر النعمة المترادفة. من تخلف عنه غرق فی بحار الکفران و تیار الطغیان، فاستحق النیران، لما ان بعضهم یوجب النار کما جاء فی عدة اخبار، کیف و هم ابناء ائمة الهدی و مصابیح الدجی الذین اذهب عنهم احتج الله بهم علی عباده، و هم فروع الشجرة المبارکة و بقایا الصفوة، الذین اذهب عنهم الرجس و طهرّهم، و برّاهم من الآفات، و افترض مودتهم فی کثیر من الآیات، و هم العروة الوثقی، و معدن التقی.

واعلم ان المراد باهل بیته فی هذا المقام العلماء منهم، اذ لا یحّث علی التمسک بغیرهم و هم الذین لا یفارقون الکتاب والسنه حق یردوا معه علی الحوض.(1)

ص:103

از کلام مناوی مطالب زیر برداشت می شود:

1. مراد از اهل بیت، حضرت فاطمه، امام علی و ذریه آنها هستند.

2. اهل بیت، اهل عدل و دیانت بوده، مثل آنها همچون کشتی نوح است.

3. وجه تشبیه بدین صورت است که نجات برای مسافران کشتی نوح مسلّم است و حضرت رسول صلی الله علیه و آله نیز این نجات بخشی را برای اهل بیت خودش مسلّم دانسته است.

4. هدف حدیث، برانگیختن مردم به دوستی اهل بیت، چنگ زدن به ریسمان (ولایت) آنها، بزرگداشت اهل بیت و برای به جا آوردن شکر نعمت الهی است.

5. نجات یافته واقعی کسی است که پیرو اهل بیت علیهم السلام باشد. سپس هر کس از این راه تخلف ورزید، در دریاهای کفران و طغیان غرق شده است.

6. بغض ورزیدن نسبت به اهل بیت علیهم السلام مستوجب عذاب است و این را روایات بسیاری تأیید می کند.

7. اهل بیت چراغ های هدایت در دریاها، ائمه هدی، شاخه های شجره مبارکه، بازماندگان مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم بوده اند؛ کسانی که خداوند رجس و پلیدی را از آنها دور نموده و آفات را از آنها رانده، و دوستی آنها را برهمگان واجب کرده است. آنها ریسمان محکم الهی و دریای پاکی اند.

8. مراد از اهل بیت با تأکید جمله اول، همان علما از ذریه امام علی و حضرت فاطمه هستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم درباره آنها و قرآن فرمود: «از هم جدا نمی شوند تا اینکه نزد حوض کوثر بر من وارد شوند».

برخی از بزرگان اهل سنت که حدیث سفینه و باب حطه را نقل نموده اند:

ابن قتیبه، عیون الاخبار، ج 1، ص 211 (ط مصر)؛ همو، المعارف، ص 86 (ط مصر)؛ سیوطی، الاتقان، ص 173؛ الطبرانی، المعجم الکبیر، صص 130-131؛ همو، المعجم الصغیر، صص 78-170 (ط الدهلی)؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج 3، ص 150 (ط حیدرآباد الدکن)؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ج 1، ص 224 (ط قاهره)؛ همو، تلخیص المستدرک، ج 3، ص 150 (حیدرآباد الدکن واقع درحاشیه مستدرک)، جمال الدین الزرندی، نظم دررالسمطین، ص 235 (ط مطبعة القضاء)؛ عبدالرحمن الصفوری، المحاسن المجتمعه، ص 188؛ ابن کثیر الدمشقی، تفسیرالقرآن (چاپ در حاشیه البیان، ج 9، ص 115، ط ولاق مصر)؛ نورالدین الهیتمی، مجمع الزوائد، ج 9، ص 168 (ط المکتبه القدسی، قاهره)؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء،

ص:104

ص 573 (ط المیمنیه، مصر)؛ همو، الخصائص الکبری، ج 2، ص 266 (ط حیدرآباد)؛ همو، احیاء المیت، ص 113 (ط مصطفی الحلبی)؛ همو، الجامع الصغیر (ط مصر)؛ ابن حجر الهیتمی، الصوائق، صص 184-234 (ط عبدالطیف مصر)؛ علامه میبدی، شرح دیوان امیرالمؤمنین، ص 189؛ علامه بدخشی، مفتاح النجاة، ص 9؛ علامه عثمان مدوخ، العدل الشاهد، صص 123-124 (ط القاهره)؛ احمد القدوس، سنن الهدی، ص 564؛ قندوزی، ینابیع، صص 27، 28، 187، 183، 193، 261، 878 (ط اسلامبول)؛ علامه کمشخانوی، راموز الاحادیث، ص 391 (ط الاستانه)؛ البنهانی، الفتح الکبیر، صص 113-114 (ط مصر)؛ همو، جواهر البحار فی فضایل النبی المختار، ج 1، ص 361 (ط قاهره)؛ محمد بن یوسف التونسی، السیف الیمانی المسلول، ص 9 (ط شام)؛ سید شاه تقی الحنفی، الروض الازهر، ص 359 (ط حیدرآباد)؛ ابوبکر الحضرمی، رشفته الصادی، صص 79-80 (ط مصر)؛ الآمر تستری، ارجح المطالب، صص 169، 329، 330 (ط لاهور)؛ محب الدین طبری، ذخائر العقبی، ص 20 (ط مصر)؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج 12، ص 91 (ط السعاده، مصر)؛ حافظ ابونعیم، حلیة الاولیاء، ج 4، ص 306 (ط السعاده مصر)؛ متقی هندی، منتخب کنز العمال، ج 5، ص 92 (ط المیمینه مصر)، حاشیه سند احمد؛ الحافظ الدولابی، الکنی و الاسماء، ج 1، ص 76 (ط حیدرآباد دکن)؛ الشیخ مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج 3، ص 22 (ط مکتبه المثنی)؛ الثعالبی، التمثیل و المحاضره، ص 33 (ط عیسی الحلبی، قاهره)؛ ابن اثیر، النهایه، ج 2، ص 132 (ط مصر)؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 73 (ط قاهره)؛ محمد طاهر بن علی، مجمع بحار الانوار، ج 2، ص 59 (ط نول کشور، مکهتو)؛ المناوی، کنوز الحقایق، ص 141 (ط ولاق، مصر)؛ شیخ محمد الصبان، اسعاف الراغبین، در حاشیه نور الابصار، ص 123 (ط مصر)؛ آلوسی، روح المعانی، ج 25، ص 29 (ط مصر)؛ الخفاجی، شفاء الغلیل، صص 220-253 (ط الحرم الحسین، مصر)؛ شبلنجی، نور الابصار، ص 105 (ط مصر).

حاکم حسکانی براساس آیه ذیل چند حدیث نقل می کند:

أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ * تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها1

1. اخبرنا ابو عبدالله الشیرازی [اخبرنا] ابوبکر الجرجرائی [اخبرنا] ابو احمد البصری، قال: حدثنی المغیرة بن محمد، قال: حدثنی جابر بن سلمة، قال: حدثنی حسین بن حسن عن عامر السراج: عن سلام الخثعمی قال: دخلت علی ابی جعفر محمد بن علی علیه السلام فقلت: یابن رسول الله قول الله تعالی: أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ قال: یا سلام، الشجرة، محمد، و الفرع، علی امیرالمؤمنین، و الثمر، الحسن و الحسین، و الغصن، فاطمة، و شعب ذلک الائمة من ولد فاطمه، و الورق شیعتنا و محبونا اهل البیت، فاذا مات من شیعتنا رجل تناثر من الشجرة ورقه، فاذا ولد لمجینا مولود اخضر مکان تلک الورقة ورقه. فقلت: یابن رسول الله قول الله تعالی: أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها ما یعنی؟ قال: یعنی الائمة تفتی شیعتهم فی الحلال و الحرام فی کل حج و عمره.

2. عن مینا مولی عبد الرحمان بن عوف قال: حدثنی مولای عبدالرحمان بن عوف بحدیث (و) ذکر انه سمعه من النبی صلی الله علیه وآله وسلم؛ سمعته یقول: سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یقول: انا شجرة و علی القلب و فاطمة اللقاح و الحسن و الحسین الثمر، و شیعتنا الورق، و حیث ینبت الشجرة تساقط ورقها ثم قال: فی جنة عدن و الذی بعثی بالحق.

3. اخبرنا علی بن احمد (اخبرنا) محمد بن عمر (اخبرنا) محمد ابن القاسم (اخبرنا) قسم بن هاشم (اخبرنا) اسماعیل بن ابان، عن صالح عن ابی الاسود، عن زیاد بن المنذر: عن ابی جعفر قال: مثلنا اهل البیت کمثل شجرة قائمة علی ساق، من تعلق بغصن من اغصانها کان اهلها. قلت: من الساق؟ قال: علی.(1)

ص:106

در این احادیث، وجود نازنین حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم درخت نامیده شده و امام علی علیه السلام فرع آن و در حدیثی قلب آن و امام حسن و امام حسین میوه آن درخت و حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام شاخه آن و در حدیثی تلقیح کننده نامیده شده اند.

حدیث امام باقر علیه السلام چنین است:

مثل ما اهل بیت همچون مثل درخت ایستاده بر ساقه خود است که هر کس به شاخسار آن چنگ زند از اهل آن است. راوی می پرسد: ساق چیست؟ امام می فرماید: علی علیه السلام.

بنابراین جایگاه شیعیان و محبان اهل بیت همچون برگ درخت اسلام است که هرگاه شیعه ای بمیرد، برگ های آن، افزون شود و هرگاه بر محبی افزوده شود و برای محبین اهل بیت فرزندی به دنیا آید، بر جایگاه آن برگ، برگ سبز دیگری می روید.

در کتاب ینابیع الموده نیز احادیث بسیاری در مورد جایگاه اهل بیت وارد شده که برخی را زینت بخش سخن خود می نماییم.

1. حموینی در کتاب فرائد السمطین به سند خود از ابی بصیر از خشیمه جعفی از امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده ایشان فرموده اند:

ماییم نزدیکان و برگزیدگان خدا و نیکوترین خلق خدا؛ ماییم جایگاه ودایع و امانات میراث انبیا و ماییم امین های خداوند سبحان و ماییم حجت و برهان خدا و ارکان ایمان و پایه های خیمه اسلام. و ماییم واسطه عنایت و رحمت خدا بر خلق، و امور، به واسطه ما گشوده و شروع می شود و به ما ختم می گردد.

ماییم پیشوایان راهنما و دعوت کننده به سوی خدا، ماییم فانوس چراغ های نورانی و محل روشنایی هدایت.

ماییم پرچم ها و نشانه های بلند شده و دعوت کنندگان به سوی حق، آن کس که به راه ما آمد، به ما محلق شد و هر که منحرف گردد از آن نشانه ها غرق خواهد شد، ماییم پیشرو پیشانی سفیدان، و ماییم طریق واضح وآشکار و مستقیم به سوی خدا.

و ماییم از نعمت های خدا بر خلقش، ماییم گنجینه نبوت و مکان رسالت و آمد و شد و فرشتگان و ماییم راه و طریق و چراغ برای کسی که طالب روشنایی به واسطه ما باشد.

ص:107

و ماییم سبیل و طریق راه برای کسی که به ما اقتدا کند؛ ماییم پیشوایان راه نهایی به سوی بهشت و دست آویز محکم اسلام. ماییم پلی به سوی بهشت و دست آویز محکم اسلام. ماییم پل هایی که هر که از آن پل گذشت به ما لاحق شد و آنکه تخلف نمود هلاک و نابود گشت؛ ماییم محل نورگیر بزرگ و رکن اعظم، خداوند رحیم، رحمت خویش را به وسیله ما بر بندگانش فرو می ریزد، به واسطه ما از باران سیراب می شوند و عذاب به وسیله ما از شما برگشت می کند، پس کسی که ما را شناخت و یاری نمود و حق ما را شناخت و به امر ما عمل کرد پس او از ما و بسوی ماست.

2. حموینی در حدیثی دیگر به سند خود از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم روایت نموده که ایشان فرمودند:

معرفت و شناسایی آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم دورکننده آتش است و دوستی آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم جواز عبور بر صراط است و ولایت و سرپرستی آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم حافظ و نگاهدارنده شکنجه و عذاب است.

3. در جواهرالعقدین از حذیفة بن یمان رضی الله عنه نقل شده است:

از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمود: ای مردم، از ذراری و فرزندان انبیای گذشته، به احدی آنچه که به حسین بن علی علیه السلام عطا شد، داده نشده است، جز یوسف بن یعقوب بن اسحاق ابن ابراهیم علیهم السلام. ای مردم فضل و بزرگواری و منزلت و ولایت، مختص رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و ذریه و فرزندان اوست، مردمان باطل و حرف های نادرست بر شما راه پیدا نکند. این حدیث را ابن حبان در کتاب خود و حافظ جمال الدین زرندی در کتاب دررالمسمطین روایت نموده اند.

4. حافظ عمرو بن بحر در کتاب خود روایت کرده که ابوعبیده از امام جعفر صادق علیه السلام از پدران خود برای من روایت کرد که علی علیه السلام در مدینه بعد از بیعت کردن مردم با آن حضرت خطبه ای خواند و فرمود:

آگاه باشید نیکوان عترت من و پاک ترین خاندان و نسل من، در کودکی عاقل ترین مردم و در بزرگی عالم ترین آنهایند. آگاه باشید که ما اهل بیتی هستیم که علم و دانش ما از علم خداست و حکم ما به حکم خداست.

ص:108

از گفتار و قول راستگویی شنیدم اگر از اعمال و آثار ما پیروی کنید، به بینایی ما هدایت می شوید و اگر پیروی نکردید خدا شما را نابود می کند.

پرچم و نشانه حق، با ماست و آن کس که از ما پیروی کند به ما ملحق می شود و کسی که با ما مخالفت نمود و تأخیر کرد غرق شد.

آگاه باشید که هر مؤمنی ثواب عملش را به وسیله ما درک و فهم می کند و به وسیله ما از گردن ها ریسمان مذلت برداشته شد. و فتح و ختم از طرف خدا به وسیله و به سبب ماست.(1)

از اینها که بگذریم ذیل آیات بسیاری بر نقش هدایتگرانه علی علیه السلام و ذریه طاهر آن حضرت تأکید شده است. ما هم برحسب توان و ظرفیت این نوشته، برخی از آنها را در فصل فضائل اهل بیت علیهم السلام نقل نموده ایم و خوانندگان و پیوندگان محترم می توانند به آن بخش مراجعه نمایند.

امام علی و امام صادق علیه السلام می رسد. لذا گروه دوم از حیث سند و متن، قوی تر و صحیح تر به نظر می رسد و با دیدگاه شعیه کاملاً انطباق دارد.

گرچه این آیه ابتدائاً در شأن اهل کتاب نازل شده، اما تأویل آن عام است و از بارزترین مصادیق آن، ائمه اهل بیت علیهم السلام هستند.(1)

اهل ذکر از دیدگاه اهل سنت

در منابع اهل سنت درباره اهل ذکر، نظرهای مختلفی آمده است که منشأ آن تعارض و اختلاف بین روایات آنهاست که در مجموع می توان آنها را به پانزده نظریه تقسیم کرد:

1. مراد از اهل ذکر، اهل کتاب، یهود و نصاراست.(2)

2. مراد اهل تورات است.(3)

3. مراد شخصی از اهل تورات است.(4)

4. مراد مؤمنان اهل کتاب اند.(5)

5. خود تورات، مراد است.(6)

6. مراد مؤمنی از اهل کتاب است.(7)

7. عبدالله بن سلام اهل ذکر است.(8)

8. سلمان فارسی اهل ذکر است.(9)

9. منظور علمای اهل کتاب هستند.(10)

ص:110

10 و 11. مراد، مطلق اهل علم یا کسانی هستند که از اخبار ماضی باخبرند.(1)

12. مراد علمای مسلمین اند.(2)

13. مراد از اهل ذکر، قرآن است.(3)

14. مراد اهل قرآن است.(4)

15. مراد امام علی و اهل بیت علیهم السلام هستند.(5)

گفتیم که همه این اقوال در سه نظریه عمده خلاصه می شود: اهل کتاب به طور اخص یا اعم، اهل قرآن و اهل بیت علیهم السلام. بسیاری از مفسران اهل ذکر را مطلق اهل کتاب می دانند. کسانی همچون حسن بصری،(6) مراغی،(7) زمخشری،(8) فخر رازی،(9) بغوی(10) و ابن حیان اندلسی(11) از آن جمله اند. برخی دلیل این گفتار را سخن ابن عباس دانسته اند. او گفته است: «اهل ذکر، اهل کتاب اند و در آیه وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ12 مراد از ذکر تورات و مراد از اهل ذکر در آیه فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ اهل تورات است».(12)

ص:111

در نقد این سخن می گوییم:

اولاً: این قول ابن عباس با اقول دیگر او در تعارض است، زیرا او در قول دیگری گفته است: «مراد از ذکر در آیه مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ قرآن است.(1) همچنین در جای دیگر گفته است که مراد از اهل ذکر در آیه، اهل قرآن است،(2) و می دانیم که ترجیح یک قول بر دیگری بدون مرجح، صحیح نیست.

ثانیاً: ابن عباس اهل ذکر را منحصر در یهود نموده است، نه مطلق اهل کتاب؛ لذا این قول دلیل بر مدعا نیست.

بیشتر مفسران همچون زمخشری، فخر رازی و آلوسی، از سیاق آیه کمک گرفته اند و گفته اند که سیاق آیه شریفه، رد مشرکان قریش است که می پنداشتتند بشر، صلاحیت رسالت ندارد و اگر رسالتی باشد، باید ملائکه حامل آن شوند. پس این آیه در مقام رد این پندار است و می فرماید که سنت الهی طبق حکمت جریان یافته و حکمت اقتضا می کند که پیامبر از جنس خود بشر باشد؛ ولی تنها فرقی که لازم است میان او و مردم باشد، این است که معارف و اوامر و نواهی به وی وحی می شود.(3) این خلاصه دیدگاه مفسران در این زمینه است. البته برخی به جای مشرکان مکه، لفظ «العرب» را به صورت مطلق آورده اند.

علامه طباطبایی پاسخ خوبی به این پندار داده، می گوید:

وجه اینکه گفتم این سخن درست نیست این است که این سخن با سیاق آیه انطباق ندارد. قبلاً هم از مشرکان قریش چنین پنداری نقل نشده بود تا بگوییم آیه ناظر به آن است. تنها سخنی که قبلا "از مشرکان ذکر شده بود، آن هم از مطلق مشرکان، نه مشرکان قریش، همان جمله لَوْ شاءَ اللّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ4 است.

ص:112

مشرکان همان گونه که تسلیم نبوت پیامبرخدا صلی الله علیه و آله وسلم نبودند و او را تصدیق نکردند، تسلیم عقاید یهود و نصارا که از جمله آن اذعان به بشر بودن انبیاست نیز نشدند. پس اهل کتاب را نیز به داوری در این باره قبول ندارند. آنها در اذیت و دشمنی با پیامبر با مشرکان همسو بودند، نه در چیز دیگری مانند نبوت موسی و اهل بیت، پس پیامبر باید از جنس بشر باشد، آنان منکر نبوت بودند و این بحث که پیامبران انسان بودند نه ملائکه، برای کسانی است که اصل نبوت را بپذیرند. اما برای کسانی که اصل نبوت را نپذیرفته اند، گفتن اینکه پیامبران انسان و از جنس بشر بودند لغو است.

مستقیم باشند، مثل علی علیه السلام، دو فرزندش حسن و حسین علیهماالسلام، محمد بن حنفیه، علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام، علی بن عبدالله بن عباس، ابن جعفر الباقر و جعفر الصادق علیهم السلام و اشخاصی شبیه آنها؛ یعنی کسانی که به ریسمان الهی که همان صراط مستقیم است متمسک شده اند و حق هر ذی حقی را می شناسند و در جایگاهی که خدا و رسولش قرار داده اند که همانا محل اجتماع قلوب مؤمنین است، قرار می دهند.

ابن کثیر گرچه مراد امام باقر علیه السلام را که محصور نمودن اهل ذکر به اهل بیت است عام گرفته، اما به وضوح روشن می نماید که یکی از بزرگ ترین و محرزترین مصادیق آن، ائمه اهل بیت علیهم السلام هستند.

ب) طبری چنین نقل می کند:

«عن جابر الجعفی، قال: لما نزلت فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ، قال علی علیه السلام: نحن اهل الذکر؛(1) چون آیه فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ نازل شد، علی علیه السلام فرمود: ما اهل ذکر هستیم».

جالب است که طبری این حدیث را ذیل قائلین به اینکه اهل الذکر اهل قرآن هستند آورده است که خود نشان می دهد، اهل قرآن بودن علی علیه السلام بر هیچ کس پوشیده نیست و به عبارت دقیق تر اهل قرآن واقعی، همان علی علیه السلام و خاندان آن حضرت هستند.

ج) شهرستانی در ضرورت رجوع به اهل بیت علیهم السلام چنین می آورد:

«عن جعفر بن محمد علیه السلام: انّ رجلا سأله فقال: «من عندنا یقولون فی قوله تعالی: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ان الذکر هو التوراة و اهل الذکر هم علماء الیهود. فقال: «اذن و الله یدعوننا الی دینهم، بل نحن والله اهل الذکر الذین امر الله تعالی برد المسألة الینا». و کذلک نقل عن علی انه فقال: «نحن اهل الذکر».(2)

ص:114

شهرستانی همان روایت امام باقر علیه السلام را می آورد که ایشان قسم می خورند، مقصود از اهل ذکر ما هستیم و می افزاید که این حدیث از امام علی علیه السلام هم نقل شده است.

د) حاکم حسکانی روایات بسیاری را می آورد که نشان می دهد مقصود واقعی و مراد حقیقی اهل «ذکر» اهل بیت علیهم السلام هستند؛ از جمله:

«اخبرنا ابوبکر الحرشی (اخبرنا) ابو منصور الازهری (اخبرنا) احمد بن نجده بن العریان (اخبرنا) عثمان بن ابی شیبه (اخبرنا) یحی ین یمان، عن اسرائیل، عن جابر: عن ابی جعفر فی قوله: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ1 قال: نحن اهل الذکر».

حاکم حسکانی این حدیث را به گونه های مختلفی نقل می کند که در برخی از آنها امام باقر علیه السلام می فرمایند: «مراد از اهل الذکر، عترت رسول خدا هستند».

شیخ محمد باقر محمودی، محقق کتاب شواهد التنزیل روایاتی در تأیید این احادیث می آورد که برخی را ذکر می کنیم:

1. و قال فی کنز العمال(1) ما محصله: و اخرج الدیلمی عن سامان عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم قال: اعلم امتی من بعدی علی بن ابی طالب.

2. و قال ایضاً: اخرج ابو نعیم عن علی عن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم قال: علی بن ابی طالب اعلم الناس بالله و (با) لناس.

3. و روی ابن سعد، فی الطبقات(2) عن جمیلة المصفح، عن ابیها، قال: قال لی علی علیه السلام: یا اخا بنی عامر سلنی مما قال الله و رسوله فانا نحن اهل البیت اعلم بما قال الله و رسوله....

ص:115

4. و قال فی کنز العمال: اخرج عبدالغنی بن سعد فی ایضاح الاشکال عن ابی الزعراء، قال: کان علی بن ابی طالب یقول: انی و اطائب ارومتی و ابرار عترتی احلم الناس صغاراً، و اعلم الناس کباراً بنا ینفی الله الکذب، و بنا یعقر الله أنیاب الذئب الکلب، و بنا یفک الله عنوتکم و ینزع ربق اعناقکم و بنا یفتح الله و یختم.

5. و روی البزار، عن عبدالله بن مسعود، قال: کنا نتحدث ان افضل اهل المدینه علی بن ابی طالب علیه السلام.

نقطه مشترک این احادیث اعلم بودن امام علی علیه السلام و ذریه آن حضرت به فرموده خدای متعال و رسولش می باشد و این بر کسی پوشیده نبوده است.(1)

2. نقد دیدگاه مخالفان

در بعضی روایات اهل سنت، سبب نزول آیه، مشرکان مکه ذکر شده است.(2) برخی مفسران اهل سنت آیه را در مورد نزولش محدود می کنند و گسترش دادن آیه در غیر مورد نزولش را جایز نمی دانند. فخر رازی(3) و نیشابوری(4) از آن جمله اند.

این آیه، خطاب مشافه در قصه خاصی است و در سؤال از اهل کتاب آمده است؛ لذا از این موارد به جای دیگر تعدی نمی کند. پس به مشرکان، امر شده تا از اهل کتاب بپرسند. در اینجا این سؤال مطرح می شود که چه چیزی را بپرسند؛ زیرا آیه اطلاق دارد و امر، امری ارشادی است؛ یعنی هر چیزی را که نمی دانید، از اهل کتاب بپرسید؟! سخن بر سر این نیست که انبیا بشر بودند یا نه، زیرا مشرکان اعتقادی به نبوت نداشتند.

اکنون می گوییم با فرض صحت این ادعا، هرگز نمی توان آیه را در مورد نزول خودش متوقف کرد و این به چند دلیل است:

ص:116

1. با فرض قبول این نظریه که مراد از اهل ذکر اهل کتاب است و این آیه در شأن مشرکان نازل شده، این سؤال مطرح می شود که آیا این موضوع در طول زمان مربوط به اهل کتاب است؟ اگر چنین باشد در این صورت خداوند جامعه اسلامی را به اهل کتاب سپرده است. اما اگر آیه محدود به همان زمان نزول باشد - چنان که برخی ادعا کرده اند - در این صورت لازم می آید که در این زمان کارایی نداشته باشد و این، با حیات جاودانی قرآن سازگار نیست؛ زیرا قرآن مربوط به زمان و مکان خاصی نمی باشد، بلکه در هر مکان و برای هر زمانی زنده و کارآمد است.

همان گونه که در حدیث آمده است:

«ان القرآن حی لا یموت و انه یجری کما یجری اللیل و النهار و کما تجری الشمس و القمر یجری علی آخرنا کما یجری علی اولنا».(1)

به علاوه، این امر با روایات دیگر که از حیث سندی صحیح تر هستند، مخالف است.(2)

2. اکثریت قاطع مفسران اهل سنت، أَهْلَ الذِّکْرِ را مطلق اهل کتاب می دانند و می گویند: اهل ذکر فقط اهل کتاب اند. باید یادآوری شود که قرآن مجید یهود و نصارا را با عنوان (یا اهل الکتاب) خطاب می کند، نه با عنوان اهل ذکر، و این در قرآن سابقه ندارد.

3. قرآن مجید اهل کتاب را توبیخ می کند و با آنان با لحن شدید سخن می گوید؛ مانند:

«اهل کتاب مشرکند»، «به آیات خدا کفر می ورزند»، «حق و باطل را مخلوط و حق را مخفی می کنند»، «منافق اند»، «خیانت کارند»، «دروغگویند»، «فاسق اند»، «حاسدند»، «از راه خدا باز می دارند»، «در دین غلو می کنند»، «درصدد ارتداد پیامبر و مؤمنان هستند» و «درصدد انتقام گیری از مؤمنان اند».(3)

بنابراین، نمی توان ادعا کرد که اهل کتاب مرجع مسلمانان باشند و خداوند آنان را به اهل کتاب ارجاع داده است.

ص:117

4. بعضی دیگر از مفسران، بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ را متعلق به أَهْلَ الذِّکْرِ دانسته و گفته اند. «بینات، یعنی المعجزاة الدالة علی صدق الرسول وَ الزُّبُرِ واحدها زبور و هی کتب الشرائع و التکالیف التی یبلغها الرسل الی العباد».(1)

در این صورت معنای آیه این می شود که از اهل ذکر بپرسید؛ یعنی از کسانی که به معجزات انبیا و کتب و شرایع آنان آگاهی دارند. البته در تاریخ، جز علی علیه السلام کسی را نمی شناسیم که ادعا کرده باشد که به کتب و شرایع گذشته آگاه است.

آن حضرت فرمود:

«ولو ثنیت لی وسادة لحکمت بین اهل التوراة بتوراتهم، و بین الانجیل بانجیلهم. و بین اهل الزبور بزبورهم و بین اهل الفرقان بفرقائهم حتی تزهر الی الله».(2)

پس در اینجا سؤال از انبیا نیست، بلکه سؤال از بینات و زبر است؛ اگر بینات و زبر را نمی دانید، از اهل ذکر بپرسید.

از سدی نقل شده است که «بینات» حرام و حلالی است که انبیا آورده اند و «زبر» کتب انبیاست؛ در این صورت اهل ذکر باید کسانی باشند که به حرام و حلال انبیا و کتب آنان آگاه باشند.

5. برخی دیگر از مفسران بِالْبَیِّناتِ را متعلق به لا تَعْلَمُونَ می دانند؛(3) یعنی اگر شما بینات و زبر را نمی دانید، از کسانی که می دانند بپرسید و آنان نمی توانند اهل کتاب باشند، زیرا قرآن درباره اهل کتاب فرموده است آنان کتب الهی را تحریف کرده و احکام الهی را تغییر داده اند: یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ .(4)

ص:118

بنابراین، اگر مراد اهل کتاب باشند، چون آنان در کتب انبیا تحریف کرده اند، ما را به احکام و شرایع متغیر و کتب تحریف شده راهنمایی خواهند نمود و این خلاف مصلحت خداست.

6. مرجعیت «اهل ذکر» به صورت مطلق، آمده است و خداوند جوامع اسلامی و بشری را بی قید و شرط به سوی «اهل ذکر» ارجاع داده است، اما اهل کتاب مرجع مطلق مسلمانان نیستند.

7. اگر اهل ذکر همه اهل کتاب باشند، در این صورت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم باید به امت امر کند که از اهل کتاب، آن هم به صورت مطلق، بپرسند؛ همان طور که در آیه آمده است، ولی سیره آن حضرت همواره مخالف این امر بوده است و آن جناب امت را از رجوع به اهل کتاب منع می فرمود.

در روایت جابر آمده است:

ان عمر بن خطاب اتی النبی بکتاب اصابه من بعض اهل الکتاب فقرأه علی النبی فغضب و قال: أمهوکون فیها یابن الخطاب؟ و الذی نفسی بیده لو ان موسی حیاً ما وسعه الا ان یتبعنی.(1)

روایات دیگری نیز در این زمینه وجود دارد. از ابو هریره روایت شده است که اهل کتاب تورات را به زبان عبری می خوانند و برای مسلمانان به زبان عربی تفسیر می کردند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به اصحاب فرمودند:

«لا تصدقوا اهل الکتاب و لا تکذبوا».

این حدیث می گوید به گفتار اهل کتاب اعتنا نکنید و آیه می گوید از اهل کتاب بپرسید. اگر چنین باشد، در میان آیه و حدیث تعارضی به نظر می رسد، اینجاست که سؤال از اهل کتاب بدون فایده و لغو است و خداوند به چنین امری که لغو باشد، حکم نمی کند.(2)

8. برخی از مفسران(3) اهل ذکر را عبدالله بن سلام می دانند، ولی این سخن جای تأمل

ص:119

فراوان دارد، زیرا او یکی از مروجان اسرائیلیات در حوزه حدیث اسلامی است. شعبی درباره او گفته است:

«ما نزل فی عبدالله بن سلام - رضی الله عنه - شیء من القرآن؛(1) از قرآن چیزی درباره او نازل نشده است».

با بررسی تفاسیر به دست می آید که این ادعای واهی را خود او مطرح کرده و گفته است: «انا من اهل الذکر».(2) این ادعا برای این بوده است که مردم را از وارثان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دور نگاه دارند.

9. اهل ذکر به دلیل آیه وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ وَ ضِیاءً وَ ذِکْراً لِلْمُتَّقِینَ 3 اهل تورات است.(3) در این آیه، ذکر، صفت تورات واقع شده است، نه خود تورات، پس این ادعایی بدون دلیل است، زیرا ذکر، مشترک لفظی است و باید قرینه باشد.

با توجه به قرائن و شواهد گذشته و دقت در آیه که «ان» شرطیه و إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ دارد، باید گفت که از قول اهل کتاب، علم حاصل نمی شود، بنابراین پرسیدن از آنان فایده ندارد. پس منظور از اهل ذکر کسانی هستند که قولشان علم آور باشد و جاهل از قول آنان علم پیدا کند؛ در حالی که اهل کتاب، خیانت کار(4) و از مخفی کنندگان حق(5) هستند، پس چگونه از قولشان علم پیدا می شود؟!

در اینجا بیان نکته ای خالی از لطف نیست و آن هم خلط بین تفسیر و تأویل (باطن) است. از مجموع آنچه گفتیم به راحتی مشخص می شود که عده ای بین مصادیق واقعی آیه که بیانگر بطن آن است با آیه خلط نموده، بین آنها فرقی قائل نشده اند.

در تفسیر فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ می توان گفت که ظاهر آیات چهل و سوم نحل و هفتم

ص:120

انبیا می رساند که خطاب به مشرکین باشد، زیرا آنان نزول وحی را غریب و دور از انتظار می شمردند، پس خداوند برای برطرف نمودن توهم آنها می گوید از اهل کتاب بپرسید، زیرا آنها در دین خود بر وحی اعتماد نموده اند. لذا در آیه بعدی سوره نحل چنین آمده بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ1 یعنی شما که از کتاب و تاریخ انبیا و امم گذشته آگاهی ندارید، بر شماست به کسانی از اهل کتاب که از این امور آگاهند مراجعه نمایید؛ همچنانکه در دنباله آیه بعدی در سوره انبیا چنین می آید:

وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا یَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَ ما کانُوا خالِدِینَ ؛(1)

«آنان را بر پیکرهایی که غذا نمی خوردند قرار ندادیم و عمر جاویدان هم نداشتند».

این ظاهر دو آیه است و تفسیر اهل الذکر به اهل الکتاب، اما در تأویل آیه چیزهایی بیان شده که اقتضای آن عموم است؛ یعنی آیه شامل هر شخص دارای علم و فرهنگی می شود و در رأس همه صاحبان علم، ائمه اهل البیت علیهم السلام هستند.

این چیزی است که از مقتضای عقل فهمیده می شود، زیرا عقل حکم می کند که جاهل در تمام زمینه های علم و معرفت به عاقل مراجعه نماید و این همان تأویل آیه است که از باطن آن بر می آید و تفسیر نیست.

حضرت آیت الله معرفت رحمة الله علیه بر این بیان روایاتی افزوده اند که گفته ما را تأیید می کند.(2)

10. قول دیگر اهل سنت این است که مراد از اهل ذکر، اهل قرآن است. این نظریه را ماوردی (متوفای 450 ق)(3) و ابن عطیه اندلسی (متوفای 546)(4) به ابن جبیر و ابن زید نسبت داده اند. قاضی ابومحمد، این نظریه را به حضرت علی علیه السلام نسبت داده است.(5)

ص:121

قرطبی نیز این نظریه را به ابن عباس نسبت داده است(1) و ابن یاسین، همین نظریه را صحیح می داند.(2) ثعلبی نیز اهل قرآن را اهل ذکر دانسته است.(3)

در توضیح این مطالب باید گفت که نظریه اهل قرآن بودن اهل ذکر، با نظریه ای که اهل بیت را اهل ذکر می داند هیچ تعارضی ندارد، بلکه این دو مؤید و مکمل یکدیگرند، زیرا علم حقیقی قرآن که درآن هیچ نزاعی نیست نزد اهل بیت است. خود قرآن گواهی می دهد که قرآن به صورت آیات روشن در سینه های «اولوا العلم» است و کسانی که علم قرآن نزد آنهاست، همان اهل البیت اند، چنان که در روایات فریقین در تفسیر آیه وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ آمده کسی که علم قرآن نزد اوست، علی بن ابی طالب علیه السلام است و تأویل آیات قرآن را جز اهل بیت کسی دیگر نمی داند. بنابراین اهل بیت وارثان حقیقی و اهل القرآن هستند.

امام سجاد علیه السلام ذیل آیه ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا4 با سوگند و قسم، سه بار می فرماید: «به خدا قسم این آیه درباره اهل بیت نازل شده است».

امام علی علیه السلام نیز فرمودند:

«سلونی سلونی سلونی عن کتاب الله تعالی فوالله ما من آیة الّا و انا اعلم انزلت بلیل أو نهار».

بنابراین اهل قرآن درحقیقت همان اهل بیت علیهم السلام اند،(4) گرچه حسودان نمی خواهند حقایق بیان شود، زیرا آنها می خواهند نور خدا را خاموش کنند، اما از این غافل اند که نور حقیقت همیشه پایدار است.

حاکم حسکانی ذیل آیه: أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ 6 از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان فرمودند:

ص:122

أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ ما کسانی هستیم که در موردمان حسد می ورزند.

در روایت دیگری هم امام فرمود: «نحن و الله هم نحن والله المحسودون».

امام باقر علیه السلام نیز فرمودند:

«أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ » فقال: «نحن الناس».(1)

حضرت در این روایت، افزون بر آنکه أَهْلَ الذِّکْرِ را گسترش داده و آنان را امم عادل می داند، مردم پایبند به صوم و صلات و حج و عمره را منافق شمرده و علت نفاق آنان را نافرمانی و سرپیچی و طعن زدن به امامشان دانسته و امامشان را أَهْلَ الذِّکْرِ معرفی کرده است. اینان با وجود خواندن نماز و انجام اعمال دیگر منافق اند؛ زیرا به أَهْلَ الذِّکْرِ که امامشان هستند طعن می زنند! اگر أَهْلَ الذِّکْرِ اهل کتاب باشند، آیا طعنه زدن به اهل کتاب می تواند نفاق آور باشد؟ اگر أَهْلَ الذِّکْرِ اهل کتاب باشند، اطاعت اهل کتاب واجب می شود و نافرمانی موجب نفاق، لیکن طعنه زدن به اهل کتاب به اجتماع مسلمین نفاق آور نیست. پس لازم است أَهْلَ الذِّکْرِ انسانی باشد که نافرمانی اش نفاق آور باشد و موجب سقوط وی شود. افزون بر این بر اساس روایات فریقین، بغض نسبت به حضرت علی علیه السلام نفاق آور و علامت منافق است.(1) این روایت کاملا "با دیگاه شیعه منطبق است.

در روایتی دیگر نیز آمده است:

«فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ فینبغی للمؤمن ان یعرف عمله علی هدی ام علی خلافه».(2)

در این روایت، معیار سنجش اعمال، در این روایت، معیار سنجش اعمال، أَهْلَ الذِّکْرِ معرفی شده اند. مؤمن باید بسنجد که عملش طبق فرمان و هدایت آنان هست یا نه. اگر اعمال انسان طبق اعتقادات أَهْلَ الذِّکْرِ باشد، در این صورت می توان گفت بر طریق هدایت است و گرنه خلاف آن است. از طرفی معیار سنجش عمل را نیز پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث ثقلین و در بیش از بیست مورد به امت معرفی کرده اند(3) که اگر انسان طبق هدایت آنان عمل کند نجات می یابد وگرنه هلاک و گمراه خواهد شد.(4) بنابراین، دو حدیث حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به دیگاه تشیع بسیار نزدیک است.

ص:124

برخی دیگر از روایات اهل سنت نیز به صراحت از اهل بیت علیهم السلام نام برده و تصریح کرده اند که اهل ذکر همان اهل بیت اند. این روایات را بزرگانی همچون طبری،(1) ثعلبی،(2) حاکم حسکانی،(3) شهرستانی،(4) قرطبی،(5) ابن کثیر،(6) خواجه عبدالله انصاری،(7) و آلوسی(8) نقل کرده اند.

حاکم حسکانی ذیل این آیه، هشت حدیث را به طریق مختلف از امام علی و امام باقر علیهماالسلام نقل کرده است.

امام باقر علیه السلام در حدیثی درباره اهل ذکر فرموده است:

«هم الائمة من عترة رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و تلا: قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً * رَسُولاً ».(9)

شهرستانی در تفسیرخود، روایتی را از امام صادق علیه السلام آورده است که شخصی از آن حضرت پرسید:

کسانی که نزد ما هستند می گویند: در آیه فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ تحقیقاً منظور از ذکر، تورات است و اهل ذکر، علمای یهودند. امام فرمود: «و الله اذا یدعوننا ای دینهم بل نحن والله اهل الذکر الذین امرالله تعالی برّد المسألة الینا».(10)

ص:125

امام در این حدیث، تفکر اهل کتاب بودن اهل ذکر را به شدت رد کرده اند و با سوگند، اهل ذکر را منحصر در اهل بیت نموده و مرجع سؤال را اهل ذکر که همان اهل بیت هستند، دانسته اند.

در حدیثی از جابر جعفی آمده است که وقتی این آیه نازل شد، امام علی علیه السلام فرمود: «نحن اهل الذکر».(1)

برخی دیگر از احادیث حتی شأن نزول آیه را هم درباره اهل بیت، مخصوصاً امام علی علیه السلام می دانند. یوسف بن موسی القطان در تفسیر خود از سدّی چنین نقل می کند:

کنت عند عمربن الخطاب فاذا کعب بن الاشرف و مالک بن صیف و حی بن اخطب و ساق سؤالهم عمرا عن عرض السموات و الارض و عجز عن الجواب فاذا بعلی دخل فاجابهم. ثم ذهب علی الی رسول الله ونقل له ماحصل فنزلت هذه الآیة فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ.2

این روایت از سدی نقل شده و او از تابعین است، بنابراین، چگونه می تواند بگوید از رسول خدا شنیدم! احتمالاً راوی آخر از قلم ناقل افتاده است، زیرا در روایتی دیگر از همین طریق، سدّی از حارث نقل می کند که امام علی علیه السلام فرمود: «ما اهل الذکر هستیم».(2)

ص:126

در این روایت، شأن نزول آیه را همان جواب امام علی علیه السلام به مردم و نقل قصه به پیامبر صلی الله علیه و آله می داند.

14. ائمه علیهم السلام بر منحصر بودن اهل ذکر در مورد خود تأکید کرده اند. یوسف بن موسی القطان به نقل از حارث چنین می آورد:

«سألت علیا عن هذه الآیة فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ ، فقال: و الله انا لنحن اهل الذکر».(1)

در این روایت باید به دو نکته توجه شود:

الف) معصوم مثل ما نیست که برای هر چیز قسم بخورد. قسم ما و قسم معصوم با یکدیگر تفاوت می کند. سوگند امام بدین معناست که در آن زمان هم بعضی در مورد مصداق «اهل ذکر» تردید داشتند.

ب) در عبارت «انا لنحن»، «ان» برای تأکید مطلب و «لام» نیز در «لنحن» برای تأکید است. این دو تأکید پشت سر هم و قسم، می رساند که مراد از أَهْلَ الذِّکْرِ فقط و فقط اهل بیت علیهم السلام هستند. به علاوه، این روایت شأن نزول آیه را منحصر در امام علی علیه السلام کرده است. بنابراین آیه مذکور، هیچ ربطی به اهل کتاب ندارد و جداگانه از سیاق نازل شده است.

15. برخی گفته اند اگر اهل بیت را أَهْلَ الذِّکْرِ بدانیم، معقول نیست که کفار و مشرکان از آنان سؤال کنند؛ در حالی که هنوز رسالت خود پیامبر را قبول ندارند!

اما پاسخ این گفته روشن است، زیرا خود قرآن، اهل بیت را در مقابل کفار به عنوان گواه رسالت آن حضرت معرفی می کند و می فرماید:

وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ 2

در این آیه، شهادت وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ را در مقابل کفار صحیح دانسته است. این سوره مکی است و طبق روایات فریقین، منظور از وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ امام علی علیه السلام است.(2)

به هر حال، دو نظریه اخیر، یعنی اهل قرآن و اهل البیت بودن اهل ذکر را روایات فریقین تأیید می کنند.

نتیجه اینکه مراد آیه از «اهل الذکر» نمی تواند اهل کتاب باشد، زیرا این روایات استحکام ندارند، اما روایاتی که مراد از اهل الذکر را اهل قرآن و اهل بیت می دانند صحیح می باشند.

ص:127

بنابراین اهل ذکر در همه امور زندگی، مادی و معنوی، دینوی و اخروی بشر، مرجع مطلق اند. این اهل ذکر تنها اهل بیت پیامبرند که بر همه کتب و دستورهای دینی و شرایع انبیای الهی گذشته آگاهی دارند.(1) در حقیقت آنان همان انسان های پاک و مطهری هستند که همگان، نزول آیه تطهیر را درباره آنها می دانند:

إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً

اینک به معرفی اجمالی منابع اهل سنت در این زمینه می پردازیم.

1. صحیح مسلم، باب فضائل اهل بیت النبی، ج 2، ص 368 و ج 7، ص 130.

2. ترمذی، ج 5، ص 351.

3. مسند امام احمد بن حنبل، ج 1، ص 330.

4. مستدرک حاکم، ج 3، ص 133 و 147، ج 2، ص 416.

5. خصائص نسائی، ص 490.

6. تلخیص ذهبی، ج 2، ص 150.

7. معجم طبرانی، ج 3، ص 48، ج 12، ص 98.

8. شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، ج 2، ص 11.

9. تاریخ الکبیر بخاری، ج 8، ص 187.

10. اصابه، ابن حجر عسقلانی، ج 2، ص 509.

11. تذکرة الخواص، ابن الجوزی، ص 233.

12. تفسیر فخر رازی، ج 2، ص 700.

13. ینابیع الموده، قندوزی حنفی، ص 107.

14. مناقب خوارزمی، ص 23.

15. سیره حلبیه، ج 3، ص 212.

16. سیره دحلانیه، ج 3، ص 329.

17. اسد الغابه، ابن اثیر، ج 2، ص 12.

18. تفسیر طبری، ج 22، ص 6.

ص:128

19. الدرالمنثور، سیوطی، ج 5، ص 198.

20. تاریخ ابن عساکر، ج 1، ص 185.

21. تفسیر کشاف زمخشری، ج 3، ص 538.

22. احکام القرآن، ابن عربی، ج 3، ص 1538.

23. تفسیر قرطبی، ج 14، ص 182.

24. استیعاب، ابن عبدالبر، ج 3، ص 37.

25. صواعق المحرقه، ابن حجر، ص 143.

26. عقد الفرید ابن عبدربه، ج 4، ص 311.

27. منتخب کنز العمال، ج 5، ص 96.

28. مصابیح السنه، بغوی، ج 4، ص 183.

29. اسباب النزول، واحدی، ص 239.

30. تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 492.

همراهی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم سر باز زدند. ولی این روی گردانی به خاطر نفاق آنها نبود، بلکه فقط به خاطر سستی و تنبلی بود. از این رو چیزی نگذشت که پشیمان شدند و برای رهایی از فشارهای اجتماعی از شهر بیرون رفتند و به تنهایی مشغول راز و نیاز شدند. پس از پنجاه روز آیه مذکور نازل شد و خداوند خطاب به مؤمنین فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت خدا بپرهیزید و با صادقان باشید».(1)

9. طبق قرائت ابن مسعود منظور آیه این است که از گروه صادقان باشید.

10. با علی بن ابی طالب و اصحاب او باشید. این سخن ابن عباس است.

11. با ابوبکر و عمر و اصحاب آن دو باشید. این سخن ضحاک است.

12. با علی بن ابی طالب باشید. این سخن ابن عباس و امام باقر علیه السلام است.

13. با آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم باشید. این سخن امام باقر علیه السلام است.

14. با ابوبکر و عمر باشید. این سخن به سعید بن جبیر نسبت داده شده است.

15. با مهاجرین و انصار باشید.(1)

«همانا مؤمنان [واقعی] کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند، سپس هرگز شک و تردید به خود راه ندادند و با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کرده اند، اینان به حقیقت راستگویان اند».

ب) سوره بقره، آیه 177

لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

«نیکی در این نیست که [تنها به هنگام نماز] روی خود را به سوی مشرق [یا] مغرب کنید، ولیکن نیکی [و نیکوکار] کسی است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب [آسمانی] و پیامبران ایمان آورده و مال [خود] را با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق کند، و نماز را برپا می دارد و زکات را می پردازد و [همچنین] کسانی که به عهد خود، هنگامی که عهد بستند، وفا می کنند و دربرابر محرومیت ها و بیماری ها و در میدان جنگ استقامت به خرج می دهند، اینها کسانی هستند که راست می گویند [و گفتارشان با اعتقاداتشان هماهنگ است] و آنها پرهیزگاران اند».

در آیات مذکور، برای راستگویان (صادقین)، ویژگی های متعددی مانند ایمان به خدا و پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، ایمان به روز رستاخیز، کتاب های آسمانی، جهاد در راه خداوند با مال و جان، اقامه نماز و پرداخت زکات ذکر شده است. این ویژگی ها در واقع جلوه های تقوای الهی است که خداوند متعال در ابتدای آیه، مؤمنان را به رعایت آن موظف نموده است.

بنابراین افرادی که در راه تقوای الهی حرکت کنند و دارای ویژگی های مذکور که جلوه هایی از تقوای الهی به شمار می آید، باشند، از راستگویان (صادقان) شمرده می شوند و همراهی آنان لازم و ضروری است.

البته نباید فراموش کرد که چنین اشخاصی، مصادیق نسبی و عام آیه مَعَ الصّادِقِینَ هستند و همراهی آنها تنها به شرط رعایت تقوای الهی است و چنانچه ویژگی های یادشده در

ص:132

آنها نباشد یا به تقوای الهی، یعنی انجام واجبات و کسب باورهای صحیح و ترک محرمات و دوری از باورهای نادرست، عمل ننمایند، همراهی آنان جایز نخواهد بود.

2. مصداق خاص و اکمل آیه (راستگویان حقیقی)

اگر به آیه توجه بیشتری شود، روشن خواهد شد که این آیه براساس قاعده علم اصول به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی بیان شده است. این مطلب از دستور بی قید و شرط «کونوا» به دست می آید. براساس همین بیان مطلق، نتیجه می گیریم که باید در همه زمان ها و برای همه اقوام، کسانی وجود داشته باشند که همراهی مطلق آنها بدون هیچ قید و شرطی بر همه مؤمنان واجب و ضروری باشد.

در احادیث و روایات زیادی، مصادق خاص و اکمل آیه مَعَ الصّادِقِینَ به خوبی بیان شده است که در اینجا جهت اختصار تنها به سه مورد بسنده می کنیم:

الف) عبدالله بن عباس درباره آیه: اِتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ 1 گفته است: «با علی بن ابی طالب باشید.»(1)

ب) ابن عساکر از ابی جعفر الباقر علیه السلام نقل کرده: مراد از آیه وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ علی بن ابی طالب کرم الله تعالی وجه است.(2)

ج) عده زیادی از علمای اهل سنت نقل نموده اند که مراد از «صدیقین» سه نفرند: حبیب نجار، حزقیل و علی بن ابی طالب.(3)

با توجه به اینکه براساس ادله انکارناپذیر عقلی، قرآنی و روایی، عصمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت به اثبات رسیده است،(4) بنابراین راستگویانی که خداوند متعال در این آیه، پس از دستور به رعایت تقوای الهی، به

ص:133

همراهی مطلق آنها دستور داده است، همین معصومان، یعنی پیامبر عظیم الشأن اسلام و اهل بیت آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم هستند. از این رو آنها مصادیق حقیقی، کامل و خاص آیه مَعَ الصّادِقِینَ هستند و همراهی آنها بدون هیچ قید و شرطی بر همه امت اسلامی فرض است.

البته نباید فراموش کرد که همراهی آنها تنها دوست داشتن و پذیرش یا حضور ظاهری نزد آنها نیست، بلکه منظور اصلی از این دستور الهی، اطاعت بی قید و شرط از آنهاست. از طرفی این همراهی بی قید و شرط با اهل بیت علیهم السلام هیچ گونه ضرر و زیانی به دنبال نخواهد داشت، چون آنها در عین دارا بودن ویژگی عبودیت و بندگی، از هرگونه گناه، عیب و اشتباه، فراموشی و سایر نواقص و کمبودها معصوم و منزه هستند.

ولی از طرف دیگر، در همراهی و اطاعت بی قید و شرط از غیر معصومان علیهم السلام احتمال گمراهی و ضلالت وجود دارد، چون دیگران از عیوب و نواقص و گناه و اشتباه درامان نیستند. بنابراین همراهی و اطاعت از اهل بیت علیهم السلام مطلق و بدون قید و شرط، ولی همراهی و اطاعت از دیگران صرفاً در چارچوب شریعت مقدس اسلام است.

روایات اهل سنت

1. عن نافع فی قول الله اِتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ وقال: مع النبی صلی الله علیه وآله وسلم و اصحابه؛(1) از نافع روایت شده است که درباره آیه مَعَ الصّادِقِینَ گفت: با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و اصحاب او باشید.

2. عن الضحاک فی قوله اِتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ قال: مع ابی بکر و عمر و اصحابهما؛(2) از ضحاک نقل شده است که درباره آیه مَعَ الصّادِقِینَ گفت: با ابوبکر و عمر و اصحاب آن دو باشید.

3. عن ابن عباس رضی الله عنهما قال: الصادقون فی هذه الآیه محمد صلی الله علیه وآله و اهل بیته؛(3) از ابن عباس رحمه الله روایت شده است که گفت: منظور از

ص:134

صادقین در این آیه محمد صلی الله علیه وآله وسلم و اهل بیت آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم است.

4. عن الباقر و الرضا رضی الله عنهما قالا: الصادقون الائمة من اهل البیت؛(1) از امام باقر و امام رضا علیهماالسلام روایت شده که فرمودند: منظور از صادقین امامان از اهل بیت هستند.

5. عن جعفر بن محمد علیه السلام فی قوله اِتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ قال: (یعنی مع) محمد و علی؛(2) از امام باقر علیه السلام روایت شده است که درباره آیه مَعَ الصّادِقِینَ فرموده: یعنی با حضرت محمد صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام باشید».

6. عن ابن عباس فی قوله اِتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ (قال:) نزلت فی علی بن ابی طالب خاصه؛(3) از ابن عباس روایت شده است که درباره آیه مَعَ الصّادِقِینَ گفت: این آیه به طور خاص درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

7. عن ابن عباس فی هذه الایه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ (4)قال: مع علی و اصحاب علی؛(5) از ابن عباس رحمه الله روایت شده است که درباره آیه مَعَ الصّادِقِینَ گفت: (یعنی) با علی علیه السلام و اصحاب آن حضرت باشید.

8. عن ابی جعفر علیه السلام هو الباقر علیه السلام فی قوله وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ قال: مع آل محمد علیهم السلام؛(6) از امام باقر علیه السلام روایت شده است که درباره آیه مَعَ الصّادِقِینَ فرمود: (یعنی) با آل محمد علیهم السلام باشید.

ص:135

9. عن ابی جعفر (فی قوله تعالی) اِتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ قال: مع علی بن ابی طالب؛(1) از امام باقر علیه السلام روایت شده است که درباره آیه مَعَ الصّادِقِینَ فرمود: با علی بن ابی طالب باشید.

10. عن عبدالله عمر فی قوله تعالی اِتَّقُوا اللّهَ قال: امرالله اصحاب محمد باجمعهم ان یخافوا الله ثم قال لهم: وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ یعنی محمداً و اهل بیته؛(2) از عبدالله بن عمر روایت شده است که درباره سخن خداوند اِتَّقُوا اللّهَ گفت: خداوند به همه اصحاب محمد صلی الله علیه و آله وسلم دستور داد که از خداوند بترسند و سپس خطاب به آنها فرمود: وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ با صادقان یعنی با محمد و اهل بیت او صلی الله علیه و آله وسلم باشید.

راویان حدیث

این حدیث راویان بسیاری داشته که برخی را متذکر می شویم.

1. امام محمد باقر علیه السلام که مراد آیه را حضرت علی علیه السلام و اهل بیت دانسته اند. این حدیث را افراد ذیل نقل نموده اند:

ص:136

شواهد التنزیل، ج 1، ص 216، رقم 355؛ امالی شیخ طوسی، مجلس 9، حدیث 54؛ تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج 2، ص 421، رقم 930؛ کفایة الطالب، حافظ کنجی، باب 62، ص 226؛ الدرالمنثور، ج 3، ص 290 ذیل آیه؛ الکشف و البیان ثعلبی، ذیل آیه؛ شرف النبی، ذیل آیه به نقل از مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 93 ذیل عنوان «فصل فی انه علیه السلام الصدیق و الفاروق و الصدیق و الصادق، و...؛ روح المعانی، ج 11، ص 45 و....

2. روایت امام صادق علیه السلام

شواهد التنزیل، ج 1، ص 259، رقم 350؛ ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام، ابونعیم الاصبهانی، به نقل از خصائص ابن طریق، فصل 23، ص 238، رقم 181 و....

3. ابن عباس

تفسیر الحبری، ص 275، ذیل آیه؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 262، رقم 356؛ مناقب خوارزمی، فصل 17، ص 280، رقم 273؛ فرائد السمطین، ج 1، ص 369، رقم 299 «مع علی بن ابی طالب و اصحابه»؛ نظم دررالسمطین، ص 91؛ درالمنثور، ج 4، ص 316، ذیل آیه؛ فتح القدیر، شوکانی، ج 2، ص 414، ذیل آیه، به نقل از ابن مردویه؛ ثعلبی، تفسیر ثعلبی، ذیل آیه به نقل احقاق الحق، ج 3، ص 297.

4. ابن سعید و مقاتل بن سلیمان

تفسیر فرات کوفی، ص 174، رقم 225؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 260، رقم 353 (جابر عن الباقر علیه السلام مع آل محمد)؛ ینابیع الموده، باب 39، ص 119.

نقل دیدگاه فخر رازی و نقد آن

در میان نظرات مفسرین اهل سنت دیدگاه فخر رازی جایگاه به خصوصی دارد. از این رو آن را به طور خلاصه نقل و سپس نقد می کنیم.

او پس از تفسیر و تبیین آیه مَعَ الصّادِقِینَ می گوید:

فکانت الآیة دالة علی کونهم صادقین فهذا یدل علی انه واجب علی جائز الخطاء کونه مع المعصوم عن الخطاء حتی یکون المعصوم عن الخطاء مانعاً لجائز الخطاء عن الخطاء و هذا المعنی قائم فی جمیع الازمان فوجب حصوله فی کل الازمان؛

این آیه دلالت دارد که آنها راستگو باشند و این هم بر این دلالت دارد که باید هر فرد جائز الخطا همراه با یک فرد معصوم از خطا باشد تا در پرتو آن، معصوم از خطا،

ص:137

جائز الخطا را از خطایش باز دارد و این معنا در همه زمان ها خواهد بود. بنابراین واجب است که این امر (وجود معصوم از خطا) در هر زمانی وجود داشته باشد.

وی در ادامه می نویسد:

نحن نعترف بانه لابد من معصوم فی کل زمان الا انا نقول: ذلک المعصوم هو مجموع الامة... و ذلک یدل علی ان قول مجموع الامة حق و صواب ولا لقولنا الاجماع حجة الا ذلک؛(1)

ما اعتراف می کنیم که باید در همه زمان ها یک معصوم وجود داشته باشد، اما می گوییم که این معصوم مجموع امت (اسلامی) است... همچنین این دلالت می کند که همانا قول سخن مجموع امت، حق و درست است و برای قول ما که اجماع حجت می باشد، دلیلی غیر از این نیست.

نقد و بررسی

در پاسخ به این شبهه، ذکر چند نکته را ضروری می دانیم:

1. فخر رازی در نیمه اول استدلال خود آیه مَعَ الصّادِقِینَ را خوب درک نموده و راه را تا نیمه آن درست و منطقی پیموده است. اما متأسفانه در ادامه، راه را اشتباه رفته و در نتیجه سخنی را مطرح کرده که با هیچ منطق و عقل سلیمی سازگاری ندارد.

2. اگر منظور از «صادقان»، مجموع امت باشد، خود این پیرو نیز جزء آن مجموع است. به بیان دیگر، این پیرو نیز جزئی از پیشوا می شود و اتحاد تابع و متبوع خواهد شد؛ درحالی که ظاهر آیه مَعَ الصّادِقِینَ این است که پیروان از پیشوایان و تابعان از متبوعان جدا هستند.(2)

3. بدون شک طبق گفته فخر رازی باید در هر زمان یک معصوم از خطا وجود داشته باشد تا افراد غیر معصوم و جائزالخطا تابع آن معصوم باشند و بدین وسیله ازخطاها مصون بمانند. اما هیچ عقل و منطقی نمی گوید که مجموع امت اسلامی (اهل حل و عقد) مصون ازخطا و گناه هستند. چون مجموع امت اسلامی، مرکب از افراد است و همه افراد نیز معصوم از خطا نیستند. حال چگونه و با چه استدلالی می توان ادعا نمود که امت متشکل از افراد غیر معصوم

ص:138

در مجموع و به صورت اهل حل و عقد، صفت عصمت را که صفتی حقیقی است به خود می گیرند! البته این سخنان درحالی منطقی است که منظور فخر رازی همراهی مطلق مجموع امت اسلامی باشد.

حال اگر مجموع امت اسلامی (اهل حل و عقد) را با درنظر گرفتن شرط رعایت تقوای الهی مصداق آیه مَعَ الصّادِقِینَ معرفی کنیم، در این صورت همراهی آنان، مشروط به رعایت تقوای الهی خواهد بود. از طرف دیگر، در این صورت نمی توان آنها را به عنوان مصداق حقیقی و اکمل آیه مورد بحث معرفی نمود، بلکه آنان در این صورت مصداق نسبی آیه به شمار خواهند آمد.

حال باید پرسید آیا حقیقتاً تمامی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مصادیق مَعَ الصّادِقِینَ هستند.

برخی از مفسرین اهل سنت به دنبال سیاست تشریک در فضایل تلاش نموده اند تمامی صحابه را هم داخل در مَعَ الصّادِقِینَ بدانند.(1)

به جرأت می توان گفت که مفسران مذکور درباره آیه شریفه مَعَ الصّادِقِینَ تفسیر کامل و همه جانبه ای ارائه نداده اند. عده ای از آنها بر مصادیق حقیقی و اکمل آیه تأکید ورزیده و عده ای دیگر بدون توجه به مصادیق حقیقی و اکمل آیه، در مقام تفسیر و تبیین مصادیق عام و نسبی آن برآمده اند.

دیدگاه قرآن کریم درباره صحابه

با توجه به اینکه سخن مورد بحث در این قسمت مربوط به اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می شود، مناسب است که دیدگاه قرآن کریم را به صورت اجمالی درباره صحابه جویا شویم. براساس آیات نورانی قرآن کریم، اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم چند دسته مختلف و متفاوت بوده اند:

ص:139

1. اصحاب با ایمان و مجاهد

بسیاری از صحابه پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله وسلم برای تشکیل حکومت اسلامی و گسترش اسلام، مجاهدت ها و تلاش های فراوانی انجام دادند و با ایثار جان و مال خویش اهداف عالی و منیع رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را پیگیری نمودند. قرآن کریم درباره این گروه که از روزهای آغازین و سخت، پروانه وار به گرد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می گشتند، می فرماید:

وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ؛(1)

«پیشگامان نخسین از مهاجرین و انصار و کسانی که به نیکی از آنها پیروی کردند، خداوند از آنها خشنود گشت و آنها از او خشنود شدند، و باغ هایی از بهشت برای آنان فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جاری است، جاودانه در آن خواهند ماند؛ و این است پیروزی بزرگ».(2)

همچنین خداوند متعال در شأن آنان که به عشق دین خدا، خانه و کاشانه و زندگی و دارایی خویش را رها کردند و همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله مهاجرت نمودند می فرماید:

لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً وَ یَنْصُرُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ هُمُ الصّادِقُونَ ؛(3)

«این اموال برای فقیران مهاجری است که از خانه و کاشانه و اموال خود بیرون رانده شدند، در حالی که فضل الهی و رضای او را می طلبند و خدا و رسولش را یاری می کنند و آنها راستگویان اند».

گروهی از صحابه نیز گوی سبقت را از بقیه ربوده اند تا جایی که خداوند درباره آنها می فرماید. وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ 4

ص:140

آلوسی می گوید: «آیه به حزقیل، حبیب نجار و علی کرم الله وجهه اشاره دارد و علی علیه السلام از آنها برتر است».(1)

علی علیه السلام هفت سال قبل از سایر مردم نماز خواند.(2) آن حضرت ازکودکی در دامان فرستاده خدا پرورش یافت. برخی از اندیشمندان اهل سنت به این موضوع با عنوان یکی از نعمت هایی که خدا به علی علیه السلام داد، یاد کرده اند.(3)

علی علیه السلام یگانه رادمردی است که چون آیه نجوا نازل شد

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً...4

بی درنگ هر آنچه داشت صدقه داد و ده بار با رسول خدا صلی الله علیه و آله نجوا نمود، اما هیچ یک از اصحاب این کار را انجام ندادند. به فرموده خود ایشان: «آیة فی کتاب الله لم یعمل بها احد قبلی و لا یعمل فیها احد بعدی؛(4) آیه ای در قرآن است که هیچ کسی قبل و بعد از من به آن عمل نکرد».

این واقعیتی تاریخی است که آیه أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ...6 . شامل همگان می شود جز علی علیه السلام و به این موضوع، عده بسیاری از علمای اهل سنت اعتراف نموده اند که تنها عامل به آیه نجوی، علی علیه السلام است.(5)

ص:141

ابن عباس می گوید: «هر آیه ای که در آن یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا است، علی علیه السلام سید، سرور و بزرگ آن است».(1)

با این همه، آیا می توان گفت تمام صحابه همانند هم و در یک سطح هستند، در حالی که آیات بسیاری خلاف این را شهادت می دهند. از طرفی بسیاری از آیات نیز بر فضیلت اهل بیت علیهم السلام گواهی داده، آنها را می ستایند که برخی از این آیات را بیان نمودیم.

2. اصحاب منافق

از آیات قرآن کریم استفاده می شود که در بین اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم افراد دو چهره ای بودند که به اسلام و پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم ایمان واقعی نداشتند و تنها در ظاهر جزء اصحاب بودند:

وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظِیمٍ ؛(2)

«برخی از بادیه نشینانی که پیرامون شما هستند منافق اند و از ساکنان مدینه نیز عده ای برنفاق خو گرفته اند. تو آنان را نمی شناسی، ما آنان را می شناسیم. به زودی آنان را دو بار عذاب می کنیم، سپس به عذابی بزرگ بازگردانیده می شوند».

ص:142

روشن است زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم منافقان را نمی شناخت، مسلمانان نیز آنها را نمی شناختند و آنان را جزو صحابه راستین و واقعی می دانستند. جالب تر اینکه این آیه پس از تعریف و تمجید از اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم آمده است.

3. اصحاب بیمار دل

در قرآن کریم می خوانیم که گروهی از اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم با اینکه از منافقان نیستند، ولی قلوبشان بیمار است و ضعیف الایمان هستند:

وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاّ غُرُوراً1 ؛

«و زمانی که منافقان و بیماردلان می گفتند: خدا و پیامبرش جز وعده های دروغین به ما نداده اند».

در ضمن همان گونه که ملاحظه می شود، در این آیه شریفه به گروه دو چهره و منافق نیز درکنار گروه بیمار دل تصریح شده است.

4. اصحاب فاسق و گنهکار

قرآن کریم به مسلمانان دستور می دهد از خبر افراد فاسق پرهیز کنند و بدون تحقیق و بررسی حرف آنان را نپذیرند:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ ؛(1)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید».

مفسران مذهب اهل بیت علیهم السلام و اهل سنت همگی گفته اند این آیه درباره «ولید بن عقبه» نازل شده و او را به عنوان فاسق معرفی نموده است.

ص:143

این جریان را می توان در آیه هجدهم سوره سجده هم پیگیری نمود، آنگاه که ولید به تیزی نیزه و فراخی زبان می بالید و امام علی علیه السلام به او فرمود: تو فاسق هستی و این آیه نازل شد:

أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ 1

همچنین قرآن کریم در سوره نور از وجود افراد فاسق و فاجری در میان صحابه خبر می دهد که به همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تهمت زدند:

إِنَّ الَّذِینَ جاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ 2

«کسانی که آن تهمت عظیم [درباره عایشه، همسر پیامبر] را مطرح کردند، گروهی از شما بودند....»

علاوه بر این، تعدادی از روایات موجود در منابع فریقین نیز وجود افراد منحرف در میان اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را تأیید می کند. در اینجا ذکر یک روایت مناسب به نظر می رسد:

عن ابی هریره... قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم:

یرد علی یوم القیامة رهط من اصحابی فیجلون عن الحوض فأقول: یا رب اصحابی، فیقول: انک لا علم لک بما احدثوا بعدک، انهم ارتدوا علی ادبارهم القهقری؛(1) ابوهریره نقل می کند که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: روز قیامت گروهی از اصحاب من بر من وارد می شوند، اما آنها از حوض باز داشته می شوند. می گویم: پروردگارا، (آنها) اصحاب من هستند. خداوند می فرماید: تو نمی دانی که آنها پس از تو چه کردند، آنها (پس از وفات تو) به صورت قهقرایی به عقب برگشتند و مرتد شدند.

ص:144

خداوند متعال در قرآن کریم خطاب به همسران پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم نیز می فرماید:

یا نِساءَ النَّبِیِّ مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ یُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَیْنِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسِیراً1

«ای همسران پیامبر؛ هرکس از شما مبادرت به کار زشت آشکاری کند، عذابش دو چندان خواهد بود...»

همچنین درخصوص همسر حضرت نوح علیه السلام و لوط علیه السلام چنین می فرماید:

ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَیْئاً وَ قِیلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلِینَ (1)

«خداوند برای کسانی که کافر شده اند مثالی زده است، مثل به همسر نوح و همسر لوط. آنها تحت سرپرستی دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولی به آن دو خیانت کردند و ارتباط آنها با این دو [پیامبر الهی] سودی به حالشان نداشت. و به آنها گفته شد وارد آتش شوید، همراه کسانی که وارد می شوند...»

با توجه به آیات و روایت مذکور و نیز با درنظر گرفتن حقایق انکارناپذیر تاریخی درخصوص اختلاف میان اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، چنین نتیجه می گیریم که صرف همراهی ظاهری با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تضمین کننده حال و احوال و آینده صحابه نیست. در عین حال، همراهی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم یا هر پیامبر الهی و با شخصیت والامقام الهی، آن شخص را از ارتکاب به گناه و ظلم و انحراف مصون نمی سازد. بدون شک همسر هر شخصی نسبت به اصحاب و دوستانش به او نزدیک تر است و این تصریح قرآن کریم است که حتی ارتباط همسر نوح و همسر لوط با آن پیامبران الهی، سودی به حالشان نداشت.

همچنین خداوند متعال صریحاً همسران پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را از مبادرت به معصیت آشکار نهی می کند. به همین جهت نباید فراموش کرد که همه اصحاب

ص:145

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم نمی توانند الگوی عملی امت اسلامی قرار بگیرند، چون در میان آنها طبق تصریح آیات نورانی قرآن کریم، افراد منافق، مریض دل و فاسق نیز وجود داشته اند.

براساس این توضیحات می گوییم که اصحاب پیامبراسلام صلی الله علیه و آله وسلم اعم از زن و مرد و مهاجر و انصار نمی توانند به عنوان مصادیق حقیقی و اکمل آیه مَعَ الصّادِقِینَ تلقی شوند، چون خداوند متعال هیچ گاه همراهی افراد غیر معصوم را بدون هیچ قید و شرطی دستور نداده است. اگر اصحاب آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم و نیز یاران اصحاب در مسیر تقوای الهی قدم برداشته، از هرگونه ظلم، انحراف و صفات زشت دور باشند، در این صورت می توان آنها را به عنوان مصادیق نسبی آیه مَعَ الصّادِقِینَ به شمار آورد. البته در این حال نیز همراهی آنان صرفاً در چارچوب شرع مقدس اسلام خواهد بود و بدون شک در میان اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم چنین اشخاصی وجود داشته اند.

2. از طرف دیگر آنچه اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را از این موضوع (مصادیق حقیقی و اکمل آیه) خارج می سازد، این است که آیه مَعَ الصّادِقِینَ از نظر مفهوم، عام است و شامل همه زمان ها می شود؛ در حالی که اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و نیز یاران آنها تنها در مدت مختصری در میان امت اسلامی بوده اند و تقریباً یکی دو قرن پس از وفات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم وفات نموده اند.(1)

با این حال معلوم نیست که امت اسلامی بعدها باید از کدام مصادیق واقعی آیه مَعَ الصّادِقِینَ پیروی کنند و با آنها همراهی نمایند؛ در حالی که چنین مشکلی درخصوص اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام به وجود نمی آید و همواره یکی از آنها برای امت اسلامی در قید حیات بوده اند.

3. ذکر این مطلب نیز ضروری است که منظور از بررسی احوال و شخصیت اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بی احترامی به آنان نیست، بلکه صرفاً جهت روشن شدن حقیقت است. نباید فراموش کرد که بازگو کردن حقایق قرآنی، روایی و تاریخی درخصوص اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به صورت منطقی و مستدل، غیر از توهین، نفرین و بی احترامی به آنان است.

ص:146

لزوم نیاز به صادقین (امامان اهل بیت) در تمام زمان ها

این ضرورت را می توان از جنبه های گوناگون بررسی نمود:

1. مسئله بی نیازی از روایات و سنت و اکتفا کردن به قرآن، امر خطرناکی است که به دنبال وفات پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله وسلم مطرح شد، با اینکه از نظر قرآن، سنت و عقل سلیم کاملاً باطل و بی اساس است. آری، ما می پذیریم که قرآن در درجه نخست مفسر خود است، اما معنای آن چنین نیست که به طور کامل از سنت (روایات) بی نیاز باشد. تفسیر قرآن با قرآن را پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم علیهم السلام به ما یاد داده اند و این هم به واسطه سنت (احادیث و روایات) به ما رسیده است. اگر معانی همه آیات قرآن کریم به صرف تمسک به خود قرآن کریم حل می شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث متواتر و صحیح ثقلین، هرگز در کنار قرآن کریم، درباره اهل بیت خود سفارش های مؤکد نمی کرد.

2. همان گونه که قبلاً ذکر شد، آیات نورانی قرآن کریم، علاوه بر معنای ظاهری مشتمل بر معانی باطنی است که بدون شک قسمت عمده این معانی باطنی از طریق احادیث و روایات به دست ما می رسد. از طرف دیگر، آیات نورانی قرآن کریم دارای مراتب مختلفی است که این هم یکی از عوامل باقی ماندن قرآن کریم تا امروز و تا روز قیامت بوده و خواهد بود.

3. بدون شک صفات و ویژگی های مطرح شده در آیات مورد بحث دارای مراتبی است. ممکن است بعضی در قلّه آن ویژگی ها قرار گرفته باشند که آنها همان معصومان علیهم السلام اند و بعضی، در مراحل و مراتب پایین قرار بگیرند که بدون شک آنها افراد عادی و غیرمعصوم هستند.

معصومان علیهم السلام بیش از همه به عقاید گفتار و کردار خود اهمیت می دادند و همواره گفتار و عقاید آنها با کردار و رفتارشان هماهنگ بوده و اندک اشتباه و سهل انگاری از آنها رخ نداده است. البته از افراد معصوم انتظاری غیر از این نمی رود، بنابراین آنها صادق حقیقی امت اسلامی هستند. اما سایر امت اسلامی در مرتبه ای از مراتب و مراحل صدق و صداقت اند و «صادق» به شمار می آیند. در این مورد می توان از حمزه سیدالشهدا، جعفر بن ابی طالب، عمار یاسر، ابوذر غفاری، سلمان، مقداد و دیگران نام برد که تا آخرین نفس در راه خدا قدم برداشتند و گفتار و عقاید خود را با کردار و رفتارشان هماهنگ ساختند. ولی بدون

ص:147

شک آنها صادقان حقیقی مورد اشاره در آیه مَعَ الصّادِقِینَ نیستند، بلکه درکنار معصومان، همچون پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، امام حسن علیه السلام، امام حسین علیه السلام و سایر ائمه علیهم السلام، از مرحله و مرتبه پایین تری از صدق و صداقت برخوردار بوده اند.

4. اگر منظور از صادقان، همه افراد مهذب و پرهیزگار امت اسلامی باشند، با یک مشکل اساسی روبه رو می شویم و آن این است که خداوند در آیه شریفه مَعَ الصّادِقِینَ به طور مطلق دستور می دهد که مؤمنان با صادقان باشند؛ در حالی که حتی افراد مهذب و پرهیزگار ممکن است بر اثر عاملی غفلت کنند و دچار خطا گناه و اشتباه شوند، چون آنها دارای مقام عصمت نیستند. در این حال چگونه ممکن است که خداوند متعال به طور مطلق، همراهی و اطاعت از افراد جائز الخطا را به مؤمنان و امت اسلامی دستور داده باشد! اما اطاعت و همراهی با معصومان علیهم السلام چنین اشکالی ندارد.

در ادامه برای مطالعه بیشتر، برخی از مصادر این حدیث را در منابع شیعی یادآور می شویم. این حدیث در منابع شیعه به صراحت نشان می دهد که مراد از صادقین، ائمه اطهار علیهم السلام هستند.

اصول کافی، ج 1، صص 208، 286، 287، (دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1388 ق)؛ البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، ج 3، ص 515، حدیث 1، (مؤسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت، 1999 م)؛ تفسیر مجمع البیان، شیخ طبرسی، ج 5، ص 122؛ غایة المرام، بحرانی، ج 3، ص 53؛ الامالی شیخ طوسی، صص 255-256، حدیث 461، (مؤسسه البعثه، قم، 1414 ق)؛ تفسیر صافی، فیض کاشانی، ج 2، صص 387، 388؛ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 117؛ تفسیر نورالثقلین، حویزی، ج 2، صص 280-281. حدیث 392-397، (مؤسسه اسماعیلیان، 1412 قم).

عبارات در منابع مذکور درباره مراد آیه چنین است:

الصادقون، ایانا عنّی؛ هم الائمه؛ علی بن ابی طالب؛ خصه علیّ و اوصیاء بعده؛ مع آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم.

به هر حال آنچه می توان به عنوان جمع بندی و نتیجه گیری از روایات و احادیث مذکور به دست آورد، از این قرار است:

ص:148

1. پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت آن حضرت، نمونه ها و مصادیق واقعی و حقیقی آیه شریفه مَعَ الصّادِقِینَ هستند.

2. همراهی صادقان (راستگویان) مورد اشاره در آیه مَعَ الصّادِقِینَ به معنای اطاعت و فرمانبرداری از آنان است.

3. همراهی مطلق و بدون قید و شرط با راستگویان، یعنی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، در نوع خود بر عصمت آنها دلالت دارد. چون خداوند متعال همراهی مطلق و بدون قید و شرط افراد غیرمعصوم را هیچ گاه بر امت اسلامی واجب نمی سازد. از طرفی همراهی با دیگر مصادیق نسبی آیه تنها در چارچوب شریعت مقدس اسلام است.

4. براساس دیدگاه ما، افراد دیگر مورد اشاره در روایات مذکور مانند اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم یا اصحاب امام علی علیه السلام مصادیق واقعی آیه مورد بحث نیستند، بلکه درصورت احراز شرایط لازم، مانند رعایت تقوای الهی می توان آنها را مصادیق عام و نسبی این آیه نامید.

5. نباید فراموش کرد که همراهی و اطاعت از مصادیق نسبی آیه مذکور صرفاً در محدوده شریعت مقدس اسلام است و چنانچه آنها دارای ویژگی های یادشده و به طور کلی مستلزم تقوای الهی باشند، همراهی آنان لازم است، وگرنه همراهی و اطاعت از آنها جایز نیست. پس این نکته همراهی با آنان را مقید و مشروط می سازد و در نوع خود بر عدم وجود ویژگی عصمت در آنها دلالت می کند.

6. احتجاج و استدلال اهل بیت علیهم السلام بر آیه مورد نظر در حضور مردم، قرینه و دلیل محکمی بر این مطلب است که اهل بیت علیهم السلام مصادیق واقعی و حقیقی و مطلق آیه هستند.

7. به طور کلی منطقی نیست که خداوند متعال امت اسلامی را ابتدا به رعایت تقوای الهی دستور دهد و سپس آنها را به همراهی بی قید و شرط با افراد غیر معصوم مأمور سازد.

ج) آیه 17 سوره هود

أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ

ص:149

بر هیچ اهل بصیرتی پوشیده نیست که مراد از عَلی بَیِّنَةٍ وجود نازنین رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است. پس مراد از شاهد هم باید مؤید ایشان باشد و آن کسی نیست جز اول مؤمن و اول مسلم، یعنی حضرت علی علیه السلام.

مظهری یکی از مفسرین اهل سنت چنین می گوید:

فانّ قیل فما وجه تسمیة علی بالشاهد: قلت لعل وجه ذلک انه اول من اسلم من الناس فهواول من شهد و یصدق النبی و الاوجه عندی ان یقال ان علیاً کان قطب کمالات الولایة و سایر الاولیاء حتی الصحابة رضوان الله علیهم اتباع له من فی مقام الولایة:(1) اگر از علت تسمیه علی علیه السلام به شاهد پرسیده شود، می گویم شاید به خاطر این است که او اولین کسی است که اسلام آورد. پس اولین شاهد برصدق گفته رسول خداست، اما بهتر است بگوییم علی علیه السلام قطب (محور اصلی) کمالات ولایت است و سایر اولیاء حتی صحابه (بهشت خداوند بر آنها باد) در مقام ولایت پیرو علی علیه السلام هستند.

او در ادامه می گوید:

وَ یَتْلُوهُ یعنی او را پیروی می کند که در اینجا علی علیه السلام است که شاکله واصل و اساس اولیاست. کرامات اولیا همان معجزات انبیاست (کرامت برای اولیا همچون معجزه برای انبیاست) و علوم آنها مستند به الهام و کشف است و علم پیامبر، مستند به وحی است. پس این کرامات و علوم، شاهد بر صدق گفته رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم هستند، لذا ایشان فرموده: «انا دارالحکمة و علی بابها».(2)

آلوسی چهار روایت در تأیید شاهد بودن علی علیه السلام می آورد که برخی دیگر از علمای اهل سنت نیز آن را نقل نموده اند.(3)

ص:150

آنچه از این آیه فهمیده می شود شاهد بودن حضرت علی علیه السلام برای نبوت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم است. بر هیچ کس پوشیده نیست که علی علیه السلام دارای این عناوین است: یعسوب المؤمنین، باب مدینة العلم پیامبر، حامل علم پیامبر، عالم به اسرار نهانی قرآن، اولین و آخرین کسی که ندای سلونی در داد؛ عالم ترین فرد به اسباب نزول، تأویل و باطن قرآن، اولین مسلمان، اولین مؤمن، اولین کسی که همراه پیامبر نماز خواند؛ اولین کسی که رسول خدا را تصدیق نمود؛(1) کسی که هادی امت است؛(2) شافع محشر و عناوین بسیار دیگر.

تمامی اینها گواهی می دهند که این جایگاه، خاص علی علیه السلام و اولاد اوست؛ یعنی کسانی که ائمه اهل بیت علیهم السلام هستند و به اعتراف همگان ذره ای لغزش از آنها مشاهده نشده است.

د) آیه وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ 3

یکی دیگر از آیاتی که نشان می دهد علم به قرآن منحصر به این خاندان و علی علیه السلام به عنوان سرور آنهاست این آیه است. گرچه عده ای با پیروی از سیاست شیطانی تشریک در فضایل خواسته اند این آیه را در مورد «عبدالله بن سلام» بدانند، اما جاعلان فراموش نموده اند که بزرگانی چون سعید بن جبیر نزول آیه را اصلا درباره او نمی دانند و می گویند عبدالله بن سلام در مدینه اسلام آورد و این سوره مکی است.(3)

احتجاجات بسیار اهل بیت علیهم السلام می رساند که آیه مذکور در شأن علی علیه السلام و این خاندان نازل شده است:

1. عن سعید بن جبیر: عن ابن عباس فی قوله تعالی: وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قال: علی ابن ابی طالب.

ص:151

2. واخبرنا عن ابی بکر عبدالله بن محمد بن منصور بن الجنید الرازی (اخبرنا) محمد بن الحسین بن اسکاب (اخبرنا) احمد بن مفضل (اخبرنا) مندل بن علی عن اسماعیل بن سلیمان عن ابی عمر زاذان، عن ابی الحنفیه (فی قوله تعالی): وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ قال: هو علی بن ابی طالب.

3. اخبرنا عن ابی بکر محمد بن الحسین بن صالح السبیعی قال: حدثنی الحسین بن ابراهیم بن الحسین الحصاص (حدثنی) حسین بن حکم الحبری (حدثنی) سعید بن عثمان، عن ابی مریم قال: حدثنی عبدالله بن عطاء قال: کنت جالساً مع ابی جعفر فی المسجد فرایت ابناً لعبد الله بن سلام جالساً فی ناحیه فقلت لابی جعفر: زعموا (ان) ابا هذا عنده علم الکتاب (یعنی) عبدالله بن سلام. فقال: لا انما ذالک علی بن ابی طالب.(1)

این روایات نشان می دهند که مراد از این آیه، امام علی علیه السلام است.

ابن مغازلی نیز در مناقب خود همچنین نقل می کند:

وقال ابن المغازلی فی الحدیث (361) من مناقبه: اخبرنا احمد بن طاوان اذنا، ان ابا احمد عمربن عبدالله بن شوذب اخبرهم قال: حدثنا محمد بن جعفر بن محمد العسکری حدثنا محمد بن عثمان (بن ابی شیبه) حدثنا ابراهیم بن محمد بن میمون حدثنا علی بن عابس قال (لما) دخلت انا و ابو مریم علی عبدالله بن عطاء قال ابو مریم؛ حدث علیاً بالحدیث الذی حدثنی عن ابی جعفر علیه السلام قال (نعم) کنت عند ابی جعفر جالساً إذ مر علیه عبدالله بن سلام قلت: جعلنی الله فداک هذا ابن الذی عنده علم الکتاب؟ قال: لا ولکنه صاحبکم علی بن ابی طالب علیه السلام الذی نزلت فیه آیات من کتاب الله عزوجل (مثل قوله) وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ . (و مثل قوله) أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ و (مثل قوله) إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ الایه.(2)

ص:152

این حدیث، مؤید دومین حدیث است که راوی پرسید: آیا عبدالله بن سلام کسی است که عنده علم الکتاب درباره اوست و امام باقر علیه السلام می فرماید: خیر، بلکه او امام علی علیه السلام است و این آیه، مثل آیه وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ و آیه ولایت در شأن آن حضرت نازل شده است.

عده زیادی از علمای اهل سنت بر این امر اعتراف نموده اند که برخی را متذکر می شویم:

تفسیر ثعلبی، نسخه خطی کتابخانه آیه الله مرعشی، ج 1، ص 258؛ توضیح دلائل، شهاب الدین احمد شیرازی شافعی، ص 163 (کتابخانه ملی فارس)؛ ینابیع المودة، باب 30، ص 241؛ جامع الاحکام القرآن، ج 9، ص 336؛ مناقب مرتضوی، مولی صالح کشفی، ص 49، طبع بمبئی، ارجح المطالب، آمر تسری، ص 86.

ح) آیه 75 سوره حجر

إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ 1

«متوسم» دراصل از «وسم» به معنی علامت است و مراد این است که از سیمای هر شخص، مؤمن یا کافر بودن او شخص می شود، اما این فهم، خاص اهل البیت است و آنها کسانی هستند که سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ .(1)

و هر اهل تأملی به حقیقت درمی یابد که اهل بیت از سلاله نبوت هستند. در این زمینه روایاتی وارد شده که برخی را می آوریم.

1. اخبرنا علی بن احمد [اخبرنا] محمد بن عمر، قال: حدثنی محمد ابن قاسم المحاربی [عن] جعفر بن علی نجیح [عن] حسین بن حسن، عن ابی مریم عن الحکم فی قوله تعالی: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ قال: کان والله محمد بن علی منهم. به خدا قسم محمد بن علی (الباقر) علیه السلام، از آنهاست.

ص:153

2. و اخبرنا علی بن محمد بن عمر [اخبرنا] محمد بن القاسم [اخبرنا] جعفر بن عبدالله الحمودی [اخبرنا] حسن بن حسین؛ عن عبدالله بن بنال قال: سألت جعفر بن محمد عن قوله إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ قال: رسول الله اولهم، ثم امیرالمؤمنین ثم الحسن ثم الحسین ثم علی بن الحسین ثم محمد بن علی ثم الله اعلم. قلت: یابن رسول الله فما بالک انت؟ قال: ان الرجل ربما کنی عن نفسه؛(1)

در این روایت امام صادق علیه السلام مصادیق واقعی آیه شریفه را تا خودشان بیان می کنند و می فرمایند مراد، رسول خدا و سپس امیرالمؤمنین، سپس امام حسن و امام حسین و پس از آنها علی بن الحسین و محمد بن علی علیهم السلام هستند. همچنین تلویحاً بیان می فرمایند که پس از این بزرگواران خودشان هستند.

در روایت دیگر از امام باقر علیه السلام از قول رسول خدا آمده است که: رسول خدا و ائمه از ذریه او، متوسمین هستند.(2)

3. ابوالنضر العیاشی [قال: حدثنا] ابوالعباس بن المغیره [حدثنا] الفضل بن شاذان [عن] ابن ابی عمیر، عن حماد، عن حزم و ربعی، عن محمد بن مسلم: «عن ابی جعفر فی قول الله تعالی: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ قال: هم الائمه، قال رسول الله علیه وآله: اتقوا فراسة المؤمن فانه ینظر بنور الله».(3)

در این روایت امام باقر علیه السلام «متوسمین» را اهل بیت معرفی می کند و می افزاید مؤمن را می توان از نور خدایی او شناخت.

آلوسی و زمخشری ذیل آیه: سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ4 نقل می کنند که علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام و علی بن عبدالله بن عباس را «ذوالثفنات» می گفتند، زیرا بسیار سجده می کردند.(4)

ص:154

بله اهل بیت منسوب به رسول خدا هستند و نشان از او دارند؛ همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم خود فرمودند:

«کل ابن انثی کان عصتبهم لابهیم ما خلا ولد فاطمه فانا عصبتهم وابا ابوهم؛(1) هر فرزند دختری به پدر منسوب است، جز فرزندان فاطمه که به من منسوب هستند و من پدر آنها می باشم».

بنابراین شریف ترین عرب ها و عجم ها به لحاظ نسب، فرزندان فاطمه زهرا علیهاالسلام هستند چون آنها منسوب به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم هستند، و بر این امر، تمام فقها و علما اذعان و اعتراف نموده اند.(2)

و) آیه 4 سوره تحریم

إِنْ تَتُوبا إِلَی اللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ ؛(3)

«اگر از کار خود توبه کنید] بهتر است [واقعاً دل هایتان انحراف پیدا کرده است و اگر بر آزار او اتفاق کنید خدا و جبرئیل و صالح المؤمنین یار و یاور او هستند».

به اعتراف بسیاری مراد از «صالح المؤمنین» وجود نازنین امام علی علیه السلام است. اسماعیل حقی برسویی پس از نقل روایتی که این موضوع را تأیید می کند می گوید:

مؤید این، حدیث معروف منزلت است که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به علی علیه السلام فرمود: «انت منی بمنزلة هارون من موسی» زیرا عنوان «صالحین» در آیات قرآن برای انبیاء آمده است از جمله در آیه: وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحِینَ 4 و آیه وَ أَلْحِقْنِی بِالصّالِحِینَ می باشد که در اولی عنوان صالح به انبیاء و در دومی به

ص:155

حضرت یوسف اطلاق شده است و هنگامی که علی به منزله هارون باشد، او نیز مصداق صالح است.(1)

حاکم حسکانی روایات بسیاری را در این باره نقل نموده که برخی را می آوریم:

1. امام صادق علیه السلام به سند خود از آباء گرامی اش: «صالح المؤمنین علی بن ابی طالب است.»(2)

2. علی بن موسی الرضا علیه السلام از آباء خود: «رسول خدا فرمودند: صالح المؤمنین علی علیه السلام است.»

3. امام موسی کاظم علیه السلام همان (دو حدیث).

4. اسماء بنت عمیس: سمعت رسول الله قال....

5. الحسین بن الحکم الحدیث.

6. حذیفه قال: «دخلت علی النبی فقال: صالح المؤمنین علی بن ابی طالب.»

7. ابن عباس: صالح المؤمنین یعنی علی بن ابی طالب (در حدیث) به روایت ضحاک و ابن مالک از ابن عباس.

8. امام باقر علیه السلام: قال: صالح المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام (در حدیث).

9. ابن سیرین: و صالح المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام.

10. مجاهد: و صالح المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام.(3)

ص:156

از آنچه گفتیم مشخص می شود صالحان و صادقان حقیقی علی علیه السلام و ائمه اهل بیت هستند. آنان اهل ذکر، حامل علم (علم الکتاب) خداوند شاهد صدق نبوت محمدی و سابق بر دیگران هستند که رسالت آگاهی، هدایت، تعلیم و تربیب مسلمان، بر آنها نهاده شده است.(1)

ص:157

ص:158

ص:160

ای اهل بیت رسول خدا، حب شما در کتاب خدا قرآن بر همگان واجب شده، در عظمت قدر و منزلت شما همین بس که هر کس در نمازش بر شما درود نفرستد نمازش باطل است.

حتی هنگامی که متهم به رفض می شود می گوید:

قالوا ترفضت قلت کلا ما الرفض دینی ولا اعتقادی

لکن تولیت غیر شک خیر امام و خیر هاد

ان کان حب الولی رفضاً فأننی ارفض الی العباد

همچنین در جای دیگری گفته است:

یا راکباً قف بالمحصب من منی و اهتف خیفها و الناهض

سحراً اذا فاض الحجیج إلی منی فیضا کملتطم الفرات النائض

ان کان رفضاً حب آل محمد فلیشهد الثقلان أنی رافضی(1)

2. مظهری یکی از مفسرین اهل سنت درباره مقام شامخ علی علیه السلام می نویسد:

ان علیاً کان قطب کمالات الولایة و سائر الاولیاء حتی الصحابة رضوان الله علیهم اتباع له فی مقام الولایه؛(2) علی علیه السلام، قطب کمالات ولایت است و سایر اولیاء حتی صحابه (بهشت خدا بر آنها باد) در مقام ولایت پیروان او هستند.

او سپس در تأیید سخن خود، فرموده رسول الله را می آورد، که ایشان در حقّ علی علیه السلام فرمودند: «انا دارالحکمة و علی بابها» و نیز فرمودند: «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیأت الباب».(3)

ص:162

ما بر این اعتقادیم که هر چه برای علی علیه السلام سزاست برای سایر اهل بیت نیز جاری و ساری است.

3. فخر رازی و زمخشری هر دو در تفاسیر خود آورده اند که اهل بیت حداقل در پنج چیز با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مساوی اند؛ از جمله:

الف) یکی از آن پنج امر، سلام است. فرمود: السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته و برای اهل بیت آن حضرت فرمود: سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ .

ب) در تشهد نمازها و در غیر تشهد صلوات بر رسول صلی الله علیه و آله وسلم و بر آلش مقرر داشته است و در غیر تشهد، جهت حدیث نهی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از صلوات دم بریده.

ج) در پاکیزگی، همان گونه که فرمود طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی ؛ (1)«ای طاهر ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که مشقت بر تو باشد».

برای اهل بیت نیز فرمود: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ؛ «خداوند اراده فرمود تا از شما پلیدی را ببرد و شما اهل بیت را پاک گرداند».

ص:163

4. ابن حجر و شبلنجی گفته اند که شافعی گفت:

آل النبی ذریعتی و هم الیه وسیلتی

ارجو بهم اعطی غدا بیدی الیمین صحیفتی(1)

اهل بیت پیامبر وسیله نزدیکی من به خدای یگانه اند و به وسیله آنها امیدوارم که نامه اعمالم فردای روز قیامت به دست راستم داده شود.

او در آخر اشعارش نیز سروده:

لو لم تکن فی حب آل محمد جائتک امک غیر طیب المولد(2)

اگر در دوستی آل محمد نباشی مادرت به عزایت بنشیند بدون تردید حرام زاده هستی.

5. زمخشری یکی از مفسرین بنام اهل سنت حدیثی طولانی از رسول خدا در محبت آل الله می آورد که ترجمه آن چنین است:

هر کس با محبت آل محمد بمیرد شهید مرده است. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد آمرزیده مرده است. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد تائب مرده است. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد مؤمن و با ایمان کامل مرده است. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد ابتدا ملک الموت او را به بهشت بشارت می دهد و سپس نکیر و منکر. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد او را با احترام به سوی بهشت می برند. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد از قبرش دو دریچه به سوی بهشت گشوده می شود. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد قبرش زیارتگاه ملائکه رحمان می شود. آگاه باشید هر کس با محبت آل محمد بمیرد بر سنت و جماعت مرده است. آگاه باشید کسی که بر بغض آل محمد بمیرد روز قیامت در حالی محشور می شود که بر پیشانی اش نوشته اند، مأیوس از رحمت خدا. آگاه باشید هر کس بر بغض آل محمد بمیرد کافر مرده است و بوی بهشت را احساس نخواهد کرد.(3)

ص:164

6. مؤلف تفسیر المنیر پس از نقل کلام زمخشری و شعر شافعی می گوید:

من یکتب حسنة أو خصلة عن خصال المنیر و منها مودة القربی ضاعف الله الحسنه بعشر فصاعدا؛(1) هر کس حسنه یا خصلتی نیکو را بنویسد که از جمله آنها مودت اهل بیت است، خداوند آن حسنه را برای او ده برابر یا بیشتر می کند.

7. عبدالقاهر بغدادی می نویسد:

«اهل سنت به دوستی همه همسران رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و محبت حسن و حسین [علیهماالسلام] که مشهورترین نوادگان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم هستند و سایر بستگان وی باور دارند».(2)

ابن تیمیه که به ضدیت با مذهب تشیع شهرت یافته است در پرسش از محبت اهل بیت علیهم السلام می گوید: «محبت آنان در نزد ما فرض واجب است».(3)

8. عطار نیشابوری کلام خود را با ذکر امام صادق علیه السلام آغاز می کند و این چنین می گوید:

آن سلطان ملت مصطفوی، آن برهان حجت نبوی، آن عامل صدیق، آن عالم تحقیق، آن میوه دل اولیاء، آن جگر گوشه انبیا، آن ناقد علی، آن وارث نبی، آن عارف عاشق جعفرالصادق رضی الله عنه. گفته بودیم که اگر ذکر انبیا و صحابه و اهل بیت کنیم کتابی جداگانه باید ساخت؛ این کتاب شرح اولیاست که بعد از ایشان بوده اند. اما به سبب تبرک به صادق ابتدا کنیم که او نیز بعد از ایشان بوده است. و چون از اهل بیت بود، و سخن طریقت، او بیشتر گفته است و روایت از وی بیشتر آمده است، کلمه ای چند از آن او بیاوریم که ایشان همه یکی اند، چون ذکر او کرده شود از آن همه بود. نبینی که قومی که مذهب او دارند مذهب دوازده امام دارند؛ یعنی یکی دوازده است و دوازده یکی است! اگر تنها صفت او گویم به زبان و عبارت من راست نیاید که در جمله علوم و اشارات و عبارات بی تکلیف به کمال بود، و قدوة جمله مشایخ بود، و اعتماد همه بر وی بود، مقتدای مطلق بود، هم

ص:165

الهیان را شیخ بود، و هم محمدیان را امام، و هم اهل ذوق را پیشرو، و هم اهل عشق را پیشوا؛ هم عباد را مقدم هم زهاد را مکرم؛ هم صاحب را تصنیف حقایق، هم در لطایف تفسیر و اسرار تنزیل بی نظیر بود. و از باقر رضی الله عنه بسیار سخن نقل کرده است.

و عجب دارم از آن قوم که ایشان خیال بندند که اهل سنت و جماعت را با اهل بیت چه کار، در راه است که اهل سنت و جماعت اهل بیت را باید گفت به حقیقت، و من آن نمی دانم که کسی در خیال باطل مانده است، آن می دانم که هر که به محمد [صلی الله علیه و آله] ایمان دارد و به فرزندانش ندارد، به محمد [صلی الله علیه و آله] ایمان ندارد.(1)

او سپس به شعر شافعی استناده می کند و می گوید: اهل سنت واقعی کسی است که حق آل محمد را به جای آورد.

9. ابن حجر الهیتمی در «الصواعق المحرقه» می نویسد که امام فخر رازی گفته است:(2)

ان اهل بیته صلی الله علیه وآله وسلم یساوونه فی خمسة اشیاء فی السلام قال: السلام علیک ایها النبی و قال: السلام علی ال یاسین وفی الصلاة علیه و علیهم فی التشهد، و فی الطهارة قال تعالی: حِطَّةٌ ، یا طاهر و قال وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً وفی تحریم الصدقه و فی المحبة قال تعالی: قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وقال: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ؛ اهل بیت آن حضرت در پنج چیز با آن حضرت برابری می کنند: اول در سلام، به رسول خدا؛ فرمود: سلام بر تو ای پیامبر، به اهل بیت او نیز فرمود: «سلام بر آل یس، یعنی سلام بر آل محمد» و دوم در صلوات آن حضرت، و به اهل بیتش در تشهد. سوم در طهارت که خطاب به پیامبر فرمود: طه، یعنی ای طاهر، و درباره اهل بیت آیه تطهیر نازل فرمود و چهارم در تحریم صدقه که بر پیغمبر و اهل بیتش هر دو صدقه حرام است. پنجم در محبت که درباره پیامبر فرمود: «بگو اگر خدا را دوست می دارید از من پیروی نمایید تا خدا شما را دوست

ص:166

بدارد» و درباره اهل بیت آن حضرت فرمود: «بگو من اجر و مزدی از شما مردم نمی خواهم، مگر دوستی ذوالقربی که مراد از ذوالقربی اهل بیت پیامبر است.

10. سید ابی بکر بن شهاب الدین علوی در کتاب «رشفة الصادی من بحر فضائل بنی النبی» از جماعتی از مفسرین از ابن عباس و «نقاش» از «کلبی» نقل کرده که مراد از «آل یاسین» در آیه شریفه، آل محمد است. امام فخر رازی هم در ذیل این آیه، وجوهی نقل کرده و در وجه دوم گفته است: مراد از آل یاسین(1) آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم است.

11. فخر رازی در تفسیر کبیر خود ذیل آیه مودت(2) پس از آنکه روایت مزبور را از کشاف زمخشری نقل کرده اظهار می دارد که آل محمد صلی الله علیه وآْله وسلم آنهایی هستند که سرانجامشان به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم منتهی می شود و شکی نیست که فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام علاقه و پیوندشان با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم استوار ترین پیوندهاست و این معنی به تواتر رسیده است و در نتیجه اینان آل محمد و اهل بیت رسول خدا می باشند.(3)

همو در جایی دیگر می گوید:

ان الدعاء للآل منصب عظیم و لذلک جعل هذا الدعاء خاتمه التشهد فی الصلاة و هو قوله اللهم صلی علی محمد و علی آل محمد و ارحم محمداً و آل محمد، و هذا التعظیم لم یوجد فی حق غیر الآل، فکل ذلک یدل علی ان حب آل محمد واجب؛(4) دعا برای آل محمد صلی الله علیه و آله منصب بزرگی است و به همین خاطر خداوند عزوجل این دعا را در خاتمه تشهد قرار داده است: «اللهم صلی علی محمد و علی آل محمد و ارحم محمداً و آل محمد» این تعظیمی است که در حقّ هیچ کس غیر از آل محمد یافت نمی شود و تمام اینها دلالت بر این دارد که حب اهل بیت واجب است.

ص:167

12. نیشابوری در همین رابطه می گوید:

«کفی شرفاً لآل رسول الله و فخراً اختم التشهد بذکرهم و الصلاة علیهم فی کل صلاة؛(1) این شرف برای آل رسول خدا کافی است و چه فخری بالاتر از آن که خداوند تشهد هر نماز را به ذکر و سلام برآنها ختم نموده است.»

بر همین اساس است که عده ای گفته اند:

«کل دعاء محجوب حتی یصل علی محمد و علی آل محمد؛(2) هر دعایی محبوس است و استجابت نمی شود، مگر آنکه بر محمد و آل محمد صلوات بفرستید.»

13. صاحب تفسیر المنیر پس از بیان مصادیق اقارب رسول خدا، امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام می گوید:

فمراعاة قرابة وحبهم و احترامهم واجب و بالنص القرآنی المذکور لذا شرع الدعاء لهم فی خاتمة التشهد فی الصلاة و هو منصب عظیم و هو قوله اللهم صلی علی محمد و علی آل محمد و ارحم محمداً و آل محمد و هذا تعظیم لم یوجد فی حق غیر آل مما یدل ان حب آل محمد واجب.(3)

ایشان تقریباً همان کلام فخر رازی را در وجوب محبت اهل بیت نقل نموده است. او در جایی دیگر می گوید:

روزی زبیر همراه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می رفت. پس چون به علی علیه السلام رسیدند زبیر به حضرت علی خندید. «فقال رسول الله کیف حبک لعلی، فقال بابی انت امی انی احبه کحبی لولدی، أو اشد حباً، قال فکیف انت اذا سرت الیه یقاتله؟(4) ؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: ای زبیر دوستی تو نسبت به علی چه اندازه است، زبیر گفت: خودم و پدر و مادرم فدای تو، من او را چون فرزندانم، بلکه بیشتر دوست دارم، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: چگونه است که برای جنگ با او می روی؟!

ص:168

14. علی علیه السلام کسی است که نگاه کردن به چهره او عبادت است و کسانی مثل عایشه همسر پیامبر پس از جنگ جمل به این حدیث اعتراف نموده اند. خود او روایت نموده که روزی رسول خدا و امام علی علیهم السلام بر او وارد شدند. پیامبر خدا فرمودند:

«یا عایشة ان هذا أحب الرجال إلی و اکرمهم علی فاعرفی له حقه و اکرمی مثواه»، (1) لذا وقتی از عایشه پرسیدند: «من کان احب الناس الی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم قالت: علی بن ابی طالب؛(2) چه کسی دوست داشتنی ترین مردم در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود گفت: علی بن ابی طالب».

در جایی دیگر نیز وقتی درباره علی علیه السلام از او سؤال می کند می گوید:

«سئلت عن احب الناس الی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم».

همچنین از او نقل شده که گفت:

ما رأیت رجلا کان احب الی الرسول الله صلی الله علیه وآله وسلم منه و لا امراة احب الی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم من امرأته تعنی امراة علی علیه السلام؛(3) از بهترین خلق خدا در نزد رسول الله می پرسید؛ هیچ مردی را نزد رسول خدا محبوب تر از علی علیه السلام ندیدم و هیچ زنی را محبوب تر از همسر او (فاطمه علیها السلام) را در نزد رسول خدا ندیدم.

بنابراین نه تنها علی علیه السلام بهترین خلق در نزد رسول خداست، بلکه بهترین خلق در نزد خدا هم هست و این در حدیث «طیر مثوی» مشهود است.(4)

ص:169

15. محبت علی علیه السلام و خاندان او چیزی است که تمامی صحابه بر آن اعتراف و بزرگداشت آنها را در نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بیان نموده اند؛ از جمله از ابوبکر نقل شده است:

عن ابی بکر الصدیق قال: رأیت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم خیم خیمه و هو متکی علی قوس عربیه و فی الخیمة علی و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام فقال: معشر المسلمین انا سلم لمن سالم اهل الخیمه حرب لمن حاربهم ولی لمن والاهم لایحبهم الاسعید الجد طیب المولد ولا یبغضهم إلا شقّی الجد ردی الولاة؛(1) ابوبکر گفت: رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را دیدم، در حالی که به کمان عربی تکیه داده بود خیمه ای به پا کردند و در آن خیمه، علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام قرار گرفتند. سپس فرمود: ای گروه مسلمان، من در صلحم با هر کس که با آنان دوستی کند ایشان را دوست نمی دارد مگر آن که (سعید الجد) یعنی اعمالش نزد خدا قبول باشد و بستر ولادتش پاک باشد (یعنی از زنا متولد نشده) و دشمن نمی دارد ایشان را مگر (شقی الجد) یعنی کسی که هیچ عملش مقبول درگاه خدا نباشد و ولادتش ثمره بستری ناپاک باشد.

سیوطی در الدرالمنثور در ذیل آیه قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً آورده است که بخاری از ابوبکر روایت کرده که گفت: «بکوشید تا آرامش خاطر محمد صلی الله علیه وآله وسلم را در خاندانش ایجاد نمایید».(2)

در روایت دیگری از خلیفه دوم نسبت به اکرام امام حسن علیه السلام چنین آمده است:

زید بن اسلم از پدرش روایت کرده است که گفت: عمر بن خطاب به زبیر بن عوام گفت: حسن بن علی بیمار است، آیا حاضری به عیادتش برویم؟ زبیر مثل اینکه در عیادت از آن حضرت درنگ نمود، عمر گفت: نمی دانی که عیادت بنی هاشم فریضه است و زیارتشان نافله.

ص:170

در روایت دیگری که از طریق ابن سمان نقل شده چنین آمده است: «عیادت بنی هاشم سنت است و زیارتشان نافله».(1)

16. جابر بن عبدالله انصاری صحابه جلیل القدر رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید:

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود جبرائیل بر من وارد شد، ورقه (برگ) بزرگی سبزگونه از سوی خداوند جلیل برایم آورد، چون آن را خواندم نوشته بود: «از سوی خدا؛ من دوستی علی بن ابیطالب را بر بندگانم واجب گردانیدم و تو مأموری که این دستور را به مردم ابلاغ کنی.»(2)

این خاندان، عدل قرآن اند و همان طور که احترام به قرآن بر تمامی مسلمان تشریع شده احترام به اهل بیت هم از جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله واجب گشته است و این موضوع در حدیث ثقلین کاملاً مشهود است؛ آنجا که رسول خدا پس از بیان دو ثقل (قرآن و عترت) می فرمایند: پس بنگرید که پس از من با آن دو چگونه رفتار می کنید یا پس بنگرید پس از من چگونه با آنها مدارا خواهید کرد.

در بیان دیگری از حدیث ثقلین هم آمده که از آنها جلو نیفتید که بیچاره می شوید و از آنها عقب هم نیفتید که بدبخت می شوید و به آنان چیزی نیاموزید که آنان از شما داناترند.(3)

لذا همگان بر وجوب محبت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم اتفاق نظر دارند و اگر عده ای پیدا می شوند که گاه ندای مخالفی بیان می کنند، یا از سر نادانی است یا ریشه در تعصب جاهلی دارد، و گرنه بر هر اهل تحقیقی این واقعیت پوشیده نیست که محبت این خاندان واجب است؛ آنچنان که اکرام قرآن واجب است.

17. مؤلف جامع کرامات اولیاء در یاد کرد امام موسی کاظم علیه السلام چنین می گوید:

(موسی الکاظم) احد اعیان اکابر الائمة من سادتنا آل البیت الکرام هداة الاسلام رضی الله عنهم اجمعین و نفعنا ببرکاتهم و أماتنا علی حبهم و حب جدهم الاعظم صلی الله علیه وسلم.(4)

ص:171

نمونه های بسیاری از این موارد در آثار اهل سنت وجود دارد که نشان می دهد محبت اهل بیت در پوست، در خون و قلب هر مسلمان واقعی رسوخ نموده است.

شیخ جلیل شمس الدین ابن عربی دو بیت زیر را در مدح اهل بیت سروده است.

رأیت ولائی آل طه فریضة علی رقم اهل العبد یورثنی القربی

فما طلب المبعوث اجراًً علی الهدی بتبلیغه الا المودة فی القربی

چنان که دیدم علاقه به خاندان پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم برخلاف انتظار آنها که از حقیقت دورند بر ما واجب است، و موجبات نزدیکی به خدای متعال را فراهم می آورد. پس برای همین است که پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم در برابر زحمات خویش از ما مزدی نمی خواهد، بلکه مزد رسالت آن حضرت همان دوستی با خاندان اوست.(1)

محبت اهل بیت از مصادیق ذکر خدای متعال است که با یاد آن دل ها آرام می گیرد أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ . (2) همچنین شفاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله به کسی می رسد که اهل بیت و شیعه امام علی علیه السلام را دوست بدارد.(3) ایمان هیچ کس قبول نیست مگر اینکه اهل بیت را از خودش و خاندانش بیشتر دوست بدارد.(4)

بنابراین ایمان واقعی وقتی است که شخص، عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را بر عترت خودش مقدم بدارد و ذریه رسول خدا صلی الله علیه و آله را از ذریه خودش بیشتر دوست داشته باشد.(5)

همچنین اساس اسلام، حبّ رسول خدا و حب اهل بیت رسول خدا علیهم السلام است(6) و از جمله چیزهایی که در قیامت سؤال خواهد شد (اولین چهار چیزی که سؤال شود) از محبت اهل بیت رسول خداست.(7)

ص:172

چه خوب است که پدران و مادران، فرزندان خود را به این خصوصیات تعلیم دهند: دوست داشتن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، دوستی اهل بیت او و خواندن و عمل کردن به قرآن، زیرا اینها سایبان انسان هستند در روزی که هیچ سایه ای نیست.(1) در این حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله چه زیبا دوستی خود و اهل بیتش را در کنار قرآن قرار داده، بلکه بر آن مقدم داشته تا هر صاحب عقلی اندیشه کند.

در برخی از منابع نیز نقل شده که حب اهل بیت باعث ثبات در عبور از صراط و عدم لغزش می شود.(2)

آنچه بیان شد گوشه ای از صدها روایت بود که در این باب وارد شده است. در قرآن کریم نیز آیات بسیاری است که محبت اهل بیت علیهم السلام را می رساند که برحسب وسع خود، تحفه ای بر می گیریم.

26. ابولقاسم ابن عساکر الدمشقی، متوفی سنه 571.

27. ابو السعادات ابن الاثیر الجزری، المتوقی سنه 606.

28. الفخر الرازی، متوفی سنه 606.

29. عز الدین ابن الاثیر، متوفی سنه 630.

30. محمد بن طلحه الشافعی، متوفی سنه 652.

31. ابو عبدالله الانصاری القرطبی متوفی سنه 656.

32. ابو عبدالله الکنجی الشافعی، متوفی سنه 658.

33. القاضی البیضاوی، متوفی سنه 685.

34. محب الدین الطبری الشافعی، متوفی سنه 694.

35. الخطیب الشربینی، متوفی سنه 698.

36. ابوالبرکات النسفی، متوفی سنه 710.

37. ابوالقاسم الجزی، متوفی سنه 741.

38. علاء الدین الخازن، متوفی سنه 741.

39. ابو حیان الاندلسی، متوفی سنه 745.

40. ابن کثیر الدمشقی، متوفی سنه 774.

41. ابوبکر نورالدین الهثیمی، متوفی سنه 807.

42. ابن حجر العسقلانی، متوفی سنه 852.

43. نورالدین ابن الصباغ المالکی، متوفی سنه 855.

44. شمس الدین السخاوی، متوفی سنه 902.

45. نورالدین السمهودی، متوفی سنه 911.

46. جلال الدین السیوطی، متوفی سنه 911.

47. شهاب الدین القسطلانی، متوفی سنه 923.

48. ابو السعود العمادی، متوفی سنه 951.

49. ابن حجرالهیتمی المکی، متوفی سنه 973.

50. الزرقانی المالکی، متوفی سنه 1122.

51. عبدالله الشبراوی، متوفی سنه 1162.

52. محمد الصبان المصری، متوفی سنه 1206.

53. قاضی القضاة الشوکانی، متوفی سنه 1250.

ص:176

54. شهاب الدین الآلوسی، متوفی سنه 1270.

55. الصدیق حسن خان، متوفی سنه 1307.

56. محمد مؤمن الشبلنجی، متوفی بعد سنه 1308.

2. واخرجه احمد، ففی «المسند»: حدثنا عبدالله، حدثنی ابی، ثنا یحیی، عن شعبه، حدثنی عبدالملک بن میسره، عن طاووس، قال: اتی ابن عباس رجل فسأله، و سلیمان بن داود، قال: اخبرنا شعبه، انبانی عبد الملک، قال: سمعت طاووساً یقول: سأل رجل ابن عباس المعنی عن قوله عزوجل: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی فقال سعید بن جبیر: قرابه محمد صلی الله علیه وآله وسلم. قال ابن عباس: عجلت! ان رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم لم یکن بطن من قریش الا لرسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فیهم قرابة فنزلت قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی الا ان تصلوا قرابة ما بینی و بینکم.(1)

3. وفی (المناقب) ما هذا نصه: «وفی ما کتب الینا محمد بن عبدالله بن سلیمان الحضرمی، یذکر ان حرب بن الحسن الطحان حدثهم، قال: حدثنا حسین الاشقر، عن قیس، عن الاعمش، عن سعید بن جبیر، عن ابن عباس، قال: لما نزلت قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی قالوا: یا رسول الله، من قرابتک هولاء الذین وجبت علینا مودتهم؟ قال: علی وفاطمه وابناها».(2)

روایت اول احمد در مسندش همان روایت بخاری است و می دانیم که احمد اقدم از بخاری است، ولی در روایت دوم مصادیق آیه به وضوح حضرت علی علیه السلام، حضرت فاطمه و فرزندان آنها معرفی شده اند که این روایت هم به سعید بن جبیر و ابن عباس ختم می شود.

4. واخرج الترمذی فقال: «حدثنا بندار، حدثنا محمد بن جعفر حدثنا شعبه، عن عبدالملک بن میسره، قال: سمع طاووساً قال: سئل ابن عباس عن هذه الآیة قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی فقال سعید بن جبیر: قربی آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم. فقال ابن عباس: اعجلت؟! ان رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم لم یکن بطن من قریش الا کان له فیهم قرابة فقال: الا ان تصلوا ما بینی و بینکم من

ص:178

القرابة. قال ابو عیسی: هذا حدیث حسن صحیح».(1)

از آنچه گذشت مشخص می شود عده ای اندک، روایتی را نقل نموده اند که می رساند قریش هم در این آیه شراکت دارند؛ به طوری که حضرت فرمودند: ای قریش حق قرابت من را نگه دارید. اما این روایت، تنها یک راوی دارد که آن هم شخصی به نام «طاووس» است که به ابن عباس و سعید بن جبیر ختم می شود و با روایات بسیار دیگری که سند آنها صحیح است تعارض دارد.

5. روایت ابن عباس:

«لما نزلت هذه الآیة قیل یا رسول الله من قرابتک هولاء الذین وجبت علینا مودتهم؟! فقال: علی، و فاطمه و ابناهما.»

این حدیث را افراد ذیل نقل نموده اند:

محب الدین الطبری فی الذخائر، ص 25، الزمخشری فی الکشاف، ج 2 ص 339، و الحمویی فی «الفرائد» و النیسابوری فی تفسیره، و ابن طلحه الشافعی فی «مطالب السئول» ص 8، و صححه و الرازی فی تفسیره، و ابوالسعود فی تفسیره، ج 1 «هامش تفسیر الرازی»، ج 7، ص 665، و ابوحیان فی تفسیره، ج 7 ص 516، و النسفی فی تفسیره «هامش تفسیر الخازن»، ج 4، ص 99، و الحافظ الهیثمی فی المجمع، ج 9، ص 168، و ابن الصباغ المالکی فی [الفصول المهمه]، ص 12، و الحافظ الکنجی فی الکفایة، ص 31، و القسطلانی فی «المواهب» و قال: الزم الله مودة قرباه کافه بریته، وفرض محبه جمله اهل بیته المعظم وذریته فقال تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ؛ رواه الزرقانی فی شرح المواهب، ج 7، صص 3 و 21، و ابن حجر فی الصواعق، صص 101 و 135، و السیوطی فی [احیاء المیت] هامش «الاتحاف»، ص 239، والشبلنجی فی نور الابصاره، ص 112، و الصبان فی الاسعاف، هامش نورالابصار، ص 105.

6. روایت جابر بن عبدالله انصاری که در آن مراد از آیه نزدیکان رسول خدا صلی الله علیه و آله معرفی شده اند.(2)

ص:179

3. نسائی در قسمت تفسیر خود چنین روایت می کند:

«قال سعید بن جبیر: قربی آل محمد؛(1) سعید بن جبیر گفت: مراد نزدیکان رسول خدا هستند.»

در مورد نسائی گفته شده چون کتاب «الخصائص» را درمدح علی علیه السلام و فضایل ایشان نوشت، گفتند چرا از معاویه ننوشته ای؟ گفت:

«ای شی اخرج، حدیث اللهم لا تشبع بطنه، فسکت السائل؛ چه چیزی را بنویسم آیا حدیثی که پیامبر به او گفت، خداوند هیچ وقت شکم تو را سیر نکند، بنویسم، پس سائل خاموش شد.»

4. ابن کثیر در تفسیر خود چنین می نگارد:

الحق تفسیر هذه الآیة بما نسرها به حبر الامة و ترجمان القرآن عبدالله بن عباس رضی الله عنه کما روی عنه النجاری ولا تنکر الوصاه باهل البیت و الامر باحسان الیهم و احترامهم و اکرامهم فانهم من ذریة طاهرة من اشرف بیت وجه علی وجه الارض فخراً و حسباً و نسباً.(2)

ابن کثیر گرچه روایت ابن عباس را بر می گزیند، اما می گوید این حدیث مخالف وصیت و سفارش پیامبر مبنی بر احسان و احترام و اکرام نسبت به اهل بیت نیست، زیرا آنها از ذریه طاهره ای هستند که شریف ترین خانه به روی زمین از لحاظ فخر حسب و نسبت است.

5. وهبة الزحیلی گرچه ابتدا دو احتمال را بیان می کند، اما چون در دنباله آن، حدیث غدیر را می آورد و آن را با حدیث جابر که عترت را مشخص می کند، تأیید می نماید، معین می کند که مراد آیه در اینجا هم اهل بیت هستند. او در ادامه همچنانکه بیان کردیم واجب بودن محبت اهل بیت را با استدلال به وجوب صلوات در تشهد بر آل محمد، ثابت می کند و(3) سپس کلام خود را با گفته زمخشری و شعر شافعی مزین می نماید.(4)

ص:181

6. کلام فخر رازی در این باره بسیار زیباست که آن را به طور کامل می آوریم:

(المسئلة الثالثه): نقل صاحب الکشاف عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم انه قال:

من مات علی حب آل محمد مات شهیداً، ألا و من مات علی حب آل محمد مات مغفوراً له، ألا و من مات علی حب آل محمد مات تائباً، ألا و من مات علی حب آل محمد مات مؤمناً مستکمل الایمان، ألا و من مات علی حب آل محمد بشره ملک الموت بالجنة ثم منکر و نکیر، ألا و من مات علی حب آل محمد یزف الی الجنة کما تزف العروس الی بیت زوجها، ألا و من مات علی حب آل محمد فتح له فی قبره بابان الی الجنة، ألا و من مات علی حب آل محمد جعل الله قبره مزار ملائکة الرحمة، ألا من مات علی حب آل محمد مات علی السنة و الجماعة، ألا و من مات علی بغض آل محمد جاء یوم القیامة مکتوبا بین عینیه: آیس من رحمة الله، ألا و من مات علی بغض آل محمد مات کافراً، ألا و من مات علی بغض آل محمد لم یشم رائحة الجنه» هذا هو الذی رواه الکشاف.

وانا اقول: آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم هم الذین یوول امرهم الیه، فکل من کان امرهم الیه أشد و أکمل کانوا هم الآل، و لا شک ان فاطمة و علیاً و الحسن و الحسین کان التعلق بینهم و بین رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم اشد التعلقات.

وهذا کالمعلوم بالنقل المتواتر فوجب ان یکونوا هم الآل. و ایضاً اختلف الناس فی الآل فقیل: هم الاقارب، و قیل: هم امته، فان حملناه علی الاقارب فهم الآل، و ان حملناه علی الامة الذین قبلوا دعوته فهم ایضاً آل فثبت ان علی جمیع التقدیرات: هم الآل. و اما غیرهم فهل یدخلون تحت لفظ الآل؟ فمختلف فیه، و روی صاحب الکشاف انه لما هذه الآیة قیل: یا رسول الله من قرابتک هولاء الذین وجبت علینا مودتهم؟ فقال: علی و فاطمه و ابناهما.(1)

ص:182

فخر رازی ابتدای همان کلام زمخشری را می آورد و سپس می گوید:

می گویم: آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم آنهایی هستند که سرانجامشان بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم منتهی می شود و شکی نیست که فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام علاقه و پیوندشان با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم استوارترین پیوندهاست و این معنی به تواتر رسیده است و در نتیجه، اینان آل محمد و اهل بیت رسول خدا می باشند.

او در ادامه به این حدیث زمخشری استدلال می کند که مراد از «آل پیامبر» همان امام علی، حضرت فاطمه و فرزندان آنها علیهم السلام هستند.

آنگاه چنین نتیجه می گیرد:

فبثت ان هولاء الاربعة اقارب النبی صلی الله علیه و آله وسلم، و اذا ثبت هذا وجب ان یکونوا مخصوصین بمزید من التعظیم و یدل علیه وجوه؛ پس ثابت شد که این چهار نفر نزدیکان رسول خدا هستند، پس هرگاه این ثابت شد، واجب است که آنها را بسیار تعظیم نمود و این به وجوهی ثابت است.

وجه اول: قوله تعالی إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی و وجه الاستدلال به ماسبق؛ سخن خدای تعالی (آیه موده) که وجه استدلال به آن گذشت.

وجه دوم: لا شک ان النبی صلی الله علیه و آله وسلم کان یحب فاطمة علیها السلام قال صلی الله علیه و آله وسلم: «فاطمة بضعه منّی یؤذینی ما یؤذیها» وثبت بالنقل المتواتر عن محمد صلی الله علیه و آله وسلم انه کان یحب علیاً و الحسن و الحسین، و اذا ثبت ذلک وجب علی کل الامة مثله لقوله وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ولقوله تعالی: فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ ولقوله قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ ولقوله سبحانه لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ؛ (1) دوم اینکه شکی نیست که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فاطمه علیها السلام را دوست می داشت و می فرمود: «فاطمه پاره تن من است، هر کس او را بیازارد، من را آزرده است» و نیز به نقل متواتر از محمد صلی الله علیه وآله وسلم ثابت شده که ایشان امام علی، امام حسن و امام

ص:183

حسین علیهم السلام را دوست می داشت، پس هرگاه اینها ثابت شد بر تمام امت است که با توجه به آیات قرآن، مانند «از رسول خدا پیروی کنید تا هدایت شوید» و نیز «پس اعراض کنید از آنچه مخالف گفته رسول خداست» و «اگر خداوند را دوست دارید پس من را پیروی کنید تا خدا هم شما را دوست بدارد» و نیز «در رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برای شما اسوه ای حسنه قرار دادیم» بر آل محمد محبت بورزند.

وجه سوم: دعا بر آل محمد منصبی عظیم است، لذا خداوند این را در پایان تشهد قرار داده که امت بگویند «اللهم صلی علی محمد و علی آل محمد و ارحم محمداً و آل محمد» و این تعظیم در حق هیچ کس غیر آل او نیست و این نشان می دهد که حب آل محمد واجب است.

7. آلوسی به این مطلب اعتراف می کند که از طریق اهل بیت روایاتی نقل شده که نشان می دهد مراد از «قربی» در آیه مودت امام علی و حضرت فاطمه و ذریه آنها علیهم السلام هستند. او در این مورد به احتجاج امام زین العابدین استدلال می کند که ایشان به آن فرد شامی گفت:

آیا این آیه قرآن را خوانده ای قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی گفت: بله، گفت ما همان نزدیکان رسول خدا هستیم و نیز روایت امام علی علیه السلام که فرمودند: «فینا آل حم آیة لا یحفظ مودتنا الا مؤمن» و آنگاه آیه مودت را تلاوت فرمودند.

آلوسی می گوید: کمیت شاعر به همین مطلب اشاره دارد؛ آنگاه که سروده است:

وجدنا لکم آل حم آیة تأولها منا تقی و معرب(1)

در مورد ما آل حم آیه ای است که هر فرد دارای اصل و نسب و پاکیزه آن را درباره ما می داند.

آلوسی گرچه در برخی موارد مطالبی را بیان می کند که نشان می دهد آیه را عام گرفته است، اما نگاه ویژه ای به اهل بیت دارد، از جمله اینکه اشعار شافعی «ان کان رفضاً...» را

ص:184

نقل می کند و سپس می گوید: «وجوب حب اهل بیت رسول خدا و صحابه [همان سیاست تشریک در فضایل] بر همه اهل سنت محرز است».

آنگاه به حدیث سفینه و حدیث «اصحابی کالنجوم»(1) استدلال نموده می گوید:

نحن الآن فی بحر التکلیف و تضربنا امواج الشاب و الشبهات و راکب البحر یحتاج الی امرین. احدهما السفینة الخالیة عن العیوب، و الثانی الکواکب الطالعة النیره، فاذا رکب تلک السفینة و وضع بصره علی تلک الکواکب کان رجاء السلامة غالبا، فلذلک رکب اصحابنا اهل السنة سفینة حب آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم و وضعوا ابصارهم علی نجوم الصحابة یرجون ان یفوزوا بالسلامة و السعادة فی الدنیا و الآخرة انتهی.(2)

او گرچه در این سخن، سیاست تشریک در فضایل را دنبال می کند، اما همین قدر می رساند که آن کشتی نجات حب آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم است و با توجه به اینکه در جایی دیگر شأن نزول آیه را درباره اهل بیت می داند(3) و نیز نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

«اذکرکم الله فی اهل بیتی» که همان حدیث ثقلین است و نیز ایشان فرمودند: «احبوا اهل بیتی»(4) می رساند که حداقل همگان بر این امر اتفاق نظر دارند که حب اهل بیت واجب است.

8. مظهری یکی از مفسرین اهل سنت که گرایش عرفانی دارد، در اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله رسالت را دوستی قرار داده است می گوید:

اقربائه اجراً علی تبلیغ الرسالة مع ان التبلیغ کان علیه فریضة و لا یجوز طلب الاجره علی اداء الفریضة بل علی العباده النافلة ایضاً لا ذکرنا فی تفسیر قوله تعالی:

ص:185

مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ 1

قوله صلی الله علیه وآله وسلم «من عمل منهم عمل الآخرة للدنیا لم یک له الآخرة نصیب».(1)

قلنا اطلاق الاجر علی ما امر النبی صلی الله علیه وآله وسلم بسؤاله علی التبلیغ انما هو علی المجاز و المشاکله فان الاجر للسائل علی الحقیقة لیس الا ما یکون نافعاً له مسوولا لانتفاعه به وهاهنا لیس کذلک بل انما سأل النبی صلی الله علیه وآله وسلم امته مودته و مودة اقربائه و امره الله سبحانه ان یسأل ذلک لکی ینتفع الناس بمحبته فان محبة النبی صلی الله علیه وآله وسلم مثمره لمحبة الله تعالی و قربه و ولایته و موجبة لکمال الایمان، ومن هاهنا اقول انا لاولی ان یقال فی تأویل الآیة لا اسالکم اجراً الا ان تودوا اقربائی و اهل بیتی و عترتی و ذلک لانه صلی الله علیه وسلم کان خاتم النبیین لا نبی بعده و انما انتصب للدعوة الی الله بعده صلی الله علیه وآله وسلم علماء امته من اهل الظاهر و الباطن و لذلک امر الله تعالی نبیه صلی الله علیه وآله وسلم ان یأمر امته بمودة اهل بیته لان علیاً رضی الله عنه و الائمة من اولاده کانوا اقطاباً لکمالات الولایة بمودة اهل بیته من اجل ذلک قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: «انا مدینة العلم و علی بابها» رواه البزار و الطبرانی عن جابر و له شواهد من حدیث ابن عمر و ابن عباس و علی و اخیه و صححه الحاکم، و من اجل ذلک تری کثیراً من سلاسل المشایخ تنتهی الی ائمه اهل البیت؛(2)

رسالت برای رسول خدا فریضه است و طلب اجر و مزد نه تنها برای ادامه فریضه، بلکه برای انجام مستجبات هم درست نیست؛ همچنانکه آیاتی از قرآن بدان اشاره دارد مثل آیه ای که می فرماید:

ص:186

«هر کس متاع دنیا را می خواهد به او می دهیم، ولی در آخرت برای او نصیبی نیست.» و سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «هر کس از شما عمل آخرت را برای دنیا انجام دهد در آخرت برای او نصیبی نیست.»

می گوییم اطلاق اجر بر آنچه پیامبر بدان امر شده از باب مجاز و مشاکله است، چون معنای حقیقی صحیح نمی باشد، بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از امتش مودت نسبت به خود و خاندانش را می خواهد تا مردم از محبت او سود برند، زیرا محبت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم باعث محبت خداوند، قرب به او، نزدیک شدن به ولایت او و کمال ایمان می شود. به همین جهت می گویم اولویت این است که آیه را چنین بدانیم از شما اجری نمی خواهم جز نگه داشتن اکرام خویشاوندان و اهل بیتم و عترتم، چون رسول خدا صلی الله علیه و آله خاتم النبیین است و بعدش پیامبری نیست و علمای امتش از اهل ظاهر و باطن مسئول دعوت به سوی خدا پس از پیامبر صلی الله علیه و آله می باشند و بدین خاطر خدای تعالی پیامبرش را امر نموده تا مردم را به دوستی خاندانش امر کند زیرا علی علیه السلام و ائمه از اولاد او محورهای کمالات ولایت هستند و بدین خاطر رسول خدا فرمودند: «من شهر علمم و علی دروازه آن». و به همین سبب می بینم بسیاری از سلاله بزرگان به اهل بیت علیهم السلام ختم می شود.

9. حافظ ابوعبدالله الملا از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت نموده که ایشان فرمودند:

«ان الله جعل اجری علیکم المودة فی اهل بیتی و انی سائلکم غداً منهم؛(1) خداوند اجر رسالتم را بر شما، محبت به اهل بیتم قرار داده است و من از شما در این مورد فردای قیامت سؤال خواهم کرد».

10. حافظ الزرندی می گوید:

هیچ یک از علمای مجتهد و ائمه هدایتگر نیستند، مگر اینکه بهره ای وافر و فخری فزاینده از ولایت اهل بیت دارند؛ همچنانکه خداوند فرمود:

لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی 2

ص:187

11. ابن حجر هیتمی می گوید:

اخرج الدیلمی عن ابی سعید الخدری ان النبی صلی الله علیه و آله وسلم قال: قفوهم انهم مسئولون عن ولایة علی»؛ دیلمی از ابوسعید خدری روایت نموده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: «بایستید، شما در مقابل ولایت علی مسئول هستید.»

همچنین می گوید:

وکان هذا هو مراد الواحدی، بقوله: روی فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ای عن ولایة علی و اهل البیت لان الله امر نبیه صلی الله علیه وآله وسلم ان یعرف الخلق انه لا یسألهم علی تبلیغ الرسالة اجراً الا المودة فی القربی، والمعنی انهم یسألون هل و الوهم حق الموالاة کما اوصاهم النبی، أم أضاعوها و أهملوها؟ فتکون علیهم المطالبة والتبعة.(1)

گویا مراد واحدی هم این گونه بوده وقتی می گوید: «بایستید شما در مقابل ولایت علی و اهل بیت مسئول هستید» چون خداوند پیامبرش را امر فرمود که به خلق بفهماند که خدا در مقابل اجر رسالت از آنها چیزی نمی خواهد، مگر دوستی خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم. و معنی کلام این است که از دوستی این خاندان سؤال خواهید شد، همچنانکه پیامبر شما را به این کار سفارش نموده است که آیا انجام داده اید یا اهمال نموده اید، پس مورد بازخواست قرار می گیرند.

12. در کتاب صواعق المحرقه به نقل از شمس الدین ابن عربی این شعر نقل شده است:

رأیت ولائی آل طه فریضة علی رغم اهل البعد یورثنی القربی

فما یطلب المبعوث اجراً علی الهدی بتبلیغه الا المودة فی القربی(2)

13. ابن صباغ مالکی در الفصول المهمه آورده است:

هم العروة الوثقی لمعتصم بها مناقبهم جاءت بوحی و إنزال

ص:188

مناقب فی شوری و سورة هل أتی و فی سورة الاحزاب یعرفها التالی

وهم آل بیت المصطفی فودادهم علی الناس مفروض بحکم و أسجال

همچنین نقل کرده است:

هم القول من أصفاهم الود مخلصاً تمسک فی أخراه بالسبب الأقوی

هم القوی فأقوا العالمین مناقباً محاسنهم تجلی و آثارهم تروی

موالاتهم فرض و حبهم هدی و طاعتهم ود و ودهم تقوی(1)

14. شبلنجی در نورالابصار به نقل از ابی الحسن بن جبیر آورده است:

احب النبی المصطفی و ابن عمه علیا و سبطیه و فاطمة الزهرا

هم اهل بیت اذهب الرجس عنهم و أطلعهم افق الهدی أنجماً زهرا

موالاتهم فرض علی کل مسلم و حبهم أسنی الذخائر للأخری

وما انا للصحب الکرام بمبغض فانی أری البغضاء فی حقهم کفرا

(قوله): و هم الصراط فمستقیم فوقه ناج و ناکب(2)

ظاهراً این بیت اشاره به روایاتی دارد که مراد از «الصراط المستقیم» اهل بیت و محبت آنهاست.(3)

15. ملا محمود مفتی، متخلص به «بیخود» (1296-1376 ه) شاعر کرد عراقی است که بر مذهب شافعی بوده و بر اهل بیت پیامبر ارادات می ورزیده و در شعری چنین گفته است:

عم زاده تو ساقی کوثر که حیدر است در دست اوست عروه وثقای کائنات

ص:189

درگاه علم و فاتح خیبر، هژبر دین گردن زن یهود و نصارای کائنات

یا رب به حق احمد و مختار و آل او یا رب به امهات و به آبای کائنات

یا رب به حق ذلت سبطین مصطفی یا رب به خون دیده زهرای کائنات

«بیخود» زکید اهرمن و غول آرزو گم کرده ره به دشت تمنای کائنات(1)

همو در منقبت اهل بیت علیهم السلام گوید:

افسر آرای خلافت آن که تخم مهر او کاشت دهقان ازل در سینه بیدار من

شیر یزدان، فاتح خبیر، هژبر صف شکن یکه تاز عرصه دین عترت طاهای من

ذوالفقار شیر او نازم که در روز وغی می نگردد سیر از خون خوردن اعدای من

می نخواهم خورد بالله نشکنم هرگز خمار تا به جنت ساقی کوثر کند اسقای من

نام سبطین شهیدانت چو آرم بر زبان می چکد خون خموشی از لب گویای من

شکر لله صیقل حب مسرت بخش آل پاک کرد از گرد عجز آیینه احشای من(2)

16. سید احمد برزنجی (1280-1328) که از علمای نامدار کرد عراق است و در شهر «سلیمانیه» در یک خانواده روحانی از نسل رسول خدا دیده به جهان گشوده است. او در سال 1328 عازم حج شد و در مدینه منوره بدرود حیات گفت و در قبرستان بقیع مدفون گردید. دراشعار زیر وی، به امام بزرگوار توسل کرده است:

یا غافر الذنوب والخطئیة یا کاشف الکروب والرزیة

بحق خیرالعالمین احمداً محمد الفاتح ابواب الهدی

قنی من الاعداء والاشواء واحفظنی یا رب من الادواء

ص:190

بحیدر علیٍ الکرار احمنی یا رب من الاشرار

وبشهید کربلا حسین یدفع عنی الله کل شین

بجاه زین العابدین ارتجی من ربنا غفران کل حرج

وبمحمد الامام باقر ارجو صفاء باطنی و ظاهری

بجعفر الصادق ارجو ذالمنن عصمه نفسی واخی من الفتن

بسیدی الامام موسی الکاظم یحفظنی الاله کل ظالم(1)

ای بخشنده گناهان و خطاهای برطرف کننده غم ها و مصائب.

تو را به بهترین فرزندان آدم، حضرت محمد که درهای هدایت را به روی جهانیان گشود، قسمت می دهم.

که مرا از شر دشمنان و از دردها و رنج ها محافظت بفرما.

به حیدر کرار امیرالمؤمنین علی قسمت می دهم که از من در مقابل شر ستمکاران حمایت فرما.

خدا به وسیله شهید کربلا حسین بن علی علیه السلام از من همه بدی ها و ناهنجاری ها را برطرف می کند.

به جلال و شکوه زین العابدین از پروردگار عالمیان گشایش کلیه سختی ها را امیدوارم.

و به امام باقر صفا و پاکی ظاهر و باطنم را از وی مسئلت می کنم.

به جعفر صادق از پروردگار عطا کننده نعمت ها، محافظت خود و برادرم را از رفتن در حوادث سوء انتظار دارم.

به سرورم امام موسی کاظم، خدا مرا از هر ستمکاری محافظت می فرماید.

17. عبدالرحمان جامی (817-889 ق) یکی از رهبران مهم اهل سنت در قرن نهم بوده و با شیعیان زمان خود برخوردهای فراوانی داشته است. وی در مورد شخصیت و زیارت حسین بن علی سخنانی ماندگار دارد و زیارت مرقد آن حضرت را «واجب عینی» می داند.

ص:191

کردم ز دیده پای سوی مشهد حسین هست این سفر به مذهب عشاق فرض عین

خدام مرقدش به سویم گر نهند پای حقا که بگذرد سرم از فرق فرقدین

کعبه به گرد روضه او می کند طواف رکب الحجیج أین تروجون أین أین

جامی گدای حضرت او باش تا شود با راحت وصال مبدل عذاب بین(1)

او در جایی دیگر، به طور کلی هرگونه بی احترامی به اهل بیت علیهم السلام را با هر عنوان و بهانه ای مجاز نمی شمارد و می افزاید: حتی در واکنش به سب صحابه و رهبران نخستین اهل سنت نیز چنین عملی جایز نیست:

اهل بیت طهارتند اینها نور چشم بصارتند اینها

اختر برج شرع و ایمان اند گوهر برج صدق و احسان اند

بهره مندند از نبی نبیه کالولد گفته اند سرّ ابیه

همه جزئند زان چراغ سبل هست در جزو شمه ای از کل(2)

افراد فوق و سایر عالمان اهل سنت در بیان عظمت مقام اهل بیت، احادیث فراوان موجود در صحاح های روایی و حدیثی اهل سنت را یادآور شده و به اتفاق وجوب و لزوم ارادت و دوستی خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را از آنها استنباط نموده اند. آنان درباره شهادت امام حسین علیه السلام نیز، به احادیث نبوی وارده در مورد منزلت و فضیلت آن امام تمسک جسته، ناراحتی هایشان را از شهادت آن حضرت، پنهان نکرده اند.

18. نبهانی می گوید:

آل طه یا آل خیر نبی جدکم خیرة و انتم خیار

اذهب الله عنکم الرجس اهل ال بیت قدماً و انتم الاطهار

ص:192

لم یسل جدکم علی الدین اجراً غیر ودّ القربی ونعم الاجار(1)

هان ای آل طه، ای خاندان بهترین پیامبران، نیای شما از برگزیدگان و شما نیز از برگزیدگان هستید.

خداوند از شما اهل بیت، رجس را برداشته و شما را از گناه و خطا پاک گردانیده است.

جد شما در مقابل ادای رسالت سنگین آسمانی از مردم جز دوستی شما پاداش نخواست و چه نیکو پاداشی!

18. الشیخ عبدالله الشبراوی، الاتحاف، (ج 13، ص 5، ط مصر).

19. احمد بن سوده الادریسی، رفع اللبس و الشبهات، (ص 8، ط مصر).

20. الکافی بهجت الافندی، تاریخ آل محمد، (ص 44، ط مطبعة آفتاب).

21. علامه النبهانی، اشرف الموبد، (ص 72، ط مصر).

22. علامه النبهانی، الانوار المحمدیه، (ص 433، ط الادبیه بیروت).

23. علامه ساعاتی، بلوغ الامانی، (ج 18، ص 265، ط مصر).

24. احمد بن اخطب خوارزمی، مقتل الحسین، (ج 1، ص 75، ط النجف).

25. العلامه فخر الدین الرازی، تفسیر کبیر، (ج 27، ص 166، ط مصر).

26. العلامه ابن بطریق اعلی، العمده، (ص 23، ط تبریز).

27. العلامه محمد بن طلحه الشافعی، مطالب السوول، (ص 8، ط تهران).

28. العلامه الزرندی، نظم درر السمطین، (ص 109، ط القفاء).

29. العلامه البیضاوی، تفسیر بیضاوی، (ج 3، ص 123، ط مصر).

30. علامه نسخی، تفسیر نسخی، (ص 95، المطبوع بهامش تفسیر الخازن).

31. علامه نسفی، کفایة الخصام، (ص 396، ط طهران).

32. علامه نظام الدین النیسابوری، تفسیر، (ج 25، ص 31، ط مصر).

33. علامه ابوحیان، تفسیر بحر المحیط، (ج 7، ص 516، ط مصر).

34. ابن کثیر الدمشقی، تفسیر ابن کثیر، (ج 4، ص 112، ط مصر).

35. نور الدین الهیتمی، مجمع الزوائد، (ج 9، ص 103، ط مصر).

36. ابن الصباغ المالکی، الفصول المهمة، (ص 11، ط النجف).

37. سیوطی، تفسیر درالمنثور، (ج 6، ص 7، ط مصر).

38. سیوطی، لإکلیل، (ص 190، ط مصر).

39. سیوطی، احیاء المیت، (ص 110، ط مصر).

40. غیاث الدین معروف به خواند میر، حبیب السیر (ص 11، ط طهران).

41. ابن حجر الهیتمی، الصواعق المحرقه، (ص 101، ط مصر).

42. المیر محمد الکشفی الترمذی، المناقب المرتضویه، (ص 49، ط بمبئی).

43. العلامه المولی حسین الکاشفی، المواهب، (ج 2، ص 243، ط دهلی).

44. الشیخ عبدالله بن محمد الشبراوی، الاتحاف، (ص 5، ط مصر).

45. الشوکانی، فتح القدیر، (ج 4، ص 522، ط مصر).

ص:194

46. عبدالکافی، السیف المسلول، (ص 9، ط مصر).

47. السید علوی بن طاهر, القول الفعل، (ص 482، ط جادا).

علی، عن ابیه علی بن الحسین، قال: خطب الحسن بن علی الناس حین قتل علی، فحمد الله و اثنی علیه ثم قال: لقد قبض فی هذه اللیلة رجل لا یسبقه الاولون بعمل ولا یدرکه الآخرون، و قد کان رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یعطیه رایته فیقاتل و جبریل عن یمینه و میکائیل عن یساره، فما یرجع حتی یفتح الله علیه، و ما ترک علی اهل الارض صفراء و لا بیضاء الا سبع مائة درهم فضلت من عطایاه اراد ان یبتاع بها خادماً لاهله... ثم قال:

ایها الناس! من عرفنی فقد عرفنی، و من لم یعرفنی فانا الحسن بن علی، و انا ابن النبی، و انا ابن الوصی و انا ابن البشیر، و انا ابن النذیر، و انا ابن الداعی الی الله بإذنه، و انا ابن السراج المنیر، و انا من اهل البیت الذی کان جبریل ینزل الینا و یصعد من عندنا، و انا من اهل البیت الذی اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً، وانا من اهل البیت الذی افترض الله مودتهم علی کل مسلم فقال تبارک و تعالی لنبیه صلی الله علیه وآله وسلم: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً فاقتراف الحسنة مودتنا اهل البیت.(1)

وقال الحاکم بتفسیر الآیة من کتاب التفسیر: «انما اتفقا فی تفسیر هذه الآیة... انه فی قربی آل محمد صلی الله علیه وآله وسلم».(2)

در این شب مردی از میان شما مفارقت نمود که از اولین بر او سبقت نگرفته اند و لاحقان او را درک نکرده اند، رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم پرچم نبرد را به او می سپرد و می جنگید؛ در حالی که جبرئیل در سمت راست او میکائیل در سمت چپ او بود، برنمی گشت تا اینکه پیروز می شد. بر روی زمین چیزی جز هفتصد درهم باقی نگذاشت که آن هم قصد داشت خادمی برای اهلش بخرد.

وی حدیث را تا آنجا ادامه داده که امام حسن علیه السلام خطاب به مردم فرمود:

ای مردم! آن که مرا می شناسد که می شناسد و آنکه مرا نمی شناسد، بداند که من،

ص:196

فرزند علی و فرزند پیغمبرم، من پسر آن کسی هستم که مردم را به رحمت خدا مژده داد و از شکنجه خدا بیمناک فرمود. من فرزند کسی هستم که مردم را به فرمان خدا فرا خواند؛ من فرزند چراغ نورانی راه خدایم؛ من از خاندانی هستم که جبرئیل به سوی ما نازل می شد و از سوی ما، به سوی خدا، صعود می کند؛ من از خاندانی هستم که خدای تعالی ما را از هرگونه پلیدی پاک و پاکیزه گردانید؛ من از خاندانی هستم که خدای تعالی دوستی آنان را بر مسلمانان واجب گردانید، و خطاب به پیغمبرش صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً و مراد از «اقتراف حسنه» به دست آوردن دوستی ما خانواده است. اگر کسی دست به دامن محبت ما دراز کند، خدای تعالی به بهره ورزی بیشتر او می پردازد و او را از هر چیزی که پسندیده است، برخوردار می گرداند.(1)

قندوزی این حدیث را این گونه نقل نموده است:

ابی طفیل گوید: حسن بن علی علیه السلام خطبه ای ایراد و این آیه را تلاوت فرمود: وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ . بعد فرمود: من فرزند بشارت دهنده و ترساننده ام (از معصیت خدا) من فرزند خوانندۀ به جانب خدایم به اذن او. من پسر چراغ روشنی دهنده ام؛ من فرزند کسی هستم که خدا او را برای رحمت عالمیان فرستاد؛ من از اهل بیتی هستم که خدا پلیدی را از ایشان برده، و من از اهل بیتی هستم که خدای سبحان مودت ایشان را واجب نمود و فرمود: بگو من از شما اجر و پاداش رسالت نمی خواهم، جز محبت و دوستی خویشانم را. این حدیث را طبرانی در الکبیر و الاوسط آورده و بزار نیز.(2)

حافظ جمال الدین زرندی مدنی از ابی طفیل و جعفر بن حبان و زیاد روایت کرده اند که امام در خطبه ای فرمود: من از اهل بیتی هستم که جبرئیل در خانه ما رفت و آمد می کرد و خدا نازل فرمود: وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً و اقتراف حسنه، مودت ما اهل بیت است.

ص:197

حافظ جمال الدین این حدیث را دنباله حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» آورده است. امام واحدی گفته است: این ولایتی را که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم تثبت فرموده از آن پرسش می شود، هم چنانکه در قول خدای سبحان آمده: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ منظور آیه پرسش از ولایت علی و اهل بیت علیهم السلام است.

بزار و طبرانی از حسن بن حسن سبط پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم از طرقی که بعض آنها حسن است که آن جناب خطبه خواندند، از جمله این بود که تلاوت فرمود: وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ الخ. پس فرمود: منم پسر بشارت دهنده، منم از اهل بیتی که خداوند عزوجل دوستی و موالات ایشان را واجب کرده و فرمود: بگو ای محمد لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً الخ و اقتراف حسنه، دوستی ما اهل بیت است.(1)

امام حسین علیه السلام

امام حسین علیه السلام ضمن حدیثی می فرمایند:

... و ان القرابة التی عظم الله حقها و امر برعایتها و ان یسأل نبیه الاجر له بالموده لاهلها قرابتنا اهل البیت...؛(2) قرابتی که خداوند حق آنها را تعظیم نموده و به رعایت حقوق آنها امر نموده و اجر رسالت پیامبر را محبت به آنها قرار داده، قرابت ما اهل بیت است.

امام زین العابدین علیه السلام

ابن جریر طبری چنین نقل کرده است:

حدثنی محمد بن عماره: قال: ثنا اسماعیل بن ابان، قال: ثنا الصباح بن یحیی المری، عن السدی، عن ابی الدیلم، قال: لما جیء بعلی بن الحسین - رضی الله عنهما - اسیراً فاقیم علی درج دمشق، قام رجل من اهل الشام فقال: الحمد لله الذی قتلکم و استاصلکم و قطع قرنی الفتنه! فقال له علی بن

ص:198

الحسین - رضی الله عنه - أقرأت القرآن؟! قال: نعم، قال: أقرات آل حم؟! قال: قرأت القرآن و لم اقرأ آل حم. قال: ما قرأت قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ؟! قال: وانکم لانتم هم؟! قال: نعم.(1)

هنگامی که حضرت علی بن الحسین علیه السلام را اسیر کرده بودند در مسیری که عبور می دادند، ابتدای دروازه شام، آن حضرت را متوقف ساختند. مردی از شامی ها از جا برخاست و گفت: خدا را سپاس که شما را کشت و بیچاره کرد، و بر اثر کشتن شما ریشه فساد و فتنه را نابود ساخت و دو شاخ فتنه و فساد را از پای درآورد! حضرت علی بن الحسین علیه السلام فرمود: آیا قرآن کریم تلاوت کرده ای؟ آری! قرآن کریم را تلاوت کرده ام. امام علیه السلام فرمود: آیا «آل حم» را تلاوت کرده ای؟ در پاسخ گفت: قرآن را تلاوت کرده ام لیکن «آل حم» را نخوانده ام! فرمود: آیا آیه قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ... را تلاوت نکرده ای؟ مرد شامی شگفت زده شد. گفت: مگر شما «آل حم» هستید؟ فرمود: آری.

منابع برای مطالعه بیشتر:

1. آیة المودة، سید علی الحسینی المیلانی، مجله تراثنا، شمارگان 46/45، محرم و صفر 1417، ص 12 به بعد.

2. تفسیر آیة المودة، محمد بن مجد شهاب الدین الخفاجی، تحقیق محمد باقر محمودی، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، 1421 ق.

3. معطیات آیة المودة، سیدمحمود هاشمی، قم، مکتب السید محمود الهاشمی، 1362 ش.

4. حقوق آل البیت فی الکتاب و السنة باتفاق الامة، محمد حسین العاملی، قم، مطبعه مهر، الطبعه الاولی، 1415 ق.

5. آیه مودت، مشتاق حسین مشاهدی، کراچی، انجمن رضویه.

6. تفسیر آیه مودت، مرتضی حائری یزدی، مجله آفاق نور، پیاپی 1، دیماه 1381.

ص:199

7. مودت اهل بیت محور وحدت مسلمانان، مصاحبه عبدالکریم بی آزار شیرازی، کیهان فرهنگی، پیاپی 184، بهمن 1380.

8. پژوهشی در آیه مودت، علی اکبر بابایی، نشریه معرفت، پیاپی 48، آذر 1380.

9. مقصود از مودت در قربی چیست؟ (بدون ذکر نام نویسنده) درس هایی از مکتب اسلام، پیایی 191، مهر 1354.

10. تدبری دیگری در آیه مودت، محمد رضا جعفری، گلستان قرآن، پیایی 91، دیماه 1379.

المودة لآل محمد صلی الله علیه وآله وسلم.(1)

عده زیادی از علمای اهل سنت نقل نموده اند که مراد از حسنه، محبت اهل بیت است، از جمله:

سیوطی، درالمنثور، (ج 6، ص 7 ط مصر)؛ ینابیع الموده، صص 98 و 369 (ط استامبول)؛ جمال الدین محمد بن یوسف، نظم دررالسمطین، ص 86؛ عبدالله الشافعی، المناقب، ص 156؛ میرحسین میبدی، شرح دیوان امیرالمؤمنین، ص 191؛ ابن الصباغ، الفصول المهمه، ص 11، (ط النجف)؛ محمدخان البدخشی، القول الفصل، ص 486، (ط جاوا)؛ یوسف النبهانی، الشرف الموبد، ص 85 (ط مصر)؛ علامه الامر تسری، ارجح المطالب، ص 76 (ط لاهور)؛ ابوبکر العلوی الحسینی، رشفه الصاری، (ص 23، ط القاهره مصر)؛ سیدمحمد عبدالغفار، ائمة الهدی، (ص 45، ط القاهره مصر)؛ آلوسی، روح المعانی، ج 25، ص 31، ط مصر.

در تأیید دوستی اهل بیت روایتی از کنز العمال می افزاییم:

متقی هندی در کنز العمال و سیوطی در درالمنثور در ذیل تفسیر آیه: اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ آورده اند:(1) عن علی علیه السلام: ان الرسول الله صلی الله علیه وآله وسلم لما نزلت هذه الآیة أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ قال: ذاک من احب الله و رسوله و احب اهل بیتی صادقاً غیر کاذب و احب المؤمنین شاهداً و غائباً الا بذکر الله یتحابون قال: اخرجه ابن مردویه.

بر این اساس، قطعاً کسی که خدا و رسول و اهل بیتش را به واقع دوست داشته باشد دلش آرام می گیرد و به راستی مگر یاد خدا غیر از یاد رسول او و اهل بیت علیهم السلام است. همچنین ذیل آیه عروة الوثقی روایتی از امام موسی کاظم علیه السلام نقل شده که مراد از عروة الوثقی مودت و دوستی آل محمد علیهم السلام است.(2)

آلوسی می افزاید:

امامیه خبر نزول آیه را درباره علی علیه السلام از ابن عباس و امام باقر علیه السلام روایت کرده و با احادیث دیگری که از دید آنها صحیح است تأیید نموده اند؛ از جمله اینکه علی فرمودند: اگر گردن مؤمن را با شمشیرم بزنم دست از من، برنمی دارد و اگر تمام دنیا را به منافق بدهم تا مرا دوست بدارد، دوست نمی دارد، زیرا رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود: «لایبغضک مؤمن و لا یحبک منافق».(1)

او در جای دیگر می افزاید:

ذکروا من علامات النفاق بغض علی کرم الله وجهه. فقد اخرج ابن مردویه عن ابن مسعود قال: ما کنا نعرف المنافقین علی عهد رسول الله الا ببغضهم علی بن ابی طالب. اخرج هو و ابن عساکر عن ابی سعید الخدری ما یؤیده، عندی ان بغضه رضی الله عنه من اقوی علامات النفاق...؛(2)

ابن مردویه از ابن مسعود روایت نموده که ما در روزگار رسول الله صلی الله علیه و آله منافق را فقط از بغضش نسبت به علی علیه السلام می شناختیم و این سخن را با روایاتی از ابن عساکر از ابی سعید الخدری تأیید می کند. از دیدگاه من بغض علی رضی الله عنه از قوی ترین علامات نفاق است، پس اگر به این ایمان داری خوشا به حالت پس چه می گویی در مورد یزید رانده شده (علیه اللعنه) آیا علی کرم الله وجهه را دوست داشت یا بغض می ورزید، می دانم شک نداری که او علیه اللعنه نسبت به علی علیه السلام بغض داشت و نیز نسبت به فرزندانش حسن و حسین که درود و سلام خدا بر پدر، جد و خود آن دو باد، همچنانکه بر این موضوع روایات متواتری دلالت دارد.

کلام آلوسی بس زیبا و دلنشین است و جایی برای بحث باقی نمی گذارد.

ص:203

مظهری در تفسیر خود ضمن بیان نزول آیه درباره علی علیه السلام آن را با روایاتی تأیید می کند.

واخرج الطبرانی فی الاوسط عن ابن عباس قال: نزلت هذه الآیة فی علی بن ابی طالب علیه السلام؛ یعنی یجعل الله تعالی محبته فی قلوب المؤمنین و سائر الخلائق غیر الکافرین قال رسول الله صلی الله علیه (وآله) وسلم: «من کنت مولاه فعلی مولاه»(1) رواه احمد و ابن ماجه عن البراء و احمد عن بریده و الترمذی و النسایی عن زید بن ارقم، قال علیه السلام: «ذکر علی عبادة» رواه صاحب مسند الفردوس عن عائشه و فی لفظ «حب علی عبادة» قال رسول الله صلی الله علیه (وآله) وسلم: «اذا احب الله العبد قال لجبرائیل قد احببت فلاناً فاحبه فیحبه جبرائیل ثم ینادی فی اهل السماء ان الله قد احب فلاناً فاحبوه فیحبه اهل السماء ثم یوضع له القبول فی الارض».(2)

ابن عطیه نیز پس از نقل کلام نقاش که این آیه در مورد علی علیه السلام است می گوید:

«قال ابن الحنفیه: لا یجد مؤمنا الا و هو یحب علیا و اهل بیته؛(3) هیچ مؤمنی را نمی یابی مگر اینکه دوستدار علی علیه السلام و اهل بیت اوست».

دوستی این خاندان و به خصوص علی علیه السلام یکی از نشانه های مؤمن و بغض نسبت به علی علیه السلام و خاندان او از نشانه های شناخت منافق است. در این زمینه روایات بسیاری وجود دارد؛ از جمله:

1. یا علی ان الله عزوجل قد زینک بزینة لم یتزین العباد بزینة احب الیه منها الزهد فی الدنیا فجعلک لا تنال من الدنیا شیئا و لا تنال الدنیا منک شیئا و هب لک حب المساکین و رضوا بک اماما و رضیت بهم اتباعاً فطوبی لمن احبک و صدق

ص:204

فیک و ویل لمن ابغضک و کذب علیک...؛(1) ای علی خداوند تو را به چیزهایی زینت داده که بندگان او به زینتی محبوب تر و بهتر از آنها پیش خدا آراسته نشده اند، از آن جمله است زهد و کناره گیری از دنیا، آنچنان که نه تو از دنیا چیزی بهره مند شوی و نه آن از تو، دوستی مسکینان را به تو ارزانی داشت و آنان به امامت و رهبری تو خشنودند و تو از پیروی آنان، خوشا به حال کسی که تو را دوست بدارد و در دوستی تو صداقت داشته باشد. وای به حال کسی که با تو دشمنی کند و بر ضد تو دروغ بگوید.

2. در کتب حدیث این روایت نیز به طرق گوناگون نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «یا علی لا یبغضک مؤمن و لا یحبک منافق؛(2) ای علی! مؤمن تو را دشمن نداشته و منافق تو را دوست نمی دارد».

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم درباره مقام بلند و فضیلت اهل بیت و محبت و دوستی آنان روایات بسیاری رسیده است که این مقام گنجایش ذکر آنها را ندارد.

سیوطی ذیل آیه إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلی أَدْبارِهِمْ در آخر سوره محمد از ابن مسعود روایت می کند که «ما کنا نعرف المنافقین علی عهد رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم الا ببغضهم علی بن ابی طالب علیه السلام».(3)

3. شهرستانی به نقل از سعید بن مسیب می گوید:

کنا نعرف المؤمن من المنافق بحب علی و بغضه و غدا انت یا علی قسیم النار و الجنة...؛ ما مؤمن را از منافق با دوستی یا بغضش نسبت به علی علیه السلام می شناختیم و فردای قیامت، ای علی بر شفیر جهنم می ایستی و می گویی این از آن من پس ملک رحمت آن را به بهشت می برد و می گویی این از من

ص:205

نیست، پس فرشته عذاب او را به جهنم می برد، موحد از مشرک با لا اله الا الله جدا می شود و مؤمن از منافق با حب و بغض علی علیه السلام که منجر به بهشت و دوزخ می شود.(1)

برخی از کسانی که نزول آیه: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا را درباره حضرت علی علیه السلام می دانند.

تفسیر الحبری ص 289؛ ما نزل فی علی علیه السلام، ابی نعیم اصفهانی، صص 106-107 به نقل از ابن بطریق؛ شواهد التنزیل، ج 1، صص 363-365؛ نظم دررالسمطین، ص 85؛ تفسیر واحدی ذیل آیه؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 12؛ فتح القدیر، ج 3، ص 354؛ المناقب خوارزمی، ص 278؛ تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العترة الطاهرة، شرف الدین النجفی، ج 1، ص 308، رقم 17؛ کفایة الطالب، صص 248-249؛ تذکرة الخواص، ج 1، ص 187؛ خصائص الوحی المبین، ابن بطریق، ص 108، رقم 77، فصل 7؛ ریاض النضره، ج 4، ص 157؛ ذخائر العقبی، ص 89؛ ینابیع الموده، ص 212؛ العمده، ص 289؛ تفسیر قرطبی، ج 11، ص 161؛ مناقب ابن مغازلی، ص 327، رقم 342؛ کشاف زمخشری، ج 3، ص 47؛ تفسیر نیشابوری بر حاشیه تفسیر طبری، ج 16، ص 74.

تبری

همان طور که بیان شد از جمله راه های شناخت مؤمن، دوستی خاندان اهل بیت علیهم السلام و از جمله علامات منافق، بغض نسبت به این خاندان است. از نظر شیعه امامیه تولی و تبری جزء فروع دین و از ارکان ایمان است. علمای اهل سنت نیز در برخی موارد با شیعه موافق اند.

ابن روزبهان مؤلف کتاب «وسیلة الخادم الی المخدوم» می نویسد:

«هولاء ائمتنا و سادتنا و کبراؤنا بهم نتولی ومن اعدائهم نتبری؛ بار خدایا این جماعت امامان و پیشوایان ما و مهتران و سیدان و بزرگان ما هستند، بدیشان تولی می کنیم و از دشمنانشان تبری می جوییم».

ص:206

بدان که از عبادات مشهور میان مردم تولی و تبری است و جماعت امامیه گفته اند که آن جزء ایمان است و ایمان بدون آن باطل است.

«تولی» در لغت به معنی خود را به دوستی کسی موصوف ساختن و او را «ولی» و متصرف در امور خود دانستن است و «تبری» یعنی خود را از کسی بری ساختن و بیزار شدن از او و او را دشمن خود دانستن.

در عرف مذهب امامیه، عبارت از آن است که خود را به «ولاء» و محبت حضرت پیغمبر و امیرالمؤمنین و اولاد او خصوصاً یازده امام، موصوف سازند و آنان را والی و متصرف در امور خود دانند و «تبری» آن است که از دشمنان ایشان بیزار شوند و خود را از دشمنان اهل بیت بری سازند.

در مذهب امامیه «تولی و تبری» جزئی از ایمان است و اگر کسی تولی و تبری به این معنی نداشته باشد، مؤمن نیست و احکام اسلام بر او جاری نمی باشد.

دلائل شیعه بر تولی و تبری آیات و احادیثی است که در باب وجوب ولای حضرت پیغمبر و اولاد او وارد شده، مثل آیه إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ 1 و حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» و نیز حدیث «اللهم وال من والاه وعاد من عاداه» و غیر آن از اخبار صحاح و اخباری دیگر که امامیه روایت می کنند. اما اینکه جماعت اعداء را که تبرا از ایشان، جزء ایمان است در این مقدمه، هیچ نزاعی میان امامیه نیست.

اهل سنت معتقدند که تولای رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و آل بر بنده واجب است و تبری از دشمنان او بر هر مؤمنی فرض عین می باشد و هر که از دشمنان ایشان تبری نکند، و بیزار نگردد، از جمله مؤمنان نیست. و دلیل این که محبت پیغمبر واجب است و بدون آن ایمان کامل نیست، آن است که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:

«لا یؤمن احدکم حتی اکون احب الیه من والده و ولده و الناس اجمعین».(1)

ص:207

اکنون سخن صاحب وسیلة الخادم را در باب تولی و تبری ذکر می کنیم:

پس ثابت شد که ایمان بدون محبت آن حضرت تمام نیست. محبت گاهی محقق می شود که محبوبان، محبوب را محبوب شمارند و دشمنان محبوب را دشمن خود دانند. و نیز شکی نیست که حضرت علی و ائمه اثنی عشر علیهم السلام محبوبان حضرت پیغمبر که آن جزء ایمان است محقق شود، محبت ایشان جزء ایمان باشد و همچنین دشمنان حضرت پیغمبر را دشمن داشتن از تتمه محبت آن حضرت است که آن جزو ایمان است و دشمن محبوب، دشمن محب است و حضرت امیرالمؤمنین و بقیه ائمه اثنی عشری بی شک محبوب رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم هستند، آن حضرت محب ایشان است و ما گفتیم که بیزار شدن از دشمنان پیغمبر اکرم جزء ایمان است، پس بیزار شدن از دشمنان ایشان هم جزء ایمان است. پس معلوم شد که تولی و تبری به اتفاق فریقین جزء ایمان است و نزاع در آن است که آن را علی حده باید یاد کرد یا داخل در ایمان به رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم دانست. امامیه بر این عقیده اند که آن را علی حده جزء ایمان باید شمرد و اهل سنت می گویند که آن داخل در ایمان به رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم است و این نزاعی بسیار اندک است و تقریبا نزدیک به نزاع لفظی....(1)

کلام ایشان استوار می نمایاند؛ چه آنکه آزار و اذیت اهل بیت هم ردیف آزار و اذیت رسول خداست و آزار و اذیت رسول خدا صلی الله علیه وآله کفر است، لذا تبری جستن از چنین کسانی واجب است و روایات بسیاری در این مورد رسیده است که برخی را بیان می کنیم.

الف) هشدار درباره بغض و اذیت و آزار نسبت به اهل بیت علیهم السلام

1. ام سلمه روایت کرده است، در یکی از روزها که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در منزل من بود دچار سردرد شد. همان لحظه فاطمه علیها السلام حریره ای ترتیب داد و همراه با حسنین علیهم السلام به منزل وارد شد و غذا را در حضور مبارک رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم تقدیم کرد. پیغمبر صلی الله علیه وآله وسلم از فاطمه سلام الله علیها پرسید: همسرت کجاست؟ برو او را به حضور من دعوت کن. فاطمه علیهاالسلام حضرت علی

ص:208

علیه السلام را به حضور مبارک رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم آورد و آن غذا را با هم تناول کردند. سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم عبای خود را بر سر آنان افکند و گوشه ای از آن را به دست چپ خود گرفت و دست راست را به سوی آسمان بالا برد و فرمود: پروردگارا! اینان اهل بیت من و از نزدیکان و مخصوصان من هستند؛ پروردگارا، هر که با آنان دشمنی کند، من با او دشمنی می کنم و هر که با آنان دوستی و سازش نماید، با او سازش می کنم و هر که کینه آنها را در دل راه دهد، با وی کینه توزی خواهم کرد.(1)

2. سیوطی در الدرالمنثور در تفسیر آیه تطهیر گفته است:

«ابن مردویه» از «ابوسعید خدری» روایت کرده است، هنگامی که حضرت علی علیه السلام با زهرا علیهاالسلام ازدواج کرد تا چهل بامداد، رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به در خانه فاطمه علیهاالسلام می آمد و می فرمود:

«السلام علیکم اهل البیت و رحمة الله و برکاته: الصلاة یرحمکم الله» آنگاه «آیه تطهیر» را تلاوت می کرد و می فرمود: من با کسی نبرد می کنم که آنان با خاندان من نبرد کنند و با کسی سازش می کنم که با خاندان من سازش نمایند.(2)

3. ابن عباس از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم روایت کرده است که آن حضرت به من فرمود:

یا علی، اگر چنانچه کسی از بندگان، مانند نوح پیامبر، در میان قوم خود قیام کرده، جهاد در راه خدا را به سامان رساند و عبادت کند و به وزن کوه، در راه خدا طلا انفاق کند و... بین رکن و قیام مظلومانه کشته شود، اما محبت اهل بیت را نداشته باشد بوی بهشت هم به او نمی رسد.(3)

4. سیوطی به نقل از طبرانی می نویسد:

عن الحسن بن علی قال: قال رسول الله «لا یبغضنا احد و لا یحسدنا احد الا ذید یوم القیامة بسیاط من نار؛ امام حسن علیه السلام فرمودند که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرموده اند: هیچ کس به ما بغض و حسد نمی ورزد مگر اینکه روز قیامت با شلاقی آتشین از او استقبال می کنند و او را درآتش می افکنند.»

ص:209

5. سیوطی در حدیثی دیگر از ابی سعید الخدری نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

«والذی نفسی بیده لا یبغضنا اهل بیت رجل الا ادخله الله النار؛(1) قسم به کسی که جانم در دست اوست هیچ کس به ما اهل بیت بغض نورزد مگر اینکه داخل جهنم شود.»

6. «عبدالله بن ابی ملیکه» از پدرش نقل کرده که یکی از شامی ها در حضور ابن عباس از حضرت علی علیه السلام نکوهش کرد. ابن عباس که به شدت ناراحت شده بود، گفت: ای دشمن خدا! با این نکوهشی که از حضرت علی علیه السلام نمودی، رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را آزرده خاطر ساختی؛ حق تعالی می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً ؛(2)

«آنها که خدا و رسول او را آزار می دهند، خدای تعالی آنان را در دنیا و آخرت لعنت می کند، و برای آنها عذاب خوار کننده ای آماده ساخته است».

ای مردک! اگر رسول خدا صلی الله علیه وآل وسلم به صورت ظاهری زنده بود، گفتار تو او را آزرده می ساخت.(3)

حاکم می گوید این حدیث صحیح است، لیکن بخاری و مسلم در کتاب صحیح خودشان آن را یاد نکرده اند.

7. مظهری ضمن نقل این حدیث در ذیل این آیه مذکور می گوید:

«من سب علیاً فقد آذی رسول الله حیث قال رسول الله: انت منی و انا منک؛(4) هر کس علی علیه السلام را ناسزا گوید، به تحقیق که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را آزرده است. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: یا علی تو از منی و من از تو».

ص:210

8. ابن عساکر در تاریخ دمشق نقل می کند که ابو امامه الباهلی از قول رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روایت نموده که ایشان فرمود:

خلق الله الانبیاء من اشجار شتی و خلقنی و علیاً من شجرة واحدة فانا اصلها و علی فرعها و فاطمة لقاحها و الحسن و الحسین ثمرها، فمن تعلق بغصن من اغصانها نجا، و من زاغ هوی و لو ان عبدالله بین الصفا و المروة الف عام ثم الف ثم الف عام، ثم لم یدر محبتنا لاکبه الله علی منخریه فی النار، ثم تلا قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ؛(1)

خداوند من و علی را از درختی واحد خلق نمود و سایر انبیاء را از درختان دیگر، پس من اصل آنم و علی فرع آن، فاطمه وسیله زیادی آن و حسن و حسین میوه آن و هرکس به شاخه ای از شاخسار این درخت آویزان شود نجات می یابد، ولی اگر کسی هزار سال خدا را بین صفا و مروه عبادت کند سپس هزار سال دیگر و...، اما محبت ما اهل بیت را نداشته باشد او را با بینی در آتش می افکند. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله این آیه را خواند: «من اجر رسالتی از شما نمی خواهم جز دوستی خاندانم.»

9. زمخشری در تفسیر خود ذیل آیه: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (2) از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روایت می کند که ایشان فرمودند:

«حرمت الجنة علی من ظلم اهل بیتی و آذانی من عترتی؛ بهشت بر کسی که به اهل بیت من ظلم کند و من را درباره عترتم آزار دهد، حرام است».(3)

10. حاکم حسکانی ذیل آیه:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی ؛(4)

ص:211

از امام باقر علیه السلام از امام زین العابدین از پدرشان نقل می کنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

ای مهاجرین و انصار، حبوا علیاً لحبی و اکرموه لکرامتی و الله ما قلت لکم هذا من قبلی و لکن الله تعالی امرنی بذلک، و یا معشر العرب من ابغض علیا من بعدی حشره الله یوم القیامة أعمی لیس له حجة؛(1)

علی را همچون دوستی من (به خاطر دوستی من) دوست بدارید و او را به خاطر اکرام من اکرام کنید، به خدا قسم این را از خودم نمی گویم، خداوند من را به گفتن آن امر نموده است ای گروه عرب هرکس به علی بغض بورزد خداوند روز قیامت او را کور محشور می کند، به طوری که هیچ برهانی ندارد.

11. در حدیث دیگری از امام باقر علیه السلام نقل شده که هرکس به ما اهل بیت بغض بورزد خداوند روز محشر او را یهودی محشور می کند.(2)

12. ابن کثیر ذیل آیه 101 مؤمنون می نویسد:

قال رسول الله: فاطمة بضعة منّی، یغضبنی ما یغیضها و یبسطنی ما یبسطها و ان الانساب تقطع یوم القیامة الا نسبی و سببی و صهری؛ فاطمه پاره تن من است، آنچه او را به خشم می آورد، مرا ناراحت می کند و آنچه او را مسرور گرداند مرا خوشحال می کند و تمام انساب روز قیامت قطع می شود مگر حسب و نسب من.

ابن کثیر در ادامه می گوید: این حدیث در صحیحین این گونه نقل شده است:

«فاطمة بضعة منّی یریبنی ما یربیها و یؤذینی ما آذاها».(3)

13. عن المسور بن مخرمه انه بعث الیه حسن بن حسن علیه السلام یخطب ابنته فقال له قل فلیلقنی فی العتمة قال: «فلقیه فحمد الله المسور و اثنی علیه ثم قال: أما

ص:212

بعد ایم الله ما من نسب و لا سبب و لا صهر احب الی من نسبکم و سببکم و صهرکم و لکن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم قال: فاطمة بضعة منّی یغضبنی ما یغضبها و یبسطنی ما یبسطها وان الانساب یوم القیامة تنقطع غیر نسبی و سببی و صهری و عندک ابنتها و لو زوجتک لیغضبها ذلک فانطلق عاذراً له. قال الحاکم: هذا حدیث صحیح الاسناد».(1)

از مسور بن مخرمه روایت شده که می گفت: حسن بن حسن علیه السلام از من دخترم را خواستگاری کرد و پیغام دادم هنگام عشاء پیش من بیاید. مسور وقتی حسن را دید بعد از حمد خدا گفت: به خدا که هیچ نسب و سبب، و دامادی نزد من محبوب تر از نسب و سبب و دامادی شما نیست، ولی به دلیل آن که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرموده: فاطمه پاره تن من است هر عملی که او را ناراحت کند مرا ناراحت می کند و هر چه او را خرسند سازد، مرا خرسند می سازد و نیز فرموده همه انساب در روز قیامت منقطع می شود، مگر نسب و سبب و صهر من، چون همسر تو دختر فاطمه است اگر من دخترم را به همسری تو درآورم دخت فاطمه از من آزرده می شود». حاکم می گوید: سند حدیث صحیح است.

14. از ابن عباس نقل شده است:

توفی ابن لصفیة عمة رسول الله صلی الله علیه (وآله) وسلم فبکت علیه و صاحت فاتاها النبی صلی الله علیه وآله وسلم فقال لها: یا عمة ما یبکیک؟ فقالت: توفی ابنی. قال: یا عمة من توفی له ولد فی الاسلام فصبر فبنی الله له بیتاً فی الجنة. فسکتت ثم خرجت من عند رسول الله. فاستقبلها عمر بن الخطاب، فقال: یا صفیة، قد سمعت صراخک ان قرابتک من رسول الله صلی لله علیه (وآله) وسلم لن تغنی عنک من الله شئیاً فبکت، فسمعها النبی صلی الله علیه وآله وسلم و کان یکرمها و یحبها فقال: یا عمة اتبکین و قد قلت لک ما قلت: لیس ذاک یا رسول الله استقبلنی عمربن الخطاب فقال: ان قرابتک من رسول الله صلی الله علیه وآل وسلم لن تغنی عنک من الله شیئاً. قال: فغضب النبی الله علیه (وآله) وسلم و قال: یا بلال هجر بالصلاة

ص:213

فهجر بلال بالصلاة فصعد المنبر النبی صلی الله علیه (وآله) وسلم فحمدالله و اثنی علیه ثم قال: ما بال اقوام یزعمون ان قرابتی لا تنفع، کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة الا سببی و نسبی فانها موصولة فی الدنیا و الآخرة؛(1)

وقتی پسر صفیه عمه رسول خدا الله صلی علیه وآله وسلم فوت کرد صفیه در سوگ او ناله سرداد و بی قراری آغاز نمود. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نزدش آمد و فرمود: عمه چرا اینقدر گریه می کنی؟ گفت برای اینکه پسرم مرده. فرمود: هر کس در اسلام داغ فرزند ببیند و صبر کند، خداوند برایش قصری در بهشت می سازد. صفیه ساکت شد و رفت. در راه به عمر بن خطاب برخورد، عمر به او زخم زبان زد و گفت: صدای ناله ات را می شنیدم، قرابت تو با رسول خدا هیچ فایده ای برایت ندارد. صفیه دوباره شروع به گریه کرد. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم پرسید: عمه بعد از آن مژده که به تو دادم هنوز گریه می کنی؟ گفت: این بار گریه ام برای فرزندم نیست بر زخم زبانی است که عمر به من زد. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم عصبانی شد و به بلال دستور داد مردم را به نماز فرا خواند. بلال فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله را انجام داد. پیامبر صلی الله علیه و آله بر منبر رفت و فرمود:

چه می شود مردمی را که می پندارند قرابت من برای کسی فایده ندارد! هر سبب و نسبی در روز قیامت بریده می شود، جز سبب و نسب من که در دنیا و آخرت برقرار و باقی مانده است.

15. ابن عربی محبت اهل بیت علیهم السلام را برابر با محبت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دانسته و تصریح کرده است که دشمنی و خیانت به ایشان در واقع دشمنی و خیانت به آن حضرت است؛ چنانکه در فتوحات نوشته است:

کسانی که اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را دشمن می دارند، و به آنان خیانت می ورزند، گویا با خود رسول الله دشمنی کرده و به وی خیانت

ص:214

ورزیده اند. پس لازم است همان طور که رسول خدا صلی الله علیه و آله را دوست می داریم اهل بیت او را نیز دوست بداریم و از عداوت و کراهت نسبت به آنان اجتناب کنیم.

بعد هم می افزاید:

شخص موثقی در مکه به من خبر داد و گفت: من از اعمال شرفاء در مکه کراهت داشتم، شبی فاطمه علیهاالسلام دختر رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را در خواب دیدم که از من اعراض می کند و روی بر می گرداند. من بر وی سلام دادم و علت بی مهری اش را جویا شدم، پاسخ داد تو از شرفاء بدگویی می کنی. گفتم: ای بانوی من آیا کارهای آنها را درباره آن مرد نمی بینی؟! فرمود: آیا ایشان فرزندان من نیستند؟! پس من از کار خود توبه کردم و آن حضرت به من عنایت فرمود و از خواب بیدار شدم.

ابن عربی پس از نقل این واقعه، دو بیت زیرا سرود:

فلا تعدل باهل البیت خلقاً فاهل البیت هم اهل السیادة

فبغضهم من الانسان خسر حقیقی و حبهم عبادة(1)

در بزرگی و سیادت احدی را با اهل بیت برابر و مساوی مدان که آنان شایسته سیادت و بزرگی هستند.

خصومت و دشمنی با آنان زیان و خسران است و دوستیشان عبادت است.

16. آلوسی در بیان شقی ترین انسان ها چنین می گوید:

جاء ان أشقی الأولین عاقر الناقه و أشقی الآخرین قاتل علی کرم الله وجهه و قد أخبر صلی الله علیه وآله وسلم بذلک علیاً رضی الله عنه و کرم الله وجهه و عندی أشقی الآخرین أشقی من أشقی الأولین و الفرق بینهما کالفرق بین علی کرم الله وجهه و الناقه؛(2) روایت شده که اشقی الاولین کسی است که ناقه صالح را پی کرد و اشقی الاخرین قاتل علی علیه السلام است که

ص:215

رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم خبرش را به علی علیه السلام داده بود. به عقیده من اشقی الاخرین از اشقی الاولین، شقی تر است و فرق بین این دو مثل فرق بین علی کرم الله وجهه و ناقه (شتر صالح) است.

17. سیوطی ذیل تفسیر سوره شمس چنین می آورد:

أخرج إبن أبی حاتم، إبن مردویه، البغوی، أبونعیم فی الدلائل عن عمار بن یاسر قال: قال رسول الله بعلی علیه السلام ألا أحدثک بأشقی الناس، قال بلی، قال رجلان، أحیمر ثمود الذی عقر الناقة، والذی یضربک علی هذا یعنی قرنه حتی تبتل منه هذا یعنی لحیته. قال: اخرج الطبرانی و ابن مردویه و ابونعیم مثله عن حدیث صهیب و جابر سمره؛(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمودند: آیا شقی ترین مردم را برایت معرفی کنم؟ فرمودند: بله. حضرت فرمودند: آنها دو نفرند، کسی که ناقه صالح را پی کرد و کسی که بر اینجا می زند، یعنی پیشانی تو تا اینکه محاسنت را خضاب می کند.

ب) آیات نازل شده در ذم خوارج

طبری در جامع البیان جریان خروج ذی الثدیه را از زبان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم، نقل می کند که ایشان فرمودند: «عده ای از مسلمانان از دین خارج شدند، که بهترین فرقه ام آنها را به قتل می رسانند.»(2)

ص:216

در تفسیر سیوطی ذیل أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ کُفْراً درسوره ابراهیم چنین نقل شده است:

قال: و اخرج عبدالرزاق و الفریابی و النسائی وابن جریر و ابن ابی حاتم و ابن الانباری فی المصاحف و ابن مردویه و الحاکم و صححه، و البیهقی فی الدلائل عن ابی الطفیل ان ابن الکوا سأل علیاً علیه السلام من اَلَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ کُفْراً ؟ قال: هم الفجار من قریش کفیتهم یوم بدر، قال: فمن الذین ضل سعیهم فی الحیاه الدنیا؟ قال: منهم اهل حروراء.(1)

ابن الکواء از حضرت علی علیه السلام می پرسد:

اَلَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ چه کسانی هستند؟ حضرت می فرماید: کفار قریش که جنگ بدر آنها را کفایت نمود (کشته شدند) پرسید: اَلَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: خوارج.

ذیل آیه: هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً روایاتی نقل شده که مراد از آنها خوارج هستند یا خوارج از مصادیق بارز آنها می باشند.

(تفسیر ابن جریر الطبری) روی بسنده ابی الطفیل قال:

سأل عبدالله بن الکوا علیاً علیه السلام عن قوله: هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً قال: انتم یا اهل حروراء (اقول) و رواه بطریق آخر عن سلمه بن کهیل و قال فیه: ویلک اهل حروراء منهم.

روی بسنده عن ابی الصهباء عن علی بن ابی طالب علیه السلام إن ابن الکوا سأله عن قول الله عزوجل: هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً فقال علی (علیه السلام) و انت اصحابک.(2)

ص:217

روی بسنده عن نافع ابن جبیر بن مطعم قال: قال ابن الکوا لعلی بن ابی طالب علیه السلام: «ما الاخسرین اعمالاً الذین ضل سعیهم فی الحیاه الدنیا؟» قال: انت و اصحابک.(1)

روی بسنده عن زاذان عن علی بن ابی طالب علیه السلام انه سئل عن قوله: قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً قال: هم کفره اهل الکتاب (الی ان قال) ثم رفع صوته فقال: و ما اهل النهر منهم ببعید.(2)

زمخشری ذیل همین آیه آورده است:

«و عن علی علیه السلام ان ابن الکوا سأله عنهم فقال: منهم اهل حروراء، (اقول) و ذکره الفخر الرازی ایضا فی تفسیره الکبیر و قال: هم اهل حروراء.»(3)

محتوای این احادیث را می توان بدین ترتیب خلاصه کرد:

حدیث اول: مراد خوارج هستند.

حدیث دوم: تو و قومت هستی، ای ابن الکواء، با توجه به اینکه خود این شخص نیز از خوارج است.

حدیث سوم: خوارج از مصادیق آن هستند.

حدیث چهارم: خوارج هستند.

زمخشری در تفسیر فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ 4 آورده:

وعن ابی امامه هم الخوارج و لما رآهم علی درج دمشق دمعت عیناه، ثم قال: کلاب النار، هولاء شر قتلی تحت ادیم السماء، و خیر قتلی تحت ادیم السماء الذین قتلهم هولاء فقال له ابوغالب: أشیء تقوله برأیک أم شیء سمعته من رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم قال: بل سمعت من رسول صلی الله علیه (وآله) وسلم غیر مرة.(4)

ص:218

از ابی امامه نقل نموده که مراد از این آیه خوارج هستند. چون آنها را بر درب دمشق دیدم چشمانم پراشک شد و گفتم سگ های آتش، آنها شرترین مردم بر روی زمین هستند و بهترین مردم کسانی اند که با آنها جنگ می کنند. ابوغالب گفت: چه چیزی می گویی آیا با رأی و نظر خودت می گویی یا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ای؟ ابی امامه گفت: من این را از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم چندین بار شنیده ام.

سیوطی ذیل رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ می گوید:

واخرج ابن ابی حاتم و الطبرانی و ابن مردویه عن زکریا بن یحیی قال: سألت ابا غالب عن هذه الآیة رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ فقال: حدثنی ابو امامه عن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم انها نزلت فی الخوارج حین راوا تجاوز الله عن المسلمین و عن الامة و الجماعة قالوا: یا لیتنا کنا مسلمین.

سیوطی شبیه این حدیث را ذیل آیات اولیه سوره حجر می آورد که مراد از اَلَّذِینَ کَفَرُوا خوارج هستند، چون از میان امت و مسلمین خارج شدند.

ج) امام حسین علیه السلام و لعن قاتلین ایشان

یکی از مهم ترین مسائلی که تولی و تبری در آن مشهود است شهادت امام حسین علیه السلام به دست یزید ملعون می باشد. گرچه گاهی برخی از علمای اهل سنت - که عده آنها بسیار اندک است - نظرات مخالفی بیان نموده اند، اما اکثریت عالمان اهل سنت از منظرهای متفاوت و با عبارت های مختلف به هواداری نهضت کربلا و حقانیت حسین بن علی علیه السلام پرداخته اند، و یزید بن معاویه را از جهت های گوناگون نکوهش، مذمت و حتی لعنت کرده اند.

آن دسته از عالمان اهل سنت که گناه یزید را به ویژه در شهادت امام حسین علیه السلام نابخشودنی دانسته و بدین وسیله کفرش را محرز شمرده اند، او را سب لعن کرده و هرگونه توجیه و عذری را دراین مورد مردود شمرده اند.

این گروه از علمای اهل سنت برخی به طور مستقیم لعن یزید نموده یا آن را تجویز و یا

ص:219

تکلیف کرده اند و عده ای با بر شمردن صفات و برجستگی های انسانی و اسلامی امام حسین و بیان شهادت او و همراهانش به گونه غیر مستقیم این نظریه را تأکید و تأیید کرده اند.

موافقان امامت امام حسین علیه السلام و قائلین به وجوب لعن یزید

1. موافقان اموی

منابع تاریخی گواهی می دهند که یزید بن معاویه نه تنها از سوی فقها و عالمان آزاداندیش اهل سنت طرد شده و شایستگی اش برای احراز مقام خلافت اسلامی شدیداً انکار گردیده است، بلکه برخی سیاست مداران اموی نیز او را شایسته مقام خلافت ندانسته و مشروعیت خلافت و حقانیت موضع او را در برابر امام حسین به شدت رد کرده اند.

مهم ترین موافق امامت حسین بن علی علیه السلام و مخالفت یزید بن معاویه، فرزند و جانشین او، معاویه بن یزید است. او پس از مرگ یزید از سوی خاندان اموی و درباریان شام برای خلافت نامزد گردید. وی در اولین روز زمامدارای خویش بر فراز منبر رفت و با صراحت خطاب به امویان و مردم شام گفت:

این مقام خلافت، ریسمان الهی است و جدم معاویه در این باره با کسی مخالفت نمود و به منازعه دست زد که شایسته خلافت و بدین مقام سزاوارتر بود و آن کس، جز علی بن ابی طالب نبود. و با شما راهی را پیمود (معاویه) که خودتان می دانید و سرانجام در قبرش بدهکار جرایمی شد که از این رهگذر مرتکب گردید. سپس پدرم یزید این مقام را تصاحب نمود، در حالی که شایسته آن نبود و در این موضوع با فرزند دختر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم به منازعه برخاست. وی، عمرش دوام نیافت و در قبرش برای همیشه در برابر گناهی که از این جانب مرتکب گردید مسئول خواهد بود....(1)

مورخان اهل سنت ضمن نقل داستان فوق افزوده اند:

معاویه بن یزید پس از سخنان فوق به گریه افتاد و هنگامی که به او پیشنهاد گردید اگر خود خلافت را نمی پذیرد جانشینی برایش برگزیند پاسخ داد از شیرینی خلافت چیزی نچشیدم، پس تحمل مرارت ها و سختی های آن را نیز ندارم.(2)

ص:220

علاوه بر او، عمر بن عبدالعزیز نیز که یکی از حاکمان خوشنام و مورد تأیید اهل سنت می باشد، در برابر امیرالمؤمنین خواندن یزید بن معاویه واکنش شدید نشان داد. در حقیقت این مواضع، بطلانی بر موضع یزید و عدم حقانیت اقدامات وی در برابر حسین بن علی علیه السلام است.

سیوطی نقل می کند که نوفل بن ابی الفرات گزارش کرده است که در نزد عمر بن عبد العزیز بودم. شخصی از میان جمع، مطلبی را از یزید نقل نمود و او را امیر المؤمنین خواند. عمر بن عبدالعزیز بی درنگ عکس العمل نشان داد و گفت: تو یزید بن معاویه را امیرالمؤمنین می خوانی! سپس دستور داد که او را بیست ضربه شلاق بزنند.(1)

ابوالفرج اصفهانی که یکی از دانشمندان مشهور اموی است در جای جای اثر ارزشمند خود مقاتل الطالبیین گواهی می دهد که خلافت دینی از آن آل علی است و امویان غاصب خلافت و اهل بغی بوده اند. وی پس از نقل حادثه کربلا یزید را به صراحت لعن می کند.(2)

2. حسن بصری (21-110 ق)

وی از دانشمندان و زهّاد معروف اهل سنت است که فساد و جنایت یزید را امری مسلّم می داند و حتی پا را فراتر نهاده و درباره معاویه ابن ابی سفیان نیز گفته است:

معاویه مرتکب چهار جنایت شد که اگر به جای وی کسی دیگر بود و یکی از آنها را انجام می داد، برای همیشه منفور و جنایتکار تلقی می گردید؛ نخست آنکه خلافت را بدون تشکیل شورای مسلمانان و نظر آنان به دست گرفت. دوم، زیاد بن ابیه را برادر خود خواند. سوم، حجر بن عدی و یارانش را به قتل رساند. چهارم، فردی چون یزید را ولی عهد خویش قرار داد و زمام امور مسلمانان را بدو سپرد. وی در جای دیگری، قاتل امام حسین و کسانی را که بدان دستور داده یا رضایت داشته اند لعن می کند.(3)

ص:221

فرزند احمد حنبل (م 241 ق) وی نقل می کند که به پدر گفتم:

جمعی، ما را به دوستداری یزید متهم می کنند. داستان از چه قرار است؟ پدرم گفت: ای فرزند! آیا کسی که به خدا ایمان داشته باشد می تواند یزید را دوست بدارد؟ گفتم: پس چرا او را لعن نمی کنید؟ پدرم گفت: هرگز مرا دیده ای کسی را لعنت کنم فرزندم، چرا کسی را لعن نکنم، در حالی که خداوند او را در کتابش لعنت کرده است؟ آنجا می فرماید: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ * أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ آیا فسادی بزرگ تر از قتل حسین بن علی هست؟(1)

3. رهبران مذهبی و فقهای نخستین اهل سنت

هر چند معروف است که از میان فقهای نخستین و رهبران مذاهب اصلی اهل سنت، احمد بن حنبل، یزید بن معاویه را لعن کرد و او را به دلیل ارتکاب جنایت کربلا نابخشودنی و مستحق جهنم دانست،(2) ولی واقعیت این است که سایر رهبران اهل سنت نیز در این اندیشه با وی اتفاق نظر داشتند. نعمان بن ثابت کابلی معروف به ابوحنیفه (80-150 ق) که رهبری مذهب حنفی را به عهده دارد، یکی از مخالفان سرسخت حکومت امویان بود. درباره اندیشه سیاسی وی می خوانیم وی هر چند در دوران بنی امیه و بنی عباس می زیست اما از علویان هواداری می کرد و ناخشنودی خود را از فرمانروایان امویان پنهان نمی کرد.(3)

اهل سنت افزوده اند وی هر چند در عمل علیه امویان وارد مبارزه نشده بود، ولی نافرمانی از آنها را جایز می دانست و شورش زید بن علی زین العابدین را در سال 121 ق علیه «هشام بن عبدالملک» عملی شرعی و آن را قابل تأیید می دانست.(4)

روشن ترین دلیل برای این موضوع، گزارش سیوطی است که هم چنان از مخالفت ابوحنیفه و فقهای معروف اهل سنت چون عبدالحمید بن جعفر، ابن عجلان و دیگران نسبت به منصور دوانیقی خبر می دهد. این در حالی است که این فقها با منصور بیعت کرده بودند.

ص:222

روشن است بسیاری از فقهای اهل سنت بیعت را در صورتی که از روی رضا، رغبت و اختیار صورت گرفته باشد در لزوم متابعت خلیفه و عدم قیام در برابر وی مهم می دانند و آن را یکی از مبانی مشروعیت می شمارند. بر این اساس، وقتی از مالک ابن انس سؤال می شود که شما و سایر رهبران و ما چگونه در برابر منصور خروج بکنیم با آنکه قبلاً بیعت کرده ایم پاسخ می دهد: شما با اکراه و اجبار بیعت نموده اید، نه از روی رغبت و اختیار؛ ولیس علی مکره یمین؛(1) پس برای شخص مجبور، تعهد و پیمانی منعقد نمی گردد.

بی تردید فقهای مزبور با لعن یزید بن معاویه و مخالفت با حکومتش نشان دادند که بیعت مردم با وی، از روی اکراهی شدیدتر از آنچه درباره منصور صورت گرفت، به دست آمد. لذا مورخان اهل سنت تصریح نموده اند اکراه مردم به بیعت با وی، چیزی نبود که از دیده کسی حتی معاویه بن ابی سفیان دور بماند.(2)

با این همه، قیام حسین بن علی علیه السلام که حتی متهم به بیعت اکراهی و اجبار نبود، برابر عنصری چون یزید که مفاسدش با منصور قابل قیاس نبود، نه تنها کمترین ایرادی از دید اهل سنت و فقهای صدر اول آنها نداشت، بلکه واجب بود و کفر و لعن یزید هم امری آشکار.

4. عمرو بن جاحظ (150-255 ق)

او دارای آثار فراوان اسلامی و ادبی است که در قدرت بیان، قلم و ادب شهره تاریخ می باشد.(3) وی با همه هواداری های شدیدی که از حکومت های وقت داشت، در مورد یزید بن معاویه آشکارا لب به لعن و نفرین گشوده تا جایی که در رساله «بنی امیه» می نویسد:

منکرات و قبایحی که یزید بن معاویه با شهادت حسین بن علی مرتکب گردید وحشت آور بود. او دختران رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم را اسیر نمود و دندان های حسین را با چوب زد و اهل مدینه را به شدت وحشت زده کرد. خانه خدا را تخریب نمود... و همه این امور بر قساوت قلبی و شدت عناد و ناصبیت یزید

ص:223

گواهی می دهد و اینکه اصولاً نظر سوء و کینه، بغض و نفاق و حقد داشته است. او در واقع از ایمان خارج شده بود، پس او فاسق و معلون بود و هر کس از لعن و شتم ملعون خودداری ورزد خود ملعون است.(1)

5. ابوالقاسم سلیمان طبرانی (260-360 ق)

وی حرمت امام حسین علیه السلام و اهل بیتش را طبق حدیث صحیحی که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند واجب می داند. آن گاه به کارنامه یزید بن معاویه و ابن زیاد در کربلا، کوفه و شام اشاره می کند و رأس مبارک امام را نخستین سری می داند که در تاریخ اسلام حمل گردید. او همچنین چوب زدن یزید بن معاویه بر لب و دندان های مبارک امام را تأیید می کند. وی کتابی در مقتل امام حسین نوشته و در آن، احادیث بسیاری را در منزلت آن حضرت و شهادت آن بزرگوار آورده است.(2)

از این جهت، می توان گفت او لعن و کفر یزید را پذیرفته است، زیرا مخالفان چنانکه خواهد آمد، وقوع این حوادث را در کربلا، کوفه و شام و ارتکاب جنایات مزبور را توسط یزید، تکذیب کرده اند.

6. قاضی ابویعلی حنبلی (380-458 ق)

او یکی از فقهای معروف اهل سنت است و در مورد کسانی که مستحق لعن می باشند، اثری تألیف نموده است. وی در این کتاب یزید را مستحق لعن دانسته و تصریح کرده کسانی که با لعن یزید بن معاویه مخالفت می ورزند یا جاهل اند یا منافق.(3)

وی در ادامه از زبان پیامبر اکرم حدیثی را نقل می کند که در آن آشکارا یزید مورد لعن آن حضرت واقع شده است.

از دیگر عالمان اهل سنت «اجهوری» می باشد که از استادش محمد بن عرفه و هواداران اندیشه شورش گزارش می کند:

اهل سنت، همگان به کفر حجاج بن یوسف ثقفی نظر داده و حکم کرده اند، در حالی که

ص:224

بی تردید جنایت های حجاج، هرگز به پایه یزید بن معاویه نمی رسید و او خیلی کمتر از یزید ستم نمود.(1)

موافقان کافر دانستن یزید بن معاویه و جواز لعن وی، به آنچه اشاره شد خلاصه نمی گردند؛ همچنان که به دوره خاصی از تاریخ اسلام و محدوه ویژه ای از جغرافیای مسکونی مسلمانان محدود نمی شوند. دانشمندانی چون ابن حزم اندلسی و جلال الدین سیوطی نیز لعن یزید را جایز شمرده و خلافت اسلامی را با صلح امام حسن مجتبی و پایان حکومت آن حضرت خاتمه یافته تلقی نموده اند و می نویسند:

ابن ابی شیبه در «المصنف» از سعید بن جمهان نقل نموده است که به سفیه گفتم: بنی امیه می پندارند خلافت از آن آنان است. او در پاسخ گفت: بنو رقاء (بنی امیه) دروغ می گویند، آنان بدترین پادشاهان بودند و اولین پادشاه آنها معاویه بن ابی سفیان شمرده می شود.(2)

ابن حزم قیام یزید را دنیوی صرف دانسته و او را قاطعانه یاغی می شمارد.(3) سیوطی حدیثی را از حضرت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم نقل می کند که آن حضرت خلافت را به مدت سی سال پس از رحلت خود محدود می کند و حاکمیت پس از آن را سلطنت و اشرافیت می داند. سیوطی در ادامه این حدیث تصریح می کند:

آخرین خلیفه اسلامی و فرجامین جانشین پیامبر اسلام حسن بن علی بن ابی طالب بود که با کنار گذاشتن آن حضرت پس از صلح تحمیلی سال 41 ق، خلافت اسلامی پایان یافت و سلطنت اموی آغاز گردید.

شوکانی در «نیل الاوطار» با شگفتی از کسانی یاد می کند که حسین بن علی، فرزند پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را در برابر یزید بن معاویه، شورشی می خوانند. او در ادامه یزید و معاویه را لعن کرده و می افزاید:

شگفتا از این تعبیرها و گفته ها که از شنیدنش، مو بر بدن هر انسانی راست می گردد و گوش ها به شدت احساس درد می کند.(4)

ص:225

مورخ و رجال شناس برجسته، ابوالقاسم شافعی معروف به ابن عساکر مؤلف تاریخ دمشق (م 571 ق) که بحث مفصل و کارشناسانه ای با عنوان «ریحانه رسول الله الامام الحسین علیه السلام» نموده که در سال های اخیر، محقق محترم آقای محمودی به طور مستقل آن را تصحیح، تهذیب و چاپ کرده است. وی در جایی به یزید بن معاویه پرداخته و بر اشعار معروف او که در مجلس اسیران کربلا بر زبان رانده متعرض شده است. شعر یزید چنین است:

لعبت هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحی نزل

ابن عساکر می افزاید: «یزید با خواندن این اشعار، کفرش را آشکار نموده و خواننده این اشعار، کافر است.»(1)

وی در شرح حال امام حسین که در تاریخ دمشق آورده درباره شهادت آن حضرت می نویسد:

«قاتلان حسین بن علی در آتش اند، زیرا ممکن است از این جهت، خداوند جمیع ساکنان زمین را با عذابی دردناک هلاک نماید.»(2)

7. محمد بن طلحه دمشقی (م 652 ق)

وی مانند ابن عساکر، شافعی مذهب و از دانشوران شایسته اهل سنت است که کتابی با عنوان «مطالب السوول فی مناقب آل الرسول» نوشته و در آن راجع به شهادت امام حسین، مطالب ارزشمندی بیان داشته است و دیدگاه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را در مورد امام حسین نقل کرده و صفات برجسته و کم نظیر آن حضرت را با تفصیل شرح داده است. او در آخر، مخالفان و قاتلان حضرت را بخشش ناپذیر و محروم از شفاعت و جزء اصحاب آتش می شمارد و با اشعاری جان سوز در اوصاف آن امام و مظلومیتش، بحث را خاتمه می دهد.(3)

8. سبط ابن جوزی (م 654 ق)

او از دانشمندان بنام اهل سنت در قرن هفتم است. وی برای کفر یزید و جواز لعن وی

ص:226

دلایل مختلفی ارائه نموده و توجیه مخالفان را در مورد عدم جواز لعن، رد کرده و می افزاید:

خلافت دینی و جامه خلیفه مسلمانان بر تن نمودن شروطی می طلبد که یکی از آنها صحت بیعت مردم با خلیفه یا مدعی خلافت می باشد و یزید بن معاویه نیز از این قاعده مستثنی نیست. باید بیعت وی صحیح و از روی رضا، اختیار و آگاهی مسلمانان باشد. بیعت یزید شکستنی بود و نقض آن بر امام حسین علیه السلام حرام نبود، زیرا این نکته درصدر اسلام بر اجتهاد استوار بود و اجتهاد امام حسین نه تنها جواز نقض بیعت، بلکه بر وجوب خروج بر ضد وی حکم می کرد، زیرا ستم ها و فجایعی که از جانب یزید سرزد به اندازه ای بود که از شدت و کثرت آن گوش ها کر می گردید.(1)

او در ادامه از کسانی یاد می کند که در مورد جواز لعن یزید بن معاویه کتاب هایی نوشته اند. وی این امر را با دلایل مختلف از دیدگاه اهل سنت اثبات کرده و اضافه می کند:

«علمای اهل سنت به لعن کسانی حکم نموده اند که حتی یک دهم جنایت یزید را مرتکب نشده بودند. از همین رو لعن یزید باید جای هیچ تردید و اختلافی نداشته باشد.»

9. علامه سعدالدین تفتازانی (722-792 ق)

وی یکی از عالمان بزرگ اهل سنت می باشد که دراثر معروف خویش به نام «شرح العقائد النسفیه» تصریح می کند که یزید بن معاویه باید لعن شود، زیرا هر کسی که دستور قتل حسین بن علی علیه السلام را داده باشد یا آن را تجویز نموده و بدان رضایت داشته باشد به اتفاق علما سزاوار لعنت است.

لذا تردیدی نیست که یزید در مورد قتل امام حسین (دست کم) رضایت داشته و از آن واقعه خوشحال شده است. یزید به اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم انواع اهانت را روا داشت و این مطلب از لحاظ معنوی مورد تواتر می باشد؛ هر چند جزئیات آن به گونه انفرادی گزارش شده است. از این رو ما در مسئولیت یزید در حادثه کربلا بلکه در کفر و عدم ایمانش تردید روا نمی داریم، خداوند یزید و اعوان و انصارش را لعنت فرماید.(2)

ص:227

10. یافعی

عالم دیگری از اهل سنت که یزید را لعن کرده «یافعی» است. او با دلایل روشنی در برابر تردید افراد اندکی در مورد لعن معاویه یا یزید چنین استدلال می کند:

«منظور اهل سنت از عدالت صحابه این است که اکثر آنان دارای عدالت بودند، اما نمی توان گفت عده ای اندک که فتنه ها بر پا کردند و کارشان بدون هیچ شبهه ای فتنه بود، عدالت داشتند.»

سپس می افزاید:

«اما کسانی که حسین را کشتند یا در قتل وی نقش آمریت داشتند و این امر را مباح دانستند بدون تردید کافرند.»(1)

11. شمس الدین ذهبی (م 747 ق)

وی از حافظان، مورخان و عالمان نامی اهل سنت که آثار مهمی، چون «سیر اعلام النبلاء» را تألیف نموده، در مورد یزید بن معاویه اظهار داشته است:

یزید بن معاویه ناصبی سنگ دل، کینه توز و سبک سر بود؛ شراب می نوشید و منکرات را مرتکب می شد. او دولت خود را با قتل حسین شهید آغاز نمود و با واقعه حره (کشتار اهل مدینه) به پایان برد. مردم مسلمان از او نفرت داشتند و عمرش برکت نداشت.(2)

12. جلال الدین محمد بلخی معروف به مولوی (604-672 ق):

مولوی درباره واقعه کربلا و شهادت امام حسین اشعاری دارد که بر ارباب دل و اصحاب عرفان و معرفت ناشناخته نیست. نفس اطلاق کلمه «شهید» بر امام حسین علیه السلام و یاران وفادارش نشان می دهد که مخالفین امام حسین، از جمله یزید بن معاویه و هوادارانش کافر بوده اند و لعن یزید مورد نظر اوست:

کجایید ای شهیدان خدایی بلاجویان دشت کربلایی

ص:228

کجایید ای سبک بالان عاشق پرنده تر ز مرغان هوایی

13. ابراهیم جوینی

عالمی دیگر که در این خصوص، موضع گرفته علامه ابراهیم جوینی (م 730 ق) است که در اثر نفیس خود به نام «فرائد السمطین» یزید بن معاویه را لعن کرده است؛ آنجا که داستان رأس مبارک را مطرح می کند:

«هنگامی که حسین بن علی علیه السلام به قتل رسید، رأس آن حضرت به سوی یزید بن معاویه - علیه اللعنة و السخط - فرستاده شد.»(1)

14. حمدالله مستوفی (م 750 ق)

او یکی از مورخان معروف اهل سنت است که در اثرش به نام تاریخ گزیده امام حسن مجتبی علیه السلام را آخرین فرد از خلفای راشدین شمرده و از آن حضرت به عنوان امیرالمؤمنین یاد می کند. او در ادامه امام حسین و فرزندنش را مستحق خلافت دانسته، حکومت امویان، از جمله یزید را غیر شرعی و غصبی می داند.(2)

15. ابن خلدون

جامعه شناس و مورخ معروف مسلمان، عبدالرحمان بن خلدون (730-808 ق) با آنکه در مورد شروط خلافت و تحلیل اوضاع سیاسی مسلمانان در سال 61 هجری مطالبی بیان می کند که مورد قبول بسیاری از بزرگان اهل سنت نیست، اما درخصوص فسق یزید و عدم استحقاق خلافت وی تردید روا نمی دارد و هرگونه کژاندیشی و توجیه را در حقانیت موضع اصلاحی امام حسین و قداست قیام کربلا به شدت رد کرده و تصریح می کند:

«حتی معاویه نیز در صورت اطلاع از وضعیت فرزندش و مفاسد یزید، تن به برنامه ولی عهدی وی نمی داد! و فسوق و فجور وی بیش از آن بود که معاویه انتظار یا آگاهی داشت».(3)

ص:229

وی در ادامه، عدالت را شرط لازم برای خلافت می داند که یزید فاقد آن بود. ابن خلدون در جای دیگری، بیعت را معنا کرده است و رضایت و اختیار را لازمه بیعت تکلیف آور می داند. بنابراین، بیعت یزید از نظر وی فاقد وجاهت شرعی بود.(1)

16. علی بن محمد مالکی (784-855 ق)

به گفته کارشناسان، او یکی از اکابر علمای اهل سنت و مشهورترین دانشمند مالکی در نیمه نخست قرن نهم است که(2) اثری با عنوان «الفصول المهمه فی معرفه الائمه» پدید آورده است. او در این اثر به صفات و ارزش های متعالی و والایی می پردازد که در وجود مقدس سیدالشهداء تجسم داشت. وی پس از گزارش شهادت جان سوز آن حضرت و یارانش به طور مکرر دشمنان امام حسین را لعن می کند و در پایان قسمتی از کارنامه یزید در مورد امام حسین و یارانش، یزید را کافر می خواند.(3)

نام برده در این اثر که عمدتاً از منابع اهل سنت و نظریات دانشمندان آن سود می جوید، نامه یزید را مبنی بر گرفتن بیعت از حسین بن علی علیه السلام یا قتل وی مطرح می کند و گزارش های مربوط به فاجعه کربلا و سپس حرکت اسیران و جریان مجلس ابن زیاد و یزید را به تفصیل و تأثر نقل می کند.

وی با آنکه ندامت یزید درباره امام حسین، از جمله منع اهل بیت علیهم السلام از دسترسی به آب و عطش عیال و اطفال آن حضرت در روز عاشورا، غارت خیمه ها، انتقال اسیران به صورت فجیع و دردناک و بستن آنان با زنجیر و سایر حوادث را مطرح می کند، در واقع با پذیرش این امور، یزید را کافر می شمارد.(4)

17. نورالدین عبدالرحمان جامی هروی (817-889 ق)

او سردسته دانشمندان اهل سنت در عصر تیموری بود و با همه دل خوری ها و احیاناً انتقاداتی که به شیعیان زمانش دارد و گاهی این مسئله به نقد اندیشه شیعه از سوی وی

ص:230

منجر می گردد، درباره مواضع معاویه و حضرت علی علیه السلام می گوید:

حق در آنجا به دست حیدر بود جنگ با او خطا و منکر بود

جامی در مورد «لعن» نگرشی سخت گیرانه دارد و در جایی به وضوح، لعن اهل قبله را رد می کند:

هر که شد ز اهل قبله بر تو پدید که به آورده نبی گروید

گرچه صد بدعت و خطا و خلل بینی او را ز روی علم و عمل

مکن او را به سرزنش تکفیر مشمارش ز اهل نار و سعیر

با این وجود، وی درباره یزید بن معاویه توقف نکرده و نه تنها در حضور یکی از مردان تیموری به نام ابوالقاسم بابر (852-861 ق) یزید را لعن می کند، بلکه منکر آن را نیز لعنت می کند.(1)

18. فضل الله بن روزبهانی خنجی (م 927 ق)

او به دلیل برخی از آثارش (نهج الحق) متهم به تعصب مذهبی و ضدیت با اهل بیت علیهم السلام می باشد که اثر ارزشمند احقاق الحق در پاسخ آن پدید آمده است. وی در یکی از کتاب هایش هنگامی که به بیان شخصیت و مقام حسین بن علی علیه السلام می رسد، این گونه ادامه می دهد:

بار خدایا درود و صلوات و سلام فرست بر امام سوم که لقب او شهید است و شهید کسی است که در میدان جنگ و معرکه کفار کشته شود... آن حضرت برکشید مر شمشر حمیت را در دین بر هر جباری که عناد با حق داشته باشد و این اشارت است بدان که حضرت به خلافت یزید - علیه اللعنة و العذاب - راضی نشده و شمشیر حمیت در دین برکشیده در مقابله او بایستاد و در دفع او سعی و اجتهاد فرمود.(2)

ص:231

19. ابن طولون

چنانکه اشاره شد، تقدیس شهادت امام حسین به علمای دوره خاص یا سرزمین به خصوصی از اهل سنت محدود نمی شود. شمس الدین محمد بن طولون (م 953 ق) کتاب الشذرات الذهبیه فی تراجم الائمه الاثنی عشریه عند الامامیه را نوشت و در آن ضمن بیان احوالات امامان معصوم علیهم السلام شعری در وصفشان سرود. او در این شعر شهادت امام حسین را با محکوم نمودن هرگونه آزار و اذیت حضرت زین العابدین مورد توجه قرار داده است.

ابوتراب حسن و حسین و بغض زین العابدین شین(1)

همو می نویسد:

«امام حسین روز عاشورای سال 61 در سرزمینی به نام کربلا شهید شد و مرقدش در آنجا مشهور است. مردم آن را زیارت نموده، به آن تبرک می جویند. مردم از شهادتش به شدت محزون شدند و بسیار سوگواری نمودند.»

وی در ادامه ابراز می دارد که حوادث عاشورا را در کتاب مستقلی به نام «هطل العین فی مصرع الحسین» نگاشته،(2) اما متأسفانه این اثر به دست ما نرسیده است.

20. ملاحسین کاشفی سبزواری

از منابع تاریخی به آسانی دست می یابد که امام حسین و انقلاب عظیم آن حضرت در کربلا در قرن های نهم و دهم در میان اهل سنت پذیرش عمومی یافته بود و مسلمانان، اعم از شیعه و سنی در ایام محرم و حتی غیر آن، جهت تجلیل شهادت آن امام و لعن یزید بن معاویه به روضه خوانی و سوگواری می پرداختند. نگارش کتاب معروف «روضة الشهداء» که جزء نخستین کتاب ها به زبان فارسی در مورد مصائب خاندان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به ویژه امام حسین به شمار می آید، مؤید همین مطلب است. به دلیل شهرت همین اثر (روضة الشهداء) و استفاده از آن در مجالس سوگواری، مجالس عزاداری به روضه خوانی شهرت یافت که تاکنون نیز این اصطلاح رایج است.

ص:232

ملاحسین کاشفی سبزواری (م 910) نویسنده روضة الشهداء در سبزوار متهم به تسنن و در هرات متهم به تشیع بود. زین الدین محمود واصفی صاحب کتاب «بدایع الوقایع» که از عالمان و عارفان مهم اهل تسنن در دوره تیموریان بوده است، به طور مکرر از برپایی جلسات روضه خوانی و سوگواری امام حسین توسط اهل سنت هرات، نیشابور و سایر نقاط جهان اسلام یاد می کند و چنین گزارش می نماید که اهل سنت نیشابور از وی برای خواندن روضه به سبک ملاحسین کاشفی دعوت کردند و او نیز مدتی در میان اهل سنت نیشابور به اقامه عزاداری و بیان مصائب امام حسین پرداخت که به شدت مورد استقبال و تشویق مردم قرار گرفت.(1)

21. عبدالواسع باخرزی

عبدالواسع نظامی باخرزی که از نزدیکان جامی و سرآمد اهل سنت در زمان خویش بود نه تنها قیام امام حسین و اهداف اصلاحی آن حضرت را می ستاید، بلکه همه زوایای افکار آن حضرت و سایر معصومان علیهم السلام را قابل انقیاد دانسته، می نویسد:

«بالله العلی العظیم، اگر به تحقیق دانم که عترت طاهره نبوی بر این عقیده و اعتقاد بوده اند، من اول کسی هستم که بدان طرف میل و رغبت پیدا می کنم.»(2)

عشق به حسین بن علی و تولای بی چون و چرای آن حضرت از سویی و لعن و نفرین کسانی که در شهادت آن حضرت دخیل بوده اند، به ویژه یزید بن معاویه از سوی دیگر، در قرون بعدی نیز ادامه یافت و بسیاری از سران و اهل نظر اهل سنت در مورد اهل بیت، به خصوص شهادت امام حسین دست به تألیف کتاب زدند یا در یکی از فصول اثر خویش بدون کمترین تحریف و تردید از حضرت تمجید کرده، ایشان را سرمشق مسلمانان معرفی نمودند که از آن جمله می توان به عارف نامدار شیخ سلمان قندوزی بلخی (م 1294 ق) نگارنده «ینابیع الموده»، علامه شلبنجی صاحب «نورالابصار»، شبراوی مؤلف «الاتحاف بحب الاشراف» و محی الدین بن عربی نوسینده کتاب «المناقب» در مقامات و صفات معصومان نام برد.

ص:233

مسلّم است اشاره ای هر چند گذرا به مطالب افراد فوق که در میان اهل سنت دارای اعتبار و مکانت خاصی هستند بیش از این مجال می طلبد چنان که طرح نام آنان به مفهوم نادیده گرفتن نظریه ارزنده عالمان و مصلحان معاصر اهل سنت به سیدالشهدا و شهادت تاریخی و همیشه سبز آن بزرگوار نیست. باید اذعان کرد که اندیشه وران سده های اخیر اهل سنت به دلیل تهاجم استعمار و فرهنگ منحط غرب از سویی و خودکامگی و مفاسد سران سیاسی بسیاری از جوامع اسلامی از سوی دیگر بیش از گذشته به اهمیت قیام حسین بن علی وقوف یافته و در فلسفه سیاسی، دینی و اجتماعی آن نهضت عظیم، تدقیق و امعان نظر کرده اند و امام حسین علیه السلام را از هر نظر مظهر حق و آزادگی و عزت معرفی نموده و برای همیشه راه و رسم آن حضرت را برای مسلمانان سرمشق و نجات بخش دانسته اند.

22. آلوسی

وی پس از آنکه حدیث ابن مسعود را می آورد که معیار شناخت مؤمن حب امام علی علیه السلام و نشانه منافق بغض نسبت به حضرت علی علیه السلام است می گوید: به نظر من بغض علی علیه السلام از قوی ترین علامات نفاق است. سپس می گوید:

ماذا تقول فی یزید الطرید أکان یحب علیاً کرم الله وجه أم کان یبغضه و لا اظنک فی مریه من انه علیه اللعنه کان یبغضه رضی الله عنه اشد البغض و کذا یبغض ولدیه الحسن و الحسین علی جدها و ابویهما و علیهما الصلاة و السلام کما تدل علی ذلک الآ آثار المتواتره؛(1)

در مورد یزد طرد شده چه می گویی، آیا علی را دوست می داشت یا نسبت به او بغض می ورزید، شک نداری که او (لعنت خدا براو باد) به علی علیه السلام بغض می ورزید، آن هم شدیدترین بغض و همچنین به دو فرزندش حسن و حسین که سلام و درود خدا بر جد و پدر آن دو و خودشان باد و بر این، روایات متواتری دلالت دارد.

همو در جایی دیگر هنگام یاد کرد سخن قاضی ابی بکر بن العربی در مورد آیه وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ2 می گوید:

ص:234

نعم لهذا القاضی حکم مشهور فی امرالحسین رضی الله تعالی عنه ولعن من رضی بقتله لایرتضیه الا یزید زاد الله عزوجل عذاب الشدید؛(1)

برای این قاضی حکم مشهوری درباره امام حسین علیه السلام است، او قائل به لعن کسانی است که راضی به قتل حسین هستند و یزید که خداوند بر عذاب او بیفزاید راضی به این کار بود.

آلوسی در جایی دیگر نیز چنین می گوید:

لا توقف فی لعن یزید لکثرة أوصافه الخبیثة و ارتکابه الکبائر فی جمیع ایام تکلیفه و یکفی ما فعله ایام استیلائه باهل المدینة و مکة فقد روی الطبرانی بسند حسن «اللهم من ظلم اهل المدینة واخافهم فاخفه و علیه لعنة الله و الملائکه و الناس اجمعین لایقبل منه صرف ولا عدل» والطامه الکبری ما فعله باهل البیت و رضاه بقتل الحسین علی جده و علیه الصلاة و السلام و استبشاره بذلک و اهانته لاهل بیته مما تواتر معناه و ان کانت تفاصیله آحاداً و فی الحدیث «سته لعنتهم - و فی روایة - لعنهم الله و کل نبی مجاب الدعوه المحرف لکتاب الله - و فی روایة - الزائد فی کتاب الله و المکذب بقدر الله و المتسلط بالجبروت لیعز من اذل الله و یذل من اعز الله و المستحل من عترتی و التارک لسنتی» و قد جزم بکفره و صرح بلعنه جماعة من العلماء منهم الحافظ ناصر السنة ابن الجوزی و سبقه القاضی ابویعلی، و قال العلامه التفتازانی: لا نتوقف فی شأنه بل فی ایمانه لعنه الله تعالی علیه وعلی انصاره و اعوانه، و ممن صرح بلعنه الجلال السیوطی علیه الرحمة و فی تاریخ ابن الوردی و کتاب الوافی بالوفیات ان السبی لما ورد من العراق علی یزید خرج فلقی الاطفال و النساء من ذریه علی و الحسین رضی الله تعالی عنهما و الروس علی اطراف الرماح و قد اشرفوا علی ثنیة جیرون فلما رآهم نعب غراب فأنشأ یقول:

لما بدت تلک الحمول و اشرفت تلک الرؤوس علی شفا جیرون

نعب الغراب فقلت قل أو لا تقل فقد اقتضیت من الرسول دیونی

ص:235

یعنی انه قتل بمن قتله رسول لله صلی الله تعالی علیه وسلم یوم بدر کجده عتبه و خاله ولد عتبه غیرهما و هذا کفر صریح فاذا صح عنه فقد کفر به ومثله تمثله عبدالله بن الزبعری قبل اسلامه؛(1)

در لعن یزید توقف نمی کنیم زیرا او اوصاف خبیث و کبائر بسیاری دارد، و همین بس که در ایام استیلایش بر اهل مکه و مدینه ظلم هایی روا داشت و طبرانی به سندی حسن نقل نموده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس مردم مدینه را بترساند و بر آنها ظلم کند تا قیام قیامت بر او لعنت خدا و ملائکه و تمامی مردم باد و هیچ چیز از او قبول نمی شود.»

واقعه وخیم آن است که بر سر اهل بیت آورد، بر قتل حسین علیه السلام رضایت داد، و به اهل بیت اهانت کرد. طبق روایات متواتر عده ای از علما بر لعن او تصریح نموده اند؛ از جمله ابن جوزی، قاضی ابویعلی، و تفتازانی که می گوید: «ما در این مسئله توقف نمی کنیم، بلکه او ایمان نداشت، بر او و یاران و یاورانش لعنت باد.»

و از جمله کسانی که به لعن او تصریح نموده جلال الدین سیوطی است. در کتاب ابن الوردی ذکر شده که چون کاروان اسیران از عراق بر یزید وارد شدند او اطفال و زنان و ذریه علی را دید و سر امام حسین علیه السلام را بر روی نی ها، پس آنگاه این شعر جاهلی را خواند.

یعنی اینکه او به خاطر این کشته شد که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روز جنگ بدر، جدش عتبه، عمویش و دیگران را کشت و این کفری آشکاراست و اگر صحیح باشد پس کافر است.

آلوسی به عده اندکی که در این مسئله سکوت نموده یا آن را توجیه نموده اند می تازد و چنین می گوید:

وانا اقول: الذی یغلب علی ظنی ان الخبیث لم یکن مصدقا برسالة النبی صلی الله تعالی علیه وسلم و ان مجموع ما فعل مع اهل حرم الله تعالی و اهل حرم نبیه علیه الصلاة و السلام و عترته الطیبین الطاهرین فی الحیاة بعد الممات و ما صدر منه من المخازی لیس بأضعف دلالة علی عدم

ص:236

تصدیقه من القاء ورقة من المصحف الشریف فی قذر، و لا أظن أن أمره کان خافیا علی أجلة المسلمین إذ ذاک ولکن کانوا مغلوبین مقهورین لم یسعهم الا الصبر لیقضی الله أمرا کان مفعولا، و لم سلم ان الخبیث کان مسلماً فهو مسلم جمع من الکبائر ما لا یحیط به نطاق البیان، و أنا أذهب إلی جواز لعن مثله علی التعیین و لو لم یتصور أن یکون له مثل من الفاسقین، و الظاهر انه لم یتب، و احتمال توبته أضعف من إیمانه، و یلحق به ابن زیاد و ابن سعد و جماعة فلعنه الله عزوجل علیهم اجمعین، و علی انصارهم و اعوانهم و شیعتهم و من مال الیهم الی یوم الدین ما دمعت عین علی أبی عبدالله الحسین و یعجبنی قول شاعر العصر ذوالفضل الجلی عبدالباقی افندی العمری الموصل و قد سئل عن لعن یزید اللعین:

یزید علی لعنی عریض جنابه فاغدو به طول المدی العن اللعنا و من کان یخشی القال و القیل من التصریح بلعن ذلک الضلیل فلیقل: لعن الله عزوجل من رضی بقتل الحسین و من آذی عتره النبی صلی الله تعالی علیه وسلم بغیر حق و من غصبهم حقهم فانه یکون لاعناً له لدخوله تحت العموم دخولا أولیأ فی نفس الامر، و لا یخالف أحد فی جواز اللعن بهذه الالفاظ و نحوها روی ابن العربی المار ذکره وموافقیه فانهم علی ظاهر ما نقل عنهم لا یجوزون لعن من رضی بقتل الحسین رضی الله تعالی عنه، و ذلک لعمری هو الضلال البعید الذی یکاد یزید علی ضلال یزید؛(1)

من می گویم خبیث (یزید) تصدیق کننده رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نبود کارهایی مثل آنچه بر اهل حرم خدا و اهل حرم رسول خدا و عترت پاکش در زندگی شان انجام داد و کلمه های ناپسندی که از او سر زده است. گمان نمی کنم رسوایی او بر هیچ یک از مسلمانان مخفی مانده باشد، گرچه به ظاهر آنها مغلوب شدند و چاره ای جز صبر نداشتند تا امر خداوند برسد، بر فرض که تسلیم شویم و بگوییم خبیث مسلمان است. پس مسلمانی است که تمام کبائر را جمع نموده، کبائری که زبان از گفتن آنها قاصر است و من نظرم بر جواز لعن همچون اویی

ص:237

است. قطعاً اگر تصور نکنیم که همچون اویی فاسق است و ظاهراً توبه هم نکرد و احتمال توبه اش ضعیف تر از ایمانش است و لذا ابن زیاد و ابن سعد و تمامی آنها و یاورانشان و یارانشان و پیروانشان همگی فاسق اند و لعنت خداوند تا روز قیامت و تا زمانی که اشکی بر ابی عبدالله ریخته می شود، بر آنها باد. آلوسی سپس از گفته شاعر تعجب می کند (در عدم صراحت در لعن او) و می گوید: هرکس از قال و قیل می ترسد که بگوید او ملعون و گمراه است، پس بگوید خداوند کسی را لعنت کند که به قتل حسین علیه السلام راضی شد و نیز لعنت خدا بر کسانی که عترت رسول خدا را آزار دادند و حق آنها را غصب نمودند. زیرا اینها به طریق اولی داخل در لعن هستند و هیچ کس از جواز لعن با چنین الفاظی ترسی ندارد و کسانی که لعن راضیان به قتل حسین علیه السلام را جایز نمی دانند، در ضلالت دوری هستند، همچون ضلالت یزید.

کلام آخر آلوسی ختمی است بر دفتر آنانکه چشم بر واقعیت می پوشند.

نتیجه گیری و ارزیابی

نظریه فوق که شهادت امام حسین را از جوانب متفاوت تحلیل کرده و تکفیر و لعن یزید را تردید ناپذیر می داند، از ابعاد گوناگون قابل ارزیابی است:

الف) نظریه مزبور در موارد متعدد و به گونه ای قوی دارای پشتوانه قرآنی و حدیثی است که در جای خود بیان شد. افزون بر این، مورد اتفاق علمای اسلام است و سخن مخالفان آن چندان درخور اعتنا نیست.

ب) با اطمینان می توان گفت کسانی از اهل سنت که این نظریه را برگزیده اند به منطقه به خصوص یا دوره ای خاص یا مذهب ویژه ای انحصار نمی یابند. هواداران این نظریه از دمشق مرکز خلافت اموی و خاستگاه امویان گرفته تا مصر و سایر بلاد عربی و ایران و خراسان و هند و ماوراءالنهر را در برمی گیرد که به زبان های متعدد فارسی، عربی، اردو و ترکی تکلم می نمودند. تکفیر و لعن یزید در مذاهب گوناگون اهل سنت، چون حنفی، حنبلی، شافعی و مالکی وجود دارد. همچنین متخصصان علوم گوناگون از جمله حدیث، قرآن، عرفان، فقه و فلسفه را در بر می گیرد. به هر حال اعتقاد به لعن یزید در میان مسلمانان از زمان حادثه عاشورا تا دوران معاصر، امری انکارناپذیر است.

ص:238

بدین ترتیب عوامل بازدارنده پژوهش های علمی و روشمند برای کشف حقایق تاریخی درباره آنان چندان به چشم نمی خورد. آنان با واقع بینی و موشکافی توانستند حقایق را درک کنند و مواضع امام حسین را از جهات گوناگون مطابق وحی و اصول اسلامی بیابند و کارنامه یزید را خلاف دین و وحی و در خدمت شیطان تشخیص دهند و در این راه هرگونه تعصب مذهبی، منطقه ای، زبانی، تمدنی و سیاسی را نادیده بگیرند. این امر (بی طرفی) از آن اصولی است که اقلیت مخالف این نظریه بدان تأکید کرده و اصرار ورزیده اند که تاریخ باید بدون هرگونه عاطفه گرایی و احساسات و عاری از هر نوع تعصبات مذهبی، زبانی، منطقه ای و تاریخی بررسی و کاوش گردد تا حقایق آن بدون هرگونه شائبه و تحریف آشکار گردد.(1)

ج) ازگفته های طرفداران نظریه لعن یزید و تکفیر وی به دست می آید که این نظریه بیش از آنکه اندیشه ای مقطعی، فرقه ای یا سیاسی باشد، یک اصل اعتقادی است. از این لحاظ مردم اهل سنت نیز در گذشته چون شیعیان، ایام محرم، به ویژه تاسوعا و عاشورا را گرامی می داشتند و در ایام سوگواری امام حسین علیه السلام و اطعام و نذورات را به طور گسترده بر پا می نمودند. در واقع تا آغاز قدرت یابی صفویه در ایران (اواخر قرن نهم) این وضعیت به طور روزافزون ادامه داشت و کتاب روضة الشهداء برای اهل سنت و در پاسخ این نیاز جامعه اهل تسنن در هرات و در دوره تیموریان شکل گرفت و تألیف شد.

بر این اساس، افول تدریجی سنت عزاداری پس از صفویه، در میان اهل سنت بیشتر صبغه سیاسی و عکس العملی دارد که در برابر بعضی از اقدامات و سیاست های صفویه صورت گرفت و باقی ماندن مراسم سوگواری امام حسین در نقاط دور افتاده یا غیرسیاست زده اهل سنت، مانند مناطقی از هند، پاکستان، جنوب شرق آسیا و افغانستان، شاهدی بر این ادعاست.(2)

د) ذم مروان و مروانیان

احادیث بسیاری در ذم مروان، فرزندش و پدرش وارد شده و در برخی از آنها ذیل آیه «شجره ملعونه» تصریح شده که مراد بنی امیه است.

ص:239

فخر رازی ذیل آیه وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلاّ فِتْنَةً لِلنّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ در سوره بنی اسرائیل چنین می نگارد:

واختلفوا فی هذه الشجرة (الی ان قال) القول الثانی قال ابن عباس: الشجرة بنو امیه - یعنی الحکم بن ابی العاص، قال: و رأی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فی المنام ان ولد مروان یتداولون منبره و... و مما یؤکد هذا ال تأویل قول عائشة لمروان: لعن الله و اباک و انت فی صلبه فانت بعض من لعنه الله؛(1)

در معنی شجره ملعونه اختلاف شده و قول دوم که از ابن عباس است می گوید: مراد بنی امیه یعنی نسل حکم بن ابی العاص هستند، و سپس خواب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نقل می کند که حضرت در خواب دیدند فرزندان مروان بر منبرش بالا و پایین می روند... این تأویل را قول عایشه تقویت می کند که به مروان گفت: خدا پدرت را لعنت کند که تو در صلب او بودی و تو قسمتی از لعن هستی [که رسول خدا فرموده است].

سیوطی نیز چنین روایت کرده است.

اخرج ابن ابی حاتم عن ابن عمر ان النبی صلی الله علیه (وآله) وسلم قال: رأیت ولد الحکم بن ابی العاص علی المنابر کانهم القردة و انزل الله فی ذلک وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلاّ فِتْنَةً لِلنّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ یعنی الحکم و ولده.

(وقال ایضا) و اخرج ابن مردویه عن عائشة انها قالت لمروان بن الحکم:

سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یقول لابیک وجدک انکم الشجرة الملعونه.

ص:240

او در تفسیر ن وَ الْقَلَمِ نیز نقل می کند:

اخرج ابن مردویه عن ابی عثمان النهدی قال: قال مروان بن الحکم: لما بایع الناس لیزید سنة ابی بکر و عمر فقال عبدالرحمن بن ابی بکر: انهما لیست بسنة ابی بکر و عمر و لکنها سنة هرقل، فقال مروان: هذا الذی انزلت فیه وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ قال: فسمعت ذلک عایشه فقال: انها لم تنزل فی عبدالرحمن ولکن نزلت فی ابیک وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاّفٍ مَهِینٍ * هَمّازٍ مَشّاءٍ بِنَمِیمٍ.1

چون مردم با یزید بیعت نمودند، عبدالرحمن بن ابی بکر گفت این سنت ابوبکر و معاویه نیست، بلکه سنت هرقل است. مروان گفت: این همان کسی است که درباره اش وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ 2 نازل شده است. گفت از عایشه شنیدم که درباره عبدالرحمن نازل نشده است، ولی آیه وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاّفٍ... درباره پدر تو نازل شده است.

(الزمخشری فی الکشاف) فی تفسیر قوله تعالی: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ کُفْراً فی سورة ابراهیم، قال: عن عمرهم الا فجران من قریش بنو المغیره وبنوامیه، فاما بنو المغیره فکفیتموهم یوم بدر، واما بنو امیه فمتعوا حتی حین (اقول) و ذکره السیوطی ایضاً فی الدر المنثور وقال: اخرجه البخاری فی تاریخه وابن جریر و ابن المنذر و ابن مردویه عن عمر بن الخطاب.(1)

مراد از کسانی که نعمت خدا را ضایع نمودند و کافر شدند بنی مغیره و بنی امیه هستند. بنی مغیره که روز بدر همگی نگون بخت شدند و بنی امیه هم تا قیامت فرصت داده شده اند تا آنجا به حسابشان رسیدگی شود.

ص:241

و اما کسانی دیگر که دشمنی آنها محقق نشده، به مجرد روایات مختلف که معارض هم دارد، به خصوص لعنت نباید کرد، بلکه همچنین باید گفت که لعنت بر هر کسی که بر آل محمد ظلم کرده و با ایشان دشمنی نموده است؛ چنانچه حق تعالی می فرماید:

أَنْ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظّالِمِینَ این حقیقت این مسئله است، اگر اهل مذهبین انصاف دهند.

ابن روز بهان درباره توسل به امامان نیز گفته است:

اللهم نتوسل الیک و نتشفع بک بهولاء الاجلة الکرام المعصومین فی نصرة عساکر الاسلام و حفظ معالم الدین و فی قضاء حاجتنا و حصول مقاصدنا فی المنزلین و فی مغفرة ذنوبنا و محو سیئاتنا و قبول حسناتنا و دوام عافیتنا و دفع البلیات عنّا و تفریج همؤمنا و وسع ارزاقنا و تیسر مهماتنا و فی السلامة فی الحضر و الصحة و الغنیمة فی السفر و فی المودت بالایمان و البعث فی زمرة اصحاب الاحسان و فی ان تجعل کل هذه لنا و لآبائنا و امهاتنا و اولادنا و ازواجنا و موالینا و استادینا و معلمینا و لارباب حقوقنا و لسائر المؤمنین و المؤمنات؛

بار خدایا! به سوی تو توسل می جوییم و به حضرت تو شفیع می گردانیم در فراخی روزی هایمان و آسان گردانیدن مهماتمان و ما را سلامتی و تندرستی در سفر و حضر روزی گردان و ما را با ایمان بمیران و روز قیامت در جمله اصحاب احسان برانگیزان. بار خدایا! به سوی تو توسل می جوییم و این چهارده معصوم را شفیع نزد تو می گردانیم در آنکه همه این چیزها که ما طلب کردیم، از برای ما و پدران و مادران ما فرزندان و زنان و خادمان ما و استادان و معلمان ما و شاگردان ما و کسانی که بر ما حق دارند و سایر مؤمنان و مؤمنات، نصیب بگردانی (1)والحمدلله اولا و آخراً.

ص:243

ص:244

ص:246

می فرماید: وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً ؛ (1) هر که حکمت اندیش شد، هر آینه به بهترین ها دست یافته است.

در واقع ولایت، علقه ای درونی است و هرگاه در دل انسان گام می نهد آدمی را به سوی دوست می کشاند، این جاست که هرگاه نماز می خواند، یا روزه می گیرد، زکات می دهد یا به حج می رود... حرکتی است که از درون او برمی خیزد و بر دست و جوارح او آشکار می شود. لذا کسانی که فاقد این وابستگی درونی باشند اعمالشان همگی بر باد رفته فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً2 زیرا هر چه سبک وزن و تهی باشد دستخوش وزش باد می گردد.

زیرا مودت، نوعی پیوستگی را می رساند، زیرا برای همیشه مراوده و مصاحبت را به همراه دارد و این خود موجب انتقاع و بهره بری از ذوات مقدس «عترت» است و همین است معنای «لن یفترقا» در حدیث «ثقلین». از طرفی در راستای هدایت پیشگی، قرآن و عترت با هم می پیوندند و هرگاه امت، پیوند خود را با این دو مستحکم کرده باشد، برای همیشه رستگار است و این همان «عروة الوثقی» و ریسمان محکم الهی است.

ابن حجر هیتمی از کتاب مسند الفردوس دیلمی به روایت ابی سعید الخدری، در آیه کریمه وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ 1 از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل می کند که فرمود: «انهم مسئولون عن ولایة علی علیه السلام».

یعنی در روز رستاخیز همگان باز می ایستند تا درباره مسئولیت آنان ولایت مولانا امیرالمؤمنین علی علیه السلام پرسش شود تا معلوم شود آیا در این باره به درستی از عهده آن برآمده اند یا نه؟!

ابن حجر می گوید: و شاید همین معنا مقصود واحدی مفسر نیشابوری، باشد آنجا که گفته:

«روی فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ای عن ولایة علی و اهل بیت علیهم السلام لان الله امر نبیه ان یعرف الخلق انه لا یسألهم علی تبلیغ الرسالة اجرا الا المودة فی القربی والمعنی انهم یسألون هل والوهم حق الولاة اوصاهم النبی صلی الله علیه وآله وسلم اضاعوها و اهملوها، فتکون علیهم المطالبة و التبعة»؛(1)

واحدی در تفسیر آیه گفته: آنان را بازدارید، زیرا باید پاسخگوی ولایت علی و اهل بیت علیهم السلام باشند، ولایتی که اجر رسالت بوده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دستور یافته تا اهل بیت خود را به مردم معرفی کند تا پیوند محبت آنان با اهل بیت استوار گردد، و با عنوان اجر رسالت مطرح کرده، تا هرکه این پیوند را مستحکم کرده حق ولایت و اجر رسالت را ادا کرده و هر که سستی، کند هر آینه در انجام واجب خود کوتاهی کرده است.

بر این اساس بود که رسول الله مکرر می فرمودند:

«اخلفونی فی اهل بیتی» (2) با اهل بیت من چون من باشید و حرمت آنها حرمت من

ص:249

است، هرکس حرمت آنها را نگه دارد خدا دین و دنیای او را نگه دارد.(1) در صحیح بخاری نیز آمده است که ای مردم، حقّ محمد و اهل بیتش را نگاه دارید و آنان را آزار و اذیت نکنید.(2)

آری، بقای دین به حفظ حرمت این خاندان است و فردای قیامت از ولایت آنها سؤال خواهد شد.

ابن سعد در طبقات خود چنین آورده است:

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: اهل بیت مرا به نیکی یاد کنید، زیرا من فردای قیامت درباره آنها با شما نزاع می کنم، هر کس من طرفش باشم، بر او غالب خواهم شد، پس او داخل دوزخ می شود، هر کس درباره اهل بیت من، حق مرا نگه دارد وی را نزد خدا عهدی است. ابن سعد کلام حضرت را این گونه تحلیل می کند:

اولاً: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: من و اهل بیتم درختی هستیم در بهشت که شاخه های آن در دنیاست هر کس که می خواهد به سوی خدا راه گیرد فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلاً به آنها متوسل شود؛ یعنی وسیله تکریم و تعظیم عترت را که شاخه ها و ثمره آن حضرت در دنیا هستند نگه دارید.

ثانیاً: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: در نسل های بعدی امت من روگردانی از اهل بیت باعث تحریف و خرابی دین می شود، بدانید که ائمه شما نمایندگان شما به سوی خدای عزوجل هستند، پس بنگرید تا چه کسانی را نماینده خود قرار داده اید.(3)

پس به حق، آن کسی هدایت یافته است که به ولایت علی علیه السلام و اولاد او چنگ زند، زیرا خداوند متعال فرمود:

وَ إِنِّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی .

امام باقر علیه السلام و دیگران نقل نموده اند که معنی آیه عبارت است از: «اهتدی الی ولایة اهل بیت علیهم السلام؛(4) هدایت شوند به سوی ولایت اهل بیت علیهم السلام».

ص:250

آنان که چون ستارگان، مردم را از گمراهی ها نجات می دهند؛ آنان که امان امت در گرداب های حیرت و سرگردانی اند. آنان که سفینه نجات و عدل قرآن هستند و تا قیام قیامت، پا برجا و استوار و ماندگارند.

چنین جایگاه هایی است که حتی آلوسی پس از نقل آیه بیست و چهارم صافات و ذکر روایت سؤال از ولایت علی علیه السلام گرچه به زمین و آسمان می زند تا آیه را عام بگیرید، ولی باز به ولایت علی علیه السلام اعتراف کرده، می گوید:

واولی هذه الاقوال ان السئوال عن العقاید و الاعمال و رأس ذلک لا اله الا الله و من اجله ولایة علی کرم الله تعالی وجه؛(1) بهترین این اقوال آن است که سؤال از عقاید و اعمال باشد و رأس آنها لا اله الاالله است و ولایت علی علیه السلام از این قبیل و بدین خاطر است.

او گر چه در ادامه سعی می کند با پیروی از سیاست تشریک در فضایل بقیه را هم در این سؤال داخل نماید، اما او خود می داند که جایگاه هر شخص کجاست و در جای جای روح المعانی بدان اعتراف می کند.(2) به عنوان نمونه وقتی معنی آیه فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی... را بیان می کند، می گوید:

یحتمل ان تکون «من» اتصالیه کما فی قوله صلی الله علیه وآله وسلم لعلی کرم الله وجهه، «انت منی بمنزلة هارون من موسی» ای فانه متصل بی لا ینفک عنّی فی امر الدین؛(3)

شاید «من» در اینجا اتصالیه باشد؛ یعنی اینکه ای علی همیشه در امر دین متصل به من هستی و از من من جدا نمی شوی، مگر غیر این است که ولایت علی ولایت نبی است.

حسکانی در شواهد التنزیل روایات بسیاری نقل می کند که مراد از سؤال در آیه 24 صافات، بازخواست از ولایت و امامت علی علیه السلام است؛ از جمله:

ص:251

1. ابوالنضر العیاشی فی تفسیره [عن] علی بن محمد؛ قال: حدثنی محمد بن احمد بن یحیی، عن الهیثم بن ابی مسروق، عن جندل بن والق التغلبی؛ عن مندل العنزی یرفعه الی النبی صلی الله علیه وآله وسلم فی قوله: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قال: عن ولایة علی.

2. عبیدالله بن محمد العائشی [عن] (قال) حدثنا مسلم بن ابراهیم الفراهندی، و قیس بن حفص الدارمی، قالا: [حدثنا] عیسی بن میمون، عن ابی هارون العبدی: عن ابی سعید الخدری فی قوله: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قال [عن] امامة علی بن ابی طالب.

3. حدثنا الحاکم الوالد ابو محمد رحمه الله؛ قال: اخبرنا عمربن احمد بن عثمان ببغداد، [حدثنا] الحسین بن محد بن عفیر [حدثنا] احمد بن الفرات [حدثنا] عبدالحمید الحمانی، عن قیس عن ابی هارون: عن ابی سعید الخدری عن النبی صلی الله علیه وآله وسلم فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قال: عن ولایة علی بن ابی طالب.

4. حدثنی ابوالحسن الفارسی [حدثنی] ابو الفوارس الفضل بن محمد الکاتب [حدثنا] محمد بن بحر الرهنی بکرمان [حدثنا] ابو کعب الانصاری [حدثنا] عبدالله بن عبدالرحمان [حدثنا] اسماعیل ابن موسی [حدثنا] محمد بن فضیل [حدثنا] عطاء بن السائب: عن سعید بن جبیر، عن ابن عباس قال: رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: اذا کان یوم القیامة اوقف انا و علیّ علی الصراط، فما یمرّ بنا أحد إلا سألناه عن ولایة علی، فمن کانت معه و الا ألقیناه فی النار، و ذلک قوله: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ .

5. اخبرنا الحاکم ابو عبدالله جمله، و ابو الحسین السبیعی عن اصل کتابه، والحسین بن الحاکم. و اخبرنا ابو بکر محمد البغدادی قال: حدثنی سعید بن ابی سعید [حدثنی] علی بن عبدالرحمان بن مانی [کذا] الکوفی [حدثنا] الحسین بن الحکم الحبری [حدثنا] حسین بن نصر بن مزاحم [حدثنا] القاسم بن عبدالغفار ابن القاسم العجلی، عن ابی الاحوص، عن مغیره: عن الشعبی عن ابن عباس فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قال: عن ولایة علی بن ابی طالب.

رواه الحافظ [عن] جماعه عن حسین بن الحکم سواء، لفظ الحاکم ما سویت.

ص:252

6. اخبرنا ابوالحسین الاهوازی [اخبرنا] ابوبکر البیضاوی [اخبرنا] اسماعیل بن اسحاق [اخبرنا] محمد بن ابی مره عن عبدالله بن الزبیر، عن سلیمان بن داود بن حسن بن حسن، عن ابیه: عن ابی جعفر فی قوله: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ قال: عن ولایة علی و مثله عن ابی اسحاق السبیعی و عن جابر الجعفی فی الشواذ.(1)

خلاصه روایات چنین است:

روایت اول: مندل الغنزی از رسول خدا صلی الله علیه و آله مرفوعاً نقل کرده مراد آیه سؤال از ولایت علی علیه السلام است.

روایت دوم: ابی سعید الخدری: مراد آیه سؤال از امامت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

روایت سوم: ابی سعید الخدری به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله: مراد آیه سؤال از ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

روایت چهارم: ابن عباس: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی در روز قیامت بر صراط ایستاده ایم، هیچ کس بر ما گذر نمی کند، مگر اینکه درباره ولایت علی علیه السلام از او می پرسیم، اگر با او باشد به بهشت می رود وگر نه، به جهنم. این است معنی آیه وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ .

روایت پنجم: ابن عباس: سؤال از ولایت علی علیه السلام است.

روایت ششم: امام باقر علیه السلام: از ولایت علی علیه السلام پرسیده می شوند.

بنابراین نقطه مشترک تمام آنها سؤال از ولایت و امامت علی علیه السلام است.

ابن حجر عسقلانی در تأیید این سخن، هنگام شرح حال «ابی معاویه علی بن حاتم» به سند او از مجاهد نقل می کند: «قال وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عن ولایة علی؛(2) شما در قبال ولایت علی علیه السلام مسئول اید».

این حدیث را ابونعیم اصفهانی تحت عنوان «ما نزل من القرآن فی علی» (ذیل آیه 24 سوره صافات)؛ قندوزی در ینابیع الموده (باب 37، ص 112)؛ محمودی در نور المشتعل

ص:253

(ص 196)؛ کفایة الطالب (باب 62، ص 247) به نقل از ابن جریر طبری؛ بشارة المصطفی (ص 243)؛ سید شرف الدین استرآبادی، تأویل الآیات (ج 2، ص 493)؛ حموینی در فرائد السمطین (ج 1، ص 79، رقم 47، باب 14)؛ ابن شیرویه دیلمی، فردوس الاخبار، قافیه واو؛ شهاب الدین شافعی در توضیح الدلائل (ص 165) و دیگران نقل نموده اند.

پس بر همگان محرز است که از ولایت علی علیه السلام سؤال خواهد شد و کسی از صراط نمی تواند عبور کند، مگر با جوازی از علی بن ابی طالب علیه السلام. پس باید گفت اول و آخر علی علیه السلام است و خوشا به حال کسی که ولایت علی علیه السلام را بر دل و زبان و جان دارد و بدا به حال کسی که این چنین نیست، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

اذا کان یوم القیامة قال الله تبارک و تعالی لی و لعلی: القیا فی النار من ابغضکما و ادخلا فی الجنة من احبکما فذلک قوله ألقیا فی جهنم کل کفار عنید؛(1) هرگاه روز قیامت شود، خداوند تبارک و تعالی به من و علی می گوید: هرکس شما را ناراحت نموده در جهنم افکنید و هرکس شما را دوست داشته به بهشت داخل کنید، و این است معنی سخن خدا: «در جهنم افکنید هر کافر لجوج را».

حسکانی در جای جای شواهد التنزیل ذیل آیات مختلف مواردی را بیان می کند که گفته او را درباره ولایت علی علیه السلام تأیید می کند؛ از جمله:

الف) عن الاصبغ بن نباته عن علی علیه السلام فی قول الله تعالی وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ قال: عن ولایتنا.

ب) فرات بن ابراهیم قال: حدثنی عبید بن کثیر [عن] احمد بن صالح صبیح «خ»] عن [الحسین بن علوان، عن سعد: عن اصبغ، عن علی فی قوله تعالی: وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ قال: عن ولایته.(1)

هر دو روایت می رساند که عاقبت نگون بختی و جهنم برای کسانی است که از ولایت اهل بیت علیهم السلام روگردان هستند.

الف) اخبرنا ابوبکر الحارثی قال: اخبرنا ابوالشیخ الاصبهانی [اخبر نا] محمد بن یحیی [اخبر نا] اسحاق بن الفیض [اخبرنا] سلمه ابن افضل [اخبرنا] شملال بن اسحاق:

عن جابر الجعفی عن ابی جعفر فی قوله تعالی: ثُمَّ اهْتَدی قال: الی ولایتنا اهل البیت؛ سپس هدایت شود به سوی ولایت ما اهل بیت.

ب) با سند دیگری از جابر «عن ابی جعفر من قوله تعالی... الی ولایتنا اهل البیت».

ج) از ثابت النبانی، همان حدیث نقل شده است.

د) از عبدالله بن جعفر بن محمد بن الفیض از پدرش از امام باقر علیه السلام:

عن ابی جعفر محمد بن علی الباقر، عن ابیه عن جده قال: خرج رسول الله صلی الله علیه وآله ذات یوم فقال: ان الله تعالی یقول: وَ إِنِّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدی ثم قال لعلی بن ابی طالب: الی ولایتک؛

امام باقر علیه السلام فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم روزی خارج شدند و فرمودند: خداوند فرموده است من کسی را می بخشم که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، آنگاه هدایت شود، سپس به علی علیه السلام فرمود: به ولایت تو (هدایت شود).

ه) عن ابی ذر فی قول الله تعالی: وَ إِنِّی لَغَفّارٌ الآیه، قال: [لمن] آمن بما جاء به محمد و ادّی الفرائض ثُمَّ اهْتَدی قال: اهتدی الی حبّ آل محمد؛ ابوذر می گوید:

به آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده ایمان آورده، فرایض را انجام دهد آنگاه به سوی محبت اهل البیت (آل محمد) روی می آورد و هدایت شود.

الله تعالی: هُنالِکَ الْوَلایَةُ لِلّهِ الْحَقِّ قال: تلک ولایة امیرالمؤمنین التی لم یبعث نبی قط إلا بها.(1)

امام باقر فرمود: مراد از این ولایت، ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که هیچ پیامبری برانگیخته نشد، مگر با اقرار بر آن.

قندروزی در ینابیع الموده به سند خود نقل می کند:

موفق بن احمد و حموینی از ابو نعیم حافظ به سندهای خود از ابن مسعود رضی الله عنه بازگو کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: همزمان با عروج من به آسمان با جبرئیل که به آسمان چهارم منتهی شد. خانه ای از یاقوت سرخ دیدم. جبرئیل گفت: این بیت المعمور است اینجا بایست و نماز بخوان. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: همه پیغمبران به امر خدا پشت سر من صف کشیدند و با من نماز گزاردند و از طرف خدای سبحان مأموری آمد و عرض کرد: یا رسول الله خدایت سلام می رساند و می فرماید از انبیا و فرستادگان پیش از خودت بپرس برای چه فرستاده شدید. گفتم: ای معاشر انبیاء برای چه امری خدای من شما را قبل از من فرستاد گفتند: برای نبوت و پیغمبری تو و ولایت علی بن ابیطالب و آن مفاد قوله تعالی است آیه: وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا2 ؛ «ای رسول ما از رسولانی که پیش از تو فرستادیم بازپرس».(2)

قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: لیلة عرج بی الی السماء حملنی جبرئیل علی جناحه الایمن. فقیل لی: من استخلفته علی أهل الارض؟ فقلت: خیر اهلها لها اهلاً علی بن ابی طالب اخی وحبیبی و صهری یعنی ابی عمی. فقیل لی: یا محمد أتحبه؟ فقلت: نعم یا رب العالمین. فقال لی: أحبه و مر أمتک بحبّه، فانی أنا العلی الاعلی اشتقت له من اسمائی اسماً فسمیته علیاً، فهبط جبرئیل فقال: ان الله یقرأ علیک السلام و یقول لک: أقرا. قلت: و ما اقرا؟ قال: وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا.1

امام رضا علیه السلام از آبای گرامی خود علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نقل می کند: جبرئیل من را بر بال راست خود حمل می کرد و پرسید چه کسی را جانشین خود در زمین قرار می دهی، گفتم: بهترین اهلم، علی بن ابی طالب، برادر، دوست و امام، یعنی پسر عمم. گفته شد: ای محمد آیا دوستش داری؟ گفتم: بله ای خداوند جهانیان. پس به من گفت: امت را بر دوستی او امر کن، پس من که علی اعلی هستم، از اسامی خودم نام علی را مشتق نمودم. پس جبرئیل فرود آمد و گفت: خداوند بر تو سلام فرستاد و گفته است بخوان. گفتم چه، گفت: وَ وَهَبْنا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنا وَ جَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا .

وَ لَقَدْ صَرَّفْنا قال: یعنی و لقد ذکرنا علیا فی کلّ القرآن و هو الذکر، وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلاّ نُفُوراً .

ج) عن جابر قال: قال ابوجعفر: قال الله: و لقد صرفنا فی هذا القرآن للناس عنی لقد ذکرنا علیاً فی کل آیة، فأبوا ولایة علی وَ ما یَزِیدُهُمْ إِلاّ نُفُوراً .

این سه روایت از امام باقر علیه السلام نقل شده بود مبنی بر اینکه در این قرآن به علی علیه السلام و ولایت او تصریح نمودیم، اما از ولایت علی رو گرداندند و کافر شدند، و در حدیث دیگری نیز آمده «بر نفرتشان افزوده شد».

از امام صادق علیه السلام نقل شده که ایشان فرمودند: مراد از أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَةٍ به خدا قسم ولایت ما اهل البیت است و هیچ کس جز گمراه آن را انکار نمی کند و هیچ کس مقام علی علیه السلام را کم نمی شمارد، مگر آنکه گمراه است.

امام صادق علیه السلام فرمود: ما ریسمان الهی (حبل الله) هستیم که خداوند فرموده به ریسمان الهی چنگ زنید. پس تمسک به ولایت علی علیه السلام چنگ زدن به نیکی است و هر کس به او متمسک شود مؤمن است و هر کس آن را ترک کند از ایمان خارج است.

ج) امام صادق علیه السلام: «نحن حبل الله».

د) عن ابن عمر قال: قال رسول الله صلی علیه وآله وسلم قال لی جبرئیل: قال الله تعالی: ولایة علی بن ابی طالب حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذابی؛(1) ولایت علی علیه السلام دژ محکم من است، پس هر کس داخل آن شود از عذابم در امان است.

پس ولایت او را ترک کند. به خدا قسم او باب خداوندی است که فقط باید از آن عبور کرد، او صراط مستقیم است که از ولایت او روز قیامت سؤال خواهد شد.

ب) عبدالله بن سلیمان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ 1 فرمود: «برهان محمد صلی الله علیه و آله و نور و صراط مستقیم علی علیه السلام است».(1)

ج) سلام بن المستنیر می گوید: از امام باقر علیه السلام درباره آیه قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ 3 سؤال نمودم «قال: صراط علی بن ابیطالب فقلت: صراط علی بن ابی طالب؟ فقال: صراط علی بن ابی طالب»(2) مراد از آن صراط، علی علیه السلام است. راوی دوباره می پرسد: صراط علی علیه السلام است؟ امام فرمود: بله، صراط علی علیه السلام.

بله، علی علیه السلام مولای هر مسلمانی است و بر این موضوع حتی خلفا هم اعتراف نموده اند.

علامه محب طبری و دیگران با ذکر سند نقل کرده اند:

دو نفر اعرابی متخاصم جهت حل اختلاف به عمر مراجعه کردند، پس عمر گفت: ای ابوالحسن بین این دو نفر داوری کن.

علی علیه السلام هم داوری کرد و یکی از آن دو را محکوم نمود. پس شخص محکوم از روی تخطئه داوری امام، روی به عمر کرد و گفت: یا امیرالمؤمنین به وسیله این مرد بین ما قضاوت می شود؟! عمر هم از جا جست و یقه او را گرفت و گفت: «ویلک (ویحک) ما تدری من هذا، هذا مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة و من لم یکن مولاه فلیس بمؤمن».(3)

ص:262

پس بر هر مؤمنی است که این ولایت را نگه دارد.

ولایت علی علیه السلام به حدی محرز است که حتی کسانی که بر خلافت ایشان راضی نشدند، به ولایت ایشان اعتراف کردند یا حداقل بر خلافت باطنی ایشان اذعان نموده اند.

آلوسی پس از یاد کرد خاتم بخشی حضرت چنین می گوید:

«عند معظم المحدثین نزلت فی علی کرم الله وجهه (آیه 55 مائده).»

سپس می گوید:

کثیر من الصوفیه قدس الله تعالی اسرارهم یشیر الی القول بخلافت علی کرم الله وجهه بعد الرسول علیه الصلاة و السلام بلافصل ایضاً الا ان تلک لخلافة عندهم هی الخلافة الباطنة التی هی خلافة الارشاد والتربیة و الامداد والتصرف الروحانی لا الخلافته الصوریة التی هی عبارة عن اقامة الحدود الظاهرة و تجهیز الجیوش و الذب عن بیضة الاسلام، محاربة اعدائه بالسیف و السنان، فان تلک عندهم علی الترتیب الذی وقع کما هو مذهب اهل السنة و الفرق عندهم بین الخلافتین کالفرق بین القشر و اللب، فالخلافة الباطنة لب الخلافة الظاهر و بها یذب عن حقیقة الاسلام و بالظاهر یذب عن صورته و هی مرتبة القطب فی کل عصر و قد تجمع مع الخلافة الظاهرة کما اجمعت فی علی کرم الله وجهه ایام امارته و کما تجتمع فی المهدی ایام ظهوره، و هی و النبوة رضیعاً ثدی و الی ذلک الاشاره بما یرونه عنه علیه الصلاة و السلام من قوله و «خلقت أنا و علی من نور واحد» و کانت هذه الخلافة فیه کرم الله تعالی وجهه الوجه الاتم؛(1)

بسیاری از صوفیه که خداوند نفوس پاک آنها را تعالی بخشد با این آیه (اکمال) به خلافت بلافصل علی علیه السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله اشاره می کنند با این تفاوت که مراد از این خلافت، خلافت باطنی است و آن خلافت ارشاد و تربیت و امداد و تصرف روحانی است، نه خلافت صوری که همان اقامه حدود و تجهیز سپاه و... است، زیرا این خلافت (ظاهری) در نزد آنها همان است که در نزد عموم اهل سنت است.

ص:263

فرق بین این دو خلافت چون فرق بین پوست و هسته است. خلافت باطنی اصل و هسته خلافت ظاهری است که به وسیله آن از حقیقت اسلام دفاع می شود و با خلافت ظاهری از صورت اسلام محافظت می گردد و آن مرتبه قطب است در هر زمان. و گاهی این خلافت با خلافت ظاهری جمع می شود همچون دوران خلافت ظاهری علی علیه السلام و نیز دوران خلافت مهدی (عج) و این خلافت باطنی و نبوت همچون برادران رضاعی اند و این حدیث پیامبر که من و علی از نور واحد هستیم بدین مضمون اشاره دارد، و این خلافت در علی علیه السلام به وجه اتم و کمال وجود داشت.

آلوسی در نهایت برای اینکه خود را تبرئه نماید روایات خلافت حضرت علی علیه السلام را به خلافت باطنی و روایت های خلافت دیگران (؟!) را برخلافت ظاهری حمل می کند.(1) گرچه بر هر اهل بصریتی پوشیده نیست که این حداقل از اذعان به ولایت علی علیه السلام و خلافت باطنی است، و جایی که کسی با این شرایط حاضر باشد، چطور می شود قبول کرد که خلافت را به دیگری تعویض نمود. مگر علی علیه السلام محور اسلام نیست؟!

مظهری می گوید:

ان علیاً کان قطب کمالات الولایة و سایر الاولیاء حتی الصحابة رضوان الله تعالی علیهم اتباع له فی مقام الولایة؛(2) علی علیه السلام محور کمالات ولایت است و دیگر اولیاء و حتی صحابه در مقام ولایت پیرو او هستند.

همو در بیان چرایی این موضوع که چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله اجر رسالتش را مودت به اهل بیتش قرار داد، پس از سخن های فراوان می گوید:

«لان علیاً رضی الله عنه و الائمة من اولاده کانوا اقطاباً لکمالات الولایة و من اجل ذلک قال رسول الله انا مدینة العلم و علی بابها»؛(3) زیرا علی و ائمه از اولاد او علیهم السلام محورهای کمالات ولایت هستند و به همین خاطر رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: من شهر علمم و علی دروازه آن.

ص:264

او در مقام دسته بندی، امام علی را شاکله اولیا می داند و کرامات او را شاهدی بر صحت نبوت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم می داند و می گوید روایات «انا دارالحکمة و علی بابها» و «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد المدینة فلیأت بابها» مؤید این مسئله است و این مقام اختصاص به اولیا دارد نه فقها.

او در بیان خود، سایر صحابه را در مقام فقها می داند، گرچه که برای آنها هدایتگری قائل است، اما آنها را در مقام ولایت، پیرو علی علیه السلام می داند(1) که نه تنها هم عصران علی علیه السلام، بلکه گذشتگان هم با استعانت از روح آن حضرت به تعالی می رسند.

کان قطب ارشاد و کمالات الولایة علی علیه السلام ما بلغ احد من الامم السابقه درجة الاولیاء الا بتوسط روحه رضی الله عنه ثم کان بتلک المنصب الائمة الکرام بناءه الی الحسن العسکری؛(2) قطب کمالات و ارشاد مقام ولایت علی علیه السلام است و هیچ کس از امم گذشته به مقام اولیاء نرسید، مگر توسط روح آن حضرت و این منصب برای ائمه بزرگوار از فرزندان امام پابرجاست تا (امام) حسن عسکری علیه السلام.

مظهری در توضیح حدیث ثقلین چنین می گوید:

رواه مسلم و رواه الترمذی بلفظ: «انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا بعدی احدهما اعظم من الاخر کتاب الله حبل ممدود من اسماء الی الارض، و عترتی اهل بیتی و لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما» و روی الترمذی عن جابر قال: رأیت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فی حجته یوم عرفه و هو علی ناقته القصواء یخطب فیقول: «یا ایها الناس انی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلوا کتاب الله و عترتی اهل بیتی». قلت: اشار النبی صلی الله علیه وآله وسلم الی اهل البیت لانهم اقطاب الارشاد فی الولایات، اولهم علی علیه السلام ثم اوبناهء الی الحسن العسکری... لایصل احد من الاولین والاخرین الی درجة الولایة الا بتوسطهم کذا قال المجدد رضی الله عنه، ثم اولیاء امة النبی صلی الله

ص:265

علیه وآله وسلم و علماؤها کلهم اتباع لاهل البیت داخلون فیهم بحکم الوراثة قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: «العلماء ورثة الانبیاء»؛

او در مشخص نمودن اهل بیت چنین می گوید:

پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به اهل بیت اشاره نموده است، زیرا آنها قطب ها و محورهای ولایت هستند که اول آنها علی و سپس فرزندان او تا امام حسن عسکری هستند و هیچ کس از اولین و آخرین به درجه ولایت نمی رسد، مگر به واسطه آنها و اولیای امت پیامبر و علمای او تمامی پیرو اهل بیت هستند و به حکم وراثت، وارث آنان اند، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «علماء وارثان انبیاء هستند».(1)

سخن کربلایی تبریزی درباره امام رضا علیه السلام

در اینجا به مناسبت، سخن حسین کربلایی تبریزی (از علمای قرن دهم اهل سنت) را درباره امام رضا علیه السلام می آوریم.

ذکر امام الانام، و مقتدی الهمام، البحر القمقام، الامام الثامن و الهمام الضامن صاحب الصبر و التسلیم و الرضا، الامام ابی الحسن علی بن موسی الرضا و علی آبائه الطاهرین صلوات الله الملک الاعلی.

شهید خاک خراسان امام طیب و طاهر

علی موسی بن جعفر محمد باقر

چون هیچ کلامی بی ذکر اسامی سامی حضرات ائمه معصومین علیهم السلام زیب و زینت نیافته و هیچ پیامی بی نام نامی ایشان اتمام و انجام نپذیرفت، و این کتاب مبنی بر ذکر زیارت قبور عزیزانی است که همگی فیض و کرامت از باطن شریف این حضرات گرفته اند و هرچه از عالم غیب بدیشان رسیده به یمن متابعت و مبابعت ایشان یافته اند. حضرت امام رضا علیه التحیه و الثناء امام هشتم از ائمه اثنی عشر است.

ص:266

و فی جامع الاصول فی ذکر الرضا، انتهت الیه امامه الشیعه فی زمانه، و فضائله اکثر من ان تحصی.

وی را فضائل و کرامت بسیار است، نه تنها امام امامیه است، امام جن و انس است.

ابوالصلت عبدالسلام بن صالح هروی روایت کرد که: عالم تر از علی بن موسی الرضا علیهم السلام در عالم کسی نبود. مأمون جمیع علمای عهد خود را از جمله ادیان از گبر و یهود و ترسا و مسلمان و متکلمان و مناظران حاضر ساخت از آن حضرت سؤالات کردند جواب همه را آنچنان فرمود که همه اقرار کردند به فضل و علم و او و قصور علم خود. و «محمد بن اسحاق بن موسی بن جعفر علیه السلام» از پدرش روایت کرد که: موسی بن جعفر پسران خویش را جمع ساخت و فرمود: برادر شما علی رضا علیه السلام، عالم آل محمد است، از او بپرسید از هر چه شما را مشکل بود و هر چه گوید، شما آن را نگاه دارید که پدرم جعفر بن محمد بارها مرا گفته است که: عالم آل محمد در صلب توست و کاشکی او را دریافتمی که او همنام امیرالمؤمنین علی علیه السلام است....

در باب زیارت حضرت رضا علیه السلام اخبار و آثار واقع است و در فصل الخطاب مذکور است:

عن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم انه قال: «ستدفن بضعة منّی بأرض خراسان ما زارها مکروب الا نفس الله تعالی کربته و لا مذنب الا غفر الله تعالی ذنوبه» و عن الرضا علیه السلام انه قال: «من شدّ رحله الی زیارتی استیجب دعائه و غفرت ذنوبه و من زارنی فی تلک البقعة کان کمن زار رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم و کتب الله تعالی له ثواب الف حجة مبرورة و الف عمرة مبرورة و کنت أنا و آبائی شفعاء یوم القیامة و هذه البقعة روضة من ریاض الجنة و مختلف الملائکه لایزال فوج ینزل من السماء و فوج یصعد الی ان ینفخ فی الصور.

وعن الرضا علیه السلام: «من زارنی عارفاً بحقی غفر الله تعالی ما تقدم من ذنبه و ما تأخر». و عنه علیه السلام: «من زارنی فی غربتی کان معی فی درجتی یوم القیامة مغفوراً له» و عن بن محمد بن الرضا النقی الهادی علیه السلام انه قال: «من زار الرضا فاصابه فی طریقه قطرة من السماء حرم الله تعالی جسده علی النار».

وعنه علیه السلام انه قال: «من کانت له الی الله عزوجل حاجة فلیزر قبر جدی الرضا علیه السلام و هو علی غسل و لیصل عند رأسه، رکعتین و لیسأل الله تعالی

ص:267

حاجته، فانه یستجاب له ما لم یسأل فی مآثم أو قطیعة رحم. و ان موضع قبره لبقعة من بقاع الجنة لا یزورها مؤمن الا اعتقه الله من النار و احله دار القرار».

این کربلایی پس از نقل زیارت جامعه از امام رضا علیه السلام که با آن می توان هر یک از ائمه هدی را زیارت کرد و در روضه رضوان هر یک از حضرات آن را خواند، زیارت نامه مخصوص به حضرت رضا را نیز تیمناً و تبرکاً نوشته، در پایان تذکر داده است که:

مخفی نماند که ولایت، علم باطن است و وراثت علم و ظاهر و امامت و علم باطن و ظاهر وصایت حفظ سلسله باطن و خلافت حفظ سلسله ظاهر و به حضرات ائمه معصومین علیهم السلام جمیع این مراتب به کمال و تمام از حضرت رسول و سایر آباء و اجداد عظام کرام ایصال و اتصال یافته و از هر یک از ایشان این مراتب به یکی از اولاد امجاد رسیده و او را امام و وصی و وارث و خلیفه گویند.(1)

امام و وارثان واقعی رسول خدا صلی الله علیه و آله اهل بیت عصمت و طهارت هستند و هر کس که رو در روی آنها قرار گیرد بر باطل است. ابوحنیفه با بهره گیری از واژه های امامت و امام مبارزه علیه امام جائر را همانند شیعه واجب می داند؛ علاوه بر این ابوحنیفه امامت و خلافت را حق فرزندان امام علی علیه السلام از بطن فاطمه سلام الله علیها می دانست و عقیده داشت که خلفای معاصر او خلافت را غصب و در حق اهل بیت علیهم السلام ظلم کرده اند.(2) از آنجا که بزرگ ترین فرقه اهل سنت در ایران هم اکنون حنفی مذهب هستند مقداری بیشتر درباره صحبت می کنیم.

با شنیدن حکم مسئله ای در باب ارث از امام صادق علیه السلام، از نظر خود بر می گردد و به فرموده امام علیه السلام گردن می نهد.(1)

شیخ طوسی قدس سره همین ماجرا را این گونه روایت نموده است:

معاویه بن عمار می گوید من به ابوحنیفه گفتم که حکم مسئله را از امام صادق علیه السلام پرسیدم و ایشان چنین جواب دادند. ابوحنیفه گفت: «قسم به خدا سخن او سخن توست» و نظر امام صادق علیه السلام را پذیرفت و به اصحاب خود نیز آن را اعلام نمود. من جهت کاری در جلسه ابوحنیفه نشستم و شنیدم که اصحاب وی درخصوص فرموده امام صادق علیه السلام با هم صحبت کردند. برخی اصحاب ابوحنیفه از نظریه پیشین ابوحنیفه سخن می گفتند و آنان که تغییر نظر ابوحنیفه را شنیده بودند، [کسانی را که از نظریه نخستین ابوحنیفه می گفتند] تخلیه می کردند.(2)

در روایت مفصل دیگری که گفت و گویی بین ابوحنیفه و امام صادق علیه السلام را گزارش می کند آمده است که پس از پایان گفت و گو، ابوحنیفه در مورد اهل بیت علیهم السلام و امام صادق علیه السلام گفت: «الله اعلم حیث یجعل رسالته».(3)

شیخ صدوق نقل می کند که ابوحنیفه می گفت: «لو لا جعفر بن محمد علیه السلام ما علم الناس مناسک حجّهم».(4)

روایاتی که ذیل عناوین نقل فضایل یا اعتماد به روایات اهل بیت علیهم السلام آمده و برخی روایات دیگر، همگی دال بر این است که ابوحنیفه اهل بیت علیهم السلام را به عنوان مرجع در مسائل علمی و دینی قبول داشته و همواره به ایشان مراجعه می نموده و سؤالات خود را از ایشان می پرسیده است.

نکته دیگر اینکه در بسیاری از این روایات، ابوحنیفه با تعبیر «یابن رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم» امام صادق علیه السلام را مخاطب قرار می دهد که خود نمایانگر اعتقاد

ص:269

ابوحنیفه به جایگاه ویژه اهل بیت علیه السلام و امام صادق علیه السلام و نشان دهنده احترام و ادب وی به ایشان است.

به هر دو جریان را جمع کند. به لحاظ نظری، می شد از دیدگاه او پذیرش خلافت خلفای راشده و حسن ظن به ایشان و مرجعیت و حب اهل بیت علیه السلام را جمع نمود. از منظر اجتماعی نیز ابوحنیفه می خواست ضمن حفظ روابط با اهل بیت علیهم السلام و اقرار به برتری ایشان هم در بعد علمی و فرهنگی و هم در عرصه سیاسی، از بدگویی به خلفای راشدین جلوگیری نماید تا زمینه تنش بین شیعه و اهل سنت را از میان بردارد.

رویکرد عقل گرایانه ابوحنیفه و اتکای او به رأی و قیاس در استنباطات فقهی، به قدر کافی وی را مورد خشم و تنفر اهل حدیث قرار داده بود. اگر وی در تشیع خود و روابط با اهل بیت علیهم السلام و شیعیان نیز جانب احتیاط را نگه نمی داشت، جایگاه خود بین اهل سنت را به کلی از دست می داد و این امر برای ابوحنیفه، همانند بسیاری از علمای مصلحت جو، پذیرفتنی نمی نمود. رویکرد دیگر ابوحنیفه به تشیع آن بود که وی تلاش می نمود تا نگرش شیعیان را به دو خلیفه اول تغییر دهد و از سب آنان به وسیله برخی شیعیان غالی، جلوگیری نماید.

حنفیان کلامی و عدل گرا، زمینه اختلاف کمتری با مکتب اهل بیت علیهم السلام و تشیع دارند و مشترکات بسیاری بین آنان و تشیع وجود دارد. حنفیان ماتریدی نیز بسیاری از فضایل اهل بیت علیهم السلام را می پذیرند.(1) با این حال، اینان از موضع ابوحنیفه به اهل بیت علیهم السلام و تشیع دور شده اند و روابطشان با شیعیان در برخی از برهه های تاریخی تنش آلود بوده است.

نزدیک ترین دسته از میان حنفیان به تشیع و اهل بیت علیهم السلام، حنفیان دوازده امامی و اهل تصوف اند. سنیان دوازده امامی به افرادی اطلاق می شوند که ضمن پذیرش خلافت خلفای راشده؛ دوازده امام شیعه را نیز به نحوی قبول دارند و به اهل بیت علیهم السلام عشق می ورزند. این نوع گرایش در میان صوفیان سنی از مذاهب گوناگون رایج است و بیشتر در قرن نهم و دهم هجری به چشم می خورد. ایشان برخی اعتقادات شیعه مثل تبری، رجعت بداء را قبول ندارند، اما فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام را بسیار نقل می کنند و امامت دوازده امام علیهم السلام را به علاوه خلفا و صحابه قبول دارند. آنان امامت دوازده امام علیهم السلام را نیز به عنوان اقطاب بزرگ صوفیه و رهبران روحانی می پذیرند و رهبری سیاسی را دون شأن ائمه علیهم السلام می دانند. همچنین به امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هم اعتقاد دارند و همانند امامیه معتقدند که وی مهدی، فرزند امام حسن عسکری علیه السلام، است. البته عده ای از ایشان گفته اند که وی وفات نموده است و بسیاری هم به زنده بودن آن حضرت معتقدند.(2)

ص:273

از میان حنفیان دوازده امامی و صوفی می توان به افرادی صاحب نام و عارفان نامی ذیل اشاره نمود: مولانا جلال الدین بلخی، عطار نیشابوری حکیم سنایی غزنوی، ملا حسین واعظ کاشفی، خواجه محمد پارسا، فضل الله بن روزبهان خنجی، عبدالرحمن جامی، ابوالمؤید خوارزمی، حافظ حسین کربلایی تبریزی، قاضی عمده ساوه ای حنفی، عبدالواسع باخزی، حنفی قندوزی، عفیف الدین طائفی حنفی، قادر بخش بن حسن علی حنفی، مولوی عبدالعزیز بن شاه ولی الله دهلوی.

خلاصه اینکه با گذر زمان عواملی باعث دوری برخی حنفیان از اهل بیت علیهم السلام و تشیع شد که می توان عوامل زیر را از آنها دانست:

1. افول حنفیان کلامی و عدل گرا و گسترش مکتب حنفی اهل سنت و جماعت؛

2. نفوذ بخاری و صحیح او در میان حنفیان؛

3. نزاع سیاسی عثمانی ها و صفویان؛

4. نفوذ وهابیت و سلفیه در میان حنفیان که در این مختصر مقام شرح همه این عوامل وجود ندارد.(1)

آری ولایت و حب علی علیه السلام و خاندان آن حضرت خاص عده محدودی نیست، گرچه پرداختن به این موضوع در این نوشتار نمی گنجد.

دین می داند و عهد امامت را از سزاوارترین عهدها برای وفا و فراگیرترین پیمان ها از جهت نفع مردم معرفی می نماید:

«و احق النعم بالشکر واعمّها نفعاً للخلق و اخصها درجه عند الحق نعمة النبوة و احقّ العهود بالوفاء و اعمها نفعاً للخلق و اخصها درجة عند الحق عهد الامامة».(1)

وی آنچنان بر مسئله امامت و وصایت تأکید و اصرار دارد که مانند یک شیعه متعصب، منافق در امامت را کافر می نامد و با اشاره به یک روایت پیامبر صلی الله علیه و آله در مقام و منزلت علی علیه السلام، آن حضرت را به جا آورندۀ وظیفه ای می داند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر عهده داشت. او بر این باور است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله باید با کفار و منافقین، هم جهاد با حجت و دلیل کند و هم جهاد با سیف، اما پیامبر با کفار، جهاد با حجت و سیف کرد، ولی نسبت به منافقین تنها به جهاد با حجت اکتفا کرد و جهاد با سیف را ترک نمود. به همین جهت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «علی قضا کننده دین من است» و از این رو علی علیه السلام نیز دین پیامبر را ادا کرد و با مارقین و قاسطین و ناکثین جهاد کرد. صریح عبارت شهرستانی در این باره چنین است:

«و اما تبدل الدور فان المنافق فی دور النبوة لا یبقی منافقاً دور الوصایة الامة، بل یحکم علیه ببعض احکام الکفر فان الکون الاول علی المشابهه. المسلم فیجری علیه احکام المباینه و هو الکفر، و عن هذا قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم: فیکم من یقاتل علی تاویله کما قاتلت علی تنزیله، الا و هو خاصف (وهو یخصف) النعل.

وماقیل فی تفسیر قوله جاهِدِ الْکُفّارَ وَ الْمُنافِقِینَ بان جهاد الکفار بالسیف و المنافقین بالحجه فصحیح و ان کان یجاهد هما بالحجه و البرهان اولاً، ثم خص الکفار بالسیف و ما شهر السیف علی المنافقین، لانهم بعد فی ستر التقیه بالکلمه و الاستظلال بالدین والاسلام، لکن المحققین قالوا ان التکلیف کان متوجهاً علیه بالجهادین جمیعاً سیفاً و حجه، فقضی احد القرضین و الدینین وبقی علیه الدین الثانی، فقال: علی قاضی دینی فقضی دینه و ابرا ذمته عن عهده التکلیف، و ذلک قوله فیکم من یقاتل علی

ص:275

تأویله کما قاتلت علی تنزیله و قوله ایضاً انک تقاتل الناکثین و القاسطین و المارقین، و ذلک قوله و انت قاتلهم یاعلی فاذا ادرکتهم فاقتلهم».(1)

از نگاه شهرستانی امامت و وصایت مانند نبوت است؛ چنانکه اگر کسی به پیامبر ایمان نیاورد و او را تصدیق ننماید از زمره کافران خواهد شد، پس کسی هم که به وصی او ایمان نیاورد و به شریعت او اقرار ننماید کافر است:

«و سرّ آخرکما ان من اقرّ بالتوحید ولم یقرّ بالنبوه، اعنی من قال: لا اله الا الله و لم یقل: محمد رسول الله فقد ارتد علی عقبه کافراً و لم ینفعه اقراره بالتوحید کذلک من اقرّ بالنبوه و قال محمد رسول الله و لم یقر بشعریته و وصیته بعده فقد ارتد علی عقبه کافراً...».(2)

در جای جای تفسیر «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» با عنوان «الاسرار» آیات قرآن بر مسئله امامت و وصایت منطبق شده است. نویسنده در سرّ دیگری از اسرار آیات قرآن مسئله امامت را از عهود الهی می خواند و منکر آن را منافق می نامد:

«فمن عرف نعمه الله ثم انکرها و کفرها فهو کافر، ومن نقض عهد الله من بعد میثاقه و قطع ما امر الله به ان یوصل فهو منافق».(3)

به باور شهرستانی، امامت، حق حضرت علی علیه السلام بود و قدرت مداران آن حضرت را از رسیدن به حق الهی خود باز داشتند.

فقد احصر رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم عن العمره کما أحصر علی رضی الله عن الامامه و لذلک کل من کان یرید مناجاة الرسول صلی الله علیه و آله وسلم وجب علیه ان یقدم بین یدی نجواه صدقه، فلا عمل بهذه الآیة إلا امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه، حیث تصدّق بعشره دراهم علی عشرة مناجیات.(4)

ص:276

نویسنده مفاتیح الاسرار، آیات شریفه: اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً 1 و وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ 2 را در شأن و منزلت علی علیه السلام می نمایاند.(1)

او همچنین مخاطب آیه شریفه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِینَ 4 را علی علیه السلام می داند و ایشان را امام ائمه در صبر و نماز معرفی می کند:

قال الصابرون علی البلاء الشاکرون للنعماء: ان امام الائمه فی الصبر و الصلواة امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه، حیث قال ان للمحن نهایات و لها غایات، فشان المؤمن ان یصبر و یستغفر حتی ینقضی ایامها، ولقد کان علیه السلام مقبلاً علی شأنه، راضیاً بزمانه، صابراً علی ما یصیبه من المحن، مشغولاً بالعبادة علی ما تنوبه من الفتن، و کان المخاطب یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ هو، و لقد قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم کل ما ورد فی القرآن یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا فعلیّ رأسه بل والله هو الوافی بموجب الخطاب و هو الخارج عن التکلیف التی تضمنه الخطاب، فمن ادّی ما کلّف کان هو المعنی بالخطاب.(2)

این باورها و اعتقادات شهرستانی در اولین اثر او «الملل والنحل» نیز ریشه دارد. او پس از آوردن ماجرای جنگ صفین و جمل در زمان حکومت علی علیه السلام می نویسد:

«و بالجمله علی رضی الله مع الحق و الحق معه».(3)

ص:277

پایان سخن اینکه، مفسرین اهل سنت در تفاسیر خود مطالب بسیاری را بیان نموده اند که می توان آنها را از جلوه های ولایت نامید که پوینده محترم را به فصل آخر رهنمون می شویم و به همین مقدار بسنده می نماییم.

در قرآن کریم آیات بسیاری است که به صراحت و گاه به صورت ظاهر بر امامت اهل بیت عصمت و طهارت اشاره دارد. که از آنها به «آیه ولایت» یاد می کنیم. در مباحث قبل برخی از این آیات را بیان نمودیم (آیه تطهیر، مودت و...). این آیات در عین حال که مقام امام و ولایت را اثبات می کند، ویژگی های منحصر به فرد امام را نیز معرفی می کند که بر هر پژوهشگر منصفی است که در آنها تأمل کند و همتایی عترت بر گسترده قرآن را دریابد و بداند هر آنچه برای قرآن سزاست چون دوام، عدم کهنگی، مصون و معصوم بودن، همه آنها به طور تمام و کمال بر امام هم رواست.

آنچه در این آیه نمود بیشتری دارد نزول آیه درباره علی علیه السلام است. گرچه عده ای تلاش نموده اند تا با فضیلت سازی برای عده ای دیگر این فضیلت را کمرنگ نمایند، اما نور خداوند همیشه می تابد و خاموش ناشدنی است. از این رو ابتدا شأن نزول آیه را از زبان علمای اهل سنت بیان می کنیم و سپس مسائل را در ذیل آن بیشتر می کنیم.

سید بحرانی نیز نزول آیه را درباره علی علیه السلام به 24 طریق از اهل سنت و 19 طریق از شیعه روایت کرده است که هر طریق متفاوت با دیگری است.(1)

سید بن طاووس پس از نقل چند آیه که درباره علی علیه السلام نازل شده به نقل از کتاب «تأویل ما انزل من القرآن الکریم فی النبی صلی الله علیه و آله وسلم» تألیف ابن حجام ابی عبدالله محمد بن عباس بن علی بن مروان جحام می نویسد:

با وجود اینکه آیه إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ درباره مولا علی علیه السلام مشهور است، از آن جهت آن را آوردم که صاحب کتاب یاد شده، آن را با افزودنی هایی از آنچه ما می دانستیم روایت کرده است؛ به این گونه که آن را از 90 طریق با اسانیدی که همه یا بیشتر متصل هستند، از رجال مخالفان اهل بیت علیهم السلام عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، زبیر بن عوام، عبدالرحمن بن عوف، سعدبن ابی وقاص، طلحه بن عبدالله، عبدالله بن عباس، ابو رافع غلام رسول الله، جابر عبدالله بن انصاری، ابوذر، خلیل بن مره، علی بن الحسین علیه السلام، ابو جعفر محمد بن علی علیه السلام، جعفر بن محمد علیه السلام، ابو هاشم عبدالله بن محمد بن حنیفه، مجاهد بن جبیر مکی، محمد بن اسدی، عطاء بن سائب و عبدالرزاق. اینکه گفته است 90 طریق به این دلیل است که هر یک از این احادیث، متفاوت با دیگری است.(2)

ابن شهر آشوب می نویسد:

ثعلبی، ماوردی، قشیری، قزوینی، رازی، نیشابوری، فلکی، طوسی و طبری در تفاسیر خود نزول آیه را درباره علی علیه السلام از سدی، مجاهد، حسن، اعمش، عتبه بن ابی حکیم، غالب بن عبدالله، قیش بن ربیع، عبایه ربعی، عبیدالله بن عباس و ابی ذر غفاری نقل کرده اند.(3)

ص:280

آلوسی نیز می گوید:

غالب الأخباریین علی انها نزلت فی علی کرم الله وجهه، فقد اخرج الحاکم. و ابن مردویه. و غیرهما عن ابن عباس رضی الله تعالی عنهما باسناد متصل قال: «اقبل ابن سلام ونفر من قومه آمنوا بالنبی صلی الله تعالی علیه و سلم فقالوا: یا رسول الله ان منازلنا بعیده و لیس لنا مجلس و لا متحدث دون هذا المجلس و ان قومنا لما راونا آمنا بالله تعالی و رسوله صلی الله تعالی و علیه وسلم وصدقنا رفضونا وآلوا علی نفوسهم ان لا یجالسونا و لا یناکحونا و لا یکلمونا فشق ذلک علینا، فقال لهم النبی صلی الله علیه وسلم: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ ، ثم انه صلی الله تعالی علیه وسلم خرج الی المسجد و الناس بین قائم و راکع فبصر بسائل، فقال: هل اعطاک احد شیئاً؟ فقال: نعم خاتم من فضته، فقال: من اعطاکه؟ فقال: ذلک القائم، و أوما الی علی کرم الله تعالی وجهه، فقال النبی صلی الله تعالی علیه وسلم: علی ای حال اعطاک؟ فقال: و هو راکع، فکبر النبی صلی الله تعالی علیه وسلم ثم تلا هذه الآیة» فانشاء رضی الله تعالی یقول:

ابا حسن تفدیک نفسی و مهجتی

وکل بطی فی الهدی و مسارع

ایذهب مدحیک المحبر ضائعاً

وما المدح فی جنب الإله بضائع

فانت الذی اعطیت اذا کنت راکعاً

زکاه فدتک النفس یا خیرراکع

فانزل فیک الله خیر ولایه

واثبتها اثنا کتاب الشرائع(1)

ص:281

آلوسی پس از نقل خاتم بخشی حضرت علی علیه السلام به شعر حسان استناد می کند که ترجمه دو بیت آخر آن چنین است:

تو همان کسی هستی که هنگام رکوع انفاق نمودی جان به فدایت ای بهترین رکوع کننده پس در مورد تو بهترین روایت نازل شد و در لابه لای کتاب قرآن ثابت شده است.

او پس از نقل این اشعار، گرچه «ولی» را به معنی ناصر(1) می گیرد، اما بیانی دارد که جای تأمل است:

بر معظم محدثین روشن است که در شأن علی کرم الله وجهه نازل شده است بسیاری از صوفیه (قدس الله اسرارهم) با استدلال به این آیه اشاره به خلافت بلافصل علی علیه السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می کنند، اما مراد آنها از خلافت، خلافت باطنی است، همان خلافت ارشاد و تربیت و یاری، و تصرف روحانی، نه خلافت ظاهری که اقامه حدود ظاهری، تجهیز سپاه و... است، زیرا خلافت ظاهری در نگاه آنها همان نظر اهل سنت است. و فرق بین خلافت ظاهری و باطنی مثل فرق بین پوست و مغز است پس خلافت باطنی مغز و اصل خلافت ظاهری است و به وسیله آن از حقیقت اسلام دفاع می شود و با خلافت ظاهری از صورت اسلام محافظت می شود. خلافت باطنی همان مرتبه قطب در هر زمان است و گاهی با خلافت ظاهری جمع می شود؛ زمانی که علی کرم الله وجهه خلافت ظاهری هم داشت، و همچنانکه در مهدی (عج) جمع می شود.

خلافت و نبوت برادران رضاعی اند و سخن رسول الله که می فرماید: من و علی از نور واحد خلق شده ایم، اشاره به همین دارد و این خلافت باطنی در علی کرم الله تعالی وجهه به نحو اتم وجود دارد.(2)

آلوسی در ادامه روایات خلافت علی علیه السلام را حمل بر خلافت باطنی و خلافت (سه خلیفه) را حمل بر خلافت ظاهری می کند.(3)

ص:282

ثعالبی یکی دیگر از علمای اهل سنت می گوید:

«اتفق ان علی بن ابی طالب رضی الله عنه اعطی خاتمه و هو راکع؛(1) این مورد اتفاق همه است که علی علیه السلام هنگام رکوع انگشتری خویش را بخشید».

البته سپس روایتی از سدّی نقل می کند مبنی بر اینکه «ان اتفق ذلک لعلی فالآیه عامة فی جمیع المؤمنین» و این، همان سیاست تشریک در فضیلت است.

واحدی در «اسباب النزول» به دو طریق، طبری درتفسیر خود «جامع البیان عن تأویل آی القرآن» به سه طریق، ابن کثیر با شش طریق و سیوطی درتفسیر خود «الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور» با حدود بیست طریق و همچنین در لباب النقول، نزول آیه را درباره علی علیه السلام ذکر کرده اند و به مناسبت، قصه اعطای خاتم را نقل می کنند.(2)

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می نویسد:

ائمه تفسیر روایی (تفسیر مأثور) مانند: احمد، نسائی، طبری، طبرانی، عبد بن حمید و دیگر حفاظ و ائمه حدیث، بدون هیچ گونه ردی، بر نقل آن اتفاق کرده اند و متکلمان نیز صدور روایت را پذیرفته اند و فقها آن را در مسئله انجام عمل زیاد در

ص:283

باب نماز در مسئله اینکه «آیا صدقه تطوع، زکات نامیده می شود یا خیر» نقل کرده اند.(1)

انما، نشانگر حصر به طریق اصالت است و ولایت رسول و مؤمنین بالتبع. از طرفی «ولی» را مفرد آورده و «انما اولیاءکم» نفرموده است. به این ترتیب پس از خدای متعال ولایت از آن رسول و مؤمنان است، اما آیا همه مؤمنان از ولایت برخوردارند یا تنها برخی از آنان؟ یعنی مؤمنانی که موصوف به وصف اَلَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ هستند، دارای ولایت می باشند.

اَلَّذِینَ یُقِیمُونَ یا بدل از «الذین آمنوا» یا مدح آنان است. همچنین وَ هُمْ راکِعُونَ حالت آنان را هنگام اقامه نماز و پرداخت زکات نشان می دهد.

زمخشری دو تفسیر برای آن ذکر کرده است:

«اول آن که مراد از رکوع، حالت خشوع و تواضع آنان برای خدا، در هنگام عمل است و دوم آنکه مراد پرداخت زکات در حالت رکوع نماز است.»

او در ادامه می نویسد:

گفته شده، آیه در شأن علی علیه السلام نازل شده است، ایشان در حال رکوع نماز جماعت بودند که سائلی درخواست خود را مطرح کرد و ایشان انگشتر خود را به او بخشید و این کار را به گونه ای انجام داد که موجب بطلان نماز نگردد.

زمخشری در ادامه به شبهه ای که ممکن است، بر این سبب نزول وارد شود اشاره می کند و سپس آن را پاسخ می دهد.

اگر اشکال کنند، چگونه مصداق این آیه علی علیه السلام است، در حالی که لفظ جمع (الذین) در آن آمده است، پاسخ می دهیم این گونه بیان شده تا مردم را به چنین عملی ترغیب کند تا آنان نیز ثوابی همانند او ببرند. همچنین این آیه، مؤمنان را متنبه می سازد که باید آن چنان به احسان و توجه به فقرا حریص باشند که هرگاه بر آنان واجب شد، آن را انجام دهند و حتی هنگام نماز آن را به تأخیر نیندازند و خود را به این حد کمالات از کلمات اخلاقی برسانند.(2)

ص:284

در کتاب «الجمع بین الصحاح السته» از جزء سوم در تفسیر سوره مائده در ذیل آیه: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ... از صحیح نسائی از ابن سلام چنین نقل شده:

خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدم و عرض کردم قوم ما به خاطر اینکه خدا و رسولش را تصدیق کرده ایم ما را دشمن می دارند و قسم یاد کرده اند، با ما صحبت نکنند. همان موقع خداوند آیه: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا... را نازل فرمود. سپس بلال برای نماز ظهر اذان گفت و مردم برای نماز آماده شدند. بعضی در حال رکوع و بعضی در حال سجده بودند که ناگهان سائلی آمد و علی علیه السلام در حالی که در رکوع بود انگشتر خود را به سائل بخشید. سائل جریان را به پیامبر خبر داد. پیامبر برای ما آیه إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ... تا الغالبون را قرائت کرد.(1)

اصل روایت چنین است:

روایة النسائی هی - کما فی جامع الاصول عن رزین، و هو صاحب الجمع بین الصحاح السته -: «عبدالله بن سلام - رضی الله عنه - قال: اتیت رسول صلی الله علیه و آله وسلم و رهط من قومی، فقلنا: ان قومنا حادونا، لما صدقنا الله. و رسوله، و اقسموا لا یکلمونا، فانزل الله تعالی: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا ثم اذّن بلال لصلاة الظهر، فقام الناس یصلون، فمن بین ساجد و راکع، اذا سائل یسأل، فاعطاه علی خاتمه و هو راکع. فأخبر السائل رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم - فقرأ علینا رسول الله صلی الله علیه واله وسلم: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ * وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ اخرجه رزین.

ص:285

منظور از «رزین»، رزین بن معاویه العبدری است که در وصف او گفته شده:

«امام المحدث الشهیر» و «رزین» هو: رزین بن معاویه العبدری، المتوفی سنته 535 کما فی سیر اعلام النبلاء و قد وصفه: «الامام المحدث الشهیر».(1)

ابن کثیر می گوید:

حدثنا ابو سعید الاشج؛ حدثنا الفضل بن دکین ابو نعیم الاحول حدثنا موسی بن قیس الحضرمی، عن سلمة بن کهیل، قال: تصدیق علیّ بخاتمه و هو راکع، فنزلت إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ.2

ابن کثیر گرچه در سند برخی از احادیث اشکال وارد می سازد، ولی در سند برخی که تعداد آنها هم بسیار است می گوید: «هذا اسناد لا یقدح به».(2)

درنگی در سند این حدیث

1. عبدالرحمن بن ابی حاتم، غنی عن التعریف؛(3) عبدالرحمن بی نیاز از تعریف است.

2. و ابو سعید الاشج هو: عبدالله بن سعید الکندی، ثقة، من رجال الصحاح السته؛(4) ابوسعید ثقه و از رجال صحاح سته است.

3. و الفضل بن دکین من رجالها کذلک و هو ثقة ثبت من کبار شیوخ البخاری؛ فضل بن دکین ثقه، ثبت و از بزرگان رجال بخاری است.(5)

4. و موسی بن قیس الحضری قال الحافظ: «یلقّب: عصفور الجنة، صدوق، رمی بالتشیع».(6)

ص:286

5. و سلمه بن کهیل ثقة من رجال الصحاح السته.(1)

از جمله روایاتی که ابن کثیر در صحت آن، طعن وارد نموده، این حدیث است:

روی ابن مردویه، من طریق سفیان الثوری، عن ابی سنان، عن الضحاک، عن ابن عباس، قال: کان علی بن ابی طالب قائماً یصلی، فمر سائل و هو راکع، فاعطاه خاتمه، فنزلت إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ الآیه.(2)

ابن کثیر می گوید:

«الضحاک لم یلق ابن عباس؛ ضحاک ابن عباس را ندیده است».

نقد دیدگاه ابن کثیر

گرچه عده ای گفته اند ضحاک ابن عباس را ندیده است، ولی در سه کتاب از صحاح اهل سنت از او حدیث نقل شده است.(3)

صاحب تهذیب الکمال می گوید:

گرچه روایت او از ابن عباس مرسل است، اما واسطه مشخص است. از شعبه روایت شده که عبدالملک بن سیره به من گفت: «الضحاک لم یلق ابن عباس، انما لقی سعید بن جبیر بالری، فأخذ عنه التفسیر؛(4) ضحاک سعید بن جبیر را ملاقات نموده و تفسیر را از او گرفته است».

پس روایات او در تفسیر از ابن عباس «مسند» است و مرسل نیست، زیرا تمامی آنها به واسطه سعید بن جبیراست و همگان بر تصدیق و توثیق او اتفاق نظر دارند.

ضحاک، واسطه را برای حفظ جان سعید بن جبیر و خودش نقل نکرده است، زیرا سعید بن جبیر از سوی مأموران ثقفی تحت تعقیب بود. با این وجود، ضحاک او را در ری ملاقات کرد و احادیثش را منتشر ساخت.

ص:287

ابن سنان نیز که از ضحاک روایت کرده از کسانی است که به شهر ری گریخت،(1) زیرا او نیز تحت تعقیب بود و ممکن است اسقاط اسم سعید بن جبیر از ناحیه او باشد.

از طرفی بر فرض پذیرش نظر ابن کثیر، این احادیث با احادیث بسیار دیگری که سند آنها صحیح است، تقویت می شود؛ همچنانکه عده بسیاری بر آن اعتراف نموده اند که به آنها اشاره خواهیم کرد.

علاوه بر این اتفاق نظرها، ثبت جریان اعطای خاتم و پرداخت زکات، در دیوان و در اشعار شاعران نامی صدر اسلام، خود گواه دیگری بر درستی این حدیث و پیشینه تاریخی آن در میان امت اسلام است. از جمله این شاعران، «حسان بن ثابت» را می توان نام برد که شعر خود را پس از نزول آیه و بدون فاصله زمانی سروده است.

سیوطی ذیل این آیه روایات بسیاری نقل می کند که در شأن علی علیه السلام است؛ از آن جمله:

1. اخرج ابن جریر و ابن ابی حاتم عن عطیه بن سعد قال: نزلت فی عبادة بن الصامت إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا .

2. واخرج الخطیب فی المتفق عن ابی عباس قال: «تصدیق علی بخاتمه و هو راکع، فقال النبی صلی الله علیه وآله وسلم. للسائل «من اعطاک هذا الخاتم؟ قال: ذاک الراکع، فانزل الله إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ ».

3. و اخرج عبدالرزاق و عبد بن حمید و ابن جریر و ابوالشیخ و ابن مردویه عن ابی عباس فی قوله إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ... الآیه. قال: نزلت فی علی بن ابی طالب.

4. و اخرج الطبرانی فی الاوسط و ابن مردویه عن عمار بن یاسر قال: «وقف بعلی سائل و هو راکع فی صلاة تطوع، فنزع خاتمه فاعطاه السائل رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فاعلمه ذلک، فنزلت علی النبی صلی الله علیه وآله وسلم هذه الآیة إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ فقرأ رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم علی اصحابه، ثم قال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه».

ص:288

5. و اخرج ابوالشیخ و ابن مردویه عن علی بن ابی طالب قال: «نزلت هذه الآیة علی رسول اله صلی الله علیه وآله وسلم فی بیته إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ الی آخر الآیة. فخرج رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فدخل المسجد، جاء و الناس یصلون بین راکع و ساجد و قائم یصلی، فاذا سائل فقال: یا سائل، هل اعطاک احد شیئاً قال: لا، الا ذاک الراکع لعلی بن ابی طالب اعطانی خاتمه».

6. و اخرج ابن ابی حاتم و ابو الشیخ و ابن عساکر عن سلمه بن کهیل قال: تصدیق علی بخاتمه و هو راکع، فنزلت إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ الآیه.

7. و اخرج ابن جریر عن مجاهد فی قوله إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ... الآیه. نزلت فی علی بن ابی طالب، تصدیق و هو راکع.

8. و اخرج ابن جریر عن السدی و عتبه بن حکیم مثله.

9. و اخرج ابن مردویه من طریق الکلبی عن ابی صالح عن ابی عباس قال: أتی عبدالله بن سلام و رهط معه من اهل الکتاب نبی الله صلی الله علیه وآله وسلم عند الظهر، فقالوا: یا رسول الله، ان بیوتنا قاصیه لا نجد من یجالسنا یخالطنا دون هذا المسجد، و ان قومنا لما رأونا قد صدقنا الله و رسوله و ترکنا دینهم اظهروا العداوة واقسموا ان لا یخالطونا و لا یواکلونا، فشق ذلک علینا، فبینا هم یشکون ذلک الی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم، اذ نزلت هذه الآیة علی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ ونودی بالصلاة صلاة الظهر، خرج رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فقال: اعطای احد شیئاً قال نعم، قال: من؟ قال ذالک الرجل القائم. قال علی ای حال اعطاکه؟ قال و هو راکع؟ قال و ذلک علی بن ابی طالب، فکبّر رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم عند ذلک و هو یتول وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ.1

ص:289

فخر رازی هم روایت را این گونه می آورد:

وروی عن ابی ذر رضی الله عنه قال: صلیت مع رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یوماً صلاة الظهر فسأل سائل فی المسجد فلم یعطه أحد، فرفع السائل یده الی السماء و قال: اللهم اشهد انی سألت فی مسجد الرسول صلی الله علیه وآله وسلم فما أعطانی احد شیئاً و علی علیه السلام کان راکعا فأوما الیه بخنصره الیمنی - و کان فیها خاتم - فاقبل السائل حتی أخذ الخاتم بمرأی النبی صلی الله علیه وآله وسلم فقال: اللهم ان اخی موسی علیه السلام سالک فقال: قالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی (الی قوله) وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی فانزلت قرانا ناطقا، سنشد عضدک باخیک نجعل لکما سلطانا، اللهم و أنا محمد، نبیک و صفیک فاشرح لی صدری و یسّرلی امری و اجعل لی وزیراً من اهلی علیاً اشدد به ظهری، قال ابوذر: فوالله ما أتمّ رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم هذه الکلمه حتی نزل جبریل فقال: یا محمد إقرأ: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ الی آخرها.(1)

جریان به نقل از ابوذر چنین است که روزی سائلی هنگام نماز ظهر از مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله گذشت و تقاضای کمک کرد. اما هیچ کس به او کمکی نکرد، پس دست هایش را به آسمان برد و گفت: خداوندا شاهد باش من در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله کمک خواستم، ولی کسی به من کمک نکرد. حضرت علی علیه السلام که در حال نماز بود به انگشتر خویش اشاره کرد و... سائل رفت تا در منظر رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار گرفت. ایشان فرمودند: خداوندا برادرم موسی از خدا خواست که سینه ام را گشاده و فراخ گردان و بازویم را به برادرم محکم گردان. خدایا من محمد، نبی و پیامبر تو هستم، پس سینه ام را فراخ و امرم را آسان گردان و علی را وزیر من از اهلم قرار ده که پشتم به او محکم شود. ابوذر گفت: قسم به خدا، دعای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تمام نشده بود که این آیه إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ نازل شد.

ص:290

طبری حدیث را از طریق عتبه بن حکم و مجاهد و سدی نقل می کند که مراد حضرت علی علیه السلام است.(1) گرچه حدیثی هم نقل می کند که مراد مؤمنین هستند، ولی علی علیه السلام کسی بود که به سائل انگشتر بخشید.

قرطبی پس از نقل حدیث درباره حضرت علی علیه السلام از دید آیات الاحکام به آن می نگرد و می گوید:

المسئلة الثانیة - و ذلک ان سائلا سأل فی مسجد رسول الله صلی الله علیه وسلم فلم یعطه احد شیئا و کان علی فی الصلاة فی الرکوع و فی یمینه خاتم، فأشار الی السائل (بیده) حتی أخذه قال الکیا الطبری: و هذا یدل علی ان العمل القلیل لا یبطل الصلاة؛ فان التصدق بالخاتم فی الرکوع عمل جاء به فی الصلاة و لم تبطل به الصلاة و قوله وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ یدل علی ان صدقة التطوع تسمی زکاة؛ فان علیاً تصدق بخاتمه فی الرکوع؛(2)

این عمل حضرت علی علیه السلام بر این دلالت می کند که فعل قلیل مبطل نماز نیست، زیرا صدقه دادن به خاتم در نماز انجام نشده است و نماز با آن باطل نمی شود و قول خداوند وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ دلالت بر این دارد که صدقه مستحبی هم زکات نامیده می شود.

او در ادامه می گوید:

احتمالاً نماز حضرت مستحبی بوده است، زیرا در نماز واجب این عمل مکروه است. «وقد یجوز ان یکون هذه صلاة التطوع و ذلک انه مکروه فی الفرض».

نکته قابل تأمل این است که غالب فقهای فریقین از این عمل حضرت، حکم فقهی، استنباط نموده اند که کار قلیل، نماز را باطل نمی کند و این نشان می دهد که عمل حضرت در اعطای خاتم بر همگان مسلّم است، زیرا در بحث احکام از احادیثی استفاده می شود که در سند آنها هیچ اشکالی نیست یا حداقل دواعی صحت آنها بسیار است.

ص:291

برخی از کسانی که آیه ولایت را درباره علی علیه السلام نقل نموده اند:

1. آلوسی، روح المعانی، (ج 6، ص 149 طبع المطبعه المنیریه، مصر) و غالب الاخباریین علی انها انزلت فی علی کرم الله وجهه.

2. شوکانی، فتح القدیر، ج 2، ص 50، طبع مصر.

3. ابن حیان، البحر المحیط، ج 3، ص 513، طبع مصر.

4. ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج 2، ص 71، طبع مصر.

5. واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص 148، طبع مصر، المطبعه المنیریه، 1315 (با اسناد متفاوت).

6. سیوطی؛ لباب النقول، ص 90، طبع الثانیه، مطبعه مصطفی الحبلی (از عمار یاسر) (این احادیث شواهدی هستند که برخی را تقویت می کند).

7. سبط ابن جوزی، التذکرة الخواص، ص 18، طبع النجف الاشرف.

8. ابن جریر طبری، جامع البیان، ج 6، ص 165، طبع مصر.

9. تفسیر خطیب بغدادی، ج 1، ص 475، طبع مصر.

10. علامه النسفی بر حاشیه، تفسیر خازن، ج 1، ص 484، طبع مصر.

11. قندوزی حنفی، ینابیع الموده، ج 1، ص 114، طبع بیروت.

12. جارالله زمخشری، الکشاف، ج 1، ص 347، طبع مصر مطبعه التجاریه الکبری.

13. ابن حجر العسقلانی، الکافی الشاف فی تخرج احادیث الکشاف، ص 56، طبع مصر، مطبعه التجاریه الکبری.

14. فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 12، ص 26، طبع مصر الجدید.

15. رشید رضا، تفسیر المنار، ج 6، ص 442، طبع مصر (ما رووا عن عده طرق...).

16. المولی النظام الدین النیسابوری، الاعرج فی تفسیر، المطبوع بهامش تفسیر الطبری، ج 6، ص 145، ط مصر.

17. ابوبکر احمد بن علی، احکام القرآن، ج 2، ص 543، طبع القاهره، الطبعه البهیه.

18. قرطبی، جامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 221، طبع مصر.

19. سیوطی، درالمنثور، ج 2، ص 293، الطبعه الاولی، مصر.

20. تفسیر ثعلبی، الکشف و البیان، ذیل آیه 55 مائده (روایت سدی و عتبه بن ابی الحکیم و...) که آیه منحصراً درباره علی علیه السلام نازل شده است.

ص:292

21. ابی نعیم الاصفهانی، ما نزل فی القرآن فی علی علیه السلام، به نقل از ابن بطریق، الخصائص، فصل 1، صص 35-43 (تحقیق محمد باقر محمودی، طهران، منشورات مطبه وزارة ارشاد الاسلامی، 1406 ق).

22. تفسیر محیی الدین عربی، ج 1، ص 334، ذیل آیه.

23. ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج 7، ص 372 ذیل فضائل امیرالمؤمنین (دارالکتب العلمیه، 1408 ق).

24. ابی جعفر الاسکافی، المعیار و الموازنه، ص 228 (تحقیق محمدباقر المحمودی، الطبه الاولی، 1402 ق.

25. ابن مغازلی، المناقب، صص 311-313، رقم 354-357.

26. حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج 1، صص 161-184، رقم 216-240.

27. بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 150، رقم 151.

28. محب الدین الطبری، الریاض النضره، ج 3-4، ص 106.

29. ذخائر العقبی، صص 88-102.

30. حموینی، فرائد السمطین، ج 1، صص 187-195، رقم 146-153، باب 39.

31. تفسیر بیضاوی، ج 1، ص 271.

32. مجمع الزوائد، ج 7، ص 17.

33. نورالابصار شبلنجی، ص 77.

34. منتخب کنز العمال، حاشیه مسند احمد، ج 5، ص 38.

35. قوشچی، شرح تجرید العقائد، ص 368 (انها نزلت باتفاق المفسرین فی حق علی بن ابیطالب).

36. ثعالبی، الجواهر الحسان، ج 1، ص 471، (اتفق ان علی بن ابیطالب...).

37. تفسیر تاج التراجم، اسفراینی، ج 2، ص 598.

38. مظهری، تفسیر المظهری، ج 3، ص 62.

39. ابن عطیه، المحرر الوجیز، ج 2، ص 208 (اتفق ان علیاً) و ج 2، ص 209.

40. ایسر التفاسیر (دارالفکر)، ج 1، ص 644.

41. وهبة الزحیلی، التفسیر المنیر، ج 6، ص 236 (دارالفکر) ذکرت روایات یقوی بعضها بعضاً انها نزلت فی علی بن ابیطالب.

ص:293

42. قاضی عضدالدین الایجی (756)(1) در کتاب، المواقف فی علم الکلام،(2) ص 405 و اجمع ائمه التفسیر ان المراد علی علیه السلام.

43. شریف جرجانی (3)(816) در شرح، المواقف فی علم الکلام، ج 8، ص 360 قد اجمع ائمة التفسیر علی ان المرد ب اَلَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ الی قوله تعالی وَ هُمْ راکِعُونَ علی علیه السلام فانه کان فی الصلاة رکعاً(4).

44. سعد الدین التفتازانی (793) در شرح المقاصد(5) می گوید:

نزلت باتفاق المفسرین فی علی بن ابیطالب رضی الله عنه حین أعطی السائل خاتمه و هو راکع فی صلاته (شرح المقاصد فی علم الکلام 5، ص 270.)

عباس می گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین فرمود، او نیز می گفت رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین فرمود...

ابن عباس رو بدان مرد کرده، گفت: سوگند به خدا تو که هستی؟ مرد، دستار از چهره گشود و گفت: هر کس مرا شناخته که شناخته و هر کس مرا نمی شناسد، من جندب بن جناده بدری ابوذر غفاری هستم، با گوش های خود و بدون واسطه، از پیامبر شنیدم که می فرمود: علی پیشوای نیکان و کشنده کافران است، هر کس او را یاری کند یاری شده خداست و هر کس او را واگذارد، واگذاشته خداست. هان بدانید که من همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم روزی از روزها نماز ظهر را به جای آوردم که سائلی در مسجد از مردم درخواست کمک کرد و کسی به او چیزی نداد. پس سر به طرف آسمان برداشته، گفت: خدایا شاهد باش که در مسجد پیامبر خدا کمک خواستم و کسی چیزی به من نبخشید. علی بن ابیطالب که در حال رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خویش که در آن انگشتری می کرد به سوی آن مرد اشاره کرد، مرد پیش آمد و انگشتری را از انگشت او گرفت و این در پیش چشم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود. پس چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از نماز خویش فارغ گردید سر به سوی آسمان برداشته، عرض کرد: خدایا برادرم موسی علیه السلام از تو درخواستی کرد و گفت: پروردگارا سینه مرا بگستران و کار مرا آسان گردان و گره از زبانم بگشا تا سخنم را بفهمند و وزیری از کسانم برای من قرار ده هارون برادرم را، پشتم را بدو محکم گردان و او را در کارم یار و همراه ساز. پس تو بر او پیامی گویا نازل فرمودی؛ به زودی بازوی تو را به برادرت محکم خواهیم کرد. بار خدایا من نیز محمد، پیامبر و برگزیده توام؛ خدایا سینه ام را بگستران و کارم را آسان کن و وزیری را از کسانم قرار ده، علی برادرم را، پشتم را به او محکم گردان.

ابوذر گفت: پس به خدا قسم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سخن خود را به انجام نرسانیده بود که جبرئیل از نزد حق بر او فرود آمد و گفت: ای محمد! گوارا باد بر تو آنچه خدا درباره برادرت عنایت کرد.

پیامبر گفت: آن چیست ای جبرئیل؟ جبرئیل پاسخ داد: خدا امت تو را به موالات او تا روز قیامت امر نمود و آیه ای بر تو نازل فرمود که چنین است:

ص:295

إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ .(1)

این روایت را با همین سند، ابن بطریق حلی در خصائص الوحی المبین(2) و حموئی در فرائد السمطین(3) همراه با سندی دیگر و سبط ابن جوزی در تذکرة الخواص(4) و شبلنجی در نور الابصار(5) و زرندی در نظم دررالسمطین(6) نقل کرده اند و ذیل آن را فخر رازی در تفسیر خود آورده است.(7)

بزرگان و مفسران شیعه نیز از جمله، طبرسی در مجمع البیان از ثعلبی و حسکانی آن را روایت کرده اند.

در روایتی دیگر حسکانی از ابن عباس نقل کرده است:

عبدالله بن سلام همراه جمعی از قوم خود که به پیامبر ایمان آورده بودند بر آن حضرت وارد شدند و گفتند: ای پیامبر خدا! خانه های ما از این جا دور است و از آن گاه که به تو ایمان آورده ایم قوم ما رهایمان کرده و با هم پیمان بسته اند که با ما هم نشینی و ازدواج نکنند و سخن نگویند و این بر ما بسیار گران آمده است. پس پیامبر فرمود:

إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ ؛

«همانا ولی شما خدا و پیامبرش و کسانی اند که نماز به پا داشته، زکات می پردازند، در حالی که رکوع به جا می آورند».