مبانی قرآنی خطبه ی فدکیه

مولف غلامعلی عباسی فردویی

ص :2

تقدیم:

به ساحت ملکوتی اول مظلوم جهان

مولی الموحّدین امیرالمؤمنین علیه السلام

اجر و پاداش معنوی این اثر - اگر مقبول درگاه حضرت حق

واقع شود - نثار روح پدر و مادر بزرگوارم که زلال محبت و

دل دادگی به قرآن و عترت را در جانم جاری ساختند

وبه همه ی شهیدان انقلاب اسلامی به ویژه برادر

شهیدم علی اکبر رنجبر فردوئی.

ص:3

ص:4

2. برترین موجود خداوند 50

3. قرآن، منجی و نجات دهنده 51

4. مشعل فروزنده راه بهشت 51

5. وسیله ربانی و قدوسی شدن 51

6. قرآن، بال پرواز 52

7. قرائت قرآن درجه ای از نبوت 52

8. قرآن، عامل نورانیت 53

9. دست یابی به ثواب شاکران 54

10. حاملان قرآن محشور با پیامبران 54

11. قرآن، مایه نشاط دل ها 54

12. قرآن بحر بی کرانه معرفت 55

13. یگانه عامل بی نیازی 55

ب) خاتمیت، آیت برگزیدگی 56

آخرین پیامبر از منظر روایات 60

پرتو دوم: علت برگزیدگی

بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله 74

پیامبران 74

تجلی اعظم 83

جهان در آستانه بعثت 89

سرزمین وحی یا جزیره العرب 90

1. اوضاع سیاسی 91

2. فرهنگ، آداب و رسوم 93

3. زن و نظام خانواده 96

4. وضعیت اقتصادی 98

5. وضعیت دینی 99

جاهلیت 101

ص:6

اوضاع سایر ملل در آستانه بعثت 104

امپراتوری ایران 104

1. حکومت و نظام جامعه 105

2. نظام خانواده و حقوق زن 106

3. دین و مذهب 107

امپراتوری روم شرقی 108

دین و فرهنگ رومیان 108

رسالت جهانی رسول خدا صلی الله علیه و آله 110

جهانی بودن رسالت و نامه به سران کشورها 112

سفیر اسلام به دربار ایران 114

نامه به مقوقس 115

پیک اسلام در سرزمین حبشه 118

نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیر غسّان 121

سفیر اسلام در سرزمین یمامه 122

نشانی بارز بر جهانی بودن اسلام 124

فطرت، آینه خدانما 127

پرتو سوم: تجلیات بعثت

تمدن، جلوه ای از رسالت 133

تحولات تاریخی یا نظامی قانونمند 138

پرتو چهارم: غروب آفتاب

رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله در نگاه عرشی فاطمه علیها السلام 159

بازتاب رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله در امت 162

ص:7

پرتو پنجم: امت، پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله

سخن حضرت فاطمه علیها السلام به اهل مجلس 170

عبادت، آرمان پیامبران علیهم السلام 175

آرمان بندگی 175

شیطان در کمین گاه 177

فلسفه محاکمه و دادگاه 179

حضرت زهرا علیها السلام و یادآوری بیعت عقبه 184

پرتو ششم: چراغ های هدایت

الف) عترت، آفتاب هدایت 188

علی ولی الله 197

عصمت ائمه علیهم السلام 198

مشرق امامت و تجلی امام از نگاه علی علیه السلام 208

از منظر حضرت فاطمه علیها السلام 221

بازگشت به سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله 222

گلایه از قریش 224

ب) قرآن، چراغ هدایت 225

عترت، ترجمان قرآن 228

برخی از اصحاب مفسر 230

جمال قرآنی آل الله در زیارات 240

سیمای اهل بیت علیهم السلام در قرآن 243

سوره حمد 243

سوره بقره 244

سوره آل عمران 247

سوره نساء 250

ص:8

سوره مائده 251

سوره اعراف 254

سوره انفال 255

سوره توبه 257

سوره یونس 258

سوره هود 260

سوره یوسف 261

سوره رعد 261

سوره ابراهیم 263

سوره حجر 264

سوره نحل 265

سوره اسراء 266

سوره کهف 267

سوره مریم 268

سوره طه 269

سوره انبیاء 271

سوره حج 273

سوره مؤمنون 274

سوره نور 276

سوره فرقان 277

سوره شعراء 278

سوره نمل 279

سوره قصص 279

سوره عنکبوت 281

سوره روم 282

سوره لقمان 283

سوره سجده 283

ص:9

سوره احزاب 285

سوره فاطر 287

سوره صافات 288

سوره ص 288

سوره زمر 289

سوره غافر 290

سوره فصلت 290

سوره شوری 290

سوره زخرف 291

سوره جاثیه 292

سوره محمد صلی الله علیه و آله 292

سوره فتح 294

سوره حجرات 295

سوره ق 295

سوره ذاریات 296

سوره طور 296

سوره الرحمن 296

سوره واقعه 297

سوره حدید 298

سوره مجادله 299

سوره حشر 300

سوره صف 300

سوره جمعه 301

سوره تغابن 301

سوره تحریم 301

سوره ملک 302

سوره قلم 302

ص:10

سوره حاقه 303

سوره معارج 303

سوره جن 304

سوره مزمل 304

سوره مدثر 304

سوره قیامت 305

سوره انسان 305

سوره مرسلات 306

سوره نبأ 306

سوره نازعات 307

سوره عبس 307

سوره مطففین 308

سوره فجر 308

سوره بلد 309

سوره شمس 310

سوره ضحی 310

سوره شرح 311

سوره تین 311

سوره بینه 311

سوره قارعه 312

سوره تکاثر 312

سوره عصر 313

سوره کوثر 313

همتایی قرآن و اهل بیت علیهم السلام 314

فروغ اهل بیت علیهم السلام 317

نمایش حقیقت 320

مصادیق اهل بیت علیهم السلام 322

ص:11

امامان معصوم در دایره اهل بیت علیهم السلام 325

عصمت، نشانه ای ملکوتی 327

1. عصمت علمی 327

2. عصمت عملی 329

همراهی و همتایی قرآن و عترت 332

دو جلوۀ همتایی قرآن و عترت 334

پرتو هفتم: شریعت، چراغی فراروی امت

الف) زلال ایمان 346

طنین اخلاص 347

ایمان و بندگی 352

انسان و جهان از منظر ایمان مذهبی 353

جلوه کلام فاطمی 354

فواید ایمان 355

ایمان در قرآن 360

مراتب و آفاق ایمان 362

آلایش به شرک 364

درکات شرک 364

تاریکی ریا 366

نفاق و ریا پیامد شوم شرک 367

درمان ریا 372

نشانه های اخلاص در کلام اهل بیت علیهم السلام 373

آثار اخلاص 375

1. بصیرت و نورانیت دل 375

2. خضوع همه موجودات در مقابل او 375

3. کفایت امور 375

4. کامیابی و سعادت 375

ص:12

5. کمال عبادت 376

6. قبول عبادت 376

بازگشت به کلام عصمت کبری 377

ب) نماز مخزن اسرار ملکوت 383

1. راز طهارت 383

2. راز قبله 384

3. راز تکبیرهای نماز 387

4. راز تکبیره الاحرام 389

5. راز نیت 389

6. راز قرائت 390

7. راز قیام 394

8. رازهای رکوع و سجود 396

راز دو سجده 399

جایگاه سجده در روایات 400

9. راز قنوت 403

نزاهت و پیراستگی از خودپرستی 404

سیمای متکبران در آینه وحی 411

ج) روزه و پایداری اخلاص 416

د) زکات مایه فزونی مال و رزق 424

ه -) حج، تجلی گاه بندگی و اقتدار اسلام 428

1. حج در نگاه قرآن 428

2. حج در آینه روایات 429

آفاق عرشی 432

تجلی بندگی 433

حج، وحی مجسم 435

حج، توحید مجسم 437

حج تجلی معاد 437

ص:13

حج نمایشی از اقتدار اسلام 438

کانون قیام 439

کعبه افق برین آزادی و آزادگی 441

حج، افق برین برائت و دوستی 442

حج، مکتب ولایت و دوستی 444

حج در عرصه ملک و ملکوت 446

اماکن قدسی حج 448

حجرالاسود 450

ارکان کعبه 450

مُلتَزَم 451

مُستَجار 451

مقام ابراهیم علیه السلام 452

حجر اسماعیل 452

حطیم 453

زمزم 453

حرم و مکه 454

مکه 456

بازتابشی از سخن حضرت فاطمه علیها السلام 457

و) عدل جلوه یقین 457

عدل، آرمان پیامبران علیهم السلام 460

ز) امامت محور وفاق و همدلی 464

ح) جهاد، مایه عزت اسلام 464

جهاد رمز عزت 466

جهاد از منظر امام علی علیه السلام 469

ط) جایگاه صبر در کلام حضرت زهرا علیها السلام 473

ی) قصاص در کلام بانوی عصمت 479

ک) امر به معروف در خطبه حضرت زهرا علیها السلام 481

ص:14

آثار معروف 484

فروغ سخن حضرت فاطمه علیها السلام 485

ل) جایگاه والدین در خطبه حضرت زهرا علیها السلام 486

م) صله ارحام در خطبه فاطمیه 489

ن) وفای به نذر در خطبه فاطمیه 494

س) پیامد کم فروشی 496

ع) خمر و آثار زیانبار آن 497

ف) بازدارندگی از پلیدی 500

ص) جامعه عفیف 502

ق) پاسداری از مال یتیم 503

ر) زلال عدل و انس رعیت 504

ش) تاریکی شرک 505

کتابنامه 511

ص:15

ص:16

علی علیه السلام نیز قرآن را در آفاق «نهج البلاغه» به تجلیات سرمدی متجلی ساخته؛ همان گونه که امام سجاد علیه السلام نیز در زبور آل محمد صلی الله علیه و آله قرآن را دارای معارف عجیب و پایان ناپذیر خوانده است و افق های برین و روشنی از آفاق ملکوتی این کتاب حکیم را، برابر چشم خرد اندیشمندان گشوده است.(1)

زلال این کوثر نور که مقدس ترین، الهی ترین، عقلانی ترین، انسان سازترین، هدایت بخش ترین، فردسازترین و جامعه پردازترین کتاب آسمانی است، خطبه فاطمی را لبریز ساخته و بانوی عظمی حضرت صدیقۀ کبری علیها السلام الهیات و معارف ربانی، ولایتمداری، نبوت، همتایی قرآن و عترت، و فلسفۀ هدایتگر احکام را از بطون مواج و گنجینۀ علم «لدن» این کتاب حکیم، چون رودی از نور به سرزمین فرهنگستان اسلامی جاری فرمود تا شکوفه های فضیلت و پارسایی، حق بینی و حق شناسی و حق مداری، علی شناسی و ولایتمداری شکوفا گردد.

بدون شک، قرآن کریم و امام معصوم، دو چهرۀ یک واقعیت و دو ظهور از یک حقیقتند؛ یعنی انسان کامل، قرآن ممثّل است و قرآن کریم، انسان کامل مدوّن. امام معصوم، قرآن عینی است و قرآن، امام علمی؛ امام قرآن ناطق و قرآن، امام صامت است. در واقع، این حقیقت، ظهور و تجلی حدیث شریف «ثقلین» و راز و رمز جاودانگی دین است.

از سوی دیگر، یادگار نبوت به مردم بیم داد و آنان را از فرجام بدعتی که آفریدند ترساند، چون او همانند پدر بزرگوارش بشارت دهنده و بیم دهنده است، تا شاید بار دیگر مردم به راه سعادت که همان عبودیت و بندگی خداست راه یابند به بیان دیگر، آن حضرت می خواستند حق به صاحب ولایت و آفتاب غدیر باز گردانده شود و اگر هم چنین اتفاقی نمی افتد آن حضرت به تکلیف الهی خود عمل کرده و نزد خدای متعال مأجورند.

باری، آن حضرت به پاسداشت صیانت و حراست از دین خطبه ای خواند تا این ودیعۀ الهی و موهبت آسمانی باقی و جاودانه بماند و شمس طالع دین، گسترۀ حیات بشر را روشن نماید و فرصت بهره مندی از مواهب الهی را فراهم سازد تا آدمی با بهره گیری از دین و تمامی توانمندهایی لازم به برترین جایگاه خود، یعنی مقام خلافت الهی در زمین، و عبودیت و عندیت در آسمان نایل گردد.

ص:18

این برترین موهبت الهی همواره مورد تهدیدهای جباران و نیز تحریف اربابان قدرت و نیرنگ بوده است. در واقع، انسان های برخوردار از دین در پرتو قدرت و عزت دین به جایگاهی می رسند که قدرت های طغیان گر همواره از آنها هراسناک اند و در مقام طرد و نفی آنان اقدام می کنند. اربابان قدرت، تمام توان خویش را در جدایی دین از عرصۀ حیات بشری به کار می گیرند و این فرمودۀ قرآن شامل حال آنان است: وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ 1.

این پیکار مستمر و همه جانبه گاهی در لباس جنگ نظامی رخ می نماید و زمانی در کسوت فرهنگی و عقیدتی، یا دامن زدن به انحرافات و بدعتها.

بدیهی است که مقابله در این کارزار به مراتب از نبرد در میدان نظامی سخت تر است. به هر روی دین نیز چون هر پدیدۀ دیگر اوج و فراز و فرود و نزول دارد. از طرفی با قیام پیامبران و یاران آنان پیروز و فروزنده است و با غروب آنان ابر غربت بر آن سایه می افکند.

در روزگاری که حق مداران و خداپرستان پیروز و فاتحاند، دین با فروغ و طنین تمام در ذهن ها و زبان ها، در عقل ها و قلب ها در حرکت و حضور است. دین، دریایی خروشان و مواج است که موج های آن صخره های بیداد و جهالت را می شکند. این مقوله آسمانی و آفتاب هدایت - که سابقه ای به امتداد تاریخ بشر و ادامه ای به استمرار جهان دارد - پیوسته بر چهره حق جویان نور می افشاند.

در دوران اوج و پیروزی دین است که فرشتگان و مؤمنان با سروش: إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ 2 و إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً3 این شکوه و جلال را جشن می گیرند. ولی آن گاه که نفاق و شیطان با هم یکی شدند و به نبرد با دین برخاستند و بوی نفرت انگیز فتح و ظفر آنان استشمام گردید، دین باوران و حافظان آن به یاری دین می شتابند و اگر سخنان آنان شنیده نشد، لاجرم زانوی غم در بغل گرفته به کناری می روند.

صدیقۀ شهیده این دفاع و یاری از دین خدا و ولایتمداری دینی را با تمام وجود انجام داد و در خطبه الهی خویش، این جهاد حماسی را جاودان و ابدی نمود. آن حضرت با کلام

ص:19

آسمانی اش حجاب نور از چهرۀ همتایی قرآن و عترت - این دو یادگار پیامبر - برگرفت و هماهنگی این دو حقیقت ربوبی و میراث ماندگار نبوی صلی الله علیه و آله را مصباح هدایت مردم قرار داد، تا آنان تأملی کنند و از بیراهۀ بدعت و نفاق بازگردند. یادگار نبوت با انقلاب بزرگ فرهنگی و نهضت اشک 75 روزۀ خود، افق برین اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله را نشان داد و دانشگاه بزرگ معرفت و معارف شیعی را بنیان نهاد. بنابراین در ثنا و ستایش آن بانوی عرشی باید چنین گفت:.

«ففاطمة الزهراء قطب الاولیاء و العرفا و معراج الأنبیاء و الأوصیاء صدرها خزانة الأسرار و وجودها ملتقی الأنوار، فهی حلقة الوصل بین انوار النبوّة و انوار الامامة» .

در پایان با سپاس از درگاه الهی به خاطر توفیق این خدمت، از حمایت های تولیت محترم آستان مقدس حضرت آیت الله سید محمد سعیدی دامت افاضاته، مدیریت پژوهش آستان مقدس دکتر احمد عابدی و معاونت ایشان حجت الاسلام والمسلمین علی اشرف عبدی و آقایان محمدرضا هوایی و محسن زند و کلیه دست اندرکاران امور چاپ قدردانی می نماییم.

مدیریت پژوهشی

آستان مقدس

ص:20

به هر روی، رسول خدا فروغ نخست است که از مشرق جود رحمانیت خدای متعال تجلی کرد. او صادر اول و عقل نخست است و همه آفرینش جلوه جمال و جلال اویند.

در حدیث شریف از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین آمده است: «أوَّلُ مَا خَلَقَ اللهُ نُورِی؛(1) اول موجودی که خداوند آفرید نور من بود».

و در حدیث دیگری نیز امام هفتم از رسول خدا پیرامون رمز و راز برتری ائمه هدی علیهم السلام بر فرشتگان چنین نقل می فرماید: «لِأَنَّ أوَّلَ مَا خَلَقَ اللهُ أَرْوَاحَنا».(2)

باری، انتخاب و برگزیدگی محمد صلی الله علیه و آله به پیش از آفریدنش باز می گردد و به قول شاعر:

بودم آن روز من از طائفه دردکشان

که نه از تاک نشان بود و نه از تاک نشان

عترت معصومین علیهم السلام نیز از همان تجلی نورند. امیرالمؤمنین در حدیثی می فرماید:

«إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی أحَدٌ واحدٌ...؛ بدون شک خدای تبارک و تعالی یکتا و بی همتاست و در وحدانیت و یگانگی خود یگانه است، سپس تکلّم فرمود به کلمه ای که نور شد و از آن نور محمد صلی الله علیه و آله و من و عترت مرا خلق نمود. بار دیگر تکلم فرمود که روح شد و پیامبر و ما را در آن روح نهاد و بدین سبب است که ما روح و کلمات خدا و واسطه های خدا و خلقش هستیم. همواره در سایه سبزی بودیم، آن گاه که از خورشید و آفتاب و شب و روز خبری نبود و بیننده ای وجود نداشت و قبل از آفرینش مخلوقات خدا را عبادت و تقدیس و تسبیح می گفتیم و خدا از همه پیامبران بر ایمان و نصرت ما پیمان گرفت و آیه مبارکه به این حقیقت اشاره می کند.(3)

وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشّاهِدِینَ 4 .

ص:22

باری، آن کاتب غیبی صور و نقوش کتاب آفرینش را نگاشت و آیات حسن و جمال خود را در اوراق آفاق و انفس پدیدار ساخت؛ همان طور که فرمود: آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ1

اولین قلم او که واسطه ظهور و تجلی همه جلوه های آفریده ها از مجردات و ملکوت تا نظام ماده و ناسوت گردید، نور رسول خدا صلی الله علیه و آله بود که به عنوان حقیقت محمدیه تجلی کرد که او آدم اول و عقل و صادر اول است.

آنچه اول شد برون از جیب غیب بود نور پاک او بی هیچ ریب

بعد از آن چون نور مطلق زد علم گشت عرش و کرسی و لوح و قلم

یک علم از نور پاکش عالم است یک علم ذریت است و آدم است(1)

ابن عربی در فتوحات پیرامون این حقیقت چنین می نگارد: «... و أَوّل موجود فیه الحقیقة المحمدیة الرحمانیه...»(2)

و نیز همو در باب دوازدهم از این کتاب چنین می نگارد:

إعلم أَیّدک الله أنّه لما خلق الله الِارواح... خلق الروح المدبرة روح محمد صلی الله علیه و آله ثم صدرت الارواح عند الحرکات فکان لها وجود فی عالم الغیب دون عالم الشهادة و أعلمه الله بنبوته و بشره بها و آدم لم یکن إلا کما قال بین الماء و الطین و انتهای الزمان بالاسم الباطن فی حق محمد صلی الله علیه و آله(3).

او طلیعه این باب را به این اشعار می آراید:

ألا بابی من کان ملکا و سیدا و آدم بین الماء و الطین واقف

فذاک الرّسول الابطحی محمد له فی العلی مجد تلیه و طارف

أَتی بزمان السعد فی آخر الهدی و کانت له فی کل عصر مواقف(4)

ص:23

به هر روی، آن حضرت فرمود: «کنت نبیاً...»؛ من پیامبر بودم آنگاه که آدم هنوز در لایه آب و خاک نهان بود و نفرمود من موجود یا انسان بودم؛ پس همان گونه که فاطمه علیها السلام فرمودند: «إِختاره قبل أَن یجَتبِلَهُ و اصطفاه قبل أن ابتعثه...؛ خداوند او را پیش از آنکه بیافریند برگزید و پیش از رسالت تشریف انتخاب بخشید».

این سخن حضرت فاطمه همان بازتاب حقیقت قرآن در جان فاطمه علیها السلام است؛ زیرا آن حضرت قلب رسول خدا بوده و قلب آن حضرت نیز تجلی گاه حقیقت کلام خداست.

اگر پرتوی از این تجلی در اندیشه و گفتار ابن عربی ظاهر گشته، از این روست که فتوحات او مزین و آراسته به تجلیات قرآنی است و این جلوه و حقایق قرآنی برای او فتح آفاق کرده و پرده از چهره حقایق و اسرار برگرفته و او را به نگارش «الفتوحات» مفتخر ساخته است.

پس در عالم باطن و غیب او آفتاب نبوت است که در بستر زمان و در عرصه عالم شهود فروغ او از مشارق خاصی تجلی کرده و سلسله پیامبران نائبان آن بزرگوارند.(1)

ظاهراً آن شاخ اصل میوه است باطناً بهر ثمر شد شاخ هست

گرنبودی میل و امید ثمر کی نشاندی باغبان بیخ شجر

پس به معنی آن شجر از میوه زاد گربه صورت از شجر بودش ولاد

مصطفی زین گفت کادم و انبیاء خلف من باشند در زیر لوا

بهر این فرموده است آن ذوفنون رمز نحن الاخرون السابقون

گر به صورت من زآدم زاده ام من به معنی جدّ جدّ افتاده ام

کز برای من بدش سجده ی ملک و زپی من رفت تا هفتم فلک

پس زمن زایید در معنی پدر پس زمیوه زاد در معنی شجر(2)

به همین دلیل گفته شده که: «آدم ابوالبشر خلیفه ی جناب رسول خداست».(3)

به راستی شخصیت آن بی مثال چگونه ستودنی است و مگر آدمی را یارای توصیف آن والاگهر است؟

ص:24

آنکه مظهر اتم انسان کامل است و وجودش واسطه رحمت رحمانیه و رحمیه خداوند متعال.

عارفان در توصیفش چنین نگاشته اند:

«الحقیقة المحمّدیه هی حقیقة هذا النوع الانسانی فی الحضرة العلمیه».(1)

و نیز در توصیف نبوتش گفته اند:

«إنَّ المربتة المحمدیه محیط بجمیع مراتب الانبیاء نبوّة و ولایةً».(2)

به هر روی، او سر خط حلقۀ هستی است و همه پیامبران از مشکات وجود او درخشیدند.(3)

دو سر خط حلقه هستی به حقیقت به هم تو پیوستی(4)

خداوند قلب او را وسیع ترین قلب ها یافت و قرآن را که کتاب مدون انسان و عالم است یکباره در قلبش نهاد.

نه آن پیغمبر ختمی مآب است که جان پاک اوام الکتاب است

نه حرفی خواند و نی خطی نوشته است ولیکن ماسوی در وی سرشته است(5)

از این رو، دین و رسالتش بر همه ادیان ظاهر و غالب است؛ همان طور که خدای متعال می فرماید:

هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ 6

نابغه در مدح رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین سروده است:

ألم تَرَ أن الله أعطاک سورة تری کل ملک دونها یتذبذب

بأنّک شمس و الملوک کواکب اذا طلعت لم یبد منهن کوکب(6)

ص:25

این منزلت محمد برگزیده خداست که چون آفتاب نبوتش تجلی کرد، ستارگان در پرتو نور آن محو گردند.

او تجلی نور خداست:

اَللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ... بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ 1

ابن عربی در ادامه می نگارد:

... فشبّه نوره بالمصباح فلم یکن اقرب إلیه قبولاً فی ذلک الهباء إلّا حقیقة محمد صلی الله علیه و آله المسماة بالعقل، فکان سید العالم بأَسره، و أَوّل ظاهر فی الوجود، فکان وجوده من ذلک النور الالهی... و عین العالم من تجلیه و اقرب الناس إلیه علی بن ابی طالب و أسرار الانبیاء اجمعین.(1)

خلاصه آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله در عرصه هستی و آفرینش، یگانه بی همتا و برگزیده ای بی نظیر است و ذات اقدس الهی او را قبل از همه برگزید.

است(1) و آنگاه که پرده حجاب را کنار زده و شاهد جمالش رخ نموده و به معرفی خویش نشسته است، چون آفتاب به جمال آفتابی خود می نگرد، و تموّجی از نورٌ علی نور است. قرآن کتاب علم،(2) حکمت،(3) خیر و رحمت،(4) حق،(5) مبارک،(6) برهان،(7) عظیم،(8) منادی ایمان،(9) بشیر و نذیر است،(10) و خود را بهترین سخنی(11) می داند که به حق و راه راست هدایت می کند.(12)

قرآن، شفای قلب هاست(13) و نیز، موعظه،(14) هدایت،(15) رحمت،(16) بشارت،(17) درمان درد،(18) و مایه شرف مؤمنان و پرهیزکاران و نیکوکاران است.(19) از سویی بیانش برای دانشمندان، مایه اندیشه وری،(20) و در عین حال قابل استفاده برای عموم مردم(21) و مایه ذکر و یادآوری جهانیان است.(22) این واژگان همانند افق های برینی است که از آنها فروغ ملکوتی این کلام بی نظیر جلوه گر است.(23)

ص:27

قرآن! فروزنده حقیقت تابناکی است که در ساحت ربوبی به وصف «علیّ» و «حکیم» آراسته گردیده: وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ 1 و برای هدایت همه انسان ها تا ابد نازل شده است.

این کلام خدا، درجات قوس نزولی را یکی پس از دیگری به نحو «تجلی» و نه تجافی طی کرد تا در جام الفاظ ریخته شد و لباس کلمات در بر کرد و در کسوت عربی مبین محجوب شد: إِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ 2 تا بازتابش این نور خدا در تجلیات دعا و عبادات به گونه قرآن صاعد به سوی او باز گردد و به حضور قدس ربوبی بار یابد. اگر گفت وگو با قرآن میسر بود و انسان می توانست از آن نور منزل سؤال کند که شما چه احساسی از هجران مشهد الهی و فراق ساحت خدای سبحان دارید، شاید پاسخ این بود که از دوری خدایی که من کلام اویم و از جدایی از موطن اصلی خود که همان «مقام لدن» و نزد خدای سبحان است غمین و اندوهناکم.(1)

البته، قرآن را مقاماتی است از اعلی مراتب وجود تا مقام های نازل تر؛ إعلَم أنَ ّ لِلقرآن مقامات مِن أعلی المراتب الوجود إِلی أَنزلها؛(2)

چو قرآن را مراتب هست محفوظ زکتبی گیر تا در لوح محفوظ

البته این آفتاب فقط بر مشرق قلب پیامبر می تابد، چون وسعت روح تا ملکوت اعداست.

زوسع قلبش آن نور مؤید نبوّت را شده ختم مؤبّد(3)

او بود که بدون معلم از اقلیم هشتم گذشت.

بسی افراد امی بی تعلم گذشته از سرا قلیم هشتم(4)

همه علوم و معارف تجلیات قرآن است.

ص:28

همه آثار علمیش به هر حد بود رشحی ز قرآن محمد(1)

به هر روی، قرآن در سیر نزولی خود نیز متصل به مبدأ و مصدر است و در جلوه تجلی فرود می آید، به این معنا که با فرود آمدن هرگز موطن اصلی خود را در عالم بالا رها و آن را تهی نمی کند، بلکه حقیقت آن همواره در موطن خود موجود است. لیکن جلوه و زلال آن نیز در مراحل نازل تر تحقق می یابد؛ همانند تنزل دانش و اندیشه عقلانی انسان فرزانه ای که از صحیفه جان او به صورت آهنگ گفتار یا نقوش نوشتار در فضای خارج یا روی صفحه نگارش جلوه می کند. در این گونه موارد هرگز مطلب عمیق علمی از حوزه ذهن اندیشه ور خارج نمی گردد تا ذهن وی از آن خالی شود.(2)

در مثل، حقیقت قرآن کریم چون چشمه آفتاب است که تجلیات آن مشرق می آفریند و رود نور جاری می سازد، ولی حقیقت آن در همان مقام که باید باشد، جای دارد و هرگز تجلیات و بارش نور خورشید، خورشید را از مرکز خود فرو نمی کشد.

قرآن کریم حقیقتی گسترده است که مرتبه برین و اعلای آن از دسترس فهم انسان های معمولی به دور است و در مکانتی بالا و والا وجود دارد، و مرتبه نازله آن در قالب لفظ و مفهوم جلوه گر گردیده تا قابل گفتن و شنیدن و نوشتن و خواندن باشد. بنابراین، وقتی که قرآن از مقام «لدن» فرود آمد و بر مردم پرتو افکند، این تجلیات نازله قرآن است؛ ولی حقیقت و مرتبه برین معارف آن در «ام الکتاب» و «کتاب مبین» می باشد و فقط در دسترس گنجینه داران و گنج بران علوم الهی است و مرتبه متوسط آن در دست فرشتگان حامل آن می باشد.(3)

به هر روی، نزول قرآن چون نزول باران از ابر نمی باشد که با فرود آمدن آن، ابر از آن تهی گردد.

قرآن یگانه کتاب جامع و کامل الهی است، و همه معارف و اسرار کتاب های آسمانی و صحف پیشین را به همراه دارد و چتر نورش بر همه گسترده و مهیمن بر همه آنهاست:

وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ...4

ص:29

نیز به آوردن همانند آن قادرند، با صراحت تمام اعلام می دارد: فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ 1 و نیز: إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ...2.

شگفتا! شما سخنوران، شاعران، و ادیبان عرب که افق زبان و بیان، تجلی گاه هنر شماست از آوردن سوره ای ولو بسیار کوچک همانند قرآن عاجز و درمانده اید! و این است نشان معجزه بودن.

سوره های قرآن از آغاز، مزین به وصف اعجاز و مایه اعجاب سخنوران عرب بوده و این حقیقت از تأثیر این سخن الهی در جان گروندگان به اسلام مشهود است. البته در این جمع، ناباورانی بودند که با دیده تردید و انکار به این کتاب آسمانی می نگریستند و آن را ساخته شخص پیامبر معرفی می کردند. بر همین اساس به باور بعضی از دانشمندان، معجزه از آن جهت برای پیامبر ضرورت دارد که موجب دفع یا رفع شبهه از ذهن مخاطب گردد و زمینه هرگونه انکاری را از میان ببرد، ولی برای عرضه دین حق که با فطرت بشری هماهنگ است نیازی به آن نیست.(1)

موجب ایمان نباشد معجزات بوی جنسیت کند جذب صفات

معجزات از بهر قهر دشمن است بوی جنسیت پی دل بردن است(2)

آغاز موضع گیری و برخورد در برابر آیات قرآن به عصر نزول و دوران مکه باز می گردد؛ جایی که برخی سخن شناسان عرب را به خضوع و کرنش در برابر آیات وحی واداشت. در آن روزگار تلاش قابل توجهی از سوی مخاطبان مخالف در پاسخگویی به تحدی قرآن و آوردن سوره ای همانند آن رخ نداد و آنچه مخالفان انجام دادند در مقام معارضه با این تحدی نبود، بلکه به جای آوردن سوره ای همانند قرآن به مبارزه و اقدام جنگ جویانه علیه پیامبر اقدام نمودند تا جایی که سنگ های جفا به سوی او افکندند و با بهتان و افترا به ساحت آن پیشوای عرشی، او را آزردند.

ص:31

لازم به یادآوری است که محور بحث ما در آن روزگار همان تحدی و هماوردی است و اصطلاح معجزه رایج نیست.(1) در اواخر قرن اول عنوان «معجزه» در سخن امام زین العابدین علیه السلام می درخشد: «هذا هو معجزة لمحمدصلی الله علیه و آله»(2) البته این سخن پیرامون قرآن نیست؛ بلکه امام علی بن موسی الرضا در روایتی به اعجاز نظم قرآن اشاره می کند.

به هر روی، تحدی قرآن و عجز همه مخالفان در طول تاریخ مشرق تابان اعجاز قرآنی است و این فروغ از آفاقی ساطع و متجلی است.

جامعه عربی در آغاز ظهور اسلام در حالی با قرآن رو به رو شد که در عرصه های گوناگون زندگی او زبان و ادبیات، نقش ویژه ای ایفا می کرد. ادیبان و شاعران، شمع بزم محفل ها و حرارت آفرین عرصه های میدان های جنگ بودند. از سویی در بازارهای تجاری نیز نقش مهمی ایفا می نمودند. جملات مسجع کاهنان و معلقات هفت گانه شاعران بزرگ و رجزهای موزون جنگاوران دلیر، همگی به زبان و بازتاب های اجتماعی آن، نقش محوری داده بود.

اینک برای نخستین بار این جامعه با متنی منسجم و پیوسته مواجه می شد که سخنان تازه و غیرمتداولی با ساختاری شگفت و ناهماهنگ با ساختارهای بیانی موجود داشت، شگفتا که این بیان و کلام از همان الفبای موجود و متداول فرهنگ کنونی آنان شکل گرفته است.

اکنون، عکس العمل آنان در مقابل این گوهر فروزنده آسمانی که فروغش جان آنان را لبریز از عشق و ادب و حماسه و تأثیرگذاری می کند و برای آنان بهجت آفرین و مسرّت زاست، ولی از سوی دیگر با امیال و اهداف و مقاصد دنیاخواهی و ثروت و مقام آنان ناسازگار است، چگونه خواهد بود؟ کلامی است که تار و پود زرینش از الفبای گویش و فرهنگ آن جامعه است، ولی نظام و آهنگش، متفاوت! بنابراین، باید این کلام را متهم کرد:

سحر است!(1)

افسون و جنون است!(2)

شعر و شاعر(3) و یا کهانت است.(4)

به هر روی، قرآن در دفاع برابر این تهمت ها، افزون بر تکذیب آنها به طرح تحدی و هماوردی پرداخت و در این میدان تا ابد پیروز است.(5)

ص:33

همزمان با طرح این دیدگاه ها، نظریات دیگری در میان برخی دانشمندان شیعی، چون میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی شکل گرفت که منحصراً اعجاز در علوم و معارف و احکام قرآن کریم را اعجاز دانسته اند و آیات «تحدی» را ناظر به همین افق از اعجاز برشمرده اند.(1)

آن سوره و آن حروف با حروف مقطعه رابطه مستقیم است و بدون تردید سوره ای که با «ق» شروع گردیده استعمال قاف در آن با سوره ای که طلیعه آن «نون» است، بیشتر است و همین مقیاس را نسبت به سایر حروف جاری می داند.(1)

البته این گونه از اعجاز پیرامون قرآن کریم مورد مناقشه بعضی از پژوهشگران عرصه ادبی قرآن واقع گردیده است.(2)

و فقط به اندک موارد اختلاف نما پاسخ داده اند. زرکشی از این طایفه از علماست. او در کتاب «البرهان» این بحث را مستقل از بحث «معرفة الاعجاز» آورده و عنوان مستقلی به آن نهاده، و چنین نگاشته: «معرفة الموهم و المختلف».(1)

نگاه دوم: مفسران بزرگی بر عدم اختلاف و تناقض در قرآن تأکید می ورزند، ولی آن را از وجوه اعجاز نمی شمارند؛ از جمله این بزرگان شیخ طوسی و طبرسی بوده اند. آنان معتقدند این احتمال وجود دارد که در سخن برخی عالمان نیز تناقض یافت نشود.(2)

فخر رازی نیز اعجاز مورد تحدی خداوند را در همگونی و عدم تناقض و اختلاف نمی داند، به دلیل آنکه خداوند به هر یک از سوره های قرآن تحدی کرده و بسیاری از انسان ها نیز می توانند در حد سوره ای کوتاه، سخن خالی از تناقض بگویند.(3)

ابن حمزه علوی، افزون بر این گفته است: «معجزه باید امری ضروری و بدیهی باشد در حالی که به تصریح خود قرآن درک این شاخه از اعجاز نیازمند تدبر است». صدر المتألهین و زرقانی نیز عدم اختلاف را از وجوه اعجاز قرآن نمی دانند، زیرا کلمات فصحا و بلغا نیز در بسیاری از موارد از تناقض و اختلاف تهی است.(4)

در پاسخ این گروه می توان گفت که عدم اختلاف در قرآن به جامع این کتاب مقدس باز می گردد و به سوره ارتباطی ندارد تا گفته شود بزرگان عرصه ادب و سخن نیز کلمات و جملات بدون اختلاف و تناقض فراوان دارند، بلکه قرآن کتابی جامع و آن هم براساس نزول تدریجی و شأن نزول های خاص است که در راستای تبیین حوادث و وقایع مختلف و ارائه فرهنگ های اقوام و ملل مختلف گذشته سخن می گوید، ولی در طول این بیست سال، در گویش و بیان این وقایع و حوادث و احکام و معارف هیچ گونه تناقض و اختلافی در آن یافت نمی گردد.

از نگاه و منظر عقلانی آیا این وجه از اعجاز از شگفت انگیزترین جلوه های اعجاز قرآن کریم نیست؟ جداً پاسخ مثبت است، و در پاسخ به آنان که تحدی به سوره را دلیل نارسایی این وجه از اعجاز معرفی کرده اند باید گفت که تحدی پیرامون قرآن، آفاق و مراتب گوناگونی دارد که از آن جمله تحدی به کل قرآن است.

ص:37

خداوند می فرماید:

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً1

(بگو اگر انسان ها و پریان اتفاق و اجتماع کنند که همانند قرآن را بیاورند همانند آن را نخواهند آورد؛ هر چند یکدیگر را در این کار کمک کنند).

البته نباید تصور کرد که چون ابتدا گمان می رفت ممکن است سوره ای همانند قرآن را بیاورند به مجموعه قرآن تحدی گردیده و پس از عجز از هماوردی در کل قرآن و ده سوره، به یک سوره تحدی شده است؟ خیر چنین نیست و این پندار و توهمی بیش نخواهد بود؛ زیرا تحدی به قرآن عرصه ها و مراتب گوناگونی دارد که از آن جمله عدم اختلاف است که در رابطه با جامعیت قرآن منظور گردیده است.

نگاه سوم: به هر روی، گروه سومی هستند که عدم اختلاف و تناقض در قرآن را از وجوه اعجاز قرآن به شمار آورده اند. این نظریه مدافعان بیشتری دارد، به خصوص در جمع مفسران متأخر، و عقل گرایان که از منظر عقلانیت به تحلیل مسائل می پردازند. از معتزلیان عقل گرا، ابوهاشم جبائی نبود ناسازگاری را در قرآن دلیلی بر اعجاز آن می داند.(1)

باقلانی نیز این وجه را مطرح کرده و به تفصیل از آن سخن گفته است. قاضی عبدالجبار معتزلی هم فصلی را به این بحث اختصاص داده و از قول ابوالهذیل نقل می کند که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به همین جهت عدم اختلاف، با عرب تحدی کرده است.(2)

همچنین زمخشری و قطب الدین راوندی و سیوطی این وجه را از اعجاز شمرده اند.(3)

از معاصران نیز مفسرانی چون عبدالله شبّر، محمد عبده، صدر بلاغی، علامه طباطبایی، سیدابوالقاسم خویی و سیدمحمدباقر صدر این نظریه را پذیرفته و از آن دفاع کرده اند.(4)

ص:38

به هر روی، عدم اختلاف، خواه به معنای عدم تناقض حق و باطل باشد یا تفاوت در بلاغت یا نبودن اختلاف در قرآن پیرامون اخبار غیبی یا نبود اضطراب و تضاد در آن، به هر حال ساحت قرآن از همه این اختلافات مبراست.

سیر در قرآن این حقیقت را نمایان می سازد که معانی قرآن با هم تعارضی ندارند و از هرگونه اضطراب و پراکنده گویی به دور است. در واقع همه ی آنچه قرآن به دنبال بیان آن است از زمین و زمان و آسمان، به منزله دانه های تسبیحی است که آنها را به نظم کشانده است.

قرآن با حقایق بیرون خود نیز هم خوان و هماهنگ است و با علم و عقل برخوردی ندارد و نیز با واقعیات در تناقض و تعارض نیست؛ یعنی چنین نیست که واقعیت خارجی چیزی باشد و قرآن چیز دیگری را ارائه کند.

قرآن در بیان نظرات و آرای یهود و نصارا آن چنان سخن می گوید که آنان ناگزیر از پذیرش شدند و اگر به پاره ای از خرافات و پندارهای راه یافته در شریعت و مسلک آنان انتقاد می کند بدون هیچ گونه کم و زیاد است.

قرآن با علم و ره آوردهای علمی آن نیز، در تناقض و اختلاف نیست، زیرا تاکنون آنچه از نظریات علمی مدلل و قطعی است قرآن پیش از این آن را پذیرفته است. قرآن، خورشیدی است که بر عقل می تابد و هرگز با ارزش های عقلانی مخالفتی ندارد. خلاصه، همه آهنگ های خلاف در هر عرصه و پیرامون هر موضوعی از ساحت این سخن الهی به دور است و هیچ گونه تفاوت و اختلافی را برنمی تابد. قرآن مجموعه ای به همه پیوسته و در هم تنیده است که معانی معطوف به هم و هدایتگر دارند. اگر در بعضی از آیات قرآن اجمالی باشد آیات دیگر قرآن آن را شرح می دهند و به تعبیر امیر ایمان علی علیه السلام:

کِتَابُ اللهِ تُبْصِرُونَ بِهِ، وَ تَنْطِقُونَ بِهِ، وَ تَسْمَعُونَ بِهِ، وَ یَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ، وَ یَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلی بَعْضٍ، لَا یَخْتَلِفُ فِی اللهِ، وَ لا یُخالِفُ بِصاحِبِهِ عَنِ اللهِ؛(1)

کتاب خدا که بدان - راه حق - را می بینید، و بدان سخن می گویید و بدان حق را می شنوید. بعضی آن بعض دیگر را تفسیر کند و پاره ای بر پاره دیگر گواهی دهد. همه آیه هایش خدا را یکسان شناساند و آن را که همراهش شد از خدا برنگرداند.

ص:39

علمی قرآن که برگرفته از تفسیر علمی است تنها در قرن حاضر مورد توجه مسلمانان و غیرمسلمانان قرار گرفته است.

برخی از کتاب های تألیف شده در این باره عبارت است از:

1. معجزات القرآنی فی وصف الکائنات و الاعجاز و الطب الحدیث، اثر عبدالعزیز اسماعیل؛

2. اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، اثر یدالله نیازمند شیرازی؛

3. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، اثر سیدرضا پاک نژاد؛

4. الاسلام و الهیئة، اثر هبة الدین شهرستانی؛

5. الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، اثر سامی محمدعلی؛

6. الاعجاز العلمی فی الاسلام اثر محمد کامل عبدالصمد؛

7. القرآن و العلم و الحدیث؛

8. الاعجاز العددی للقرآن الکریم؛

و ده ها کتاب دیگر در این زمینه.(1)

در میان خاورشناسان نیز «موریس جوکای» در کتاب مقایسه ای میان تورات، انجیل و قرآن کریم، از جمله کسانی است که رویکردی مثبت به اشارات علمی قرآن داشته و در برخی موارد به صراحت اذعان کرده که قرآن مطالبی علمی را بیان می کند که تا قرن ها بعد برای انسان ناشناخته بوده است.

اگر چه از نگاه مخالفان اعجاز علمی قرآن پرسش هایی مطرح است؛ ولی قائلان به اعجاز علمی پاسخ آن پرسش ها را گفته و این حقیقت را اثبات نموده اند. مواردی چون: نیروی جاذبه که در پرتو آیه: اَللّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها2 و (خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها)3 و حرکت های خورشید که در پرتو آیه ای همانند:(وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ)4 جلوه هایی از این حقیقت اند.

ص:41

و نیز لقاح که در آیه 22 حجر به بادهای زایا و باردار کننده اشاره شده است:

(وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَیْناکُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِینَ)1 و مسئله زوجیت در میان پدیده ها که در آیات متعددی به آن اشاره شده،(1) از جمله مباحث علمی قرآن است.

همچنین مسئله آغاز و چگونگی پیدایش جهان از توده ای گاز مانند «دخان»(2) را از اخبار غیبی و اعجاز علمی قرآن دانسته اند و نیز هفت آسمان را که آیاتی از قرآن گویای آن است، در جلوه های کشفیات در عرصه کهکشان ها تفسیر کرده اند.

موضوع حرکت زمین را که برخی از مفسران از آیه 88 نمل:(وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ)4 استفاده کرده اند نیز جلوه ای دیگر از اعجاز علمی قرآن است.

از آیاتی چون:(الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ)5 و همانند آن، یعنی آیه 53 سوره طه و نیز آیه 7 نبأ، 4 شمس و 30 نازعات حرکت وضعی و انتقالی زمین را برداشت کرده و از آیات 25 تا 27 سوره مرسلات حرکت های مختلفی را استفاده نموده اند.

اگر چه پاره ای از اشکالات به این گونه برداشت ها وارد است، ولی باید پذیرفت که قرآن در عصر نزولش بر خلاف نظریه حاکم و مشهور خبر داده است. در آن زمان نظریه بطلمیوس در محافل علمی محور بحث ها و گفت وگوهای علمی بود؛ یعنی نظریه ای که مبتنی بر سکون و مرکزیت زمین ارائه شد. بدون شک با توجه به مرکز نزول قرآن و امی بودن پیام رسان این سروش الهی و مطرح نبودن نظریات علمی در آن سرزمین این خبر جلوه ای از اعجاز است، اگر چه برخی دانشمندان همانند فیثاغورس، فلوته خوش، ارشمیدس، استرخوس ساموس و کلیانتوس آسوسی که قبل از بطلمیوس زندگی می کرده اند قائل به حرکت زمین بوده اند.(3)

ص:42

باری، جلوه های متعدد علمی قرآن همانند پیدایش حیات از آب(1) آثار زیانبار می خوارگی و پیامدهای آن(2) و حرمتش و نیز مفاسد و آثار زیانبار آمیزش با زنان در عادات ماهیانه، شکوه و عظمت علمی قرآن را نمایش داده و پرتوی از افق های «ما لم یعلم» را روشن می سازد.

2 - بعضی دیگر، اخبار غیبی را از وجوه اعجاز قرآن ندانسته اند و اعجاز قرآن را در نظم و فصاحت و درستی معانی آن می دانند. ابن عطیه اندلسی این عقیده را به عموم عالمان مسلمان نسبت داده است. در میان قدما شیخ طوسی، یحیی بن حمزه علوی، ابن قیم و از معاصران مرحوم محمد حسین فضل الله، عایشه بنت الشاطی و عبد القادر حسین از طرفداران این عقیده اند.(1)

3 - گروه سومی، اخبار غیبی قرآن را یگانه وجه اعجاز آن به شمار آورده اند.

4 - گروه چهارمی از قرآن پژوهان بر این باورند که اخبار غیبی از وجوه اعجاز قرآن است، ولی آیات تحدی (هماوردی) شامل آن نمی شود. خطابی، عبدالجبار معتزلی و علامه محمد باقر مجلسی از پیروان این نظریه اند.

5 - گروه پنجمی نیز بر این عقیده اند که اخبار غیبی از وجوه اعجاز قرآن بوده و به آن تحدی شده است. این نظریه در میان عالمان قرآن پژوه از دیرباز رواج داشته و در کتاب های تفسیر و علوم قرآنی به آن استدلال گردیده است. این عقیده به جریان خاصی اختصاص ندارد و همه فرق اسلامی اعم از شیعه و سنی به آن قائل هستند. باقلانی دو وجه از اعجاز قرآن را، گزارش غیبی از حوادث آینده و اخبار از قصص گذشتگان از سوی کسی که نه کتابی خوانده و نه از کسی آموخته است، می داند.(2)

طبرسی، در مقدمه مجمع البیان هنگام بحث از مسائل اعجاز، نامی از اعجاز به خبرهای غیبی نبرده؛ ولی در ذیل آیه 23 سوره بقره که از مخالفان دعوت به هماوردی شده است به اعجاز غیبی قرآن تصریح کرده است.(3)

فخر رازی ذیل آیه 102 سوره یوسف به معجزه بودن داستان یوسف در قرآن تصریح کرده است.(4) همچنین قرطبی در تفسیر خود(5) و فیروزآبادی در «بصائر»(6) و ابن کثیر(7) و زرکشی(8) اخبار غیبی را از جمله وجوه اعجاز قرآن دانسته اند.

ص:44

از معاصران محمد عبده و رشید رضا،(1) محمدجواد بلاغی،(2) احمد مصطفی مراغی،(3) علامه طباطبایی،(4) آیة الله ابوالقاسم خویی،(5) محمدتقی مصباح،(6) محمد هادی معرفت(7) و محمدباقر حکیم اخبار غیبی را معجزه قرآن دانسته و برخی از آنان چگونگی و تحدی به آن را مدلل و مبرهن ساخته اند.(8)

باری، مقصود از معجزه بودن اخبار غیبی قرآن این است که برخی آیات قرآن از امور ناپیدای گذشته و لایه های ناپیدای تاریخ حال یا آینده سخن گفته که آگاهی بشر به آنها از راه متعارف و معمولی ممکن نمی باشد و این جلوه ای از خدایی بودن قرآن کریم است. در این کتاب نور نوشته، مطالب و مفاهیم و اخباری است که سرچشمه آن علم الهی است، خواه اخبار غیبی، یا مکنونات قلبی کافران باشد و خواه مطالب مربوط به آفرینش جهان و اوصاف کائنات و مطالبی که از دسترس بشر در زمان نزول قرآن بیرون بوده است. به هر روی، از این افق جلوه اعجاز قرآن نمایان است.

یک از این عناوین، آفاق و سرچشمه هایی است که زلال و معارف و معالم قرآنی از آن جاری است.

بر این اساس، آیات تحدی که جن و انس را به هماوردی خوانده و آنان تا ابد از پاسخ به هماوردی عاجزند، اگرچه به مقوله نظم و آهنگ، و ترتیب وچینش معجزه گون الفاظ ناظر است، ولی چهره دیگر آن جهت هدایتگری و روشنگری و نفوذ معنوی این رحمت الهی است که با بارش آن بر جان انسان، گلستانی از مکارم و فضائل آدمی شکوفا می گردد.

حقیقتاً، آوردن کلامی با این نفوذ و اثرگذاری که در بردارنده همه معارف و حکمت هاست از قدرت جن و انس خارج است.

زلال سخنان ائمه علیهم السلام نیز این حقیقت را می نمایاند. امیرالمؤمنین در وصف رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «خداوند آن حضرت را با نور روشنگر، برهان آشکار و راه هویدا و کتاب هدایتگر برانگیخت».(1)

و در سخنی دیگر می فرماید: «قرآن نوری است که چراغ هایش خاموش نشود، چراغی که فروزندگی اش کاستی نیابد و پرتوی که روشنایی آن تاریکی نگیرد و فرقانی که برهانش خاموشی نپذیرد».(2)

در روایت ابن سکیت از امام رضا علیه السلام این بعد از اعجاز قرآن به خوبی بیان گردیده است. آن حضرت در پاسخ ابن سکیت که پرسید: چرا خداوند رسول خدا را با کلام و خطب برانگیخت؟ پاسخ فرمود:

خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را زمانی برانگیخت که بر اهل روزگار، خطب و کلام چیره بود. شاعران و ادیبان شمع محفل مردم بودند، پس آن حضرت از جانب خداوند مواعظ و حکمت هایی آورد که سخن ایشان را باطل ساخت و بدین وسیله حجت را برایشان تمام کرد.(3)

ص:46

در این حدیث شریف بر این نکته تأکید شده که وحی علاوه بر نظم و آهنگ بدیع آسمانی خود، محتوایی مملو از حکمت و معارف داشته و صدف متلألؤ الفاظ اگر چه خود معجزه بود، ولی گوهر تابان و فروزنده مفاهیم آن معجزه ای اعظم و بالاتر است.

باری، این وجه از اعجاز قرآن بازتاب گسترده ای در گفتار بزرگان عرصه دین و دانش دارد. ابوحامد غزالی با تکیه به سخنی از امیرالمؤمنین قرآن را سرچشمۀ جوشان کلیات همه علوم دانسته است.(1)

راوندی نیز وجه سوم اعجاز قرآن را درستی معانی و هماهنگی آنها با نظر و استدلال و سازگار بودن آن با عقل می داند.(2)

ابن میثم بحرانی، زیبایی و فصاحت و بلاغت مشتمل بر علوم شریفه را وجه اعجاز قرآن دانسته، علوم قرآن را شامل علم توحید، اخلاق، سیاسات، چگونگی سلوک إلی الله و احوال و اخبار امت های گذشته می داند و تأکید می کند که دانش ها و معالی و معارف قرآن بسی بیشتر از فصاحت، و اسلوب آن دور از دسترس انسان هاست.

قرطبی، نیز ضمن ده وجهی که برای اعجاز قرآن می نگارد، به دو وجه زیر نیز تصریح می کند: نخست آنکه قرآن مشتمل است بر دانشی که مایه قوام تمامی انسان ها در مسائل احکام و حلال و حرام است و دوم این که این کتاب دارای گنجینه بزرگ حکمت هاست که بدون شک هیچ انسانی را قدرت بر آن نیست.(3)

ابن جزی، هم معتقد است که آنچه در قرآن پیرامون معرفت خدا و اسماء و صفات جمال و جلال او آمده و نیز ادله محکم و براهین خداشناسی در این کتاب، احکام و قوانین این کتاب، معارف و معالم و آداب و سنن و اخلاقی که این کتاب از آن مالامال است همه جلوه گر نور اعجاز قرآن می باشند.(4)

صدرالمتألهین شیرازی، در کنار فصاحت و بلاغت قرآن، مشتمل بودن این کتاب بر علوم الهی و معارف ربانی و احوال مبدأ و معاد و ارشاد به مکارم اخلاق و متون حکمت عملی و مصالح دینی و دنیوی را از وجوه اعجاز این کتاب مقدس یاد کرده است.(5)

ص:47

فیض کاشانی، درخشنده ترین وجه اعجاز قرآن را نزد خردمندان، علوم و اسرار و معارف و انوار این کتاب دانسته است. او می گوید: «قرآن، سرچشمه جوامع حکم و انوار حکمتی است که خردها از ادراک آن عاجز و ناتوان اند».(1)

علامه مجلسی نیز قرآن را در بردارنده معارف ربانی، دانسته و اینکه در این کتاب هدایت، هیچ امری که مخالف عقل سلیم و فهم مستقیم باشد، وجود ندارد و نیز این کتاب را سرچشمه زلال حکمت و آداب کریمه برمی شمارد و آن را دربردارنده شرایع و قوانینی ذکر می کند که همیشه استوار و موجب رشد و صلاح و بالندگی جامعه بشری است و این از درخشنده ترین افق تابناک اعجاز قرآن است.(2)

بلاغی، از شیوه های استدلال قرآن در مباحث گوناگون الهیات، شکل و نحوه قانون گذاری عادلانه در آن، ساماندهی نظام مدنیت و عرضه آموزه های اخلاق در حوزه ارزش ها و ضدارزش به عنوان سه وجه اعجاز یاد کرده است.(3)

علامه طباطبایی، نیز آیات تحدی را عام دانسته و فروغ اعجاز را از همه این افق ها جاری می داند. از نگاه او قرآن برای یک انسان بلیغ و ادیب از منظر بلاغت و فصاحت و برای فیلسوف و حکیم از منظر علم و حکمت و برای یک عالم جامعه شناس و آگاه به مسائل اجتماعی از منظر قانون و شریعت و برای یک سیاسی از منظر سیاست و برای حاکمان و مدیران جامعه از منظر ارائه حکومت، اعجاز تابان است.(4)

پیروان مکتب تفکیک همچون میرزا مهدی اصفهانی و مجتبی قزوینی نیز علوم و حکمت بدیع قرآن را از وجوه اعجاز آن دانسته اند.(5)

به هر روی، علما و دانشمندان هر یک به ساحت این آفتاب هدایت نگریسته اند و تموج معارف، حکم و قوانین، علوم و معالم و سیاست آن را معجزه دیده و در مقابل این همه عظمت و شکوه، زبان به عجز گشوده اند.

ص:48

رخشنده است کجا. پس با زبانی که از بیان جلوه های اعجاز قرآن عاجز است بر این چشمه نور نظر می افکنیم و شکوه و عظمت قرآن را از زبان «من خوطب به» که هم سرشت با قرآن اند می شنویم.

زیرا قرآن کریم انسان ها را به ربانی شدن فرا می خواند و راه آن را نیز فرا گیری قرآن می داند؛(1) خداوند متعال در قرآن می فرماید:

(وَ لکِنْ کُونُوا رَبّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ)2

قرآن را تلاوت کند گویا نبوت در جان او ادراج یافته، و زلال پیامبری در جانش جاری شده است. اگر چه به وحی نمی شود».

البته بدیهی است که این قرائت با آداب و شرایط مخصوصی است و نظیر (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ)1 و (اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ)2 می باشد.

به هر روی، در روایتی دیگر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ قَرَأَ ثُلُثَ الْقُرْآنِ فَکَأَنَّمَا أُوتِیَ ثُلُثَ النُّبُوَّةِ وَ مَنْ قَرَأَ...؛(1) کسی که ثلث قرآن را قرائت کند گویا ثلث نبوت به او داده شده و کسی که دو ثلث آن را قرائت کند دو ثلث از پیامبری و کسی که تمام قرآن را قرائت کند گویا تمام ملکوت به او داده شده؛ آنگاه به او گفته می شود: «إقْرَأْ وَ ارْقَ بِکُلِّ آیَةٍ دَرَجَةً...» ؛ بخوان و بالا برو، هر آیه ای که تلاوت کند درجه ای از درجات بهشت را بالا می رود و به سوی درجات عالی بهشت پرواز می کند و پس از اوج و صعود در درجات بهشت حکم جاودانگی در بهشت را در دست راست خود و نعمت های الهی را در دست چپ خود می یابد.

نیز آن حضرت فرموده است:

مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَظَنَّ أَنَّ أَحَداً أُعْطِیَ أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ فَقَدْ حَقَّرَ مَا عَظَّمَ اللَّهُ وَ عَظَّمَ مَا حَقَّرَ اللَّهُ؛(1) آن کسی که قرآن تلاوت کند و پندارش آن باشد که بهره دیگران از او بیشتر است، او آنچه را خدا بزرگ شمرده کوچک و حقیر پنداشته و آنچه را خدای متعال حقیر دانسته، او آن را بزرگ پنداشته است.

همچنین آن حضرت می فرماید:

لَا یَنْبَغِی لِحَامِلِ الْقُرْآنِ أَنْ یَظُنَّ أَنَّ أَحَداً أُعْطِیَ أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِیَ لِأَنَّهُ لَوْ مَلَکَ الدُّنْیَا بِأَسْرِهَا لَکَانَ الْقُرْآنُ أَفْضَلَ مِمَّا مَلَکَهُ؛(2) شایسته نیست برای حاملان قرآن که گمان کنند بهره دیگران از بهره قرآنی آنان برتر است، زیرا اگر آدمی مالک سرای دنیا گردد، قرآن از هر چه او دارد برتر و والاتر است.

به هر روی، جایگاه و مکانت عرشی قرآن، در تجلی و جلوه نزولی که فروغ آن بر مردم می تابد، و زلال معرفت و هدایت بر جان پارسایان و مؤمنان می افشاند، چنان بالندگی و تعالی دارد که در پندار ما نمی گنجد. در واقع عقل کوچک ما مبهوت و مات و درمانده از معرفت به آن همه مجد و جلالت است. البته تنها جایگاه حقیقت وحی، پیش از نزول و «یسر» (آسان شدن) مقام بندگی رسول خداست؛ همان طور که خداوند می فرماید:(فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی)3 که آن اعظم مقامات پس از الهیت خداست. آن بزرگوار و معصومان از خاندانش به آن سیما می نگرند و تجلیات سخن و کلام الهی را مشاهده می نمایند. پس قرآن بر بلندایی از مجد و قدس و عظمت، فروزنده است که قسمتی از آیات آن بدون واسطه جبرئیل امین به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وحی می شود، چه آنکه جبرئیل نیز توان حمل آن آیات مبارکات را نداشته اند.

و تا ابد روشنگر راه انسان هاست. همه عصرها و عرصه ها را نورباران ساخته و زلال معرفت و مکارم اخلاق را به کویر جان ها جاری کرده است.

فروغ خاتمیت آن حضرت از ادله چهارگانه «قرآن، سنت، عقل و اجماع» می تابد و با اشاره ای به آن، مطلب را به پایان می بریم.

قرآن این حقیقت را (خاتمیت) در آیه 40 سوره احزاب چنین بیان می فرماید:

(ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً) ؛(1)

(محمد، پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و نیست، ولی رسول خدا و ختم کننده و آخرین پیامبران است و خداوند به همه چیز آگاه است).

این آیه هرگونه که قرائت گردد؛ چه براساس قرائت «عاصم»، (خاتَم) به فتح قرائت گردد یا چون سایر قراء به کسر «خاتِم» خوانده شود بر خاتمیت رسالت آن رسول خدا دلالت می کند.

پس براساس قرائت عاصم، چه آن را فعل ماضی بدانیم، همانند مبرد، معنای آیه چنین می باشد: «محمد رسول خداست و پایان داده است پیامبران و منهج رسالت را» و چه آن را معنای اسمی بدانند باز معنای آیه چنین می شود: «محمد فرستاده خداست که به او مقام و منصب پیامبری ختم می شود».

این سخن که او نگین حلقه رسالت است و اشرف آنان، نه پایان دهنده نبوت و رسالت، پنداری بیش نیست، زیرا نگین انگشتر را خاتم گفته اند چون پایان دهنده طغرای بزرگان بود. آنان مهر خود را در نگین انگشتر کنده و پایان نامه خویش را مهر می زدند.

و بر اساس قرائت کسانی که آن را به کسر تاء یعنی «خاتِم» قرائت کرده اند، دلالت آیه بر اینکه نبوت به آن حضرت پایان یافت بسیار روشن است و نیازی به بحث ندارد.

به هر روی، آیه شریفه به هر قرائت و تقریری، گویای آن است که امر مهم رسالت، به آن پیامبر بزرگ پایان یافته است.

ص:57

ممکن است گفته شود آن حضرت، پایان بخش مقام نبوت است نه رسالت، آن هم براساس روایت ابوذر از رسول خدا صلی الله علیه و آله که سؤال کرد: «قلت: یا رسول الله، کم النبییون؟ قال: مأة الف و اربعة و عشرون نبی؛ قلت کم المرسلون منهم؟ قال ثلاثمأة و ثلاثة عشر».(1)

پاسخ این شبهه بسیار روشن است، چون نسبت میان نبی و رسول، عام و خاص است؛ بدین معنا که هر رسولی نبی هست، ولی هر نبی، رسول نمی باشد و بدیهی است که نفی عام گویای نفی خاص است. اگر به کسی گفته شد داخل مسجدالحرام مشو، داخل کعبه نشدن او از اوضح واضحات و از بدیهیات است.

آیاتی دیگر نیز در شأن و منزلت قرآن است که فروغ هدایت نمای آن را بیان می کند. این مجموعه از آیات نیز با اشاره و ملازمات عقلی بر خاتمیت آورنده کتاب دلالت می کند، همانند:

(لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ) .(2)

این آیه می فرماید قرآن کتابی است که هرگز بطلان در آن راه ندارد؛ نه از گذشته و نه از آینده. به گفته ابن عباس، قرآن کتابی است که نه از گذشته غبار باطل بر او نشسته و نه بعد از آن کتابی می آید که آن را نسخ و باطل نماید؛ پس این کتاب و احکامش تا قیامت باقی و جاودان است.

طبرسی در مجمع البیان نیز همین بقا و جاودانگی را از این آیه استفاده می کند(3) و سپس این حقیقت را به آیه (إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ)4 تأیید می نماید.

به هر روی، فروغ جاودانگی و خاتمیت رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله از آیاتی از قرآن ساطع است و این حقیقت در تفاسیر موج می زند، بلکه این مقصود در اشعار بزرگان نیز طنین افکنده و مولانا پیرامون آن چنین می سراید:

مصطفی را وعده کرد الطاف حق گر بمیری تو نمیرد این سبق

ص:58

من کتاب و معجزت را رافعم بیش و کم کن را ز قرآن مانعم

من تو را اندر دو عالم حافظم طاعنان را از حدیثت رافضم

کس نتاند بیش و کم کردن در او تو، به از من حافظ دیگر مجو

رونقت را روزافزون می کنم نام تو بر زر و بر نقره زنم

تا قیامت باقیش داریم ما تو مترس از نسخ دین ای مصطفی(1)

باری، همه کتاب های پیامبران گذشته نسخ گردیدند و از تحریف در امان نماندند، چون فروغ اعجاز پیامبر خود نبودند، ولی قرآن یگانه کتاب بی همتایی است که از مجموعه کتاب های نازل شده که 104 کتاب به شمار می آیند،(2) باقی و معصوم و محفوظ است.

آن کتب، بر عرصه های محدود نورافشانی می کردند، ولی قرآن بر بام جهان تا ابد نورافشانی می کند و در بردارنده همه علوم از گذشته و آینده است. این مفهوم از این آیات استفاده می شود:

1. این کتاب روشنگر همه چیز است.(3)

2. چیزی را در این کتاب فرو نگذاشتیم.(4)

3. چیزی از پروردگار تو پنهان نیست، نه ذره کوچکی در زمین و نه در آسمان و نه کوچکتر و نه بزرگتر از آن، همه در کتاب روشن و مبین می باشند.(5)

4. ما کتابی را بر تو فرو فرستادیم که روشنگر هر چیزی است.(6)

5. خداوندی که از غیب آگاه است، و به اندازه سنگینی ذره ای در آسمان ها و زمین از علم او دور نخواهد ماند و نه کوچکتر و نه بزرگتر، مگر اینکه در کتابی آشکار ثبت است.(7)

قرآن، حقیقت ملکوتی است که آفاق بطونش چنین گستره بی نهایتی دارد. بنابراین چنین گوهر عرشی تا ابد ماندگار است و خدای متعال بقا وحفظ آن را ضمانت کرده و

ص:59

کسی جز او، قادر بر حفظ او نیست. پس قرآن، آخرین کتاب و آورنده آن نیز آخرین پیامبر خدا خواهد بود.

آیاتی از قرآن، همانند 33 سوره توبه، 9 سوره صف، 167 سوره اعراف، 56 سوره روم، 115 سوره انعام، 158 سوره اعراف، 107 سوره انبیاء و 19 و 83 سوره آل عمران با لطافت بر ابدیت قرآن و احکام آن و نیز خاتمیت رسول خدا صلی الله علیه و آله دلالت می کنند.

5. امیرالمؤمنین از آن حضرت نقل می فرماید که فرمود: «یا علی ما سألتُ ربی شیئاً إلّا سالتُ لک مثله، غیر أنّه لا نبوة بعدی...؛(1) یا علی! هر آنچه برای خود از خدا خواستم برای تو نیز همانند آن را طلب نمودم، مگر آنکه نبوتی بعد از من نیست».

6. قال النبی صلی الله علیه و آله فی حدیث...: «فخلقنی ربّی مِن ذلک النور لکنه لا نبی بعدی؛(2) پس خداوند مرا از آن نور آفرید، ولی بعد از من پیامبری نمی آید».

7. ابی امامه از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمودند: «أیُّها الناسُ! إِنّه لا نبی بعدی و لا امّة بعدکم...».(3)

8. احمد بن حنبل در مسندش از رسول صلی الله علیه و آله خدا گزارش می کند که آن حضرت فرمود: «فی امتی کذّابون و دجالون... و إنّی خاتم النبیین لا نبی بعدی».(4)

9. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

اما رسول الله صلی الله علیه و آله خاتم النبیین لیس بعده نبی و لا رسول، ختم برسول الله الانبیاء إلی یوم القیامة؛(5) پیامبر اسلام خاتم پیامبران است، بعد از او پیامبر و رسولی نخواهد آمد و سلسله پیامبران به وجود رسول الله به پایان رسید و تا قیامت پایان یافته است.

10. امام صادق علیه السلام از امیرالمؤمنین نقل می فرماید: «بعد از قتل عثمان... و لا نبی بعد محمدصلی الله علیه و آله».(6)

11. امام رضا علیه السلام می فرماید:

وَ أنّ محمداً عبدُهُ و رَسُولُه و أمینهُ و صفیه... و أفضل العالمین، لا نبی بعده، و لا تبدیل لملته، و لا تغییر لشریعته؛(7)... او بزرگ پیامبران و خاتم آنان و برتر از همه عالمیان است و بعد از پیامبر، پیامبری نخواهد بود و شریعت و ملت او تغییر نخواهد کرد.

ص:61

12. آن حضرت در پرتو آیه:(وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللّهِ إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ)1 می فرماید: «فهی فی ولد علی علیه السلام إلی یوم القیمة اذ لا نبی بعد محمدصلی الله علیه و آله فَمِن این یختار هولاء الجهال»(1) حضرت می فرماید مراد از آنانی که به گوهر علم و ایمان آراسته گشته اند ائمه هدی علیهم السلام هستند و آنان از فرزندان علی علیه السلام می باشند و تا قیامت این امامت امتداد دارد، زیرا پیامبری بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی آید.

13. در روایتی که از موسی بن جعفر علیهما السلام گزارش گردیده نیز آمده: «ولا نبی بعد نبینا».(2)

14. صدوق، به سند خود از امام باقر علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود:

قال النبی صلی الله علیه و آله والمسلمون حوله مجتمعون أَیها الناس لا نبی بعدی و لا سنته بعد سنتی...؛(3) در حالی که مسلمانان گرداگرد او جمع شده بودند رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: ای مردم همانا پیامبری بعد از من نخواهد آمد و سنتی بعد از سنت من تشریع نخواهد شد، پس هر کس بعد از من ادعای پیامبری کند و آیینی بیاورد، ادعای او و آیینش در آتش است. پس او را بکشید و هر کسی هم از او پیروی نماید او هم از اهل آتش است.

15. همچنین صدوق، از امام هشتم روایت می کند که آن حضرت فرمود: «وَ شریعة محمد لا تنسخ إلی یوم القیمة و لا نبی بعده إلی یوم القیمة...؛(4) شریعت محمدی صلی الله علیه و آله نسخ نگردد تا روز قیامت و پیامبری بعد از او تا روز قیامت نخواهد آمد».

16. عبدالعظیم حسنی که از مفاخر علما و سادات حسنی است می گوید:

بر امام هادی علیه السلام وارد شدم چون نگاه آن حضرت به من افتاد به من خوشامد گفت و فرمود: تو دوستدار حقیقی ما هستی. به آن حضرت عرض کردم می خواهم دین و معارف خود را بر شما عرضه بدارم تا اگر مورد قبول شماست تا

ص:62

روزی که خدای را ملاقات کنم بر آن استوار بمانم. آن حضرت فرمود: «هات یا اباالقاسم؟ فقلت... و أَنّ محمداً عبده و رسوله، خاتم النبیین فلا نبی بعده إلی یوم القیامة، و أنّ شریعته خاتمه الشرایع فلا شریعة بعدها إِلی یوم القیامة...».(1)

به هر روی، روایاتی با این مضمون فراوان اند که با صراحت، رسول خدا صلی الله علیه و آله را آخرین پیامبر خدا دانسته، نبوت را به وجود آن حضرت خاتمه یافته اعلام می دارند.(2)

البته مجموعه روایاتی نیز هستند که در آن ها عبارت «لا نبی بعدی» یا «لا نبی بعده» نیامده، ولی با الفاظی مشابه آن چون: «خاتم و ختم و...» این حقیقت را بیانگرند که رسالت به وجود آن حضرت خاتمه یافته است و بعد از او پیامبری مبعوث نخواهد شد و شریعت و آیین او تا قیامت پایدار خواهد ماند؛ از جمله:

1. عن ابی جعفر و ابی عبداله علیهما السلام فی حدیث قالا: لقد ختم الله بکتابکم الکتب و ختم بنبیکم الانبیاء.(3)

2. صدوق از امام رضا علیه السلام روایت می کند: «... حتی انتهت رسالته إلی محمد المصطفی صلی الله علیه و آله فختم به النبیین و قفی به علی آثار المرسلین...».(4)

3. أنا خاتم الانبیاء.(5)

4. قال لعلی علیه السلام: لو لا أَنّی خاتم الانبیاء لکنتَ شریکاً فی النبوة.(6)

5.... فأَنا موضع اللبنة ختم بی الانبیاء.(7)

6. ثم بعث محمداً رحمة للعالمین و تممّ به نعمته و ختم به أنبیاءه....(8)

7.... لأنّه لما ختم به الانبیاء....(9)

ص:63

8.... اذا رفع الانبیاء و ختم بمحمدصلی الله علیه و آله...(1)

9. وختم الله بمحمدصلی الله علیه و آله الوحی و الرسالة....(2)

10.... و هو خاتم النبوة و سیدهم....(3)

11.... وَ ابنک محمد خاتم الانبیاء و الرسل.(4)

12. وختم بأَنْ لا نبی بعده أَرسله الله قمراً منیراً....(5)

13. قال علی علیه السلام حین یلی غسل رسول الله و تجهیزه: بأبی أنت و امی یا رسول الله لقد انقطع بموتک ما لم ینقطع بموت غیرک من النبوة و اخبار السماء....(6)

14.... و ختم بی النبیون.(7)

15.... و إتمام نبوته.(8)

16.... و لئلا یضلوا فیه من بعده.(9)

17.... وَ ختم به الوحی....(10)

18.... أَول فی النبوة و آخر فی البعثه.(11)

به هر حال، روایات فراوان دیگر که به طرق و دلالت های گوناگون، خاتمیت آن حضرت را روایتگرند و همه گویای این حقیقت و برهان بر صدق این مدعا هستند که او آخرین پیامبران است. به گفته ابن عربی:

إنَّ الرساله فی الدنیا قد انقطعت فی وقتنا للذی قد جاء فی الخبر(12)

ص:64

باری، خاتمیت آن اولین موجود نبی و آخرین مبعوث، نشان درخشنده ای بر برگزیدگی آن حضرت است؛ چرا که قله و افق برینی که تا ابد فرا روی انسان کامل گشوده شده، فروغش از رسالت ابدی و کتاب جاودانه ایشان ساطع است و نیل به اوج تعالی در تعالیم و آیین آن شخصیت سماوی نهفته است.

به هر روی، آن حضرت در تمام آفاق کمال و تعالی، مقام خلافت الهی، رسالت و نبوت و در یک جمله «ولایت»، برگزیده ازل و ابد است.

فلسفه نهایی بعثت که در آن حضرت تجلی کرد، نهادن انسان بر فراز قله انسان کامل است و مرز انسان کامل، برتری بر همه موجودات، سوی الله است. او از همه برتر و از خدا پایین تر است، او بر افقی تجلی می کند که قابل تصور نیست.

امام صادق علیه السلام از پیامبر خدا نقل می کند که خداوند می فرماید:

... بنده من با انجام نوافل به تدریج به من نزدیک می شود تا آنجا که مورد علاقه من واقع می شود، چون محبوب شد گوش او می شوم که به آن می شنود و چشمش می گردم که به آن می بیند و زبانش می شوم که به آن سخن می گوید و دستش می گردم که به آن اشیاء را برمی دارد و پایش می گردم که به آن راه می رود آن گاه که مرا بخواند پاسخش گویم و اگر چیزی از من بخواهد به او خواهم داد.(1)

حقیقت، این رسالت است که می خواهد انسان را به این جایگاه برساند و این کمال و تعالی را به او ارزانی دارد، تا جایی که انسان را «مَثَل» خدا سازد و فرجام بندگی را در افق برین ربوبیت روشن و تفسیر نماید. پس این رسالت و نبوت باید برگزیده از همه موجودات بوده و اسوه و رسول آن، عقل اول، صادر اول و نور محمدی صلی الله علیه و آله باشد.

ص:65

ص:66

(یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً)1

(رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً)2

(وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً)3

(وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ)4

(قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلاّ هُوَ)5

(قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ)6

(قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی)7

(قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی)8

(قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّهِ)9

طبق آیات بسیاری، آفتاب علم خداوند بر ریز و درشت، آشکار و نهان، و آسمان و زمین می تابد؛ از جمله:

(یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)10

(أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ)11

(یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)

(إِنَّ اللّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)12

ص:68

(یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها)1

(یَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ)2

و ده ها آیه دیگر که گاه با واژه عالم پرده از احاطه علمی خداوند برمی دارد، هم چون:

(هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ)3

و نیز با وصف مبالغه «علّام»:(إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُیُوبِ)4

و نیز با وصف «علیم» که در بسیاری از آیات قرآن می درخشد.(1)

باری، احاطه خداوند بر همه امور از آغاز آفرینش که پرتو او تجلی کرد تا سرانجام خلقت، فراگیر است. در حقیقت، سرانجامی برای وجود مجرد قابل تصور نیست و طنین آیات قرآن از بیان این حقیقت، لبریز است. به هر روی، اوست که آفرید و هستی بخشید و هدایت کرد و کمال یابی را جوهره و سرشت هستی قرار داد؛ به گونه ای که هر موجودی به سوی هدف و غایت نهایی خود در حرکت است:

(وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ

وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّی عادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ

لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ)6

این نظام هماهنگ، قانونمند و با هدف که خورشید آن تا قرارگاهش روان است و این اندازه گیری (خدای) شکست ناپذیر و داناست. و برای ماه، منزلگاهی قرار داد، و در این منظومه، نه خورشید برایش سزاوار است که ماه را دریابد و نه شب بر روز پیشی گیرنده است و هر کدام در مداری شناورند.

عظمت و حجم بزرگ خورشید - که تقریباً هشتاد میلیون برابر ماه است - سبب سرکشی و حریم شکنی خورشید نگردیده؛ بلکه او با چهره ای مهربان بر ماه و منظومه کوچک تر خود نور و حرارت نثار می کند و بدین سبب است که هرگز در نظام هماهنگ

ص:69

آفرینش، تصادم و برخوردی رخ نمی دهد و آهنگ روح بخش وحدت و هماهنگی از جلوه های آفرینش طنین افکن است.

به هر روی، علم خداوند نیز چون قدرتش نامتناهی و نامحدود است، از این رو برخلاف پندار مشرکان - که می پنداشتند خدای سبحان به امور جزئی آگاه نیست - صراحت وحی بر این پندار خط بطلان کشیده، می فرماید:

(یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ)1 همه چیزها در محدوده علم خدا و زیر پوشش اوست.

قرآن کریم همین مطلب را در آیه ای دیگر از زبان فرشتگان نقل می کند:

(وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّکَ لَهُ ما بَیْنَ أَیْدِینا ؛(1)

(ما فرشتگان بدون اذن خدا فرود نمی آییم، آنچه را پشت سر و پیش رو داریم و آنچه میان این دوست فقط از آن اوست، و پروردگارت فراموش کار نیست).

و نیز می فرماید:(یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضی) ؛(2)

(آنچه را که پیش روی و پشت سر آنهاست خدا می داند و جز از کسی که دینش مرضی خدا باشد شفاعت نمی کنند و خود آنان هم از خوف خدا هراسناکند).

در پرتو این آیات روشن است که گذشته و آینده و حال، معلوم خداست و از این روست که حضرت فاطمه علیها السلام می فرماید: «عِلماً مِنَ اللهِ «عَزَّوَجَلَّ» بِمَآئل الأُمُورِ، وَ إِحَاطةً بِحوادِثِ الدُّهُورِ، وَ مَعرِفَةً بِمَواضِعِ المَقْدُور».(3)

گویی آن حضرت با این سخنان، آیات قرآن را تفسیر و تبیین می نماید و پرده از رخ این آیه برمی دارد که می فرماید:(وَ ما تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّ کُنّا)5 ذرات ریز پراکنده را که در شعاع تابش خورشید از روزنه ها می توان دید و حتی کوچک تر از آن را که فقط با چشم مسلح دیدنی است، همگی معلوم خداست.

ص:70

باری، همه اشیاء در پرتو علم خدا می درخشند و آن آفتاب است که این ذرات را جلوه گر ساخته است. البته علم خدا از گونه مفهوم و صورت ذهنی نیست تا تفاوت آن با علم دیگران در اطلاق و گستره آن باشد، بلکه علم خدا حضوری و شهودی و نامتناهی سِعِی و شِدّی است، زیرا اگر علم او حصولی یا حضوری محدود باشد در قبال آن، علمی دیگر نیز فرض خواهد شد، در حالی که علم بی نهایت الهی برای علمی دیگر که از شئون علم او نباشد و در عرض علم او قرار گیرد جایی نمی گذارد، چنان که صحیح نیست کسی بگوید: همان گونه که من با علم حضوری به خودم آگاه هستم خدا نیز به عالم آگاه است؛ چون علم حضوری ما محدود و علم حضوری خدا نامحدود است.(1)

سرچشمه همه علوم، ذات اقدس الهی است و آنچه که دیگران نیز می دانند پرتو علم او و از آموزه های اوست. او معلم هستی و آموزگاری است که آفاق «ما لا یعلم» را بر دیگران می گشاید. به عبارتی، دانش دیگران، ظهور علم اوست و همه، دانش خویش را از او گرفته اند و معلوم، چه از عالم غیب بوده یا از جهان حاضر باشد و مقوله معلوم، چه مشهود و چه غیبی باشد، با اذن و تعلیم خداوند است.

بدون تعلیم خداوند متعال هیچ گونه دانشی نیست، همان گونه که آشنایی و معرفت به غیب بدون تعلیم و اذن خدا ممکن نیست. حتی آگاهی و معرفت به عالم محسوس و شهادت نیز بی تعلیم و اذن او امکان ندارد؛ چون موجودات جهان یا امور مجرد غیبی همانند وحی، نبوت و فرشته هستند یا امور مادی و محسوس که عالم کون مشهود نام گرفته و خدا به غیب و شهادت آگاه است (عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ)2 و دیگران فقط به اذن او از غیب و شهود آگاه می گردند.

در قرآن چنین آمده:(وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ)3 پس اندیشه ای واهی است که گمان شود چون علم به مشهودات امری عادی و فراوان است، تنها علم به غیب، اذن الهی و تعلیم خدا را می خواهد؛ بلکه علم به شهادت نیز منوط به اجازه خداوند است.

گواه صدق این مطلب کلام خداست که می فرماید:

(وَ اللّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً...)4

ص:71

و خدای سبحان است که او را از دانش بهره مند می کند:(عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ)1

بارش همین آیات بر جان امام علی علیه السلام در سخن الهی اش چنین تجلی می کند:

لا یَخْفَی عَلَیْهِ مِنْ عِبادِهِ شُخُوصُ لَحْظَةٍ، و لا کُرُورُ لَفْظَةٍ، وَ لا ازدِلافُ رَبْوَةٍ...؛(1) بر او پوشیده نیست خیره نگریستن بندگان، و نه بازگشتن لفظی بر زبان ایشان و نه نزدیک شدنشان به پشته ای، و افتادن نگاهشان بر آن، و نه فراخ نهادن گامی در شب سیه فام، و نه در شامگاهی بی حرکت و آرام که ماه رخشان در آن برآید.

شیخ محمود شبستری در این باره سروده است:

عالم السر و الخفیات اوست دافع الشّر و البلیات اوست

آنچه هست، آنچه رفت آنچه آید همه داند چنانکه می باید

جزوی و کلّی و قلیل و کثیر نیست پوشیده بر علیم خبیر(2)

حضرت فاطمه علیها السلام این حقیقت را آشکار و مدلل می نماید که سپاس علم لایزال حق بر اول و آخر است که پیامبر را پیش از آفرینش برگزید و انتخاب نمود، آن گاه که هیچ نبود:

بودم آن روز من از طایفه دردکشان

که نه از تاک نشان بود و نه از تاک نشان

بنابراین در عالم حقیقت و ثبوت، وجود مبارک حضرت رسول صلی الله علیه و آله برگزیده و انتخاب شده خدای سبحان بود، و حضرت فاطمه علیها السلام در جام ملکوت نمای روح خویش، این حقیقت را می دید و برای ما تفسیر فرمود، چرا که اهل بیت علیهم السلام درهای علم الهی و حکمت خداوندند.

علی علیه السلام می فرماید: «وَ عِنْدَنا أَهلَ البَیتِ أَبْوابُ الحِکَمِ وَضِْیاءُ الْأَمرِ».(3)

ص:72

و نیز می فرماید: «- هُم - مَوْضِعُ سِرِّهِ، وَ لَجَأُ أمرِهِ، وَ عَیبَةُ عِلمِهِ، وَ مَوْئِلُ حُکمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ؛(1) رازداران پیامبرند و پناهگاه حق جویان و مخزن علم پیامبر و امانگاه قرآن و سنت».

در نظم ناصر خسرو چنین آمده:

علم را از جایگاه او بجوی سر بتاب از عمرو و زید قال قال

قال اول جز پیمبر کس نگفت وانگهی زی آل او آمد مقال

جز که زهرا و علی اولادشان مر رسول مصطفی را کیست آل؟(2)

گزیده سخن آنکه آفریدگار علیم نظام هستی را در پرتو علم خویش ابداع نمود و براساس حکمت خویش از موج جود خویش، موجودات را هستی عنایت کرد؛ به فرموده علی علیه السلام: «وَ مُبْتَدِعِ الخَلائقِ بِعِلمِهِ، وَ مُنْشِئهِم بِحُکمِهِ».(3)

و به گفته شیخ محمود شبستری:

عقل داند که عالِم به نظام نتوان کرد جز به علم تمام

صنعت خوب و متقن و محکم نکند جز که صانع اعلم(4)

از این رو، رشد و تعالی و بالندگی و نیل به مقصود همه موجودات را در سایه سار نبوت قرار داد. بنابراین پیامبران برای تحقق این آرمان مبعوث شدند که آخرین آنان غایت و هدف از همه هستی ممکن، یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله خاتم رسل است.

از این منظر، اولین شخصیت در مقام حقیقت و ثبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله بود و حقیقت محمدیه، در مقام تابش و تجلی نیز آخر است که باید چنین باشد! همان گونه که علت غایی و هدف در مقام اندیشه و تفکر، اولین است و در مقام تحقق، آخرین. پس حضرت محمد صلی الله علیه و آله اولین برگزیده پیش از آفرینش بود و آخرین پیامبران در مقام تجلی و ظهور.

ص:73

چون او هدف و آرمان نهایی از خلقت است؛ همان طور که در حدیث قدسی آمده: «لو لاک لما خلقت الافلاک» .

بنابراین حدیث مروی - بر فرض صحت -: «مَثَلُ النُّبُوَّةِ مَثَلُ دارٍ مَعْمُورَةٍ لَمْ یَبْقِ فِیها إلّا مَوضِعَ لِبنَةٍ وَ کُنتُ أنَا تلکَ اللبنةِ»؛(1) مثل نبوت چون خانه ای است آباد و در حال بنا که از آن جز نهادن یک خشت باقی نمانده بود و من همان آجر آخری هستم.

این حدیث، پرتوی از مقام ظاهری نبوت را بیان می کند و خشت آخر بودن، برای درک و فهم معنای خاتمیت آن حضرت است تا مردم بدانند که بعد از او پیامبری نخواهد آمد، و الا درک و فهم تجلی اعظم بسیار مشکل و دور از دسترس است و مرغ تیز پرواز اندیشه خردمندان بر ستیغ آن نرسد و فقط بر افق اعلا این حقیقت تجلی می کرد.

سعادت جز با شناساندن انبیا ممکن نبود، پس نبوت مقصود اصلی خلقت را تشکیل می دهد و مراد از نبوت، سیر کمالی و نهایی نبوت است نه آغاز آن؛ زیرا نبوت هم چون پدیده های دیگر، در پرتو فیض الهی تدریجاً به کمال خود می رسد.(1)

این سخن همانند بنای یک ساختمان که به تدریج تمام می شود، البته تمام شدن آن یعنی به کمال رسیدن، چون هر موجود تمامی، کامل است؛ مثلاً، دستی کامل است که پنج انگشت داشته باشد و کمتر یا بیشتر از آن موجب نقص می گردد.

به هر روی، خدای رئوف منان به پاس عنایتی که به این مشت خاک بی باک دارد می فرماید:

یا مطلقاً وِ صالنا راجع و یا مُحلِفاً علی هَجرِنا کفر

ای که پیوند با ما را رها کرده ای باز گرد، ای که بر دوری از ما سوگند خورده ای، کفاره این سوگند بده. ما شیطان را بدین دلیل از خود دور ساختیم که به تو سجده نکرد، شگفتا! که چگونه با او ساخته ای و از ما دوری جسته ای! وای بر تو، تو را قدر و پایه ای است که شب قدر بدان آگاه نیست.(2)

به هر روی، هدف از آفرینش انسان قرب و وصال اوست. در حدیث قدسی ترنم این زمزمه گوش نواز است:

«یا مختار إعرف قَدرَکَ وَ إنَّما خَلَقتُ الأَکوانَ لِأَجلِکَ، أقبِل عَلیَّ فَإنّی إلَیکَ مُقبل... ؛ ای برگزیده، قدر خویش بدان، تمام عالم وجود را به خاطر تو آفریدم. به من روی آر که من به تو روی آورنده ام تا کی مرا می طلبی؟ من نزد توأم».(3)

پیامبران سفیران این اتصال و ارتباط اند. در حقیقت آنان آمدند تا انسان خاکی، ملکوتی شود و برای خدا باشد.

همان گونه که در حدیث قدسی آمده: «إِنّ اللهَ تَعالَی یَقُولُ: عَبْدی خَلقتُ الأشیاءَ لِأَجلِکَ وَ خَلَقتُکَ لِأَجلی، وَ هَبْتُکَ الدُّنیا بِإحسان و الآخِرَةَ...؛(4) بنده من همه چیز را

ص:75

برای تو آفریدم و تو را برای خودم، دنیا را با احسان و آخرت را با ایمان به تو خواهم بخشید...».

تو مظهر حقیقت من - که شامل همه اسماء و صفات و احکام و آثار است - می باشی، و عالم، با تمام وجود تفاصیل وجود تو و مظاهر حقایق توست... پس انوار روحانیت خودت را با حجاب تاریکی های عنصر خاکی مپوشان، باشد که تو مشرق تابان نورانیت الهی باشی که تجلی یگانگی الهی فقط در گستره روح آسمانی تو ممکن باشد.

نیل به این مقصود عالم در پرتو آفتاب نبوت است و شگفتا که حضرت فاطمه علیها السلام در این بیان و در دو جمله، آیاتی از قرآن را تفسیر می کند و جریان نبوت را که بالاترین پدیده معنوی است در یک روند بالنده، تبیین می کند و اوج کمال و تمامش را در رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله بیان می دارد؛ از جمله این آیات:

(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِیمَ) ؛(1)(وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ) ؛(2)(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِکَ) ؛(3)(الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا) ؛(4)(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ) ؛(5)(ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا) ؛(6)(فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ) ؛(7)(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الْأَوَّلِینَ) ؛(8)(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ .)؛(9)(وَ ما أُوتِیَ) ؛(10)(وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ) ؛(11)(وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ) ؛(12)(أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ...)13 و ده ها آیه دیگر، با مفاهیم و واژگانی مختلف، ارسال رسولان و سفیران حق و آرمان مقدس آنان را تبیین می کنند و آنان را می ستایند.

ص:76

به هر روی، ربوبیت حق در دو بستر تکوین و تشریع، رود نور جاری ساخته است. نخست عدمستان ماهیات را به پرتو وجود، لباس هستی پوشانده و آنگاه در پرتو آفتاب نبوت، این جهان را تدبیر و هدایت نمود و گلستان آفرینش را طراوت بخشید و زیباترین گل هستی ممکن را به پرتو خاص ربوبیتش زینت داد و انسان را بر تارک هستی جلوه گر ساخت.

بر آسمان ربوبیت آفریدگار مهربان، افق برین نبوت را روشن ساخت و زلال آسمانی رحمت واسعه از این سرچشمه بر آدمیان جاری گردید. به گفته سنایی:

انبیاء راستان دین بودند خلق را راه راست بنمودند

آنان واسطه فیض خدای متعال اند:

چون خدا اندر نیاید در عیان نایب حق اند این پیغمبران(1)

در واقع نبوت، آفتاب رحمت پروردگار است که از مشرق «ربوبیت» خداوند، ساطع گردید و حقیقت مهربانی و رحمت واسعه آفریدگار عالمیان است. پیامبران رازداران ملکوتند که دریچه های آْمان را بر بشر باز کردند و افق های روشن کمال و تعالی را بر او گشوده اند.

امام صادق علیه السلام بنا بر نقل مصباح الشریعه، سیمای آن فرزانگان آفرینش را چنین می ستاید:

إِنَّ اللهَ «عَزَّوَجَلّ» مَکَّنَ أنبِیاءَهُ مِن خَزائِنِ لُطفِهِ وَ کَرَمِهِ وَ رَحمَتِهِ، وَ عَلَّمَهُمْ مِنْ مَخزُونِ عِلمِهِ، وَ أَفْرَدَهُمْ [وَ اختارَهُم] مِن جَمیعِ الخَلائِقِ لِنَفسِهِ، فَلا یُشْبِهُ أَحوَالَهُم وَ أَخلاقَهُمْ أحَدٌ (أحداً) مِنَ الخَلائِقِ أجْمَعِین إذْ جَعَلَهُمْ وَ سائِلَ سَائر الخَلقِ إلَیه، وَ جَعَلَ حُبَّهُمْ وَ طاعَتَهُمْ سَبَبَ رِضَاهُ...؛(2) خداوند متعال مقام و منزلت مخصوصی به پیامبران عطا فرموده، آنان را از مخزن لطف و کرم و مهربانی خویش تعلیم داده است و از میان همه خلایق، آنان را برای خویش برگزیده است. هیچ یک از مخلوقات الهی از نظر حالات و اخلاق همانند آنان نبوده و به مقام و رتبه آنان نمی رسند.

ص:77

خداوند متعال آنان را دلیل و وسیله سیر و سلوک مردم به سوی خود قرار داده است و محبت و طاعت آنان را وسیله رضا و خشنودی خود معین کرده و مخالفت و انکار آنان را سبب غضب و خشم خود دانسته است.

خداوند متعال هر گروه و امتی را موظف کرده تا از دین و روش پیغمبر خود پیروی کنند. اراده او بر آن تعلق گرفته که اطاعت هیچ کس را قبول نکنند، مگر آن که از پیامبران اطاعت کرده و آنان را محترم و گرامی داشته است.

پس پیامبران، یگانه مشعل داران راه هدایت بر مردم اند که فروغ هدایت می افشانند و انسان را به خلعت بندگی آراسته و به سوی مقام قرب الهی رهبری می کنند.

آن حضرت در ادامه می فرماید:

فَعَظِّمْ جَمیعَ أَنبِیاءَ اللهِ تَعالی، وَ لا تُنْزِلْهُمْ مَنْزِلَةَ أحَدٍ مِمِّنْ دُونَهُمْ، وَ لا تَتَصَرِّفْ بِعَقْلِکَ فِی مَقَاماتِهِمْ وَ أَحْوالِهِمْ وَ أَخْلاقِهِمْ إلّا بِبَیانٍ مُحْکَمٍ مِنْ عِنْدَ اللهِ تَعالی وَ إجماعِ أهلِ البَصائر...؛(1) پس همه پیامبران الهی را بزرگ بشمار و آنان را به جای دیگران مگذار و با فکر و عقل محدود خود احوال و اخلاق و روش آنان را تفسیر مکن، مگر آنکه بیان روشن و محکمی از جانب پروردگار به تو برسد یا اهل دل و بصیرت که دریچه های ملکوت بر دیده جانشان باز است در آن مورد با تو همراه باشند یا نشانه های فروزنده، نشانگر آن فضائل و مقامات باشد.

با این توصیف، درک حال و موقعیت ممتاز آنان بسیار مشکل است و چون اعمال و گفتار آنان را با دیگران مقایسه و مقابله نمودی بدان که کار بسیار خطرناکی انجام داده ای و از صحبت و آشنایی آنان استفاده نکرده ای و مقامات آنان را آن گونه که باید بشناسی نشناخته ای و به خصوصیات و منزلت والای آنان گمراه و نادان شده ای و در این حال از نیل به ایمان و معرفت به خداوند محروم گشته ای، پس آگاه باش و پیوسته از این خطر بزرگ بر حذر باش و از این مقایسه و سنجش ناروا پرهیز کن.

ص:78

مولوی در این باره می گوید:

کار پاکان را قیاس از خود مگیر گر چه باشد در نوشتن شیر شیر(1)

این سفیران هدایت - با این مقام و مرتبه - آمدند تا فروغ رحمت واسعه حق را بر مردم جاری نمایند و با تجلیات ملکوتی، زندگی آدمیان را نور و ضیاء بخشند. آنان آمدند تا چون آفتاب که بر زندگی آدمیان حیات و حرارت و نور می افشاند بر آدمیان، زمزم حیات و نور بیافشانند. آنان آمدند تا جان انسان را حیاتی نو عطا کنند؛ بر چشم خردش روشنی بخشند؛ خلعت برین انسان کامل را بر او بپوشانند و او را به زینت مکارم و معالی اخلاق بیارایند. در حقیقت همه آنان تابش یک حقیقت بودند، اگر چه در گستره تاریخ و زمان از مشارق مختلفی تجلی کردند.

نور هر دو چشم نتوان فرق کرد چونک در نورش نظر انداخت مرد

ده چراغ ار حاضر آید در مکان هر یکی باشد به صورت غیر آن

فرق نتوان کرد نور هر یکی چون به نورش روی آری بی شکی

گر تو صد سیب و صد آبی بشمری صد نماند یک شود چون بفشری

در معانی قسمت و اعداد نیست در معانی تجزیه و افراد نیست(2)

آنان قطب عالم ملکوت اند که در گردش و حرکت بالنده خود دایره ای را مانند، که هرگز در آن، زاویه، فصل و جدایی دیده نمی شود، بلکه رابطه محیط و مرکز آن در یک شعاع برابر و مساوی است. پس چتر نبوت بر فراز همه مردم گسترده بوده و این باران رحمت بر همه یکسان باریده است، ولی از باغ لاله روید و از شوره زار خس.

شریعت همه آنان اسلام بود و تسلیم، بندگی و اقامه قسط و عدل. پیامبران آمدند تا عدالت و مهربانی را توأمان به انسان هدیه کنند و زنگار ظلم و ستم از زندگی انسان(3) بزدایند. پیامبران می خواستند انسان را به سرمنزل مقصود(4) رهبری کنند؛ زنجیر اسارت و

ص:79

ظلمت شرک را از دست و پایش باز کنند، او را به مقام منزلت خویش آگاه و عارف نمایند و از ظلم بر حذر دارند. آری آنان آمدند تا معجزه آفرینش را آفتابی کنند.

آن ذوات مقدس در ظلمتکده خاک - که لازمه آن حرارت و انرژی، آتش و فساد و خون ریزی و حیوانیت است - حقیقت ملکوت را به نمایش گذاشتند؛ آن چنان که:

یک گروه مستغرق مطلق شدند همچو عیسی با ملک ملحق شد ند

نفس آدم لیک معنی جبرئیل رسته از خشم و هوا و قال و قیل

از ریاضت رسته و ز زهد و جهاد گوییا از آدمی او خود نزاد(1)

پیامبران، رسولان عزت و شرف و حریت و بندگی خدایند. آنان در محراب عشق به سجودند و بر بام وجود تجلی کرده، همه امور را تدبیر می کنند.

عشق آن بگزین که جمله انبیاء یافتند از عشق او کار و کیا(2)

آری آفتاب رسالت از این مشرق می درخشد و آفریدگار بزرگ، هستی را به پاسداشت نبوت معنا بخشید. آیات قرآن نیز به تأویل و تفسیر، این حقیقت را مدلل می نمایند و صدها حدیث در ترجمه و تبیین این حقیقت از ذوات مقدس معصومین علیهم السلام صادر گردیده است. رسولان خدا، سفیران معارف و معرفت و حکمت و عزتند؛ آنان راه انسان را به ملکوت گشوده اند و آفاق آنچه را که نمی دانند بر او می گشایند. سرانجام زنجیر اسارت و بردگی از انسان باز می کنند و او را از دام خرافه و جهل می رهانند:

خلق را از بند صندوق فسون کی خرد جز انبیاء و مرسلون(3)

مولوی در جایی دیگر این شکوه و هماهنگی را چنین سروده:

گفت اطفال من اند این اولیاء در غریبی خرد از کار و کیا

از برای امتحان خوار و یتیم لیک اندر سر منم یار و ندیم

هان و هان این دلق پوشان من اند صد هزار اندر هزار و یک تنند

ص:80

ور نه کی کردی به یک چوبی هنر موسی فرعون را زیر و زبر(1)

امام علی علیه السلام در خطبه خویش نبوت و سیمای سفیران الهی را چنین توصیف می کند:

فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ، وَ واتَرَ إلَیْهِم أنْبِیاءَهُ، لِیَستأدُوهُم میثاقَ فِطرَتِهِ و...؛(2) پس هر چندگاه پیامبرانی فرستاد و به وسیله آنان به بندگان هشدار داد، تا حقّ میثاق الست بگذارند و نعمت فراموش کرده را به یاد آرند، با حجت و تبلیغ، چراغ معرفتشان را بیفروزند تا به آیت های خدا چشم دوزند. از آسمانی بالا برده و زمینی زیرشان گسترده و آنچه بدان زنده اند و چسان می میرند و ناپاینده اند و بیماری های پیرکننده و بلاهای پیاپی رسنده، و هیچگاه نبود که خدا آفریدگان را بی پیامبر بدارد یا کتابی در دسترس آنان نگذارد یا حجتی بر آنان نگمارد، یا از نشان دادن راه راست دریغ دارد.

پیامبران که اندک بودند و مخالفشان بسیار، و در دام شیطان گرفتار، در کار خویش درنماندند - و دعوت حق را به مردم رساندند -.

ولی افسوس که بعضی قدر این مکانت را نشناخته و آنان را چون خود پنداشته و در مقابل آنان صف آرایی کردند و به جنگ و ستیز با آنان برخاستند.

مولوی این حقیقت را چنین سروده:

کار پاکان را قیاس از خود مگیر گر چه ماند در نبشتن شیر شیر

جمله عالم زین سبب گمراه شد کم کسی ز ابدال حق آگاه شد

همسری با انبیاء برداشتند اولیاء را همچو خود پنداشتند

گفته اینک ما بشر ایشان بشر ما و ایشان بسته خوابیم و خور

این ندانستند ایشان از عمی هست فرقی در میان بی منتها(3)

از این رو با پیامبران جنگیدند و مبارزه کردند.

ص:81

اکنون آیاتی از قرآن که جدال کافران را با پیامبران بازگو می کند از نظر می گذرانیم:

خداوند متعال در سوره ابراهیم می فرماید:

(وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّکُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِی مِلَّتِنا فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظّالِمِینَ

وَ لَنُسْکِنَنَّکُمُ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی وَ خافَ وَعِیدِ) ؛(1)

کافران به پیامبران گفتند: ما شما را از سرزمین خود بیرون می رانیم مگر اینکه از دعوت خود دست برداشته، به راه و روش ما باز گردید - خداوند در مقابل این تهدید به آنان پاسخ می دهد - شما از این تهدیدها نهراسید و ما بدون تردید، ستمکاران را پس از فرصتی که به آنان داده ایم هلاک خواهیم نمود و پس از آنان، شما را در سرزمین آنان ساکن می کنیم.

ده ها آیه قرآن این ستیز و نبرد حق و باطل را بیان می کند، گویی صفحات تاریخ با این مرکب خون آلود نگاشته شده که البته غلبه و پیروزی از آن خداباوران است.

خداوند متعال در قرآن می فرماید:

(أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ لِلْکافِرِینَ أَمْثالُها

ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ) ؛(2)

(آیا در زمین گردش نکردند تا با تأمّل بنگرند که سرانجام کار کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بود؟ خدا آنان را در هم کوبید و نابود کرد و نیز برای این کافران همانند آنان، عذابی قطعی و ثابت است. این پیروزی مؤمنان و نابودی کافران به سبب این است که خدا سرپرست و یاور کسانی است که ایمان آورده اند و کافران را سرپرست و یاوری نیست).

آیات دیگری نیز بیانگر این موضوع اند:

(وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ إِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِکَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ)3

(إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ)4

ص:82

(وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الصّابِرِینَ)1

(تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللّهِ)2

(الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ)3

(إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ)4

مولانا در پرتو همین آیات چنین سروده:

صد هزاران نیزه فرعون را در شکست از موسی ای با یک عصا

صد هزاران طب جالینوس بود پیش عیسی و دمش افسون بود

صد هزاران دفتر اشعار بود پیش حرف امی ای آن یک عار بود

با چنین غالب خداوندی کسی چون نمیرد گر نباشد او خسی(1)

آری، او خاتم پیامبران بود، چون مرجع همه انبیا و رسولان است و در عالم ارواح و ملکوت الهی همه پیامبران علیهم السلام به او مراجعه می کنند.

خود آن حضرت در حدیث شریفی می فرماید: «آدمُ وَ مَنْ دُونَهُ تَحْتَ لِوائی یَومَ القیامَةِ».(1)

قرآن، شکوه این تجلی آسمانی را چنین می ستاید:

1.(هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ)2

2.(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ)3

3.(إِنّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً)4

4.(وَ أَرْسَلْناکَ لِلنّاسِ رَسُولاً وَ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً)5

5.(وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ)6

6.(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً)7

7.(وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ کَافَّةً لِلنّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً)8

8.(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً...)9

9.(لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ...)10

10.(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)11

ص:84

باری, صدها آیه قرآن با مفاهیم و واژه های مختلف آفاق رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله را تبیین می نماید و آن حضرت را به عنوان خاتم پیامبران، که دو وصف نبوت و ولایت مطلقه در وجود آن حضرت به اوج تجلی رسیده می ستاید:(1)

(ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ...)2

او یگانه پیامبر عظیم الشأنی است که خدای متعال از همه پیامبران برای او عهد و پیمان گرفت:(وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ)

در پرتو این آیه، این حدیث آمده: «... و لَمْ یَبْعَثِ اللهُ نبِیّاً وَ لا رَسُولاً إلّا وَ أَخَذَ عَلَیْهِ المیثاقَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِالنُّبُوَّة...».(2)

جمال محمدی در گفتار امام علی علیه السلام چنین می درخشد:

حَتّی أَوْری قَبَساً لِقابِسٍ، وَ أَنارَ عَلَماً لِخابِسٍ، فَهُوَ أمِینُکَ المَأمُونَ، وَ شَهِیدُکَ یَومَ الدّین...؛(3) تا آنکه شعله ای افروخت که جوینده بدان چراغ دانش بیفروزد، و نشان راه بر پا کرد تا گمراه، دیده بدان دوزد. پس او امین توست و مورد اعتماد و گواه تو بر امت در روز معاد، و انگیخته تو و موجب نعمت و فرستاده بر حق تو و آیت رحمت.

وجودش رحمةً للعالمین باد ز حق بر جان پاکش آفرین باد

همچنین حضرت امیر در خطبه ای دیگر می فرماید: «إختَارَهُ مِنْ شَجَرَةِ الأنبِیاءِ، وَ مِشکَاةِ الضِّیاء؛(4) خداوند او را از میان سلسله پیامبران و سرچشمه های نور برگزید».

مصطفی جان است و عالم جمله جسم مصطفی معنا بود کونین اسم(5)

ص:85

او اطیب و اطهر و اسوه برای جهانیان است؛ همان گونه که علی علیه السلام می فرماید:

«فَتَأسَّ بِنَبِیِّکَ الأطیَبِ الأطهَرِ صلی الله علیه و آله فِإنَّ فیهِ اسْوَةً لِمَنْ تَأسَّی؛(1) پس از روش پیامبر پاک و پاکیزه پیروی کن، زیرا روش او کامل ترین الگو برای پیروی است».

خورشید خلد و خواجه دنیا و آخرت

سلطان شرع و صاحب کونین مصطفی(2)

آن یار مهربان که بعثت و رسالت او برترین نعمت و منّت از سوی خداوند است:

«... فَما أَعْظَمَ مِنَّةَ اللهِ عِنْدَنا حِینَ أَنْعَمَ عَلَیْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ، وَ قائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ».(3)

دعوتش فرموده بهر خاص و عام نعمت خود را بر او کرده تمام(4)

آنگونه که حضرت علی علیه السلام فرمود: «بَعَثَهُ بِالنُّورِ المُضِیءِ، وَ البُرهانِ الجَلیِّ، وَ المِنهاجِ الْبَادِی، وَ الکِتابِ الْهَادِی؛(5) او را با نور رخشا، و برهان هویدا، و راه پیدا و کتاب راهنما برانگیخت».

خواجه دنیا و دین گنج وفا صدر و بدر هر دو عالم مصطفی

آفتاب شرع و دریای یقین نور عالم رحمة للعالمین

خواجه کونین و سلطان همه آفتاب جان و ایمان همه

صاحب مواج و صدر کائنات سایه حق خواجه خورشید ذات

مهترین و بهترین انبیاء رهنمای اصفیا و اولیاء(6)

آن حضرت در خطبه ای دیگر در توصیف رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

حَتّی أفْضَتْ کَرامَةُ اللهِ سُبْحانَهُ إلی مُحَمَّدٍصلی الله علیه و آله فَأَخْرجَهُ مِنْ أَفضَلِ المَعادِنِ مَنْبَتاً و أَعَزِّ الْأُروُماتِ مَغْرِساً...؛(7) تا آنکه تشریف بزرگواری از سوی خدای باری

ص:86

به حضرت محمد صلی الله علیه و آله رسید و او را از بهترین خاندان و گرامی ترین دودمان برکشید. از درختی که پیامبران خود را از آن جدا کرد و امینان خویش را برگزید و بیرون آورد... او پیشوای کسی است که راه پرهیزگاری پوید و چراغ آن است که راهنمایی جوید. چراغی است که پرتو آن دمید و درخشندگی است که روشنی آن بلند گردید و آتش زنه ای است که نور آن درخشید، رفتار او میانه روی در کار است و شریعت او راه حق را نمودار....

همچنین فرمود:

«قرارگاه او بهترین قرارگاه است و خاندان او شریف ترین پایگاه است، از کان های ارجمندی و کرامت و مهدهای پاکیزگی و عفت، دل های نیکوکاران به سوی او گردیده و دیده ها در پی او دویده»(1).

اوست که اوج آفتاب وحی منیر است و قرآن با حقیقت ازلیه اش بر جان او تجلی کرده و فروغ آن در قالب الفاظ (بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ)2 ظاهر گشت، و نازله و آسان شده آن حقیقت ملکوتی چراغ هدایت مردم إلی الابد گردید.

قرآن این حقیقت را چنین برمی نماید:

(فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی)3

(وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ)4

(اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ)5

(وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتابِ رَبِّکَ)6

(اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ)7

ص:87

و آیات دیگری که از این واژه استفاده کرده و نیز ده ها آیه از واژه های «نزل» و «قَرَأ» و «تَلی» و مشقتات آنان.(1)

وحی که در قالب مثال شهدآفرین و نورافروز است، پرتوی از آن بر زنبور می تابد:

(وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی)2

و مولوی چنین سروده:

گیرم این وحی نبی گنجور نیست هم کم از وحی دل زنبور نیست

چون که (اوحی الرب الی النحل) آمده است خانه وحیش پر از حلوا شده است

او به نور وحی حق عزّوجلّ کرد عالم را پر از شمع و عسل(2)

باری، بر افق برین رسالت، اوج تابش در سیمای «محمد صلی الله علیه و آله» نمایان گشته و تجلی اعظم جلوه می نماید و آیین پایدار و ابدی را برای رهایی انسان و رسیدن او به قله تعالی می آورد:

(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ) ؛(3)

(او کسی است که پیامبرش را برای هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه ادیان غلبه دهد، هر چند که مشرکان کراهت داشته باشند...).

آری شعشعه اسلام تا ابد بر آسمان دل ها می تابد و فروغ راه هدایت پیشگان است.

امام علی علیه السلام می فرماید:

أَلحَمْدُ لِلّهِ الّذِی شَرَعَ الإسْلَامَ، فَسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَنْ وَرَدَهُ، وَ أعَزَّ أرکانَهُ عَلَی مَنْ غالَبَهُ، فَجَعَلَهُ أَمْناً لِمَنْ عَلِقَهُ، وَ سِلْماً لِمَنْ دَخَلَهُ، وَ بُرهاناً لِمَنْ تَکَلَّمَ بِهِ... ؛(4) سپاس خدای را که راه اسلام را گشود و درآمدن به آبشخورهای آن را بر تشنگان آن آسان نمود و ارکان آن را استوار ساخت تا کس با آن چیرگی نتواند و نستیزد و آن را امانی ساخت برای کسی که بدان درآویزد، و آرامش برای آن که

ص:88

در آن درآید و برهان کسی که بدان زبان گشاید و هر که بدان دادخواهی کند گواه آن است و برای آن که از آن روشنی خواهد نوری درخشان است، و فهم است آن را که فهمید و خرد است برای کسی که اندیشید و نشان برای آن که نشانه طلبید و بینایی برای آن که در کار کوشید و عبرت برای کسی که پند پذیرفت، و نجات کسی که تصدیق آن گفت؛ تکیه گاه آن که بر آن اعتماد داشت و آسایش کسی که کار را - بدان - واگذاشت و نگاهبان آن که خود را - از گناه - باز داشت. روشنی راه و پدیدار، درون آن آشکار، نشانه های آن بر بلند جای پدیدار. جاده های آن نمایان، چراغ های روشن و رخشان...

به هر حال برای درک ماهیت واقعی دورانی که حضرت زهرا علیها السلام آن را تذکر می هند بهتر است تا گزارشی کوتاه از اوضاع جهان آن روز عرضه شود.

بخش، پرنعمت ترین نقطه جزیره العرب است؛ به گونه ای که آثار تمدن درخشان و با عظمت آن تا به امروز باقی و مشهور است. حدود چهارده قرن قبل از میلاد مسیح، این سرزمین، آباد بوده و از مدنیت و حکومت برخوردار بوده است و دولت هایی چون «معین»، حضرموت، قَتّبان، و سبأ، تا ظهور اسلام بر این اقلیم حکومت کرده اند.(1)

آثار تاریخی بسیار زیبای مآرب و سد عظیم آن که به علت سیل ویران شد، و زمین های حاصل خیز، معادن زرخیز صادراتی طلا و نقره و سنگ های گرانبهای آن حکایت گر پیشرفت های هنری، صنعتی و منابع طبیعی این اقلیم است.

خداوند در قرآن در دو سوره از قوم سبأ نام برده است. نخست از ملکه سبأ (بلقیس) و نامۀ حضرت سلیمان به او و داستان هدهد، تخت ملکه و ایمان آوردن او، و نیز شکستن سد مآرب - حدود پنج قرن قبل از میلاد - و جاری شدن سیل ویرانگر که در نتیجه فساد اجتماعی و انحطاط اخلاقی و روی گردانی مردم سرزمین سبأ از خداوند و انکار فرستادگان الهی پدید آمده بود. همچنین دوره حکومت حبشیان پس از انقراض حمیریان به دست آنان و لشکرکشی ابرهه برای ویران کردن کعبه به سرزمین مکه و داستان ابابیل، که رخدادی آموزنده از تاریخ آن سرزمین است.

باری، توجه و بازگشت حضرت فاطمه علیها السلام به گذشته و نگاه به وضعیت و فساد اجتماعی و انحطاط اخلاقی مردم آن روزگاران برای عبرت و بصیرت یافتن آنان بود.

اکنون که جغرافیای اقلیم شبه جزیره عرب را از نظر می گذراندیم می طلبد سیری کوتاه در اوضاع سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی آن دیار داشته باشیم تا درخشندگی فروغ قرآن و بارش رحمت رسالت جلوه بیشتری یابد، زیرا این سرزمین با مردم و فرهنگش، نخستین تجلی گاه آفتاب اسلام بوده است.

1 - عرب بائده (بادیه نشینان) مراد اعرابی هستند که سال ها قبل از ظهور اسلام به سبب نافرمانی با بلاهای آسمانی و زمینی هلاک شدند.(1)

2 - عرب عاربه (شهرنشینان) قبایلی که در یمن و دیگر نقاط جنوبی عربستان زندگی می کردند. اوس و خزرج از جمله این قبایل اند که نسب خود را به یعرب بن قحطان، فرزند پنجم حضرت نوح علیه السلام می رسانند. این طوایف را قحطانی خوانند.

3 - عرب مستعربه (عدنانیان) قبیله هایی که از طریق عدنان با چند واسطه از فرزندان حضرت اسماعیل علیه السلام شمرده می شوند و قبیله قریش از این گروه اند.(2)

به هر روی، عواملی چون فقدان فرهنگ و جهان بینی مشترک، خشک زار بودن اکثر سرزمین های جزیرة العرب، نبود راه های ارتباطی مناسب، دوری مسافت میان مناطق مسکونی و کمبود منابع اقتصادی، سبب پراکندگی و نبود نظم فراگیر سیاسی در جزیرة العرب شده بود.

صحرانشینان و شهرنشینان عرب پیرو نظام قبیله ای بودند. در قبیله سه رکن اساسی وجود داشت: نسب، حسب و عصب. براساس شاخصه اول و دوم، تمام افراد باید از شناسنامه قبیله ای و فضایل و مفاخر قبیله باخبر باشند و براساس عصب و عرق قبیله ای، همه در ساختار قبیله محو بودند؛ به گونه ای که همه پیوندها و روابط برای حفظ وحدت قبیله قربانی می گردید.

به عبارت دیگر، این عصبیت برای اعضای قبیله، محدودیت جبری و ملی گرایی قبیله ای و برای رهبران، نوعی استبداد مطلق پدید می آورد. نمایاندن فزونی افراد قبیله، گاهی با شمار گور مردگان، نمودی از این تعصبات بی اساس بود.

از طرفی ضمیمه شدن روح جنگ جویی که دستاورد طبیعت صحرا و بیابان های خشک و سخت عربستان بود با عصبیت قومی و ملی گرایی جاهلی، موجب جنگ ها و خونریزی های بسیار می شد؛ به گونه ای که بخشی از آن جنگ ها به «ایام العرب» نامیده شده اند.

حتی گاه به سبب برخوردی ساده میان دو فرد، جنگ خونین قبیله ای به راه می افتاد.

ص:92

خلاصه از منظر سیاسی، گذشته از تمدن ممتاز «سبأ» و مآرب یمن در سراسر عربستان به ویژه منطقه حجاز، نه تنها نشانی از تمدن و سازمان اجتماعی حکومت به چشم نمی خورد، بلکه به خاطر وجود دشمنی های غیرمعقول قبیله ای و کمبود ارتباطات عاطفی و انسانی، مردم این سرزمین در معرض سقوط جدی قرار گرفته بودند.(1)

مقتضای محدودیت جمعیت، قانون روستایی یا شهرنشینی بر مردم آن حکومت می کند. به حکم غریزه به خاطر ادامه حیات، در چنین محیطی مردم به دو دسته یا بهتر بگوییم به دو گروه اجتماعی تقسیم می شوند: یکی چادرنشینان و دیگری شهرنشینان. گرچه در آغاز دعوت اسلام، قسمت عمده ساکنان این سرزمین را چادرنشینان تشکیل می دادند.

چادرنشین، فرزند صحراست و زیر آسمان صاف و در دامن دشت پهناور تربیت می شود و از این رو تندرست، نیرومند، آزاد، مستقل و بی اعتنا به قید و بندهایی است که شهرنشینان برای خود درست کرده اند یا زندگی شهری برای مردم خویش به ارمغان آورده است، تا آنجا بی اعتنا که وقتی عبای پشمین و خیمه مویی را برای روزی چند ترک می گوید و با لباس نرم و زیبا در قصرهای باشکوه می خرامد، می گوید: من این زندگی را دوست نمی دارم خوش دارم به همان زندگی چادرنشینی برگردم و به جای این پیراهن حریر عبای درشت بر تن کنم.

در محیط صحرا، واحدِ زندگی اجتماعی قبیله است و قبیله هم از چند تیره به هم پیوسته تشکیل می شود. هر قبیله شیخی دارد. شیخ، حاکم، قاضی، قانون گذار، فرمانده جنگ و پدر مهربان مردم خویش است. در این اجتماع، آنچه قانون می سازد، آنچه قضاوت می کند وحتی آنچه عقیده ای را پدید می آورد یا آن را تقویت می کند رأی شیخ است. شیخ باید تمام صفات و امتیازاتی را که لازمه چنین سمت و منصبی است دارا باشد. از جمله اینکه او باید دلیر، باهوش، با اراده، قاطع و جوان مرد باشد. معمولاً جوان مردی بیش از دیگر خصلت ها در شیخ آشکار می شود تا آنجا که به درجه فداکاری می رسد؛ آن هم نوعی فداکاری که گاهی با منطق عقل سازگار نیست. او نه تنها برای دفاع از مردم خود، جان خویش را به خطر می افکند، بلکه ممکن است برای نجات جانداری که به سایه خیمه او پناه برده است نیز آماده کارزار گردد.

خصلت جوان مردی و فداکاری و از خود گذشتگی که نمونه اعلای آن در شیخ وجود دارد در عموم صحرانشینان دیده می شود. این آزادگی، استقلال و صفای طینت را صحرانشین از معلم خود، یعنی صحرای گسترده و طبیعت آرام و هوای صاف می آموزند، اما این، تنها یک روی از روحیه چنین مردمی است.

گاهی نیز همین مرد آرام و فداکار را می بینیم که ناگهان به هم برمی آید، در خشم می شود، به کینه توزی می گراید، به پا می خیزد، می جنگد، می کشد تا پیروز شود یا کشته

ص:94

گردد، چرا؟ چون شتر آن قبیله بی رخصت او به چراگاه قبیله وی درآمده است و او این بی رخصتی را اهانتی به خود و قوم خود می پندارد. پس دیری نمی کشد که آتش جنگ افروخته می شود؛ آن هم نه یک روز و یک هفته و ماه و سال، بلکه برای مدت چهل سال. در این چهل سال، صدها پیر و جوان، دختر و پسر خردسال و حتی گربه و سگ را از دم تیغ می گذرانند بی آنکه بدانند چه می کنند و چرا چنین می کنند. شگفت تر اینکه از این جنگ ها حماسه نامه ها و قصیده ها و قطعه می سازند و کودکان و نوجوانان آن را از بر می کنند و از سینه نسلی به سینه نسل دیگر منتقل می گردد و بسا که حادثه ها می آفریند.

گاه اتفاق می افتد که جمعی گرد هم نشسته اند و می گویند و می خندند و دقیقه ها را با صفا و آرامش می گذرانند ناگهان بیتی یا جمله ای به خاطر یکی می گذرد و با قصد یا بی قصد آن را بر زبان می آورد، و همین مشعل فتنه ای می شود و آنان به جان یکدیگر می افتند؛ چرا که آن بیت یا جمله، طعنی یا طنزی از قومی یا قبیله ای را در بر دارد و یکی از آن قوم یا قبیله در این جمع نشسته است.

این برتری جویی و خود را از دیگران، کهتر و کمتر ندانستن و چون برق سوزاندن و چون رعد غریدن، آن روی خصال و روش صحرانشینان است که از طبیعت خروشان و متلوّن و متغیر صحرای عربستان الهام می گیرد.

فرزند صحرا از این دو موهبت برخوردار است: یکی قهرمانی و عشق و فداکاری بی نهایت، و دیگری خشم و کینه توزی بیش از اندازه و حد.(1)

به هر روی، هر چند وجود خصال پسندیده ای چون روحیه سلحشوری، وفای به عهد، بخشندگی و مهمان نوازی، صراحت لهجه، اهتمام به شعر و شاعری و حمیت و غیرت، وجود پاره ای از ارزش ها را در میان مردم جزیرة العرب روایتگر است؛ ولی در بازتابش و ثمرات این خصلت ها باید تأمل کرد، زیرا غالب این ارزش ها به ضدارزش تبدیل شده اند و پیامدهای منفی داشته اند؛ مثلاً روحیه حماسی در بسیاری از اوقات به افروختن آتش کینه و درگیری و خون ریزی در میان قبایل انجامیده است.

حتی شعر، این لطیفه آسمانی و عالی ترین مظهر فرهنگ عرب ها، به دلیل الهام از عقده های قبیله ای و خرافه ها گاه آن قدر خشن و خون فشان بود که گویا از دم شمشیر فرو

ص:95

می چکد. مضامین این شعر که آمیزه ای از ستایش یا نکوهش قبیله یا رئیس آن بود یا مردم را به غارتگری، فتنه انگیزی، یادآوری خاطره های گذشتگان، عشق و شهوت حیوانی و شراب و شکار دعوت می کرد، ادب و هنر عرب را بی ارزش و بلکه ضدارزش ساخته بود. بهترین قصاید که آن را بر حریر مصری و گاه با آب طلا می نگاشتند و بر کعبه می آویختند فاقد ارزش و اعتبار بود.(1)

تعصب و وفاداری به قبیله، به ظلم و ستمگری دامن می زد و چه بسا افراد مظلوم نابود می شدند. آلودگی به گناهان تا آنجا پیش رفته بود که از رسوم و آداب زندگی شمرده می شد و دیگر مردم از ارتکاب آن شرم نمی کردند. قتل و غارت، دزدی، میگساری و انواع قمار و فحشا، بخشی از سرگرمی و زندگی روزانه مردم بود.

کمیت گرایی، فخرفروشی، حاکمیت خرافات بازمانده از تحریف ادیان، افسانه های باستانی اساطیری و موهومات افسونگر هر یک نشان دیگری از انحطاط اندیشه و خالی بودن سازمان فکری آنان از تفکر منطقی بود.(2)

اعراب، در برخورد با زنان و دختران، وحشی ترین روش ها را داشتند. از نگاه آنان زن چون حیوانی بود که باید با آن معامله حیوانی شود. او را به هر شکل ممکن می کشتند. گاهی او را غرق یا از مکانی بلند پرتاب می کردند و یا او را زنده به گور می نمودند. در صورت عفو و اغماض نیز، او را با حیوانی معاوضه می نمودند.

زنده به گور کردن دختران در نزد عرب جزء رسوم و عادات معمولی و داستان زندگانی آنان بود.

اندیشه بی ارزش انگاشتن زن، مبین اوج جاهلیت فرهنگی آنان بود. در این منطقه، سرنوشت زن مقهور اراده مرد بود. مرد می توانست آن گونه که می خواست با زن رفتار کند، از جمله حق فروش، کشتن و زدن.

اعراب به گونه ای به جنس زن با حقارت نگاه می کردند که داشتن دختر را مایۀ ننگ و عار و سرشکستگی خود می دانستند و چون به فردی از آنان بشارت داده می شد که صاحب دختر شده است، چهره اش سیاه گشته، خشم خود را فرو می خورد و از ننگ دختردار شدن خود را از مردم پنهان می ساخت و با خود می اندیشید که آیا دختر را با خفت و خواری نگه دارد یا او را زنده به گور سازد.(1)

زن جزء دارایی و میراث شوهر به شمار می آمد و پس از مرگ شوهر، به پسر او به ارث می رسید. پسرش حق داشت او را بفروشد یا معاوضه کند. از طرفی دختر هرگز از پدرش ارث نمی برد.

عادت عرب این بود که چون مردی از دنیا می رفت، وارث، لباس خود را به روی آن زن می افکند و می گفت: این زن را به ارث می برم. به این ترتیب زن در اختیار او قرار می گرفت. اگر می خواست او را به همسری خود انتخاب می نمود و مهری برای او قرار نمی داد یا اینکه او را به عقد دیگری درمی آورد و مهریه آن زن را خود می گرفت یا او را مدام از شوهر کردن منع می نمود. قرآن نیز این جنایت را بازگو می کند. آیات 19 و 22 سوره نساء نیز بیانگر تحریم این ازدواج در اسلام است.

پدران جز با شرایط سنگین، دختران خود را شوهر نمی دادند. مردی که زن خود را طلاق می داد هر چه می خواست از او می گرفت و در غیر این صورت از شوهر کردن او

ص:97

جلوگیری می کرد و نمی گذاشت او شوهر کند. اگر مردی از زن خود خوشش نمی آمد او را آزار می داد تا مهرش را ببخشد و آنگاه مرد او را طلاق دهد، در غیر این صورت، زن را بدنام می کرد و او را از خود می راند.

برای زن، گرفتن دوستان پنهان ننگ و عار نبود - چون دنیای مدرن امروزی - بلکه آن را نکاح «خدون» می نامیدند. ازدواج با دو خواهر و به صورت همزمان رواج داشت و نیز نکاح با زن پدر جایز بود که آن را نکاح «مقیت» می خواندند. نوه و نواده پسری را عزیز می شمردند؛ ولی از دختر و دخترزاده بیزار بودند.

چون مردی به سفر می رفت ریسمانی بر شاخه یا تنه درختی می بست و پس از بازگشت اگر آن ریسمان را به حال خود می دید، آن را نشانه پاکی و عدم خیانت زن به شوهر می دانست و چنانچه آن ریسمان به هر دلیل، از بین رفته بود آن را نشانه خیانت زن می دانست. شوهر در انجام هرگونه ظلم و ستمی نسبت به همسرش آزاد بود.(1)

البته این فرهنگ عمومی و بدوی مردم جزیرة العرب بود، ولی در عین حال جلوه هایی از مکانت و ارزش دادن به زنان در شبه جزیره به چشم می خورد.

از آن جمله، ملکه سبا (یمن) بلقیس که عرب ها قرن ها قبل از میلاد مسیح آن را به عنوان پادشاه خویش پذیرفته بودند و نیز مردم حیره، دختر نعمان بن منذر را به ریاست و زعامت خود برگزیده بودند. در مکه نیز حضرت خدیجه از مکانت و موقعیت ممتازی برخوردار بود. البته زن سالاری در میان عرب نیز کم و بیش رایج بود. شاید نام مؤنث بتان در میان اقوام عرب، چون لات، منات و عزّی ریشه اش همین زن گرایی باشد.(2)

نمایشگاه های فصلی بود که برای رونق بخشیدن به تجارت داخلی و خارجی در هر شهر و منطقه ای متناسب با موقعیت جغرافیایی و اجتماعی برگزار می شد. دومة الجندل، مشقر، صحار، عدن، صنعاء و عکاظ، نام شماری از آن بازارهای موسمی و نمایشگاه هاست. تجار جاهلی در حاشیه نمایشگاه ها برای رونق بازار و داد و ستد مردم خوش گذرانی، شادی، موسیقی و شعرخوانی بر پا می کردند.(1)

به هر روی، وضعیت معاش عرب ها اسفبار بود و زندگی در سراسر جزیره با دشواری سپری می شد.

این موقعیت در سخن امام علی علیه السلام این گونه گزارش گردیده:

... وَ أَنتُم مَعْشَرَ العَرَبِ عَلی شَرِّ دینٍ وَ فی شَرِّ دارٍ. مُنِیخُونَ بینَ حِجارَةٍ خُشْنٍ وَ حَیّاتٍ صُمٍّ...؛(2) آن هنگام شما ای مردم عرب! بدترین آیین را برگزیده بودید و در بدترین سرای خزیده، منزلگاهتان سنگستان های ناهموار، همنشینان مارهای زهردار، آبتان تیره و ناگوار، خوراکتان گلوآزار، خون یکدیگر را ریزان، از خویشاوند بریده و گریزان، بتهاتان همه جا برپا، پای تا سر آلوده به خطا.

گذشته از آیین بت پرستی، اعتقاد به جن،(1) ارواح و خرافات و پرستش ماه و ستارگان به ویژه ستاره شعرا(2) در میان برخی از قبایل رواج داشت. البته مراسم تعظیم و طواف کعبه و توقف در عرفه در سایه اعتقاد به یک خدای مقتدر و مجرد که در آسمان هاست، ولی از عبادت خدایان دیگر جلوگیری نمی کند، در میان آنان رایج بود.

گروهی از عرب ها نیز بدون پیوستن به یهود و مسیحیت، از بت پرستی و انحرافات پرهیز می کردند و خود را پیرو دین حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام می خواندند و به «حنفا» شهرت داشتند.(3)

مسیحیت و دین یهود در نقاطی مانند نجران و یثرب گسترش داشت و در مناطقی مانند حیره، کیش «مانی» و زرتشتی نیز مورد توجه بود.(4)

یهودیان و مسیحیانی که به دلایلی به این سرزمین پناه آورده بودند، با زمینه هایی که برایشان فراهم می آمد در گسترش دین خود می کوشیدند. با آنکه بسیاری از آداب و احکام این شرایع تحریف شده بود و با موازین الهی سازگاری نداشت، گاه مورد توجه برخی از قبایل عرب واقع می شد. بسیاری از اسطوره ها، باورهای موهوم و آداب و رسوم خرافی در میان عرب ها از آموزه های آیین یهود و مسیحیت شمرده می شد.(5)

یعقوبی بیش از هشت نوع از اعتقادات دینی عرب ها را برمی شمارد که مهم ترین آنها شرک و دهریت است.(6)

امیرالمؤمنین در تبیین چگونگی دین ورزی عرب جاهلی می فرماید: خداوند متعال در حالی محمد صلی الله علیه و آله را برانگیخت که:

إلَی أنْ بَعَثَ اللهُ سُبحانهَ مُحَمّداً رَسُول الله صلی الله علیه و آله لِإنجازِ عِدَتِهِ، وَ تَمامِ نُبُوَّتِهِ... وَ أَهْلُ الْأَرضِ یَومَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَةً، وَ أهْواءٌ مُنْتَشِرَةُ...؛(7) تا آنکه خدای سبحان محمد صلی الله علیه و آله را پیامبری داد، تا دور رسالت را به پایان رساند و وعده حق را به وفا مقرون گرداند...، در

ص:100

حالی که مردم زمین هر دسته به کیشی گردن نهاده بودند و هر گروه پی خواهشی افتاده و در خدمت آیینی ایستاده بودند، یا خدا را همانند آفریدگان دانسته، یا صفتی که سزای او نیست بدو بسته یا به بتی پیوسته و از خدا گسسته، پروردگار آنان را از گمراهی به رستگاری کشاند و از تاریکی نادانی رهاند.

و بزرگ ترین صاحبان اندیشه توحیدی چون ابراهیم خلیل علیه السلام زندگی می کردند، گرفتار شرک و بدترین رذایل اخلاقی بودند.

پی جویی این واژه در قرآن، ابعاد و کاربردهای ضدارزشی آن را به خوبی نمایان می سازد.(1)

در قرآن کریم چهار بار کلمه جاهلیت به کار رفته و در موارد بسیاری نیز نشانه های جاهلیت مورد نکوهش قرار گرفته است. چهار نشانه بارز جاهلیت که در قرآن صراحتاً مطرح گردیده، عبارت است از:

1.(أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ) ؛(2) پیروی از حکم و حکومت ناروا، رفتار خلاف قانون الهی و مبتنی بر امیال و هوس ها، روی گردانی از دستورهای الهی و سرکشی و طغیان در مقابل خداوند، که با بیان قرآن (أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ) به گونه ای جامع تعریف گردیده است.

2.(یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ) ؛(3) بی توجهی به وعده ها و وعیدهای خداوند، بداندیشی پیرامون افعال الهی، که در جامعیت قرآن به عنوان (ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ) تبیین گردیده است.

3.(وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی...) ؛(4) هنجارشکنی و بی پروایی زنان در جامعه و نمایاندن زیور و آرایش های زنانه که در هشدار به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و جلوه گری آنان، با عنوان (تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ...) بیان شده است.

4.(إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ...) ؛(5) تعصب و تأکید بر خواسته های نابه جا، تعصب و کفرورزی و جانبداری بی دلیل از عقاید و اندیشه های نادرست و خرافی که در بیان وحی (حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ) عنوان شده است.

افزون بر این چهار آیه که آشکارا سیمای عصر جاهلیت را تبیین می نماید، در قرآن کریم بارها به عقاید، احکام و آداب و اخلاق ناپسند جاهلی اشاره شده است.

ص:102

در بحث عقاید جاهلی که در قرآن به آن تصریح شده، یکی اینکه آنان ستایش بتان را رمز قرب و نزدیکی به خداوند می دانستند، همانند:

(وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاّ لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللّهِ زُلْفی)1

و نیز بر این باور بودند که معاذالله خداوند متعال، فرزندانی دختر دارد، و بعضی از فرشتگان دختران خدا هستند و به این سبب به پرستش و ستایش آنها می پرداختند تا ایشان را شفاعت کنند؛ همانند:

(لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یَصِفُونَ بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنّی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ)2

(وَ یَجْعَلُونَ لِلّهِ الْبَناتِ سُبْحانَهُ وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ)3

(أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی)4

پیرامون زندگی پس از مرگ نیز بر این باور بودند که جز همین زندگی دنیوی، زندگی دیگری نیست. ما زنده می شویم و می میریم و ما را جز دهر نابود نمی کند. این رذیلت در قرآن چنین بیان گردیده است:

(وَ قالُوا ما هِیَ إِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ)5

از دیگر رفتارهای مردم آن دوره، خوردن مردار، گوشت خوک، خون، نیم خورده حیوان درنده و ذبیحه ای که با نام غیر خداوند ذبح شده، بوده است. همه اینها احکامی بوده که در جاهلیت رواج داشته و قرآن کریم آنها را حرام دانسته است، همانند:

(حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ)6

از دیگر آداب و امور ناشایست مردم جاهلیت، کوشش آنان در تغییر و گردش ماه های حرام و موسم حج و قرار دادن آن در ماه های مناسب و مطبوع از نظر فصل طبیعی و موسم تجارت بود و نیز یاد نیاکان و فخرفروشی به آنان در مراسم حج و سوت و

ص:103

دست افشانی در نماز در کنار کعبه، از دیگر نشانه ها و اعمال عبادی جاهلی است که قرآن از آن ها نهی نموده است، چون:

(إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ)1

(وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ)2

همچنین استبداد مردان که بارها زن را طلاق می دادند، شبه طلاق هایی که زنان را در بی تکلیفی و سردرگمی قرار می داد، چند همسری بدون کمترین محدودیت و نابه سامانی ها در رابطه جنسی، برخی دیگر از نشانه های جهان جاهلیت در آستانه ظهور اسلام بود.(1)

بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله نوری بود که از مشرق تابناک نبوت بر آن ظلمتکده جاری گشت و با آوردن احکام و قوانین روشن، دامنه سیاه این عادات و رسوم زشت را جمع کرد.

درس خواندن ندارد تا بدین وسیله برای همیشه، اشراف و سلاطین بدون رقیب باقی بمانند. داستان مرد کفش دوز و درس خواندن فرزندش و نپذیرفتن انوشیروان، نشانه ای از این حقیقت تلخ تاریخی است.(1)

پادشاهان ساسانی عموماً تجمل پرست و تشریفاتی بودند و دربار آنان نمایشگاهی از اشیاء و متاع های گرانبها بود. در عهد ساسانیان، ایرانیان پرچمی داشتند به نام «درفش کاویانی» که معمولاً در میدان جنگ یا مراسم و جشن های پرتشریفات بر فراز کاخ نصب می گردید. این پرچم با جواهرات گرانبهایی تزیین شده بود. برخی از نویسندگان قیمت جواهرات و اشیای گرانبهای این پرچم بی همتا را افزون بر یک میلیون درهم نگاشته اند.(2)

در کاخ های افسانه ای ساسانیان، فزونی جواهرات و اشیاء نفیس و گرانبها و تصاویر حیرت انگیز، دیده بینندگان را خیره می ساخت و قالی نگارستان با یکصد و پنجاه ذراع طول و هفتاد ذراع عرض و تار و پود زربفت و جواهرنشان یکی از این جلوه ها بود.(3)

به هر روی، در امپراتوری ساسانی یک درصد مردم همه چیز را در اختیار داشت و 99 درصد مردم چون بردگان از حقوق اساسی انسانی خود محروم بودند.(4)

البته ریشه و اساس این اختلافات و بگو مگوها در پیروان حضرت مسیح علیه السلام آمیختگی مسیحیت با فلسفه یونان بود. چون در فلسفه مشّاء یونان، ماده، صورت و جسم، سه مقوله ای بود که در تحلیل فلسفی، سه حقیقت و در تحقق خارجی بیش از یک حقیقت نبود، این تثلیث فلسفی در دین مسیحیت نیز نفوذ کرد و با آن آمیخته شد و تثلیث خرافی و شرک آمیز أب و ابن و روح القدس شکل گرفت.

دین ستیزی، دین گریزی و همه بی مهری های دیروز و امروز غرب به مذهب به همین فرایند باز می گردد. سکولاریسم و کنار زدن دین و احکام آن از جامعه، و تجربه زدگی افراطی و نامعقول نیز در عملکرد قرون وسطی ریشه دارد که اساس آن در قرن چهارم میلادی نهاده شد.

از این زمان شکل دین در بسیاری از ابعاد تغییر کرد به گونه ای که جز شعائر هفتگانه مسیحیت؛ یعنی تعمید، ازدواج مسیحی، اعتراف، تدهین، عشای ربانی، تأیید یا تثبیت ایمان، دست گذاری یا درجات مقدس روحانیت، چیزی از دین باقی نماند. مردم، حق مراجعه به انجیل ها را نداشتند و در بسیاری از کارها باید به کشیش مراجعه می کردند.

ویل دورانت در این رابطه چنین می نگارد:

بزرگ ترین مورخان عقیده دارند که علت اصلی سقوط روم، مسیحیت بود، زیرا این مذهب کیش قدیم را که به روح رومی، خصلت اخلاقی و به دولت روم، ثبات بخشیده بود از میان برد. مسیحیت با فرهنگ، علم، فلسفه، ادبیات و هنر اعلام جنگ داده بود. فکر افراد را از وظایف این جهانی روانه آمادگی تسلیم طلبانه برای یک حادثه کیهانی ساخته بود و آنان را وا داشته بود تا به جای آنکه در جست وجوی سعادت دسته جمعی از طریق فداکاری در راه کشور باشند، به دنبال سعادت فردی از طریق زهد و انزواطلبی بروند.(1)

باری، امپراتوری روم نیز همانند رقیب نیرومندش ایران، گرفتار ناهنجاری های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اخلاقی بود، از جمله اینکه نظام طبقاتی موجب شکاف در بدنه جامعه گردیده بود. در این امپراتوری، شایسته سالاری مطرح نبود و هر کس در هر درجه از شایستگی یا بی لیاقتی از مزایای مخصوص طبقه خود بهره مند می شد. از این رو مردم به چهار طبقه اشراف، شوالیه ها، بردگان و طبقه متوسط تقسیم شده بودند.(2)

ص:109

از این نگاه، امپراتور روم شرقی نیز آماده تحول، دگرگونی و فروپاشی بود. سرانجام نیز قسمت هایی از سرزمین روم به دست مسلمانان فتح شد و در زمره قلمرو حکومت اسلامی قرار گرفت. البته اگر روش و منهج زمامداری رسول خدا صلی الله علیه و آله در پرتو وحی و احکام اسلامی آن گونه که در زمان آن حضرت تحقق یافت ادامه پیدا می کرد و مسلمانان گرفتار آن بلیه ها و کج روی ها نمی گشتند و تحول و دگرگونی در نظام رهبری اسلامی رخ نمی داد و به تدریج نظام رهبری به خاندان اموی و تبدیل امامت اسلامی به دیکتاتوری سلطنتی نمی انجامید، بدون شک همان گونه که آیات قران ترجمان آن است:(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ)1 کلمه لا إله إلّا الله و محمد رسول الله بر سراسر جهان طنین می افکند و جهان در پرتو خورشید اسلام به پیروزی و بهروزی می رسید، ولی هیهات و وا اسفا که بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و غروب آفتاب رسالت، چه بدعت هایی که در اسلام پدید آمد و چه تحولات ویرانگری که رخ داد!

این بعثت شبه جزیره عرب است، ولی این آفتاب بر تمام جهان پرتو می افکند و جهان را به نور اسلام روشن می سازد، زیرا مخاطب پیام رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم و انسانیت است. آیاتی از قرآن که این بعثت جهانی و دامنه فراگیر را بیان می کنند عبارتند از:

1.(وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ کَافَّةً لِلنّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً...)1

2.(یا أَیُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ)2

3.(یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ)3

4.(قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً)4

5.(وَ ما هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ)5

6.(وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ)6

7.(لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا)7

8.(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ)8

9.(إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ)9

10.(قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی)10

11.(یا أَیُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ)11

12.(یا أَیُّهَا النّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ)12

ص:111

13.(قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنَّما أَنَا لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ)1

14.(یا أَیُّهَا النّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ)2

15.(یا أَیُّهَا النّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ...)3

16.(یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ)4

17.(یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی)5

و ده ها آیه دیگر که با پرتو خود گستره تابش رسالت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را تا پایان زندگی انسان بر این اقلیم تعریف کرده اند.

یکدیگر را در آیه ای از قرآنش به شکل معجزه به نمایش می گذارد.(1) این حقیقت تاریخی در سوره مبارکه روم هنوز می درخشد. از سوی دیگر یاران آن حضرت بعضی از حبشه و بعضی از ایران بودند و سلمان سرآمد یاران آن حضرت یک ایرانی است.

به هر روی، رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت از زمامداران جهان را در یک مجلس مشورتی مطرح ساخت و به یاران خود چنین فرمود:

بامدادان همگی نزد من حاضر شوید تا پیرامون موضوع بزرگی با شما مشورت کنم. فردای آن روز پس از ادای فریضه صبح به یاران خود چنین فرمود: بندگان خدا را نصیحت کنید؛ کسی که سرپرست امور مردم شد و در هدایت آنان نکوشید، خداوند متعال بهشت را بر او حرام کند. شما برخیزید و سفیران رسالت اسلام در نقاط دور دست باشید، و ندای توحید را به گوش مردم جهان برسانید؛ ولی چون شاگردان حضرت عیسی نباشید و با من مخالفت نکنید. آنگاه از حضرتش سؤال کردند که آنها چگونه با عیسی علیه السلام به مخالفت برخاستند! حضرت فرمود: او نیز مانند من گروهی را مأمور ساخت که سفیران رسالت او در نقاط مختلف جهان باشند، ولی دسته ای که راه آنها نزدیک بود فرمان او را پذیرفتند و گروهی که راه آنها دور بود از پذیرفتن فرمان او خودداری کردند.

آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله، شش نفر از ورزیده ترین افراد را طی نامه هایی که منشور رسالت جهانی آن حضرت در آنها منعکس بود به کشورهای مختلف روانه کرد و سفیران هدایت در یک روز با نامه های پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رهسپار کشورهای ایران، روم، حبشه، مصر، یمامه، بحرین و حیره شدند.(2)

بر این اساس، دحیه کلبی مأمور شد تا نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله را به قیصر برساند. او به اقلیم شام مسافرت های متعددی داشت و به آن سرزمین کاملاً آشنا بود. درایت، قیافه گیرا و جذاب و سیرت نیکو، او را شایسته این مأموریت ساخته بود. وی پیش از آنکه شام را به قصد قسطنطنیه ترک کند، در «بصری» یکی از شهرهای شام اطلاع یافت که قیصر عازم بیت المقدس است، لذا فوراً با استاندار آنجا یعنی حارث بن ابی شمر تماس گرفت و

ص:113

مأموریت خود را به او ابلاغ کرد. در هر صورت ملاقات سفیر با قیصر در شهر حمص بود. او وقتی خواست به حضور قیصر برسد کارپردازان دربار به او گفتند: باید در برابر قیصر سر به سجده بگذاری و در غیر این صورت قیصر تو را نخواهد پذیرفت. دحیه گفت: من برای کوبیدن این روش های غلط رنج این سفر را پذیرفته و این راه پر فراز و نشیب را بر خود هموار کرده ام. من از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله مأمورم به قیصر ابلاغ کنم که بشرپرستی باید از میان برود، حال خود بشر را پرستش کنم؟ هرگز!

منطق نیرومند و پایداری سفیر، موجب شگفت زدگی درباریان گردید. یکی از درباریان خوش طینت به دحیه گفت: «نامه را روی میز مخصوص قیصر بگذار و برگرد، زیرا کسی جز خود قیصر به نامه های روی میز دست نمی زند. بدون شک، قیصر نامه را می خواند و پس از خواندن شما را به حضور می طلبد». دحیه از راهنمایی او تشکر کرد و نامه را روی میز نهاد و بازگشت. قیصر نامه را گشود و چون طلیعه نامه را مزین به «بسم الله» یافت با شگفتی گفت: «من از غیر سلیمان تاکنون چنین نامه ای ندیده ام». آن گاه مترجم ویژه عربی خود را خواست تا نامه را بخواند و ترجمه کند.(1)

نامه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. مِن محمد بن عبدالله إلی هرقل عظیم الروم، سلام علی مَن اتبع الهدی، امّا بعد فإنّی أدعوک بدعایة الاسلام. أَسلِم، یُؤتک الله أَجرک مرتّین...»(2)

خداوند بخشاینده بخشایشگر، از محمد فرستاده خداوند به کسری بزرگ ایران، درود بر آن کس که حقیقت جوید و به خدا و پیامبر او ایمان آورد؛ و گواهی دهد که جز او خدایی نیست و شریک و همتایی ندارد و گواهی دهد که محمد بنده و فرستاده اوست. به فرمان خداوند تو را به سوی او می خوانم، خداوند مرا برای هدایت مردم فرستاده تا آنان را از خشم او بترسانم و حجت را بر کافران تمام کنم... اسلام بیاور تا در امان باشی و اگر از ایمان و اسلام سر برتافتی گناه ملت مجوس به گردن توست.

سفیر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد دربار ایران گشت. خسرو پرویز دستور داد تا نامه را از او بگیرند، ولی او گفت: باید نامه را شخصاً به خسرو پرویز تحویل دهم. به هر حال عبدالله نامه را به خسرو پرویز تحویل داد و او هم مترجم خواست تا نامه را ترجمه کند.

مترجم، نامه را باز کرد و چنین گفت: نامه ای است از محمد رسول خدا به کسری بزرگ ایران، هنوز مترجم از خواندن نامه فارغ نشده بود که زمامدار ایران سخت برآشفت و فریاد زد و نامه را از مترجم گرفت و پاره کرد و با خشم فریاد کشید: این مرد نام خود را جلوتر از نام من نگاشته است. سپس دستور داد عبدالله را از قصر بیرون کنند. عبدالله از قصر بیرون آمد و بر مرکب خود سوار شد و راه مدینه را پیش گرفت و جریان کار را به پیامبرخدا صلی الله علیه و آله گزارش داد.(1)

اسلام دعوت می کنم، اسلام آور تا در امان باشی، اسلام آور تا خداوند دو پاداش به تو بدهد، و اگر از اسلام روی گردانی، گناهان مردم مصر نیز بر عهده توست.

ای اهل کتاب ما شما را به یک اصل مشترک فرا می خوانیم، غیر خدا را نپرستیم و کسی را انباز و شریک او قرار ندهیم...(1)

سفیر رسول خدا صلی الله علیه و آله رهسپار کشور مصر گردید و اطلاع یافت که حاکم در یکی از کاخ های خود در کنار دریا و در شهر اسکندریه به سر می برد. از این رو به سوی اسکندریه رهسپار گردید و با زورق، خود را به داخل کاخ مقوقس رساند. حاکم، سفیر رسول خدا صلی الله علیه و آله را به حضور پذیرفت و نامه را باز کرد و خواند و پیرامون محتوای نامه دقایقی اندیشه کرد آن گاه به سفیر اسلام چنین گفت: اگر به راستی محمد پیامبر خداست، چرا مخالفانش توانستند او را از زادگاهش بیرون کنند و او ناچار به مدینه هجرت کرد و در آنجا مسکن گزید؟ چرا بر آنها نفرین نمی کند تا آنها نابود شوند؟!

سفیر دانای پیامبر در پاسخ گفت: حضرت عیسی علیه السلام پیامبر خدا بود و شما نیز رسالت او را پذیرفته اید، ولی آن گاه که بنی اسرائیل علیه او توطئه کردند و به ظاهر، او را به صلیب کشیدند چرا بر آنها نفرین نکرد؟ فرماندار که چنین پاسخ روشنی را شنید زبان به تحسین حاطب گشود و گفت: «أحسَنتَ أنتَ حکیم جاء مِن عند حکیم» .

سفیر نیز از استقبال گرم حاکم مصر جرأت پیدا کرد و زبان به تبلیغ اسلام گشود و گفت:

پیش از شما فرعون در این اقلیم سلطنت می کرد، و بر مردم فخر و مباهات می فروخت. او ادعای خدایی می کرد و سرانجام نیز خداوند او را نابود ساخت تا موجب عبرت شما باشد. اینک شما هم آگاه باشید و راهی را انتخاب نکنید که مایه عبرت آیندگان باشد!

رسول خدا صلی الله علیه و آله مردم را به آیین پاک دعوت نموده و قریش سرسختانه به مخالفت با ایشان برخاسته اند و توفان دشمنی آنان به حضرت حمله ور گردیده است. ملت یهود نیز با کینه توزی خاصی با او به مقابله برخاسته اند، ولی نصارا نزدیک ترین

ص:116

مردم به او هستند. سوگند به جانم، همان طوری که موسی بن عمران علیه السلام نبوت حضرت مسیح را بشارت داد، همان گونه نیز حضرت عیسی علیه السلام بشارت آمدن محمد صلی الله علیه و آله را داده اند.

اینک شما را به آیین اسلام و کتاب آسمانی او قرآن دعوت می نمایم؛ همان طور که شما اهل تورات را به انجیل دعوت نمودید. هر ملتی که دعوت پیامبری را بشنود باید از او پیروی نماید، و من ندای این پیامبر را به شما رساندم، پس سزاوار است که شما و ملت مصر از آیین او پیروی نمایید. من هرگز شما را از اعتقاد به آیین مسیح باز نمی دارم؛ بلکه به تو می گویم که بدانی اسلام صورت کامل و متعالی دین حضرت مسیح است.(1)

وقتی مذاکرات سفیر و مقوقس به پایان رسید، مقوقس مهلت خواست تا درنگی کند و آنگاه پاسخ نامه را بدهد. آنگاه پاسخ نامه پیامبر را چنین نگاشت:

نامه ای است به محمد فرزند عبدالله از مقوقس بزرگ قبط، درود بر تو. من نامه تو را خواندم و از مقصد تو آگاه شدم و حقیقت دعوت تو را دریافتم. من می دانستم که پیامبری ظهور خواهد کرد، ولی تصور می نمودم که از سرزمین شام برانگیخته خواهد شد. مقدم سفیر تو را گرامی داشتم و هدایایی تقدیم می گردد.(2)

از این نامه می توان نتیجه گرفت که احترام مقوقس به پیامبر و تقدیم نام رسول خدا صلی الله علیه و آله بر خودش و ارسال هدایا نزد آن حضرت نشان گویایی است که او دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله را پذیرفته بود، ولی علاقه به ریاست و حکومت، او را از اظهار و ابراز اسلام بازداشت.

به هر حال، حاطب با مراقبت ویژه بدرقه شد و از سرزمین مصر به سوی شام رهسپار گردید و چون به شام رسید مأموران را مرخص کرد و خود با کاروانی رهسپار مدینه شد. وقتی حاطب نامه مقوقس را تسلیم پیامبر نمود آن حضرت فرمود: «او از زوال حکومت

ص:117

خود ترسیده و اسلام را نپذیرفته است، ولی به زودی قدرت و ریاست او نابود خواهد شد».(1)

گواهی می دهم که عیسی فرزند مریم، و روحی است از جانب خدا و کلمه ای است که در رحم مریم زاهد و پارسا و پاکدامن قرار گرفت. خداوند با همان قدرت و نیرویی که آدم را بدون پدر و مادر آفرید او را نیز بدون پدر متولد ساخت.

من تو را به سوی خدای یگانه و بی همتا دعوت می کنم و از تو می خواهم که همیشه مطیع و فرمانبر او باشید و از آیین من پیروی کنید، ایمان به خدایی آورید که مرا مبعوث به رسالت ساخته است.

زمامدار حبشه بداند که من پیامبر خدا هستم من شما و تمام لشگریان تو را به سوی خدای عزیز دعوت می کنم. من به وسیله این نامه و اعزام سفیر، شما را به اسلام فرا خواندم و تو را پند و اندرز دادم، درود بر پیروان هدایت.(1)

در نامه اول، رسول خدا صلی الله علیه و آله از ادبیات ویژه و خاصی استفاده کرد؛ گویی به نجاشی به عنوان یک حاکم دادگر و مهربان نگریسته اند، و از او خواسته اند تا مسلمانان را در پرتو عنایات خود قرار دهد.

همان گونه که پیداست ادبیات این نامه با نامه هایی که به سایر سران ارسال داشتند متفاوت است، ولی نامه دومی نیز در سال هفتم به نجاشی ارسال شده که گویی این نجاشی دیگری است و متن آن نامه چنین است: «هذا کتاب من النبی صلی الله علیه و آله إلی النجاشی عظیم الحبشه، سلام علی من اتبع الهدی، و آمن بالله و رسوله و اشهد أن لا إله إلّا الله وحده...».(2)

ادبیات این نامه، چون سایر نامه ها به سران در سال هفتم است و با نامه اول، تفاوت فراوانی دارد. این تفاوت بدیهی است، زیرا نامه اول زمانی ارسال شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مکه بودند و مسلمانان تحت زجر و شکنجه قرار داشتند، از این رو آن حضرت از حاکم حبشه تقاضا کرد تا به مسلمانان پناه دهد، پس در آن نامه دعوت از شخص پادشاه، منظور اصلی نامه نبود، ولی نامه دوم، دعوت از سلطان برای مسلمان شدن و اطاعت و پیروی از خدا بود.

ص:119

به هر روی، روزی که سفیر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد اقلیم حبشه گردید، هنوز دسته ای از مسلمانان مهاجر در آنجا به سر می بردند، و گروهی نیز به مدینه بازگشته بودند. بنابراین اسلام کم و بیش برای دربار حبشه تعریف شده بود.

سفیر اسلام پس از طی تشریفات به حضور زمامدار رسید و به او گفت: من وظیفه دارم تا پیام رهبر خود را برسانم و سرشت پاک شما نیز اقتضاء می کند که به پیام کاملاً توجه کنید.

ای زمامدار دادگر حبشه! دل سوزی های شما درباره مسلمانان مهاجر فراموش نمی شود. این مهربانی و عاطفه موجب خرسندی ما شد؛ آن گونه که شما را از خود می دانیم و آن چنان به شما اعتقاد داریم که گویا از یاران شماییم.

کتاب آسمانی شما انجیل گواهی محکم است؛ این کتاب، دادرس و دادگری است که ستم نمی کند و دین داور دادگر صریحاً به نبوت رسول اسلام گواهی می دهد. اگر از این فرستاده جهانی و پیامبر خاتم پیروی نمایید، به فوز بزرگ نائل می شوید و به تعالی می رسید. در غیر این صورت شما نیز چون یهود که آیین مسیح را نپذیرفتند و بر دین نسخ شده خود باقی ماندند، بر دین منسوخ خود باقی مانده، گرفتار خسران می گردید.

دین اسلام چون شریعت مسیح، نسخ کننده ادیان آسمانی پیش از خود، و در واقع تکمیل کننده آنان است.

زمامدار حبشه در پاسخ به سفیر رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین گفت: من گواهی می دهم که او همان پیامبری است که جهان اهل کتاب در انتظار اویند و معتقدم که همان گونه که حضرت موسی مبشّر حضرت مسیح بود، مسیح نیز مبشر پیامبر خاتم است و علائم و نشانه های رسالتش را بیان نموده است. من حاضرم رسالت وی را برای عموم اعلام کنم، ولی از آنجا که فعلاً زمینه آماده نیست، باید مقدمات و زمینه این اعلام عمومی فراهم گردد، اگر برای من ممکن بود الان به سوی آن حضرت می شتافتم.(1)

آن گاه جعفر بن ابی طالب علیه السلام و اصحابش را حاضر ساخت و در محضر او اسلام آورد و در پاسخ به نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین نگاشت:

بسم الله الرحمن الرحیم إلی محمد رسول الله من النجاشی الاصحم بن ابجر، سلام علیک یا نبی الله و رحمة الله و برکاته، من الذی لا إله إلّا هو، أَلذی هدانی للإسلام،

ص:120

أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک یا رسول الله فیما ذکرت من امر عیسی، فو رب السماء و الأرض إنّ عیسی ما یزید علی ما ذکرتَ... یا رسول الله فَأِنّی أشهد أنّ ما تقول حق و السلام علیک یا رسول الله.(1)

است از محمد رسول خدا به حارث بن ابی شمر، سلام بر پیروان حق و هادیان و مؤمنان واقعی، ای حارث من تو را به خدای یگانه که بی نیاز است دعوت می کنم، اگر اسلام بیاوری سلطنت تو باقی خواهد ماند.

حارث از تهدید رسول خدا صلی الله علیه و آله برآشفت و ناراحت شد و گفت: هیچ کس نمی تواند قدرت مرا نابود کند. من این پیامبر نوظهور را دستگیر خواهم کرد.

آنگاه برای ترساندن سفیر و به رخ کشیدن قدرت خویش دستور داد لشگریان او در مقابل سفیر رسول خدا صلی الله علیه و آله رژه بروند. همچنین برای خوش رقصی، نامه ای به قیصر نوشت و او را از تصمیم خود مبنی بر دست گیری آن حضرت آگاه ساخت. اتفاقاً نامه وی هنگامی به دست قیصر رسید که سفیر اعزامی رسول خدا به سوی قیصر (دحیه کلبی) در حضور قیصر بود. قیصر آیین اسلام را بررسی کرد و از تندروی حاکم غسانی ناراحت شد و در پاسخ حارث چنین نگاشت: «از تصمیم خود منصرف شو و در شهر ایلیا با من ملاقات کن».

پاسخ قیصر، طرز برخورد حارث را دگرگون ساخت، از این رو روش خود را با نماینده رسول خدا صلی الله علیه و آله تغییر داد. نسبت به وی مهربانی کرد و به او خلعت بخشید و او را رهسپار مدینه ساخت و گفت سلام مرا به پیامبر اسلام برسان و بگو من از پیروان واقعی او هستم، ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله به این پاسخ او توجهی نکرد و فرمود: «به زودی رشته قدرت او از هم خواهد گسست و ملک او زائل خواهد شد». حارث در سال هشتم هجرت درگذشت.(1)

خدا به هوذة بن علی، سلام بر پیروان هدایت، بدان که آیین من به آن نقطه ای که مرکب های تندرو به آنجا می رسد، خواهد رسید. اسلام آور تا در امان باشی و قدرت و سلطنت تو باقی بماند.

از آنجا که زمامدار یمامه مسیحی بود، سفیری به آن اقلیم روانه شد که با آداب و رسوم مردم آن سرزمین آگاهی داشته باشد. این مرد «سلیط بن عمرو» بود که در دوران فشار حکومت بت پرست مکه به فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله به حبشه هجرت کرده و با فرهنگ مسیحیت آشنا گردیده بود.

از سوی دیگر او مردی شجاع بود و در پرتو تعالیم عالیه اسلام از نیرومندی روحی نیز برخودار بود. چون به یمامه رسید و به حضور حاکم بار یافت به او چنین گفت:

بزرگوار کسی است که لذت ایمان را بچشد و از تقوا و پارسایی توشه بگیرد، ملتی که در پرتو سیادت تو به سعادت رسیدند هرگز ناکام و بدفرجام نخواهد گشت.

من تو را به بهترین چیزها دعوت نموده، از بدترین اعمال باز می دارم، تو را به یگانه پرستی می خوانم و از پرستش شیطان و پیروی هوا و هوس باز می دارم؛ نتیجه پرستش و پیروی خدا بهشت برین و سرانجام پیروی شیطان، آتش است. اگر به غیر آنچه من گفتم گوش فرا دادی، صبر کن تا پرده بر افتد و سیمای حقیقت نمایان گردد.

چهره متأثر زمامدار یمامه، حاکی از آن بود که گفتار سفیر در روان او اثر خوبی گذاشته است، لذا مهلت خواست تا پیرامون رسالت پیامبر فکر کند. از قضا، همان روزها یکی از اسقف های بزرگ روم وارد سرزمین یمامه شد. امیر یمامه نیز موضوع را با او در میان گذاشت. اسقف گفت:

چرا از تصدیق و گواهی او سر بر تافتی؟ گفت: من از سرانجام حکومت و قدرت خود می ترسم. اسقف گفت: مصلحت تو در آن است که از او پیروی کنی. این همان پیامبر عربی است که مسیح از ظهور او خبر داده و در انجیل نوشته است که محمد رسول خداست.

پند خیرخواهانه اسقف، روحیه او را تقویت کرد. از این رو سفیر پیامبر را خواست و نامه ای به شرح ذیل برای رسول خدا صلی الله علیه و آله بنگاشت:

ص:123

ما أحسن ما تدعو إلیه و أجمله و أنا شاعر قومی و خطیبهم و العرب تهاب مکانی...؛(1) مرا به زیباترین آیین دعوت نمودی. من شاعر و سخنران و سخن ساز ملت خود هستم و در میان عرب موقعیت دارم، همه موقعیت مرا ارج می نهند و از آن حساب می برند. من حاضرم از آیین تو پیروی نمایم، مشروط بر اینکه در برخی از مقامات بزرگ مذهبی (خلافت و نیابت) مرا شریک سازی.

او به این مقدار اکتفا نکرد، بلکه گروهی را به سرپرستی «مجاعة بن مرارة» رهسپار مدینه ساخت تا پیام او را به رسول خدا صلی الله علیه و آله برسانند و نیز شرط اسلام آوردن او را که اعطای مقام نیابت و خلافت است به آن حضرت اعلام دارند. در غیر این صورت، اعلام کرد که نه تنها مسلمان نخواهد شد، بلکه با رسول خدا صلی الله علیه و آله خواهد جنگید.

این گروه به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیدند و همگی ایمان آوردند و پیام زمامدار خویش را به حضور آن حضرت ابلاغ نمودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«اگر ایمان آوردن او به خلافت و جانشینی من مشروط است، او هرگز شایستگی حکومت و جانشینی مرا ندارد و آن گاه فرمود: «اللّهم اکفنیه، چون رسول خدا از فتح مکه بازمی گشت جبرئیل بر او فرود آمد و خبر مرگ او را آورد».(2)

به هر حال رسول خدا صلی الله علیه و آله برای دعوت از سران قبایل و طوایف عرب و غیرعرب، نامه های فراوانی فرستادند، به گونه ای که بعضی از محققان، بیست و نه نامه از نامه های دعوتی آن حضرت را در کتاب خود جمع آوری کرده اند.(3)

مرور زمان این افق بر همگان پدیدار گشت و خود مسلمانان شاهد فتح ایران و قسمت های زیادی از اقالیم جهان متمدن آن روزگار بودند. البته اگر بدعت در نظام رهبری اسلام رخ نمی داد و امامت از همان مطلع نبوت تجلی می کرد و امام و رهبر جامعه اسلامی آن گونه انتخاب می شد که خداوند به آن فرمان داده بود(1) و رسول اسلام بارها در غدیر و غیرغدیر آن را اعلام داشتند.(2)

اگر علی علیه السلام به مقام پیشوایی مسلمانان می رسید، و دگرگونی در نظام رهبری اسلام رخ نمی داد، بدون شک، جهان در پرتو آفتاب اسلام روشن می شد. آری آن اسقف آلمانی، بی دلیل معاویه را ستایش نمی کند و نمی گوید که ما باید مجسمه او را از طلا بسازیم، زیرا او بود که در جهان اسلام ایجاد فتنه کرد و مقابل علی بن ابی طالب ایستاد و با او جنگید، اگر او چنین نمی کرد اسلام علوی با عدل و داد، عاطفه و مهربانی و عقل و علم، تمام جهان را مسخر می ساخت.

به هر روی، در این فراز از سخنان حضرت فاطمه علیها السلام دو مطلب از درخشش بیشتری برخوردار است.

نگاه ویژه حضرت فاطمه علیها السلام به ایران که با جمله «عُکّفاً عَلی نیرانها» به آن اشاره شده، براین دلالت می دارد. که گویی آن بانوی بزرگ می خواهد غبار و سیاهی آتش پرستی را از چهره مردم نجیب ایران بزداید؛ چه اینکه می فرماید: ایرانیان معتکف و ملازم آتش بودند، نه آنکه آتش را می پرستیدند. در واقع ایرانیان به اکرام و اجلال و تقدیس آتش می پرداختند، ولی هرگز آن را معبود خود نمی دانستند، بلکه به شهادت تاریخ، زرتشت موحد بوده و به معاد اعتقاد داشته است، اگر چه در آیین قبل از زرتشت، آتش از جمله خدایان بوده است.

تحقیق بعضی از مورخان ادیان نیز این حقیقت را روشن می کند. طبق بیان مؤلف «قصة الدیانات»، کاهنان دین قدیم که بت پرست بوده اند نزد گشتاسب با زرتشت به گفت و گو پرداختند. زرتشت به شدت از آنان که آفتاب و ماه و آتش و ستارگان و کوه ها را می پرستیدند انتقاد کرد و خدا را به وحدانیت ستود:

ص:125

اهور مزدا، خدای بزرگ تر و قدیم ازلی از هر گونه عوارض مادی منزه و مجرد و از هرگونه پلیدی و نقصان پاک است. او زاییده نشده و هرگز نمی میرد و او روح ارواح است. او می بیند، اما گناه نمی کند و چشم ها نمی توانند او را ببینند. او در همه مکان ها وجود دارد، ولی در هیچ مکانی دیده نمی شود. او عالم به حاضر و غایب است. او به غیب و آنچه در دل هاست احاطه دارد. او به همه چیز تواناست و هیچ چیز توان برتری بر او را ندارد. او یار بی یاوران و برطرف کننده اندوه و مانع از گرفتاری های مردم است و نیرومندترین مردم در برابر او احساس ناتوانی می نمایند. او نیروی بزرگی است که همه مردم به سوی آن گردن کشیده اند تا پشتیبان آنها باشد و به آنها نیرو بخشد؛ به همین دلیل هیچ عقل بشری یارای ادراک حقیقت آن را ندارد و هیچ خیال آدمی نمی تواند او را تصور بکند.

برای آنکه مردم بتوانند به اندازه توان خویش این نیروی غیبی را تصور کنند و به ذهن خود نزدیک سازند با دو رمز عادی محسوس به اهورا مزدا اشاره کرده اند تا با دیدن آن دو رمز تا حدی صفات اهور مزدا را به دست آورند و آن دو رمز، آفتاب و آتش است. دو رمز آسمانی و زمینی. آتش، عنصری برای زمین است که برترین اهور مزدا را مجسم می نماید. او تنها یک عنصر ساده ابدی و ازلی نیست، بلکه نیرویی پاک و پاک کننده ای سودمند است. و نیز هلاک کننده ای است که هرگز فساد در او راه ندارد. این است اهور مزدا با رمز زمینی.

مردم گمان می کنند که پیروان زرتشت آتش را می پرستند؛ در حالی که چنین نیست. آنان آتش را نمی پرستند، بلکه آفتاب را که رمز آسمانی و آتش را که رمز زمینی است گرامی می دارند. زرتشتیان بت پرستی و شریک قرار دادن برای خدای یگانه را بزرگ ترین گناه می دانند، زیرا لازمه شرک، آن است که یگانگی خدای یگانه اهور مزدا را انکار کنند. خود زرتشتیان می گویند: «آتش را تقدیس می کنیم نه اینکه می پرستیم، زیرا آن را به عنوان یک رمز مقدس می دانیم».(1)

باری، در فقه اسلام هم دین زرتشت از مکانت آسمانی برخوردار بوده و پیروان آن به عنوان اهل کتاب یاد شده اند.(2)

ص:126

ص:128

3.(... لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ)1

4.(الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ)2

5.(هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلی عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ)3

6.(فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا)4

7.(یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً)5

8.(... ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً)6

9.(جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ)7

باری، آفتاب هدایت نمایان و چراغ نبوت ساطع گشت:

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ داعِیاً إِلَی اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً) ؛(1)

(ای پیامبر، ما تو را به رسالت فرستادیم تا بر نیک و بد خلق گواه باشی و خوبان را به رحمت الهی مژده و بدان را از عذاب خدا بترسانی و به اذن خداوند، خلق را به سوی خدا فراخوانی و در این شب تاریک و سیاه، چراغ فروزان عالم باشی).

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، با چراغ وحی بر جهان نورافشانی کرد؛ درهای آسمان را بر مردم گشود، و آنچه را که مردم نمی دانستند به آنان یاد داد:(عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ) .(2)

این گونه بود که آن حضرت مردم را به توحید و یگانه شناسی فرا خواند؛ خدایی بی نیاز و دارنده صفات جلال و جمال تا افق عبودیت و بندگی مردم نمایان گردد و همگان با بندگی او جان خود را به جانان متصل کنند و آدمی به مقام والای انسانیت نائل شود.

ص:130

آن حضرت پرده جهل و خرافه پرستی را از دیدگان برداشت و ده ها آیه از قرآن تجلی این حقیقت است؛ از جمله:

1.(هذا بَصائِرُ لِلنّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ)1

2.(هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ)2

3.(قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ)3

باری، قرآن که از سوی خدای بصیر نازل گردید، نور بصیرت و بینایی را بر دیدگان افشاند و جسم و جان آدمی را روشن و او را به سوی جانان هدایت کرد:

(قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَةٍ) ؛(1)

(ای رسول ما، به امت بگو راه و روش من و پیروانم این است که خلق را به خدا با بینایی و بصیرت به خدا دعوت کنم و خدا را از شرک و شریک منزه دانم).

پیامبر اسلام، در پرتو آموزه وحی و زلال سنت، آفاق ملکوت را بر مردم گشود تا جایی که آنچه را نمی دانستند فرا گرفتند.

آن حضرت با اصل توحید، مردم را به خدای یکتا و بی همتا هدایت کرد، خدایی بزرگ و مهربان که برای او اسماء حسنی است.

افق معرفت و خداشناسی در پرتو جهان بینی عقلانی اسلام و آموزه های وحی سبب گردید که مردم از پیرایه های زشت شرک آزاد شوند و بر ستیغ مقام انسانیت بایستند. آن هم شرکی که به فرموده قرآن:

(وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ) ؛(2)

(هر کس به خدا شرک ورزد، در عجز و خواری، بدان کس ماند که از آسمان (مجد و عزّت) فرو افتد و مرغان در فضا بدنش را به منقار قطعه قطعه کرده و در تندبادی به مکانی دور سقوط کند).

ص:131

از سوی دیگر، خردورزی و تدبر، اندیشه گرایی و سیر در آفاق جهان و جان، پرتوی از آموزه وحی بود که چراغ جان و شبستان جهان را فروزان ساخت. پدیده شناخت اقلیم جان، نردبانی برای معرفت الهی گشت و سیر در آفاق جهان، افقی اعلی فرا روی او گشود. قرآن این آموزش را در پرتوی از آیات تعلیم داد:

1.(أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)1

2.(أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ)2

3.(قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)3

4.(قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ)4

5.(وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ)5

6.(کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ)6

7.(أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ)7

8.(إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ)8

9.(أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ) (1)

10.(أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ) (2)

و دهها آیه که با مفاهیم گوناگون «تدبّر» و «تفقّه» خورشید جان انسان را روشن و چشمۀ فکر و خرد او را جاری می کند، و از آن، زلال معرفت و معارف پدیدار می شود و در پرتو بصیرت جان، تاریکی از قلب ها زدوده می گردد و پرده تیرگی کفر و خرافه گرایی را از دیدگان برمی گیرد.

ص:132

به هر روی، فروغ معرفة الله از آن افق نمایان گشت و مردم در پرتو یکتاپرستی و خداشناسی از گنداب شرک رهایی یافتند. البته این تفکر و اندیشه در آیات قرآن، آشکار و نیل به معرفت فراروی عموم مردم است.

به عبارت دیگر، نظام آفرینش، آینه تجلی خداوند و به مثابه توحیدی عمومی است، ولی اولیاء و صدیقین، نظری به ماورای این حقایق داشته و به مقام تجلی ذات نائل آمده اند. در نیایش های آن ذوات مقدس، این حقیقت جلوه گر شده، از جمله در دعای صباح حضرت علی علیه السلام چنین آمده است: «یا مَن دَلَّ عَلی ذاتِهِ بذاته ؛ ای خدایی که هستیش دلیل هستی اوست».

امام حسین علیه السلام نیز در دعای عرفه خدای متعال را چنین نیایش می کند:

«أیَکونُ لِغَیرِکَ مِنَ الظُّهُور ما لَیسَ لَکَ حَتّی یَکُونَ هُوَ المُظهِرَ لَکَ، مَتَی غِبْتَ حتّی تَحتَاجَ إِلی دَلیلٍ تَدُلَّ عَلَیکَ وَ مَتی بَعُدَتَ حتّی تَکُونَ الآثارُ هِیَ الَّتی تُوصِلُ إلیک، عَمیَتْ عَینٌ لا تَراک عَلَیها رَقیباً ؛ آیا موجودی غیر تو ظهوری دارد که از ظهور و پیدایی تو نیست تا او سب بپیدایش تو شود؟ تو کی از نظر پنهانی تا به دلیل و برهان محتاج باشی؟ و کی از ما دور بودی تا آثار و مخلوقات ما را به تو نزدیک سازد؟ کور باد چشمی که تو را نمی بیند با آنکه همیشه تو مراقب و همنشین او هستی».(1)

از سوی دیگر، بدیهی است با تبیین این جهان بینی، چشم اندازی بی نهایت فرا روی آدمی نهاده می شود و لاجرم، اصل معاد و هدفمندی آفرینش انسان و زندگی جاوید و ابدی او مدلل می گردد. همچنین چتر فضیلت بر سر آدمی گشوده می شود و زندگانی اخلاقی، رهیافت این باور و اعتقاد خواهد بود.

إِلی أَنْ بَعَثَ الله سُبَحانه مُحمّداً رَسولَ الله صلی الله علیه و آله... ؛ تا آنکه خدای سبحان محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برانگیخت تا دور رسالت را به پایان رساند و وعده حق را به وفا مقرون گرداند، طومار نبوت او به مهر پیامبران ممهور و نشانه های او در کتاب آنان مذکور، و مقدم او بر همه مبارک و موجب سرور؛ در آن گاه که مردم زمین هر دسته به کیشی گردن نهاده بودند و هر گروه پی خواهشی افتاده و در خدمت آیینی ایستاده، یا خدا را همانند آفریدگان دانسته... - در پرتو رسالت او - پروردگار آنان را بدو، از گمراهی به رستگاری کشاند و از تاریکی نادانی رهاند.(1)

آن حضرت در خطبه دیگری چنین می فرماید:

إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً... ؛ همانا خدا محمد صلی الله علیه و آله را برانگیخت تا مردمان را بترساند و فرمان خدا را چنانکه باید برساند. آن هنگام شما ای مردم عرب! بدترین آیین را برگزیده بودید و در بدترین سرای خزیده، منزلگاهتان سنگستان های ناهموار، هم نشینتان مارهای زهردار، آبتان تیره و ناگوار، خوراکتان گلوآزار، خون یکدیگر را ریزان، از خویشاوند بریده و گریزان، بت هاتان همه جا برپا، پای تا سر آلوده به خطا.(2)

آن پیامبر رحمت، چتر مهربانی خویش را گستراند و با نسیم روح بخش الهی جامعه را به طراوت و نشاط رساند، آنگاه مدینه فضیلت و شهر علم و عقلانیت را بنا نمود و تمدنی جاوید و ابدی را برای مردم به ارمغان آورد.

جهان تاریک بود از کفر کفار ز نور او منور شد به یکبار(3)

حضرت علی علیه السلام در جایی دیگر می فرماید:

أَضَاءَتْ بِهِ الْبِلَادُ بَعْدَ الضَّلَالَةِ الْمُظْلِمَةِ وَ الْجَهَالَةِ الْغَالِبَة... ؛ شهرها به نور هدایت او روشن گشت از آن پس که در گمراهی تیره بود، و نادانی بر همه جا چیره، و درشت خویی و ستمکاری را همگان پذیره، مردم حرام را حلال می شمردند و خردمند را خوار می گرفتند. می زیستند بی داشتن پیامبران، می مردند خداناشناس و بی ایمان.(4)

ص:134

باری «قَدْ طَلَعَ طَالِعٌ وَ لَمَعَ لَامِعٌ...» ؛ خورشید هدایت برآمد و ماه رخشنده پرتو افکند و کوکب فروزنده به درآمد و ناراست راست گردید و خدا مردمی را به جای مردمی دیگر گزید، و روزی را به روزی مبدل گردانید... همانا خداوند تعالی شما را به اسلام مخصوص گردانید و برای اسلام برگزید؛ چه اسلام، نامی از سلامت است و فراهم دارنده هر کرامت است. راه روشن آن را خدا برگزید و حجت های آن را روشن گردانید. از علمی که هویداست و حکمت هایی که نهان و ناپیداست: غرایب آن نابود نشود، عجایب آن سپری نگردد، رستنگاه های نعمت در آن است و تاریکی ها جز به چراغ های آن زدوده نگردد. حوزه آن را حمایت نمود و رعایت آن را بر خود لازم فرمود. در آن شفای خواهنده درمان است و بسنده خواهنده این جهان و آن جهان است.(1)

همچنین آن حضرت در تبیین بازتاب انوار وحی و رسالت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در جامعه جاهلی می فرماید:

تَأَمَّلُوا أَمْرَهُمْ فِی حَالِ تَشَتُّتِهِمْ وَ تَفَرُّقِهِمْ لَیَالِیَ کَانَتِ الْأَکَاسِرَةُ وَ الْقَیَاصِرَةُ أَرْبَاباً لَهُم... ؛ در کار آنان بیندیشید، و روزگاری که پراکنده بودند و از هم جدا، کسراها و قیصرها بر آنان پادشاه، آنان را از مرغزارهای پرنعمت و دریای عراق و سرزمین های سبز آفاق می ربودند و به زمین هایی که رستنی آن «دِرمنه»(2) بود، روانه می نمودند. آنجا که بادها از هر سو در آن وزان بود و آنان گرفتار بدی گذران. آنان را وا گذاشتند مستمند درویش، چراننده اشتران پشت ریش، پست ترین جای هاشان خانه و خشک ترین بیابانشان جای قرار و کاشانه. نه - به سوی حق - دعوتی تا بدان روی آرند و خود را از گمراهی - باز دارند و نه سایه الفتی که رخت بدانجا افکنند و در عزت آن زندگی کنند.

حالت ها ناپایدار، دست ها به خلاف هم در کار، جمعیت پراکنده در بلای سخت و تیه نادانی دست و پا زننده، از زنده به گور کردن دختران و پرستیدن بتان و بریدن پیوند خویشان و یکدیگر را غارت کنان.

ص:135

پس بنگرید که نعمت های خدا چگونه بر آنان فرو ریخت هنگامی که پیامبری برایشان برانگیخت. آنان را به طاعت خدا درآورد و با خواندنشان به سوی او با یکدیگر سازوارشان کرد.(1)

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در پرتو فرهنگ توحید، آنان را به اتحاد و یگانگی فراخواند و آهنگ و اذان وحدت بر آنان طنین افکند:

«فِإنّ اللهَ سُبحانَهُ، قَدِ امْتَنَّ عَلَی جَمَاعَةِ هَذِهِ الْأُمَّةِ فِیمَا عَقَدَ بَیْنَهُمْ مِنْ حَبْلِ هَذِهِ الْأُلْفَةِ الَّتِی یَنْتَقِلُونَ فِی ظِلِّهَا...؛(2) خدای سبحان بر این امت منت نهاد، الفت و اتحاد را میان آنان پدید آورد تا در سایه آن زندگی کنند و بدان پناهنده باشند».

به قول مولانا:

اختلاف خلق از نام اوفتاد چون به معنا رفت آرام اوفتاد

اتحادی خالی از شرک و دوئی باشد از توحید بی ما و توئی

آفرین بر عشق کل اوستاد صد هزاران ذره را داد اتحاد

این من و ما بهر آن برساختی تا تو با خود نرد خدمت باختی

تا تو با ما و تو یک جوهر شوی عاقبت محض چنان دلبر شوی

تا من و توها همه یک جان شوند عاقبت مستغرق جانان شوند(3)

این چنین بود که در سایه سار وحدت و همدلی، دوستی نیرومند و توانا ایجاد شد و جهان در سایه قدرت اسلام آرام گرفت.

قوت اندر فعل آید ز اتفاق چون قِران دیو با اهل نفاق(4)

همچنین آن حضرت می فرماید: در سایه سار رسالت، نعمت شهپر خود را بر سر آنان گشود و جویبارهایی از آسایش و رفاه برایشان روان نمود. ملت اسلام با برکت های خود

ص:136

آنان را فراهم نمود؛ پس در نعمت شریعت غرقه گردیدند و لذت زندگی خرّم و فراخ آن را چشیدند. زندگی شان به سامان، در سایه دولتی قوی شان؛ نیکویی حال آنان را به عزتی رساند ارجمند، در کارهاشان استوار گردید و دولتشان نیرومند، - تا آنجا که - فَهُمْ حُکَّامٌ عَلَی الْعَالَمِینَ وَ مُلُوکٌ فِی أَطْرَافِ الْأَرَضِینَ... ؛ حاکم شدند بر جهانیان، و پادشاهان زمین در این کرانه و آن کران. کار کسانی را به دست گرفتند که بر آنان حکومت می نمودند و به کسانی فرمان راندند که فرمانبر آنان بودند نه تیرشان به سنگ می رسید و نه سنگشان سبک می گردید.(1)

چراغ رسالت، شبستان جهل و نادانی مردم را روشن نمود و راه از بیراهه را به آنان نشان داد، دولت اخلاق و حکمت تأسیس شد و کوثر مهر و عاطفه جاری گردید.

این بنیان رفیع به تدریج گسترش یافت؛ به گونه ای که در آغاز رسالت، اسلام اندک اندک پیروانی یافت و مسلمانان از مکه به یثرب رفتند، ولی روند بالنده اسلام کم کم فراگیر شد. در نتیجه قبیله ها و طوایف یکی پس از دیگری مسلمان شدند و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن دو خوی عرب بادیه نشین (صفاو صمیمیت و خشونت و سرسختی) را در راه تعالی اسلام به کار گرفت.

از روحیه صفا و صمیمیت و فداکاری، برادری اسلامی را بین آنان پدید آورد تا آنجا که این مردم با هم یک دل شدند.

مفسران ذیل آیه (وَ الَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الْإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ)2 چنین نگاشته اند که روز تقسیم غنایم «بنی نضیر» پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله به انصار فرمود: اگر مایل اید مهاجران را در این غنیمت شریک کنید، وگرنه همه غنایم از آن شما باشد. انصار گفتند: ما نه تنها غنیمت را یکجا به آنان می دهیم، بلکه خانه ها و مال های خود را نیز با آنان قسمت می کنیم.(2)

در وجه نزول این آیه داستان های دیگری نیز گفته اند که همه آنها یک حقیقت را می رساند و آن مساوات و مهربانی مسلمانان با یکدیگر، بلکه ایثار و مقدم داشتن هر یک از آنان را بر خویشتن است. این برادری و مهربانی چون رودی از نور، در میان عرب جاری شد و جلوه هایی بدیع و به یادگار ماندنی در هنگامه های سخت و میادین جنگ آفرید.

ص:137

از سوی دیگر، از روحیه دیگر بیابان گردان عرب، یعنی خشونت و سرسختی آنان، روح جهاد و مبارزه در راه دین به وجود آمد تا آن خون هایی که در راه نگاهبانی شتر و علف زارها به هدر می رفت در راه خدا و بلندی نام دین ریخته شود. فرهنگ وحی به آنان آموخت که در میدان جنگ دو راه فرا روی آنان است و هر دو راه به سود آنان خاتمه می یابد. اگر کشته شوند به بهشت می روند و اگر بکشند غنیمت می برند.

این آموزه وحیانی از آن مردم، مجاهدانی تربیت کرد که به آسانی خود را به کام مرگ می افکندند و در میادین جنگ، حماسه های بزرگ آفریدند، تا آنجا که دروازه های اقالیم جهان را گشودند و چنان بود که مشهور شد شمشیر، بدن مسلمان را نمی برد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله برای آنکه جامعه ای اخلاقی، متمدن و فرهنگی ایجاد کند و غبار کینه توزی های قبیله ای را که در دوران جاهلیت در دل آنان ریشه دوانیده بود، از بن برکند، در «حجة الوداع» اعلام فرمود: «هر خونی که در جاهلیت ریخته شده نادیده انگاشته می شود و نخستین خونی که من نادیده می انگارم خون ربیعة بن حارث بن عبدالمطلب است».(1)

این شخص از بنی لیث شیر خورده بود و مطابق رسوم قبیله ای از آنان به شمار می آمد، ولی بنو هذیل او را کشتند.(2)

کتابی آموزنده پیش روی مردم نهاده است. این کتاب مبین، حوادث بزرگ و رخدادهای الهی را در پرتو بِأَیّامِ اللّهِ 1 یادآوری کرده و آن را موجب برون رفت از ظلمت و نادانی برشمرده است.

به هر روی، رویکرد تاریخی قرآن به خوبی بیانگر اهمیت، اعتبار، سودمندی و علمیت تاریخ است. حتی اگر علمیت را به معنای تجربه پذیری و آزمودنی بدانیم نیز تاریخ از علمیت برخوردار است.

از نظر قرآن کریم، برداشت روایی از یک پدیده طبیعی یا غیرطبیعی، نقل رفتار و کنش و واکنش یک شخصیت خوب یا بد، زن یا مرد، و نیز گزارش فتح یا شکست یک قوم یا کامیابی و ناکامی یک جامعه در ایجاد فرهنگ و تمدن، بسیار مهم است. ولی از آن مهم تر تحلیل ساختارها، بررسی علل وقوع حوادث و شناختن و شناساندن زمینه ها و علل بروز حوادث و پدیده ها و پیامدهای آن، و در نتیجه کشف قوانین حاکم بر وقایع تاریخی و تبیین چگونگی تکرار آنهاست، چراکه همچون آینه ای تابناک فراروی نگاه آیندگان است.

نقش بارز همه انبیاء در تحولات بشر و تاریخ سازی آنان بسیار آشکار است. اسامی برخی از سوره های قرآن، چون: ابراهیم، یونس، هود، کهف، مریم، انبیاء و لقمان، شاهد این حقیقت است که پیامبران تمدن آفرینان بشر بوده اند و اوج آن در دامنه فرهنگ اسلامی پدید آمده است.

آموزه های ژرف نهج البلاغه که ترجمانی از قرآن است، همگام با قرآن، گزیده ای از تاریخ تمدن گذشته بشری، و تصویری از مسائل سیاسی و اجتماعی عصر خود را به نمایش می گذارد. این حقایق موجب بیداری و مایه پند و عبرت برای آیندگانی است که با دقت در سرنوشت گذشتگان از شکست ناسپاسان عبرت و عوامل کامیابی سپاسگزاران را نردبان صعود خود قرار دهند تا جایی که می توانند برای زندگانی کوتاه دنیا ابزار آرامش و برای زندگی جاوید آخرت وسایل آسایش و قرب الهی را فراهم آورند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید:

ذِمَّتِی بِما أقُولُ رَهِینَةٌ وَ أَنا بِهِ زَعِیمٌ. إنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ العِبَرُ عَمّا بَیْنَ یَدَیْهِ... ؛ پیمان و شخصیت خود را در گرو آنچه می گویم قرار می دهم و ضمانت آن را به

ص:139

عهده می گیرم. بی گمان هر کس به روشنی از پیشامدهای تاریخی و فرجام بد امت ها در گذشته عبرت گیرد، پیوسته آنها را در نظر داشته باشد، ژرف در آنها بنگرد و قوانین و نوامیس حرکت جوامع را از آن حوادث دریابد، واقع بینی و پرواداری، او را از غلتیدن در جایگاه های شبهه ناک و هلاکت بار باز دارد.(1)

آن حضرت در خطبه ای دیگر می فرماید:

عِبادَ اللهِ إِنَّ الدَّهرَ یَجْری بِالباقینَ کَجَرْیِهِ بِالمَاضِینَ... ؛ بندگان خدا! روزگار بر آیندگان چنان گذرد که بر گذشتگان گذشت. باز نگردد آنچه گذشت، و نماند چیزی در آن جاودان. پایان کارش با آغاز آن یکسان، سختی های آن بر یکدیگر سبقت جویان و هر یک دیگری را پشتیبان. کنش های آن از روز نخست تا پایان با یک ضابطه است. بستر زمان ماجراهای تاریخ را میدان مسابقه ای ساخته که هر کدام را پرچم افراشته ای است... پس از آنچه مایه عبرت است پند گیرید و از گردش روزگار عبرت پذیرید و از بیم دهندگان (پیامبران) سود برگیرید.(2)

سخنان روشنگر امام علی علیه السلام حقیقت تاریخ را برای همه ما زنجیره ای به هم پیوسته تعریف می کند، و اینکه تاریخ مقوله ای قانونمند است و گذشته و آینده آن به هم وابسته می باشد. البته نمی توان همه تغییرات جوامع را در طول تاریخ، بالنده و متعالی دانست، ولی به طور کلی سیر متعالی مجموع زندگانی بشر انکارناپذیر است؛ همان گونه که حاکمیت سنن، قوانین و حساب های دقیق و منظم بر تحولات تاریخ بشر انکارناپذیر است. فلسفه زندگی، که تعالی و رستگاری است و آغاز و انجام و هدفدار بودن نظام آفرینش و اختیار و مسئولیت انسان گویای این روند تکاملی است.

قرآن در پرتو آیاتی به تبیین فلسفه تاریخ پرداخته و بررسی حقیقت و علت وجودی تحولات جامعه بشری، سنن حاکم بر آن تحولات، تعیین منازل برجسته حرکت تاریخ و نقطه های عطف، را بیان داشته است و انسان را در روند کمال یابی خویش هدایت می کند. قرآن به انسان می آموزد که تاریخ کنونی را می توان به فرمان آورد و آن را ساخت و گذشته را چراغ راه آینده قرار داد.

ص:140

این حقیقت که صحنه تاریخ، چون دیگر صحنه های جهان با قوانین و سنن مربوط به خود سرسبز است در قرآن کریم به روشنی بیان گردیده است. آیاتی که از مرگ و زندگی جوامع سخن می گوید جامعه را عنصری زنده معرفی می کند که البته براساس سنن و قوانین حاکم، مرگ و نابودی آن فرا می رسد؛ مانند این آیات:

1.(وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ)1

2.(ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ)2

3.(وَ ما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَةٍ إِلاّ وَ لَها کِتابٌ)3

همچنین آیاتی که ستم و ظلم را موجب هلاکت ملت ها معرفی می کند. در واقع این آیات، رابطه مستقیمی بین ستم و تجاوز و تعدی، و نابودی مُلک و حکومت وجود دارد؛ از جمله:

1.(((وَ تِلْکَ الْقُری أَهْلَکْناهُمْ لَمّا ظَلَمُوا وَ جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ مَوْعِداً)4

2.(وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ)5

3.(إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْها وَ إِذاً لا یَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلاّ قَلِیلاً سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِیلاً)6

این دو آیه از سوره اسراء مراء و ستیز با پیامبران را رمز نابودی جامعه ها می داند. به هر روی مجموعه آیاتی پیرامون سنت های ملل گذشته سخن می گوید؛ از مبارزه آنان با پیامبران گرفته تا گرایش به رفاه و نازپروری، پیوند زیربناها و روبناها، رابطه ستم و نابودی جامعه و مانند آن که از همه آنها نظریه قانونمندی تاریخ آشکار می گردد.

در آیه ای می فرماید:

(لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا)7 ؛ همانا پیغمبران پیش از تو را هم تکذیب کردند پس آنها با همه اذیت های منکران صبر و تحمل کردند تا آنگاه که عنایت و

ص:141

یاری ما شامل حال آنها شد (دل قوی دار که) هیچ کس کلمات خدا را تغییر نخواهد داد و اخبار پیغمبران پیش، به تو رسید.

این آیه، صبر و پایداری و مقاومت را عامل بازدارنده و سبب نصرت و پیروزی دانسته، آن را به عنوان سنت حاکم و کلمه ای از کلمات الهی که تغییر ناپذیر است بیان می دارد.

همچنین آیاتی چون:

1.(ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)1

2.(أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَرِیبٌ)2

عامل عمل و عکس العمل افراد را به عنوان یکی از سنن حاکم و لایتغیر الهی بر حرکت تاریخ و جامعه دانسته، تحولات هر جامعه ای را در گرو اعمال و رفتار افراد آن جامعه می داند. اگر جامعه ای اوج می گیرد و بالنده می شود و پله های ترقی و تعالی را می پیماید به پاس رفتار عقلانی و الهی آن مردمی است که به سخن پیامبران خود گوش جان فرا دادند. از سوی دیگر، اگر جامعه ای در سراشیبی سقوط و نابودی قرار می گیرد، عکس العمل رفتار خود آن مردم است که به فرمان های الهی پشت کرده، از امیال و هواهای نفسانی متابعت کردند.

باری، گناه و فساد و فحشا از عوامل انحطاط جامعه ها بوده است و بسیاری از اقوام و ملل گذشته در این دره های خطرناک سقوط کردند. قرآن این حقایق را در پرتو آیاتی فراروی مردم قرار می دهد تا راه از چاه بشناسند و به کج راهه و بیراه نروند؛ از جمله این آیات:

1.(فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ) ؛(1)

ص:142

(چه بسیار شهر و دیاری که اهلش را در آن حال که به ظلم و ستم مشغول بودند به خاک هلاکت نشاندیم و اینک آن شهرها از بنیاد ویران است و چه چاه و قنات های آب که معطل ماند و چه قصرهای عالی که بی صاحب گشت).

2.(وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً رَجُلَیْنِ جَعَلْنا) ؛(1)

(ای رسول ما، حکایت آن دو نفر مرد مؤمن و کافر را برای امت مثل آر که به یکی از آنها دو باغ انگور دادیم و اطرافش را به نخل خرما پوشاندیم و عرصه میان آنها را کشتزاری مخصوص قرار دادیم. آن دو باغ کاملاً میوه های خود را بی هیچ آفت و نقصان بداد و در وسط آنها جوی آبی نیز روان ساختیم و این مرد را که در باغ، میوه بسیار بود با رفیق خود در مقام گفت وگو و مفاخرت برآمد و گفت: من از تو به دارایی بیشتر و از حیث خدم و حشم نیز محترم و عزیزترم، و روزی به باغ درآمد، در حالی که به نفس خود ستمکار بود، با کمال غرور داخل شد و گفت: گمان ندارم هرگز این باغ و دارایی من نابود شود.)

3.(وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذاقَهَا اللّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ) ؛(2)

(و خدا برای شما مثلی آورد [تا گوش کرده و عبرت گیرید] مثل شهری را که در آن امنیت کامل حکم فرما بود و اهلش در آسایش و اطمینان زندگی می کردند و از هر جانب روزی فراوان به آنها می رسید تا آنکه اهل شهر، نعمت خدا را کفران کردند، پس خدا هم به موجب آن کفران و معصیت، طعم گرسنگی و بیم را به آنها چشانید).

4.(أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ) ؛(3) (آیا ندیدی که خداوند با قوم عاد چه کرد؟)

5.(إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ * اَلَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ * وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ) ؛(4)

(و نیز به اهل شهر ارم چه کیفر داد، آنان که شهری داشتند که همانندش [در استحکام] در عالم نبود، و نیز به قوم ثمود که سنگ را شکافته، کاخ های خود را از سنگ می ساختند، و نیز فرعون را

ص:143

که صاحب قدرت و سپاه فراوان بود چگونه به دریای هلاکت غرق نمود، برای اینکه در روی زمین ظلم و طغیان کردند، و فتنه و فساد بسیار برانگیختند؛ تا آنکه خدای تو بر آنها تازیانه عذاب فرود آورد).

از سوی دیگر، فراوانی برکات و نزول خیر و برکت در سایه سار عمل به فرمان های عقل و شرع است. این حقیقت در آیاتی از قرآن جلوه گر است؛ از جمله:

1.(وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ) ؛(1)

(و اگر آنها به دستورات تورات و انجیل خودشان و قرآنی که به تو نازل شد قیام می کردند، البته نعمت های الهی از بالا و پایین بر آنان ریزش و بارش داشت...).

2.(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ) ؛(2)

(و اگر مردم شهر و دیار، همگی ایمان می آوردند و پارسایی برمی گزیدند ما درهای برکات آسمان و زمین را بر روی آنها می گشودیم، ولی چون آیات و پیغمبران ما را تکذیب کردند ما هم آنان را سخت به کیفر کردار زشتشان رساندیم).

باری، بارها و بارها دریچه های رحمت بر مردم گشوده می شد و ابر رحمت و خیر بر سر آنان سایه می افکند، و انهار و جنات پیش پای آنان سبز و جاری می شد، و آنها در دریای خیر و برکت زمین شناور می گشتند، شاید شرط بندگی به جای آوردند و در محضر خدای سبحان سپاسگزار و شاکر باشند، ولی افسوس که چنین نشد، بلکه آنان راه ستم و جفا در پیش گرفتند و طغیان کردند و فقیران و ضعفا را پایمال امیال خود نمودند:

(ما کُنّا مُهْلِکِی الْقُری إِلاّ وَ أَهْلُها ظالِمُونَ) ؛(3)

(ما هیچ دیاری را هلاک نکنیم مگر آنکه اهلش ظالم و بیدادگر باشند).

ص:144

قرآن می فرماید یکی از آن اقوام، قوم سبأ بود که برای اولادشان در وطن خودشان از جنوب و شمال، دو سلسله باغ و بوستان که آیت لطف و رحمت حق بود آماده کردیم، و به آنها گفتیم که از رزق خدای خود بخورید و شکر وی به جای آورید، چرا که مسکن شما شهری نیکو و پرنعمت و خدای شما غفور و مهربان است:(بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَ رَبٌّ)1 .

ولی آنان روی برتافتند و راه ناسپاسی برگزیدند، ما هم سیلی ویرانگر برای هلاکت آنان فرستادیم و به جای آن دو نوع باغ های پرنعمت، دو باغ دیگرشان دادیم که میوه درختانش تلخ و ترش و بدمزه و شورگز بود.(1) آری، این کیفر و مجازات ناسپاسان است.

یکی از تعالیم قرآن این است که به دنبال ناسپاسی و کفران، زوال دولت و نعمت ها فرا می رسد و ظلم و ستم و طغیان و فساد، دولت ها را دگرگون و نظام ها را از هم می پاشد. گردونه تاریخ و تحولات جامعه ها بر مداری قانون مند در چرخش است. در واقع عواملی موجب تقویت و تثبیت آن می گردند و عواملی نیز سبب زوال و فروپاشی آن می شوند.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

از سختی ها و تنگی هایی که تباهکاری گذشتگان برای آنان پیش آورد برحذر باشید و روزهای فراخی و روزهای تنگی زندگی آنان را در نظر آورید و از سرگذشتی مشابه سرگذشت آنان بهراسید و چون به حالات گوناگون آنان می اندیشید، بنگرید که چه بود که برای آنان عزت آورد و دشمنانشان را دور کرد و چتر عافیت بر سر آنان سایه افکند و زندگی شان را فراوانی نعمت داد و شرافت و کرامت و بزرگی به آنان بخشید، تا شما هم همان راه را در پیش گیرید. این عامل چیزی جز دوری از پراکندگی و چنگ زدن به ریسمان وحدت و هماهنگی نبود. همه آنها پیوسته به هم و با آهنگی واحد در سایه سار شجره توحید قرار داشتند و ترغیب و سفارش به وحدت، عامل این سرافرازی بود. از سوی دیگر، آنچه پشت آنان را شکست و بازوی کفایتشان را ویران کرد، دوری دل ها و کینه توزی ها و تفرقه طلبی ها و برادرکشی ها و روی در روی هم ایستادن ها بود، شما از این ها بپرهیزید.

ص:145

به هر روی، قرآن درخشندگی و افول تمدن ها را نتیجه مجموعه ای از سنت های قطعی الهی می داند که بر تمام اقوام و ملل حاکم است؛ سنت هایی که هرگز قابل تغییر و دست خوش دگرگونی نیست؛ چنانکه می فرماید:

(فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّ سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ...) ؛(1)

(این مردم جز سنت و روش هایی را که بر ملل و اقوام گذشته حاکم بوده، انتظار دارند!؟ هرگز در سنت و قوانین خداوند تبدیل و تحویل نخواهی یافت).

ممکن است برخی، از جریان سنت های الهی بر جامعه و اقوام چنین برداشت کنند که سنن الهی بسان قضا و قدر حتمی و با عنوان جبر تاریخ، زندگی اقوام را در پوشش و گستره خود قرار می دهد، پس اقوام چه بخواهند و چه نخواهند باید در مسیری از پیش تعیین شده حرکت کنند، مسیری که دیگران و عوامل بیرون از قدرت، آن را فراهم آورده اند. اگر چنین برداشتی درست باشد، این مقوله، با آزادی و اختیار انسان نمی سازد، زیرا انسان، موجودی انتخابگر است و مسیر حرکت خویش را خود می آفریند.

در جواب باید گفت که قرآن این پندار را برنمی تابد و به شدت، مردود می شمارد. قرآن کریم یادآور می شود که حکومت سنت های الهی بر ملل و اقوام و تحولات و دگرگونیهای اجتماعی گزافه و بی حساب نیست؛ بلکه هر جامعه ای محکوم پیامدهای اعمال و رفتار خویش است.

در حقیقت، سنت الهی چیزی جز عکس العمل و واکنش به اعمال جامعه نیست. به بیان دیگر عمل هر فرد و اجتماعی، یک رشته واکنش هایی را به دنبال دارد؛ مثلاً جامعه فرو رفته در فساد و شهوت واکنشی را می طلبد و جامعه طیب و مزین به مکارم اخلاق واکنشی دیگر، پس سنن قطعی خداوند متعال، همین واکنش ها و پیامدهایی است که از اعمال و رفتار هر جامعه نشئت می گیرد.

با وجود اینکه مجموعه ای از سنن و قوانین الهی بر جامعه حکومت می کند، ولی نقش انسان آزاد در این کنش و واکنش ها قطعی است. انسان می تواند با اعمال و کارهای خود جامعه را به سوی پاکی یا پلیدی سوق دهد. او می تواند جامعه ای را به تعالی برساند یا در سراشیبی انحطاط و نابودی قرار دهد.

ص:146

در اسلام هرگز، قضا و قدر حتمی و سرنوشت قطعی که خارج از حوزه اراده انسان باشد وجود ندارد. این جبریون هستند که برای انسان چنین سرنوشت محتومی را رقم زده اند.

قرآن برای زدودن غبار از چهره این حقیقت می فرماید:

(إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ) ؛(1)

(خداوند سرنوشت ملتی را دگرگون نمی سازد تا خود آنان وضع خویش را تغییر دهند).

و نیز می فرماید:

(ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ) ؛(2)

(خداوند هرگز، نعمتی را که به قومی عطا کرده است تغییر نمی دهد تا آنان وضع خود را تغییر دهند).

به پاس همین نقش ویژه و ممتاز انسان در تاریخ و سرنوشت خویش است که پیوسته انسان را مسئول اعمال خویش می شناسد، از این رو زندگی ملت های پیشین را فرا روی او نهاده، می فرماید:

(تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمّا کانُوا یَعْمَلُونَ) ؛(3)

(این امت و جامعه ای بود که گذشت و رفت، و آنان مسئول اعمال خود بودند و شما نیز مسئول کارهای خویش می باشید و هرگز مسئول اعمال گذشتگان نیستید).

قرآن، تاریخ اقوام گذشته را آینه عبرت، سبب بیداری و وسیله شناخت علل تعالی و انحطاط می داند و می فرماید:

(لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ) ؛(4)

(در سرگذشت آنان برای خردمندان عبرت و بیداری است).

قرآن به آنان که دلی آگاه دارند دستور می دهد تا به افق های زندگی پیشینیان بنگرند؛ در رفتار و برنامه های آنان سیر نمایند و علل قوت و ضعف آنان را ارزیابی کنند، تا آنچه را بر آنان گذشته، آینه ای فرا روی خود قرار داده، آینده را در آن نظاره نمایند.

ص:147

در قرآن این واکاوی و پژوهش؛ یعنی سیر و نظر در اقوام گذشته، بارها یادآوری شده است؛ از جمله در آیه ای می فرماید:

(أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) ؛(1)

(آیا در زمین به سیر نمی پردازاند تا سرانجام کسانی را که در نیرو افزون تر بودند و زمین را زیر و رو کردند و به عمران و آبادی پیش از آنها پرداختند، ببینند، آنان گروه هایی بودند که پیامبرانشان با دلیل و چراغ های روشن برای هدایتشان آمدند [ولی آنان نپذیرفتند] هرگز خداوند به آنان ستم نکرد، بلکه آنان به خود ستم کردند).

چنین فرمان هدایتگری در قرآن برای تبیین این حقایق است:

1 - بر تاریخ بشر، رشته ای از قوانین محکم و استوار و سنت های محکم حکومت می کند. در واقع این سنت ها، الگوی حرکت و پیشرفت برای جوامع بشری در طول تاریخ به شمار می آیند.

2 - حریت و آزادی انسان در تاریخ نقش اساسی ایفا می کند، زیرا انسان با اندیشه و رفتار خود می تواند سرنوشت جامعه را رقم زند. بدین منظور، خداوند متعال به همگان دستور می دهد در کیفیت زندگانی اقوام گذشته مطالعه کنید و خود را در پوشش آن سنت های قطعی قرار دهید، چرا که موجب سعادت و خوشبختی شماست. همچنین فرمان می دهد از گرایش به عواملی که موجب بدبختی و بدفرجامی شماست بپرهیزید.

به هر حال، مباحث قرآن پیرامون سرگذشت ملل پیشین، راهبردی برای دست یابی به این حقیقت است. قرآن با بیان زندگی پیامبران و ملت های گذشته، کلید تحولات تاریخی را از نظر بقا یا نابودی جوامع به دست می دهد و به پیامبر خود می فرماید:

(فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ)2

اما اینکه چرا باید در سرنوشت اقوام گذشته اندیشه کرد، برای آن است که روند و مسیر حرکت یکی است و انسان های بعدی نیز باید همان مسیر را بپیمایند. پس اگر بر

ص:148

قوانین حاکم بر تحولات جوامع انسانی آگاه شوند و کلیدها و نیروهای محرک تاریخ را به دست آورند و پس از آشنایی و تجربه و تحلیل، مسیر تکاملی و تعالی بخش خود را بپیمایند، جامعه ای متعالی خواهند آفرید.

این همه تأکید و سفارش برای آن است که انسان در ساختن تاریخ خود، مختار و آزاد است. انسان باید بداند که حرکت در مسیر بالنده و متعالی پیامبران، او را به ستیغ فرزانگی و شایستگی می رساند و مدینه فاضله ای را که او به دنبال آن است می سازد. خداوند به ما دستور می دهد:

(قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ) ؛(1)

(پیش از شما سنت ها و قوانینی بر جوامع حکومت می کرد، پس در زمین گردش کنید تا روشن گردد که سرانجام گروهی که پیامبران خدا را تکذیب کردند چگونه بوده است).(2)

امام علی علیه السلام در ترجمان و تفسیر این آیات می فرمایند:

«عِبادَ اللهِ إنَّ الدَّهْرَ یَجْرِی بِالباَقیِنَ کَجَرْیِهِ بِالمَاضِینَ... ؛ بندگان خدا! روزگار به آیندگان چنان گذرد که بر گذشتگان. باز نگردد آنچه گذشت از آن، و نماند چیزی در آن جاودان، پایان کارش با آغاز آن یکسان...».(3)

به هر حال، روزگار چون گذشتگان بر ما نیز جاری خواهد شد و این ما هستیم که با شناخت قوانین تاریخ، مسیر زندگی خود را انتخاب کرده، راه ترقی و تعالی را می پیماییم. امام صادق علیه السلام در بیان این حقیقت فرمودند: «الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوَابِسُ؛(4) آن کس که آگاه به زمان خود است حوادث روزگار بر او نمی تازد».

امام علی علیه السلام ضمن وصیت خود به فرزندش امام حسن علیه السلام جریان قانون مند و هدفمند بودن تاریخ را گوشزد کرده و فرموده است:

أی بُنَیَّ إنّی وَ إنْ لَمْ أکُنْ عُمّرتُ عُمُرَ مَنْ کانَ قَبْلِی...؛(5) پسرکم! هر چند من به اندازه همه آنان که پیش از من بوده اند نزیسته ام، ولی اخبار زندگی آنها را به

ص:149

دقت مطالعه کرده ام و آثاری را که از آنها به یادگار مانده بررسی نموده ام و با این کار، گویا من در تمام این مدت زنده بوده ام. حوادث تلخ و شیرین زندگی را از نزدیک مشاهده کرده ام، گویا عمرم به گستره تاریخ است.

پیامبران بزرگ، تمدن آفرینان بشرند. افق های (ما لَمْ یَعْلَمْ) را فراروی انسان روشن ساخته و در روند متعالی کاروان بشر، چراغی فرا روی آنان بوده اند. به راستی که آنان اساسی ترین نقش ها را در اصلاح و بهبود و پیشرفت جوامع انسانی داشته اند.

پیامبران نه تنها درهای ملکوت را بر مردم گشودند و دست انسان خاکی را گرفته، راهی آسمان ساختند، بلکه در جریان زندگی مادی او نیز نقش اساسی ایفا کردند و حیاتی عقلانی و اخلاقی را برای او به ارمغان آوردند.

نقش پیامبران در تحولات و دگرگونی های بالنده اجتماعی و خیزش و رستاخیز آنها بدون بدیل است، چون با ایمان آفرینی و آموزش جهان بینی توحیدی، انسان را به موجودی آرمان گرا مبدل ساختند که پیوسته به سوی جهان برتری است و هرگز به آنچه دارد راضی نمی شود و این خود، عاملی قوی برای حرکت و پویایی جامعه انسانی است.

اگر ژرف بنگریم، معلوم می شود که مجموعه معارف و علوم بشری و مکاتب فلسفی همه به گونه ای ریشه در مکتب پیامبران داشته اند و آموزه های عقلانی و درست این مکاتب وام گرفته از مکتب پیامبران است.(1)

از خدمات ارزنده پیامبران، مکتب یگانه پرستی است که موجب آزاد ساختن بندگان خدا از چنگال بت ها و مظاهر طاغوت هاست. در واقع انسان وابسته به خدای یگانه از همه دام ها رها شده و طعم شیرین آزادگی و فرزانگی را چشیده است؛ به قول مولوی:

کیست مولی؟ آنکه آزادت کند بند رقیت ز پایت برکند

چون به آزادی نبوت هادی است مؤمنان را زانبیاء آزادی است

ای گروه مؤمنان شادی کنید همچو سرو و سوسن آزادی کنید(2)

ص:150

شخصیتی بی بدیل و فرید و یگانه آفرینش که همه چیز از پرتو جود وجودش آفریده شده است.

وجودی که افضل و اکمل آفریدگان، و سرور اولاد آدم و جهانیان است.

او نخستین نوری است که از مشرق عظمت و جلال الهی نمایان شد و به خطاب «لَوْ لاک لما خلقت الافلاک» مشرف گردید. پس آن حضرت صاحب مرتبۀ کلیه ای است که جامع مراتب کمال ممکن برای انسان و مرتبه دوم بعد از مرتبه الهیه است؛ یعنی نزدیک ترین ذات، به ذات مستجمع جمیع کمالات إلهیه.

آن حضرت مظهر تمام صفات حق، به خصوص «رحمن» است. این اسم به اعتبار قابلیت آن حضرت برای تجلی به تمام صفات و اسمای الهی و نیز قابلیت قبول فبض وجودی و هر کمال دیگری است، بنابراین «فجمیع ما یأخذه الأنبیاء من المبدأ إلی ختامه» فروغ وجود اوست، زیرا مرتبه کلیه ای است که اصل تمام مراتب است.(1)

آن حضرت که خود نور بود و از طینت نور، از عالم ظلمت که عالم طبیعت و مقام کثرت است به عالم وحدت و نور بال کشید.

خداوند متعال نور محمد صلی الله علیه و آله را از نور خویش آفرید و آن را با دست خود صورتگری و جلوه گر نمود. این نور صد هزار سال در برابر خداوند می درخشید و خداوند در هر شبانه روز هفتاد هزار بار به او می نگریست و در هر نگاه، نور و کرامتی جدید بر آن می افشاند و سپس از پرتو این آفتاب، موجودات را آفرید.

در این باره از آن حضرت چند روایت نقل شده است؛ از جمله:

1. «أنا مِنَ الله وَ الخلقُ منّی» .

2. «أنا مِنَ الله وَ الکُلُّ مِنّی» .

3. «أَنَا مِنَ الله و المؤمنون منّی».(2)

آن حضرت برگزیده ای از خداست و همه آفرینش پرتو جمال اویند و از فروغ تابناک رخش، عرش و لوح و قلم و هفت آسمان آفریده شده است.

آن حقیقت منیر بنا بر نقل جابر چنین است:

قال: قلت لِرسول الله صلی الله علیه و آله أوَّلُ شَیءٍ خَلَقَ اللهُ ما هُوَ؟ فَقَالَ: نوُر نبیکَ یا جَابِرُ، خَلَقَهُ الله ثُمَّ خَلَقَ مِنهُ کلَّ خَیرٍ...؛

ص:152

جابر می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم اولین چیزی که خدا آفرید چه بود؟ فرمود: نور پیامبر توست ای جابر. خداوند آن را آفرید و سپس هر چیزی را از آن آفرید، سپس آن مقدار که اراده نمود آن را در مقام قرب در محضر خود قرار داد، سپس آن را چند قسم نمود. عرش را از قسمتی و کرسی را از قسمتی از آن، حاملان عرش را از قسمتی دیگر و خازنان کرسی را از قسمتی دیگر آفرید، قسم چهارم را در مقام خوف آن اندازه که اراده نمود به پا داشت. سپس آن را چند جزء کرد، فرشتگان را از جزئی، خورشید را از جزئی... پس آن نور را افشاند و صد و بیست و چهار هزار قطره از آن بارید و خداوند از هر قطره ای روح پیامبری را آفرید و سپس ارواح انبیاء نفس کشیدند و خداوند از نفس های آنها ارواح اولیاء و شهدا و صالحان را بیافرید.(1)

همچنین جابر روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

أوَّلُ ما خَلَقَ اللهُ نُورِی إبْتَدَعَهُ مِنْ نُورِهِ، وَ اشْتَقَّهُ مِنْ جَلال عَظَمَتِهِ، فَأقْبَلَ یَطُوف بِالقُدرة، حَتی وَصَلَ إلی جَلَالِ العَظَمَةِ فی ثَمَانِینَ أَلفَ سَنَةٍ، ثُمَّ سَجَدَ لِلّهِ تعظیماً؛ فَفَتَقَ مِنْهُ نور «علیّ» فکَانِ نوری مُحِیطاً بِالعَظَمَةِ، وَ نُور «علی» مُحیطاً بالقُدرة... ؛ نخستین چیزی را که خدا آفرید نور من بود که آن را از نور خودش ابداع کرد و از جلال عظمت خود مشتق نمود. آن نور، تابان گشت و در اطراف قدرت به گردش پرداخت تا در طول هشتاد هزار سال به جلال عظمت رسید. آنگاه به جهت تعظیم پروردگار در برابر او سجده کرد، پس خداوند متعال نور علی را از آن نمایان ساخت....

سپس عرش، لوح، خورشید، تابش روزها، دیدگان، عقل، معرفت، گوش ها و دل هایشان را از نور من آفرید و نور من از نور خدا مشتق است.

فَنَحنُ الأوّلونَ وَ نَحْنُ الآخَرُونَ وَ نَحنُ السابِقُونَ وَ نَحْنُ المُسبِّحون و نَحنُ الشافِعُونَ و نحن کَلِمَةُ اللهِ وَ نَحنُ خاصّةُ اللهِ... ؛ ما اول و آخریم، ما پیشی گیرندگانیم، ما تسبیح کنندگانیم، ما شفاعت کنندگانیم، ما کلمه خداییم، ما خاصان خداییم، ما دوستان خداییم، ما وجه خداییم، ما جنب خداییم، ما دست

ص:153

راست خداییم، ما امینان خداییم، ما گنجینه داران خداییم، ما دربان و حاجب غیب خداییم، ما معدن تنزیل و معنای تأویلیم و جبرئیل در خانه های ما فرود آمده است، ما محل های قدس اوییم، ما چراغ های حکمت و کلیدهای رحمت و چشمه های نعمت هستیم، ما شرف امت و سرور پیشوایانیم، ما ناموس عصر و برگزیدگانیم، ما سیاستمداران بلاد و سروران عبادیم، ما کفایت کنندگان و والیان و حامیان و دعوت کنندگان و سیراب سازان و شبانان راه نجاتیم، ما راه و سبیل و] چشمه [سلسبیلیم، ما راه راست و استواریم، هر کس به ما ایمان آورد به خدا ایمان آورده و هر کس ما را رد کند خدا را رد کرده است و هر که در ما شک نماید در خدا شک نموده و هر کس ما را بشناسد خدا را شناخته و هر که از ما روی بگرداند از خدا روی گردانده است. هر که ما را فرمان برد خدا را فرمان برده، ما وسیله [رسیدن] به سوی خدا و موجب رسیدن به خشنودی خداییم. عصمت و خلافت از آن ماست و نبوت و ولایت و امامت در میان ماست. ما معدن حکمت و در رحمت و درخت عصمتیم، ما کلمه تقوا و نمونه برتر و حجت بزرگ و دستاویز محکم خداییم که هر کس بدان چنگ زد نجات یافت و هر کس از آن باز ماند سرنگون گردید. در سرنوشت الهی چنین است که دوست ما به آتش نرود و دشمن ما داخل بهشت نگردد؛ زیرا خداوند در روز قیامت بندگان را در مورد آنچه با آنان عهد کرده بازخواست می کند، نه پیرامون آنچه سرنوشت آنان قرار داده است.(1)

در اخباری پیرامون نور آن حضرت چنین آمده که نور حضرت محمد صلی الله علیه و آله چون مرغ سفیدی در بحر رحمت که نزدیک عرش است چهارصد هزار سال غوطه ور بود و خدای متعال را به چهار کلمه تسبیح می کرد و چون از آن دریا بیرون آمد او را صد و بیست و چهار هزار بال بود و از هر بالی قطره ای فرو چکید و از هر قطره ای پیامبری آفریده شد.

به هر روی، مجموعه ای از روایات با عناوین گوناگون پرده از حقیقت نور محمدی صلی الله علیه و آله برمی دارد و همه آفرینش و نظام هستی را پرتوی از آن آفتاب عالم تاب می داند.(2)

ص:154

نوری که از معدن عظمت و جلال خداوند ظاهر شد و آن نور «لاهوتیت» بود که از «لاه» یعنی الهیت حق تجلی کرد.(1)

این نور همان بود که پرتوی از آن در کوه سینا بر موسی علیه السلام نمایان شد و از شکوهش نه کوه بر جای ماند و نه موسی علیه السلام بر قامتش استوار، بلکه کوه متلاشی شد و موسی علیه السلام بیهوش بر زمین افتاد.(2)

پیامبر خاتم مظهر أتمّ و أکمل اسماء و صفات خداوند بوده و تجلی مقام رحمانیت و رحیمیت الله تعالی است.

امام علی علیه السلام در حدیثی می فرماید: «ظَهَرَتِ المَوْجودات عَنْ بسم الله الرحمن الرحیم، فالنبی مظهر «الرحمن» وَ الولی مظهر «الرحیم» والجامع للمرتبتین مظهر اسم «الله» وَ هُوَ نَبیّنا مِنْ بَیْن الأنبیاء...»(3)

اینک آن مشرق رحمانیت و رحیمیت الله تعالی به جوار حق شتافته است. یگانه ای که خداوند در ثنایش می فرماید:

(وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ) ؛(4)

(ای رسول، تو تیر نمی افکنی به گاه تیراندازی، که همانا کماندار خداست).

در واقع آن حضرت بازتاب نور عظمت و جلال الهی بود که خداوند متعال به پاس هدایت انسان، او را لباس انسانیت پوشاند و همنشین زمینیان ساخت تا همراز و همراه انسان گردد؛ آنگاه باری تعالی در توصیفش فرمود:

(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ...) ؛(5)

(بگو همانا من بشری همانند شمایم، جز آنکه به من وحی می شود).

در جایی دیگر نیز فرمود:

(وَ أَنَّهُ لَمّا قامَ عَبْدُ اللّهِ یَدْعُوهُ کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً) ؛(6)

ص:155

(و چون بنده خاص خدا برای آنکه خدا را بخواند قیام کرد، طایفه جنیان گرد او ازدحام کردند که نزدیک بود بر سر هم فرو ریزند).

اینک او به سرچشمه نور باز می گردد و در مقام قرب و جوار حق نمایان می شود و بر افق جلال و عظمت الهی تجلی می کند.

او که در زندگی زمینی اش نیز به سیر ملکوت رفت، او که ملکوت اعلی پرتوی از نور اوست.

او که قرآن در ثنایش می فرماید:(سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ...)))1

و نیز می فرماید:

(وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی * وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی * ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی * فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی * فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی * ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی * أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری * وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهی * عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوی * إِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ ما یَغْشی * ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی * لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری)2

آن مشکات نور الهی که تجلی گاه (اللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)3 است و آن طه و یس قرآن که بر صراط مستقیم مبعوث است.(1)

آن مظهر مهربانی خدا است:

(وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ)5 .

او که جمال و جلال الهی در خلق بزرگش می درخشد:(وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ)6 .

و او که بر مقام محمود جلوه گر است و رود نور شفاعت از آن مقام بر امت جاری است:

(وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً)7 .

ص:156

پیامبری که خداوند متعال چندان به برکت شفاعتش ببخشاید که راضی گردد:

(وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی)1 .

آن گوهر عرشی که ولی خداست و آفتاب ولایت مطلقه از جمال او فروزان است:(1)

(إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ...)3 .

او که رسول و فرستاده خدا, بشارت دهنده و بیم دهنده و چراغ روشنگر خداوند است:

(جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْکِتابِ الْمُنِیرِ * وَ داعِیاً إِلَی اللّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِیراً) (2).

او که ولایت و اختیارش فوق اختیارات شخصی است:

(النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ)5 .

حکم و فرمانش مطاع است و برای کسی در مقابل آن اختیاری نیست:

(وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ)6 .

آن وجود باعظمتی که شریعت به او تفویض گردیده:

(وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا...) .(3)

بدون شک، صاحب ولایت کلیه مطلقه، که تجلی گاه آن، مقام ربوبیت است کون و عالم آفرینش در اختیار اوست.

روایات در بیان این مرتبت الهی رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولیای معصومش فراوان است.(4)

از نگاه قرآن کریم وجود مبارک حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسیلة النجاه الهی است:(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ)9 روایت صادره در پرتو این آیه نیز بیان می دارند که مراد از «وسیله» رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه هدی علیهم السلام هستند.(5)

ص:157

قلب منیر آن حضرت مشرق آفتاب وحی بود:

(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ)1.

وجود با عظمتی که جلال و شکوه و عروج روحش، وحی را از آسمان فرود آورد:

(إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ)2 .

او که، رسالتش عالم تاب است و تا دامنه قیامت برقرار خواهد بود و بر همه ادیان و مکاتب پیروز خواهد شد:

(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ)3 .

پیامبری که، پاداش پیروی از او بهشت خداست:

(وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ)4 .

کسی که خدا و فرشتگانش بر او درود می فرستند و فرمان می دهد که ای اهل ایمان بر او درود و صلوات بفرستید و با تعظیم و اجلال بر او سلام گویید:

(إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً)5

اینک آن روح عرشی انیس رفیق اعلی شد، و بر ملائک، بال نور گشود و در جوار خدا چتر دولتش بگسترد و پرچم شفاعتش برافراشت.

آری، دریا به دریا متصل گردید و او که از خدا بود «أنا مِن الله و الخلق منی» به خدا پیوست. اینک آفتاب روح مطمئن و راضی و مرضی او، ملکوت را نورباران ساخته (فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ)6 و نزد خدای تعالی برکرسی قدرت و جلال استقرار یافته است.

بدیهی است که مرگ برای اولیای خدا بازگشت به سوی خداست، و آب دریاست که ولو در بارش باران بر کوه ببارد، چون سیلی جاری می شود و خود را به این سو و آن سو می زند و شتابان به سوی دریا می رود.

ص:158

آنچ از دریا به دریا می رود از همانجا کآمد آنجا می رود

از سر کُه سیل های تند رو وز تن ما جان عشق آمیز رو(1)

قرآن کریم این گونه به همگان خطاب می کند:

(یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ) ؛(2)

(ای انسان با هر رنج و مشقّت در راه طاعت و عبادت حق بکوش که عاقبت به حضور پروردگارت می روی).

از همین نگاه، مرگ برای اولیا و دوستان خداوند آرمانی بزرگ است که آرزوی آن را دارند و نیز وسیله ای است برای رسوا کردن آنان که ادعای دوستی با خدای تعالی را دارند:

(قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ)3

(ای رسول ما، جهودان را بگو ای جماعت یهود اگر پندارید که شما به حقیقت دوستداران خدایید نه مردم دیگر، پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گویید).

به هر روی، ولی خدا به واسطه مرگ، حجاب ماده را از چهره برمی دارد و همنشین ملکوتیان می گردد و از شهد لقای رب می نوشد و سرمست از این باده به وجه الله می نگرد و شعله عشق او زبانه می کشد.

حضرت زهرا علیها السلام، یک جریان عاطفی صرف نبود، چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دختران دیگری نیز داشتند و همه آنان را دوست می داشتند. بنابراین می توان گفت که رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابراز محبت آن حضرت به حضرت فاطمه به فرمان خدای بزرگ بوده است.

عظمت حضرت زهرا را در این کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله آن هم در محضر مسلمانان می توان دریافت:

آنان که فاطمه علیها السلام را می شناسند و آنان که او را نمی شناسند، بدانند فاطمه دختر محمد است، او پاره تن من و جانی است که در سینه ام جاری است؛ کسی که او را اذیت کند مرا آزار داده و کسی که مرا آزار دهد خدای را آزرده است.(1)

در جایی دیگر نیز می فرماید: «دیدم که بر در بهشت نوشته بود فاطمه برگزیده خداست»(2) همچنین فرموده اند: «خداوند قلب دخترم فاطمه و سراپای وجود او را لبریز از ایمان کرده و به همین دلیل، او پیوسته در اطاعت و عبادت خداست».(3)

امام صادق علیه السلام در عظمت آن حضرت فرموده است: «مادرم به این سبب زهرا نامیده شد که چون در محراب عبادت به نماز می ایستاد جلوه ملکوتیش، ساکنان آسمان را نورباران می ساخت».(4)

این حوراء آسمانی که با خاکیان بیگانه بود، و به جز رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام کسی او را نمی شناخت اینک یگانه انیس و همراز آسمانی خود را از دست داد. اینک آن پیام آور نور و رحمت به رفیق اعلی پیوسته، و باب وحی قرآنی مسدود گردیده و اخبار آسمانی قطع شده است.(5)

بنابراین غم بارترین روز زندگانی حضرت فاطمه علیها السلام روز رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود.

حضرت زهرا علیها السلام بازتاب این حادثه ناگوار را این گونه بیان می دارند:

با غروب آفتاب نبوت، زمین تاریک شد و به سبب این مصیبت، ستارگان خاموش شدند؛ آرمان های الهی قطع شد، کوه ها خاشع گردیدند و حرمت حریمش هتک شد.

ص:160

به خدا سوگند! رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله، بزرگ ترین مصیبتی بود که نازل گردید. همانا آن مصیبت بزرگ ترین حادثه ها بود؛ حادثه ای بی مانند که نظیرش تاکنون نازل نگردیده است و در آینده نزدیک نیز رخ نخواهد داد.(1)

امام علی علیه السلام نیز عظمت این رخداد غمبار را بسیار سنگین و غیرقابل تحمل توصیف می نماید و در هنگام دفن بدن مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین فرموده است:

«إنَّ الصّبرَ لِجمیلٌ إلّا عَنْک... ؛ صبر و پایداری نیکوست، مگر در سوگ تو، ناله و فریاد ناپسند است، مگر در رثای تو، مصیبت تو بسیار بزرگ است و تمام مصیبت های تاریخ را به فراموشی می سپارد».(2)

ابن عباس می گوید:

علی علیه السلام پس از پایان غسل رسول خدا صلی الله علیه و آله و کفن نمودن او، پارچه کفن را از صورت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کنار زد و فرمود: ای رسول خدا! پدر و مادرم فدای تو باد. پاک زیستی و پاکیزه وفات کردی. با مرگ تو حقیقتی از میان ما رفت که با مرگ هیچ کس چنین نشود، باب نبوت مسدود شد و اخبار آسمانی قطع گردید، عظمت مصیبت تو مصیبت های دیگر را تحت الشعاع قرار داد و سبب تسلیت آنها شد. غمباره وفات تو بر همه سایه افکنده، و اگر فرمان تو به شکیبایی در حوادث ناگوار نبود، بی گمان در فراق تو چشمه های اشک ما خشک می شد... پدر و مادرم فدای تو باد. ما را نزد پروردگارت یاد کن و از خاطر مبارکت دور مدار.(3)

عروج رسول خدا صلی الله علیه و آله، حضرت فاطمه و امام علی علیهما السلام را به سختی آزرده ساخت و برای آن دو بزرگوار بسیار ناگوار بود.

امام علی علیه السلام در جایی دیگر فرمود: «فَنَزَلَ بی مِنْ وَفاةَ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله ما لَمْ أکُنْ أظُنُّ الجِبالَ لَوْ حَمَلَتْهُ عَنْوَةً کانَتْ تَنْهَضُ به ؛ از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله مصیبتی سترگ بر من وارد شد که اگر بر کوه ها نازل می شد تحملش را نداشتند».(4)

ص:161

غمی بسیار جانکاه برای حضرت فاطمه علیها السلام بود. به همین دلیل در ملاقات با زنان عیادت کننده از مهاجر و انصار، در پاسخ به آنانکه از حال آن حضرت جویا شدند پرده از این مصیبت برداشت:

فَقُلنَ کَیْفَ أصبحتِ مِن عِلَّتکِ یَا بِنْتَ رَسْولِ الله؟ أصبَحتُ وَاللهِ عائِفَةً لِدُنیاکُمْ، قالِیَةً لِرِجالِکُمْ؛(1) در حالی صبح کردم که به خدا سوگند! از دنیای شما بیزارم و بر مردان شما غضبناکم؛ یاد و نامتان را از دهان خود دور افکندم آن گونه که لقمه ناخوشایندی را از دهان دور می افکند.

فَقُبحاً لِفُلُول الحَدّ و... ؛ چه زشت و ناپسند است کندی پس از تیزی شمشیر و نیزه ای که باید بر قامتش بایستد، شکسته شود، و اندیشه ای رخشنده که تیره و تاریک گردد.

در تمام این تشبیهات که حضرت فاطمه علیها السلام به کار برده اند یک نوع واپس گرایی و حرکت ارتجاعی است که همان بازگشت به دوران جاهلیت است.

شمشیر برنده ای که کند گردد و نیزه ای که بشکند، و اندیشه ای که تیره گردد، همه نمودی از حرکت واپس گرایی است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در پرتو آموزه های قرآن، خطر سقوط و بازگشت مسلمانان را گوشزد کرده و به آنان هشدار داده بود که هان ای مسلمانان! شیطان در کمین است و می طلبد که هوشیار باشید. آن حضرت در پرتو قصص قرآنی به آنان آموخته بود که انسان موجودی است که با شتاب، منقلب و متحول می گردد؛ گاه از فرازی سقوط می کند و زمانی اوج می گیرد.

داستان ساحران دربار فرعون چون آینه ای فرا روی آنان می درخشید؛ کسانی که یک عمر عبادت فرعون نمودند و سر بر آستانش ساییدند، ولی ناگهان جلوه حق بر جانشان تابید و پرده سیاه کفرشان پاره شد و دیدگان آنان به نور حقیقت روشن گردید و شکست در برابر ولی خدا، آنان را پیروز عرصه تاریخ ساخت.

در قرآن می خوانیم:

(فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ)2 عاقبت، ساحران با وجود آن سحر بزرگ، مغلوب و

ص:163

خوار بازگشتند، و در مقابل قدرت خدا به سجده افتادند و گفتند: ما به خدای عالمیان، خدای موسی و هارون ایمان آوردیم.

البته گروهی دیگر نیز بودند، که راه ارتداد در پیش گرفتند با اینکه مدتی در انتظار حضرت موسی ناله و زاری می کردند و آن حضرت را می خواندند. آن گاه که حضرت موسی علیه السلام با آیات الهی و معجزاتش آمد(1) و مردم را از ظلمت فرعونی رهاند و به سوی نور فرا خواند و غلّ بردگی فرعون را از گردنشان برداشت و زنجیر اسارت از دست و پایشان گسست، شهد توحید به کامشان ریخت و آنان را بهروز و پیروز گرداند و قبطیان را در دریا هلاک کرد. آنگاه چشمه های دوازده گانه بر آنان جاری ساخت و ده ها آیه روشن به آنان نشان داد.(2)

با این همه چون موسی علیه السلام به فرمان خداوند به کوه طور رفت تا الواح تورات را برای هدایت آنان بیاورد، ده شب بر میقات خدا افزوده شد:

(وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ) ؛(3)

(و ما با موسی سی شب وعده کردیم، چون پایان یافت ده شب دیگر بر آن افزودیم تا آنکه زمان وعده به چهل شب تکمیل شد و به برادر خود هارون گفت: تو اکنون پیشوای قوم من باش و راه صلاح پیش گیر و پیرو اهل فساد مباش).

بنی اسرائیل هارون علیه السلام را رها کردند و به تحریک سامری گوساله پرست شدند:

(واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ) ؛(4)

(و یاد آرید هنگامی که با موسی چهل شب وعده نهادیم، پس شما گوساله پرستی برگزیدید و ستمکار و بیدادگر شدید).

باری امت موسی علیه السلام، هارون علیه السلام را رها نمودند و گرد سامری جمع شدند.

(اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسی مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ...) ؛(5)

ص:164

(قوم موسی بعد از رفتن او به میعادگاه، از زیورهای خود گوساله ای ساختند با جسد بی جانی که صدای گوساله داشت).

البته گوساله پرستان به زودی به خشم و غضب خداوند گرفتار شدند و به کیفر اعمال خود رسیدند.(1)

شگفتا این آیات چون آینه ای تابناک فرا روی آن مردم بود و این داستان آسمانی بارها از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله با فروغ وحی بر آنان تلاوت گشته، ولی چه سود که بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله به بیراهه رفتند با آنکه در قرآن کریم خوانده بودند مردمی که در اثر غفلت هارون را کنار زدند و به سراغ سامری که مظهر دنیاپرستی بود روی آوردند، پایان کارشان، خون ریزی و برادرکشی بود! ولی از این قصه عبرت نگرفتند.

قرآن می فرماید:

(إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ) ؛(2)

(و زمانی که موسی به قوم خود گفت: ای قوم شما با انتخاب گوساله به خود ستم کردید، پس توبه کرده، به سوی خدا باز گردید و خود، یکدیگر را به قتل رسانید. این کار برای شما در نزد خدا بهتر است).

افسوس که امت اسلامی از تاریخ پیشینیان عبرت نگرفتند و برگزیدند آنچه را که نمی باید، برمی گزیدند. آنان خود را در کام فتنه افکندند و تنور اختلاف دامنه داری را افروختند و تاریخ خونباری را رقم زدند.

ص:165

ص:166

اکنون آماده باشید که گرد بلا انگیخته شد و تیغ خشم خدا از نیام انتقام آهیخته، شما را نگذارد تا دمار از روزگارتان برآرد، آنگاه دریغ سودی ندارد، جمع شما را بپراکند و بیخ و بنشان را برکند.(1)

بزرگ بانوی هستی، این افق خونبار را فرا روی مسلمانان قرار می دهد و به آینده سیاه و اوضاع امت اسلامی می نگرد، اما راه چاره چیست؛ او باید قیام کند و فروغ حق را جلوه گر سازد.

از این رو، تصمیم گرفت تا با جهاد و ارشاد، جلو این خطر بزرگ را بگیرد. بانوی عصمت به مسجد آمد تا در جمع مسلمانان، آنان را از خواب غفلت و جهالت بیدار کند و مردم را از کج راهه به صراط مستقیم باز گرداند. در آن روزگار مسجد تنها مرکز دادخواهی بود. هر کس از حاکم یا صاحب قدرتی شکایتی داشت، اگر حقی را از دست داده بود یا خطری برای اسلام و مسلمانان مشاهده می کرد به مسجد می آمد و شکایت خویش را بر مسلمانان عرضه می داشت. مسلمانان نیز مکلف بودند تا آنجا که می توانند او را یاری کنند و حق او را بستانند یا از آن پیامد شوم جلوگیری کنند.

اکنون بدعت ها در اسلام پدید آمده است؛ از یک سو تحول و دگرگونی در نظام رهبری آسمانی اسلام رخ داده، زیرا امامتی که باید براساس انتخاب الهی و به جعل اشراقی و نورانی حضرت حق باشد و در غدیر پرده از این حقیقت برداشته شده و آفتاب خلافت نمایان گشته بود، دگرگون گردید. کار به جایی رسید که گروهی این حق را برای خود مسلّم دانستند که خلیفه اسلامی را برگزینند. حضرت فاطمه علیها السلام در جمع زنان عیادت کننده به این حقیقت اشاره فرمود:

وَیحَهُمْ أنّی زَحْزَحُوها عَنْ رَواسِی الرِّسالَةِ، وَ قَواعِدِ النُّبُوَّة وَ مَهبِطِ الرُّوح الْأَمیِن...؛(2) وای بر آنان، چرا نگذاشتند حق در مرکز خود قرار یابد؟ و خلافت بر پایه های نبوت استوار ماند؛ آنجا که فرودگاه جبرئیل امین است، و برعهده «علی» قرار گیرد که به امور دنیا و دین عالم است، به یقین کاری کردند که خسرانی مبین است. به خدا علی را نپسندیدند، چون سوزش تیغ او را چشیدند و پایداری او را دیدند. دیدند که چگونه بر آنان می تازد و با دشمنان خدا نمی سازد.

ص:168

از سوی دیگر، اکنون از دختر پیغمبر صلی الله علیه و آله حقی گرفته شده و با گرفتن این حق، سنتی شکسته گردیده، و این آغاز خطری بزرگ برای اسلام است. آن حضرت می دید که دست مایه تعالیم رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطر است. آن بانوی بزرگ می دید سالیانی چند، سایه مبارک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر سر این مردم بود و آنان، راه مسلمانی را پذیرفته و کم و بیش از تربیتش برخوردار گشته بودند. بدون شک، اگر آن روند الهی ادامه می یافت، و علی علیه السلام پیشوای اسلام می شد، مسلّماً در پناه تعلیمات اسلامی و برادری دینی و عدالت اجتماعی، ریشه آن هم چشمی ها و برتری فروشی ها می خشکید و همه می دانستند که باید برای پیشرفت کلمه توحید بکوشند.

حضرت فاطمه علیها السلام راهی را که مسلمانان برگزیده اند می بیند، عجبا! حکومت در اسلام رنگ نژاد و قبیله به خود گرفته و امامت اسلامی که از مطلع نبوت ساطع است، لباس سلطنت به تن خواهد داشت. سلطنت با آن همه پیامدهای منفی از کاخ ها و فساد و فحشا گرفته تا ظلم و ستمی که به دنبال دارد چه برسر اسلام خواهد آورد؟ به راستی از اخلاق و مکارمش، از توحید و معادش و از حریت و آزادگی و فرزانگی چیزی باقی خواهد ماند؟!

متکبران قریش براساس برتری طلبی خود، انصار را از میدان سیاست راندند و انصار که خود یاوران رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند، خواهان رهبری و ریاست گشتند و نغمه شوم «امیر منا و امیرٌ منکم» سردادند.

قریش خودخواه و برتری طلب، پیش از اسلام، خود را عنصری ممتاز می دانست و امتیازاتی برای خود قائل بود، اما با آمدن اسلام این امتیازها از میان رفت. اکنون بار دیگر این مردم گردن افراشته اند و ریاست مردم را برعهده گرفته و از آن خود می دانند، آن هم نه براساس امتیازات و شئون معنوی، همانند علم و پارسایی و عدالت و جهاد، بلکه فقط بدین جهت که از قریش هستند.

دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی توانست در مقابل این بدعت و نوآوری ها آرام و خاموش بماند. باید مسلمانان را از این خطر برحذر دارد. اگر پذیرفتند که آن حضرت به آرمان الهی خود رسیده است، وگرنه، نزد خداوند متعال معذور خواهد بود. این بود که آن بانوی بزرگ در آن مجمع عمومی، پس از بیان توحید و حمد و ثنای حق و تبیین مقام رسالت، به تحلیل این حوادث ناگوار پرداخت و منشوری آسمانی را رقم زد و محکمه ای به گستره تاریخ برپا نمود و واپس گرایی جامعه اسلامی را در آن روزگار مدلل نمود.

ص:169

عبادتی که به فرموده امام صادق علیه السلام دارای مراتبی است:

«إنَّ العُبّادَ ثَلاثَةٌ: قَوْمٌ عَبَدُوا اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَوْفاً فَتِلکَ عِبادَةُ العَبیدِ، وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللهَ تَبارکَ و تَعالی طَلَبَ الثَّوابِ فَتِلکَ عِبادَةُ الاُجَراء، وَ قَوْمٌ عَبَدُوا الله «عَزَّ وَ جَلَّ» حُبّاً فَتِلکَ عِبادَةُ الأحْرارِ، وَ هِیَ أفْضَلُ الِعبادة».(1)

در برخی از روایات به نقل از امیرالمؤمنین علیه السلام چنین آمده است: «إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللهَ شُکراً فَتِلکَ عِبادةُ الأَحرار».(2) بدون شک، عبادتی که براساس عشق و محبت خدا باشد زیباترین جلوه عبادت است: «لأنَّ المَحَبَّةَ قَدْ تَصِلُ إلی مَرتَبَةِ الفَناءِ فی المَحبُوبِ، فَلا یَری شَیئاً آخر أبَداً وَ رَاءَ أهلِیَةِ المَحْبُوب»؛(3) محبت به خدا! چه سودای گران سنگی و چه اکسیر کیمیاگری است که محبت خدای متعال به بنده را به دنبال دارد. محبتی که از عالی ترین مراتب کمال و تعالی انسان است و او را به مقامات عالیه می رساند.

بندگی و انقیاد کامل از سوی بنده، افاضه فیض کامل خدا را به دنبال دارد و انسان را به خلعت برین مقام ولایت الهی می آراید.

نیک بخت آن کسی که بنده اوست در همه کارها بسنده بر اوست(4)

و به قول مولانا:

گر تو خواهی حری و دل زندگی بندگی کن بندگی کن بندگی

از خودی بگذر که تا یابی خدا فانی حق شو که تا یابی بقا

گر تو را باید وصال راستین محو شو والله اعلم بالیقین(5)

چه کسی می تواند این قله فتح کند و بر این ستیغ ظاهر گردد؟ بنابراین کوشش و جهادی پیوسته می طلبد، زیرا حق خدای تعالی بزرگ و همه چیز در برابر او ناچیز است و هر آن کس که او را شناخت پیوسته لقای او را می جوید.

ص:171

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

إنَّ مِنْ حَقِّ مَنْ عَظُمَ جَلالُ اللهِ فی نَفسِهِ، وَ جَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ أنْ یَصغُرَ عِنْدَهُ لِعِظَمِ ذلِکَ کُلُّ ما سِواهُ؛(1) آن کس که جلال خدا در دیده جان او بزرگ آید و منزلش در دل او سترک، سزاست که به خاطر این بزرگی هر چه جز خداست نزد او خرد نماید.

و به قول ابوسعید ابوالخیر:

ای آنکه گشاینده هر بند تویی بیرون ز عبارت چه و چند تویی

این دولت من بس که منم بنده تو این عزت من بس که خداوند تویی(2)

و به قول سعدی شیرین سخن:

جمال دوست چندان سایه انداخت که سعدی ناپدید است از حقارت

آری، همه چیز در پرتو جمال او محو است و هر چه هست لطف و محبت اوست. بندگی او فخر و عزت و کرامت است. در حقیقت خیرخواه ترین بندگان به خود، فرمان برترین آنان نسبت به خداوند متعال است.

جان آدمی باید در این مقام رام گردد و بر قله «تسلیم» به قلب سلیم آراسته شود.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «... فَعَبِّدُوا أَنْفُسَکُمْ لِعِبادَتِهِ، وَ أَخْرَجُوا إلَیهِ مِنْ حَقِّ طاعَتِهِ؛(3) نفس خود را برای عبادت خدا رام کنید و حق طاعتش را بگذارید».

بندگی او پرواز و بالندگی است، عروج تا بی نهایت است، تجلی بر افق ملکوت است. دل را به دلدار سپردن است، نقطه عطف خاک بر افلاک و فرش بر عرش است، اتصال قطره به دریا و فقر به غناست، دل بستگی و دل دادگی است و به قول نراقی:

پس نه هر کس بنده باشد ای پسر بندگی را هست آداب دگر

بنده آن باشد که بند خویش نیست جز رضای خواجه اش در پیش نیست

ص:172

گر ببرد خواجه او را پا و دست دست دیگر آورد کاین نیز هست

ور کشد تیغ او کشد گردن درست یعنی اینک گردنم در حکم توست

نی ز خدمت مزد خواهی نی عوض نی سبب جوید ز امرش نی غرض(1)

بنده حقیقی سایه ای است محو جمال آفتاب و خود فانی در اوست، هر آنچه هست او و یاد اوست. بندگی او حریت و آزادگی است، و اطاعتش نردبان تعالی.

به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام: «وَ أطِعِ اللهَ فِی جَمِیعِ امُورِکَ، فَإِنَّ طاعَةَ اللهِ فاضِلَةٌ عَلَی مَا سِواها؛(2) و فرمانبر او باش که اطاعت او فوق همه چیز است و انسان را بالا می برد».

فرمان بر خدا و نگهبان خلق باش این هر دو قرن اگر بگرفتی سکندری(3)

امام علی علیه السلام در جایی دیگر می فرماید:

«فَإِنَّمَا أَنَا وَ أنْتُمْ عَبِیدٌ مَمْلُوکُونَ لِرَبٍّ لا رَبَّ غَیْرُهُ؛(4) همانا ما و شما بندگان و مملوک پروردگاریم و جز او پروردگاری نیست، او مالک ماست و ما را بر نفس خود اختیاری نیست».

پس بیندیش در حقارت خویش سر تسلیم و طاعت آور پیش(5)

از این رو باید دل به فیاض بخشید و هم راه با فیض زمزمه کرد:

جز خدا را بندگی حیف است حیف بی غم او زندگی حیف است حیف

در غمش در خلد عشرت چون کنم ماندگی از بندگی حیف است حیف

جز به درگاه رفیعش سر مَنه بهر غیر افکندگی حیف است حیف

سر ز عشق و دل ز غم خالی مکن بی خیالش زندگی حیف است حیف

عمر و جان در ساحت حق صرف کن در جهان جز بندگی حیف است حیف(6)

ص:173

به گفته محقق طوسی عبادت را سه تجلی گاه است:

«نخست، عقائد حسنه، که مشرق تابناک آن دل است؛ دوم، اعمال نیکو که رفتار جسم انسان است؛ سوم اخلاق نیکو با مردم که افق برینش جامعه و مردم است».(1)

به هر حال حضرت فاطمه علیها السلام در سخنان جاودانه خود، آفتاب عبادت و مقام بندگی خدای متعال را فرا روی آنان نمایان ساخت و از این رو فرمود: «وَ أَنتُم عِبادالله».

بانوی عصمت می خواست آنان پاسدار مقام بندگی خدا باشند و پیرو فرمان های الهی، چرا که مقام انقیاد، پیام و آموزه کتاب صنع خداوند است و همه موجودات، طوق طاعت او را بر گردن نهاده و به درگاهش خاضع و خاشع اند.

همه موجودات، او را تسبیح می گویند و ساحتش را تقدیس می نمایند و او را به یگانگی می ستایند:

هر گیاهی که از زمین روید وحده لا شریک له گوید

روح و جوهره ادیان آسمانی، تبیین مقام بندگی و معرفت به آفریدگار است. زبان دین که همان وحی است، با واژه های مختلف بازگوی این مقام است.

1.(یا أَیُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ)2 ؛

(هان ای مردم، پروردگار خویش را که شما و گذشتگان شما را آفرید پرستش کنید، شاید پرهیزکار گردید).

2.(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ)3

(آن خدای یکتاست که پروردگار شماست؛ خدایی که جز او نیست، خالق همه چیز است، پس او را بپرستید که عهده دار همه چیز است).

ص:174

بندگی و پیامدهای آن را به آنان یادآوری کند؛ چون مقام بندگی، مقام تسلیم است:

(وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ) ؛(1)

(و من کار خود را به خدا وا می گذارم، چرا که او کاملاً بر احوال بندگان آگاه است).

در برخی آیات نیز از مقام اخلاص سخن به بیان آمده است:

(إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصِینَ)2

همچنین اخلاص از خصال پیامبران معرفی شده:

(إِنَّهُ کانَ مُخْلَصاً وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا)3

و نیز می فرماید:

(إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِینَ) ؛(2)

(... ولی ما میل او را از قصد بد و عمل زشت بگردانیدیم که همانا او از بندگان با اخلاص و پاکیزه ماست).

از نظر قرآن، بندگان «مُخلَص» در سیطره شیطان و تیررس او نیستند:

(قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ * إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ)5

گرچه این درجه، اوج مقام بندگی خداست که جز «مُخلَصین» درکش نکنند و مقام بندگی، ساحت «الوهیت» است که در قرآن کریم با واژه نورانی «الله» می درخشد و ضمیر «ه - و هو» نشانه ای به آن مقام بلند مرتبه است؛ مقامی بسیار جامع و فراگیر که بر سایر مقامات نیز پرتو افکنده است.

به هر روی، ده ها آیه قرآن با عنوان «اُعبُدوا الله» به این حقیقت اشاره دارد، و فرمان بندگی «الله» را که حکم عقل و نقل است بیان می کند.

ص:176

به هر روی، بندگی دو سویه دارد؛ یک سوی آن بندگی خداست و سوی دیگرش بندگی شیطان. گرچه قرآن کریم به بندگان خدای تعالی بشارت داده:

(لَهُمُ الْبُشْری فَبَشِّرْ عِبادِ * اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ...)1

و نیز:

(یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ) ؛(1)

(ای بندگان من امروز شما را هیچ ترس و خوفی نخواهد بود).

ولی از سوی دیگر، خداوند می فرماید:

(قُلْ یا عِبادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ) ؛(2)

(ای بندگانی که به خدا ایمان آورده اید خداترس و پرهیزکار باشید که هر کس متقی و نیکوکار است در دنیا هم نصیبش نیکویی و خوشی است).

در جایی دیگر نیز می فرماید:

(لَعَنَهُ اللّهُ وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً * وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً) ؛(3)

مطابق این آیات خدا آن شیطان مردود را از درگاه رحمت خود دور کرد، زیرا او به مجادله با خدا برخاست و گفت که من از بندگان تو قسمتی را زیر بار طاعت خود خواهم کشید، و آنان را به سختی گمراه کنم و به آرزوهای باطل و دور و دراز درافکنم.

در آیه دیگری نیز فرمود:(ذلِکَ یُخَوِّفُ اللّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ)5 .

و نیز می فرماید:(قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ) ؛(4)

ص:178

(بگو به آن بندگانم که به عصیان بر نفس خود اسراف کردند، هرگز از رحمت خدا ناامید مباشید، البته خدا همه گناهان را (چون توبه کنید) خواهد بخشید که او خدایی بسیار آمرزنده و مهربان است).

2.(لَقَدْ تابَ اللّهُ عَلَی النَّبِیِّ وَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی ساعَةِ الْعُسْرَةِ) ؛(1)

(خدا بر پیغمبر و شما امت و اصحابش از مهاجر و انصار که در ساعت سختی که نزدیک بود دل های فرقه ای از آنها از رنج و تعب بلغزد و آنها پیروی رسولش کردند، باز لطف فرمود و از لغزش هاشان درگذشت که او درباره رسول و مؤمنان به یقین مشفق و مهربان است).

3.(لَقَدْ رَضِیَ اللّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ )؛(2)

(خدا از مؤمنانی که زیر درخت [معهود حدیبیه] با تو بیعت کردند به حقیقت، خشنود گشت و از وفا و خلوص قلبی آنها آگاه بود که وقار و آرامش کامل بر ایشان نازل فرمود و به فتحی نزدیک پاداش داد).

4.(لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ) ؛(3)

(هرگز مردمی که به خدا و روز قیامت ایمان آورده اند چنین نخواهی یافت که با دشمنان خدا و رسول دوستی کنند، هر چند آن دشمنان، پدران و فرزندان و برادران و خویشان آنها باشند. این مردم پایدارند که خدا بر دل هاشان نور ایمان نگاشته و به روح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده و در قیامت آنها را به بهشتی داخل کند که زیر درختانش نهرها جاری است و جاودانه در آنجا متنعّم اند؛ خدا از آنها خشنود و آنها هم از خدا خشنودند. اینان به حقیقت حزب خدا هستند؛ هان ای اهل ایمان بدانید که حزب خدا رستگاران اند).

5.(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ) ؛(4)

(و آنان که به خدای یکتا ایمان آوردند و نیکوکار شدند آنها به حقیقت بهترین اهل عالم اند، پاداش آنها نزد خدا، باغ های بهشت عدن است که زیر درختانش نهرها جاری است و در آن بهشت ابد، جاودانه متنعّم اند و خدا از آنها خشنود و آنها هم از خدا راضی اند و این بهشت مخصوص کسی است که از خدا ترسید [و به طاعت او پرداخت]).

ص:180

6.(کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ) ؛(1)

(و ما همچنان شما مسلمین را به آیین اسلام هدایت کردیم و به اخلاق معتدل و سیرت نیکو بیاراستیم تا گواه مردم باشید [تا نیکی و درستی را سایر مردم عالم از شما بیاموزند] چنانچه پیغمبر را گواه شما کردیم تا شما از وی بیاموزید).

7.(کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ) ؛(2)

(شما نیکوترین امتی هستید که بر آن قیام کردند که مردم را به نیکوکاری وادار کنند و از بدکاری باز دارند و به خدا ایمان آورند).

باری، امت اسلامی در پرتو تعالیم رسول خدا صلی الله علیه و آله و آموزه های وحی سرآمد جهان گردید و بر قله بلند مجد و عظمت درخشید. از سویی، فرهنگ جهاد و هجرت او را مزین ساخت و تاج ایمان را بر سرش فروزان کرد. آن جامعه به مکارم اخلاق و خصال انسانی آراسته گردید، و شایستگی های یک جامعه فرهنگی - اخلاقی را فراهم ساخت. تا جایی که بارش آیات جهاد و هجرت و ایمان، بر سرزمین جان مؤمنین بوستانی از طراوت آفرید:

8.(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا) ؛(3)

(آنان که به خدا ایمان آوردند و از وطن خود هجرت نمودند و در راه خدا با مال و جانشان کوشش و فداکاری کردند و هم آنانکه به مهاجرین منزل دادند و آنها را یاری کردند، آنها دوستدار یکدیگرند...).

9.(الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ) ؛(4)

(آنان که ایمان آوردند و از وطن هجرت گزیدند و در راه خدا به مال و جانشان جهاد کردند آنها را نزد خدا مقام بلندی است و آنان همان رستگاران و سعادتمندان دو عالم اند).

ص:181

10.(لکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ) ؛(1)

(رسول و مؤمنان از اصحابش که به مال و جانشان در راه خدا جهاد کردند همه خیرات (دو عالم) و نیکویی ها مخصوص آنهاست و هم آنان سعادتمندان جهان اند. خدا برای آنها باغ هایی که در زیر درختانش نهرها جاری است مهیا فرموده که در آن تا ابد متنعم باشند و این به حقیقت سعادت و فیروزی بزرگ است).

11.(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ) ؛(2)

(آنانکه به دین اسلام گرویدند و از وطن خود هجرت نموده، در راه خدا جهاد کردند، اینان امیدوار و منتظر رحمت خدا باشند که خدا بر آنها بخشاینده و مهربان است).

گویی حضرت صدیقه طاهره به آنان گوشزد می کند اکنون که شما به این نشانه های فاخر و بالنده آراسته گردیده اید و خدای متعال شما را در هجرت، جهاد، ایمان و پارسایی، بهترین امت و امت وسط، و الگوی همگان قرار داده است؛ شما که «أنتُم نُصُبُ أمرِهِ وَ نَهِیهِ» دارای منصبی خطیر و شریف هستید. و مخاطب آیات خداوند قرار گرفته اید، می طلبد حافظ و نگاهبان حلال و حرام خدا باشید و حاملان دین و شریعت، پس به پا خیزید و امانتی را که خداوند شما را بر آن امین گردانید به صاحب آن برسانید، و حقی را که خدا بر عهده شما نهاده و عهدی را که با او بسته اید پذیرا باشید.

اگر چه کلمات حضرت فاطمه علیها السلام در قالب جملات اخباری بیان شده، ولی مفاد آن انشایی است. آن بانوی بزرگوار به حاضران در مجلس هشدار می دهند در حالی که می بینید بدعت ها و نوآوری ها آغاز گردیده و حقوق پایمال می گردد و امت اسلامی گرفتار واپس گرایی و به قبیله گرایی باز گشته، چرا این بدعت ها را پذیرفته اید و ساکت هستید و در مقابل این منکرات قیام نمی کنید.

ص:182

یکی از مسئولیت های همگانی این است که باید در برابر داعیان گمراهی به پاخاست و از حقوق الهی دفاع کرد و این، حق واجب خداست.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

وَ لَکِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللهِ عَلَی العِباَدِ النَّصِیحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ...؛(1) لیکن از جمله حق های خدا بر بندگان، یکدیگر را به مقدار توان اندرز دادن است، و در برپا داشتن حق در میان خود به یکدیگر یاری نمودن است، و هیچ کس هر چند قدر وی در حق بیشتر بود و فضیلت او در دین پیشتر، بی نیاز نیست که او را در گزاردن حق خدا یاری کنند، و نیز هیچ فردی گرچه چشم ها او را کوچک ببینند و دل ها او را خوار شمارند کمتر از آن نیست که او را نیز سهمی در کمک رساندن به زمامداران در مسئولیت خویش باشد.

در واقع هدف و مقصود از این بخش از سخنان حضرت فاطمه علیها السلام این است که هان مسلمانان! بدانید که شما بندگان خدا به واسطه پیامبر صلی الله علیه و آله هدف و مقصد امر و نهی و دستورات سعادت آفرین می باشید و حاملان امانت بزرگ دین؛ پس حافظان حدود خدا باشید و از پلیدی ها و بدعت های رخ داده جلوگیری نمایید. قرآن شما را به این خصال مزین نموده آنجا که می فرماید:

(وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) ؛(2)

(بدانید که توبه کنندگان از گناه، خداپرستان، حمد و شکر نعمت گزاران، روزه داران، نماز با خضوع گزاران، امر به معروف و نهی از منکرکنندگان و نگهبانان حدود الهی (همه اهل ایمان اند) و مؤمنان را [ای رسول ما به هر اجر و ثواب و سعادت] بشارت بده).

پس حفظ حدود و احکام الهی بر شما واجب است و باید به انجام آن قیام کنید.

امانت و عهد خدا را که بر ذمه شماست به صاحب آن برسانید که این فرمان خداوند متعال است:

(إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ) ؛(3)

ص:183

(خدا به شما امر می کند که امانت را البته به صاحبانش باز دهید و چون حاکم بین مردم شوید به عدالت داوری کنید).

و نیز می فرماید:

(وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ )؛(1)

(و آنان که به امانت ها و عهد و پیمان خود کاملاً وفا می کنند).

شما مؤمنان، پاسداران این حقیقت باشید و امانت را به صاحب امانت باز گردانید و به عهد و پیمان خود (در غدیر و غیر آن) پایبند باشید خیانت به دین خدا و رسول که امانت بزرگ خداست و نیز به اماناتی که در جمع شما جاری است، گناهی زشت و ناپسند است و شما زشتی آن را می دانید. خداوند می فرماید:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ) ؛(2)

شما امنای خدا بر خود و بر دیگران اید و امین باید پاسدار امانت باشد و چون رسولان امین، که بر آب و آتش زده و همه بلاها و اذیت ها را بر جان پذیرا شدند، تلاش کنید امانت را به صاحب آن برسانید. چون رسولان حق که می گفتند:(إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ)3 و در رساندن امانت خدا (دین) به مردم بر منجنیق دشمن بالا می رفتند، و به سوی آتش دشمن پرتاب می شدند، و انواع شکنجه ها را می پذیرفتند و لحظه ای از امانت خود غافل نبودند، آن گونه باشید. درنگ بر شما روا نیست و لحظه ای در برابر این همه ناحق آرام نباشید.

خدا صلی الله علیه و آله بودند. سرانجام آنان با آن حضرت دیدار کردند و برای انجام مراسم بیعت، وقت خواستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «محل ملاقات منا باشد». چون شب سیزدهم ذی الحجه فرا رسید و مردم مکه در بسترها آرمیدند در پایین «عقبه» قرار دیدار حاصل شد و رسول اکرم صلی الله علیه و آله پیش از همه با عموی خود عباس در عقبه حاضر شدند. مسلمانان یثربی نیز یکی پس از دیگری از مکان خود به سوی عقبه روی آوردند و اولین اجتماع مسلمانان در مکه شکل گرفت.

چون همه حاضر شدند عباس عموی پیغمبر مهر خاموشی را شکست و به یثربیان مسلمان چنین گفت:

ای خزرجیان! شما پشتیبانی خود را نسبت به آیین محمد ابراز داشته اید. بدانید و آگاه باشید که او گرامی ترین افراد قبیله خود می باشد. تمام بنی هاشم خواه مسلمان یا غیرمسلمان از او دفاع می کنند؛ ولی اکنون محمد صلی الله علیه و آله مایل است در میان شما باشد، اگر دفاع از او را برعهده می گیرید و او را از هر آسیب و گزند دشمنان حفظ می کنید، او به سوی شما هجرت کند و اگر قدرت دفاع از او را ندارید هم اکنون دست از او بردارید و بگذارید او در میان عشیره خود با کمال عزت و سربلندی زندگی کند.

در این هنگام «براء بن معرور» به پا خاست و گفت:

«به خدا سوگند اگر غیر آنچه را به زبان جاری می کنیم در قلب ما بود همان را ابراز می کردیم، ما جز صداقت و عمل به پیمان و جانبازی در راه رسول خدا صلی الله علیه و آله چیز دیگری در سر نداریم».

آن گاه خزرجیان رو به رسول خدا صلی الله علیه و آله کردند و خواستند تا حضرتش سخنی بفرماید. رسول خدا صلی الله علیه و آله آیاتی چند از قرآن تلاوت کرد و شهد ایمان به خدا را در کامشان جاری نمود و سپس فرمود:

«اُبایِعُکُمْ عَلی أَنْ تَمْنَعُونِی مِمَّا تَمنَعُون مِنْهُ نسائکُمْ و أَبناَئکُمْ؛(1) با شما بیعت می کنم بر اینکه از من دفاع کنید؛ آنچنان که از فرزندان و اهل بیت خود دفاع می کنید».

ص:185

در این هنگام بار دیگر براء بن معرور برخاست و گفت: «ما فرزندان جنگ و مبارزه و تربیت یافتگان جبهه های جنگیم و این خصلت از نیاکان به ما ارث رسیده است».

در این اثنا که شور و شوق سراسر جمعیت را فرا گرفته بود صدای خزرجیان به شادی برخاست. عباس در حالی که دست رسول خدا صلی الله علیه و آله را در دست داشت گفت: مراقب باشید جاسوسانی بر ما گمارده اند، لازم است آهسته سخن بگویید. در این هنگام براء بن معرور و «ابوالهیثم بن تیهان» و «اسعد بن زراره» از جای خود برخاستند و دست بیعت به رسول خدا صلی الله علیه و آله دادند و سپس تمام جمعیت با آن حضرت بیعت کردند.(1)

ص:186

دلیل های روشن الهی را در پرتو آیت های آن توان دید و تفسیر احکام واجب او را از مضمون آن باید شنید. حرام های خدا را بیان دارنده است و حلال های آن را رخصت دهنده، مستحبات را نمایانده، و شریعت را راه گشاینده، و این همه را با رساترین تعبیر گوینده و با روشن ترین بیان رساننده است.

عموم مردم جهانم و اینک بدانید: وَ إنّ الله لم یبعث نبیاً إلّا جعل له من اهله اخاً و وزیراً و وارثاً و وصیاً و خلیفةً فی اهله، فَأیُّکم یقوم فَیبا یعنی علی أنّه اخی و وارثی و وزیری و وصیی و یکون منّی بمنزلة هارون من موسی فقال علی: أنا. فقال: أدنُ منّی....(1)

در علل الشرایع چنین آمده:

«... فقال: یا بنی عبدالمطلب، هذا وارثی و وزیری و خلیفتی فیکم بعدی. فقام القوم یضحک بعضهم إلی بعض و یقولون لابی طالب: قَد أَمَرکَ أَنْ تَسْمَعَ و تطیع لهذا الغلام».(2)

به هر روی، در آن مجلس به جز حضرت علی که پانزده ساله بود کسی برنخاست و دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله را نپذیرفت. فقط او بود که دعوت خدا و رسولش را اجابت نمود و به نشان فاخر وراثت، وزارت و خلافت آن حضرت مزین شد.

سال ها بعد پردۀ حجاب نور از این ولایت برداشته شد و طنین آیه ابلاغ، سرزمین جحفه را نور باران کرد و رسول خدا صلی الله علیه و آله مأمور ابلاغ و اعلام امری بزرگ شد، فرمانی که اگر انجام نشود ابلاغ رسالت نگردیده است:

(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ)3 ؛

(ای پیغمبر، آنچه از خدا بر تو نازل شد به خلق برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و ادای وظیفه نکرده ای و خدا تو را از شرّ و آزار مردمان محفوظ خواهد داشت. بیم مکن و دل قوی دار که خدا گروه کافران را به هیچ راه موفقیت آمیزی راهنمایی نخواهد کرد).

به هر حال در سال دهم هجری و آخرین حج رسول خدا صلی الله علیه و آله که به «حجّة البلاغ» و «حجّة الوداع» مشهور گردیده و آن هم در مسیر بازگشت در بیابان جحفه، طنین وحی آن بیابان را نورباران ساخت و جبرئیل فرود آمد و فرمانی بزرگ را به رسول خدا صلی الله علیه و آله رساند که باید آن را به مردم ابلاغ کند. اکنون باید پرسید چه فرمانی از خداست که همتای رسالت

ص:189

است و اگر پیامبرش آن را اعلام نکند، رسالت انجام نشده و پیامبر به وظیفه خود عمل نکرده است؟ چه فرمانی است که گویا سابقاً بر او نازل گردیده (ما أُنْزِلَ) و پیامبر از ابراز آن می ترسیده است؟

آیا نماز و روزه و زکات یا حج و جهاد است، اما نه، چون همه این فرایض ابلاغ شده و سال آخر عمر رسول خداست. از طرفی ابلاغ این فرایض که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله خطری نداشت. پس چه فرمانی است که اگر اعلام شود بارشی از شر و آزار بر پیامبر می بارد و خداوند آن حضرت را چنین آرامش و تسکین می دهد: «خدا تو را از شرّ مردم حفظ خواهد کرد».

آیا این فرمان بالنده و آسمانی به جز بیان امامت و خلافت علی علیه السلام است. آیا ترجمان این ابلاغ، به جز رویش امام علی علیه السلام بر دستان سبز پیامبر صلی الله علیه و آله و طنین روح بخش «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» است؟

آیا حرمت مردار و خون و گوشت خوک و مانند آن دلیل یأس دشمنان از دست اندازی به حریم اسلام است، یا آنکه پیشوایی جامعه اسلامی و مقام والای خلافت رسول خدا صلی الله علیه و آله است که امین وحی از آسمان فرود آمده و طنین کلام خدا را در گوش جان رسول خدا صلی الله علیه و آله زمزمه می کند که بدانید!

(الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً)1 ؛

(امروز کافران از اینکه به دین شما دستبرد زنند و حریم آن را بشکنند قطع طمع کردند پس شما از آنان بیمناک مباشید و از من بترسید؛ امروز دین شما را به حد کمال رسانیدم و نعمتم را بر شما تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است برایتان برگزیدم.)

بدون شک، عقلانیت دینی می گوید که یأس و ناامید شدن دشمن و نیز کمال و تعالی، بالندگی و تمامیت نعمت و برگزیدگی دین به سبب حرمت مردار و خون و گوشت خوک نیست؛ بلکه جریانی است هم شأن و همپای نبوت و آن تجلی ولایت الهی و تعیین رهبری نظام دین است که اسلام را به کمال می رساند؛ آرمان های الهی آن را محقق می سازد و

ص:190

حافظ و نگهبان دین است. ولایت و خلافت الهی است که دشمنان را از دست اندازی به حریم اسلام باز می دارد و اسلام را بر ستیغ مجد و عظمت به نمایش می گذارد و فروغ کلمة الله را بر سراسر جهان می افشاند.

بدیهی است که جمله:(الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ) با محتوا و افق های روشنی که فرا روی فهم انسان می نهد بیانگر این حقیقت است که این بخش از کلام الهی جمله ای است معترضه و به صدر آیه ارتباط ندارد و ده ها روایت نیز این حقیقت را تأیید می نماید. چون روایات به پردازش و تفسیر (الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ) می پردازند و اشاره ای به صدر و ذیل آیه ندارند.

به هر روی، افق برین این دو جمله (الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ) و (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ) روشنگر این حقیقت اند که این دو به صورت مستقل و مرتبط با هم، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده اند و قرار گرفتن آن دو در وسط آیه یا به امر مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده یا به دستور کسانی است که پس از آن حضرت به جمع آوری قرآن پرداختند.

نکته دیگر اینکه مفسرین بزرگ از صحابه و تابعین تا به امروز این دو جمله نورانی را متمم و مکمل یکدیگر دانسته و بر این باورند که این دو، با هم نازل شده و در واقع دو مضمون از یک حقیقت رخشنده اند و آن، اسلام کامل و متعالی است.

کفار و مشرکین با دین در ستیز بودند و می کوشیدند تا نور خدا را خاموش سازند و ارکان متزلزل شرک را بار دیگر استحکام بخشند؛ همان گونه که خداوند متعال می فرماید:

(یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ * هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ)1 ؛

(کافران می خواهند تا نور خدا را به گفتار باطل و طعن و مسخره خاموش کنند و البته خدا نور خود را هر چند کافران خوش ندارند کامل و محفوظ خواهد داشت. اوست خدایی که رسولش (محمد مصطفی) را به هدایت خلق و (ابلاغ) دین حق فرستاد تا او را هر چند کافران خوش ندارند بر همه ادیان عالم چیره گرداند).

ص:191

و نیز خداوند می فرماید:

(وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ)1 ؛

(بسیاری از اهل کتاب آرزو دارند که شما را از ایمان، به کفر برگردانند، به سبب رشک و حسدی که به ایمان شما می برند).

به هر روی، از روزی که فروغ اسلام در حجاز نمایان شد مشرکین درصدد آن بودند تا این نور را خاموش سازند و این بنیان رفیع را با فریب و نیرنگ ویران سازند. آزار و اذیت ها، تهمت ها و دروغ ها، چون طوفانی رسول خدا صلی الله علیه و آله و مسلمانان را در بر گرفت و مشرکان از هیچ اقدام و آسیبی فروگذار نکردند. جنگ ها بر پا کردند و امواج شبهات و خرافات و نیرنگ های آنان بر مسلمانان وزیدن گرفت، ولی هیچ یک از این تلاش ها به ثمر نرسید و اسلام راه بالنده و پویای خویش را ادامه داد و یکی پس از دیگری، سنگرهای کفر و شرک را فتح و دژهای آنان را تسخیر کرد و شکوه و قدرت الهی خود را نمایان ساخت!

آخرین روزنه امید مشرکین - که براساس پندار خویش که اسلام را یک نوع ریاست و سلطنت می پنداشتند - این بود که روزی این پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا می رود و چون پسری ندارد که جانشین او گردد لاجرم، حکومت و قدرتش از بین می رود و نام او و دینش محو خواهد شد، همان گونه که سلاطین و امپراتورهای بزرگ چنین بودند. این مطلب آرزوی پیوسته مشرکان بود و آنان را بر ادامه مبارزه و توطئه علیه اسلام مصمم می ساخت.

ولی روزی این شعله خاموش و امید مشرکان و کفار ناامید گردید که رسول خدا صلی الله علیه و آله به فرمان خداوند متعال مأمور شد تا برای صیانت و حفاظت این دین کسی را نصب نماید تا در پاسداری و تدابیر امور دین و ارشاد و هدایت امت، قائم مقام و خلیفه آن حضرت باشد. پس از اعلام و ابلاغ رسول خدا صلی الله علیه و آله در غدیر خم و طنین «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» بود که کفار از طمع نابودی اسلام ناامید گردیدند و دین اسلام با حضور علی علیه السلام بر کرسی زعامت و رهبری، کامل و جاودانه شد.

ص:192

فروغ ولایت الهی که از مشکات جمال رسول صلی الله علیه و آله متجلی بود از مصباح جلال امامت تجلی کرد و دین به کمال رسید و نعمت خدا بر مردم تمام شد و مصداق (وَ أُولِی الْأَمْرِ) در آیه (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ)1 تفسیر گردید.

ولایت الهی که یک قانون بود و ناقص و ناتمام، با نصب ولی بعد از پیغمبر تمام شد و اکنون که تشریع دین کامل گردیده و نعمت ولایت تمام گشته است دین اسلام، برگزیده و مرضی خدا می گردد. پس مفاد آیه این است که مؤمنین جشن ایمان برپا کنند و با قلبی آرام بدانند که اینک دوران ترسشان به پایان رسیده و آنان در امن و امان اند و به جز از من (خدای متعال) از کسی دیگر نترسند.

آیه سه سوره مائده ترجمان و مفسر وعده ای است که خداوند متعال به مؤمنین در آیه 55 سوره نور می دهد؛ آنجا که می فرماید:

(وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً)2 ؛

(و خدا به کسانی که از شما بندگان «به خدا و حجت او» ایمان آرد و نیکوکار گردد وعده فرموده که در زمین خلافت دهد، چنانکه امم صالح پیامبران گذشته، جانشین پیشینیان خود شدند، علاوه بر خلافت، دین پسندیده آنان را بر همه ادیان تمکین و تسلط عطا کند و به همه مؤمنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان ایمنی کامل دهد).

آری، امان و آرامش و دین برگزیده وعده داده شده، در این آیه با (الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا) و (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ)3 تفسیر و تبیین گردید.

البته آیات مبارک دیگری نیز هست که فروغ ولایت الهی علی علیه السلام و فرزندان معصومش از آن ساطع است، مانند:

(إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ * وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ)4 .

ص:193

این آیه اگر چه در جمع آیاتی است که به مسلمانان هشدار می دهد که دست از یاری یهود و نصارا و کفار بردارند و فقط درصدد یاری خدا و رسول و مؤمنین باشند؛ ولی با توجه به مفاد آیه و نشانه های رخشنده ای که در آن است، از جمله (وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ)1 و وجود ده ها روایت در شأن نزول آن، بیانگر همان دیدگاه صحیح مفسرین شیعی است که معتقدند این آیه در شأن علی علیه السلام نازل گردیده است.

البته اشکالات گوناگونی بر دلالت آیه از سوی مخالفان وارد شده که با دقت و تحقیق کافی و مقایسه با آیات دیگر قرآن، به مجموعه اشکالات پاسخ داده شده است.(1)

به هر روی، آنچه از مفهوم ولایت در موارد استعمالش به دست می آید این است که ولایت، حقیقتی فروزنده است که از سوی خدا بر رسول و ولی او اعطا می گردد. در این آیه، ولایت (الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ) همان ولایت رسول، و ولایت رسول، همان ولایت خداست. البته ولایت خدای متعال بالاصالة و بالذات بوده و ولایت رسول خدا صلی الله علیه و آله و ولی او از سوی پروردگار است.

نشانۀ اینکه ولایت یک حقیقت است، جمله (فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ)3 است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و (وَ الَّذِینَ آمَنُوا) در این آیه هر دو در همان حزب خدایند، چون در پرتو ولایت او قرار داردند.

پس آفتاب ولایت از افق اعلا بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام می تابد و یک نور است که از مشرق فیاض مطلق، ابتدا به رسول و سپس به مؤمنی می تابد که نماز بر پا داشته و در حال رکوع صدقه می دهد و او شخصی به جز علی علیه السلام نیست.

البته فروغ ولایت الله از دو افق نمایان است: یکی ولایت تکوینی و دیگری ولایت تشریعی.

آیاتی که در تبیین ولایت تکوینی خدا نازل شده فراوان است؛ که از آن جمله:

1.(أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللّهُ هُوَ الْوَلِیُّ وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ)4

ص:194

2.(ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا شَفِیعٍ أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ)1

3.(أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصّالِحِینَ)2

4.(وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ وَلِیٍّ مِنْ بَعْدِهِ وَ تَرَی الظّالِمِینَ لَمّا رَأَوُا الْعَذابَ یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ)3

5.(وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ)4

6.(وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ)5

7.(ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ)6

و آیات دیگری که دامنه قدرت و ولایت تکوینی خدا را می نمایاند، چرا که:

(بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ)7

براین اساس، خدام متعال هرگونه تصرف و تدبیری در هر موجودی و به هر گونه ای که اراده کند برایش ممکن است.

آیاتی دیگر نیز افق تشریع شریعت و هدایت و ارشاد را روشنگر است و فیض حضرت حق و فروغ ولایتش را از این مطلع نمایان می سازد؛ همانند:

1.(اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ)8

2.(وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ)9

3.(وَ اللّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ)10

4.(وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ)11

ص:195

باری، این دو خوشه نور از آیات، بیانگر اثبات ولایت تکوینی و تشریعی خدای متعال اند.

بدون شک، رسول خدا صلی الله علیه و آله در پرتو این دو ولایت قرار گرفت و به اذن خدا و با اشاره انگشت ماه را به دو نیم کرد، سنگ ریزه در دستانش تسبیح خدا گفت، و شبی تا اوج بی نهایت پرواز کرد و بر بام ملکوت نمایان گردید و به افق اعلی تجلی کرد.

در ولایت تشریعی نیز، او رسول رب العالمین است که برای ارشاد و هدایت مردم مبعوث گردیده است. خداوند او را مأموریت می دهد تا با آیین اسلام، حکومت و جامعه دینی تشکیل دهد. خدای تعالی اداره مردم را به او واگذار می کند و او را بر مردم از خودشان اولی می داند. بیان ولایت تشریعی رسول خدا صلی الله علیه و آله در طنین وحی چنین آمده:

1.(النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ)1

2.(إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَراکَ اللّهُ)2

3.(إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ)3

4.(لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ)4

5.(أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ)5

6.(وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ)6

7.(أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ)7

در یک نگاه جامع و کلی، رسول خدا صلی الله علیه و آله در پرتو تابش ولایت الهی است و تجلی این ولایت، وجود مبارکش را در عرصه تکوین، مشرق اعجاز نموده است. از سوی دیگر در عرصه تشریع نیز قوام حکومت و امت و جامعه، و تدبیر و تصرف در امور آنان به ید مبارک اوست. در حقیقت، ولایت رسول خدا صلی الله علیه و آله همان ولایت الله است و تفاوت، تنها در ذاتی و

ص:196

تبعی بودن آن است؛ بدین معنا که ولایت خدا ذاتی و مستقل است و ولایت رسولش از سوی خداوند به او تفویض گردیده و رسول خدا صلی الله علیه و آله مجلا و آینه ولایت خدای متعال است.

از آسمان این ولایت، آیه (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ) بارش فیض و رحمت را بر همه موجودات جاری ساخت. از سوی دیگر، رایحه خوش مضامین بلند و عرشی که در زیارت جامعه و صدها روایت دیگر پیرامون مکانت و مقام ولایی رسول خدا صلی الله علیه و آله و ذراری معصومش وارد شده، جان را به طراوت می نشاند که همگی از تابش و بارش این ولایت الهی است.

خدای عَزَّ وَ جَلَ رسول خدا صلی الله علیه و آله را به ولایت علی علیه السلام فرمان داد و آیه (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا)1 را نازل فرمود و نیز ولایت «اولی الامر» را بر امت اسلام واجب کرد و برای اینکه مردم بفهمند مقصود از اولی الامر کیست به رسول خود دستور داد تا برای آنان تفسیر نماید؛ همان گونه که نماز و زکات و حج و روزه برای آنان تفسیر و تبیین گردیده است. وقتی این دستور رسید رسول خدا صلی الله علیه و آله سخت پریشان شد و ترسید مردم از شنیدن این فرمان از دین بیزاری جویند و مرتد شوند و او را تکذیب نمایند؛ ناچار به خدای خویش رجوع کرد. خدای متعال آیه (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ) را بر آن حضرت نازل کرد و به رسول خویش اطمینان داد که (وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ) خدا تو را از شر مردم حفظ می کند، بعد از نزول این آیه، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان خدا را امتثال نمود و در هجدهم ذی حجه در وادی غدیر خم ولایت علی علیه السلام را بر مردم عرضه کرد، پس دستور داد تا ندا کنند که «الصلوة جامعه» مردم آماده نماز شوند آن گاه دستور پروردگار را بر ولایت علی علیه السلام به مردم اعلام نمود و فرمود تا حاضرین این حقیقت را به غائبین برسانند و در خاتمه آن حضرت فرمود: «وَ کَانَتِ الوَلایَة آخر الفرائض فَأَنزَل اللُّه «عَزَّوَجَلَّ»(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی) ».(1)

این فریضه، آخرین تکلیفی است که از سوی آفریدگار جهان به رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد و لذا خدای متعال فرمود: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم».(2)

بر مقام ولایت و رهبری (اولی الامر) عصمت آن بزرگواران نیز جلوه گر است. چون مفاد آیه، اطاعت و پیروی از (اولی الامر) است، و این اطاعت و پیروی بدون هیچ گونه قید و شرط لازم و واجب گردیده، و چنین اطاعت و پیروی به جز از شخص معصوم که مصون از خطا و اشتباه می باشد قبیح و غیرمعقول است.

به بیان دیگر، وقتی اطاعت از اولی الامر عطف به پیروی و اطاعت از رسول خداست و اطاعت از رسول بعد از اطاعت خدای متعال ذکر گردیده، اگر اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله در موضوعی مخالف حکم خدا باشد مخالف با اطاعت خداست و این با اطاعت مطلق از رسول نمی سازد که با عصمت، این مشکل حل می گردد.

باری، این آیه، آفتابی از هزار چشمه آفتاب ولایت علی علیه السلام و فرزندان معصوم آن حضرت است.

جابر بن عبدالله انصاری می گوید:

چون آیه (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) بر پیامبر نازل شد پرسیدم یا رسول الله! خدا و رسول را شناختیم، ولی اولی الامر چه کسانی هستند که خداوند اطاعت و پیروی آنان را همراه اطاعت پیامبر قرار داده است؟ آن حضرت فرمود: «آنان جانشینان من و پس از من، پیشوایان مسلمانان اند، اول آنان علی بن ابی طالب است و پس از او حسن و حسین و علی بن حسین و فرزند «علی»؛ محمد که در تورات به باقر معروف است و تو او را خواهی دید، وقتی که او را دیدی سلام مرا به او برسان، و پس از آن صادق، جعفر بن محمد و بعد موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و بعد همنام و هم کنیه من که حجت خدا «بقیة الله» در روی زمین و نزد بندگان است و فرزند حسن بن علی است که خدا بدست او مشرق و مغرب زمین را فتح می کند و کسی است که از شیعیان و دوستان خود پنهان خواهد شد. کسی باقی نخواهد ماند، به امامت او مگر آن کس که خدا قلبش را به ایمان آزموده باشد.

جابر می گوید: پرسیدم یا رسول الله آیا شیعه در زمان غیبت از وجود او استفاده می کند؟ فرمود: «آری سوگند به خدایی که مرا به پیامبری فرستاده، از نورش روشنایی می گیرند و از ولایتش در عصر غیبت آن حضرت بهره مند می شوند،

ص:199

مانند مردم که از خورشید پنهان در پس ابر استفاده می کنند. ای جابر! این از اسرار پنهان خداوند است و از غیر اهلش پنهان بدار».(1)

در پرتو همین آیه (أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) ابوبصیر از امام باقر علیه السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود:

این آیه در حق علی بن ابی طالب نازل شد. گفتم: مردم به ما می گویند چه مانع داشت که اسم علی و اهل بیت علیهم السلام در قرآن ذکر می شد؟ امام فرمود: «به آنان بگو خداوند نماز را بر رسولش فرستاد، ولی از سه یا چهار رکعت بودن آن در قرآن چیزی نفرمود تا آنکه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را برای مردم تفسیر نمود، آیه حج نازل شد، ولی هفت بار طواف آن در قرآن ذکر نگردیده است، بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را تفسیر نمود و نیز خدای متعال آیه (أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ) را فرستاد که در حق علی و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده بود و در قرآن نام این ذوات مقدس نیامده، ولی پیامبر خدا پیرامون علی علیه السلام فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» و نیز فرمود: «اوصیکم بکتاب الله و اهل بیتی» و فرمود: «فلا تعلموهم فإنهم أعلم منکم، إنّهم لن یخرجوکم من باب هدی و لن یدخلوکم فی باب ضلال» ؛ خداوند متعال در قرآن نازل فرمود:(إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)2 تأویل این آیه علی، حسن، حسین و فاطمه علیهم السلام هستند و رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی و فاطمه و حسن و حسین صلوات الله علیهم را گرفت و در خانه ام سلمه زیر عبای خود نشاند و فرمود: «خداوندا! برای هر پیغمبری اهل بیتی بوده است و اینان اهل بیت من هستند». ام سلمه گفت آیا من اهل بیت تو نیستم؟ فرمود: تو به خیری، ولی اهل بیت من اینان هستند. «ولکنّ هؤلاء ثقلی و اهلی».(2)

به هر روی، این آیات قرآن، نشانه های روشن و آشکاری بر امامت علی علیه السلام است و پرتوی از مکانت قدسی آن حضرت را آشکار می کند. بدون شک، رسول خدا صلی الله علیه و آله آن

ص:200

حضرت را به خلافت گماشت، چه آنکه نور ولایت و نبوت پیوسته با هم بوده اند و به گفته عارفان:

فإنّ نور الولایة لا ینفک عن نور النبوة و کذلک الولی عن النبی، کنور النفس عن نور العقل، فإنّ النفس و العقل...؛(1) نور ولایت از نور نبوت ناگسستنی است و نیز ولی از نبی جدا نمی گردد، مانند پیوستگی نور نفس و نور عقل، این دو با هم اند... و خلیفه خدا در عالم خلق اند و نبی و ولی، خلیفه های خدای متعال در عالم نفوس و ارواح اند.

به راستی اگر نور ولایت و نبوت ازلاً و ابداً متحد نبودند رسول خدا صلی الله علیه و آله نمی فرمود: «... وَ خَلَقَ مِن نُورِی عَلِیّاً...».(2)

همچنین آن حضرت می فرماید: «إنّ علیاً مخلوقٌ مِن طینتی، و کنتُ أنا و هُوَ مِنْ نور واحد؛(3) علی علیه السلام آفریده شده از سرشت من است و من و او از یک نور آفریده شده ایم».

در حدیث دیگری هم فرموده اند: «خُلِقتُ أنا و علی مِن نور واحد»(4).

از سویی فرمایش علی علیه السلام «وکنتُ ولیّاً و آدم بین الماء و الطین»(5) ترجمان این حقیقت است، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «کُنْتُ نبیاً و آدمُ بَیْنَ الماءِ و الطین؛(6) من پیامبر بودم آن گاه که آدم در میان آب و گل جای داشت».

همچنین از آن حضرت روایت شده که فرمود: «لو علم الناس متی سمی علی امیرالمؤمنین [ما أنکروا فضله، سُمِی امیرالمؤمنین و آدم بین الروح و الجسد ]؛(7) اگر مردم می دانستند که علی علیه السلام از چه روزگاری امیرالمؤمنین نام گرفته است فضل و عظمت او را انکار نمی کردند، او امیرالمؤمنین نام گرفت آن گاه که آدم میان روح و جسد بود».

ص:201

آری از پرتو وجود او بود که زمین و پدیده های آن آفریده شد و بدین سبب او را ابوتراب نامند.

خدای متعال از پرتو چهره علی علیه السلام هفتاد هزار فرشته آفرید که مدام تا قیامت برای آن حضرت و دوستانش استغفار می کنند.(1)

به هر روی، آنچه گفته شد جلوه ای از تجلیات روح قدسی آن حضرت در عالم غیب است که فهم آن بر ما پنهان است و صاحبان علم و اندیشه و عالمان به اسرار می توانند فتح این آفاق کنند.(2)

البته شناخت علی علیه السلام بر افق عالم شهادت نیز برای دیگران ممکن نیست. آن حضرت در زندگی جاودانه اش نیز مظهرالعجائب بود و به حق باید گفت علی علیه السلام نیز معجزه ای بزرگ همانند قرآن برای رسول خداست.

در حدیثی قدسی رسول خدا صلی الله علیه و آله از خدای متعال چنین روایت می کند:

قال أنا اللهُ لا إله إلّا أنا، خلقتُ الخلق بقدرتی...؛ امام رضا از پدرانش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله او از جبرئیل و او از میکائیل و او از اسرافیل، از خدای بزرگ، روایت کند که خدای متعال فرمود: «منم الله، معبودی جز من نیست؛ خلق را به قدرتم آفریدم. پس از میان آنان هر که را خواستم از پیامبرانم برگزیدم و از جمع آنان محمد را به عنوان حبیب و خلیل و برگزیده خود انتخاب کردم و او را به عنوان رسول به سوی خلق فرستادم، و علی علیه السلام را برای او برگزیدم و او را برادر، وزیر، و ادا کننده از جانب او به خلقم، پس از وی، قرارداده و جانشین او در میان خلقم. تا کتابم را برای آنان بیان دارد و در میان آنان به حکم من داوری نماید. او را نشانه هدایت از گمراهی قرار دادم، و نیز باب خود که از آن به سوی من وارد شوند، [یعنی] خانه خودم که هر که داخل آن شود از آتشم در امان باشد، دژ خودم که هر که بدان پناه برد از ناخوشایندهای دنیا و آخرت محفوظ باشد، وجه خودم که هر که بدو توجه کند، روی خود را از او برنگردانم و او را حجت خود در آسمان ها و زمین بر تمام آفریدگانم قرار دادم. هیچ عملی را جز با اقرار به ولایت

ص:202

او نپذیرم، او همراه احمد است، اوست دست گشاده من بر بندگانم، او نعمتی است که آن را به هر یک از بندگانم که دوستش دارم و او را در پرتو ولایت خویش گرفته ام، ارزانی دارم.

هر یک از بندگانم را که دوست دارم شهد ولایت و معرفت او را به کامش جاری سازم، و هر که از ولایت او دوری گزیند، او را دشمن دارم. به عزت و جلال خود سوگند! که بنده ای که ولایتش را بپذیرد از آتش به دورش سازم و او را داخل بهشت نمایم، و هر که از ولایتش سر باز زند و او را دشمن بدارد او را به دوزخ افکنم و دوزخ، بد جایگاهی است.(1)

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند که آن حضرت فرمود:

یَا عَلِیُّ! أَنْتَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، بِمَحَبَّتِکَ یُعْرَفُ الْأَبْرَارُ مِنَ الْفُجَّارِ، وَ یُمَیَّزُ بَیْنَ الْأَشْرَارِ وَ الْأَخْیَارِ وَ بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْکُفَّارِ؛(2) ای علی، تو قسمت کننده بهشت و دوزخی، و با محبت توست که نیکان از فاجران باز شناخته شوند و میان بدان و خوبان و مؤمنان و کافران تمیز داده شود.

مقامات قیامت، هفت مقام است که همه از افاضات وجود علی علیه السلام است که عبارتند از: لواء یا «پرچم» که حامل آن علی علیه السلام است، حوض که حضرت علی علیه السلام ساقی آن است، میزان که علی علیه السلام والی آن است، صراط که جواز عبور از آن با علی علیه السلام است، رجال اعراف که همان علی علیه السلام است، بهشت و جهنم که کلید آن دو به دست علی امیر المؤمنین علیه السلام می باشد.

در تبیین همین مقامات است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَقْعُدُ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَلَی الْفِرْدَوْسِ وَ هُوَ جَبَلٌ قَدْ عَلَا عَلَی الْجَنَّةِ وَ فَوْقَهُ عَرْشُ رَبِّ الْعَالَمِینَ...؛(3)

چون روز قیامت شود علی بن ابی طالب علیه السلام بر فردوس نشیند و آن کوهی است که بر بالای بهشت قرار گرفته و بر بالای آن عرش پروردگار عالمیان قرار دارد و

ص:203

از دامان آن کوه، نهرهای بهشت جوشیده و در بهشت سرازیر می شود و جدای از هم جاری می گردند و آن حضرت بر کرسی ای از نور نشسته، و چشمه تسنیم در برابر او جاری است. هیچ کس از صراط عبور نکند، مگر آنکه براتی از ولایت او و ولایت خاندان او دارا باشد.

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید:

إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وُضِعَ مِنْبَرٌ یَرَاهُ جَمِیعُ الْخَلَائِقِ، فَیَصْعَدُ عَلَیْهِ رَجُلٌ...؛(1)

چون روز قیامت فرا رسد منبری نهاده می شود که تمام خلایق آن را می بینند، پس مردی بر آن بالا رود و فرشته ای در طرف راست و فرشته ای در سمت چپ او بایستد، و آن که در سمت راست او ایستاده ندا دهد: ای آفریدگان! این علی بن ابی طالب است که هر که را بخواهد به بهشت وارد می سازد.

در روایتی از ابوسعید خدری چنین گزارش شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

... أَقْبِلُ أَنَا یَوْمَئِذٍ مُتَّزِرٍ بِرَیْطَةٍ مِنْ نُورٍ، عَلَیَّ تَاجُ الْمُلْکِ وَ إِکْلِیلُ الْکَرَامَةِ، وَ أخی عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِب علیه السلام أَمَامِی...؛(2) من در آن روز با لباسی از نور و تاج حکومت و افسر کرامت بر سر، به پیش آیم و برادرم علی بن ابی طالب با پرچم من «لوای حمد» پیشاپیش من حرکت می کند. بر آن پرچم چنین نوشته است: «معبودی جز خدای یکتا نیست، محمد و علی و شیعیان او رستگاران اند». چون بر پیامبران گذر کنیم آنان می گویند: «این دو فرشته مقرب اند که تا به حال آنها را نشناخته و ندیده بودیم» و چون از مقابل فرشتگان عبور کنیم آنان می گویند: «این دو پیامبر مرسل اند که تا به حال آنها را ندیده و نشناخته بودیم» و من می آیم و بر مقام خویش بالا می روم و علی هم به دنبال من است تا اینکه چون بر بالاترین درجه قرار گیرم و علی هم در مرتبه ای پایین تر از من بایستد و لوای حمد به دست اوست. در آن روز هیچ فرشته و پیامبر و صدیق و شهید و مؤمنی نماند، جز آنکه ساحت ما را ثنا گویند، و بگویند: «خوشا به حال این دو، چقدر نزد خدا گرامی اند»! آن گاه از سوی خداوند ندا آید آن گونه که همه پیامبران و خلایق بشنوند که این محمد صلی الله علیه و آله حبیب من و این علی ولی من است، خوشا به حال کسانی که او را دوست دارند و وای بر کسانی که با او دشمنی ورزند و بر او دروغ بندند.

ص:204

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «ای علی! در آن روز در جمع خلایق، کسانی که تو را دوست داشته و ولایت تو را پذیرفته اند روسفید و مسرورند و آنان که با تو دشمنی داشته و حقوق تو را ضایع کرده اند روسیاه و گام هایشان لرزان است.

در ادامه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در این میان دو فرشته پیش آیند یکی از آن دو «رضوان» خازن بهشت و دیگری «مالک» خازن دوزخ است. مالک می ایستد و رضوان نزدیک آمده می گوید: «سلام بر تو ای رسول خدا، من پاسخ او را داده، به او بگویم: ای فرشته چه زیبا و خوش بویی! تو که هستی؟ او پاسخ می دهد: من «رضوان» خازن بهشتم، رب عزت مرا امر فرموده که کلیدهای بهشت را نزد شما آورم. پس ای احمد! اینها را بگیر، من آن را گرفته، می گویم از پروردگارم پذیرفتم او را سپاس که آن را به من بخشیده، آن گاه آن را به برادرم علی بن ابی طالب علیه السلام می دهم. رضوان باز می گردد و مالک پیش آمده می گوید: «سلام بر تو ای محمد، جواب سلام او را می دهم و به او می گویم چه زشت و بدبویی ای فرشته! تو که هستی؟ می گوید: من «مالک» خازن دوزخم. رب عزّت مرا فرموده که کلیدهای دوزخ را نزد شما آورم. پس ای احمد! اینها را بگیر. می گویم این را از پروردگارم پذیرفتم، او را سپاس که آن را به من بخشیده، پس آن را به برادرم علی بن ابی طالب می سپارم.

در ادامه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ثُمَّ یَرجِعُ مالِکُ خازِن النّار وَ یَقْبِلُ علی علیه السلام...» ؛ مالک، خازن دوزخ باز می گردد و به سوی علی علیه السلام آمده، در این حال کلیدهای بهشت و دوزخ با علی علیه السلام است، او بر پشت دوزخ نشسته و لگام آن را به دست دارد،... در این حال دوزخ گوید: ای علی، از من بگذر که نور تو شعله مرا خاموش ساخته است. علی علیه السلام به دوزخ گوید: آرام باش، این شخص را بگیر و آن دیگری را رها ساز که اولی دشمن من و دومی دوست من است، و در آن روز جهنم، در برابر فرمان علی علیه السلام چون غلامی فرمان بردار و از تمام آفریدگان فرمان بردارتر است.(1)

در روایتی مفصل، مفضل از امام صادق علیه السلام می پرسد:

«لِمَ صارَ امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب قسیم الجنة و النار؟ قال لِأنّ حُبَّهُ ایمانٌ وَ

ص:205

بُغْضَهُ کفر...؛(1) چرا امیرالمؤمنین قسمت کننده بهشت و جهنم است؟ فرمود: چون محبت و دوستی علی علیه السلام ایمان و دشمنی آن حضرت کفر است...».

به هر روی، فروغ ولای علی علیه السلام در قیامت تجلی می کند؛ همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یُؤْتَی بِکَ یَا عَلِیُّ عَلَی عِجْلَةٍ مِنْ نُورٍ وَ عَلَی رَأْسِکَ تَاجٌ لَهُ أَرْبَعَةُ أَرْکَانٍ...؛(2) چون روز قیامت شود یا علی! تو را بر مرکبی از نور می آورند؛ در حالی که تاجی چهار رکن بر سر داری، و بر هر رکنی سه جمله نگاشته است: معبودی جز خدای یکتا نیست، محمد رسول خدا و علی ولی خداست، آن گاه کلیدهای بهشت به تو داده شود، سپس کرسی ای که به کرسی کرامت معروف است برای تو برقرار می گردد و بر روی آن می نشینی سپس همه خلایق از اولین و آخرین در محضر تو جمع شوند. پس شیعیانت را راهی بهشت و دشمنانت را به جهنم می سپاری. بنابراین تو قسمت کننده بهشت و جهنمی، همانا رستگار گردید آن که تو را دوست داشته است و تباه شد آنکه با تو دشمنی ورزید پس تو در آن روز امین خدا و حجت آشکاری.

امام صادق علیه السلام در حدیثی پرتوی دیگر از جمال حضرت علی علیه السلام را می نمایاند و به سلیمان یکی از اصحاب خود می فرماید:

ای سلیمان آنچه از علی علیه السلام رسیده باید گرفت و از آنچه نهی فرموده باید دست باز داشت. هر فضل و برتری که برای رسول خداست بر آن حضرت جاری است و رسول خدا صلی الله علیه و آله از تمام آفریدگان خدا برتر است. هر که بر علی علیه السلام عیب بگیرد بر خدا و رسولش عیب گرفته، و هر که در هر مورد خرد و کلانی دست رد بر او زند، در مرز شرک به خدا قرار گرفته است. امیرالمؤمنین همان باب خداست که جز از آن به سوی خدا راهی نیست و همان راه اوست که هر که به غیر آن چنگ زند هلاک گردد. حکم امامان پس از او، یکی پس از دیگری نیز همان است خداوند ایشان را ارکان زمین قرارداده و آنان حجت بالغه الهی بر موجودات روی زمین و زیر آن هستند.

ص:206

آیا ندانستی که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «من تقسیم کننده میان بهشت و دوزخم، من فاروق اکبرم، من صاحب عصا هستم، تمام فرشتگان و روح بر ولایتم اقرار کردند همان گونه که به رسالت محمد صلی الله علیه و آله اقرار نمودند تمام مسئولیت های الهی رسول خدا صلی الله علیه و آله که بر دوش او بود بر دوش من نهاده شده...».(1)

همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

یَا عَلِیُّ أَنْتَ صَاحِبُ حَوْضِی، وَ صَاحِبُ لِوَائِی، وَ مُنْجِزُ عِدَاتِی، وَ حَبِیبُ قَلْبِی، وَ وَارِثُ عِلْمِی وَ أَنْتَ مُسْتَوْدَعُ مَوَارِیثِ الْأَنْبِیَاءِ، وَ أَنْتَ أَمِینُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ، وَ أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَی بَرِیَّتِهِ، وَ أَنْتَ رُکْنُ الْإِیمَانِ، وَ أَنْتَ مِصْبَاحُ الدُّجَی، وَ أَنْتَ مَنَارُ الْهُدَی، وَ أَنْتَ الْعَلَمُ الْمَرْفُوعُ لِأَهْلِ الدُّنْیَا، مَنْ تَبِعَکَ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْکَ هَلَکَ، وَ أَنْتَ الطَّرِیقُ الْوَاضِحُ، وَ أَنْتَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ، وَ أَنْتَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ... ؛(2) ای علی، تو صاحب حوض و صاحب پرچم منی، ادا کننده وعده ها، و محبوب قلب منی، وارث علم من هستی، ودایع و میراث پیامبران نزد توست، تو امین خدا در زمینی، و حجت خدا بر آفریدگانی، تو رکن ایمان و چراغ روشنگر تاریکی ها، و مشعل هدایتی، تو نشانه برافراشته برای اهل دنیایی، هر که از تو پیروی کند نجات یابد و هر که از تو تخلف ورزد هلاک گردد، تو راه روشن و صراط مستقیمی، تو پیشوای سپید چهرگانی، تو زعیم دینی و تو مولای آنی که من مولای او هستم، من مولای هر مرد و هر زن با ایمان بوده و تو نیز چنین می باشی!

دوست تو ولادتش پاکیزه است و دشمن تو ولادتش آلوده و ناپاک است، هیچ گاه پروردگارم مرا به آسمان بالا نبرد و با من سخن نگفت، مگر آنکه فرمود: ای محمد، علی را از جانب من سلام برسان و او را آگاه کن که وی پیشوای اولیا و نور اهل طاعت من است، پس گوارایت باد این کرامت یا علی!

به هر روی، کتاب فضل و کرامت علی علیه السلام بی پایان است.

ص:207

از عین علی دیده ملت بیناست در لام علی لوای دولت بر پاست

گر چشمه رحمت طلبی ای نادم دریای علی طلب که دریا دریاست

مشیت خود قرار می دهد، آوای سلطنت او را سر می دهد، برای حکومت او اعتراف می گیرد و به اطاعت و فرمان برداری از او حکم می فرماید.

و ذلِکَ لِأنَّ الإمامَةَ مِیراثُ الأنبیاء، وَ مَنْزِلَةُ الأصفِیاءِ، وَ خِلافَةُ اللهِ وَ خِلافَةُ رُسُلِ الله، فَهِیَ عِصمَةٌ و ولایَةٌ و سلطنةٌ و هدایةٌ...؛ زیرا امامت، میراث پیامبران و منزلت برگزیدگان و خلافت خدا و رسولان الهی است. امامت، عصمت است و ولایت، سلطنت است و هدایت، امامت، متمم دین و رجحان موازین است. امام راهنمای قاصدان، منار هدایت یافتگان، راه سالکان، و خورشید تابان دل های عارفان است، ولایتش سبب نجات، اطاعتش در زمان حیات واجب، و توشه ای برای پس از مرگ است.

موجب عزت مؤمنین و شفاعت گنه کاران و نجات دوستان و رستگاری پیروان است. زیرا ولایت رأس اسلام، کمال ایمان، شناخت حدود و احکام و بیان حلال از حرام است. بنابراین: فَهِیَ رُتبتةٌ لا یَنالَها إلّا مَنِ اخْتارَهُ اللهُ وَ قَدَّمَهُ، وَ وَلّاهُ وَ حَکَّمَهُ؛ رتبه ای است عالی که کسی بدان دست نیازد، و خدا ولی را برگزیده و مقدم می دارد و ولایت داده و حکومت بخشیده است.

این مکانت عالی چنین است:

فَالوِلایَةُ هِیَ حِفظُ الثُغُور، وَ تَدبِیرُ الأمُور، وَ هِیَ تَعَدُّدُ الأیّام و الشُّهُور؛ پس ولایت حفظ مرزها، تدبیر کارها و تنظیم ایام و ماه هاست، امام، آب گوارا هنگام تشنگی و چراغ هدایت است، امام از گناهان پاک و از نهان ها آگاه است، امام، خورشید تابنده نور بر بندگان است، لذا دست ها و دیده ها به آن نرسند و این آیه (وَ لِلّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ)1 به این حقیقت اشاره دارد. منظور از «مؤمنان» علی علیه السلام و خاندان او هستند، پس عزت از آن پیامبر و خاندان اوست که تا پایان روزگار از هم جدا نمی شوند. آنان رأس دایره ایمان، محور وجود، آسمان جود، شرف موجود، شعاع خورشید شرف و نور ماه، و اصل عزت و مجد، و مبدأ معناو مبنای آن اند: فَالإمامُ هُوَ السِّراجُ الوَهّاج، وَ السَّبیلُ وَ المِنهَاج، وَ الماءُ الثَّجاج، وَ البَحرُ العَجّاج، وَ البدرُ المُشرق...؛

ص:209

امام چراغ روشن، راه روشن به سوی خدا، آب ریزان، دریای خروشان، ماه تابان، حوض سرشار، راه روشن، ابر بارنده، باران جاری، بدر کامل، دلیل فاصل و قاطع، آسمان سایه افکن، نعمت بزرگ، دریایی که ته نگیرد، شرافتی که به وصف در نیاید، چشمه جوشان، باغ پر باران، شکوفه خوشبو، بدر زیبا، نور تابنده، بوی منتشره، عمل صالح، تجارت سودمند، طبیب مهربان، پدر دلسوز، پناه بندگان در حوادث کوبنده، حاکم و فرمانده، بازدارنده، امیر خدا بر خلایق، امین او بر حقایق، حجت خدا بر بندگانش، راه پهناور او در زمین و بلادش، پاک از گناهان، دور از عیب ها، آگاه بر غیب ها؛ ظاهرش امری است که به دست نیاید، باطنش غیبی است که درک نشود، یگانه روزگار خود است، خلیفه خدا در نهی و امر اوست، نظیری برایش یافت نشود و بدیلی در برابر او نیاید: فَمَنْ ذا یَنالُ مَعْرِفتَنا، أوْ بیانَ دَرَجَتنَا، أو یَشْهَدُ کِرامَتَنا، أو یُدْرِکُ مَنْزِلَتنا؟ حارَتِ الْألبابُ وَ العُقُولُ، وَ تاهَتِ الْأَفهَامُ فِیمَا أَقُول...؛

پس کیست که به معرفت ما دست یابد، یا بیان درجه ما تواند، یا کرامت ما را شاهد باشد، یا منزلت ما را دریابد؟ عقل ها و خردها متحیر و سرگردان و فهم ها در آنچه می گویم سرگشته اند. بزرگان کوچک، دانشمندان نارسا، شاعران گنگ، زبان آوران لال، سخن گویان کند و شیوایان ناتوان اند. زمین و آسمان عاجز از توصیف شأن اولیاء هستند.

مگر می شود شناخت و توصیف کرد، یا دانست و فهمید یا درک کرد و به دست آورد: شَأنُ مَنْ هُوَ نُقْطةُ الْکاینات، وَ قُطْبُ الدّایراتِ، وَ سِرُّ الممکِناتِ، وَ شُعاعُ جَلال الکِبریاء...؛ شأن کسی را که نقطه پرگار آفرینش است، و محور دایره کون است، و سرّ امکان ممکنات است، و شعاع جلال کبریایی حق است. و شرف زمین و آسمان است؟ مقام آل محمد صلی الله علیه و آله والاتر است از وصف توصیف کنندگان و ستودن ستایشگران، و از اینکه احدی از جهانیان با آنان مقایسه گردد.

چگونه ممکن است و حال آنکه آنان: وَ هُمُ النُّورُ الأوّلُ، وَ کَلِمَةُ العُلْیا...؛ نور نخستین و کلمه برتر خدایند،... پس کجا می توان از آنان خبر داد و عقل ها کجا می توانند فتح این قلل بنمایند و کیست که آنان را بشناسد و کیست که آنان را توصیف نماید؟ پندارند که این مقام در غیر آل محمد قرار دارد، دروغ گفته اند و گام هایشان لغزیده است. گوساله را پروردگار خود و شیطان را حزب خود گرفتند و این همه به خاطر ناسازگاری با اهل بیت برگزیدگی و خانه عصمت و پاکیزگی بوده و از روی حسادت با معدن رسالت و

ص:210

حکمت بود، شیطان کردارشان را در نظرشان زیبا نشان داد: فَتبَّاَ لَهُمْ وَ سُحْقاً، کَیْفَ اخْتارُوا إِمَاماً جَاهِلاً، عَابِداً لِلْأَصْنَام...؛ پس مرگ و نفرین باد بر ایشان، چگونه پیشوایی نادان و مشرک و ترسو در میدان جنگ را برگزیدند. امام باید دانا و دلیر باشد، در حسب از همه برتر و در نسب همانندی نداشته باشد، پس امامت کوکبی فروزنده است که بر بام خاندان قریش و شریف هاشم و وارث و یادگار ابراهیم، فروزان است و زلالی جوشان و جاری از چشمه کرامت است؛ گوهری از جان رسول و سرشتی از خشنودی خداست.

پس او شرفی از اشراف، و شاخه ای از عبد مناف است. عالم و آگاه به سیاست و قائم به ریاست و واجب الطاعة تا روز قیامت و شفاعت است.

خداوند متعال راز خود را در او نهاده و زبانش را بدان روان و گویا ساخته است؛ پس او معصومی است موفق، و شجاع و دانا است.

ای طارق! امامت را رها کردند و از هوای خود پیروی نمودند:

(مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیْرِ هُدیً مِنَ اللّهِ) ؛(1)

(و کیست ستمگر و گمراه تر از آن کسی که راه هدایت خدا را رها کرده و از هوای نفس خود پیروی کند).

وَ الإمامُ - یا طارق - بشرٌ مَلَکیٌّ، وَ جَسَدٌ سَماویٌّ، وَ أمْرٌ إلهیٌّ، وَ رُوحٌ قُدْسیٌّ، وَ مَقامٌ عَلِیٌّ، و نُورٌ جَلیٌّ، وَ سِرٌّ خَفیٌّ...؛ ای طارق! امام بشری فرشته خصال و جسدی آسمانی است، فرمان الهی، و روحی قدسی است، مقامی عالی و نوری آشکار و سرّی پنهان است. او فرشته سرشت و الهی صفات است، زیبایی های او بسیار، و عالم به امور غیب و پنهان است. از سوی پروردگار جهانیان ممتاز، و از سوی پیامبر صادق و امین، تعیین گردیده است؛ و این امور همگی برای آل محمد صلی الله علیه و آله بوده و احدی در آن با ایشان شریک نیست.

آل محمد! معدن تنزیل و معنای تأویل قرآن اند، خاصان پروردگار جلیل، و فرود آمد جبرئیل امین اند، پاکان و برگزیدگان خدا و رمز و راز و کلمه اویند، درخت نبوت، معدن جوانمردی و فرزانگی، سرچشمه سخن، و منتهای راهبری، و نشانه محکم رسالت و نور

ص:211

جلال اویند، جنب خدای متعال، و امانت او، تجلی گاه کلمة الله، و کلید حکمت خدایند، چراغ های رحمت خدا و چشمه های نعمت و سبیل «إلی الله» اند، چشمه سلسبیل، میزان درستی، روش استوار و ذکر حکیم اند، آنان نور ازلی قادر ذوالجلال اند، آنان، اهل بزرگداشت و کرامت و ارزش نهادن و پیش داشتن و برتری دادن هستند، جانشینان رسول اکرم صلی الله علیه و آله و فرزندِ «پیامبر»، رأفت و مهربانی اند، امینان خداوند والا و بزرگند:

(ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) ؛(1)

(فرزندانی که برخی از برخی دیگرند و خدا شنوای داناست).

امامان: أَلسَّنامُ الأعْظَمُ، وَ الطَّریقُ الأقْوَمُ، مَنْ عَرَفَهُمْ وَ أخَذَ [عَنْهُمْ فَهُوَ] مِنْهُمْ، وَ إلَیْهِ الإشارَةُ بِقَوْلِهِ تعالی:(فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) ؛(2)

آنان قلّه بس بلند و سرافراز و راه بسیار استوارند، هر کس ایشان را بشناسد و معارف خویش از آنان بگیرد در زمره آنان خواهد بود و این آیه شریفه به آن اشاره دارد که: (... پس هر کس از من پیروی کند از من است).

خداوند ایشان را از نور عظمت خود آفرید و کار مملکت خویش به آنان سپرد؛ پس ایشان سِرّ مخزون خدا و دوستان مقرب اویند، و حقیقت فرمان «کن و فیکون» خدایند، نه بلکه خود «کاف و نون» کن خدای متعال اند. به سوی خدا دعوت می کنند و از جانب او سخن می گویند، و به امر او عمل می کنند، دانش پیامبران در برابر دانش ایشان، سِرّ و راز اوصیا در برابر سرّ ایشان، و عزّت اولیاء در برابر عزت ایشان، چون قطره ای در برابر دریا و موری در بیابان است. تمام آسمان ها و زمین نزد امام چون دست و کف اوست که پشت و رو و ظاهر و باطنش را می شناسد.

چرا امام چنین است؟ زیرا خداوند علم آنچه بوده و خواهد بود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله آموخت و این میراث رسول خدا صلی الله علیه و آله به عترت و آل او رسید. هر که این حقیقت را انکار کند مورد نفرین خدا و لعنت لعنت کنندگان قرار خواهد گرفت.

ص:212

چرا امام باید همه چیز را بداند؟: وَ کَیْفَ یَفْرِضُ اللَّهُ عَلَی عِبَادِهِ طَاعَةَ مَنْ یُحْجَبُ عَنْهُ مَلَکُوتُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ؟! چگونه خداوند اطاعت کسی را بر بندگانش واجب فرماید، در حالی که ملکوت آسمان ها و زمین را از او پوشیده داشته باشد؟

سخن آل محمد صلی الله علیه و آله هفتاد گونه توجیه می شود، و آیه ای در کلام حکیم «قرآن» آمده که در آن نامی از چشم و صورت و دست برده شده که منظور و مراد از آن شخص ولی است؛ زیرا «ولی» جنب خدا و وجه خداست، مقصود آنکه ولی، علم خدا، چشم خدا و دست خداست، چون ظاهر آنان، باطن صفات ظاهر، و باطنشان ظاهر صفات باطن است، پس ایشان ظاهر باطن و باطن ظاهرند و به همین مقصود اشاره می کند رسول خدا صلی الله علیه و آله در سخن خویش که فرمود: «إنَّ لِلّهِ عَیْناً وَ أیادی، أنتَ یا علی منها ؛ به راستی خدا را چشم و دست هایی است که تو ای علی یکی از آنها هستی».

در ادامه این توصیف آسمانی از مکانت امامت و امام، حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«فَهُمُ الْجَنْبُ الْعَلِیُّ وَ الْوَجْهُ الرَّضِیُّ» (1) ؛ پس ایشان جنب بلند مرتبه، و چهره خشنود خداوندند، زلال سیراب کننده و راه راست، و وسیله به سوی اویند. راه نیل به عفو و بخشش خدا، و سرّ واحد و احدند؛ بنابراین هیچ یک از آفریدگان با آنان قابل قیاس نمی باشند. آنان خاصان خدا و برگزیدگان او هستند، سرّ خدای جزا دهنده و کلمة الله اند، باب ایمان و کعبه آن، و حجت خدا و راه روشن او می باشند.

نشانه های هدایت و پرچم آن هستند، فضل خدا و رحمت اویند، بصیرت کامل، و حقیقت آن می باشند، راه حق و عصمت او و مبدأ و آغاز وجود و غایت و نهایت آن اند، قدرت پروردگار و مشیت او بوده، و «اُمُّ الکتاب» و نهایت آن و فصل الخطاب و دلالت آن می باشند، گنجینه داران وحی و حافظان قرآن و امینان ذکر و مفسران و ترجمان آن هستند، معدن تنزیل و نهایت قرآن اند(2).

این است سیمای ملکوتی امام و مکانت امامت و ولایت که از هر افقی از آن هزاران آفتاب مجد و عظمت ساطع و فروزان است وحکیمان و بزرگان عرصه خرد از درک و فهم آن عاجز و حیران اند.

ص:213

به پاسداشت همین مکانت آسمانی است که امام باقر علیه السلام فرمود:

کَمَا لَا یُقْدَرُ عَلَی صِفَةِ اللَّهِ کَذَلِکَ لَا یُقْدَرُ عَلَی صِفَتِنَا...؛(1) همان گونه که قدرت و احاطه بر صفات خدا و تبیین آن صفات ممکن نیست تبیین و توصیف مقام و مکانت امام نیز مقدور نمی باشد، چون امام مظهر کامل و أتمّ صفات خداوند متعال است.

و به قول مولانا:

هر هنر کاوستا بدو معروف شد جان شاگردان بدو موصوف شد(2)

آنان به اخلاق الله آراسته، و مظاهر تجلیات حضرت حق اند و درباره آنان باید چنین سرود:

رنگ آهن محو رنگ آتش است ز آتشی می داند و آتش وش است

چون به سرخی گشت همچون زرکان پس أنا النار است لافش بی زبان

شد ز رنگ و طبع آتش محتشم گوید او من آتشم من آتشم

صبغة الله هست خم رنگ هُو پیسه ها(3) یک رنگ گردد اندر او(4)

حضرت علی علیه السلام در تبیین مقام و جلالت آل محمد صلی الله علیه و آله می فرمایند:

... لا یُقاسُ بِآل محمدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ هذِهِ الْأُمّة أَحدٌ وَ لا یُسَوَّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ أَبَداً، هُمْ أَسَاسُ الدِّین...؛

تخم گناه کشتند و آب فریب به پای آن هشتند و شکنجه و عذاب درو کردند، و بدین حقیقت نرسیدند که از این امت کسی را با خاندان رسالت همپایه نتوان پنداشت، و هرگز نمی توان پرورده نعمت ایشان را در رتبت آنان داشت، که آل محمد صلی الله علیه و آله پایه دین و ستون یقین اند، هر که از حد درگذرد به آنان باز گردد، و آن که وامانده، بدیشان پیوندد. حقّ ولایت خاص ایشان است و میراث پیامبر

ص:214

مخصوص آنان. اکنون حق به خداوند آن رسید و رخت بدانجا که بایسته اوست رسید.(1)

و حافظ نیکو سروده:

آه آه از دست صرافان گوهر ناشناس هر زمان خرمُهره را با دُر برابر می کنند(2)

مولوی نیز در تبیین این حقیقت می گوید:

گفته اینک ما بشر ایشان بشر ما و ایشان بسته خوابیم و خور

جمله عالم زین سبب گمراه شد کم کسی ز ابدال حق آگاه شد

اشقیا را دیده بینا نبود نیک و بد در دیده شان یکسان نمود

همسری با انبیا برداشتند اولیا را همچو خود پنداشتند(3)

حضرت امیر علیه السلام در بیانی دیگر می فرمایند:

مَوْضِعُ سِرِّهِ، وَ لَجَأُ أَمْرِهِ، وَ عَیْبَةُ عِلْمِهِ، وَ مَوْئِلُ حُکْمِهِ، وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ، وَ جِبالُ دِینِهِ... ؛ آنان رازداران پیامبرند و هر که آنان را پناه گیرد به حق راه برده است. مخزن علم پیامبرند و بیانگر احکام شریعت، قرآن و سنت نزد آنان در امان است و چون کوه افراشته دین را نگهبان اند، پشت اسلام بدآنها راست و ثابت و پابرجاست.(4)

همین حقیقت در سروده شیخ محمد شبستری می درخشد:

نبی چون آفتاب آمد ولی ماه مقابل گردد اندر لی مع الله

نبوت در کمال خویش صافی است ولایت اندر او پیدانه مخفی است

ولی از پیروی چون همدم آمد نبی را در ولایت محرم آمد

بود تابع ولی از روی معنی بود عابد ولی در کوی معنی(5)

ص:215

واأسفا! ای کاش بعد از غروب آفتاب نبوت، ماه تابان امامت بر آسمان اسلام می درخشید و بر دامان امت اسلام نور می افشاند، آن گاه تأویلی از این آیات:(وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها * وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها * وَ النَّهارِ إِذا جَلاّها)1 تجلی می کرد. روز روشن امت اسلامی فرا می رسید، علی علیه السلام بر کرسی زعامت و رهبری اسلام برقرار، و رود نور اخلاق و فرهنگ و دانش و بندگی خدا بر امت جاری می گشت. اگر چنین شده بود تاریخ اسلام به گونه ای دیگر تدوین می گشت و امروز و دیروز، جهان در دوزخ ستم و بیداد ستمگران نمی سوخت.

علی علیه السلام مخزن اسرار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و باب علم او بود. به قول ناصرخسرو:

در بود مر مدینه علم رسول را زیرا جز او نبود سزای امانتش

گر علم بایدت به در شهر علم شو تا بر دلت بتابد نور سعادتش

گنج خدای بود رسول و ز خلق او گنج رسول خاطر او بود و فکرتش

آل پیمبر است تو را پیشرو کنون از آل او متاب و نگهدار حرمتش(1)

و همو سروده:

مر تو را در حصن آل مصطفی باید شدن تا ز علم جد خود بر سرت در افشان کنند

خانه های علم یزدانند ایشان زین قبل گرد ایشان عاقلان همواره می جولان کنند

حجتان دست رحمان از امام روزگار دست اگر خواهند در تأویل بر کیوان کنند

حجت و برهان دین از حجتان او شنو زآنکه این دیوانگان دعوی بی برهان کنند(2)

و باید همه بگوییم

ره سرّ یزدان که داند پیمبر پیمبر سپرده است این سر به حیدر

عیبه اسرار نبی بد علی روی سوی عیبه اسرار کن(3)

به هر روی، افق برین جلالت و عظمت عترت در سخن مولا علی علیه السلام می درخشد؛ گاه آنان را درهای حکمت الهی دانسته و فرموده اند:

ص:216

«وَ عِنْدَنا أَهْلَ البَیْتِ أَبْوابُ الحِکَمِ، وَ ضِیاءُ الأمْرِ؛(1) درهای حکمت الهی نزد ما اهل بیت گشوده و چراغ دین با راهنمایی ما افروخته است».

علم را از جایگاه او بجوی سر بتاب از عمرو و زید و قال قال

قال اول جز پیمبر کس نگفت وانگهی زی آل او آمد مقال

جز که زهرا و علی و اولادشان مر رسول مصطفی را کیست آل(2)

همچنین در سخنی دیگر، راهشان را بالنده و راه رستگاری توصیف می فرماید:

... فَإنَّهُمْ عَیْشُ العِلْمِ، وَ مَوْتُ الْجَهلِ، هُمُ الّذِینَ یُخْبِرُکُمْ حُکْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِم، وَ صَمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ...؛(3) پس رستگاری را نزد کسانی جویید که اهل آن اند و آنان از خاندان پیامبرند که دانش به آنان زنده است و نادانی به دانش آنان مرده، آنان که حکمشان شما را از دانش آنان خبر دهد و خاموشی شان از گفتار، و نهان آنان از ظاهرشان پدیدار، نه با دین مخالفت دارند و نه در آن خلاف آرند، دین میان آنان گواهی است راست، و خاموشی گویاست.

طوطی از خاموشی آیینه می آید به حرف

مهر خاموشی به لب زن تا به دل گویا شوی(4)

امیرالمؤمنین علیه السلام در سخنی دیگر، شکوه و مجد آل الله را می نمایاند و می فرماید:

نَحْنُ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، وَ مَحُطُّ الرِّسالَةِ، وَ مُخْتَلَفُ المَلائَکَة، وَ مَعادِنُ العِلْمِ وَ یَنابِیعُ الحُکْمِ...؛(5)

ما شاخسار درخت نبوتیم، و جایگاه فرود رسالت، جای آمد و شد فرشتگان، و کان های دانش و چشمه سارهای بینشیم، یاور و دوست ما امید رحمت جوید، و دشمن کینه جوی ما انتظار قهر و سطوت، هر که اوج و عروج می طلبد، و راه سعادت و رستگاری می طلبد، و فروغ نور آرزومند است، باید به ریسمان آل الله تمسک جوید و راه بالنده بندگی خدا پوید.

ص:217

فیض کاشانی این حقیقت را چنین زمزمه می کند:

ولای آل پیغمبر بود معراج روح من به جز این آسمان ها آسمانی کرده ام پیدا

به حبل الله مهر اهل بیت است اعتصام من برای نظم ایمان ریسمانی کرده ام پیدا

زمهر حق شناسان هر چه خواهم می شود حاصل درون خویشتن گنج نهانی کرده ام پیدا

سخن های امیرالمؤمنین دل می برد از من ز اسرار حقایق دل ستانی کرده ام پیدا

کلامش بوی حق بخشد مشام اهل معنی را ز گلزار الهی بوستانی کرده ام پیدا

به خاک درگه آل نبی پی برده ام چون فیض برای خود ز جنّت آستانی کرده ام پیدا(1)

آن حضرت در بیانی دیگر آل رسول را چنین می ستاید: «نَحْنُ الشِّعارُ وَ الأصحابُ وَ الخَزَنَةُ و الأبوابُ...؛(2) ما خاصان و یاوران و گنجوران نبوت و درهای رسالتیم. در خانه ها جز از درهای آن نتوان وارد شد و آن که جز از در به خانه درآمد به دزدی نام گرفت».

در ادامه نیز می فرماید: «فِیهِم کَرائِمُ القُرآنِ، وَ هُمْ کُنُوزُ الرَّحمن، إنْ نَطَقُوا صَدَقُوا...؛(3) آنان مصداق آیت های بلند قرآن، و گنجینه های خدای رحمان اند، اگر سخن گویند جز راست نگویند و اگر خاموش مانند بر آنان پیشی نجویند».

به هر روی، آنان که عترت را رها کرده، به بیراهه رفتند سرنوشتی شوم برای خود رقم زدند.

علی علیه السلام در سخنی دیگر می فرماید:

فَأینَ تَذهَبُونَ وَ أَنّی تُؤفَکُونَ، وَ الأَعلامُ قائِمَةٌ وَ الآیاتُ واَضِحَةٌ، وَ المَنارُ مَنْصوبَةٌ، فَأَینَ یُتاهُ بِکُمْ، بَلْ کَیْفَ تَعْمَهُونَ وَ بَیْنَکُمْ عِتْرَةُ نبیِّکُمُ، وَ هُمْ أَزمَّةُ الحَقِّ وَ أعلامُ الدِّینِ وَ أَلسِنةُ الصِّدقِ فَأنْزِلُوهُمْ بِأَحْسَنِ مَنازِلِ القُرآن، وَ رِدُوهُمْ وُرُودَ الَهِیم العِطاش... ؛(4) پس کجا می روید و کی باز می گردید؟ علامت ها برپاست و دلیل ها هویداست. و نشانه ها برجاست، گمراهی تا کجا؟ سرگشتگی تا کی و چرا؟ حال آنکه خاندان پیامبرتان میان شماست؛ همان ها که

ص:218

زمامداران حق و یقین و پیشوایان دین اند، و با ذکر جمیل و گفتار راست قرین اند. پس همچون قرآن، حرمت آنان را نیک در دل بدارید و چون شتران تشنه که به آب گاه می روند روی به آنان آرید.

یاری ندهد تو را بر این دیو جز طاعت و حب آل یاسین

گرد دل خود ز دوستی شان بر دیو حصار ساز و پرچین

در باغ شریعت پیامبر کس نیست جز آل او دهاقین(1)

حافظان و باغبانان بوستان باطراوت اسلام، آل رسول اند؛ آنان که نگهبانان شریعت رسول خدا صلی الله علیه و آله و هادیان به سوی خدایند. آنان از نفوذ و ورود دیو و دد به حریم اسلام جلوگیری کرده، آن را از دستبرد خائنان به کیان و میراث اسلام ممانعت می نمایند، و چون چراغ های فروزنده افق فراروی امت را نوربان می کنند و شیاطین را با شهاب علم و عصمت خود از آسمان اسلام می رانند.

آل پیامبر است تو را پیش رو کنون از آل او متاب و نگه دار حرمتش(2)

نخستین امیر خاندان عترت، علی علیه السلام است او که بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله بی نظیر و بی مانند بود. شخصیتی که مظهر عجائب و مشرق صفات و اسماء خداوند است. آن نان و خرما به دوش نیمه شبِ کوچه های کوفه و مدینه که از سر یتیم، غبار غم می زدود، و با نابینا می نشست و رازدار مساکین بود، و از سوی دیگر، سیمای زیبایش در ملکوت، قدسیان را نورباران می ساخت و فرشتگان به زیارت جمالش شرفیاب می شدند. گاهی با فروغ تسبیح لبانش، بهشت نورباران می گشت و گاه دیگر با بوسه بر چهره یتیمی، موج شادی بر گونه معصوم آن کودک جاری می ساخت.

همانا او که ذکر و نامش عبادت است؛ «ذکر علی عبادة»(3) به راستی چه کسی او را شناخت و می شناسد؟ آیا جز خدا و پیامبرش کسی او را شناخت، هرگز! آن قدیس عرصات قدوسی، و پرورنده ارواح جبروتی، و شاهد حقانیت هدایت قرآنی، و چکیده رسالت

ص:219

محمدی، آن محراب تعبد خون در اثیر فجر سبوحی، و دست های خشن کارگرانه در نخلستان وقفی، آن دوش خسته از حمل خوراک برای کودکان یتیم کوفی و مساوات گری بی مانند در تاریخ همه ارزش های بشری، و فریاد عدالت انسانی از نای مجروح تاریخ، آن تنها پناه همه بی پناهان و آن تابش عدالت در لحظه های حضور هستی!

او که «عکرمه» در ثنایش می گوید: «برای علی علیه السلام منقبت و فضیلتی است که اگر آن را بگویم زمین و آسمان را لبریز می کند».(1)

ابن عباس نیز می گوید: «علی امیر مؤمنان قرآن است، ما فی القرآن آیةٌ:(الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ) إلا و علیٌ أمیرها».(2)

و نیز همو گوید: «لَقَدْ سَبَقَتْ لِعَلیٍّ مِنْ سَوابقَ ما لَوْ أَنَّ واَحدةً مِنها قُسِّمَتْ بَیْنَ الجَمیعِ الخلایق لَأؤسَعَهُمْ خیراً»؛(3)

او که احمد بن حنبل در توصیفش گوید: «برای هیچ یک از اصحاب همانند علی علیه السلام فضائل و مناقب ذکر نگردیده است».(4)

خلیل بن احمد نحوی در ستایش او می گوید:

چه بگویم پیرامون شخصیتی که دشمنان بر پایه کینه توزی و حسدورزی، و دوستانش به خاطر ترس از جان و مال و آبرو، در کتمان فضایل و برتری های او کوشیدند. با این وجود، فضایل بی شمار آن حضرت پهنه و گستره جهان را فرا گرفته است. و همین در مجد و عظمت او کافی است: «إستِغنائهُ عَنِ الکُلِّ وَ احْتیاجُ الکُلِّ إلَیهِ، دَلیلٌ عَلی أنّهُ إمامُ الکُلِّ»؛(5) نیاز همگان به او و بی نیازی آن حضرت از همه، برهان امامت و پیشوایی اوست بر همه.

به راستی، اگر تقمصّ جابرانه رخ نمی داد و ردای خلافت بر دوش آن حضرت آراسته می شد، امت اسلامی راه رشد و بالندگی را می پیمود و جامعه بی مانند اسلامی با تکیه بر فرهنگ غنی اسلام شکل می گرفت.

ص:220

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا)1 طنین دلربای این آیه، آرام بخش جان مؤمنان می گشت. ولی افسوس که او را تکذیب کردند و به سوی غیر او خرامیدند و مسیری را برگزیدند که حوادث خونبار آن، سیمای تاریخ اسلام را خونین ساخت.

بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله فضا آرام بود. مسلمانان در پرتو تعالیم رسول خدا صلی الله علیه و آله راه اسلام را پیموده و به اخلاق اسلامی آراسته بودند. علی علیه السلام می توانست راه و روش رسول خدا صلی الله علیه و آله را ادامه دهد. به همین دلیل در آن روزگار، خواهان خلافت شد و به بنیانگذاران سقیفه اعتراض کرد و حق خود را مطالبه نمود، ولی بعد از «تقمص» و بروز بدعت ها و کج روی ها و نفوذ فرهنگ اشرافیت و دل سپردگی مسلمانان به دنیا و زر و زور و تزویر آن، و عیاشی عربی قریشی در میان مسلمانان، دیگر مجالی برای استمرار روش رسول خدا صلی الله علیه و آله باقی نمانده بود، از این رو هنگامی که مردم برای بیعت هجوم آورده بودند، آن حضرت فرمودند:

أَمَا وَ الَّذِی فَلَقَ الحَبَّةَ، وَ بَرَأ النَّسمَةَ، لَوْ لا حُضُورُ الحاضِرِ وَ قِیامُ الحُجَّةِ بِوُجُود الناصر... ؛ به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر این بیعت کنندگان نبودند و یاران، حجت را بر من تمام نمی نمودند، و خدا علما را نفرموده بود تا ستمکار شکمباره را برنتابند و به یاری گرسنگان ستمدیده بشتابند، رشته این کار را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم و چون گذشته خود را به کناری می داشتم و می دیدید که دنیای شما را به چیزی نمی شمارم و حکومت را پشیزی ارزش نمی گذارم.(1)

روز بعد از بیعت، امیرالمؤمنین علیه السلام بر منبر رفت و فرمود: «وَ إنّی حامِلُکُم عَلی مَنْهَجِ نبیِّکُم...؛(1) من شما را به راه و آیین رسول خدا بازگردانده، هدایت می کنم».

باری تحولی بزرگ و انقلابی عظیم فراروی علی علیه السلام قرار داشت که باید به آن قیام می نمود و روزهای سختی را باید در زندگی سیاسی خود سپری می کرد، مردم هم در آزمایشی بزرگ قرار گرفته بودند و باید غربال می شدند.

از این رو آن حضرت در بیانی فرمود:

أَلاَ وَ إِنَّ بَلِیَّتَکُمْ قَدْ عادَتْ کَهَیْئَتِها یَوْمَ بَعَثَ اللهُ نَبَیکُم...؛(2) بدانید که روزگار دگرباره شما را در بوته آزمایش ریخت، مانند روزی که خدا پیامبر شما را برانگیخت. به خدایی که او را به راستی مبعوث فرمود به هم خواهید درآمیخت، و چون دانه که در غربال ریزند یا دیک افزار که در دیک ریزند، روی هم خواهید ریخت، تا آنکه در زیر است زَبَر شود و آن که بر زَبَر است به زیر در شود و آنان که واپس مانده اند پیش برانند و آنان که پیش افتاده اند واپس مانند.

پیرامون خلافت خلفای پیشین نیز فرمود:

أَما وَ اللهِ لَقَدْ تَقَمَّصُها فلان...؛(3) هان به خدا سوگند، جامه خلافت را در پوشید و می دانست خلافت جز مرا نشاید؛ زیرا سنگ آسیا تنها گرد استوانه به گردش درآید. کوه بلند را مانم که سیلاب را از ستیغ من ریزان است و مرغ از پریدن به قله ام گریزان.

و نیز در بیانی دیگر فرمود:

دعوی نزد یکی از آنان برند و او رأی خود را در آن می گوید و همان دعوی را بر دیگری عرضه می کنند و او به خلاف وی راه می پوید...؛ حالی که خدای سبحان گوید: «فرو نگذاشتم در کتاب چیزی را» و گوید: «در آن بیان هر چیزی است» و یادآور شده است که: «بعضی قرآن گواه بعض است و اختلافی در آن نیست».(4)

ص:223

در خطبه ای دیگر نیز می فرماید:

وَ رَجُلٌ قمش جَهْلاً...؛(1) مردی که پشتواره ای از نادانی فراهم ساخته و خود را در میان انداخته، شتابان در تاریکی فتنه تازان، کور در بستن پیمان سازش...، پس میان مردم به داوری نشیند و خود را عهده دار گشودن مشکل دیگری ببیند، و اگر کار سربسته ای نزد او ببرند تُرهاتی چند از رأی خود آماده گرداند و آن را صواب داند، کارها بر او مشتبه گردیده، عنکبوتی را ماند که در بافته های تار خود خزیده، نداند که بر خطاست یا به حقیقت رسیده... نادانی است که راه جهالت پوید، کوری است که در تاریکی گمشده خود جوید... آنچه را خود نپذیرد علم به حساب نارد، و جز مذهب خویش مذهبی را نشمارد.

به جانم سوگند، بامدادان پیوسته شیر خالص نوشیدی، و سرشیر و خرمای بی هسته خوردی، ما این رتبت را به تو دادیم و تو بلندمرتبه نبودی، ما گرداگرد تو اسبان کوتاه مو و نیزه ها فراهم کردیم.(1)

و نیز آن حضرت می فرماید:

أَللّهُمَّ إِنّی أَسْتَعْدِیکَ عَلی قُرَیْشٍ، فَإِنَّهُمْ قَدْ قَطَعُوا رَحِمِی...؛(2) بارخدایا از تو بر قریش یاری می خواهم که پیوند خویشاوندیم را بریدند و کار را بر من واژگون گردانیدند. و برای ستیز با من فراهم گردیدند در حقی - که از آن من بود نه آنان - و بدان سزاوارتر بودم از دیگران، و گفتند حق را توانی به دست آورد، و توانند تو را از آن منع کنند، پس کنون شکیبا باش افسرده، یا بمیر به حسرت مرده، و نگریستم و دیدم نه مرا یاری است نه مدافعی و مددکاری جز کسانم که دریغ آمدم به کام مرگشان برانم، پس خار غم در دیده خلیده چشم پوشیدم، و گلو از استخوان غصه مجروح، آب دهان را جرعه جرعه نوشیدم و شکیبایی ورزیدم و در خوردن خشمی که از حنظل تلخ تر بود و دل را از تیغ برنده دردآورتر.

زلال وحی بر جان رسول خدا صلی الله علیه و آله جاری شد و از افق وجود آن حضرت بر مردم تجلی کرد. این حقیقت ملکوتی و تابش نور خدا، با آنکه به لفظ عربی و از همان الفبایی که عرب با آن سخن می گفت و شعر می سرود ترکیب شده بود، ولی معجزه بی نظیر و جاودانه رسول خدا صلی الله علیه و آله تا ابد گردید. قرآن این حقیقت را بازگو می کند که اگر جن و انس با هم هماهنگ شوند نمی توانند مانندش را بیاورند(1) و حتی از آوردن سوره ای چون سوره های قرآن عاجزند!(2)

همواره قرآن کریم به منهج جویندگان راه حق نور هدایت می افشاند و از تصرف و دخالت بدخواهان در امان مانده است. بنابراین موضوع «تحریف ناپذیری قرآن»، ضروری اسلام، و مورد تأکید قرآن و مورد وفاق و اجماع مسلمانان است.

قرآن کتاب هدایت و نور است، ریسمان ممدود و آویخته از عرش تا فرش است که انسان ها می توانند با چنگ زدن به آن در زمره عرشیان جای گیرند. علی علیه السلام در وصف قرآن می فرماید:

وَ تَعَلَّمُوا القُرآنَ فِإنَّهُ أحسَنُ الحَدیثِ، وَ تَفَقَّهُوا فِیهِ فَإنَّهُ رَبیعُ القُلُوب... ؛ و قرآن را بیاموزید که نیکوترین گفتار است و آن را نیک بفهمید که دل ها را بهترین بهار است و به روشنایی آن، بهبودی خواهید که شفای سینه های بیمار است و آن را نیکو تلاوت کنید که سودمندترین بیان و تذکار است.(3)

همچنین آن حضرت در سفارش خود پیرامون قرآن می فرماید:

«فأَللَّه اللهَ أَیُّهَا الناسُ فِیما اسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتابِهِ، وَ اسْتودَعَکُمْ مِنْ حُقُوقِهِ؛ پس ای مردم! خدا را، خدا را بپایید در آنچه از کتاب خود شما را نگهبان کرده و حقوقی که نزد شما به ودیعت سپرده است».(4)

امام محمد باقر علیه السلام نیز در توصیف قرآن می فرماید: «خدای تبارک و تعالی چیزی از نیازهای امت را وانگذاشت، جز آنکه آن را در قرآن فرو فرستاد و برای رسولش بیان فرمود...».(5)

ص:226

و نیز آن حضرت فرمود: «چون به شما از چیزی خبر دهم، از من بپرسید که در کجای قرآن است تا به شما نشان دهم».(1)

از امام صادق علیه السلام در وصف قرآن چند حدیث نقل شده است:

1. إنَّ اللهَ تبارک وَ تعالی أنزَلَ فِی القُرآن تِبیان کُلّ شیء...؛ خداوند تبارک و تعالی در قرآن بیان چیزی را فروگذار نکرده است، بدان اندازه که هیچ بنده ای نمی تواند بگوید: ای کاش این در قرآن آمده بود، جز آنکه خداوند آن را در قرآن فرو فرستاده است.(2)

2. چیزی نیست جز آن که پیرامون آن آیه یا حدیثی آمده است.(3)

3. قَد وَلَدَنِی رسُولُ الله وَ أنا أعلَمُ کِتابَ اللهِ...؛ من فرزند رسول خدایم و به قرآن آگاهم، آغاز خلقت و فرجام آن در این کتاب است. خبر آسمان و زمین، بهشت و دوزخ در اوست، خبر گذشته و آینده در آن کتاب است، تمام این علوم و حقایق را می دانم؛ آن گونه که به کف دست خود می نگرم، همانا خداوند متعال می فرماید: در قرآن است بیان آشکار هر چیز.(4)

4. هیچ امری نیست که دو نفر در آن اختلاف کنند، جز آنکه در قرآن برای آن ریشه و اساسی است، ولی عقل های مردم به آن نمی رسد.(5)

5. همانا قرآن، کتابی است که اخبار گذشتگان و آیندگان در اوست و آن کتاب داور میان شماست و ما آن را می دانیم.

امام کاظم علیه السلام نیز در پاسخ سؤالی فرمود: «قال: بَلْ کُلُّ شیءٍ فی کتابِ الله وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله؛ بلکه همه چیز در کتاب خدا و سنت پیغمبر است».(6)

به هر روی، قرآن سرچشمه همه حقایق است و علم اول و آخر در آن قرار دارد، فروغ هدایت گر و حیات آفرینش در همه آفاق اعجازآمیز است.

ص:227

نشد، جز آنکه آن را بر من خواند و املا فرمود و من به خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، و خاص و عام آن را به من آموخت و از خدا خواست که درک و حفظ آن را به من عطا فرماید و از زمانی که آن دعا را درباره من فرمود هیچ آیه ای از قرآن و هیچ علمی را که به من آموخت فراموش نکردم. و آن چه را که خدا به او آموخت از حلال و حرام، امر و نهی، گذشته و آینده و آنچه بر پیامبران پیش از او نازل شده بود، از اطاعت و معصیت، همه را به من تعلیم داد و من آن را آموختم و یک حرف از آن را فراموش نکردم، سپس دستش را بر سینه ام گذاشت و از خدا خواست دلم را مالامال و لبریز از علم و حکمت و نور کند و چنین شد.(1)

نزول قرآن در مسیر هدایت و بارش نور بر مسیر حق جویان، در قالب الفاظ ظاهر شد و مردم با قرآن ملفوظ ارتباط برقرار کردند. این الفاظ، گرچه زبان ندارند، ولی نشانی از مفاهیم و گوهرهای آسمانی هستند که به جز عالمان راسخ و آنان که شهد علم را دست خدای علیم و دانا در کامشان ریخته، از آن آگاهی ندارند. قرآن، این سخن خداست و از اوج ملکوت نازل شده و به راستی، چه کسی می تواند آن حقیقت ملکوتی را از ورای این الفاظ ظاهر کند! بدون شک کسانی جز رسول خدا صلی الله علیه و آله و برترین تربیت شدگانش، یعنی علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و فرزندان معصومشان علیهم السلام نخواهند بود!

این حضرات دانش را از منابع بشری و از لابه لای کتاب ها فرا نگرفته اند، بلکه شهد علم را دست خدای علیم در کامشان ریخته است. علم آنان از مقوله علم حضوری است، نه از جنس علم حصولی و چیزی نزد آنان ناپیدا نیست تا آن را با کاوش و جست وجو بیابند.

در زیارت جامعه، در وصف آن ذوات مقدس مفاهیمی است که پرتوی از افق های بلند علم و اندیشه آنان را باز می نمایاند؛ آنجا که فرموده است: «شما گنجینه داران علم خدا، گنج بران دانش و نور و برهان الهی، نگهبانان راز الهی، خزانه داران علم خداوندی، ودیعه داران حکمت ربانی، و زبان های وحی الهی هستید».(2)

ص:229

بنابراین، برای آراستگی به مفاهیم عرشی قرآن و فتح آفاق علم و دانش حکمت، باید روی به درگاه آن عرشیان قدسی نهاد تا گوهر علم و حکمت را نزد آنان یافت و در پرتو بارش و تابش وحی و فراگیری تفسیر قرآن از آنان نورباران شد.

علی علیه السلام و فرزندان معصومش علیهم السلام فرمانروایان اقالیم سخن اند که زمزمه وحی در زبان آنان، زمزم حیات آفرین حدیث را آفرید؛ احادیثی که پرده از ظواهر قرآن برمی داشت و قرآن را تفسیر می نمود. جوشش سخن از چشمه زبان معصومشان چونان نور از چشمه خورشید بود که مسیر پویندگان حق مدار را روشن می ساخت. به همین دلیل اولین معلم و مفسر قرآن بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام است که باب علم رسول خدا صلی الله علیه و آله و عالم به تأویل کتاب و «کتاب ناطق» بود، و نگاهی حق بینانه از قرآن ارائه می کرد.

به عبارت دیگر، گفتار و گهرهایی که از زبان ائمه علیهم السلام می درخشید و حکمت هایی که آن ذوات مقدس در تفسیر و تبیین و ترجمه دین و احکام آن بیان می کردند، ترجمانی از وحی قرآن و بازتابی از فروغ آن بود.

به بیان دیگر تابش و تجلی وحی برجان آن ذوات مقدس در گفتار و سخنانشان ظاهر می گشت. البته این بازتابش، افق های نورانی مختلفی داشت؛ گاه در محراب عبادت و نیایش و مقام بندگی خداوند متعال بود که در دعاها و نیایش های عرشی ائمه هدی علیهم السلام تجلی کرده؛ نیایش هایی چون مناجات شعبانیه، دعای کمیل، دعای صباح، دعای عرفه، ادعیه صحیفه، و تجلیات دیگر. گاهی نیز، آن تابش و فروغ وحی در رابطه با مفاهیم و معارف کاربردی و امور مورد نیاز مردم در عرصه های گوناگون بود که احادیث و گفتار ائمه علیهم السلام پیرامون اعتقادات و باورها، احکام و معارف و اخلاق و آداب و سنن از این جمله بوده است. بنابراین سخن امام صادق علیه السلام که می فرماید: «خداوند تبارک و تعالی همه چیز را در قرآن بیان کرده است»(1) در این راستا قابل تفسیر و تحلیل است.

شاگردان و اصحاب آن ذوات مقدس نیز تفسیر و معارف قرآن را از آنان فرا گرفتند و در کتاب های خود نگاشتند.

حضرت تفسیر قرآن را فرا گرفت و نامش را به عنوان اولین مفسر در تاریخ اسلام مزین ساخت.(1) ابن عباس کتاب تفسیری تألیف کرد که نجاشی ذیل آثار جلودی از آن نام می برد.(2) البته این تفسیر غیر از تفسیری است که از ابن عباس با عنوان «تنویر المقیاس» ضبط گردیده است.(3)

2. میثم تمار، از حواریون و اصحاب سرّ امیرالمؤمنین علیه السلام بود. او از یاران خاص امام حسن و امام حسین علیهما السلام نیز می باشد. میثم از محضر امیرالمؤمنین علیه السلام تفسیر قرآن را آموخت. ابن عباس با آنکه خود از مفسران بزرگ قرآن است از محضر میثم استفاده می کرد. روزی میثم به او گفت: پسر عباس! آنچه از تفسیر قرآن می خواهی از من بخواه که من تنزیل و تأویل قرآن را از امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرا گرفته ام. ابن عباس بی درنگ قلم و دوات و کاغذ طلب کرد و بیانات او را نگاشت. مؤلف «الذریعه» می نگارد: «میثم بن یحیی تمار تفسیری تألیف کرد به نام «تفسیر میثم تمار» که مطالب آن را امیر المؤمنین علیه السلام املا کرد و میثم نوشته است. میثم در سال 60 هجری به شهادت رسید».(4)

3. سعید بن جبیر، «التابعی الشهید للتشیع» دانش آموخته مکتب ابن عباس بود. او تفسیر را از مکتب امام علی علیه السلام و شاگرد او ابن عباس فرا گرفت و کتاب تفسیری تألیف کرد. او در سال 94 یا 95 هجری به دست حجاج بن یوسف به شهادت رسید.(5)

4. ابوحمزه ثمالی، ثابت بن ابی صفیه، از خاصان اصحاب امام سجاد علیه السلام و از حواریون آن حضرت محسوب می شد. امام صادق علیه السلام در شأن او فرمود: «ابوحمزه فی زمانه مثل سلمان فی زمانه».

این فقیه پارسا و عارف ربانی که جامع عقل و عشق بود کتابی در تفسیر قرآن نگاشت. نجاشی پیرامون او چنین می نگارد: «له کتاب تفسیر القرآن».(6) ابوحمزه رساله حقوق امام

ص:231

سجاد علیه السلام را نیز روایت کرده است. نقل دعای سحر او از امام زین العابدین علیه السلام طنین عشق عارفان پارساست.(1)

5. ابومحمد، اسماعیل بن عبدالرحمن، المعروف «بالسدی الکبیر» که وفات او را به تاریخ 127 هجری نگاشته اند، از جمله مفسران شیعی است. او از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم السلام است. سدی تفسیر ابن عباس را از محمد بن سا ئب کلبی روایت می کند. وی کتاب «تفسیر السُّدی» را تألیف کرده است.(2)

6. محمد بن سائب بن بشر کلبی، نیز از جمله مفسران شیعی است. او نیز از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام و دارای کتابی تفسیری بوده است.(3)

7. هشام بن سالم، وی از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السلام است. نجاشی و شیخ طوسی او را به وصف وثاقت آراسته اند.(4) نجاشی ضمن شمارش آثارش، از «کتاب التفسیر» نام برده است.(5)

8. ابوبصیر، یحیی بن القاسم اسدی، که به گوهر وثاقت مزین و از جمله اصحاب اجماع است. وی از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام بود. نجاشی برای او کتاب تفسیری نام برده است. وفات او در سال 150 هجری بوده است.(6)

9. ابوالجارود، زیاد بن منذر که از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم السلام است؛ ولی تفسیرش را فقط از امام باقر علیه السلام روایت می کند. این تفسیر را علی بن ابراهیم به سند صحیح از ابوبصیر نقل می کند، و این موضوع، پیش از گرایش او به زیدیه است.(7)

10. ابی روق، عطیة بن حارث همدانی کوفی، از تابعین است و برای او کتابی تفسیری نگاشته اند.(8)

ص:232

11. جابر بن یزید جعفی که از تابعان و از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم السلام بوده است. او روایات فراوانی از امام باقر علیه السلام نقل می کند. نجاشی در زمره آثارش کتاب تفسیری برای او می نگارد. او در سال 128 هجری وفات کرد.(1)

12. زید بن اسلم، وی از اصحاب امام سجاد و امام صادق علیهما السلام است. برای او نیز تفسیری ذکر گردیده است. نامبرده در سال 136 هجری وفات کرد.(2)

13. عطیة العوفی، که از اصحاب امام باقر علیه السلام بوده است و وفات او را در سال 114 نگاشته اند. او تفسیری تألیف کرده و ابان بن تغلب و خالد بن طهمان و زیاد بن منذر از او روایت می کنند.(3)

14. تفسیری گرانسنگ با عنوان «عن الصادقین من آل الرسول علیهم السلام» بدون نام مؤلف، ذکر شده که محتوای آن، تفسیر، تأویل، ناسخ، منسوخ، محکم و متشابه می باشد. از این تفسیر رضی الدین علی بن طاووس در کتاب سعد السعود نقل می کند.(4)

15. ابن ابی هند، از اصحاب امام باقر علیه السلام، تفسیری داشته است. او در سال 139 هجری وفات کرد.(5)

16. حسن بن محبوب السراد، از فقهای فرزانه و از جمله اصحاب اجماع است. او از شصت نفر از اصحاب امام صادق علیه السلام روایت نقل کرده است و خود از جمله اصحاب امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیهم السلام است. از جمله کتاب های او کتاب تفسیر است. این محدث جلیل و فقیه بزرگ در سال 224 هجری وفات کرد.(6)

17. ابان بن تغلب، فقیه پارسایی است که در پرتو قرآن نورباران است. او از زمره اصحاب امام زین العابدین، امام محمد باقر و امام صادق علیهم السلام است. او از آن ذوات مقدس روایت می کند و نزد آنان بسیار با جلالت بود. ابان بن تغلب گهرهای آسمانی وحی را از محضر آنان آموخت، او قاری قرآن، ادیب و لغت شناس بود. کتاب «تفسیر غریب القرآن» به نام او ضبط گردیده است.(7)

ص:233

18. محمد بن عیسی بن عبید یقطینی، از اصحاب امام جواد علیه السلام است که از محضر آن حضرت کسب حدیث کرد. نجاشی در زمره آثارش کتاب تفسیر او را ذکر کرده است.(1)

19. یونس بن عبدالرحمن، از اصحاب ممتاز امام رضا علیه السلام است. او بین صفا و مروه به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب گردید، ولی روایتی از آن حضرت نقل نمی کند. یونس از محضر امام کاظم و امام رضا علیهما السلام کسب حدیث کرد و از آن دو امام روایت می کند. یونس بن عبدالرحمن دارای آثار فراوانی، از جمله کتاب «تفسیر القرآن» است.(2)

20. احمد بن محمد بن خالد برقی، که از اجلّه روات بوده و به گوهر وثاقت مزین است. شیخ طوسی ضمن بیان آثار او چنین می نگارد: «و له کتاب التفسیر و کتاب التأویل».(3)

21. ابن همام، هو الامام الحافظ الکبیر. عبدالرزاق بن همام بن نافع الحمیری در سال 126 هجری متولد گردید و در سال 211 هجری وفات کرد. تفسیر وی از مفاخر شیعه می باشد و نسخه های آن نیز موجود است.(4)

22. ابراهیم بن محمد بن سعید، از مستبصرین زیدی است که در نشر فرهنگ و معارف شیعی سعی بلیغی داشت و در این راه خطرها می کرد. او کتاب های فراوانی تألیف کرد که از جمله آنان کتاب «التفسیر» است.(5)

23. حسین بن سعید اهوازی، که به گوهر وثاقت مزین و از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السلام است. او از جمله فقهای فرزانه و مفسیرین عالی قدری است که انوار قرآنی آل الله روحش را نورباران کرد و در مجموعه آثار سی گانه اش کتاب «التفسیر» می درخشد.(6)

24. یکی دیگر از محدثان مفسری که مجموعه آثارشان به کتاب «التفسیر» مزین می باشد، احمد بن محمد بن حسین بن دول قمی است که دارای صد کتاب بوده و از جمله آثارش کتاب «التفسیر» است.(7)

ص:234

25. احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمن... همدانی، یکی دیگر از محدثان مفسر همدانی است. نجاشی در گزارش از او چنین می نگارد: «له کتاب تفسیر القرآن؛ برای او کتاب تفسیر قرآن است».(1)

26. احمد بن حسن اسفراینی نیز از جمله محدثان مفسر است که به لقب «المفسر الضریر» متصف گردیده است. او تفسیری با عنوان «المصابیح فی ذکر ما نزل من اهل البیت علیهم السلام» داشته که کتاب بسیار مفید و با ارزشی بوده است.(2)

27. محدث جلیل و ثقه با بصیرت، عبدالله بن صلت، ابوطالب قمی است. او از اصحاب امام رضا علیه السلام می باشد. نجاشی در ترجمه او چنین می نگارد: «یعرف له کتاب التفسیر».(3)

28. عبدالعزیز بن یحیی جلودی، از جمله محدثانی است که دارای آثار فراوانی است. از جمله ی این آثار کتاب «التفسیر»، کتاب «القراءات» و کتاب «ما نزل فیه من القرآن» می باشد.(4)

29. حصین بن مخارق، از جمله راویانی است که کتاب «التفسیر» نگاشته اند. نجاشی در گزارش از او چنین نگاشته: «له کتاب التفسیر و القراءات الکبیر».(5)

30. مسلمة بن خطاب براوستانی کتاب «تفسیر یاسین» را تألیف کرد.(6)

31. علی بن اسباط، از اصحاب امام رضا علیه السلام است. او به وصف «اوثق الناس و اصدقهم» مزین گردید و فروغ قرآنی آل الله او را آراست. نجاشی ضمن شمارش آثارش می نگارد: «له کتاب التفسیر».(7)

32. علی بن ابی حمزه بطائنی نیز تفسیری نگاشته است. او از اصحاب امام جعفر صادق و حضرت موسی کاظم علیهما السلام است. علی بن ابی حمزه از جانب امام هفتم منصب وکالت و نمایندگی داشت، اما حبّ دنیا او را فریب داد. از همین رو برای تصاحب اموالی

ص:235

که نزد او بود منکر وفات امام کاظم علیه السلام شد. او از ارکان و مؤسسین مذهب واقفیه می باشد. نجاشی برای او کتابی تفسیری ضبط کرده است.(1)

33. علی بن مهزیار، از اصحاب بزرگ حدیثی و فقهای فرزانه ماست. او افتخار نمایندگی و وکالت از امام جواد و امام هادی علیهما السلام را دارا بوده، او چون حسین بن سعید دارای آثار مشهور سی گانه است. افزون بر آن نیز کتاب هایی را تدوین کرد که از جمله آثار فاخر او کتاب «التفسیر» است.(2)

34. از جمله فرزانگان و مشایخ بزرگ مکتب حدیثی کوفه، حسن بن علی بن فضال است. وی نخست گرایش فطحی داشت، ولی از آن عقیده بازگشت و به امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام معتقد گردید.

شیخ، او را در فهرست خویش چنین توصیف می کند: «روی عن الرضاعلیه السلام وکان خصیصاً به جلیل القدر، عظیم المنزلة، زاهداً ورعاً ثقة فی الحدیث...».(3)

نجاشی نیز او را با این عناوین می ستاید: «کان فقیه اصحابنا بالکوفة، و وجههم، و ثقتهم، و عارفهم بالحدیث» . شیخ طوسی و نجاشی ضمن شمارش آثارش از کتاب تفسیری او نام برده اند.(4)

35. علی بن بابویه از روات و فقهای جلیل القدر مکتب حدیثی قم است. آن فقیه پارسا نیز پیرامون قرآن، تفسیری تدوین کرد. شیخ طوسی و نجاشی ضمن شمارش آثار او کتاب «التفسیر» را برای او نگاشته اند.(5)

36. محمد بن اوربمه، ابوجعفر قمی از جمله محدثان قم است. او به غلو متهم گردید ولی از این اتهام تبرئه شد، نجاشی برای او آثاری را ثبت می کند که از آن جمله کتاب «تفسیر القرآن» است.(6)

ص:236

37. محمد بن علی بن ابراهیم معروف به «ابوسمینه» کتاب تفسیر درباره سوره مبارکه «عم یتسائلون» داشته است.(1)

38. محمد بن خالد بن عبدالرحمن برقی، از جمله رجال ناموری است که کتاب تفسیر قرآن تألیف نمود. او از دانایان عرصه ادب و تاریخ و علوم عرب بود.(2)

39. محمد بن احمد بن ابراهیم بن سلیمان جعفی، در حاشیه آیات قرآن، کتاب تفسیری تألیف نمود. او در ابتدا زیدی بود، ولی عاقبت او به خیر منتهی شد و به مکتب امامیه پیوست. نجاشی ضمن شمارش آثار او چنین می نگارد: «کتاب تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه».(3)

40. محمد بن علی بن عبدک جرجانی، از فقهای فرزانه شیعی و از مفسران و متکلمان است. او آثاری دارد که از جمله آنها کتاب «التفسیر» است.(4)

41. نجاشی، برای وهب بن حفص، منحّل بن جمیل اسدی و معلی بن محمد بصری کتاب های تفسیر نگاشته است.(5)

42. ابن نعیم، فضل بن دکین نیز تفسیری داشته است.(6)

43. ابوجعفر، محمد بن علی بن ابی شعبه حلبی از محدثان جلیل القدر و از فقهای ثقه و مورد اعتماد اصحاب است. او کتاب تفسیری تألیف کرد. وفات او در سال 333 هجری بوده است.(7)

44. ابوبکر، محمد بن احمد از جمله مفسرانی است که صاحب کتاب تفسیری بوده است. او در سال 327 هجری وفات کرد.(8)

45. ابوعبدالله، احمد بن صبیح اسدی کوفی که به گوهر وثاقت آراسته شده، دارای کتاب تفسیری است.(9)

ص:237

46. عیسی بن داود، النجار الکوفی از اصحاب امام موسی کاظم علیه السلام است. شرح حال نگاران برای او تفسیری ذکر کرده اند.(1)

47. ابوالقاسم، علی بن احمد العلوی الکوفی که تاریخ وفاتش را در سال 352 هجری نگاشته اند، تفسیری داشته که آن را به آخر نرساند.(2)

48. ابومنصور صرام، از اجلّه متکلمین اهل نیشابور بود. شیخ طوسی ضمن ذکر آثارش می نگارد: «وکتاب تفسیر القرآن کبیر حسن».(3)

49. ابومحمد الاطروش، از فرزندان امام سجاد علیه السلام است که با چهار واسطه به آن حضرت می رسد. او در سال 302 هجری به شهادت رسید. برای او نیز تفسیری ذکر کرده اند.(4)

50. ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی که در سال 283 هجری وفات کرد کتاب تفسیری تألیف کرده بود. این تفسیر را نجاشی به سه واسطه روایت می کند.(5)

51. حسن بن واقد، از جمله مفسران شیعی است که برای او کتاب تفسری یاد شده است.(6)

52. ابوالفضل، محمد بن احمد بن ابراهیم بن سلیمان الجعفی الکوفی؛ عالم به فقه و لغت و تفسیر بود. او تفسیری را بر مبنای لغت تألیف کرد. وی نخست زیدی مذهب بود، ولی بعداً پیرو مکتب امامیه شد. او از اساتید جعفر بن محمد قولویه بوده و نجاشی ضمن ذکر آثارش برای او تفسیری نگاشته است.(7)

53. تفسیر «العسکری» که بنا بر نقل ابن شهرآشوب، 120 جلد بوده، و منسوب به امام هادی علیه السلام است.(8)

ص:238

54. تفسیر دیگری با عنوان «العسکری» وجود داشته که پیرامونش گفته اند: «الذی املاه الامام ابومحمد الحسن بن علی العسکری علیه السلام».(1)

55. محمد بن حسن بن احمد بن ولید، از فقهای با جلالت امامیه و از مشایخ بزرگ حوزه حدیثی قم است. او در زمان خود زعامت این حوزه را بر عهده داشت و شاگردانی همانند شیخ صدوق تربیت کرد. نجاشی و شیخ طوسی او را به گوهر وثاقت می آرایند. او به نشان فاخر «ثقة ثقة عین مسکون إلیه» مزین گردیده و از جمله آثار مبارک او کتاب «تفسیر القرآن» است.(2)

56. در مجموعه آثار و تصانیف بسیار شیخ اعظم حدیث، مرحوم شیخ صدوق که افزون بر دویست اثر نگاشته اند، کتابی با عنوان «التفسیر القرآن» نگاشته گردیده است.(3)

57. محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش سمرقندی معروف به «عیاشی» از چهره های وجیه و ممتاز امامیه است. او به گوهر وثاقت و صداقت آراسته است. در آغاز، عامی مذهب بود، ولی سرانجام فروغ حقیقت، جان او را روشن نمود و به مکتب امامیه پیوست. او در راه نشر معارف و معالم شیعی سیصد هزار دینار مصرف کرد. تصانیف و آثارش افزون بر دویست کتاب و رساله می باشد و طلیعه این آثار کتاب «التفسیر» است.(4)

58. فرات بن ابراهیم تفسیری کاملاً روایی نگاشت و روایات فراوانی از حسین بن سعید کوفی در آن تفسیر ذکر نمود. حسین بن سعید از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام است.(5)

59. تفسیر قمی، اثر گرانقدر علی بن ابراهیم قمی است. این تفسیر در عالم فرهنگی جهان اسلام شهره است و دوست و دشمن آن را می شناسند و سرچشمه زلال برخی از معارف شیعی است.

نجاشی در شمارش آثار او می نگارد: «وله کتاب التفسیر».(6) شیخ طوسی نیز پیرامون آن چنین نگاشته: «له کتب، منها کتاب التفسیر» و سپس ادامه می دهد: «اخبرنا

ص:239

بجمیعها جماعةٌ عن ابی محمد الحسن بن حمزة العلوی الطبری، عن علی بن ابراهیم»؛(1) و نیز شیخ مفید از شیخ صدوق از پدرش، از علی بن ابراهیم به ما خبر داده اند.(2)

به هر روی، این مجموعه قسمتی از کتاب های تفسیری است که تا قرن چهارم، توسط اصحاب ائمه علیهم السلام و دانشمندان نامور مکتب امامیه تدوین گردید و به عنوان میراث قرآنی اهل بیت علیهم السلام در قالب کتاب خاص یا به شکل پراکنده در مجامع روایی باقی مانده و به ما رسیده است.

المَخْصُوص بِعِلْمِ التَنزِیل وَ حُکمِ التأویل؛(1) تو مخصوص به علم قرآن و حکم تأویل هستی».

4. آن حضرت در جایی دیگر این گونه زیارت می شود: «السلامُ علی مَنْ عِندَهُ تأویل المُحکمِ وَ المتَشابِهِ وَ عِندَهُ امُّ الکتاب»؛(2)

5. سلام دیگر ما در زیارت مولایمان چنین است: «السلام عَلَیْک یا مَنْ عِندَهُ عِلمُ الکتاب».(3)

6. ساحت امام حسین علیه السلام نیز با این عنوان زیارت می شود: «وَ أوضَحَ بِکَ الکتاب» .

7. همچنین در زیارت سیدالشهداء است: «یابن المَیامِینِ الأطیابِ، التالینَ الکِتاب».(4)

8. در زیارت نامه حضرت موسی بن جعفر نیز چنین آمده: «وَ أنّکَ مَعدِنُ التنزِیل، و صَاحِبُ التَأویل».(5)

9. در زیارت امام جواد علیه السلام هم می خوانیم: «... وَ رُکْنُ الایمان و ترجمان القرآن؛(6) سلام بر تو که اصل ایمان و ترجمان قرآنی».

10. در زیارت آل یس، ساحت حضرت بقیة الله امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین زیارت می شود: «السلامُ عَلَیکَ یا تالِیَ کِتابِ اللهِ وَ تَرجُمانِه؛(7) سلام بر تو ای تلاوت کننده کتاب خدا و ترجمان آن».

اکنون که معنا و مفهوم «وَ مَعَنا کِتابُ الله» تبیین گردید، بخشی دیگر از سخن حضرت فاطمه علیها السلام را ذکر می کنیم: «وَ آیْ فِیْنَا مُنکَشَفَةٌ سَرائِرُهُ» .

هان! ای مسلمانان بیدار باشید، این قرآن کتاب هدایت الهی است که فراروی شما می درخشد. حجت های آن آشکار، و آیات آن تجلی گاه و مشرق تابانی از کرائم و عظمت ماست.

ص:241

اصبغ بن نباته می گوید: شنیدم که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ثلث قرآن در بیان فضیلت ما اهل بیت و ثلث آن در سرزنش دشمنان ما نازل شده است و ثلث دیگر آن در بیان احکام و سنن الهی است».(1)

و در روایت دیگر اصبغ، از امیرالمؤمنین علیه السلام چنین روایت می کند:

نَزَل القرآن أربعة ارباع: ربع فینا... ؛ قرآن بر چهار بخش نازل گردید، یک چهارم آن در مدح و ثنای ما و یک چهارم آن در بیان مذمت دشمنان ما، و یک چهارم آن در بیان حلال و حرام، و یک چهارم آن در واجبات و احکام نازل شد، «ولنا کرائم القرآن» ؛ کرائم قرآن در شأن و منقبت ما می باشد.(2)

به هر روی، فروغ مجد و عظمت حضرت علی و آل معصومش علیهم السلام از آفاق آیات قرآن فروزان است. قرآن کریم به ظاهر و باطنش توصیف کرامت های اهل بیت علیهم السلام را گویا است. ابن عباس می گوید:

«در شأن احدی از مسلمانان همانند علی علیه السلام آیات قرآن نازل نگردیده است».(3)

مجاهد نیز می گوید: «هفتاد آیه در شأن علی علیه السلام نازل گردیده که دیگران از آن فضایل بی بهره اند».(4)

همو در جایی دیگر گوید: «هر آیه ای از قرآن که خداوند پیرامون پارسایان و خداباوران نازل کرده، علی علیه السلام رأس آن می باشد».(5)

عبدالرحمن بن ابی لیلی نیز می گوید: «در شأن علی علیه السلام هشتاد آیه برگزیده قرآن نازل گردیده است».(6)

پس همان گونه که فاطمه علیها السلام فرمود: «وآی فِینا مُنکشفة» ، آیات بسیاری از قرآن در توصیف و تبیین کمالات و آفاق ملکوتی عترت رسول خداست.

ص:242

بعضی از علما به جمع آوری این آیات پرداخته اند که از جمله آنها عبیدالله بن عبدالله بن احمد، معروف به «حاکم حسکانی» است که قسمتی از آیات را که بالغ بر 210 آیه می باشد به ضمیمه 1172 روایت که در حاشیه و پیرامون این آیات است تدوین کرد و کتابی به نام «شواهد التنزیل» تألیف نمود. این کتاب اخیراً توسط محقق ارجمند محمد باقر محمودی تحقیق شده و در سه جلد به زیور طبع آراسته است که جلد سوم آن فهارس کتاب می باشد.

همچنین السید شرف الدین علی الحسینی الاسترآبادی اثر گرانبهای خود با عنوان «تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العترة الطاهره» را به مجموعه ای از این آیات نورانی آراسته اند. در تفسیر قمی و دیگر مجامع تفسیری و روایی شیعی و اهل سنت نیز این آیات نورافشانی می کنند.

2.(الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)

نقل شده که الرحمن، آفتاب رحمت و مهربانی است و از این رحمن، رحم محمد صلی الله علیه و آله می تابد و هر کس بخواهد رحم محمد را گرامی بدارد باید ساحت آل آن حضرت را تعظیم نماید.(1)

3.(اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ)

ابی بریده می گوید: «صراط محمد و آله؛ راه مستقیم، راه محمد و آل اوست».(2)

حذیفه از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود: «إنْ تَولّو علیاً - و لن تفعلوا - تجدوه هادیاً مهدیّاً یسلک بکم الطریق المستقیم؛(3) اگر ولایت علی علیه السلام را پذیرا باشید، او را هدایتگری که هدایت گردیده می یابید و شما را به راه راست رهبری می کند».

افزون بر بیست روایت در پرتو این آیه، امام علی و فرزندان معصومش علیهم السلام را رهبران راه مستقیم معرفی می نماید.(4)

4.(صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ)

طبرسی در مجمع البیان ذیل این آیه می نگارد: «إنَّهُم النّبیّ وَ الأئِمَة علیهم السلام»؛ آنان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام هستند،(5) به دلیل آیه (فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ) .(6)

5. در بیان مصداق (وَ لاَ الضّالِّینَ) از امام صادق علیه السلام روایت شده که آن حضرت فرمود: «والضالین، الشکاک و الذین لا یعرفون الإمام؛(7) گمراهان آنان اند که شک می کنند و امام خویش را نمی شناسند».

مقطعة، من حروف إسم الله الاعظم الذی یؤلفه الرسول و الإمام علیهماالسلام فیدعو به فیجاب».(1)

2.(ذلِکَ الْکِتابُ)2

حضرت باقر علیه السلام فرمود: «مقصود از کتاب، امیرالمؤمنین است که هیچ گونه شکی در امامت و پیشوایی او نیست».(2)

3.(هُدیً لِلْمُتَّقِینَ)4

ابن عباس می گوید: «علی علیه السلام آن پارسایی است که یک لحظه به خدا شرک نورزید».(3)

4.(أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)6

سلمان می گوید:

«چون رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را ملاقات می کرد دست بر شانه آن حضرت می گذاشت و می فرمود: «یا سلمان هذا و حزبه هم المفلحون» ؛ سلمان، علی و پیروانش رستگارند».(4)

5.(وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا)8 ابن عباس می گوید: از آیات مخصوص رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و اهل بیت، این آیه می باشد(5)

6.(إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً)10

ابن مسعود هم روایت می کند: «این آیه در شأن و فضیلت علی علیه السلام است، زیرا اولین خلیفه خدا آدم و دومین آن داوود و سومین خلیفه و جانشین خدا در زمین علی علیه السلام می باشد».(6)

ص:245

مجاهد از سلمان فارسی روایت می کند که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «إنّ وصیی و خلیفتی و خیر مَن أترکُ بعدی... علی بن ابی طالب؛(1) همانا وصی و جانشین و بهترین کس بعد از من علی بن ابی طالب است».

7.(وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها)2

از ابی حمراء نقل شده که گفت: ما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم علی علیه السلام به سوی ایشان آمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«مَنْ سرّه أن ینظر إلی آدم فی علمه...؛(2) کسی را که مسرور می سازد، مشاهده آدم با علمش، نوح با فهمش و ابراهیم با حلمش نظر نماید به علی بن ابی طالب علیه السلام».

8.(وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ)4

از ابن عباس نقل شده: «این آیه در شأن رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام است، چون «هما اول من صلّی و رکع»(3) آنان اولین کسانی بودند که نماز خواندند و رکوع به جا آوردند».

9. ابن عباس در تفسیر آیه (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ)6 می گوید: «این آیه در شأن علی علیه السلام نازل گردید، چون آن بزرگوار اولین کسی بود که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورد و نماز خواند».(4)

10.(وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً)8

سلیم بن قیس از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کند که آن حضرت فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله شاهد و گواه بر ما و ما گواهان خدا بر مردم و حجت خدا در زمین هستیم».(5)

ص:246

11.(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ)1

نزول آیه در شأن امیرالمؤمنین از مشهورات است و دلیل نزولش آن بود که در شبی که قریش می خواستند شبانه به خانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حمله برند و آن حضرت را به شهادت برسانند علی علیه السلام در بستر آن حضرت قرار گرفت و رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی غار ثور رفت.(1)

12. همچنین آیه (وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ)3 در شأن علی علیه السلام نازل گردیده است.(2)

13. آیه (وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ)5 نیز پیرامون انفاق علی علیه السلام نازل گردیده است.(3)

14. درباره آیه (یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ)7 رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «حکمت به ده جزء تقسیم شد، نه جزء آن به علی علیه السلام و یک جزء آن به سایر مردم عطا گردید».(4)

15.(الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ)9

ابن عباس درباره این آیه می گوید: «این آیه در شأن علی علیه السلام نازل گردید، آن حضرت فقط چهار درهم داشت که یک درهم آن را در شب و یک درهم آن را روز و یک درهم را پنهان و یک درهم آن را آشکارا در راه خدا انفاق کرد».(5)

2. ذیل آیه شریفه (إِنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ)1 شفیق می گوید: در مصحف عبداله بن مسعود خواندم: «وآل محمد علی العالمین».(1) البته بدیهی است که درج عبارت «آل محمد» یا «آل احمد»،(2) در واقع تفسیر ابن مسعود و ابن عباس از این آیه است.

3.(فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ)4

نزول این آیه در شأن رسول خدا صلی الله علیه و آله، امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام معلوم و مشهور است.(3)

حاکم حسکانی می گوید: منظور از (أَبْناءَنا) امام حسن و امام حسین علیهم السلام و مقصود از (وَ نِساءَنا) حضرت فاطمه و از (وَ أَنْفُسَنا) علی بن ابی طالب علیهم السلام است.(4)

به هر روی، چون این آیه نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله، امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام را فرا خواند و فرمود: «اللهمَّ هؤلاء أهلی ؛ بارخدایا اینان اهل بیت من هستند».(5)

4. در پرتو (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً)8 رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَن أحبَّ أنْ یرکب سفینة النجاة وَ یستمسک بالعروة الوثقی وَ یَعتصم بحبل الله المتین فلیوال علیاً و لیأتمّ بالهداة من ولده؛(6) آن کس که دوست دارد بر مرکب نجات سوار گردد و به دست گیره محکم خدا تمسک جوید و به ریسمان خدا چنگ زند، ولایت و امامت علی و فرزندان معصومش علیهم السلام را پذیرا باشد.

ص:248

5.(الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ)1 ،(ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً)2 و (وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ)3

همه این آیات در شأن و عظمت علی علیه السلام نازل شده اند.(1)

6.(وَ سَیَجْزِی اللّهُ الشّاکِرِینَ)5 و (سَنَجْزِی الشّاکِرِینَ)6

این دو آیه هم در شأن علی علیه السلام می باشد. ابن عباس می گوید: «خدای متعال از اعمال علی علیه السلام در دو موضع از قرآن تشکر و قدرشناسی کرده که آن دو مورد این دو آیه هستند».(2)

7.(ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ)8 و (وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ)9 این دو آیه شریفه فروغی از مجد و عظمت علی علیه السلام را آشکار می کند.

اصبغ بن نباته از علی علیه السلام روایت کند که رسول خدا دست مرا گرفت و فرمود: «یا أخی قول الله (ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللّهِ) و (وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ) تو ثواب و پاداشی از نزد خدای متعال هستی و شیعیانت ابرار و نیکان اند».(3)

8.(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ)11

ابن عباس در تفسیر آیه می گوید:(اصْبِرُوا وَ صابِرُوا) علی محبته علی بن ابی طالب؛(4) پایدار و مقاوم بر محبت و دوستی علی علیه السلام باشید.

ص:249

التوراة بالباقر...؛ آنان جانشینان و پیشوایان مسلمانان بعد از من اند که اولین آنان علی بن ابی طالب، پس از او حسن و پس از او حسین و پس از او علی بن الحسین، و پس از او محمد بن علی است که در تورات به باقر معروف است. در آینده او را درک می کنی، چون به حضورش رسیدی، سلام مرا به او برسان، و پس از او جعفر بن محمد، و پس از او موسی بن جعفر، پس از او علی بن موسی و پس از او محمد بن علی و پس از او علی بن محمد و پس از او حسن بن علی و پس از او، کسی که هم نام و هم کنیه من است، او حجت خدا در زمین و بقیة الله در میان بندگان است، اوست که خداوند به دست او مشارق و مغارب جهان را می گشاید.(1)

همین بیان را سلیم بن قیس از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت می کند.(2)

سعد بن ابی وقاص، مجاهد و دیگر محدثان شیعی و سنی شأن نزول این آیه را در مورد علی علیه السلام می دانند.(3)

5.(وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ)4

ابن عباس در تفسیر این آیه می گوید: «مقصود از (وَ الصِّدِّیقِینَ) علی بن ابی طالب علیه السلام است».(4)

أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) مأمور گردید که علی علیه السلام را به عنوان امام و پیشوای مسلمانان تعیین نماید.(1) آن حضرت نیز فرمان حق را اطاعت کرد و علی علیه السلام را به عنوان ولی مؤمنین و جانشین خود تعیین نمود. بزرگان از اصحاب در حالی که با جمله «بخٍ بخٍ» ولایت علی علیه السلام را به او تهنیت می گفتند با حضرتش بیعت نمودند.(2)

حسان بن ثابت از رسول خدا صلی الله علیه و آله اجازه خواست تا به پاسداشت و تجلیل از این رخداد آسمانی ابیاتی را تقدیم کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بگو. آنگاه حسّان چنین سرود:

ینادیهم یوم الغدیر نبیهم بخم و أسمع بالنبی منادیاً

بأنی مولاکم نعم و ولیکم فقالوا و لم یبدوا هناک التعامیا

الهک مولانا و آنت ولینا و لا تجدن فی الخلق للأمر عاصیاً

فقال له قم یا علی فإننی رضیتک من بعدی اماما و هادیا

در روز غدیر رسول خدا صلی الله علیه و آله ایشان را ندا کرد، در خم و چقدر خوب ندای پیغمبر را می شنیدند، که من مولی و ولی شما هستم، آری مردم کور نبودند و گفتند خدای تو مولای ماست و تو سرپرست مایی، و هرگز مردم از فرمان تو سرپیچی نمی کنند، آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام گفتند برخیز که پسندیدم پس از من تو امام و راهنمای مردم باشی.

در نقل ابوسعید خدری این ابیات اضافه گردیده است:

فمن کنتُ مولاه فهذا ولیه فکونوا له انصار صدق موالیا

هناک دعا اللّهم وال ولیه و کن للذّی عَادی علیاً معادیا(3)

هر که را من مولی و سرپرست او بودم، این «علی» پیشوا و سرپرست اوست، پس شما یاران و دوستداران او باشید، آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله دعا کرد: که خدایا دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن باش.

ص:252

2.(إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ)1

ابن عباس می گوید: «نزلت فی علی بن ابی طالب علیه السلام؛ این آیه در شأن و تجلیل از علی بن ابی طالب نازل گردید»(1) ؛ آن گاه که آن حضرت، خاتم خویش را در حال رکوع به سائل داد.

از انس بن مالک، عطاء بن سائب، عبدالملک بن جُرَیح، عمار بن یاسر، جابر بن عبدالله انصاری، و نیز از خود امیرالمؤمنین و امام باقر و ذوات مقدس دیگر از ائمه هدی، داستان خاتم بخشی امیرالمؤمنین علیه السلام روایت گردیده است.(2)

3.(وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ)4

ابن عباس در تفسیر این آیه می گوید:(وَ الَّذِینَ آمَنُوا) یعنی یحب علی بن ابی طالب، و مفاد (فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ) مقصود شیعه و پیروان خدا و رسولش و علی علیه السلام می باشند.(3)

ابن عباس می گوید: در این آیه، خداوند نخست تولای خویش و سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و پس از آن علی علیه السلام را بیان فرموده و چون این آیه نازل شد رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «رحم اللهُ عَلیاً أَللهُمَّ أدرِ الحَقَّ مَعَهٌ حَیثُ داَر» .

ابن مؤمن، محمد بن عبیدالله شیرازی می گوید: «لا خلاف بین المفسرین أَنّ هذه الآیة نزلت فی امیرالمؤمنین علی علیه السلام؛ هیچ گونه اختلافی در زمره مفسرین نیست که این آیه در شأن و جلالت علی علیه السلام نازل گردیده است».(4)

4.(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ)7

نزول این آیه در شأن امام علی علیه السلام و مقام تبیین امامت آن حضرت معلوم و مشهور است. ابوهریره، ابوسعید خدری، ابن عباس، کلبی، عبداله بن ابی، جابر بن عبدالله انصاری، و قاطبه محدثان و علمای شیعه این حقیقت را روایت کرده اند.(5)

ص:253

5.(وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا)1

ابن عباس درباره این آیه می گوید: «این آیه در شأن علی علیه السلام و حمزه و جعفر و زید بن حارثه نازل گردید».(1)

4.(وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ)1

ابن عباس می گوید: «مقصود از این هادی و راهبر به حق علی علیه السلام است (وَ بِهِ یَعْدِلُونَ) نیز بیانگر غصب خلافت از آن خاندان است».(1)

ابن عباس می گوید: «مقصود از «متقون» در آیه علی بن ابی طالب و حمزه و جعفر و عقیل می باشند، اینان اند که از اولیاء خدا هستند».

انس بن مالک نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود: «آل محمد کل تقی؛ پارسایان از آل رسول اند».(1)

5.(وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی)2

امیرالمؤمنین فرمود: «لنا خاصه و لم یجعل لنا فی الصدقة نصیباً کرامة أکرم الله تعالی نبیّه و آله بها و أکرمنا عن اوساخ ایدی المسلمین؛(2) فقط خمس برای ماست و ما را در صدقه بهره ای نیست و این کرامتی است از رسول خداوند که ما را به آن آراسته اند.

6.(هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ)4

روایات متعددی است که مفادشان این است: «أیدته بعلی؛ ما رسول خویش را به علی تأیید کردیم». ابوهریره، انس، جابر بن عبدالله انصاری و دیگران راویان این خبرند.(3)

جابر می گوید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «دو هزار سال قبل از آنکه آسمان و زمین آفریده شوند بر در بهشت چنین نگاشته بود: لا إله إلّا الله محمد رسول الله أیّدته بعلی».(4)

7.(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)7

امام باقر علیه السلام می فرماید: «نزلت فی علی بن ابی طالب علیه السلام؛ این آیه در شأن و جلالت علی علیه السلام نازل گردید».(5)

ص:256

4.(وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ)1

عبدالرحمان بن عوف، ابن عباس، سلیم بن قیس و اسامة بن زید، نزول این آیه را پیرامون علی علیه السلام می دانند، چون او نخستین مرد مسلمانی است که اسلام را پذیرفت.(1)

5.(وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ)3

بنابر آنچه در روایت اهل بیت علیهم السلام آمده منظور از (وَ الْمُؤْمِنُونَ) ائمه هدی علیهم السلام می باشند.(2)

6.(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ)5

ابن عباس در تفسیر این آیه می گوید: «قال: مع علی و اصحاب علی؛ با علی و اصحاب او باشید».(3)

در برخی روایت ها نیز آمده که با علی علیه السلام باشید، پس این آیه مخصوص علی علیه السلام است.

از سوی ذوات مقدس ائمه هدی علیهم السلام پیرامون این حقیقت روایات بسیاری است(4) که بیان می کند این آیه پیرامون آل محمد علیهم السلام است؛ از جمله (وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ) ؛ یعنی اینکه همراه آل محمد باشید.(5)

از عبداله بن عمر نیز روایت شده که مقصود از «الصادقین» محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیت او هستند.(6)

ابن عباس در تفسیر آیه می گوید: مقصود از دار السلام و صراط مستقیم ولایت علی بن ابی طالب است.(1)

زید بن علی بن الحسین علیهما السلام نیز آیه را به ولایت علی بن ابی طالب تفسیر کرده است.(2)

2.(.... أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاّ أَنْ یُهْدی فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ)3

ابن عباس در بیان آیه می گوید: «مقصود از (أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ) علی علیه السلام است».(3)