بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

ص :3

دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ (فارسی - عربی)

محمدی ری شهری‮

با همکاری سیدمحمدکاظم طباطبایی‮ و جمعی از پژوهشگران ‫؛ ترجمه عبدالهادی مسعودی

[به سفارش] پژوهشگاه قرآن و حدیث.

ص :4

ص :5

ص :6

ص:8

الف-آه عاشقان در انتظار موعود ،گردآوری:محمد علی مجاهدی (پروانه)،قم، انتشارات سرور،1374 ش.

در این نوشته از 78 شاعر،146 شعر گردآوری شده است.اشعار شاعرانی از دوره های مختلف تاریخی چون گنجوی (م614ق)،حافظ (م 792ق) اهلی شیرازی (م942ق)،فیض کاشانی (م1091ق) و کمپانی) (م1361ق) تا شاعران معاصر انتخاب شده است.

گفتنی است انتخاب برخی از اشعار در این مجموعه و تطبیق آن بر امام مهدی علیه السلام شاید خالی از تکلّف نباشد.

ب-سیمای امام مهدی علیه السلام در شعر عربی ،دکتر محمد عبداللهی،قم:انتشارات مسجد جمکران،1419 ق1377/ش.

این اثر،پایان نامۀ دکتری نویسنده در رشتۀ زبان و ادبیات عرب در دانشگاه تهران است.

ص:10

کتاب دارای چهار فصل است:

فصل یک:نوید ولادت مهدی در اندیشۀ بشری؛فصل دو:طلوع خورشید ولایت قبل از ولادت؛فصل سه:تجلّی خورشید ولایت بعد از ولادت؛فصل چهار:

درون مایه های شعر مهدوی.

در فصل نخست،ضمن اشاره به نوید و بشارت مهدی در کتب آسمانی و انعکاس آن در شعر شاعران شیعه،عمدۀ فصل را به گزارش اشعاری از شاعران اهل سنّت اختصاص داده است.در این فصل،از یازده شاعر زیر یاد،و از هر کدام شعری آورده شده است:

ابن ابی الحدید (م 656ق)،ابن عربی (م 637ق)،ابن طلحۀ شافعی (م 65ق)، صدر الدین قونوی (م 673ق)،بسطامی (م 585ق)،فضل بن روزبهان (م 909ق)، یحیی بن سلامۀ خصفکی (م 553ق)،ابن طولون (م 953ق)،عبدالکریم یمانی، عامر بن عامر بصری و عبدالوهاب بدری (معاصر).

در فصل دوم،نخست اشعار منسوب به امام علی علیه السلام و دیگر امامان را به اختصار می آورد و سپس به شاعران شیعی پیش از ولادت امام مهدی علیه السلام اشاره دارد و دوازده شاعر را نام برده است که عبارت اند از:

کُمَیت اسدی (م 126ق)،ورد بن زید اسدی،زید بن علی (م 122ق)،سیّدِ حِمْیَری (م 173ق)،عبدی کوفی،دِعبِل (م 246ق)،علی بن ابی عبد اللّه خوانی (م 203ق)،عبد اللّه بن ایّوب حزیبی (م 220ق)،مصعب بن وهب،اسماعیل بن صالح (م 254ق)،ابوالغوث اسلم (م 254ق)،ابن رومی (م 283ق).

در فصل سوم،شعر شاعرانی را آورده و تحلیل کرده است که به عربی بعد از ولادت امام مهدی علیه السلام شعر گفته اند.در این فصل از چهارده شاعر زیر سروده هایی ذکر شده است:

بهاءالدین اربِلی (م 692ق)،شیخ بهایی (م 1031ق)،سید حیدر حلّی

ص:11

(م 1304ق)،سید جعفر حلّی (م 1315ق)،میرزا ابوالفضل تهرانی (م 1316ق)، کمپانی (م 1361ق)،محمدباقر فقیه ایمانی (م 1370ق) عبدالغنی الحر (م 1358ق)،هاشمی،سید رضا هندی (م 1362ق)،محمد جواد بلاغی (م 1352ق)، کاشف الغطاء (م 1373ق) و سید محسن امین (م 1371ق)،محمد حسین میرجهانی (م 1413ق).

مؤلف در فصل چهارم با عنوان«درون مایه های شعر مهدی»،موضوعات اشعار را آورده است و این عناوین در آن به چشم می خورد:

اصل و نسب،ولادت،غیبت صغرا و نایبان،غیبت کبرا،فلسفۀ غیبت،طول عمر، اسامی و القاب،نشانه های ظهور و انتظار.

ج-الموسوعة الشعریة المهدویة (10 جلد)،عبدالقادر علی ابوالمکارم،بیروت:

دارالعلوم،1431 ق2010/ م،10 جلد.

این موسوعۀ ده جلدی،در سه بخش دسته بندی،و اشعار هر بخش به ترتیب الفبایی نام شاعران تنظیم شده است.این اقسام سه گانه و آمار اشعار و شاعران بدین صورت است:

1.شعر فصیح (جلدهای یکم تا نیمی از جلد هفتم)،شامل 1121 شعر از 43 شاعر معلوم و پنج شعر بدون نام شاعر؛

2.سرود (نیمی از جلد هفتم)،شامل 67 شعر از 42 شاعر؛

3.شعر مردمی (جلدهای هشتم،نهم و دهم)،شامل 549 شعر از 134 شاعر معلوم و نُه شعر بدون نام شاعر.

مجموعۀ اشعار گردآوری شده در این موسوعه 1751 شعر از حدود 579 شاعر است.

د-دانش نامۀ شعر مهدوی (2 جلد)،طاهره مسلمی زاده 1362ش.

این دانش نامه هنوز به چاپ نرسیده و چنانچه مدیر طرح در مقدمه گفته در ده

ص:12

مجلد عرضه خواهد شد که جلد دهم،شامل نمایه ها و فهارس فنی خواهد بود.

تنظیم این دانش نامه بر اساس زمان و تاریخ وفات شاعران است.در این دو مجلد؛مجموعاً 241 شاعر با 1089 شعر (جلد اوّل شامل 123 شاعر و 453 شعر، جلد دوم شامل 118 شاعر و 636 شعر) ارائه شده است.

این آمار تا متولّدان سال 1274 شمسی را در بر می گیرد؛یعنی اشعار شاعران این یکصد سال هنوز در این دو مجلد نیامده است.چنان که نویسنده گفته،مجموعۀ این دانش نامه بالغ بر ده مجلد است و این آمار فقط مربوط به دو جلد است.با محاسبۀ این که جلد دهم به نمایه ها و فهارس اختصاص دارد،هفت جلد دیگر هنوز باقی مانده است.اگر میانگین هر جلد را پانصد شعر بگیریم حدود سه هزار و پانصد شعر دیگر به زبان فارسی در موضوع مهدویت وجود دارد و با محاسبۀ این دو جلد به حدود پنج هزار شعر بالغ می شود.

اینک پس از معرفی این آثار به تحلیل پیشینه و کمّیت اشعار می پردازیم:

پیشینۀ شعر فارسی در بارۀ مهدی علیه السلام به قرن پنجم و شعر شاعرانی چون عنصری بلخی (م 431 ق) و قطران تبریزی (م 466 ق) برمی گردد. (1)در قرن های ششم تا سیزدهم شعر فارسی مهدوی با کُندی در شعر شاعرانی چون:رونی (م 508ق)،انوری (م 585ق)،خاقانی (م 597ق)،سنایی (م 545ق)، نظامی (م 614ق)،عطار (م 627ق)،خواجوی کرمانی (م 753ق)،ابن یمین (م 769ق)،ابن حسام (م 875 ق)،قاسم انوار (م 837 ق)،فنای شیرازی (م 925ق)، اهلی شیرازی (م 942ق)،طالب آملی (م 1036ق)،فیض کاشانی (م 1091ق)،ملا رفیع قزوینی (م 1105ق)،جویای کشمیری (م 1118ق)،و حزین لاهیجی (م

ص:13

1181ق) تداوم می یابد.

اما در قرن سیزده و به ویژه قرن چهارده شمسی،رشد چشمگیری در شعر فارسی مهدوی دیده می شود.

پیشینۀ شعر عربی مهدوی به قرن نخست هجری بر می گردد و برخی از نویسندگان،آن را به دو دورۀ پیش از تولّد امام مهدی و پس از تولّد ایشان تقسیم کرده اند.

پیش از تولّد و در دوران حضور امامان،از شاعرانی چون کُمَیت اسدی (م 126ق)،سیّدِ حِمیَری (م173ق)،و دعبل (م 246ق) یاد کرده اند.

امّا پس از ولادت،شعر عربی تا پیش از قرن چهاردهم قمری در فقر به سر می برد و تنها از شعر کسانی چون:ابن ابی الحدید (م 656ق)،طلحۀ شافعی (م 650ق)،ابن عربی (م637ق)،صدرالدین قونوی (م 673ق)،بسطامی (م 858 ق)،اربلی (م 692ق) و شیخ بهایی (م 1031ق) یاد می شود.

اما از قرن چهارده،شعر عربی مهدوی گسترش می یابد و تا قرن پانزده همچنان سیر صعودی دارد.

از جهت کمّیت،بر پایۀ دو دانش نامۀ معرفی شده،آمار اشعار عربی و فارسی به این صورت است:شعر فارسی قریب به پنج هزار شعر از حدود پانصد شاعر؛شعر عربی 1751 شعر از حدود پانصد شاعر.

د-غیبت کبرا، شامل:فلسفۀ غیبت،طول عمر،نیابت عامه،نشانه های ظهور، انتظار،رسالت جهانی مهدوی؛

ه-پاسخ به شبهات مهدویت و نقد مهدیان دروغین .

لاهیجی،ملّا رفیع قزوینی،جویای کشمیری،و...)؛

قرن سیزدهم:24 شاعر؛

قرن چهارده،یکباره آمار به حدود دویست شاعر می رسد.

همین سیر صعودی را در شعر عربی نیز شاهد هستیم.

از قرن اوّل تا قرن یازدهم قمری آمار شاعران بدین قرار است:

قرن اول:یک شاعر (امام علی علیه السلام )؛

قرن دوم:هفت شاعر (امام صادق علیه السلام،زید بن علی،سیدِ حِمیَری،سفیان بن مصعب،کمیت،مصعب بن وهب،الورد بن زید)؛

قرن سوم:هشت شاعر (امام رضا علیه السلام،دِعبِل،ابو تمام،ابن رومی،خوافی،حزینی، اسلم،محمد بن اسماعیل بن صالح)؛

قرن چهارم:پنج شاعر (ابو فراس حَمدانی،زاهی،صاحب بن عَبّاد،کَشاجِم، محمد بن حبیب )؛

قرن پنجم:یک شاعر (سیّدِ رضی)؛

قرن ششم:یک شاعر (خصفکی)؛

قرن هفتم:هفت شاعر (ابن ابی الحدید،ابن عربی،قونوی،عامر بن عامر،اربلی، عمر بن شجاع الدین موصلی،ابن طلحۀ شافعی)؛

قرن هشتم:یک شاعر(خلیعی)؛

قرن نهم:دو شاعر (ابن عرندس،بسطامی)؛

قرن دهم:دو شاعر (فضل بن روزبهان،ابن طولون)؛

قرن یازدهم:دو شاعر (شیخ بهایی،سیّد علی خان)؛

قرن دوازدهم:یک شاعر(سیّد عباس عاملی)

قرن سیزدهم:چهار شاعر(احمد عطار،قفطان،حویزی،آل کمونه)؛ (1)

ص:16

قرن چهاردهم و پانزدهم قمری،آمار شاعران،یکباره به حدود پانصد تن می رسد.

مشابه این تحوّل را در بُعد محتوا و مضمون هم می بینیم.تا پیش از دورۀ معاصر، مضمون اشعار عمدتاً بر محور توصیف امام مهدی،شِکوه از نابه سامانی های روزگار و احیاناً تشبیه ممدوحان شعرا (یعنی پادشاهان) به امام مهدی می چرخد؛امّا در دورۀ معاصر به این مضامین،درون مایه های جدیدی همچون پرداختن به فلسفۀ غیبت،مصلح جهانی،دادگستری،نوّاب عامه و...افزوده می گردد.

روشن است که این دگرگونی،با تحوّلات فکریِ صورت گرفته در جهان مدرن (پیش رفته) بی ارتباط نیست؛چنان که نباید شرایط منطقه ای را نیز نادیده گرفت.به هر رو،شاعران شیعی ای که در عراق و دورۀ حکومت و استبداد صدام به سر می بردند،با شاعران شیعی در دورۀ پس از سقوط صدام،گفتمانی متفاوت دارند، چنان که شاعران شیعی عراق با شاعران شیعی در دورۀ انقلاب اسلامی و جمهوری، اسلامی ادبیات یکسانی ندارند.

در پایان،یادآوری می شود که در این دانش نامه،برای پنج قرن نخست که اشعار فارسی وجود نداشت،اشعار عربی با ترجمۀ فارسی،و از قرن ششم به بعد،اشعار فارسی انتخاب شده است. (1)و اینک نمونه هایی از شعرهایی که از قرن نخست تا روزگار معاصر در بارۀ امام مهدی علیه السلام سروده شده است:

ص:17

الفصل الأوّل:

نماذج من أشعار القرن الأوّل

1/1 الإمام علی علیه السلام

فَلِلَّهِ دَرُّهُ مِن إمامٍ سَمَیدَعٍ

ص:18

وله أیضاً:

سَقَی اللّهُ قائِمَنا صاحِبَ ال

1935.وله أیضاً:

بُنَیَّ إذا ما جاشَتِ التُّرکُ فانتَظِر

ص:20

و نیز از ایشان است:

خدا،قائم ما صاحب قیام را [از پاداش] سیراب کند!

در حالی که مردم در خوی و خصلت خودشانند.

او انتقام گیرندۀ خون من است؛بلکه ای حسین!

انتقام گیرندۀ خون تو نیز هست.پس در برابر رنج ها شکیبا باش.

برای هر خونی،هزار هزار [انتقام می گیرد]

و در کشتار [آن] احزاب،هیچ کوتاهی نمی کند.

آن جاست که برای ستمگران،

هیچ عذر و طلب رضایتی سودی ندارد. (1)نیز از ایشان است:

پسر جانم! وقتی ترک ها به هیجان آمدند،به انتظار بنشین

ولایت مهدی را که بر خیزد،و عدالت به پا کند

و پادشاهان خاندان هاشم در گیتی خوار شوند

افرادی از آنان به حکومت رسیدند که در پی خوشی و خوشگذرانی بودند.

همانند کودکان می اندیشند و هیچ فکری نداشتند

نه یارای تصمیم گیری جدی داشتند و نه عقلانیتی.

این جاست که قائم حق از شما بر می خیزد.

و حق را برایتان می آورد،و به حق عمل می کند.

هم نام پیامبر خدا-جانم فدای او باد-

فرزندانم،او را تنهامگذارید،و بشتابید. (2)

ص:21

الفصل الثانی:

نماذج من أشعار القرن الثانی

1/2

الإمام الصادق علیه السلام

لِکُلِّ أُناسٍ دَولَةٌ یَرقُبونَها ودَولَتُنا فی آخِرِ الدَّهرِتَظهَرُ.

2/2

زید بن علی بن الحسین علیه السلام (1)

نَحنُ ساداتُ قُرَیشٍ

ص:22

نَحنُ مِنّا المُصطَفی ال

3/2

السیّد الحِمیَری (1)

أیا راکِباً نَحوَ المَدینَةِ جِسرَةً

ص:24

ماییم که مصطفای برگزیده

از ماست و مهدی از ماست و حق را ما به پا داشتیم.

خداوند با ما شناخته شد

و حق را ما به پا داشتیم.

به همین زودی در آتش شعله ور قرار خواهد گرفت

هر کسی که از ما روی گرداند. (1)

وما کانَ قَولی فی ابنِ خَولَةَ مُطنَباً (1)

لَهُ غَیبَةٌ لابُدَّ مِن أن یَغیبَها

ص:26

گفتار طولانی من دربارۀ پسر خوله [محمّد حنفیه]

برای دشمنی من با ذریۀ پاک [پیامبر] نبود؛

امّا برای ما از وصی محمّد صلی الله علیه و آله روایت شده

و آنچه او گفته قابل تکذیب نیست

که ولی امر پنهان می شود،و دیده نمی شود

در پس پرده می رود،همانند ترسان چشم به راه.

اموال شخص مفقود تقسیم می شود

چنان که گویی او را بین فضای آسمان پهناور پنهان کرده ای.

روزگارانی را درنگ می کند،سپس سر بر می آورد

همانند طلوع ستارۀ جُدی از افق ستارگان.

به یاری خداوند از خانۀ خدایش حرکت می کند

با سیادتی از جانب خدا و فرمانی قطعی.

با پرچم خود به سمت دشمنانش به حرکت در می آید

و آنها را خشمگین آتشین می کشد.

وقتی روایت شد که پسر خوله غایب است

ما حرفمان را به سوی او (مهدی) بر گردانیم و او را تکذیب نکردیم

و گفتیم:او مهدی است؛قائمی که

از عدالتش هر قحطی زده،زنده می شود.

اگر بگویی:نه! حق با توست

و به آنچه فرمان داده شده ای،بی برو برگرد،قطعی است.

پروردگارم را به گواهی می گیرم که گفتۀ تو حجّت است

بر همۀ مردم،از فرمان بردار و متمرّد؛

که او ولی امر است و قائمی که

جانم با نشاط و طرب چشم به راه اوست.

او دوران غیبتی دارد که از آن ناگزیر است

خداوند بر او در همان حال غیبت صلوات می فرستد.

زمانی را در پشت پرده غیبت می ماند و بعد ظهور می کند

و فرمان روای تمامی مردم خاور و باختر می شود.

ص:27

بِذاکَ أدینُ اللّهَ سِرّاً وجَهرَةً ولَستُ وإن عُوتِبتُ فیهِ بِمُعتِبٍ

وله أیضاً:

إنّی أدین بما دان الوصیّ به

ص:28

من با چنین باوری،در خفا و علن خدا را اطاعت می کنم

و اگر مرا به این سبب سرزنش کنند،به جا نیست. (1)از هموست این اشعار:

من همان عقیده ای را دارم که وصی به آن معتقد است

دربارۀ قتل کسانی که در خریبه (بصره) فرود آمدند.

نیز با آیین او در روز نهروان همداستانم

و دستم با او در صفّین هم دست است

در ریختن خونی که در آن ریخته شد وقتی آنها حضور پیدا کردند

و خدا موازین عادلانه برپا کرد.

پروردگارا! همۀ این خون ها به گردن من است

پس مرا همانند آنها سیراب کن،اجابت کن اجابت کن [این دعایم را].

از آنها نیز بپذیر،با چنان حالی که داشتند

گروهی که برای خدا هجرت و سودای جان کردند؛

گروهی که پیرامون مهدی علیه السلام هستند و او آنها را حرکت می دهد

از درون مکه،سواره و پیاده

قصدی جز خداوندِ پروردگارشان ندارند.

چه خوب مرادی است که با مریدان خود برادری دارد

تا با جمع جنگجویان،مواجه می شوند

و مغز سرشان را می زنند و دماغشان را بر خاک می مالند.

گوارایت باد! شرافتی که پروردگارم را به تو داده است

از آن شرف است ابوالحسن بهترین وصی

و خداوند به تو چند برابر بیفزاید

تا تو را به آن جا که پیامبر را رساند برساند.

خداوند گواه است که من آنها را دوست دارم؛

دوست داشتنی که عقیده ام دربارۀ شما به آن است.

به جای شما هیچ گروهی را بر نمی گزینم

تا آن زمانی که در کفن پیچیده و پنهان شوم. (2)

ص:29

4/2

العبدی الکوفی7 (1)

لُقِّبتُ بِالرَّفضِ لَمّا أن مَنَحتُهُمُ

والعابِدِ الزّاهِدِ السَّجّادِ یَتبَعُهُ

ص:30

القائِدُ البُهَمِ الشّوسِ الکُماةِ إلی حَربِ الطُّغاةِ عَلی قُبِّ الکُلأ الشَّزِب

5/2

الکُمَیت بن زید الأسدی (1)

کفایة الأثر عن الکُمَیت:دَخَلتُ عَلی سَیِّدی أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الباقِرِ علیه السلام، فَقُلتُ:یَابنَ رَسولِ اللّهِ،إنّی قَد قُلتُ فیکُم أبیاتا،أفَتَأذَنُ لی فی إنشادِها؟فَقالَ:إنَّها أیّامُ البیضِ! قُلتُ:فَهُوَ فیکُم خاصَّةً،قالَ:هاتِ.فَأَنشَأتُ أقولُ: أضحَکَنِی الدَّهرُ وأبکانی

فَبَکی وبَکی أبو عَبدِ اللّهِ علیهما السلام،وسَمِعتُ جارِیَةً تَبکی مِن وَراءِ الخِباءِ.فَلَمّا بَلَغتُ إلی قَولی: وسِتَّةٌ لا یُتَجاری بِهِم بَنو عَقیلٍ خَیرُ فِتیانِ

ص:32

پیشوایی ستبر و سخت که

به جنگ طغیانگران می رود با شمشیر برّان.

ثُمَّ عَلِیُّ الخَیرِ مَولاکُمُ ذِکرُهُم هَیَّجَ أحزانی

فَبَکی،ثُمَّ قالَ علیه السلام:ما مِن رَجُلٍ ذَکَرَنا أو ذُکِرنا عِندَهُ فَخَرَجَ مِن عَینَیهِ ماءٌ ولَو قَدرَ مِثلِ جَناحِ البَعوضَةِ،إلّابَنَی اللّهُ لَهُ بَیتاً فِی الجَنَّةِ،وجَعَلَ ذلِکَ حِجاباً بَینَهُ وبَینَ النّارِ.

فَلَمّا بَلَغتُ إلی قَولی: مَن کانَ مَسروراً بِما مَسَّکُم

أخَذَ بِیَدی وقالَ:اللّهُمَّ اغفِر لِلکُمَیتِ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وما تَأَخَّرَ.فَلَمّا بَلَغتُ إلی قَولی: مَتی یَقومُ الحَقُّ فیکُم مَتی یَقومُ مَهدِیُّکُمُ الثّانی

قالَ:سَریعاً إن شاءَ اللّهُ سَریعاً.ثُمَّ قالَ:یا أبَا المُستَهِلِّ (1)،إنَّ قائِمَنا هُوَ التّاسِعُ مِن وُلدِ الحُسَینِ علیه السلام؛لِأَنَّ الأَئِمَّةَ بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله اثنا عَشَرَ،وهُوَ القائِمُ... (2).

ص:34

و آن گاه علی،خوب و مولای شما

که یادشان اندوه هایم را بر می انگیزاند.

امام علیه السلام گریست و آن گاه فرمود:«هیچ کس نیست که از ما یاد کند و یا ما نزد او یاد شویم و از چشمانش اشکی هر چند به کوچکیِ بال پشه جاری شود،مگر این که خداوند در بهشت، خانه ای برایش می سازد و آن را حجابی میان او و آتش قرار می دهد».

هنگامی که کلامم به این جا رسید:

هر کس از مصیبتی که به شما رسید،شادمان باشد

یا روزی از همین اکنون،شماتت کنندۀ [شما] باشد

شما پس از عزّت،خوار شدید،و من

نتوانستم ستم را از خودم دفع کنم،آن زمان که مرا فرا گرفت.

دست مرا گرفت و فرمود:«خداوندا! گناهان گذشته و آیندۀ کُمَیت را بیامرز».و وقتی به این گفته ام رسیدم که:

کِی حق در باره شما برپا می شود؟

کِی مهدی دومِ شما بر می خیزد؟

فرمود:«به زودی،إن شاء اللّه! به زودی».

آن گاه فرمود:«ای ابو مُستَهِل (1)! قائم ما،نُهمین از نسل حسین علیه السلام است؛زیرا امامان پس از پیامبر خدا،دوازده تن هستند و او (دوازدهمی)،قائم است».... (2)

ص:35

6/2

مُصعب بن وهب النوشَجانی (1)

فَإن تَسألانی ما الّذی أنا دائِنٌ

ص:36

وَلی ثِقَةٌ بِالرَّجعَةِ الحَقِّ مِثلَما وَثِقتُ بِرَجعِ الطَّرفِ مِنّی إلی الطَّرفِ

7/2

الوَردُ بن زید الأسدی (1)

مَتی الوَلیدُ بسامَرّاءَ إذا بُنیَت

ص:38

من به بازگشت حقّ [به اهل آن] یقین دارم

به همان سان که به چرخش چشم از یک سو به سوی دیگر اعتماد دارم. (1)

أو کالعُیونِ إلی یَومَ العَصا انفَجَرَت

ص:40

یا همانند چشمه های جوشیده از سنگ ها در روز کوبیدن عصا

که مردم [با وجود آن چشمه ها] از آنها به سوی وی باز گشتند.

من در انتظار رؤیت اویم تا به خدمتش برسم

و از بهترین پیروان او شوم.

راویان چنین چیزی را به ما از کسانی خبر دادند

که در میان آنها خداترسانی مطیع هستند.

از شما راویان حق روایت کرده اند

چیزی را که پدارنتان-که بهترین پدران و شارعان هستند-تشریع کرده اند. (1)

ص:41

الفصل الثالث:

نماذج من أشعار القرن الثالث

1/3

الإمام الرضا علیه السلام

دَخَلَ دِعْبِلُ بْنُ عَلِیٍّ الْخُزَاعِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا علیه السلام بِمَرْوَ فَقَالَ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی قَدْ قُلْتُ فِیکُمْ قَصِیدَةً وَ آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنْ لَا أُنْشِدَهَا أَحَداً قَبْلَکَ فَقَالَ علیه السلام هَاتِهَا فَأَنْشَدَهَا- مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَةٍ وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ- أَرَی فَیْئَهُمْ فِی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّماً وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صَفِرَاتٍ

بَکَی أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام وَ قَالَ صَدَقْتَ یَا خُزَاعِیُّ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ-

ص:42

إِذَا وُتِرُوا مَدُّوا إِلَی وَاتِرِیهِمْ أَکُفّاً عَنِ الْأَوْتَارِ مُنْقَبِضَاتٍ

جَعَلَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ وَ هُوَ یَقُولُ أَجَلْ وَ اللَّهِ مُنْقَبِضَاتٍ فَلَمَّا بَلَغَ إِلَی قَوْلِهِ- لَقَدْ خِفْتُ فِی الدُّنْیَا وَ أَیَّامِ سَعْیِهَا وَ إِنِّی لَأَرْجُو الْأَمْنَ بَعْدَ وَفَاتِی

قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام آمَنَکَ اللَّهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ فَلَمَّا انْتَهَی إِلَی قَوْلِهِ- وَ قَبْرٌ بِبَغْدَادَ لِنَفْسٍ زَکِیَّةٍ تَضَمَّنَهُ الرَّحْمَنُ فِی الْغُرُفَاتِ

قَالَ لَهُ الرِّضَا علیه السلام أَ فَلَا أُلْحِقُ لَکَ بِهَذَا الْمَوْضِعِ بَیْتَیْنِ بِهِمَا تَمَامُ قَصِیدَتِکَ فَقَالَ بَلَی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ علیه السلام: وَ قَبْرٌ بِطُوسٍ یَا لَهَا مِنْ مُصِیبَةٍ

ص:44

آن گاه که مورد ستم قرار گرفتند،دست به کمان بردند؛

اما دستانی که بسته [و ناتوان از کشیدن کمان] بود،

امام رضا علیه السلام دست های خود را به هم می مالید و می فرمود:«آری،به خدا سوگند دست ها بسته بود».و چون به این بیت رسید:

من در دنیا و روزهای تلاش آن،هراسان بودم

و امیدوارم که پس از وفاتم در امان باشم،

امام رضا علیه السلام فرمود:خداوند تو را در روز قیامت در امان بدارد.

وقتی دعبل به این بیت رسید:

و قبری در بغداد متعلّق به نفس زکیّه است

که خداوند آن را در میان غرفه های بهشت قرار داده است،

امام رضا علیه السلام به اوفرمود:«آیا من به این جا دو بیت ملحق نکنم تا قصیده ات تکمیل شود؟».

او گفت:بفرمایید،ای پسر پیامبر خدا! امام علیه السلام فرمود:

«قبری در طوس است و مصیبتش

درون انسان را شعله ور می کند،

تا روز محشر،تا آن که خدا،قائم را برانگیزد

و غم ها و اندوه ها را از ما بردارد!». (1)

ص:45

2/3

دِعبل الخزاعی (1)

فَلَو لا الّذی أرجوهُ فی الیَومِ أو غَدٍ

ص:46

شَفَیتُ ولَم أترُک لِنَفسی غُصَّةً ورَوَّیتُ مِنهُم مُنصُلی وقَناتی

3/3

أبو تَمّام الطائی (1)

رَبّیَ اللّهُ والأمینُ نَبیّی

ص:48

شفا می یابم،و به خودم اندوهی راه نمی دهم

و شمشیر و نیزه ام را با خون دشمنان سیراب می کنم. (1)

4/3

ابن الرومی (1)

اجِنّوا بَنی العَبّاسِ مِن شَنآنِکُم

فَلا تُلقِحوا الآنَ الضَّغائِنَ بَینَکُم

ص:50

لَعَلَّ لَهُم فی مُنطوَی الغَیبِ ثائِراً

ص:52

شاید آنان در تحولات پنهانی،انقلابی داشته باشند

که بر شما فائق آید،و صبح در شب فرو می رود و آن را پایان می دهد.

با سپاهی که عرصۀ زمین از غرّش آن تنگ شود

و غرّش صدایشان حیوانات وحشی را فراری دهد.

اگر با دیده های بینا شمشیرهایشان دیده شود

چنان برق زنند که کسی نتواند به آنها بنگرد

و تابش خورشید بر آنها چنان بتابد

که گویی دریایی موّاج است.

بین او و آسمان،نورفروزانی است

که اگر پرندگان بتوانند به آن جا برسند از شدّت داغی آن فرو افتند.

اگر کسی به اطراف آن سپاه نگاه کند

همانند جنگلی را ببیند که دیده با دیدن آن حیرت زده شود و از نگاه باز ماند.

دو گروه او را کمک می کنند:پیاده نظام

و سواره نظامی که همچون دسته های مور و ملخند.

چون نزدیک هم شوند،چنان گرد و غباری به پا کنند که برای خواباندن آن چیزی نباشد

آن هنگام که اسبانشان گرد و غبار برافروزند.

انصار دین خدا،انتقام خون خدا را می گیرند

و خداوند را اوس و خزرج دیگری است.

پیشوای به حق،در میان شما داوری کاملی خواهد داشت

و چنان نیست که همۀ زنان باردار زودتر از موعد بزایند.

ص:53

عَلَیها رِجالٌ کَاللَّیوثِ بَسالَةً بِأمثالِهِم یُثنی الأبیُّ فَیُعنَجُ

5/3

اسلم بن مهوز طهوی (1)

إذا ما بَلَغْتَ الصّادِقِینَ بَنِی الرِّضا

ص:54

بر آنان شیرمردانی خشمگین حاکم باشند

که با چنان مردان،شجاعان توانمند را به زانو درآورند. (1)

هُم حُجَجُ اللّهِ اثْنَتا عَشْرَةَ مَتَی

6/3

علی بن أبی عبد اللّه الخَوافی (1)

أمسَتْ نُجومُ سَماءِ الدِّینِ آفِلَةً

7/3

محمد بن إسماعیل الصَّیمَری (2)

عَشرُ نُجومٍ أفَلَت فی فُلکِها ویُطلِعُ اللّهُ لَنا أمثالَها

ص:56

آنان حجّت های دوازده گانۀ خدایند و هرگاه آنان را شمارش کنی،

دوازدهمین از ایشان،جانشین [امام] هدایتگر است.

اخبار مشهوری در میلاد وی وارد شده؛

پس بزرگ دار این مولود را و گرامی دار آن میلاد را! (1)

بِالحَسَنِ الهادی أبی مُحَمَّدٍ

ص:58

با ابو محمّد حسن هادی

پیروان هدایت به آمالشان می رسند.

و پس از او کسی است که امید طلوعش هست

عطایای پیمایندۀ بیابان را می دهد.

صاحب دوغیبت حقّ طولانی

که خداوند از هر کس آن را طولانی کند نمی پذیرد.

حجّت های یازده گانۀ خدای مهربان

که با دوازدهمین حجّت به آرزوهایشان می رسند. (1)

ص:59

الفصل الرابع:

نماذج من أشعار القرن الرابع

1/4

أبو فراسٍ الحَمْدانیّ (1)

شافعی أحمَدُ النَّبیُّ ومَولای

ص:60

1936.وله أیضا:

لَستُ أرجو النَّجاةَ مِن کُلِّ ما

وابنِهِ جَعفَرَ وموسی ومَولایَ

2/4

أبو القاسم الزاهی (1)

والِدُ الأسباطِ أنوارِ قَلبی فی مِسای بِهِم وابتِکاری

ص:62

ونیز از اوست:

من به رهایی از هر چه می ترسم،

جز به احمد و علی امیدی ندارم

و [جز] به دختر پیامبر،فاطمۀ پاک

و دو فرزند او و امام علی [بن الحسن]

و پاک و پاکیزه شکافندۀ علم خدا

در میان ما محمّد بن علی

و پسرش جعفر و موسی و مولای من

علی و او را به بهترین صورت گرامی بدار

و ابو جعفر هم نام رسول خدا

و بعد پسر پاکش علی

و پسر او عسکری و قائمی که

حقّ محمّد و علی را آشکار می کند.

برای رسیدن به آرمان هایم به اینها امید بسته ام

در روزی که به پیشگاه خدای والا آورده شوم. (1)

مِنهُم المُسمومُ إذ لَذَعوهُ

ص:64

یکی از آنها را مسموم کردند آن هنگام که

اشرار او را با دادن سم کشنده،رنجور کردند،

و کشته شده در طف،مایۀ اندوه دلم؛

کشته ای که با آن صبرم به پایان رسید.

سجّاد جوان مرد،و باقر باعظمت

و صادق که هم وزن وقار و آراستگی است.

سپس کسی که در بغداد دفن است و

قبر و مزار پاکش از من پنهان نگه داشته شده.

از رضا خشنود باش و آن گاه زیارتش کن

و برایش سیل آسا و فراوان گریه کن

و هم نام مصطفی،خاندان والا

اندوه و پریشانی ام پس از او طولانی شد

و بر آن که در عسکر بود و برایم دری گشوده شد

از شدت یاد او

و هم ردیف احسان یعنی پیشوایم

حسن و رکن مستجار

و سرانجام مهدی که مشتاق اویم

و حال و هوایم برای او طولانی شده و در انتظار اویم. (1)

ص:65

3/4

الصاحِبُ بن عَبّاد (1)

بِمُحَمَّدٍ ووَصیِّهِ وابنَیهِما

1937.وله أیضاً:

بِمُحَمَّدٍ ووَصیِّه وابنَیهِما وبِعابِدٍ وبباقِرَینِ وکاظِمِ

ثُمَّ الرِّضا ومُحَمَّدٍ ثُمَّ ابنِهِ والعَسکَریِّ المُتَّقیِّ والقائِمِ

ص:66

أرجو النَّجاةَ مِنَ المَواقِفِ کُلِّها حَتّی أصیرُ إلی نَعیمٍ دائِمِ

4/4

ابوالفتح محمود بن محمّد کشاجم (1)

نَبیّی شَفیعی والبَتولُ وحَیدَرُ

5/4

محمّد بن حَبیب الضَّبّی (2)

صَلّی الإلَهُ عَلی النَّبیِّ مُحَمَّدٍ وعَلَت عَلیّاً نَضرَةٌ ووسامُ

ص:68

امید نجات از تمامی مواقف قیامت دارم

تا به نعمت دائمی برسم. (1)

وکَذا عَلی الزَّهراءِ صَلّی سَرمَداً

ص:70

و همین طور بر زهرا درود ابدی فرستاد،

پروردگار که به حقّ واجب او داناست.

بر او درود فرستاد،و سپس بر حسن

و بر حسین به خاطر بزرگداشت شخصیت او

و بر علی تقواپیشه و بر محمّد

درود فرستاد و همگی آنان سرور و رادمردند

و جعفر مهذّب و پاک

بهترین درودها بر او هر چند دیگران نخواهند

و بر صادق که هر چه علم در اختیار دارید از او نقل است

و گروه ها برای گرفتن علم به او متوسل می شوند

و همین طور درود فرستاد بر پدرت موسی

و پس از او بر تو درود فرستاد و صلوات ادامه دارد

و بر محمّد پاک که صلوات چند برابر است

و بر علی تا زمانی که کلام تداوم دارد.

و بر رضا ابن الرضا،حسن که

به خاطر رحلت او شهرها در تاریکی فرو رفته اند

و بر جانشین او که

نظام امامت با او کامل شد.

اوست آن آرزویی که هدایت به او باز می گردد

ماندگار است،و احکام با او استحکام می یابد. (1)

ص:71

الفصل الخامس:

نموذج من أشعار القرن الخامس

6/5

السیّد الرضیّ (1)

مَعشَرٌ مِنهُم رَسولُ اللّهِ والکاشِفُ الکَربِ إذا الکَربُ عَری (2)

ص:72

صِهرُهُ الباذِلُ عَنهُ نَفسَهُ

وعَلیٌّ وابنُهُ الباقِرُ والصّادِقُ

ص:74

و داماد او که جانش را در راه او بخشید

و شمشیر خدا در روز غوغا و نبرد

نخستین پاسخ دهنده به دعوت کننده

که در پاسخ دعوت،کسی بر او سبقت نگرفت.

سپس دو سبط شهید او که آن یکی

با نوشیدن زهر و این یکی با لبۀ شمشیر کشته شدند

و علی و پسرش باقر و صادق در گفتار

و موسی و رضا

و علی و پدر و پسرش

و آن که مردم منتظرند که فردا بیاید.

ای کوه های مجد و عزّت و سربلندی

و ماه های شب چهارده زمینی و روشنایی و رفعت

شمایان شفادهندۀ بیماریِ کوری هستید

و فردای قیامت از حوض سیراب کننده می نوشانید. (1)

ص:75

ص:76

گر ابلیسِ بدفعل،ظاهر شود

ص:78

از جمیع انبیای هر زمان شد نبوّت ختم بر احمد بدان

بعد از آن ختم ولایت بر علی است

و نیز از اوست: ای به محشر،تو شفاعت خواه من

ص:80

موسی کاظم هفتمین،باشد امام و ره نما

باز کش این مسند از آسودگان

هر چه رضای تو،بجز راست نیست

ص:83

ص:84

بعد ازو،در راه دین گر پیشوا خواهی گرفت

(1)

و نیز او می سراید: بعد ازو،صاحب زمان کز سال های دیرباز

(2)

ص:86

مرو بخواب! که حافظ به بارگاه قبول ز ورد نیم شب و درس صبحگاه رسید

(1). (2)

* یا رب آن آهوی مشکین به ختن،باز رسان

(3)

ص:88

این روزِ ما شب است که روشن به دید نیست

ص:90

از مهر و مدح مهدی،در راهِ حق مقیم

(1)

شعیب مدین تحقیق،حجّة القائم عزیز مصر هُدا،مهدی سپهر غلام

خطیب خطبۀ افلاک،مُنْهی ملکوت

ص:92

در آن نفس که بود مرغ روح در پرواز مباد جز به رخ اهل بیت،چشمش باز!

(1)

ص:94

دوستان را چشم بر راه انتظار از حد گذشت الصّلا ای کوکبِ برجِ امامت الصّلا

در خلاء غیب تا کی این سخن مانَد نهان

ص:96

تو حسین وقت و ما در کربلای محنتیم

(1)

نیز از اوست: آن سپهسالارِ با رفعت که هنگامِ خروج

ص:97

آسمان درنگذرد از حُکم و فرمانِ شما ای نهاده پای رفعت از زمین بر آسمان.

(1)

نیز از اوست: ایا وجود تو بر خلق،سایه ای ز خدای

نیز از اوست: مگر به حال جهان التفات فرمایند

نیز از اوست: نماند شعلۀ خورشید شرع را پرتو

نیز از اوست:

ص:98

بیا که مهلت عالم به اندکی آمد

(1)

نه شگفت اگر شکفت گل اندر درون مهد

بادا جهان ز عدل تو اندر امان و امن! کاندر جهان ز عدل تو،امن و امان رسید.

(1)

باز کاظم پس رضا آن گه تقی

(1)

ز وادِ غیب برون آی و دشمنان بشکن به بیّنات و به برهان و معجزات و عصا

فهب لنا فرجاً مخرجاً معجّلةٌ بأحمدٍ و علیّ الوصیّ و الأبنا. (1)

نیز از اوست: امام آخرین مهدی،قوام هر دو کَون آن کو

(2)

در ولایت داور و دارای دوران آمده

ص:103

چون غلامان گر قبول حضرتت گردد رواست زان که غیر از بندگی دیگر ندارد هیچ کار.

(1)

قصه بس غریب می شنوم

تاجر از دست دزد بی همراه

ص:105

اندکی امن اگر بود آن روز

ید بیضا که باد پاینده باز با ذوالفقار می بینم

ص:106

مهدی وقت و عیسی دوران

(1)

شادیّ اهل عالم و،هنگام شادی است

(1)

باطل کند تظلّم بدعت به تیغِ عدل

(1)

برگیر رسم بد زره،بر تخت دین زن تکیه گه

ای در همه جا معروف،از خُق و کرم موصوف مهدی صفتی موقوف،از غیب برون فرما. (1)

و نیز از اوست: نهان از دیده ها،خود کرده تا کی؟

هم نشأة نبیّ و ولی،صاحب الزمان

و نیز از اوست: حاشا که علم عالِم،جاهل کند قبول

ص:113

فردا نظاره کن که چو خار خزان زده

سُکّان هفتْ خطبه،به آیین دور گشت انشا کنند خطبه به نام چهار و هشت (1). (2)

فَرّ و شکوهِ اوست که در جَنبِ رفعتش

از بیمِ انتقام تو گرگِ ستم شعار روی نیاز بر کفِ پای شُبان نهاد

ص:115

چون مِهر آن که پا نکشید از طریقِ تو

ص:116

چون مُدّعای (1)خاطر او بر تو ظاهر است

اوضاع روزگار به یُمن وجود تو باد آن چنان که صانعِ بی چونْ چنان نهاد. (2)

هر دل که بود مرده از آن ظلم،زنده شد

ما را به لطف و مرحمتِ خود قبول کن

ص:118

دردِ سرِ خُمار (1)نبیند به عمر خویش

ص:119

هر کس چو التِجا (1)به درِ خانه ای بَرَد

(2)

زری که صیرفی (1)آن را به دُرجِ (2)کوه نهاد

ص:121

به دهرْ راستْ روی سرفراز گشته که او

ص:122

به دهرْ کشتی عمرِ مطیعِ جاهش را ز موجْ خیزِ فنا دور و در امان دارد. (1)

و نیز از اوست: بگذشت دور یوسف و دوران حُسن توست

ص:123

ص:124

شاها تو آن امامی کز خاک پای تو

(1)

چین جبینت به روی مُصحَفِ خوبی

(1)

ص:127

در جهان،قاعدۀ جود از این پیش نبود

(1)

بشکن شکسته زورقشان را به موج قهر

(1)

به کوهسار چو نعلش ز سوده گشتن میخ

(1)

ص:131

و نیز از اوست:

اگر آن نائب رحمان زدرم باز آید

(1)

و نیز از اوست: اَلا یا ایّها المهدی مُدامَ الوَصل ناوِلها

ص:133

چو نور مهر تو تابید بر دل های مشتاقان

«شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل» (1)

(2). (3)

حجّتی کز پرده چون برهانِ عقل آید برون

ص:135

نغمه های ناملایم،یک نوا آید به گوش

جلوۀ معشوق بر عاشق قیامت می کند

ص:136

چون توان دیدن پس از مردن همان دیدارِ دوست گر دهم«فیّاض»جان زاین مژده من،معذور دار.

(1)

و نیز از اوست: امام مشرق و مغرب که می تواند داد

ص:137

پیِ شکُفتگیِ بندگانِ حضرت توست

بیا به خنده دِه آبِ چمن که بی تو نماند

ص:138

ز استواری عهدِ تو تا ابد نروَد

(1)

مهدی دین هادی عالم تویی

فتنه بر اقطار جهان تاخته است

ص:140

عیش،گر آبستن کامت شود

(1)

سَموم (1)دوری و تاب من از کجا به کجا

(2)

شوم چو خامه به اوصاف او زبان آور

(1)

از نقطۀ احَد،دو محمّد ظهور کرد

(1)

ص:144

یکّه تاز ظلم،میدان جهان را بسته است

چون صف مژگانِ چشمِ کور می آید به چشم

(1)

ص:146

آخر چه شد که وعده به آخر نمی رسد؟ تا چند دل به هر خبر از جا برآورم

در پایِ یار اگر سرِ خاری خَلیده است

ص:148

دلم امّا ز راهِ تنگیِ جا

به جز سایل نباشد حکمِ کس بر وی روان امّا

ص:151

یهودش داند از نسل یهودا (1)ماشیَح (2)نامش

ص:152

غیر آبای تو نشناسد کسی قدر تو را

بِهْ کزین پس منقبت را ختم سازم بر دعا

چشمش نشد از دولت دیدار تو محروم

(1)

و نیز از اوست: امام امَم،صاحبِ عصر،مهدی

ص:155

به بلبل چه نسبت نوا سنجی اَم را؟

جدایی ز خاک درت نیست ممکن

و نیز از اوست:

ای یوسف مصر از تو گرفتار محبّت

ص:156

تا سر نشود خاک سر کوی تو ما را

گر پا نهی به دیدۀ من،عین مطلب است

بیمار انتظارم و محروم از وصال

ص:158

راه حق بستند بر ما این فِرَق

و نیز از اوست: ای امیر کاروان واپسین

بر کنار ره نگاهی باز کن

و نیز از اوست: ای باد صبا کاش رسانی خبر ما

ص:160

تا بال و پری بود،ز دامت نپریدیم

مرا جانْ آتش است اندر بدن تا بینمت ای گل

ص:162

شد از قهر و شد از مهر و شد از لطف و شد از فیضت

ص:163

پُر شود دامان شمس از نافۀ چین گر کند

(1)

همه دجّال فعل (1)و مهدی شکل

(2)

ای مهدیِ صاحبْ زمان! کز عکس تیغت آسمان

سرّ خدایی را ببین کاندر بشر ظاهر شده

ص:168

در اقتدا با حضرتش یا خود برای خدمتش از آسمان چارمین،عیسی شتابان آمده

(1). (2)

گور (1)و گوزن زنگ ز نیروی عدل او

(2). (3)

ای صدرنشینِ مَسند شرع

بگشای که بسته کردگارت

ص:171

صفات کبریایی را شئوناتش بوَد مطلع تجلّای خدایی را کراماتش بوَد مَجلا. (1)

خراب گنبد گُل کی شود ز جنبش باد

به سیر بام جلالش ز اوج عرش اگر

ص:174

مجسّم از تو جلال خدای عزّوجل

ص:175

ص:176

مرغان گلستان همه با سوز و ساز عشق

بی چین طرّۀ یار،تاتار کم ز یک تار

ص:179

ای مصطفی شمایل وی مرتضی فضایل

ای رویت آیۀ نور،وی نور وادی طور

و نیز از اوست: دلبرا،دست امید من و دامان شما سر ما و قدم سروِ خرامان شما

ص:180

خاک راه تو و مژگان من ار بگذارد

ص:181

قاب قوسین که آخر قدم معرفت است

گرچه خود قاسم الأرزاق بود میکائیل

ص:182

ای که در مکمن غیبی و حجاب أزلی

(1)

غم و درد و رنج و محنت،همه مستعدّ قتلم

چو شود که راه یابد سوی آب تشنه کامی؟

ص:184

نظری به سوی«رضوانیِ»دَردمند مسکین که به جز درت امیدش نبود به هیچ سویی. (1)

بشتاب که مانده ایم در شست

یا رب به حق دو سبط اکرم کان پنج تن اند،اسم اعظم

ص:186

چشم دل ما به خلوت راز

(1)

ای خودش دمی که پرده براندازی

و نیز از اوست: (1)

به فیروزتر زمان،به زیباترین بهار به نیکوترین شبی،به روشن ترین نهار

یکی روح خرّمی،یکی جان آدمی

ص:188

یکی زنده کرده دشت،یکی تازه کرده جان

ص:189

یکی زو است با رواج،یکی زو است با شرف

یکی را به او قوام،یکی را از او ظهور

ص:190

پادشاه عسکری طلعت تقی حشمت نقی فر

مصطفی اوصاف و مَجلای خداوند جهان شد جلوۀ ذاتش به قدرت،تالی فیض مقدّس

لیک پای عقل در وصف وی اندر گل،نهان شد دست تقدیرش به نیرو،جلوۀ عقل مجرَّد

آن که از یزدان خدا،بر جمله پیدا و نهان شد روزگارش گرچه از پیشینیان بودی مؤخَّر

بندۀ فرمانبرش گردید و عبد آستان شد... تا ولایت بر ولیِّ عصر می باشد مقرّر تا نبوّت را محمّد،تا خلافت راست حیدر

ص:192

تا که شعر«هندی»است از شهد چون قند مکرّر پوستْ زندان،رگْ سنان و مژّه پیکان،مویْ نشتر (1)

باد آن کس را که خصم جاه تو،از انس و جان شد! (2)و نیز از اوست:

ای که بی نور جمالت نیست عالم را فروغی

ص:193

حوزۀ علمیّۀ قم در عَلَم فرما به عالم تا کند فُلک نجات مسلمین را بادبانی. (1)

و نیز از اوست: از غم دوست،در این میکده فریاد کشم

ص:194

کاخ استکباریان کن منهدم

امید اوّلین و آخرین است نوید انبیا و مرسلین است. (1)

می پرسمت ز روز و بیابان و کوه و دشت

دوباره پلک دلم می پرد،نشانۀ چیست؟ شنیده ام که می آید کسی به مهمانی

کسی که سبزتر است از هزار بار بهار

چه زیباست در چشمۀ نور،چشمت

تا بیاید از سفر آن ماه

تا بیاید آن که دستانش

ص:202

باز هم گفتیم می آید

تا نقش بارگاه تو افتد به دیده ام

جای گنه به دوش دلم کی بود«حسان» تا بار حسرت و غم دلدار می کشم. (1)

از بیکرانِ سبز اقیانوس غیبت

عمری در آرزوی تو بودیم و پیر شد

مگر چه مایه بود صبر،عاشقان تو را؟

ز منجنیق فلک،سنگ فتنه می بارد

ص:207

در انتظار تو چشمم سپید گشت و غمی نیست

تنور سینۀ ما را ای آسمان به حذر باش

ص:209

نسل تندر از تبار خشم اوست

عنتر زنجیر را وا می کند

ص:211

راز خود را با شما این گونه می گوید«صبا» آتشی افتاده بر جانم،نمی دانم چرا. (1)

ستارۀ سحری کورسوزنان از دور

بیا که قافلۀ شب ازین دیار گذشت

ص:215

آه از پاییز سرد،ای کاش من

یک غزل بس نیست هجران تو را کاش صدها شعر و دیوان داشتم. (1)

و نیز از اوست: ما بی تو-تا دنیاست-دنیایی نداریم

از آن سوی دیوارهای بلند جنوبی

ص:221

ص:222

ص:224

______________

ص:226

گواه گویای آن است.این نوشته،نگاهی اجمالی به این آثار دارد و گزارشی اجمالی از آنها ارائه می کند.پیش از ورود به بحث،یادآوری چند نکته لازم است:

یک. در این نوشته،تنها به معرفی آثار مستقل پرداخته ایم و از معرفی آثاری که فقط بخشی از آنها به موضوع مهدویت اختصاص دارد-که کم هم نیستند- خودداری کرده ایم و گر نه اذعان داریم که اگر چنین آثاری (آثار ضمنی) به این کتاب شناسی اضافه گردند،آمار و ارقام،بسیار بیشتر از این خواهند بود.برای نمونه،بسیاری از منابع کهن حدیثی اهل سنّت و نیز شیعه،بخشی را به این موضوع اختصاص داده اند که به مواردی اشاره می گردد.

1.المصنّف،عبدالرزاق (م 211ق)،باب المهدی:ج 11،ص 371؛

ص:227

2.المصنّف،ابن ابی شیبة (م 235ق)،بخش دو از جلد دوم،ص 321-322؛

3.سنن ابن ماجة (م 273ق)،باب خروج المهدی:ج 2،ص 1366-1368؛

4.سنن ابی داوود (م 275ق)،کتاب الفتن،کتاب المهدی،کتاب الملاحم:ج 6، ص 106-109؛

5.سنن الترمذی (م 297 ق)،باب ما جاء فی المهدی:ج 4،ص 505-506؛

6.صحیح ابن خزیمه (م 311 ق)،ج 1،ص 14؛

7.صحیح ابن حبان (م 354 ق)،ص 266 و 293-294؛

8.موارد الظمآن إلی زوائد ابن حبّان،هیثمی (735-807 ق)،باب ما جاء فی المهدی:ص 463.

دو. در معرّفی هر اثر،سعی بر آن بوده است که ضمن اشاره به چاپ،ترجمه و نسخه های خطّی آن،اجمالی از محتوای کتاب و مذهب نویسنده و روش وی نیز بیان گردند.

سه. کتاب هایی که به عنوان«ملاحم»نوشته شده اند،برخی به نشانه های ظهور مهدی علیه السلام و زمان ظهور ایشان پرداخته اند و برخی دیگر به نشانه های برپایی قیامت.

روشن است آنچه از این دو بخش به مهدویت مربوط است،گروه اوّل است.بدین جهت،آن دسته از کتاب های ملاحم که به چاپ رسیده اند یا نسخه ای در دسترس داشتند،بررسی شدند و از آنها هر کدام که مربوط به موضوع مهدویت بودند،آورده شدند؛امّا در بخش آثار مفقود،چون دسترسی به متن نبود و بررسی و شناسنایی امکان نداشت،هر آنچه را با عنوان ملاحم در فهرستْ نامه ها یاد شده،آوردیم و لذا ممکن است برخی به مسئلۀ مهدویت مربوط نباشد؛ولی راه بررسی و ارزیابی بر روی ما بسته است.

همین مطلب در بارۀ کتاب های«رجعه»نیز مبنای عمل قرار گرفته است.

چهار. معرفی آثار مهدوی را تا پایان قرن دوازدهم ادامه داده ایم با این توضیح که

ص:228

در آثار نوشته شده پس از آن،تکرار و استفاده از منابع پیشین،بسیار است و یکباره به جهت شکل گیری بابیت و بهائیت و برخی امور اجتماعی و سیاسی،نگارش در این زمینه،افزایش یافته است.البته به دورۀ معاصر به اجمال پرداخته ایم و فعالیت های عمدۀ معاصر را گزارش کرده ایم.

پنج. این کتاب شناسی در دو فصل سامان یافته است:

ص:229

ص:230

ظهور،سفیانی،نام و نسب مهدی علیه السلام،سیرۀ مهدی علیه السلام،خروج دجّال،نزول عیسی علیه السلام و خروج دابّةُ الأرض آورده است. (1)

برخی او را عامّی المذهب (از اهل سنّت) دانسته اند. (1)8.الرجعة. (2)9.إثبات الرجعة. (3)10.الغیبة. (4)11.کتاب الملاحم. (5)12.حذو النعل بالنعل. (6)13.الحجّة فی ابطاء القائم. (7)شیخ آقا بزرگ تهرانی احتمال داده است که این همان کتاب بعدی با عنوان کتاب القائم باشد.

14.کتاب القائم. (8)این آثار،همگی از فضل بن شاذان نیشابوری (م 260 ق) است.وی شیعۀ اثنا عشری و از یاران امام جواد علیه السلام،امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام است.

15.کتاب الغیبة، (9)حسن بن محمّد بن سماعة (م 263 ق).

وی از بزرگان فرقۀ شیعی واقفیه است.

16.کتاب الغیبة، (10)ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی (زنده در 269 ق).

ص:233

وی عالمی شیعی است.

17.صاحب الزمان، (1)ابو العنبس محمّد بن اسحاق بن ابی العنبس (م 275 ق).

مؤلّف،از ندیمان متوکّل عباسی بوده است.

18.رساله هایی در پاسخ ابو الحسن علی بن احمد بشار و کتاب الاشهاد ابو زید علوی، (2)محمّد بن عبد الرحمان ابن قِبّۀ رازی (م قبل از 285 ق).

وی از متکلّمان برجستۀ شیعۀ امامیه است.

19.جمع الأحادیث الواردة فی المهدی، (3)حافظ ابو بکر بن ابی خیثمه (م 279ق).

وی فقیه و محدّث سنّی است.

20.الملاحم، (4)محمّد بن حسن صفّار قمی (م 290 ق).

مؤلّف،محدّثی شیعه و امامی است.

21.الفتن، (5)ابو یحیی زکریا بن یحیی بزار (م 298 ق).

وی محدّث اهل سنّت است.

22.الملاحم، (6)حسین بن سعید بن حماد بن مهران اهوازی.

مؤلّف،شیعۀ امامی (اثنا عشری) است.

23.الغیبة، (7)ابوالحسن علی بن محمّد بن علی سواق.

وی شیعۀ واقفی است.

24.الملاحم، (8)محمّد بن عبداللّه بن مهران کرخی.

ص:234

وی عالمی شیعی است.

25.الرسائل والتوقیعات. (1)26.قرب الإسناد إلی صاحب الأمر (2).

27.الفترة والحیرة. (3)در کتاب نامۀ حضرت مهدی،از آن با الغیبة والحیرة یاد شده است. (4)28.الغیبة و مسائله. (5)این آثار،همگی از عبد اللّه بن جعفر حِمیَری است.

وی شیعۀ اثنا عشری و از اصحاب امام رضا علیه السلام،امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام است.

29.کتاب الغیبة، (6)اسماعیل بن صالح انماطی.

وی شیعۀ اثنا عشری و از اصحاب امام رضا علیه السلام است.

30.کتاب الغیبة. (7)31.کتاب الملاحم. (8)هر دو از علی بن حسن بن فضّال است.

وی شیعی فَطَحی مذهب و از اصحاب امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام است.

32.دلائل خروج المهدی و ملاحمه، (9)حسن بن محمّد بن احمد صفّار.

ص:235

مؤلّف،شیعۀ امامی است.

33.کتاب القائم. (1)34.کتاب الملاحم. (2)هر دو از علی بن مهزیار اهوازی است.

وی شیعۀ اثنا عشری و از اصحاب امام رضا علیه السلام،امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام است.

35.کتاب الملاحم و الفتن. (3)36.کتاب صاحب الزمان. (4)37.کتاب وقت خروج القائم. (5)هر سه،از محمّد بن حسن جمهور است.

وی شیعۀ امامی (اثنا عشری) و از اصحاب امام کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام است.

38.الملاحم، (6)اسماعیل بن مهران.

از اصحاب امام رضا علیه السلام شمرده شده است.

39.الملاحم، (7)محمّد بن اورَمَه.

وی شیعۀ امامی است.

40.سیرة القائم، (8)معلی بن محمّد بصری.

وی شیعۀ امامی و از اصحاب امامان متأخّر امامیه است.

ص:236

41.کتاب الغیبة.

42.کتاب القائم الصغیر.

43.کتاب الفتن (این کتاب با عنوان الملاحم نیز معرفی شده است). (1)44.کتاب الرجعة. (2)هر چهار اثر،از حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی است.

وی از بزرگان فرقۀ شیعی واقفیه بود.

45.الغیبة، (3)علی بن عمر الأعرج.

وی شیعۀ واقفی است.

46.التوقیعات، (4)محمّد بن عیسی بن عبید بن یقطین.

وی محدّثی شیعی و امامی مذهب است.

47.کتاب التنبیه، (5)ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی.

وی از متکلّمان برجستۀ امامیه است.

48.الملاحم، (6)ابو حیّون.

شیعه و از خادمان امام رضا علیه السلام بوده است.

49.الملاحم، (7)ابو محمّد عمرکی بن علی بوفکی.

وی شیعه است.

ص:237

50.الملاحم، (1)احمد بن میثم بن ابی نعیم.

وی شیعۀ اثناعشری است.

51.الملاحم، (2)ابو عبداللّه محمّد بن عبّاس بن عیسی غاضری.

وی شیعه است.

52.الرجعة، (3)ابو یحیی احمد بن داوود بن سعید فزاری جرجانی.

وی از بزرگان اهل حدیث و سنّی بوده است.

این کتاب،بارها به چاپ رسیده و نسخه های فراوان و چندین ترجمۀ فارسی دارد. (1)در کتاب خانه های ایران حد اقل 115 نسخه خطّی از این اثر شناسایی شده است. (2)شیخ صدوق در این کتاب به غیبت پیامبران،روایات غیبت از چهارده معصوم، توقیعات،معمّرین و مسائل دیگر پرداخته است.کتاب،دارای 58 باب است.شیخ صدوق در این کتاب،تنها به نقل روایت اکتفا نکرده،بلکه در موارد بسیاری در ابتدای باب یا انتهای آن توضیحاتی آورده است.علاوه بر آن در ابتدای کتاب، مقدّمه ای طولانی بیش از یک صد صفحه در مباحث امامت به صورت کلّی و پاسخ به شبهات نگاشته است.

3.الغیبة،محمّد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی (زنده در 342ق). (3)از این اثر در کتاب خانه های ایران ده نسخۀ خطّی شناسایی شده است. (4)این کتاب،بارها به چاپ رسیده و چندین ترجمۀ چاپ شده به زبان فارسی دارد. (5)نویسنده،پانصد حدیث در بارۀ امام مهدی علیه السلام گرد آورده است.سال تألیف آن 342 هجری است.

ص:239

هر دو از سلامة بن محمّد بن اسماعیل (م 339 ق) است.

وی عالمی شیعی است.

13.إبّان (1)حکم الغیبة، (2)ابو القاسم علی بن احمد کوفی (م 352 ق).

وی عالمی شیعی است.

14.کتاب فی ذکر قائم آل محمّد، (3)ابو سعید احمد بن رمیح مروزی (م 357 ق).

مؤلف،عالمی شیعی است.

15.الهدایة فی تاریخ النبی والائمة،ابو عبد اللّه حسین بن حمدان جنبلائی (م 358 ق).

جلد دوم این کتاب به امام مهدی اختصاص دارد. (4)وی از نویسندگان شیعی است که شیخ طوسی او را در فهرست آورده است. (5)16.کتاب فی الغیبة. (6)17.کتاب الاشفیة فی معانی الغیبة. (7)این دو اثر از حسن بن حمزه علوی حسینی (م 358 ق) است.

مؤلّف،عالمی شیعی است.

18.کتاب الغیبة و ذکر القائم، (8)حسن بن محمّد بن یحیی (م 358 ق).

مؤلف،از علمای شیعه است.

ص:241

19.حذو النعل بالنعل. (1)20.المصباح. (2)21.الرسالة الاُولی فی الغیبة. (3)22.الرسالة الثانیة فی الغیبة. (4)23.الرسالة الثالثة فی الغیبة. (5)24.الرجعة. (6)25.کتاب السر المکتوم إلی الوقت المعلوم. (7)26.کتاب علامات آخر الزمان. (8)27.الغیبة.

این کتاب را سید هاشم بحرانی و صاحب ریاض العماء ذکر کرده اند و صاحب ریاض تصریح دارد که غیر از کمال الدین است. (9)این نُه اثر،به شیخ صدوق (م 381ق) منسوب است؛ولی متأسفانه به آنها دسترسی نیست.

28.أخبار الدولة فی ظهور المهدی، (10)احمد بن ابراهیم ابن جزار قَیروانی (م 400 ق).

ص:242

او از پزشکان مغربی و پیرو مذهب مالکی بوده است.

29.کتاب المهدی، (1)عیسی بن مهران.

وی عالمی شیعی است.

30.الملاحم، (2)ابوالقاسم علی بن حسن قاسم یشکری معروف به ابن طبال.

وی از مشایخ تَلّعُکبری در کوفه و عالمی شیعی است.

31.الملاحم، (3)ابو جعفر محمّد بن احمد بن یحیی اشعری قمی.

از بزرگان شیعه است.

32.الملاحم، (4)ابراهیم بن حکم بن ظهیر فزاری.

وی عالمی شیعی است.

33.الملاحم، (5)ابوالحسن علی بن ابی صالح کوفی.

وی از عالمان شیعه است.

34.کتاب الغیبة، (6)علی بن محمّد بن عمر بن رباح.

وی عالمی شیعی است.

35.الغیبة، (7)محمّد بن قاسم ابوبکر.

وی متکلّم شیعه مذهب است.

36.اخبار القائم، (8)ابو الحسن علی بن محمّد بن ابراهیم،علان کلینی رازی.

عالمی شیعی است.

ص:243

37.کتاب الغیبة، (1)حنظلة بن زکریا تمیمی.

مذهب وی شیعه است.

38.کتاب الشفاء و الجلاء فی الغیبة، (2)احمد بن علی بن خضیب.

وی عالمی شیعی است.

39.الغیبة وکشف الحیرة. (3)40.الکشف و الحجّة. (4)احتمال دارد که دو کتاب،یکی باشد.

از محمّد بن احمد بن عبداللّه قضاعة است.

وی عالمی شیعی است.

41.ترتیب الادلة فیما یلزم خصوم الامامیة دفعه عن الغیبة والغائب، (5)احمد بن حسین بن عبداللّه مهرانی آبی (آوه ای).

از عالمان شیعه است.

42.إزالة الران عن قلوب الاخوان فی معنی الغیبة. (6)43.کتاب التحیّر. (7)هر دو اثر از محمّد بن احمد بن جنید است.

وی عالمی شیعی است.

44.فی ذکر من روی من طرق اصحاب الحدیث ان المهدی من ولد الحسین وفیه أخبار

ص:244

القائم، (1)احمد بن محمّد بن احمد ابو علی جرجانی.

مؤلف،از علمای شیعه است.

45.الفتن، (2)ابو صالح احمد بن عیسی سلیلی.

از عالمان اهل سنّت است که سیّد ابن طاووس کتابش را در الفتن خود آورده است.

46.أخبار أبی عمرو و أبی جعفر العمریین، (3)ابو نصر هبة اللّه بن احمد بن محمّد کاتب (م بعد از 400 ق).

وی از علمای شیعی مذهب است.

الحجّة و در قم ضمن مجموعه عدة رسائل للشیخ المفید به چاپ رسیده است.در سال 1413 ق نیز در ضمن مجموعه آثار کنگرۀ شیخ مفید،جلد هفتم نشر یافته است.این رساله،دربارۀ حدیث«من مات و لم یعرف امام زمانه»است.

3.الرسالة الثانیة فی الغیبة.

این رساله نیز مانند رسالۀ پیشین،در نجف و قم و سپس در ضمن مجموعه آثار کنگرۀ شیخ مفید منتشر شده است.محقّق طباطبایی از آن با عنوان کتاب الجوابات فی خروج المهدی یاد کرده است. (1)4.الرسالة الثالثة فی الغیبة.

این رساله در جلد هفتم مجموعه آثار کنگرۀ شیخ مفید چاپ شده و در بارۀ یاران سیصد و سیزده گانۀ امام مهدی است. (2)5.الرسالة الرابعة فی الغیبة.

در جواب این سؤال است که اگر سبب غیبت امام زمان علیه السلام کثرت دشمنان و ترس از رویارویی با آنان است،پدران حجت علیه السلام در شرایط سختِ ترس بودند و دشمنان بیشتری داشتند،با این حال،آنان در غیبت به سر نبردند و در جامعه حضور داشتند.

این اثر در ضمن مجموعه آثار کنگرۀ شیخ مفید به چاپ رسیده است و چندین نسخه از آن در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی قم به شماره 12807/17،255/25، 243/16 و 12807/5 وجود دارد.

این پنج اثر (یعنی از کتاب الفصول العشرة تا الرسالة الرابعة فی الغیبة) از محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری (شیخ مفید) (م 413 ق) است.

6.مسألة فی الغیبة،قاضی عبد الجبار معتزلی (415 ق).

ص:246

نسخه ای در واتیکان به شماره 1208 دارد. (1)وی از متکلّمان نامدار اهل سنّت است.

7.الأربعون حدیثاً فی المهدی،ابو نعیم احمد بن عبد اللّه اصفهانی (م 430 ق).

از این رساله؛نسخه خطّی در نجف و قم موجود است و برخی مؤلّفان چون سیوطی،اربلی،بحرانی و دیگران،آن را به صورت کامل در کتب خود آورده اند.

این رساله در قرن دهم توسط مقدّس اردبیلی (م 993 ق) و ابو الحسن علی بن حسن زواره ای (م ح 947 ق)،ترجمه شده است.در دورۀ معاصر نیز حجّت بلاغی،آن را ترجمه کرده است. (2)این کتاب با تحقیق علی جلالی باقر در نشریۀ تراثنا (ش 77) به چاپ رسیده است.

وی از عالمان اهل سنّت است.

8.المقنع فی الغیبة.

این کتاب،نخست به صورت رساله در مجلۀ تراثنا (3)به چاپ رسید و سپس به صورت مستقل در سال 1416 ق توسط مؤسسۀ آل البیت چاپ شد.

سیّد مرتضی در این کتاب،امامت مهدی علیه السلام را بر پایۀ دو اصل«لزوم عقلی امامت»و«لزوم عقلی عصمت امام»اثبات می کند و در ادامه،از حکمت و فلسفۀ غیبت سخن می گوید و تفاوت غیبت با عدم وجود را بیان می کند.

در پایان این کتاب،رساله ای مختصر با عنوان«کتاب الزیادة المکمّل بها کتاب المقنع»از سیّد مرتضی آورده شده که برخی از زوایای غیبت را روشن می کند.

9.مسألة وجیزة فی الغیبة.

این اثر در سال 1955 م در بغداد چاپ شد و ترجمۀ فارسی آن به قلم سید حسن

ص:247

افتخارزاده از سوی انجمن حجّیته در سال 1360 منتشر شد.

این دو اثر از سیّد مرتضی (م 436 ق) هستند.

10.البرهان علی صحّة طول عمر الإمام صاحب الزمان،ابو الفتح محمّد بن علی بن عثمان کراجکی (م 449 ق).

این کتاب،چاپ سنگی ای در سال 1322 ق در تبریز و چاپ جدیدی بدون تاریخ و ناشر در سال های اخیر دارد.نویسنده-که از شاگردان شیخ مفید و از علمای امامیه است-در این اثر،دلایل عقلی و نقلی راز طول عمر و سرگذشت گروهی از معمّرین را آورده است.این کتاب،ضمن کتاب گنجینۀ معارف شیعۀ امامیه،از سوی میرزا محمّد باقر کمره ای (در ج 2 ص 121 به بعد) ترجمه شده است.

11.الغیبة،محمّد بن حسن الطوسی (م 460 ق).

شیخ طوسی در این کتاب،ضمن فصولی به این موضوعات پرداخته است:

مباحث کلّی امامت،ولادت امام زمان،ردّ فِرَق غیر دوازده امامی،توقیعات،وکلای ائمّه،عمر امام،توقیت،نشانه های ظهور،صفات و سیرۀ امام.

شیخ طوسی این کتاب را به روش کلامی نوشته است.

این کتاب،چاپ های متعدد دارد و با عنوان تحفۀ قدسی به فارسی ترجمه شده است. (1)از این اثر پنج نسخه خطّی در کتاب خانه های ایران شناسایی شده است. (2)

جواد علی،این دو کتاب را یکی می داند. (1)از ابو عبد اللّه احمد بن محمّد بن عیاشی جوهری (م 401 ق) است.

وی از علمای شیعی است.

14.النقض علی الطلحی فی الغیبة.

15.مختصر فی الغیبة. (2)برخی احتمال داده اند این کتاب،یکی از رساله های شیخ مفید در موضوع غیبت است. (3)16.مسألة فی الرجعة.

این کتاب،دارای نسخه خطّی در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی است. (4)17.جوابات الفارقیین فی الغیبة. (5)این کتاب،با نام های دیگری نیز معرفی شده است:جوابات الفریقین فی الغیبة، جوابات المیّافارقین. (6)این سه اثر از شیخ مفید (م 413 ق) است.

18.مستوفی اخبار الوکلاء الاربعة. (7)19.اخبار الأبواب. (8)جواد علی این دو را یکی می داند. (9)

ص:249

از ابو العباس احمد بن علی بن عبّاس بن نوح سیرافی (م بعد از 413 ق) است.

از علمای شیعی است.

20.اخبار المهدی. (1)21.صفة المهدی.

یوسف بن یحیی مَقدسی در عقد الدرر،29 حدیث از آن روایت کرده است (2).

22.نعت المهدی.

حافظ ابو عبداللّه گنجی در کتاب البیان فی أخبار صاحب الزمان،از این کتاب روایت نقل کرده است. (3)23.ذکر المهدی ونعوته. (4)سیّد ابن طاوس در الطرائف،فهرست ابواب آن و تعداد احادیث هر کدام را بر شمرده و تعداد احادیث آن را 156 حدیث دانسته است.

24.مناقب المهدی.

حافظ ابو عبداللّه گنجی در کتاب البیان فی أخبار صاحب الزمان،پانزده حدیث از آن روایت کرده (5)و یوسف بن یحیی مَقدسی شافعی در عقد الدرر،سیزده حدیث از آن نقل کرده است. (6)25.الفتن. (7)26.کتاب المهدی. (8)

ص:250

این هفت اثر،از ابو نعیم اصفهانی (م 430 ق) است.وی از عالمان برجسته و پُر تألیف اهل سنّت است.

27.الفتن، (1)ابو عمرو عثمان بن سعید دانی (م 444 ق).

مؤلف،از عالمان اهل سنّت و صاحب کتابی در قرائات است.

28.الاستطراف فی ذکر ما ورد فی زمن الغیبة فی الانصاف، (2)ابو الفتح محمّد بن علی بن عثمان کراجکی (م 449 ق).

جواد علی،عنوان کتاب کراجکی را البرهان علی طول عمر صاحب الزمان آورده است. (3)29.المسألة فی مولد صاحب الزمان، (4)ابو یعلی محمّد بن حسن بن حمزه (م 463 ق)

مذهب وی شیعه است.

30.کتاب الفتن والملاحم، (5)ابو عبداللّه جعفر بن محمّد بن مالک کوفی.

از علمایِ شیعی است.

31.الحجة فی ابطاء القائم، (6)ابو حسین محمّد بن بحر رُهنی سجستانی.

وی عالمی شیعی است.

32.کتاب الغیبة، (7)مظفّر بن علی بن حسین حمدانی.

ص:251

وی عالمی شیعی است.

33.الفرج فی الغیبة، (1)محمّد بن علی بن فضل بن تمام.

شیعه و استاد استادان نجاشی است.

34.کتاب الغیبة، (2)عبد الوهاب مادرایی.

وی عالمی شیعی است.

35.کتاب الغیبة، (3)احمد بن محمّد بن عمران.

از استادان نجاشی و شیعه است.

36.کتاب الغیبة، (4)محمّد بن زید بن علی فارسی.

وی از علمای شیعی است.

(م 600 ق).

مؤلف،شیعی مذهب است.

این کتاب،یک صد و ده روایت از طریق اهل سنّت آورده است و سید ابن طاووس،فهرست آن را به تفصیل آورده است. (1)4.اشراط الساعة، (2)ابو محمّد عبد الغنی بن عبد الواحد مَقدسی حنفی (م 600 ق).

وی دارای مذهب حنفی و از علمای فلسطین است.

5.الملاحم والفتن وما اصاب السلف ویصیب الخلق من المحن، (3)محمّد بن قاسم طوسی (ق 6 ق).

وی از علمای شیعی است.

6.الأربعون حدیثاً فی المهدی، (4)سراج الدین بغدادی قزوینی (ق 6 ق).

از عالمان اهل سنّت است.

7.کتاب التعازی، (5)محمّد بن علی بن حسن علوی (ق 6 ق).

مؤلف،شیعه است.

64 ورق در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی به شمارۀ 4105 دارد. (1)این کتاب بارها به چاپ رسیده است.

2.رسالة فی المهدی.

این رساله در بخش مخطوطات دار الکتب قاهره،ضمن مجموعۀ شمارۀ 1451 در 38 برگ موجود است.مرحوم حاج شیخ حسن سعید تهرانی،آن را در ضمن کتاب محاضرة حول الإمام المهدی به چاپ رسانده است.ابن عربی در این رساله از نسب و سیرت و شمایل بقیة اللّه (مهدی علیه السلام ) سخن گفته است.

3.المیمیة.

این قصیده در موضوع ظهور امام مهدی علیه السلام سروده شده است که یکی از بیت های آن چنین است: (2)

اذا دار الزمان علی حروف ببسم اللّه فالمهدی قاما.

این قصیده،شرحی دارد با عنوان بیان الحق. (3)4.قصیدة فی المهدی.

این قصیده،نسخه ای در کتاب خانۀ ظاهریۀ دمشق به شمارۀ 6824 دارد و در ابتدای دیوان محیی الدین نیز چاپ شده است. (4)5.شق الجیب فی أسرار حروف علم الغیب.

کتابی است با ادبیات رمزی در بارۀ مهدی علیه السلام و آخر الزمان.بارها در مجموعۀ رسائل ابن عربی در قاهره و حیدرآباد و بیروت،چاپ شده است.

ص:254

این پنج اثر، (1)از محیی الدین ابن عربی (م 638 ق) هستند.

وی پایه گذار عرفان نظری و از عالمان اهل سنّت است.

6.البیان فی أخبار صاحب الزمان،حافظ ابو عبد اللّه محمّد بن یوسف بن گنجی شافعی (م 658ق).

نویسنده،از عالمان اهل سنّت است.این کتاب بارها به صورت مستقل یا همراه برخی از کتاب ها مانند:کفایة الطالب والزام الناصب به چاپ رسیده است.هم چنین با عنوان خورشید پنهان ترجمه شده و نشر یافته است.کتاب،دارای 25 باب است و از غیبت،ظهور،سیرت،فتوحات،بشارات،امکان طول و حیات مهدی علیه السلام بحث کرده است.

آیة اللّه حسن زاده آملی در وصف این کتاب چنین نوشته است:«کتاب بیان در عین حال که صغیر الحجم است،بسیار عظیم النفع است.این کتاب موجز،دارای فوایدی گران قدر و ارزشمند است و هر چند هر یک از ابواب آن را در امر صاحب الأمر (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) اهمیتی به سزاست،لکن بعضی از ابواب به خصوص باب های دوم،هفتم،نهم،سیزدهم،بیست و چهارم و بیست و پنجم را شأنی دیگر و در خور دقّت بیشتر و بهتر است». (2)دو نسخه خطّی از این کتاب در ایران وجود دارد:یکی،در کتاب خانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 7042 و دیگری،در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی به شمارۀ 2553.

7.التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن،سید ابن طاووس (م 664 ق).

نام اصلی ای که مؤلف بر آن نهاده همین است،ولی با عناوین دیگری چون الفتن

ص:255

والملاحم،الملاحم والفتن،الملاحم والفتن فی ظهور الغائب المنتظر نیز منتشر شده است.

از این کتاب،نسخه های متعدد موجود است و بارها به چاپ رسیده است. (1)این کتاب در قم به سال 1398 ق توسط منشورات رضی و در اصفهان به سال 1416ق توسط مؤسّسۀ صاحب الأمر به چاپ رسیده است.نسخه ای خطی به شماره 5228 در کتاب خانۀ دانشگاه تهران وجود دارد که ادعا شده گویا به خط مؤلّف است.

تصویری از همین نسخه در کتاب خانۀ محقّق طباطبایی در قم موجود است. (2)سید ابن طاووس در این کتاب،مباحث مهم آخر الزمان را بیان می دارد.از این رو علامات ظهور صاحب الزمان علیه السلام،اوصاف و ویژگی ها و چگونگی بیعت با ایشان و حاکمیت مهدی علیه السلام،بخش های زیادی از کتاب را به خود اختصاص داده است.ضمناً مصنّف،نخست بخش هایی از کتاب الفتن ابن حمّاد (م 228 ق)،الفتن ابو صالح سلیلی (ق 4 ق) و الفتن ابو یحیی زکریا (م 298 ق) را آورده است که بیش از سه چهارم کتاب را گرفته است و در پایان،مطالب خود را آورده است.

8.علامات یوم القیامة،حافظ ابو عبد اللّه محمّد بن احمد قرطبی انصاری (م 671 ق).

این کتاب،در قاهره به چاپ رسیده و از خروج دجّال،ظهور مهدی علیه السلام و نشانه های ظهور،سخن گفته است.

وی از مفسّران اهل سنّت و صاحب تفسیر أحکام القرآن است.

9.دعای استدعای فرج برای ظهور و شهود حضرت حجّت علیه السلام،خواجه نصیر (م 672 ق). (3)

ص:256

این اثر،رسالۀ مختصری است که در چهل صفحۀ جیبی که در سال 1366 ش منتشر شده است.

10.علامات المهدی،محمّد بن اسحاق رومی،مشهور به صدر الدین قونوی (م 673 ق).

نسخه ای ضمن مجموعۀ شمارۀ 13212 در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی دارد که در ضمن کتاب بزرگداشت نامۀ سید محمود مرعشی چاپ شده است.دو نسخۀ دیگر از آن نیز در کتاب خانۀ سلیمانیه ترکیه،یکی ضمن مجموعۀ شمارۀ 43100 در بخش حاج محمود افندی و دیگری،ضمن مجموعۀ شمارۀ 4849 در بخش ایاصوفیه، موجود است.

وی از فیلسوفان و عارفان فارسی زبان اهل سنّت در قرن هفتم هجری است.

11.عقد الدرر فی أخبار المنتظر،یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز المَقدسی الشافعی السلمی (685 ق).

وی از عالمان شافعی بیت المقدّس است.

از این اثر،نسخه ای در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی، (1)و دو نسخه در آستان قدس رضوی به شماره های 1751 و 1752 موجود است.

از این کتاب،نسخه های متعدد در برلین و قاهره موجود است و بارها به چاپ رسیده است. (2)در این کتاب،491 حدیث در دوازده باب،گردآوری شده است.

مؤلف،از عالمان شیعه و از مشایخ ابن ابی طی است.

این کتاب،با عنوان الغیبة للحجة نیز معرفی شده است.

13.مشاهدة الآیات فی أشراط الساعة وظهور العلامات. (1)14.أحوال صاحب الزمان. (2)این دو اثر،از محمّد بن مؤیّد معروف به سعد الدین حمویی جوینی (م 650 ق) است.

وی از مشایخ صوفیه و سنّی مذهب است.

15.الملاحم، (3)دانیال (ظاهراً ق 7 ق).

اطلاعات بیشتری از نویسنده به دست نیامد؛امّا ظاهراً ترجمه ای عربی از کتاب عبرانی مَلحمۀ دانیال نبی باشد که حُبَیش بن ابراهیم تفلیسی (م ح 600 ق) آن را دیده و به فارسی ترجمه کرده و از دیگر منابع عربی نیز مطالبی بر آن افزوده است.کتاب تفلیسی،بارها چاپ شده است.

الواقعة فی آخر الزمان،والنهایة فتن واهوال آخر الزمان (مختصر نهایة البدایة) به چاپ رسیده است.

همچنین بخش هایی از آن به صورت مستقل با عناوینی چون:صفة الجنّة،صفة النار،اهوال یوم القیامة به چاپ رسیده است.

در این کتاب،چندین باب به امام مهدی اختصاص دارد مانند:

-ذکر المهدی الذی یکون فی آخر الزمان؛

-قول الرسول صلی الله علیه و آله:لو لم یبق من الدنیا الا یوم لبعث اللّه رجلاً منا یملأها عدلاً؛

-قول الرسول صلی الله علیه و آله:لا تنقضی الدنیا حتی یملک العرب رجل من اهل بیتی؛

-قول الرسول صلی الله علیه و آله:المهدی من عترتی من ولد فاطمة؛

-خروج المهدی وبقاءه. (1)همچنین روایات دجّال را به تفصیل آورده است.روایات اشراط الساعة و پاره ای پیشگویی ها نیز بخشی از آنهاست.البته بخش عمده ای از روایات این کتاب (جلد دوم) به روز قیامت و بهشت و جهنّم اختصاص دارد.

2.مختصر اثبات الرجعة،سیّد بهاء الدین علی بن غیاث الدین عبدالکریم بن عبدالحمید نیلی (م 790 ق).

این کتاب،مختصری از اثبات الرجعة فضل بن شاذان است.شیخ آقا بزرگ آن را مختصر الغیبة نامیده است.کتاب،دارای نسخه خطّی در آستان قدس رضوی است و توسّط مؤسسۀ آل البیت در سال 1409 ق به چاپ رسیده است.

وی از عالمان شیعی امامی و از اساتید ابن فهد حلّی است.

3.الرجعة والرد علی اهل البدعة،حسن بن سلیمان بن خالد حلّی (ق 8 ق).

ص:259

از عالمان شیعی امامی که از شهید اوّل،اجازۀ روایت دارد.

این کتاب،نسخه ای در کتاب خانۀ آستان قدس رضوی به شماره 2081 دارد.

وی در این کتاب،احادیث رجعت از کتاب بصائر الدرجات را آورده است. (1)4.منتخب الأنوار المضیئة.

اصل کتاب،الأنوار المضیئة تألیف سید بهاءالدین علی بن عبد الکریم بن عبد الحمید نیلی نجفی (زنده در 803 ق) است.منتخب آن با عنوان منتخب الأنوار المضیئة توسط انتخاب کنندۀ ناشناسی انجام شده است.اصل کتاب بنابر نقل محدّث نوری، (2)در پنج مجلّد تألیف شده است.محدّث نوری،جلد اوّل را رؤیت کرده که به خط مؤلّف بوده و تاریخ موجود در این جلد 777 ق بوده است.بنا بر این،تألیف سال 777 ق یا قبل از آن بوده است؛ولی منتخب آن بعد از وفات مؤلّفِ اصل بوده است.چون منتخب بعد از ذکر نام مؤلّفِ اصل برای او عبارت«قدس اللّه روحه الشریفة»به کار برده است.

این کتاب در دوازده فصل سامان یافته و از امامت،ولادت،فلسفۀ غیبت، توقیعات،تشرّفات و علائم ظهور بحث کرده است (3).این اثر در سال 1430 ق با تحقیق محقّقان مؤسسۀ امام هادی علیه السلام در قم به چاپ رسیده است.

5.الجزیرة الخضراء،مجد الدین فضل بن یحیی طیبی کوفی (ق 8 ق).

این کتاب،داستان تشرّف علی بن فاضل را به جزیرۀ خضراء در یازدهم شوّال 699 ق نقل کرده است.علّامه مجلسی در بحار الأنوار (ج 52 ص 174-159) و شیخ حرّ عاملی در اثباة الهداة (ج 3 ص 707) و نهاوندی،در العبقری الحسان (ج 2

ص:260

ص 127) و...آن را آورده اند. (1)همچنین ترجمه های متعدّدی دارد که کهن ترین آن،ترجمۀ علی بن حسین بن عبد العالی کرکی (م 940 ق) است. (2)

نسخه خطّی ای در کتاب خانۀ مدرسۀ فاضل خان مشهد دارد. (1)

این کتاب در سال 1406 ق در مکتبة القرآن قاهره به چاپ رسیده است.کتاب،با نام ارتقاء الغرف نیز معرفی شده است. (1)سخاوی از مشایخ صوفیه و از علمای اهل سنّت است.

2.نزول عیسی بن مریم آخر الزمان.

این کتاب در سال 1985 م در بیروت از سوی دار الکتب العلمیه به چاپ رسیده است.

3.رسالة فی رد من انکر ان عیسی إذ انزل یصلی خلف المهدی صلاة الصبح.

این کتاب،نسخه خطّی ای در کتاب خانۀ مسجد الحرام به شماره 59 دارد و در کتاب الحاوی للفتاوی سیوطی (ج 2 ص 166) در پایان رسالۀ الاعلام بحکم عیسی به چاپ رسیده است. (2)4.ظهور المهدی.

دو نسخه خطّی در کتاب خانه های استانبول با عنوان رسالة فی ظهور المهدی و رسالة ظهورات المهدی وجود دارد. (3)5.الکشف عن مجاوزة هذه الاُمّة الاُلف.

این رساله در ضمن رساله های سیوطی در الحاوی للفتاوی (ج 2 ص 92-86) بارها به چاپ رسیده و نیز به صورت مستقل به چاپ رسیده است و از ظهور مهدی علیه السلام،خروج سفیانی،نزول عیسی و کشته شدن دجّال سخن گفته است و نسخه های فراوانی در کتاب خانه های ترکیه دارد. (4)سیوطی در این رساله اثبات می کند که روزگار امّت پیامبر صلی الله علیه و آله از هزار سال تجاوز می کند؛ولی به هزار و پانصد

ص:263

سال نمی رسد.از این اثر نسخه های نیز در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی قم به شمارۀ 2102/7،8358/7 و 2779/11 وجود دارد.

6.العرف الوردی فی أخبار المهدی

این کتاب،بارها به چاپ رسیده و چاپ اخیر آن از سوی«مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی»در ایران بوده است.همچنین در مجموعۀ الحاوی للفتاوی سیوطی (ج 2 ص 86-57) انتشار یافته است.نسخه های متعدّد در کتاب خانه های ترکیه دارد.سیوطی در این کتاب،الأربعون حدیثاً فی المهدی ابونعیم را تلخیص کرده و احادیثی نیز بر آن افزوده است. (1)این کتاب،دارای 225 حدیث است.کتاب، تبویب و فصل بندی ندارد.این روایت ها حاوی این مضامین است:المهدی منّا أهل البیت،المهدی من عترتی،شمایل و خصال مهدی،و دجّال.

7.رسالة فی علامات المهدی.

این کتاب،نسخه ای در کتاب خانۀ مسجد الحرام (به شمارۀ 34) دارد. (2)این آثار،همگی از جلال الدین سیوطی (م 911 ق) هستند.

وی از محدّثان پُر تألیف اهل سنّت و از مشایخ صوفیّه در قرن دهم است.

8.تلخیص البیان فی علامات مهدی آخر الزمان،ابن کمال باش حنفی (م 940 ق).

این کتاب،نسخه های متعدّد در کتاب خانۀ عاشر افندی ترکیه به شمارۀ 446 و کتاب خانۀ عارف حکمت مدینه به شمارۀ 72240/62-ق دارد. (3)9.القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر،احمد بن محمّد بن حجر هیثمی (م 974 ق).

ص:264

این کتاب،نسخه های متعدد و چاپ های گوناگون دارد و به ترکی نیز ترجمه شده است. (1)کتاب دارای یک مقدّمه و سه فصل و یک خاتمه است.در مقدّمه،بر تواتر احادیث مهدویت تصریح دارد.در فصل اوّل،63 حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله،در فصل دوم،39 حدیث از صحابه،و در فصل سوم،56 حدیث از تابعان آورده است.خاتمه نیز حاوی مباحث گوناگونی در موضوع مهدویت است.

این کتاب،با عنوان علامات المهدی المنتظر،در قاهره،توسط مکتبة القرآن نیز به چاپ رسیده است.نسخه هایی از این کتاب در قم در کتاب خانۀ مدرسه حجازی ها، به شماره 8893/59/113 و در کتاب خانۀ محقّق طباطبایی،تصویری به شمارۀ 116 موجود است.

وی از عالمان پُر اثر اهل سنّت است.

10.رسالة فی المهدی.

دارای نسخه های خطّی در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی به شمارۀ 524 و گنج بخش پاکستان به شمارۀ 812 است. (2)11.البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان.

این کتاب،نسخه های فراوان داشته و چندین نوبت نیز چاپ شده است. (3)کتاب در یک مقدّمه و سیزده باب و یک خاتمه،سامان داده شده است و منابع آن العرف الوردی فی أخبار المهدی سیوطی و عقد الدرر ابو بدر یوسف شافعی و جمع الجوامع سیوطی است.نسخه ای از آن در کتاب خانۀ مسجد اعظم قم به شمارۀ 636 و نسخۀ دیگری در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی،به شمارۀ 5234 موجود است.

ص:265

12.تلخیص البیان فی أخبار مهدی آخر الزمان.

این کتاب نیز نسخه های متعدد دارد و در سال 1401 ق،در قم به چاپ رسیده است. (1)13.احوال مهدی آخر الزمان.

این کتاب در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی،نسخه ای به شمارۀ 524 و 9215 دارد.

کتاب شامل شصت حدیث همراه با ترجمۀ فارسی آن است.نسخه ای از آن نیز در کتاب خانۀ گنج بخش پاکستان به شمارۀ 1812 است.

این چهار اثر،از علاء الدین علی بن حسام الدین متّقی هندی (م 975 ق) است.

وی از محدّثان اهل سنّت است.

14.درّ التمام فی تاریخ خروج المهدی.

15.حدیث«الائمة من بعدی بعدد نقباء بنی اسرائیل».

16.رسالة فی علائم الظهور

مؤلف،مطالبی را که در کتب علمای هند در بارۀ علائم ظهور دیده،در این اثر آورده است.

17.رسالة فی ظهور المهدی علیه السلام

مطالب کوتاهی در بارۀ چگونگی ظهور حضرت مهدی علیه السلام است.

18.رسالة جفر الکبیر فی تعیین ظهور المهدی علیه السلام

مؤلّف در این رساله،سال ظهور حجّت علیه السلام را با استفاده از جفر کبیر سال 1200 ق مشخص کرده است.

این پنج رساله،همگی از محمّد بن پاینده ساوجی به خط مؤلّف در کاشان و به

ص:266

سال 979 ق کتابت شده است. (1)نویسنده،شیعی مذهب است؛ولی دربارۀ وی اطلاعات بیشتری در منابع نیامده است.

19.النجم الثاقب فی بیان ان المهدی من أولاد علی بن ابی طالب،شمس الدین محمّد بن محمّد بن عبد الرحمان بن علی بهنسی عقیلی خلوتی شافعی (م 1001 ق).

دارای نسخه های خطّی متعدّد است. (2)نویسنده از سنّیان شافعی مذهب و از مشایخ صوفیّه است.

24.اثبات الرجعة، (1)شرف الدین یحیی بحرانی (ق 10 ق).

نویسنده از شاگردان محقّق کرکی و از عالمان شیعی است.

25.اثبات وجود صاحب الزمان و غیبته و مصالح الغیبة، (2)سیّد شمس الدین محمّد بن امیر اسد اللّه شوشتری (ق 10 ق).

از عالمان شیعی و شاگردان محقّق ثانی است.

26.ذکر القائم وغیبته، (3)حرز بن علی بن حسین شناطیری (ق 10 ق).

اطلاعی از وی به دست نیامد.

3.رسالة فی حق المهدی.

دارای نسخه خطّی در کتاب خانۀ بلدیۀ اسکندریۀ مصر است. (1)4.مهدی آل الرسول.

این رساله،نسخه های بسیار دارد و یک بار بدون تاریخ نیز به چاپ رسیده است.نویسنده،احادیثی را در بارۀ غیبت،ظهور و نشانه های ظهور جمع کرده است.

این چهار اثر از نور الدین علی بن سلطان محمّد قاری هروی،مشهور به ملّا علی قاری (م 1014 ق) هستند.

وی از دانشمندان حنفی مذهب است که در علوم بسیاری چیره دست بود.

5.جزیرۀ خضرا و بحر ابیض،قاضی نور اللّه شوشتری (م 1019 ق).

در سال 1884 م،در هند در مطبعۀ نوری به چاپ رسیده است. (2)6.الفوز و الأمان فی المهدی صاحب الزمان. (3)این قصیده در کتاب الحدیقة الجلالیة شیخ بهایی به سال 1411 (در صفحات 48-50) به چاپ رسیده است.شیخ احمد منیفی،این قصیدۀ 63 بیتی را شرح کرده که در آخر کشکول البهائی چاپ مصر به طبع رسیده است.همچنین ترجمه و شرح فارسی آن در مجلۀ سفینه (ش 11) به قلم فهیمه فهیمی نژاد به چاپ رسیده است.

این اثر از شیخ بهایی (م 1031 ق) است.

7.فرائد فوائد الفکر فی الامام المهدی المنتظر،مرعی بن یوسف کرمی مَقدسی حنبلی (م 1033 ق).

ص:269

دارای نسخۀ کتاب خانۀ ملّی پاریس به شمارۀ 2026،و کتاب خانۀ سلیمانیۀ استانبول به شمارۀ 22970 و 1446 است. (1)این کتاب در هفت باب تدوین شده است و تصویری از نسخه خطی آن در کتاب خانۀ محقّق طباطبایی در قم به شمارۀ 116 موجود است و در قم نیز،تحقیق و منتشر شده است.

وی از عالمان حنبلی مذهب فلسطین و از مشایخ الأزهر است.

8.کفایة المهتدی فی معرفة المهدی،سید محمّد میرلوحی (م،بعد از 1085 ق).

نسخه خطّی این اثر در کتاب خانۀ مجلس شورای اسلامی به شماره 833 و در دانشگاه تهران به شمارۀ 619 وجود دارد و گزیدۀ آن با عنوان گزیدۀ کفایة المهتدی چاپ شده است. (2)وی از عالمان شیعه در دورۀ صفویه است.

9.اثبات الرجعة و ظهور الحجة،سید محمّد موسی استرآبادی (م 1088 ق).

از عالمان شیعه است.

این کتاب،نسخه های متعدد دارد و اخیراً با عنوان الرجعة چاپ شده است.

10.الرجعة،محمّد مؤمن بن دوست محمّد حسینی استرآبادی (م 1088 ق).

این کتاب در سال1415 ق در قم به چاپ رسیده و در آن 111 حدیث گردآوری شده است.نویسنده،خود تلخیص آن را با عنوان منتخب کتاب الرجعة تحریر کرده که دارای نسخه خطّی در دانشگاه تهران به شماره 2144 است. (3)کتاب،مقدّمه ای دارد که در آن،برخی احادیث تسلیم در برابر ائمّه را آورده است و یک باب دربارۀ رجعت و باب دیگر دربارۀ دجّال است.

ص:270

وی از عالمان شیعی است.

11.شوق مهدی،ملّا محسن فیض کاشانی (م 1091 ق).

غزلیات فیض کاشانی در بارۀ حضرت مهدی که با مقدّمۀ علی دوانی در سال 1398 ق در تهران و در کتاب فروشی اسلامیه،به چاپ رسیده است.

12.اخبار ظهور،ناشناس (ق 11 ق).

نسخه آن در کتاب خانۀ آستان قدس به شمارۀ 10657 نگهداری می شود و در ورق 175 تصریح شده که تاریخ تألیف 1078 ق است. (1)13.توقیت ظهور امام زمان،عبد الهادی بن رفیع الدین حسین رضوی دلیجانی (ق 11 ق).

شیعه است.

کتاب،دارای نسخه خطّی به شمارۀ 1988 در کتاب خانۀ مدرسۀ فیضیه است. (2)14.رسالة فی بیان وجه غیبة الحجة،ماجد بن فلاح شیبانی (ق 11 ق).

نویسندۀ رساله،شیعی مذهب است.

از این رساله،نسخه ای در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی موجود است. (3)15.تفریج الکربة عن المنتقم لهم فی الرجعة،سیّد محمود حسینی کاظمی (م 1085 ق).

این کتاب،دارای نسخه ای در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی به شماره 726 است و همچنین با نام اثبات وجوب الرجعة و تفریج الکربة هم معرفی شده است. (4)نویسنده،شیعۀ امامی است.

ص:271

16.دعائم الدین و کشف الریبة فی اثبات الکرة و الرجعة،محمّد محسن بن محمّد حسین بن عنایة اللّه مشهدی (ق 11 ق).

دارای نسخۀ خطی در کتاب خانۀ ملّی به شمارۀ 397 است. (1)مذهب وی شیعۀ امامی است.

وی شیعه است.

23.رسالة فی مناهج تسمیات المهدی، (1)محمّد باقر حسینی میرداماد (م 1040 ق).

از فیلسوفان و فقیهان شیعه امامیه در دورۀ صفوی است.

هفتم (ابواب 32 تا 34) به امام مهدی علیه السلام اختصاص دارد و 846 حدیث در این زمینه آورده است.

یک باب به امامت مهدی علیه السلام اختصاص دارد.باب دیگر،احادیث عامه را در بارۀ مهدی علیه السلام آورده است.باب سوم به بیان معجزات مهدی علیه السلام اختصاص دارد و باب چهارم در صفات و نشانه های ظهور است.

4.الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة.

این کتاب در دوازده باب تنظیم شده است،باب اوّل به مقدّمات اختصاص دارد و دوازده مطلب کلّی در چگونگی تعامل با ادلّه بویژه روایات،گوشزد شده است.

باب دوم،به ذکر ادلّۀ امکان و صحّت رجعت اختصاص دارد.باب سوم،به بیان آیات پرداخته است.در باب های چهارم تا ششم،وقوع رجعت در امّت های پیشین را ذکر می کند.باب های هفتم تا دهم،به وقوع رجعت در امّت اسلام اختصاص دارد.در باب یازدهم،از وقوع دولت پس از دولت مهدوی بحث می کند و در باب دوازدهم،به پاسخگویی به شبهات منکران رجعت می پردازد.

مؤلّف در مجموع،بیش از شصت آیه و ششصد حدیث در اثبات رجعت با ذکر منابع و حذف اسناد آورده است.

این کتاب،دارای نسخه های خطّی متعدد و ترجمه به زبان فارسی است و در سال 1381 ق در قم به چاپ رسیده است.

این سه اثر،از محمّد بن حسن حرّ عاملی (م 1104 ق)،فقیه بزرگ امامیه اند.

5.المحجّة فیما نزل فی القائم الحجّة.

در این کتاب،آیات مؤوّل به مهدی علیه السلام با احادیث مربوط گردآوری شده است و در مجموع 61 سوره،نزدیک به یکصد و چهل آیه به مهدی علیه السلام تأویل شده است.

این مجموعه در 121 فصل تنظیم شده است و مؤلّف فقط به آوردن احادیث ذیل آیات بسنده کرده و از هر گونه داوری پرهیز نموده است.

ص:274

ترجمۀ فارسی آن با عنوان سیمای حضرت مهدی در قرآن به چاپ رسیده است.

6.تبصرة الولی فیمن رأی القائم المهدی علیه السلام

در این کتاب،ملاقات 124 نفر با امام زمان علیه السلام گزارش شده است.این کتاب، نسخه های خطّی متعدد دارد و در دو نوبت در سال های 1272 ق و 1411 ق به چاپ رسیده است.

این دو اثر از سید هاشم بحرانی (م 1107 ق)،از علمای بزرگ شیعه،است.

7.توقیعات امام ثانی عشر.

در سال 1313 ق در هند چاپ سنگی شده است.

8.رجعت.

در سال 1367 ش در تهران به چاپ رسیده است.این کتاب شاملِ چهارده حدیث در ملاحم و علائم ظهور و رجعت است.از این اثر 59 نسخه خطّی در کتاب خانه های ایران،شناسایی شده است. (1)9.بحار الأنوار.

علّامه مجلسی جلد سیزدهم از دورۀ بیست و پنج جلدی بحار الأنوار را به«تاریخ الامام الثانی عشر»اختصاص داده است که در چاپ جدید،جلدهای 51-53 اند.

این بخش از کتاب بحار الأنوار،ترجمه های متعدد دارد که معروف ترین آن،مهدی موعود ترجمۀ علی دوانی است.این مجلّدات حاوی 31 باب است که از ولادت آغاز می شود و به توقیعات ختم می گردد.

از این اثر،دو ترجمۀ مخطوط نیز در منابع گزارش وجود دارد.

ترجمه از ناشناخته.نسخۀ شمارۀ 1132 کتاب خانۀ شیخ حیدر علی مؤیّد.

ترجمه از محمّد حسن بن محمّد ولی ارومیه ای افشار.نسخۀ شمارۀ 5166

ص:275

کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی قم و شمارۀ 18 کتاب خانۀ گوهرشاد مشهد و نیز شمارۀ 158 کتاب خانۀ آستان قدس رضوی مشهد. (1)این آثار،از علّامه محمّدباقر مجلسی (م 1110 ق) هستند.

10.اثبات الرجعة (2)،حسن بن عبد الرزاق لاهیجی (م 1121 ق).

این رساله،توسط جناب آقای علی صدرایی خویی تصحیح شده و توسط انتشارات مسجد انگجی تبریز به چاپ رسیده است.لاهیجی این کتاب را در چهار فصل با حدود شصت حدیث به فارسی نگاشته است.نسخه ای از این اثر در کتاب خانۀ مجلس به شماره 285 موجود است.

وی از عالمان شیعی است.

11.مثنوی نرگسدان،ملّا اسماعیل ذبیحی (م 1150 ق).

این کتاب،چاپ سنگی ای به سال 1325 ق در تبریز دارد و دارای نسخه های متعدد در کتاب خانۀ ملک و دانشگاه تهران است. (3)وی شیعه است.

12.فتح المنّان شرح الفوز و الأمان فی مدح صاحب الزمان،احمد بن علی بن عمر بن صالح عدوی (م 1173 ق).

از نویسندگان مصری و دارای مذهب اهل سنّت است.

این کتاب که شرح قصیدۀ«الفوز والأمان»شیخ بهایی است-،در سال 1288 ق در قاهره به چاپ رسیده است.

13.من علامات القیامة الکبری،المسیح،الدجال واسرار الساعة،محمّد بن احمد سفارینی (م 1188 ق).

ص:276

در سال 1407 ق در قاهره به چاپ رسیده است.

وی از عالمان حنبلی مذهب اهل سنّت است.

14.العرف الوردی فی دلائل المهدی،عبد الرحمان بن مصطفی عیدروس یمنی (م 1192 ق).

دارای نسخه خطّی در کتاب خانۀ سلطنتی برلین،به شمارۀ 2732 است.

اطلاعاتی از مؤلف به دست نیامد.

15.الذخیره فی المحشر فی مولد الإمام المنتظر،محمّد ابو عزیز خَطّی بحرانی (م 1200 ق).

در سال 1374 ق،در نجف به چاپ رسیده و نسخه های فراوان دارد و با عنوان مولد الإمام الحجّة القائم نیز به چاپ رسیده است. (1)مؤلّف،از علمای شیعی امامی ناحیۀ«خَط»در شمال عربستان (بحرینِ تاریخی) است.

16.عوالم العلوم و المعارف،عبداللّه بحرانی (م 1110ق).

بخش مربوط به حضرت مهدی از این کتاب با عنوان الإمام الحجّة بن الحسن علیه السلام در پنج مجلّد،چاپ شده است.در این پنج مجلّد،2926 حدیث در بیست و یک عنوان کلّی تنظیم شده است که عبارت اند از:نسبه،احوال امه،حمله و ولادته، اسمائه و القابه،حلیته و شمائله،الآیات المؤوّلة،النصوص علی امامته و غیبته، إخبار الکهنة و الملوک به،خصاله،معجزاته،اثبات الغیبة،علة الغیبة،نوابه،حال الشیعة فی غیبته،وظائف الإمام فی الغیبة،من ادعی الرویة،علامات الظهور،یوم الخروج،کیفیة خروجه،سیرته و اخلاقه عند الظهور،و الرجعة.

نسخه های خطّی این اثر در کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی قم به شمارۀ 354،

ص:277

کتاب خانۀ دانشگاه تهران به شمارۀ 6607 و کتاب خانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 1270 موجودند.

25.النوافح القریبة الکاشفة عن خصائص الذات المهدیة. (1)26.الهدایة الندیة فیما جاء فی فضل ذات المهدیة. (2)این دو اثر،از قطب الدین مصطفی بن کمال الدین بکری (م 1162 ق) است.

مؤلف،از سنّیان حنفی مذهب است.

27.رسالة فی المهدی. (3)28.الروض الوردی فی اخبار المهدی.

نسخه خطّی این کتاب،در کتاب خانۀ صاحب عبقات الأنوار (که امروزه «کتاب خانۀ سیّد ناصر حسین»نامیده می شود)،در لکنوی هند،موجود است. (4)این دو اثر از جعفر بن حسن بن عبد الکریم برزنجی (م 1177 ق) است.

وی،از مفتیان شافعی مذهب است.

29.جمع الأحادیث القاضبة بخروج المهدی، (5)محمّد بن اسماعیل صنعانی (م 1182 ق).

از عالمان اهل سنّت و معاصر محمّد بن عبد الوهّاب است.

30.رسالة فی المهدی، (6)ادریس بن محمّد بن حمدونی عراقی فارسی (م 1183 ق).

31.الحاشیة علی اثبات الرجعة، (7)سیّد میر علی نقی سامان (ق 12 ق).

ص:279

نویسنده،شیعی مذهب است.

32.غیبت و علائم ظهور، (1)ناشناس (ق 12 ق).

33.گلدسته معانی،سیّد جلال الدین زید پوری هندی (ق 12 ق).

مثنوی بلند و لطیف در 1657 بیت در مدح امام زمان علیه السلام است. (2)ظاهراً از شاعران شیعی است.

34.مشیّد الأرکان فی النص علی صاحب الزمان،عبد الواحد بن محمّد عاملی (ق 12 ق).

این کتاب،سه بخش دارد:ضرورت وجود حجّت،نصوص (احادیث) رسیده از ائمّه در بارۀ مهدی علیه السلام و تولّد و دیدار کنندگان. (3)مؤلّف،از عالمان شیعی است.

35.ترجمۀ دعای ندبه، (4)مولی رفیع گیلانی (ق 12 م).

از عالمان شیعی است.

کتاب:52.

قرن:چهارم،نویسنده:29،کتاب:46.

قرن:پنجم،نویسنده:16،کتاب:36.

قرن:ششم،نویسنده:7،کتاب:7.

قرن:هفتم،نویسنده:10،کتاب:15.

قرن:هشتم،نویسنده:10،کتاب:11.

قرن:نهم،نویسنده:2،کتاب:3.

قرن:دهم،نویسنده:11،کتاب:26.

قرن:یازدهم،نویسنده:18،کتاب:23.

قرن:دوازدهم،نویسنده:26،کتاب:35.

جمع کل:165 نویسنده،254 کتاب

دو. از جهت کثرت تألیف،غالب نویسندگان،صاحب یک اثر بوده اند؛ولی چند نفر بیش از یک اثر داشته اند که فهرست آنان به ترتیب کثرت اثر چنین است:1.شیخ صدوق (ق 4 ق) ده اثر.

2.شیخ مفید (ق 5 ق) نُه اثر.

3.ابونعیم اصفهانی (ق 5 ق) هشت اثر.

4.دو نفر،هر کدام هفت اثر داشته اند:فضل بن شاذان (ق 3 ق)؛سیوطی (ق 10 ق).

5.دو نفر،هر کدام پنج اثر داشته اند:ابن عربی (ق 7 ق)؛پاینده (ق 10 ق).

ص:281

6.چهار نفر،هر کدام چهار اثر داشتند:عبد اللّه بن جعفر حمیری (ق 3 ق)؛ حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی (ق 3 ق)؛متّقی هندی (ق 10 ق)؛ملّا علی قاری (ق 11 ق).

7.پنج نفر،هر کدام سه اثر داشتند:محمّد بن حسن جمهور (ق 3 ق)؛محمّد بن مسعود عیاشی (ق 4 ق)؛شیخ حرّ عاملی (ق 12 ق)؛علّامه مجلسی (ق 12 ق)؛ سیّد هاشم بحرانی (ق 12 ق).

8.بیست و سه نفر،هر کدام دو اثر داشتند:علی بن حسن فضّال (ق 3 ق)؛علی بن مهزیار اهوازی (ق 3 ق)؛عزیز بن یحیی جلودی (ق 4 ق)؛سلامة بن محمّد (ق 4 ق)؛ابن المنادی (ق 4 ق)؛حسن بن حمزۀ علوی (ق 4 ق)؛محمّد بن احمد بن قضاعه (ق 4 ق)؛ابن جنید (ق 4 ق)؛عیاشی جوهری (ق 5 ق)؛سیرافی (ق 5 ق)؛ سیّد مرتضی (ق 5 ق)؛کراجکی (ق 5 ق)؛حسن بن سلیمان حلّی (ق 8 ق)؛ابن کثیر (ق 8 ق)؛شاه نعمة اللّه ولی (ق 9 ق)؛سعد الدین حموی (ق 10 ق)؛ابن طولون (ق 10 ق)؛رضی الدین ابن حجر (ق 11 ق)؛شیخ بهایی (ق 11 ق)؛، مرعی حنبلی (ق 11 ق)؛محمّد هاشم خراسانی (ق 12 ق)؛مصطفی بن کمال (ق 12 ق)؛برزنجی (ق 12 ق).

سه. وضعیت آثار از جهت چاپ،نسخه خطّی و مفقودی چنین است:

از این 254 اثر معرفی شده،تعداد 57 اثر به چاپ رسیده،تعداد 27 اثر تاکنون به چاپ نرسیده و به صورت نسخه خطّی موجود است و تعداد 170 اثر مفقود و ناشناخته است.

ص:282

چهار. از 165 نویسنده ای که آثارشان معرفی شد،107 نفر شیعه،شش نفر واقفی،یک نفر فطحی و 44 نفر اهل سنّت اند و هفت نفر دیگر ناشناس اند.

پنج. جستجو در اینترنت،بویژه در پایگاه های کتاب و کتاب شناسی و نسخه شناسی و نیز بررسی ارجاعات در منابع مکتوب و دیجیتال،هر جستجوگری را به این نتیجه می رساند که منابع مستقلّ مکتوب در بارۀ امام مهدی علیه السلام و موضوعات مرتبط،بیش از این مقدار است که در این کتاب شناسی یاد شد؛امّا ضرورت مستند بودن اطلاعات این دانش نامه،اقتضا می کرد که از منابع غیر مکتوب یا منابع واسطه ای که اعتبار آنها اثبات نشده است،بهره گیری نشود.به این ترتیب، این کتاب شناسی را نیز باید گامی دیگر در مسیر کتاب شناسی های مهدویت به شمار آورد و نه آخرین آنها!

ص:283

ص:284

و پژوهش در موضوع مهدویت در دورۀ معاصر دارد.

ناگفته نماند که در میان این جمع انبوه،آثار علمی و پژوهشی فراوان نیستند؛ بلکه غالب این آثار را نوشته های ترویجی و عمومی تشکیل می دهند.ضمناً در این شمارش و سنجش،مبنا بر«کتاب»بوده و مقالات،استقصا و شمارش و گزارش نشده اند.

تکیه دارد و سرانجام،باور«رجعت»را خارج از«عقاید ضروری مذهب امامیه» می شمارد (1)و رد می کند.این کتاب،در روزگار خود،نقدهای بسیاری برانگیخت و در جواب آن،کتاب های متعدّدی در«اثبات رجعت»نگاشته شد،از جمله:اثبات رجعت از سید ابوالحسن حسینی قزوینی و بیداری امت در اثبات رجعت از سیّد مهدی موسوی اصفهانی و غیبت و رجعت از شیخ مجتبی قزوینی.

2.بررسی علمی در احادیث مهدی علیه السلام،سید ابوالفضل برقعی قمی (ابن الرضا) (1287-1370ش)،تحریر دوم،تهران:[بی نا]،1368ش،208 ص.

این کتاب-که چاپ نخست آن حدود سال 1340ش (1380ق) منتشر گردید-، تا کنون،نقدهای مکتوب فراوانی را برانگیخته است و نویسندگان برجسته ای چون:

سیّد محمّدباقر صدر،لطف اللّه صافی،ناصر مکارم،جعفر سبحانی و مرتضی مطهری،هر کدام در آثار مهدوی خویش در صدد پاسخگویی به برخی دیدگاه ها و شبهات مطرح در این کتاب برآمده اند.

برقعی نیز در روش نقد،همانند شریعت سنگلچی عمل می کند،با این تفاوت که در مباحث رجالی و محتوایی خویش،به نقد تاریخی،با تفصیل بیشتری می پردازد.کتاب او با نقد روایات تولّد امام مهدی علیه السلام و نام مادر و قابله و کیفیت حمل و تولّد و رشد و...آغاز می شود.فصل دوم به نقد روایات رجعت (بازگشت مردگان در آخر الزمان) اختصاص دارد.فصل سوم،نقد روایات تفسیری در تطبیق آیات بر امام مهدی علیه السلام و ظهور و دولت اوست.فصل چهارم نیز مشتمل بر نقد روایات مربوط به پس از رحلت امام مهدی علیه السلام است.سپس چند مقاله در باب:

مهدیان قبل و بعد از تولّد امام مهدی علیه السلام،مهدی در منابع اهل سنّت و مقدّمه ای بر

ص:287

مطالعۀ اخبار مهدی (سیره اش،یارانش،آیاتش،علائم ظهورش،نحوۀ خروج و قیامش و دولتش) آمده است.

3.المهدی و المهدویة،احمد امین بک،قاهره:دار المعارف،126 ص،چاپ اول:1951،م.

چاپ جدید:قاهره:شرکة نوابغ الفکر،1430 ق2009/ م،112 ص.

احمد امین،این کتاب را در مصر به سال 1951 م نوشته است.وی تاریخچه ای از آنچه در تاریخ اسلام از دعاوی مهدویت رخ داده به اجمال گزارش می کند و سپس به گمان خود به ریشۀ پیدایش اندیشۀ مهدویت می پردازد که عبارت است از:

ظلم ستیزی سرشت انسانی و فراوانی ظلم و ستم در تاریخ بشریت.

وی ستم خلفای اموی و عباسی را در شکلگیری این اندیشه در میان مسلمانان، بی تأثیر نمی داند و از نقدهای ابن خلدون بر اندیشۀ مهدویت دفاع می کند و در پایان،برخی از آثارِ منفی اندیشۀ مهدویت را شرح می دهد.

دعاوی مطرح در این کتاب،مستند نشده اند و این نوشته،بیشتر به یک تحلیل سیاسی-تاریخی شبیه است تا پژوهش در زمینۀ یک موضوع اعتقادی-تاریخی.

بر این کتاب،نقدها و ردّیه هایی نوشته شده که عبارت اند از:

الف-المهدی و احمد امین،شیخ محمّد علی زهیری (م 1385 ق)،نجف:مطبعة علمیة،1370 ق. (1)این کتاب،در قطع جیبی در 224 صفحه و با مقدّمۀ علّامه محمّدحسین کاشف الغطاء به چاپ رسیده است.رویکرد عمدۀ نقد،متوجّه ادّعای کلامی و حدیثی و تاریخی احمد امین است.

ص:288

ب-مع الدکتور احمد امین فی حدیث المهدی و المهدویة،محمّد امین زین الدین، بیروت:مؤسسة النعمان،1413 ق1992/ م.

ج-دفاع عن الکافی،ثامر العمیدی،جلد اول،ص 167-611.

نویسنده،باب اوّل را با عنوان«شبهات و اوهام حول ظهور المهدی»به بررسی نقدها اختصاص داده است.

4.المهدیة فی الاسلام منذ اقدم العصور حتی الیوم دراسة وافیة لتاریخها العقائدی و السیاسی و الأدبی،حسن سعد محمّد،قاهره:دار الکتاب العربی،1373 ق1953/ م،304 ص. (1)این کتاب دارای هفت فصل با این عناوین است:الامامة فی الإسلام،الرجعة، المهدیة فی الإسلام،فرق الشیعة ازاء هذا المعتقد،أدب المهدیة عند الشیعة، المهدیة عند بقیة الفرق الاسلامیة،المهدیة فی العصر الحدیث.

نویسنده،رویکرد تاریخی و نه عقیدتی به این مسئله دارد و بدون پیش فرض های کلامی و اعتقادی،به نقل و تحلیل پرداخته است.

بر این کتاب،نقدی نوشته شده با عنوان:إلی مشیخة الازهر،عبد اللّه سبیتی، بغداد:دار الحدیث،1375 ق،179 ص رقعی. (2)5.لا مهدی ینتظر بعد الرسول خیر البشر،عبد اللّه بن زید بن حجر آل محمود، دوحه:مطابع قطر الوطنیة،1400 ق،97ص.

نویسنده که رئیس دادگاه های شرعی قطر است،در این کتاب،احادیث وارده از پیامبر صلی الله علیه و آله را مورد نقد قرار داده و آنها را افسانه و جعلی قلمداد کرده است و عالمان اهل سنّت را مخالف این احادیث می داند. (3)

ص:289

بر این کتاب،نقدهای بسیاری نوشته شده که از آن جمله است:

الف-الرد علی من کذب بالاحادیث الصحیحة الواردة فی المهدی، (1)عبد المحسن العَبّاد،تهران:کتاب خانۀ چهل ستون،1402 ق،115 ص.

مؤلّف کتاب،از علمای سلفی و استاد دانشگاه مدینه است.

این کتاب توسط سیّد هادی خسروشاهی با عنوان مصلح جهانی به فارسی ترجمه شده است.

ب-اقامة البرهان فی الرد علی من أنکر خروج المهدی و الدجال و نزول عیسی فی آخر الزمان،حمّود بن عبداللّه تویجری،ریاض:مکتبة المعارف،1405 ق. (2)ج-الاحتجاج بالأثر علی من انکر المهدی المنتظر،حمّود بن عبد اللّه تویجری، بریده:دار العلیان،1406ق،دوم. (3)6.المهدی المنتظر فی المیزان،عبد المعطی عبد المقصود (محمّد)،اسکندریه:دار نشر الثقافة،1400 ق1980/ م،85 ص.

نویسنده در این کتاب،43 روایت مربوط به مهدویت را نقد سندی می کند و در پایان نتیجه می گیرد که مهدویت،جایگاهی در عقاید مسلمانان ندارد.

7.المهدی المنتظر فی روایات اهل السنة و الشیعة الامامیة دراسة حدیثیة نقدیة، عداب محمود حمش،عمان:دار الفتح،1422 ق2001/ م،553 ص.

نویسنده،کتاب را در شش فصل سامان داده است.فصل نخست،کتاب شناسی اجمالی و توصیفی از آثار تدوین شده در بارۀ اندیشۀ مهدویت است.در فصل دوم، جوانب نظری مسئلۀ مهدویت را در اهل سنّت به بحث می گذارد.در فصل سوم،به تخریج و نقد احادیث مهدویت نزد اهل سنّت می پردازد.در فصل چهارم از جوانب

ص:290

نظری عقیدۀ مهدویت نزد شیعه بحث می کند و در فصل پنجم به تخریج و نقد احادیث شیعه در زمینۀ مهدویت می پردازد.فصل ششم را به تخریج و نقد حدیث «لا مهدی إلّاعیسی بن مریم»اختصاص داده است.

وی احادیث مربوط به مهدی را نادرست و سست معرفی می کند.

8.الامام المهدی حقیقة تاریخیة ام فرضیة فلسفیة،احمد الکاتب،بیروت:الدار العربیة للعلوم،پنجم،1428 ق2007/ م،244 ص.

احمد الکاتب،نویسنده ای عراقی (از خاندانی شیعی) است که دیدگاه های انتقادیِ تندی در مسئلۀ امامت دارد.وی با نوشتن کتاب تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری إلی ولایة الفقیه در سال 1997 م به این میدان گام نهاد.این کتاب،سه جزء دارد:نظریة الإمامة الإلهیة لأهل البیت،الإمام المهدی حقیقة تاریخیة أم فرضیة فلسفیة،تطوّر الفکر السیاسی الشیعی فی عصر الغیبة.

این کتاب،خلاصه ای است از کتاب تطور الفکر السیاسی الشیعی،بدین صورت که نویسنده،جزء اوّل و سوم را تلخیص کرده و جزء دوم را کامل در این اثر آورده است.

احمد الکاتب در این اثر،نخست ادّلۀ وجود امام مهدی را از دیدگاه شیعه در یک فصل آورده و سپس در فصل دوم،به مناقشه و نقد آنها پرداخته و فصل سوم را به چگونگی پیدایش نظریۀ مهدویت در شیعه اختصاص داده است.

کتاب،بجز ایرادهای روشی و تناقض هایی که در خود دارد،به نظر می رسد که بیشتر تحت تأثیر شرایط اجتماعی-سیاسی شیعه در دوران معاصر شکل گرفته است.

بر این کتاب،نقدهایی هم نوشته شده که مشخصّۀ یکی از آنها چنین است:

الرد علی شبهات احمد الکاتب حول إمامة أهل بیت و وجود المهدی المنتظر،السید سامی البدری،1421 ق.

ص:291

این کتاب در چهار جزء منتشر شده و ردّی است بر کتاب تطوّر الفکر السیاسی الشیعی.در اجزای سه گانۀ اوّل به نقد دیدگاه های احمد کاتب در مباحث کلّی شیعه پرداخته است و جزء چهارم را به پاسخگویی نسبت به شبهات مهدویت اختصاص داده است.

9.افعال المهدی الشنیعة فیما زعمته عنه الشیعة،ابو انس مجدی محمود المکی، قاهره:مکتبة دار السلام الحدیثیة،1432 ق2011/ م،159 ص.

نویسنده در این اثر،ضمن تأکید بر این که مهدویت جزء اعتقاد همۀ مسلمانان است،موارد اختلاف شیعه و اهل سنّت را برشمرده است که عبارت اند از:نام، حیات،نسب،چگونگی و روش حکومت.

وی کشتارهای بسیاری را که در برخی روایت های شیعه آمده اند،مورد نقد قرار داده است.البته باید گفت که روایت های شیعه دربارۀ چگونگی حاکمیت امام زمان، دو گونه است:در برخی از آنها مطالب یاد شده آمده؛ولکن در بسیاری دیگر مضامین مخالف آن گزارش شده است و محقّقان شیعی نیز در جمع میان این دو دسته روایت،دیدگاه واحدی ندارند.

10.مَتی یَشرق نورک أیها المنتظر؟!،عثمان محمّد الخمیس،مدینه،1429ق.

این کتاب،در نقد«مهدویت شخصی»از منظر حدیثی و تاریخی نگاشته شده و از بحث نام و نسب و تولّد و نام مادر و قابلۀ امام مهدی علیه السلام و کسانی که او را دیده اند، آغاز می کند و سپس به بحث عمر مهدی علیه السلام و نحوۀ بهره گیری جهانیان از ایشان در عصر غیبت و نوّاب عام و خاص و...می پردازد.این کتاب،با عنوان عجیب ترین دروغ تاریخ توسط اسحاق دبیری به فارسی ترجمه شده و نقدهای بسیاری را نیز برانگیخته است،از جمله:امام مهدی علیه السلام حقیقتی ماندگار،از مجتبی ترابی و عجیب ترین حقیقت تاریخ،از مهدی یوسفیان و مهدی علیه السلام مهم ترین حقیقت تاریخ،از مجتبی گودرزی.

ص:292

11.بازخوانی تاریخ تشیّع امامیه:غیبت و مهدویت،عبدالعزیز عبدالحسین ساشادینا،ترجمه و نقد:محمودرضا افتخارزاده،تهران:روزگار،1390ش، ویرایش دوم.

تنها چاپ نسخۀ انگلیسی این کتاب،در سال 1980م،توسط انتشارات دانشگاه ایالتی نیویورک انجام شده است.مؤلف،با آن که به مهدی شخصی امامیه (امام محمّد بن الحسن العسکری علیه السلام ) اعتقاد دارد،به نقد تاریخی روایات مرتبط با اوصاف مهدی و علائم خروج و ظهورش می پردازد و به این جمع بندی می رسد که مهدیِ امامیه،«خاص»است و با موعودهای ادیان دیگر و دیگر فرقه ها (کیسانیه، زیدیه،اسماعیلیه و بنی عباس) یکی نیست و بسیاری از روایات مربوط به توصیف شخص و شخصیت و دولت او،ریشه در اسرائیلیات یا تمایلات فرقه ها برای زمینه سازی مهدی خودشان دارد.

مؤلف،در کتاب دیگرش که در 1996م،در آکسفورد منتشر کرده است (ترجمۀ کتاب دادگستر جهان ابراهیم امینی)،در مقدّمه ای تفصیلی،به تبیین بهتری از نتایج تحقیق پیشین نیز دست زده است و می گوید:مهدویت شیعی،ریشه در هیچ دین یا فرهنگ دیگری ندارد.به علاوه،دو مبحث«عدالت»و«امامت»قرآن،بدون باورِ «دادگستر نهایی جهان»،ناتمام خواهد بود.

در این زمینه،پایان نامه هایی تدوین شده است که به معرفی برخی از آنها می پردازیم:

1.مسئلۀ غیبت امام عصر در قرآن و حدیث،مهدی غلامعلی،کارشناسی ارشد، دانشکدۀ حدیث،اردیبهشت 1388.

2.بررسی محتوایی ادعیۀ امام مهدی،مریم یارمحمّدی،کارشناسی ارشد، دانشکدۀ اصول دین،89-1388.

3.نقد و بررسی تطبیقی روایات علائم الظهور در منابع فریقین،محمّد حسن شاطری،کارشناسی ارشد،دانشکدۀ اصول دین.

4.علائم ظهور،مرتضی کیانپور،سطح 3 حوزۀ علمیۀ قم.

5.اعتقاد به مهدویت و تأثیرگذاری در عرصۀ تعلیم و تربیت،نجمه نجم،کارشناسی ارشد،دانشکدۀ اصول دین.

6.تأثیر اعتقاد به مهدویت در اصلاح فرد،سیمین صمیمی،کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات.

7.پژوهش در زیارت ناحیه،مرتضی خوش نصیب،سطح 3 حوزه علمیه. (1)8.نقد و بررسی تاریخی تدوین و نشر احادیث مهدویت با تأکید بر غیبت نعمانی، علیرضا مختاری،دکتری،دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات،1386.

9.مهدی موعود در قرآن و احادیث،شهرباز فرخی نژاد ناصری،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال،1375.

ص:294

10.بررسی توقیعات امام زمان،محمّد شیاسی،دانشگاه رازی کرمانشاه،1382.

11.بررسی تطبیقی روایات تفسیری فریقین در بارۀ امام مهدی،محمّدهادی قهاری کرمانی،دانشکدۀ اصول دین قم،1382.

12.امام مهدی در روایات تفسیری،شاه گل حسین سجادی،جامعة المصطفی، 1382.

13.بررسی تطبیقی مهدویت در روایات فریقین،مهدی اکبرنژاد،مرکز تربیت مدرس قم،1384.

14.معرفی و بررسی تطبیقی احادیث مهدویت،خدیجه خورگامی.

15.مهدویت در کتاب و سنّت از دیدگاه امامیه و اهل سنّت،غلامحسین تاجری نسب.

16.تحلیل و بررسی روایات نحوۀ حاکمیت امام زمان،صدیقه سبزواری،دانشکدۀ اصول دین،1389.

17.سیمای حضرت مهدی در آیات و احادیث و نظم فارسی،حسن خانی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی،1377.

18.بررسی نقش مردم در غیبت و ظهور امام زمان،زهره رجب زاده،دانشکدۀ اصول دین،1389.

19.سیمای امام عصر در اهمّ تفاسیر مأثور،مائده اعتماد.

20.سیمای منجی در قرآن و روایات،کریم رجاءوند،دانشگاه تبریز،1387.

21.توقیعات حضرت ولی عصر و بررسی مباحث اعتقادی در آنها،دانشکده اصول دین،1388-1387.

پایان نامه های مهدوی نیز به سهم خود می توانند موضوع مستقلی برای یک کتاب شناسی قرار بگیرند؛زیرا با مراجعه به مراکزی که آرشیو پایان نامه دارند با حجم انبوهی از پایان نامه های مهدوی،روبه رو هستیم.

ص:295

صاحب امتیاز:مؤسسۀ آیندۀ روشن (پژوهشکدۀ مهدویت)

مدیر مسئول و سردبیر:سیّد مسعود پور سید آقایی

شماره اوّل:تابستان 1385

از این مجله تا پاییز 1392،27 شماره به چاپ رسیده است.

این مجله از تاریخ 1388/9/1 از کمیسیون نشریات وزارت علوم تحقیقات و فناوری درجۀ علمی-پژوهشی دریافت کرده است.

4.پژوهش های مهدوی

صاحب امتیاز:مؤسسۀ آیندۀ روشن

مدیر مسئول:سید مسعود پور سید آقایی

سردبیر:نصرت اللّه آیتی

شماره اوّل،تابستان 1390

از این مجلّه تا تابستان 1392 ش،پنج شماره به چاپ رسیده است.

5.سپیدۀ سحر،مجلّۀ الکترونیک در موضوع امام عصر علیه السلام

هجده شماره منتشر شده است

6.خورشید مکه (ماه نامه،صاحب امتیاز:علیرضا نعمتی)

7.امان (ماه نامۀ اطلاع رسانی مهدوی).

8.ملیکا (ماه نامۀ مهدوی ویژۀ کودکان)

9.موعود جوان (صاحب امتیاز:اسماعیل شفیعی سروستانی).

10.انتظار نوجوان (صاحب امتیاز:بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود).

این کتاب نخست در سال 1369 ش1411/ در پنج جلد منتشر شد و حاوی 1941 حدیث بود که در سه محور أحادیث النبی:دو جلد (560-1) أحادیث الأئمّة:دو جلد (1436-561)،الآیات المفسّرة:یک جلد (1941-1437).

در سال 1427 ق2006/ م برای این معجم،راه نمای موضوعی با عنوان المعجم الموضوعی لأحادیث الإمام المهدی توسط جناب آقای کورانی منتشر شد.

چاپ بعدی معجم در سال 1428 ق در هشت جلد و با 1861 حدیث منتشر شد.

در این چاپ،جلد هشتم به فهارس اختصاص یافته است.

3.منتخب الأثر،آیة اللّه لطف اللّه صافی،3 جلد.

4.موسوعة الإمام المهدی،مهدی فقیه ایمانی.جلد اوّل حاوی نوزده رساله از کتب اهل سنّت،با همین عنوان و ادامۀ مجلدات با عنوان«الإمام المهدی عند اهل السنة»،دو جلد. (1)5.موسوعة الإمام المنتظر،سید محمّدعلی ابطحی،ده جلد،چاپ نشده (2).

6.دایرة المعارف حضرت مهدی،هفت جلد،محمّدباقر شریعت. (3)6.العبقری الحسان فی احوال مولانا صاحب الزمان،شیخ علی اکبر نهاوندی،نُه جلد،قم:مسجد جمکران،1386.

7.الموسوعة الشعریة المهدویة،عبد القادر علی ابو المکارم،ده جلد،بیروت:دار العلوم،1431 ق2010/ م.

در این کتاب،اشعار عربی مربوط به مهدویت گردآوری شده است.

8.موسوعة الإمام المهدی،سید محمّد صدر،چهار جلد،چاپ دوم 1427 ق/ 2006 م.

ص:298

9.موسوعة الإمام المهدی المنتظر،محمّد صدر،مراجعه و تدقیق:هادی نجفی، هجده جلد.

10.معجم مهدویت در روایات تفسیری،مرتضی عبدی حائری،3 جلد،1390، اندیشۀ ظهور.

11.الأحادیث الواردة فی المهدی فی میزان الجرح و التعدیل،عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی،2 جلد،المکتبة المکیة-دار ابن حزم 1420 ق1999/م.

ج 1:المهدی المنتظر فی ضوء الأحادیث و الآثار الصحیحة؛ج 2:الموسوعة فی أحادیث المهدی الضعیفة و الموضوعة.

در جلد اوّل،46 حدیث و در جلد دوم،292 حدیث آورده است.در ذیل هر حدیث،تخریج و رجال حدیث و مباحث دیگر را آورده است.

12.الإمام المهدی فی بحار الأنوار،2 جلد،یاسر صالحی،بیروت:الاعلمی، 1430 ق2009/ م.

13.الإمام المهدی فی مصادر علماء الشیعة،3 جلد،مرکز الدراسات التخصصیه فی الامام المهدی،بیروت:الأعلمی،1433 ق2011/ م.

14.موسوعة المصطفی و العترة،ج 16 و 17 (الامام المهدی)،حسین شاکری،قم:

الهادی،1421 ق.

15.موسوعة الامام المهدی،الرؤیة القرآنیة للقضیة المهدویة،زیر نظر:ابو الفضل اسلامی،قم:نشر الفقاهه،1425 ق.جلد اوّل کتاب منتشر شده است.

16.موسوعة بقیة اللّه الأعظم الإمام المهدی،جعفر حسین عتریسی،سه جلد، بیروت:دار الهادی،1472 ق2006/ م.

خود به تحلیل آن پرداخته اند.

می توان مطالعات خاورشناسی در حوزۀ مهدویت را از اواخر قرن نوزده میلادی برشمرد.

خاورشناسانی که به این مسئله پرداخته اند،عبارت اند از (1):ژوزف گوبینو (1816 -1882 م)،جیمز دارمستتر (1849-1894 م)،هنری لامنس (1862-1937م)، فان فلوتن (1866-1903 م)،گلدزیهر (1850-1921 م)،ادوارد براون (1863- 1926 م)،مارگولیوث (1858-1940 م)،میلتون گیب (1895-1975 م)،هانری کربن (1903-1978 م)،آنه ماری شیمل (1932-2002 م)،ویلیام مونتگمری وات (1909-2006 م)،تیتوس بورکهارت (1908-1984 م)،توشیهیکو ایزوتسو (1914-1993 م)،آن لمبتون (1912-2008 م) و برنارد لویس (متولد 1916 م).

وی مقدمه ای با عنوان«المهدیة فی الاسلام»بر این کتاب نوشته است. (1)6.مَدخل های«مهدی»و«غیبت»و«قائم»و«ظهور»در دائرة المعارف اسلام، چاپ لیدن هلند (ویرایش دوم/نسخۀ چاپی و نسخۀ الکترونیک).

گفتنی است که امروزه تقریباً در تمامی فرهنگ نامه ها و دائرة المعارف های موضوعیِ تدوین شده در غرب که به مذهب یا اسلام می پردازند،به موضوع مهدویت و مهدی و موعود اسلام و امام غایب شیعه،توجّه شده است،که از این میان می توان به دائرة المعارف مذهب (زیر نظر میرچا الیاده) و دائرة المعارف اسلام معاصر (زیر نظرِ جان اسپوزیتور) و فرهنگ دین (مذهب) آکسفورد اشاره کرد.

ص:301