بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

ص :3

دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ (فارسی - عربی)

محمدی ری شهری‮

با همکاری سیدمحمدکاظم طباطبایی‮ و جمعی از پژوهشگران ‫؛ ترجمه عبدالهادی مسعودی

[به سفارش] پژوهشگاه قرآن و حدیث.

ص :4

ص :5

ص :6

بی تردید،عقیده به ظهور منجی،و بشارت به قیام امام مهدی علیه السلام در آخر الزمان، یکی از مفاهیم اصیل اسلامی است که ریشه در کتاب و سنّت متواتر و قطعی دارد،و سوء استفاده از آن،نه تنها به معنای سستی این عقیده و باور نیست،بلکه به عکس، نشانۀ روشنی بر اصالت آن شمرده می شود؛زیرا باطل،تا با حقْ آمیخته نگردد، هوادار پیدا نمی کند.از این رو،گم راهان،همواره از مفاهیم اصیل برای گم راه کردن دیگران استفاده می کنند.

موضوع منجی و مهدویت نیز از این اصل کلّی،مستثنا نیست و سوء استفاده از این مفهوم ریشه دار،شبیه سوء استفاده از اصل نبوّت است،چنان که مدّعیان دروغین نبوّت با بهره گیری از این مفهوم اصیل،توانسته اند عدّه ای را گم راه کنند و آیین های جدیدی را پدید آورند.

و به اورشلیم رفتند؛امّا هیچ خبری از مسیح نیافتند و فقط حکومت عثمانی و مشکلات جدید را دیدند.در این وقت،کنسول گری های غربی به عنوان حمایت، برای آنان در نزدیکی کوه اسکاندال،منازلی درست کردند. (1)در روایات و اخبار اسلامی نیز،آمدن یهودیان به جزیرة العرب و سکونت آنان در یثرب حدود دو قرن پیش از اسلام،بر اساس گزارش های ظهور دین جدید در آن حوالی دانسته شده است.

آنان دارند.به گونۀ طبیعی،کشورها و قدرت هایی که تفرقه در میان مسلمانان را در سیاست کاری خود دارند،از این گرایش ها سود می جویند و تلاش می کنند به گونه ای آنها را ساماندهی کنند تا بهترین بهره وری برای آنان فراهم آید.

در دو قرن اخیر که پای اروپائیان به جهان اسلام باز شد،آنان از هر فرصتی برای موج سواری و تحت فشار گذاشتن دولت های محلّی استفاده کرده اند.یکی از معمول ترین روش های آنان در سرزمین های عثمانی،ایران و هند،دفاع از اقلیت های مذهبی بوده است.آنها همیشه حمایت از فرقه ها را بهانه ای برای دخالت در امور داخلی این کشورها قرار داده اند.

برای نمونه،از زمانی که بابیت در ایران مطرح شد و دولت قاجاری با هدایت امیرکبیر به شدّت با آن برخورد کرد،اروپایی ها و روس ها برای منافع خود سعی کردند تا خود را در این ماجرا وارد سازند و از آن استفاده کنند.گفته اند که سفارت روسیه در جریان اعدام میرزا علی محمّد باب،مداخلاتی داشته است.برخی حتّی حمایت منوچهرخان معتمد الدوله،حاکم مسیحی الأصل و تفلیسی تبار اصفهان،را از وی مشکوک می دانند.

این در مرحلۀ نخست بود؛امّا در دوره ای که بهائیت با هدایت میرزا حسینعلی بهاء شکل گرفت،مداخله و حمایت روس ها و سپس انگلیسی ها خیلی جدّی تر شد.در این مرحله،بر اساس شواهدی که ارائه شده،هدایت کلّی را دشمنان خارجی ایران عهده دار بوده اند. (1)

این نوع از نفوذ و حمایت در ماجرای مهدویت غلام احمد قادیانی بیشتر بود؛ زیرا وی رسماً ستایشگر انگلیس بود و در این باره،هیچ امر پنهانی وجود نداشت.

از این رو،حمایت قدرت های خارجی از برخی اقدامات اختلافیِ این گروه ها،در جهت سیاست خارجی و منافع ملّی آن کشورها و قدرت ها تلقّی می شود.

ص:10

می یابند.این مسئله در مقطعی از تاریخ ایران و شمال افریقا،نقش مهمّی در پیدایش مدّعیان مهدویت داشته است.به سبب قداست مفهوم مهدویت در میان مسلمانان، این انگیزه در میان دیگر گروه ها نیز قوی بوده است.

که در حدیثی از امام باقر علیه السلام،برای هر مدّعی رهبری،هوادارانی فرض شده است.

متن حدیث این است:

لَیسَ مِن أَحَدٍ یَدعُو إِلَی أَن یَخرُجَ الدَّجَّالُ إِلَّا سَیَجِدُ مَن یُبایِعُه. (1)

تا هنگام خروج دجّال،هیچ کس نیست که مردم را [به خود] بخواند،مگر این که به زودی،افرادی را می یابد که با او بیعت کنند.

در میان زمینه های گوناگون پذیرش ادّعاهای مهدویت،فقر فرهنگی،فساد سیاسی و اجتماعی و مشکلات اقتصادی،مناسب ترین زمینه های فریب دادن ساده اندیشان و رونق بازار مدّعیان دروغین مهدویت اند.

بانگی که با هر بادی می چرخند.اینان از روشنیِ دانش،پرتوی بر نگرفته اند و به پایه ای استوار پناه نبرده اند.

امام علیه السلام در این سخن،مردم را به سه گروه تقسیم می نماید:

اوّل.کسانی که حقیقت را شناخته اند و عقیده و رفتار فردی و اجتماعی آنها بر معیارهای درست و مطابق با واقع استوار است.امام علیه السلام از آنان با عنوان«عالم ربّانی» یاد کرده است.

دوم.کسانی که در راه دست یافتن به معرفت حقیقی و راه رستگاری هستند.

امام علیه السلام آنان را«دانشجو در راه رستگاری»نامیده است.

سوم.کسانی که نه حقیقت را شناخته اند و نه در راه شناسایی آن اند.امام علیه السلام آنان را«هَمَج رِعاع»شمرده است.هَمَج،همان پشه هایی هستند که بر صورت گوسفند یا درازگوش می نشینند و برخی آن را مگس معنا کرده اند (1)و کلمۀ رِعاع،به معنای بی شعور است. (2)

در این سخن،کسانی که نه می دانند و نه در جستجوی دانش اند،به پشه های بی شعور و سرگردانی تشبیه شده اند که به دنبال نادانی بزرگ تر از خود هستند؛ بی شعورهایی که با هر بادی،این سو و آن سو می شوند و دعوت هر مدّعی را می پذیرند،بدون آن که بدانند دعوت او حق است یا باطل.

سؤال،این است:چرا عدّه ای از مردم،که اندک هم نیستند،به چنین سرنوشتی مبتلا می شوند؟امام علیه السلام در این حدیث،خود به این پرسش نیز پاسخ داده و فرموده که علّت سقوط این دسته،آن است که از نور علم بهره نمی گیرند و باورهای خود را بر پایه های محکم علمی،استوار نمی کنند.

با توجّه به آنچه اشاره شد،پیروی کورکورانه از مدّعیان مهدویت،تنها یکی از

ص:14

مصادیق«همج رعاع»در کلام امام علی علیه السلام است،و تا بیماریِ تقلید در باورها (1)به طور کامل و ریشه ای درمان نشود،جامعۀ بشر،روی خوش بختی را نخواهد دید.

شماری از این احادیث را همین مدّعیان دروغین جعل کرده باشند.

برای نمونه می توان گفت:ادّعای مکان ظهور در مهدی علیه السلام مغرب،مشرق، یمن،طالقان،خراسان و نقاط دیگر،چه بسا بیشتر آنها ساخته و پرداختۀ کسانی است که خود،دست اندرکار ادّعای مهدویت بوده و برای این که برای خود وجاهتی کسب کنند و جای پایی بر جای نگذارند،احادیثی را جعل کرده اند.

بعدها نیز شماری گرفتار تأویلات شگفت در تعیین محلّ ظهور شده و این گونه احادیث را جدّی گرفته اند.برای نمونه می توان به بحث های مفصّلی که قاضی نعمان در شرح الأخبار در بارۀ ظهور امام مهدی علیه السلام در مغرب کرده تا آن را بر عبید اللّه مهدی تطبیق کند،مراجعه کرد. (1)

از سوی دیگر،قطعی بودن نام امام مهدی علیه السلام و همنام بودن ایشان با نام پیامبر صلی الله علیه و آله،بسیاری را برای ادّعای مهدویت به هوس انداخته است،بویژه پس از آن که«اسم أبیه اسم أبی؛اسم پدر او،اسم پدر من است»نیز بِدان افزوده شد.

باید توجّه داشت که گاه از احادیث درست هم برداشت های سوء استفاده گرایانه می شود،چنان که منصور عبّاسی،نام فرزندش را مهدی گذاشت تا ذهن مردم مهدی خواه،متوجّه او شود.البته در بسترسازی این قبیل امور،شماری از علمای ساده انگار هم که باورهای عارفانۀ صوفیانه دارند،بسیار مؤثّر بوده ان؛زیرا افکار و آثار آنها مردم را که به این قبیل علما تمایل دارند،جذب چنین جنبش هایی می کرده است.برای نمونه می توان به جنبش مهدی گرایانۀ سیّد محمّد نوربخش مثال زد که استادش خواجه اسحاق،مهم ترین حامی او بود و حتّی جانش را بر سر این اقدام گذاشت. (2)

ص:16

پژوهش و تحقیق نیستند.آنچه مهم است،شناساییِ بستر پدید آمدن این حرکت ها و نحوۀ سوء استفادۀ آنان است که ممکن است در آینده نیز زمینۀ بروز یابد.

نوشته اند که محمّد بن حنفیّه،فرزندش را نزد شیعیان فرستاد تا به آنان بگوید:

«آری ! من مهدی هستم که هدایت به خیر می کنم؛امّا وقتی کسی از شما قصد سلام بر من را دارد، بگوید:سلام بر تو،ای محمّد ! و نگوید:ای مهدی!». (1)

پدید آمدن فرقۀ کیسانیّه را که اساسی ترین باورشان اعتقاد به مهدویت ابن حنفیّه بوده،دنبالۀ همین ماجرا دانسته اند و وقتی وی به سال 81 ق در گذشت،بحث از غیبت و حتّی رجعت وی به عنوان مهدی،مطرح شده است. (2)

از باورهای منسوب به این گروه،آن است که محمّد بن حنفیّه نمرده و در درّه ای در کوه رَضوی در جایی بسیار خوب زندگی می کند و شیرهایی از وی حفاظت می کنند. (3)

اگر چه در این موضوع که وی لزوماً در کوه رضْوی بوده،میان کیسانیّه،اختلاف بوده،با این حال،در بیشتر گزارش ها،همین کوه ذکر شده است. (4)

نکتۀ مهم،آن است که در بارۀ محمّد بن حنفیّه،دو مفهوم«مهدی»و«غیبت»به هم ضمیمه شده اند؛یعنی وقتی محمّد بن حنفیّه در گذشت،کسانی مرگ او را انکار کردند و عدّه ای هم مرگش را پذیرفتند؛امّا گفتند که مانند عیسی علیه السلام زنده می شود و باز می گردد.طبیعی بود که با این شرایط،مفهوم غیبت نیز شکل بگیرد.

یکی از گرایش های داخلی کیسانیّه (از میان کسانی که مرگ محمّد بن حنفیّه را

ص:19

باور داشتند و امامت را منتقل شده به فرزندش ابو هاشم می دانستند)،باور به مهدویت ابو هاشم بود که او را«الإمام القائم المهدی»دانستند. (1)جالب است که عبد اللّه بن معاویة بن عبد اللّه بن جعفر نیز-که در سال 128ق به دست ابو مسلم کشته شد-از جملۀ کسانی است که بر اساس همین باور کیسانی،باور مهدویت،در بارۀ آنها مطرح گردیده و گفته شده که

«عبد اللّه بن معاویة هو القائم المهدی الذی بشّر به النبی صلی الله علیه و آله. (2)نیز گفته شده که او در کوه های اصفهان زندگی می کند و نخواهد مُرد تا حکومت را به دست گیرد و زمین را پر از داد کند. (3)

خواهد گرداند. (1)

کاندیدای این لقب شده اند.موسی بن طلحة بن عبید اللّه هم که پس از مختار وارد کوفه شد،همراه شماری دیگر به بصره گریخت.در نقلی آمده است

:«و کان فی زمانه یرون أنّه المهدی؛ (1)» .البتّه ممکن است این تعبیر،ساختۀ دورۀ بعد باشد؛امّا به هر حال اگر قرار باشد برای محمّد بن حنفیّه به کار رفته باشد،بعید نمی نماید که برای موسی پسر طلحه هم استفاده شده باشد.با این حال،کاربرد کلمۀ«مهدی»از سوی شاعر معروف اموی یعنی جریر برای سلیمان بن عبد الملک،این قول را تقویت می کند. (2)

به طوری که اخبار سه دهۀ اخیر دورۀ امویان نشان می دهند،گرایش به ظهور مهدی به عنوان یک باور گسترده بسیار نیرومند بوده و گروه های مختلف حتّی امویان سعی داشتند از آن استفاده کنند و خود و دولتشان را مصداق برخی از نقل های ملاحم و فتن بدانند.

شدند،به دنبال طرح دیانت خود بر آمد (127-142 ق).او می گفت:وی-که نامش صالح است-،همان«صالح المؤمنین»است که در قرآن (تحریم:آیۀ 4) آمده است.

وی حکومت را به پسرش الیاس سپرد و به او گفت که به حاکمان اندلس،نزدیک باشد.سپس به مشرق رفت و گفت که در زمان هفتمین نسل از ملوک منتسب به خود،باز خواهد گشت! وی چنین می پنداشت که او همان«

المهدی الأکبر الذی یکون فی آخر الزمان لقتال الدجّال،و أنّ عیسی بن مریم یصلی خلفه،و أنّه یملأ الأرض عدلاً کما ملئت جوراً؛ مهدی بزرگ که در آخر الزمان خواه بود کشندۀ دجال است،و عیسی بن مریم پشت سرش نماز می خواند،و زمین را پر از داد می کند به همان سان که از جور پر شده باشد.

در این باره،مطلبی منسوب به موسی و سطیح کاهن و ابن عبّاس نقل می کرد. (1)

دقیقاً نمی دانیم آیا صالح بن طریف،از تعبیر«مهدی»به چه صورت استفاده کرده است؛امّا اگر مطالب این منبع را بپذیریم،باید اعتراف کنیم که در نیمۀ اوّل قرن دوم هجری،در مغرب-که بعدها یکی از سرزمین های مهد مهدویت گرایی گردید-، این بحث مطرح بوده است.

امویان را به عنوان دولتی ستمگر می شناسیم که مسلمانان چندین دهه در آرزوی نابودی اش بودند،یکی از بهترین ابزارها برای رهایی از آن،وعدۀ ظهور مهدی بوده است.بنا بر این،بیشترین زمینه برای ظهور مهدی در اذهان مردم،در همین دوره تجلّی یافته است.از وقتی که در حوالی سال 116 ق،قیام های ضدّ اموی در خراسان پای می گیرند،یکسره ندای مهدویت به چشم می خورد.نمونۀ آن،ادّعای حارث بن سریج،یکی از رهبران شورشی است که خود را صاحب و فرمانده پرچم های سیاه می دانست. (1)حتّی در سنن أبی داوود نیز حدیثی در این باره به چشم می خورد. (2)

حجم بالای نقل هایی که در بارۀ ظهور پرچم های سیاه نقل شده است،نشان می دهد نوعی فضای مهدی گرایانه برای نجات مردم از دست امویان،وجود داشته است.این نقل ها که نعیم بن حمّاد،عالم اهل حدیث سنّی،آنها را پس از ملاحم مربوط به ابن زبیر آورده،با بحث«العلامات فی انقطاع ملک بنی امیّه»آغاز می شوند. (3)

به نظر می رسد که باور به مهدویت و منجی،دستاویز بنی عبّاس برای قیام علیه بنی امیّه و رسیدن به قدرت بوده است.در این فضا احادیث برساخته-که اصل ادّعای مهدویت را در درون خود دارند و با افزودن برخی ویژگی ها،آن را منطبق بر بنی عبّاس می کنند-نیز مجال وجود می یابند.

استفاده از شخصیت محمّد بن عبد اللّه (نفس زکیّ)ه و بیعت با او در آغاز قیام نیز همین گونه بوده است.شاید حدیث مشهور نبوی:«

المهدی من ولدی،اسمه اسمی »در این دوره با افزودن«

و اسم أبیه اسم أبی »،بر نفس زکیّه تطبیق شده باشد؛چرا که او هم

ص:24

از اولاد فاطمه علیها السلام بود و هم نام پیامبر را بر خود داشت و پدرش نیز همنام پدر پیامبر صلی الله علیه و آله بود.

باید توجّه داشت که بیشتر این نقل های ملاحم و فتن در این مقطع،در جهت ساقط کردن امویان و روی کار آوردن عبّاسیان و القای این معناست که دولت عبّاسیان بادوام خواهد بود.البتّه در ادامه،نقل هایی علیه عبّاسیان هم هست که نشان می دهد یکی دو دهه بعد با ظهور جریان استبدادی منصور،روایاتی علیه آنان و به نفع دیگران ساخته شده است.

نقل هایی که در کتاب الفتن در باب«فی خروج بنی العبّاس»آورده،همگی نشانگر آن اند که خروج پرچم های سیاه،نقل هایی است که از قول بزرگان صدر اسلام،برای توجیه دولت عبّاسی بیان شده است. (1)

ادّعاهای مهدویت در این دوره،عمدتاً از سوی عبّاسیان بوده است و آنان خود را مصداق مهدی می دانستند.القابی مانند:سفّاح، (2)منصور،مهدی،هادی و رشید،از جمله القابی هستند که نشان از نوعی باور به مهدویت است.البتّه این که تلقّی آنان از مهدویت در آن زمان چه بوده است،باید بیشتر بررسی گردد؛ ولی قطعی است که این تصوّر که آن زمان،دقیقاً همین مفهوم و معنایی که ما از مهدی سراغ داریم،در اذهان عامّۀ مردم بوده (صرف نظر از احادیث اصیل مربوط به مهدی علیه السلام )،درست نیست.همچنین در این که آنان خود را مهدی می دانستند و القابی را که نشانی از مهدویت بود،در بارۀ خود به کار می بردند،تردیدی وجود ندارد.در احادیث ساختگی نیز-که برخی از آنها از ابن عبّاس نقل شده-،

ص:25

روی مهدویت عبّاسیان،تأکید شده است. (1)

شهادت امام باقر علیه السلام می داند و می گوید که پس از آن،شیعیان دو گروه شدند:یک دسته به مهدویت محمّد بن عبد اللّه معتقد شدند و پس از کشته شدن او گفتند:او زنده است و نمرده و در کوهی به نام«العلمیّه»-در راه مکّه-زندگی می کند. (1)

به لحاظ تاریخی،این ادّعای مهدویت در بارۀ نفس زکیّه را می توان یکی از نخستین ادّعاهای مفصّل در یک گسترۀ وسیع در زمینۀ مهدویت دانست که یک علوی برای گرفتن رهبری،از این طریق وارد شده و خود و خانواده اش با این ادّعا وارد میدان مبارزه شده اند.منابع،تأکید دارند که امام صادق علیه السلام از مخالفان قیام وی و بر این اعتقاد بوده که وی هیچ گاه به حکومت نخواهد رسید. (2)عمرو بن عبید از رهبران معتزله هم مخالف مهدی بودن وی بود و می گفت:چه طور مهدی است، در حالی که کشته می شود؟! (3)

فرزندش مهدی وصیت کرد که اموال درون کیسه های مهرزده را به صاحبانش باز گرداند و به فرزندش گفت:من این کار را کردم که مردم تو را دوست بدارند.مهدی نیز چنین کرد و این سبب شد تا نامش بدرخشد و دعایش کنند.مردم هم گفتند:

«هذا هو المهدیّ الذی ورد فی الأثر؛ او همان مهدی است که در روایات آمده است». (1)

بدین ترتیب،داستان منصور و نام گذاری«مهدی»برای پسرش،نوعی بازی با این مفهوم و فرهنگ بوده است،اگر چه طبق نقلی دیگر منصور گفت:نه فرزند من و نه رقیب او (نفس زکیّه) هیچ کدام مهدی نیستند و من فقط از روی تفأّل،این نام را انتخاب کردم. (2)

جالب،این که پیش از آن که شهری در مغرب توسّط عبید اللّه مهدی بنیان گذاری و مهدیّه نامیده شود،شهر ری را به مناسبت استقرار مهدی عبّاسی در زمان ولایت عهدی،مهدیّه نامیدند. (3)

آنان جریان ابو مسلم را بزرگ می داشتند و ابوجعفر منصور را به سبب قتل ابو مسلم،لعنت می کردند و بر مهدی بن فیروز فرزند فاطمه دختر ابومسلم درود می فرستادند و رهبرانی داشتند که در احکام شرعی بدانان مراجعه کرد و فرستادگانی داشتند که رابط میان آنان بودند و آنها را فریشتکان نام نهاده بودند.

خرّمیه بر این باورند که از نسل دختر وی،شخصی به نام فاطمه ظهور می کند و تمام نسل خاندان عبّاس را بر خواهد انداخت. (1)

مسعودی نوشته است:یاران او پس از مرگش دو گروه شدند.برخی گفتند که او نمرده و هیچ گاه نخواهد مرد تا زمین را پر از عدل و داد کند،و دسته ای دیگر به مرگش اطمینان کردند و به امامت دخترش فاطمه باور یافتند و اینان را«فاطمیّه» می خوانند. (2)

در منابع شیعی هم (مانند فرق الشیعة) از فرقۀ«بومسلمیّه»به عنوان یکی از فرقه های نزدیک به«خرّمدینیّه»یاد شده که به امامت ابو مسلم معتقد بوده و ادّعا داشته اند که او زنده است و نمرده است. (3)

یکی از مصادیق روشن این باور،اعتقاد به قائمیت و مهدویت امامان علیهم السلام یا باور به مهدویت دیگران در کنار ادّعای نبوّت یا حتّی ربوبیت برای امامان علیهم السلام بوده است.

سیر این باورها را در فرق الشیعة،تألیف نوبختی می توان دنبال کرد.

از زمان امام باقر علیه السلام به بعد،غالیانی ظاهر شدند که در پوشش تشیّع و با ادّعای وابستگی به امامان علیهم السلام،طرح مهدویت و قائمیت آنان یا خود را مطرح می کردند.

جالب است که ادّعاهای این افراد،چنان شگفت است که پای را از خدا و نبوّت پایین نمی گذارند و کمترین ادّعایشان،مهدویت است.

در بارۀ فرقۀ«منصوریّه»گفته شده است که پس از شهادت امام باقر علیه السلام مدّعی جانشینی ایشان شده اند و به تدریج،مدّعی نبوّت امام علی علیه السلام و امامان دیگر و حتّی مدّعی نبوّت خودش شد.همچنین او مدّعی شد که نبوّت در شش فرزند او هم هست و پس از او انبیایی هستند که آخرین آنها،مهدی است. (1)البتّه یادآور می شویم که همیشه و طبق معمول باید در بارۀ نسبت هایی که به این افراد داده می شود، احتیاط کرد.

ادّعای دیگر مهدویت،از سوی شماری از اصحاب غالی معروف،مغیرة بن سعید،در بارۀ امام باقر علیه السلام مطرح شده که امامت ایشان را تا زمان خروج مهدی علیه السلام گفته اند.این،در حالی است که همۀ منابع،متّفق اند که امامان شیعه و حتّی اصحاب بزرگ و شاخص ایشان،بجز آنچه در بارۀ امام دوازدهم نقل کرده اند،هیچ ادّعای مهدویت نداشته اند و حتّی منابع متفرّقه و مخالف و یا غالیان هم به طور مستقیم،از آنان چیزی دال بر مهدویت خود،روایت نکرده اند.بدین ترتیب،هر آنچه در این زمینه هست،ادّعای عناصر گم نام،افراطی و بی منطق در بارۀ مهدویت آنهاست.

در این باره،به نقل از امام باقر علیه السلام آمده است:

ص:30

کسانی بر این باورند که من مهدی هستم،در حالی که مرگ من به من،نزدیک تر از چیزی است که آنان به آن می خوانند. (1)

ادّعای دیگری هم در بارۀ مهدویت امام صادق علیه السلام در کتاب های ملل و نحل مطرح شده است، (2)گرچه کسی به طور جدّی مانند آنچه در بارۀ پدرش گفته شد، مطرح نکرده است.به نوشتۀ نوبختی،از میان شش فرقه ای که پس از شهادت امام صادق علیه السلام پدید آمدند،یک گروه قائل شده اند که ایشان زنده است و نمرده است و هرگز نمی میرد،تا آن که ظهور کند و سرپرستی کار مردم را به دست گیرد و اوست که مهدی است. (3)

گفتنی است که گزارش های کتاب های فِرَق،بدون پشتوانۀ متون حدیثی،مورد تردید جدّی است.

امّا در بارۀ اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام،داستان بالا گرفت.داستان مهدویت در میان اسماعیلیّه،با همۀ فراز و نشیب ها از ادّعاهایی که در بارۀ اسماعیل صورت گرفت،آغاز گردید.اسماعیل که تصوّر می شد جانشین پدر خواهد بود،پانزده سال پیش از شهادت پدر در سال 133 ق در گذشت و همین امر،سبب شد تا کسانی با ادّعای این که زنده است یا زنده خواهد شد،به سمت مهدویت وی بروند.بنا به نوشتۀ نوبختی جماعتی گفتند:

لایموت حتّی یملک الأرض،یقوم بأمر الناس،و أنه هو القائم؛

نمی میرد تا فرمان روای زمین شود،و زمام امر مردم را بر عهده بگیرد.و او همان قائم است. (4)

ص:31

تعبیر«قائم»،شیعی تر از تعبیر«مهدی»است و برای همین در این مورد از این مفهوم استفاده شده است.البتّه در بارۀ زمان این ادّعا باید تحقیق بیشتری صورت گیرد؛زیرا این ادّعا در زمان حیات امام صادق علیه السلام بی معنا به نظر می رسد.

بسیاری از کسانی که به دنبال امامت اسماعیل رفته بودند،مدّعی امامت فرزندش محمّد شدند و این بار هم،مهدویت او را مطرح کردند. (1)به نوشتۀ نوبختی،گروهی در بارۀ محمّد بن اسماعیل گفته اند که:محمّد بن اسماعیل زنده است و نمرده و در سرزمین روم است،و همو قائم مهدی است.معنای«قائم»نزد آنان نیز این بود که او با رسالت و شریعت جدیدی مبعوث می شود و با آن،شریعت محمّد صلی الله علیه و آله منسوخ می گردد. (2)

این ماجرا در اسماعیلیّه ادامه یافت،تا آن که مهدیِ مهمّ آنان،عبید اللّه،در سال های پایانی قرن سوم،دولت فاطمی را در شهرک مهدیّه تأسیس کرد که شرح اجمالی آن خواهد آمد. (3)

امّا در میان امامیّه،شماری از آنان،پس از شهادت امام کاظم علیه السلام در مورد او اظهار کردند:نمرده و زنده است و نمی میرد تا این که فرمان روای شرق و غرب زمین گردد و همۀ آن را از عدل پر کند،همان گونه که از ستم پر شده است و همو قائم مهدی است. (4)

آنان با استناد به برخی از احادیث پدر امام کاظم علیه السلام در بارۀ مهدی،این اظهار نظر را مطرح کردند.این گروه،اظهارات شگفتی در این باره داشتند که نوبختی آنها را نقل کرده است. (5)داستان واقفیّه در درون شیعه،یک جریان جدّی بود که

ص:32

به تدریج از میان رفت. (1)

پس از شهادت امام هادی علیه السلام گروهی به امامت فرزندش محمّد-که پیش از آن در کودکی در گذشته بود-،معتقد شدند و او را زنده دانستند، (2)چنان که پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام،یکی از گروه هایی که در میان شیعه ظاهر شدند،او را«حیّ لا یموت (زنده ای که نمی میرد)»دانستند که غیبت کرده و«قائم»خواهد بود.آنان تفسیرهای متفاوتی از این موضوع داشتند. (3)به گفتۀ نوبختی،از میان سیزده انشعابی که پس از شهادت امام عسکری علیه السلام در میان شیعیان پدید آمد،گروه دوازدهم،همان امامیّه هستند که بر اساس نصوص قطعی شیعی،امامت و مهدویت را در فرزند امام عسکری علیه السلام باقی می دانند. (4)گروه ها و انشعاب های دیگر،معمولاً فرقه های کوچک و غیر قابل اعتنایی بودند که هیچ گاه نمود بیرونی یا علمی پیدا نکرده اند.

کرد.

می توان گفت:این مسئله بر اساس باوری بود که در جریان سقوط امویان و روی کار آمدن عبّاسیان،طرح شده بود و گفته می شد که مردی از سفیانی ها ظهور می کند و دوباره دولت اموی را باز می گرداند.در آن هنگام و به محض شورش وی،مأمون، حارث بن عیسی را مأمور جنگیدن با وی کرد.به نقل ابن عساکر، (1)در حالی که دمشق زیر سلطۀ ابو العمیطر بود،حارث،بر صور غلبه کرد و منتظر ماند تا عبد اللّه بن طاهر،وارد دمشق شود.اندکی بعد،ابو العمیطر در درگیری ای که میان او و شماری از قبایل عرب در منطقۀ شبعا از وادی تیم روی داد،شکست خورد. (2)

در جریان حملۀ عبد اللّه بن علی به دمشق،و در حالی که شماری از مردمان قنسرین و حمص و تدمر به فرماندهی ابو محمّد بن عبد اللّه بن یزید بن معاویة بن ابی سفیان گرد آمده بودند،اظهار می شد که این ابو محمّد،همان سفیانی است که در احادیث آمده است. (3)

در این ماجرا و از نظر امویان و اهالی شام،ظهور سفیانی به عنوان یک امر مثبت است،در حالی که شیعیان و دیگران،نگاهی منفی به سفیانی دارند.

گریخت و از شهری به شهر دیگر رفت و در مرو و سرخس و طالقان و نسا،رفت و آمد داشت.

در این مدّت،شمار زیادی به امامت وی باور داشتند،تا آن که عبد اللّه بن طاهر، او را دستگیر کرد و نزد معتصم فرستاد.وی را در باغی در سامرّا زندانی کردند و گفته شده که با سم کشتند.مسعودی با اشاره به ارادت مردمانی از طالقان به وی می گوید که:

بسیاری از زیدیه تا روزگار ما (سال 332 ق) هنوز به امامت وی باور دارند.

گوید:

و منهم خلق کثیر یزعمون أنّ محمّداً لم یمت،و أنّه حیّ یرزق،و أنّه یخرج فیملأها عدلاً کما ملئت جوراً،و أنّه مهدی هذه الاُمة و أکثر هؤلاء بناحیة الکوفة و جبال طبرستان و الدیلم و کثیر من کُوَر خراسان،و قول هؤلاء فی محمّد بن القاسم نحو قول رافضة الکیسانیة فی محمّد بن الحنفیة،و نحو من قول الواقفیة فی موسی بن جعفر؛

عدّه زیادی از آنان بر این باورند که محمّد نمرده،و همچنان زنده است و خروج خواهد کرد،و زمین را پر از داد می کند به همان سان که از ستم پر شده باشد،و او مهدی این امت است.بیشتر اینان در اطراف کوفه و کوه های مازندران و دیلمان و در بسیاری از مناطق خراسان هستند.نظر اینان دربارۀ محمّد بن قاسم همانند دیدگاه رافضیانِ کیسانی دربارۀ محمّد بن حنفیه و همانند نظر واقفی ها دربارۀ موسی بن جعفر است». (1)

ادّعای مهدویت در اندلس پیش از ظهور عبید اللّه فاطمی وجود دارد.

در دورۀ خلافت عبد اللّه بن محمّد بن عبد الرحمان اموی-که 25 سال طول کشید-،اندلس،آشوب ها و فتنه های زیادی به خود دید.در این مدّت،همّت دولت اموی،صرف سرکوبی شورش های داخلی می شد و این،ضعف و فتوری اساسی در دولت و سرزمین اندلس ایجاد کرد.در سال 280 ق،الفونسوی سوم پادشاه لیون (جلیقیّه) توانست شهر سموره را از دست مسلمانان خارج کند و از آن پس،از این شهر به عنوان پایگاهی علیه مسلمانان-که بربر بودند-،استفاده کرد.به نوشتۀ عنان،

چون فتنه شدّت گرفت و بر سایر نواحی گسترش یافت،در طلیطله و طلبیره، احمد بن معاویه،معروف به ابن القط ظهور کرد.احمد بن معاویه،از اعقاب هشام بن عبد الرحمان بود.او در میان بربرها به دعوت پرداخت و خود را مهدی خواند.

احمد،مردی دانا،شعبده گر،تیزهوش و با عزم و اراده بود.جماعت کثیری از بربرها گرد او را گرفتند و او اعلام جهاد کرد و برای گشودن سموره لشکر در حرکت آورد.

در نبردی که میان آنها صورت گرفت،ابتدا مسیحیان شکست خوردند؛امّا با جدا شدن شماری از یاران وی،در نبرد بعدی در سال 288 ق،به رغم پایداری او،وی کشته شد. (1)

به طور قطع،حرکت وی،همان طور که شوقی ضیف یادآور شده،صبغۀ شیعی نداشته (2)و نشانگر آن است که باور مهدویت و ادّعای آن،در عمق تسنّن اموی هم ریشه داشته است.

اللّه مهدی و ابن تومرت،دولت های بزرگی را بنیاد نهاده اند.در این باره،حدیثی نقل شده و بر اساس آن گفته شده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وعدۀ ظهور این مهدی را از مغرب داده است.

عبید اللّه مهدی،بنیان گذار دولت فاطمی،در سال 296 ق توانست بخشی از مغرب را در شمال افریقا تصرّف کند.دولتِ یاد شده،طیّ سه نسل از خلفای فاطمی،بر بخش بزرگی از جهان اسلام تسلّط یافت و به عنوان مهم ترین رقیب عبّاسیان در آمد.

آنچه در عمل رخ داد،این بود که اسماعیلیان از زمان محمّد بن اسماعیل بن جعفر صادق به صورت پنهانی،فعّالیت خویش را در عراق،یمن و مغرب آغاز کردند.از نظر آنان،پس از محمّد مکتوم،امامت به جعفر صدق (/مصدق) و سپس به فرزندش محمّد حبیب و پس از او به عبید اللّه مهدی (نخستین خلیفۀ فاطمی در مغرب) رسیده است. (1)

اعتقاد اسماعیلیان به نسلی از امامان مستور که به عبید اللّه مهدی ختم شد،چندان بوده که در وقت ظهور،آنان به سادگی توانستند دولت بزرگی را تشکیل دهند.

ابن خلدون می گوید:شیعیان این جماعت،در یمن تا حجاز و بحرین و خراسان و کوفه و بصره و طالقان پراکنده بودند؛امّا محمّد حبیب در شهر سلمیّه از منطقۀ حمص بود.عادت ایشان بر این بود که به«الرضا من آل محمّد»دعوت می کردند.

این شیعیان،به زیارت قبر حسین علیه السلام رفته،از آن جا به سلمیّه می رفتند تا امامان از نسل اسماعیل را زیارت کنند.

در یمن نیز شیعیان آنان وجود داشتند که از آن جمله قوم بنی موسی بودند که یکی از مردان آنان،محمّد بن فضل از اهالی جند (از یمن) بود.این شخص به زیارت محمّد حبیب آمد و رستم بن حسین بن حوشب،وی را در بازگشت به

ص:37

یمن همراهی کرد.ابن حوشب که کوفی بود،مأمور به دعوت بود و مهدی نیز در این وقت،خارج شده بود.ابن حوشب به یمن نزد بنی موسی رفت،دعوت را آشکار کرد و آنان را به«المهدی من آل محمّد»فرا خواند.بسیاری از مردم یمن از وی پیروی کردند.در این وقت،یکی از یاران ابن حوشب به نام ابو عبد اللّه شیعی به مکّه رفت و از آن جا همراه حجّاج مغربی به کتامه رفته،با حمایت مردانی از آن نواحی به تدریج بر آن دیار غلبه کرد.وی توانست دولت اغالبه را شکست دهد و شهری در کوه ایکجان به نام دار الهجره بنا کند.

با درگذشت محمّد حبیب،او به فرزندش عبید اللّه وصیت کرد و به او گفت:

«أنت المهدی؛تو مهدی هستی».شیعیان مغرب با این پیروزی ها به عبید اللّه پیغام داده،او را به مغرب دعوت کردند و گفتند که در انتظارش هستند.وی که مکتفی عبّاسی در تعقیبش بود،همراه فرزندش-که بعدها ملقّب به قائم شد-ابتدا در لباس تاجران به مصر رفت و از آن جا به مغرب گریخت.پیروزی های مکرّر شیعیان اسماعیلی،سبب شکست کامل اغالبه و پیوستن قبایل مختلف به آنان شد.در این وقت بود که عبید اللّه شیعی به سجلماسه رسید و ابو عبد اللّه شیعی،همه چیز را در اختیار او نهاد و در آن جا بود که به سال 296 ق با وی به عنوان«امام» (1)و«المهدی أمیر المؤمنین»بیعت شد. (2)

به هر روی،عبید اللّه مهدی در جریان این ظهور،به عنوان«مهدی»جلوه گر شد و مهم ترین شهری که تأسیس کرد،شهر مهدیه بود که به سال 308-309 ق،افتتاح شد.او وقتی بنای این شهر را-که در نهایت استحکام بود-تمام کرد،گفت:

«الآن آمنت علی الفاطمیّین؛ اکنون بر فاطمیان ایمن شدم». (3)

نوشته اند که مدّتی بعد،وی ابو عبد اللّه شیعی را که زمینۀ پیروزی او را فراهم

ص:38

کرده بود،کشت و این هم به سبب این بود که از او دلیل و نشانۀ مهدویتش را خواسته بود. (1)از برادر ابو عبد اللّه،با نام ابو العبّاس نقل شده که گفته بود:«این،آن مهدی ای نیست که ما می خواستیم؛چرا که مهدی با دلیل،تمام می کند و نشانه های روشن می آورد».این مسئله،تأثیر منفی در مردم گذاشت.

عبید اللّه مهدی که تا سال 322 ق زنده بود،توانست این دولت را چندان استوار کند که نه تنها مصر،بلکه بخش بزرگی از جهان اسلام را برای قریب دو قرن،در اختیار یک دولت شیعی قرار دهد.وی فرزندش را نیز ملقّب به قائم،یعنی لقب شیعی برای«مهدی»کرد و او نیز در استحکام این دولت کوشید.

پس از عبید اللّه مهدی (م 322 ق)،فرزندش قائم (م 334 ق)،آن گاه منصور (م 341 ق) و پس از وی،معز فاطمی (م 365 ق) به خلافت رسیدند.همین معز بود که توانست مصر را تحت سلطۀ دولت فاطمی در آورد.بعدها در بارۀ الحاکم بأمر اللّه نیز ادّعای مهدویت صورت گرفت و گفته شد:

انه حی لم یمت،و لایموت حتّی یملک جمیع الأرض و یملأها عدلا،و انه المهدی المنتظر؛

او زنده است و نمرده و نمی میرد تا فرمان روای تمامی زمین شود و زمین را پر از داد کند.او همان مهدی منتظر است. (2)

اصطلاح مهدی در میان این جماعت،مسبوق به سابقۀ مهدی گرایی در میان اسماعیلیّه بود؛امّا این که آنان به تفصیل از مفهوم«مهدی»یا«قائم»استفاده کرده باشند،نشان جدّی ای برای آن نیست.در واقع،از نظر آنان،مهدی-لقبی که برای عبید اللّه به کار رفته-یا تعبیر«العترة الهادیة المهدیّة»به این معنا بود که هدایتگری از خاندان رسول،از حالت غیر ظهور به حالت ظهور در آمده و فرزندش هم قائم و نوادگانش منصور و معز هستند.با این حال،این به معنای بی اهمّیتی لفظ«مهدی»

ص:39

نیست؛بلکه بنای شهری با عنوان مهدیّه،نشانگر اعتباری است که این تعبیر برای آنان داشته است.تعبیر«العترة الهادیة المهدیّة»تعبیری بود که در نخستین خطبۀ فاطمیان در تسلّط بر مصر به کار رفت،چنان که از آیۀ «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ؛ زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» (1)هم استفاده شد. (2)

یکی از رخدادهای جالب در جریان تسلّط فاطمیان بر مغرب،آن است که ابو عبد اللّه شیعی-که نمایندگی فاطمیان را در مغرب برای فراهم کردن مقدّمات این دولت داشت-،اندکی بعد به دست عبید اللّه مهدی کشته شد.مخالفان عبید اللّه،با استناد به مهدویت نوجوانی از کوه اوراس و گفتن این که او مهدی یا نبی است و وحی به وی می رسد،چنین ادّعا کردند که ابو عبد اللّه نمرده و زنده است.آنان زنا را حلال کردند،محارم را حلال شمردند و منطقۀ میله را به تصرّف در آوردند.در این وقت،عبید اللّه مهدی،سپاهی فرستاد و آنان را از میان برد.آن نوجوان نیز کشته شد. (3)این هم نوعی طرح مهدی،علیه مهدی بود که البتّه به سرانجام نرسید.

وی در سال 402 ق،توانست صنعا را به تصرّف در آورد و از مردم،خمس دریافت کند.او همان جا سکّه به نام خود زد و پس از آن،درگیری های فراوانی با معارضان دولت خود داشت.وی در نهایت و در حالی که هنوز بیست و اندی سال داشت،در نبردی که میان او و بنو حماد رخ داد،به سال 404 ق،کشته شد و در بریده مدفون گشت.او بیش از 73 اثر تألیفی از خود بر جای گذاشت و پس از آن بود که کسانی به زنده بودن و مهدویت وی معتقد شدند.

این باور تا دیرزمانی،میان شماری از شرفا و سادات،پا بر جا بوده است.با این حال،معارضه بر سر این مسئله،باقی بوده و اشعاری در این باره بر جای مانده است. (1)

مهدی است.وی جاهایی از بصره از جمله دار الکتب را-که وقف مسلمانان بود و در اسلام،نظیر آن دیده نشده بود-آتش زد و بسیاری از چیزهای دیگر را نابود کرد. (1)

بلیا به اطراف و جوانب نوشت که:

«مهدی موعود که خلق را به حق دعوت می نماید، منم.اگر اطاعت و انقیاد من نمایید،از عذاب اخروی و ذلّت دنیوی،امن و خلاص خواهید شد و اگر قدم از دایرۀ اطاعت من-که صاحب الزمانم-،بیرون نهید،یقین بدانید که در هر دو سرا به عذاب و وبال گرفتار می گردید.پس به خدای سبحانه و تعالی و به امام مهدی ایمان بیاورید» .

سلطان ملک شاه حکم کرد که کلاه مسخرگان را بر سر بلیا نهند و او را بر شتر سوار کنند و در تمام شهر بغداد بگردانند و بعد از آن به دار بکشند. (2)

یاری خواهد رساند.

سپس به مراکش رفت؛جایی که یوسف بن علی بن تاشفین حکمرانی داشت.

وی به عنوان یک عالم،کارش امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری از فساد و تباهی بود.کسانی او را به فتنه گری سیاسی متّهم کردند؛امّا به دلیل تقدّس و زهد،از فشار رهایی یافت.

ابن تومرت در سال 514 ق به میان قبیلۀ هرغه-که خود،از آنان بود-رفت و همه به او پیوستند.وی یاران خود را«موحّدین»و مخالفین خویش را«مجسّمین» می نامید. (1)همو امام علی علیه السلام را مانند شیعیان امامیّه،معصوم می دانست. (2)گویا تا این زمان یا سال 515 ق،مهدویت او آشکار نبوده؛امّا در این وقت،ده نفر از جمله عبد المؤمن به وی گفته اند که او یقیناً همان مهدی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بشارت به ظهور او داده است.

به تدریج،مردمان به وی پیوستند و وی با درایت و بعضاً کشتار شماری از مردم آن نواحی،آن شهر را به پایگاه خود تبدیل کرد.وی در سال 524 ق در گذشت و مهدویت را به عبد المؤمن بن علی سپرد.همین شخص بود که در سال 542 ق مراکش را تصرّف کرد و دولت وی با نام«موحّدون»تا اسپانیا گسترش یافت و لقب امیر المؤمنین به خود داد.وی در سال 558 ق در گذشت.جانشین وی فرزندش ابو یوسف بود که نبردهای بسیاری با اروپاییان داشت و به سال 580 ق در گذشت. (3)

بجز اخبار سیاسی و تاریخی،آثاری علمی هم از ابن تومرت و شاگردان وی بر جای مانده که دیدگاه های وی را-که گفته می شود نوعی نگاه اشعری،امّا متشیّع است-عرضه می کند. (4)

ص:43

و در خراسان اقامت گزید.به علّت زهد و پرهیز و ریاضاتی که داشت،گروهی دست ارادت به او دادند و از او کرامات بسیار نقل کردند.چون خواست از خراسان به شیراز آید،در راه،آغاز به دعوت کرد و خلقی بدو گرویدند.وی معتقد بود که خود مهدی آخر الزمان است و رجب سال 663 ق با لشکری به قصد تصرّف شیراز از حدود شبانکاره در حرکت آمد و نزدیک پل کوار با سپاه حکومت فارس رو به رو شدند.سپاه او«یا مهدی»گویان،از یک سو و سپاه حکومتی از دیگر سو حمله کردند.لشکر او شکست خورد و سیّد نیز به قتل رسید. (1)

محمّد بن خاوند شاه میر خواند (م 903 ق) در روضة الصفا می نویسد:

از جمله بلیّات که در آن اوقات متوجّه ولایت فارس شد،یکی خروج قاضی شرف الدین ابراهیم بود.قاضی القضاة قاضی شرف الدین ابراهیم از زمرۀ سادات عظام ممالک فارس،به کمال زهد و طاعت و وفور کرم و عبادت،اتّصاف داشت، و مدّتی در خراسان رحل اقامت انداخته به زهد و ریاضت،خلق را در قید ارادۀ خود آورد و مریدان از وی کرامات و خوارق عادات نقل می کردند...وی چنان می پنداشت که مهدی آخر الزمان،اوست. (2)

صفدری نیز شرح حال مفصّل وی را آورده و از ادّعای مهدویت وی همزمان با الواطی و مشروبخواری او سخن گفته است. (1)

این باور در بارۀ وی،پس از مرگ او،در میان یارانش شکل های افراطی تری به خود گرفت.ادّعای عیسی بودن فضل و این که«جز عیسی،مهدی دیگری نیست» از باورهایی است که در میان حروفیان نسبت به فضل اللّه مطرح شد؛امّا به هر حال، نام مهدی برای وی ماند و حروفیان از شیعیان انتقاد کردند که چرا مهدویت او را انکار می کنند،با این ادّعا که:

از تشیّع دم زنی،ای بو الفضول! منکر مهدی شوی،باشد قبول؟ (1)

تشبیه به عیسای مسیح،برای آن است که وقتی مُرد،چگونه مهدی خواهد بود؛ زیرا مهدی باید باشد و دنیا را از عدل و داد پر کند؟! امّا وقتی مثل عیسی باشد، می توان ادّعا کرد که

«اندوهگین مباشید؛زیرا همچنان که عیسی مسیح رفت و دوباره خواهد آمد،من نیز باز خواهم گشت». (2)

در بیشتر این موارد،این شبهه هست که از تعابیری چون مهدی و عیسی،نوعی برداشت ادبی شده باشد.

در بارۀ زندگی نامه و آثار و آرای این دو،کتاب ها و مقالات فراوانی نوشته شده است.آنچه در این جا برای ما اهمّیت دارد،ادّعاهای مهدویت است که در بارۀ آنها گهگاه تردید شده،یا دست کم،در مفهوم مهدی و انطباق آن با اصطلاح رسمی آن، تفاسیر متفاوتی ارائه شده،و یا طرح نیابت و باب مهدی،به خود مهدویت تأویل گردیده،امّا به هر روی،در حوزۀ مهدویت گرایی است.

سیّد محمّد فلاح،شاگرد و پسرخواندۀ احمد بن فهد حلّی،نظریّۀ باب و حجاب بودن خود نسبت به مهدی را مطرح کرد.وی که از سادات موسوی بود، پس از ظهور و طیّ یک سلسله اقدامات نظامی و سیاسی،بر تمام خوزستان و هویزه و دزفول تسلّط یافت.روملو در دورۀ صفوی در بارۀ او می نویسد:

از جمله تلامذۀ شیخ احمد بن فهد بود که وی می گفت:من پیشرو امام محمّد مهدی -صلوات اللّه و سلامه علیه و آله-هستم و امام در این چند روز،ظهور می کند....

شیخ احمد بن فهد،کتابی در علوم غریبه جمع کرده بود و سیّد،آن را به دست آورده بود.بنا بر این،امور غریبه از وی به ظهور می رسید،چون شمشیر بر شکم نهادن و آن را خم کردن.بنا بر این،اجلاف عرب،مرید او شدند. (1)

او دعوت مهدیانۀ خود را در واسط و عماره در حوالی سال 840 ق آغاز کرد و گفت که به زودی،تمام دنیا را تصرّف خواهد کرد.از آن جایی که وی شاگرد ابن فهد حلّی بود،استاد،او را تکذیب نمود و حتّی فرمان به قتلش داد و این خبر را به اطراف اعلام کرد.از قول برخی از احفاد او-که بعدها در صدد تطهیر جدّ خود برآمده اند-نقل شده که آنها ادّعای مهدویت او را انکار می کردند و آنچه را در تاریخ غیاثی آمده،به دلیل سنّی بودن او قابل قبول نمی دانستند. (2)البتّه در بارۀ سال ظهور

ص:50

وی یا به عبارتی،ادّعای مهدویتش،اختلاف نظرهایی بین 828 تا 840 و 844 ق هست. (1)

پسر وی مولی علی هم که در زمان اخیر،پدر بر وی تسلّط یافته بود،مدّعی شد که روح مطهّر امام علی علیه السلام در وی حلول کرده و الحال،امامِ زنده است! برای همین، به عراق عرب تافت و مشاهد مقدّسه را غارت کرد و در آن عتبات،نهایت بی ادبی را به جای آورد. (2)

کلام المهدی بربافته های سیّد محمّد فلاح در سال 865 ق است که به صورتی نامنظّم در بارۀ ادّعاهای خود و دیدگاهایش،مطالب مفصّلی را بیان کرده است.این اثر-که به صورت مخطوط مانده-،یکی از بهترین نمونه های تبدیل شدن یک مهدی به یک شبه پیامبر با کتاب مقدّس جدید است که بعدها در بارۀ باب هم محقّق شد.این قبیل جریان ها،وقتی از بدنۀ امّت جدا می شوند،نیاز به متن مقدّس جدید دارند،چنان که همین تجربه در بارۀ گروه های غالی دیگر در ایران نیز تکرار شده است.

از سوی پدرش برای وی مطرح شد.وی بعدها در بازگشت به خراسان،ادّعای مهدویت خویش را علنی کرد و توانست در آن نواحی و کشمیر،یارانی را گرد آورد که در منطقۀ اخیر،حتّی تا امروز،عدّه ای بر باور نوربخشی هستند.

نوربخش با ادّعای مهدویت،در صدد گرفتن حکومت بود و مشارکت یا اتّهام مشارکت وی در ترور شاهرخ تیموری-که منجر به دست برداشتن ادّعای وی از مهدویت شد-،در همین خصوص بوده است.یکی از فرزندان وی،رساله ای از او به دوغلات نشان داده که نوربخش در آن نوشته بود:

سلاطین و امرا و جهّال ایشان گمان می برند که سلطنت صوری با طهارت و تقوا جمع نمی شود و این،غلط محض است؛زیرا که از اعاظم انبیا و رسل با وجود نبوّت سلطنت کرده اند و در آن امر مساعی مجهوده به تقدیم رسانیده،مثل یوسف و موسی و داوود و حضرت رسالت پناه. (1)

این نگاه،نشان می دهد که نوعی سلطنت دینی مدّ نظر وی بوده است.این، همان چیزی بود که سیّد محمّد فلاح و بعدها صفویان هم مدّ نظرشان بود.وی در جای دیگری هم ارکان امامت را عبارت از:علم،ولایت،سیادت و مملکت می داند و معتقد است که برای امامان پیش از مهدی،البتّه بجز علی علیه السلام،فقط سه مورد اوّل بوده و تنها برای مهدی است که همانند امام علی علیه السلام،کامل الأرکان تحقّق خواهد یافت؛یعنی سلطنت خواهد داشت. (2)

نکتۀ جالب،آن است که وی حدیثی از ابن عبّاس نقل می کند که گفته است:

«یکون امّه من بنات ملوک الترک؛مادر او (مهدی)،از نسل پادشاهان ترک است». سپس از محیی الدین عربی نقل می کند که گفته است:

«خاتم الولایة المطلقة من العرب العجمة» ، بدین معنا که یکی از والدین او عجم است.غیر عرب هم که عجم است،شامل ترک

ص:52

و فارس و...می شود. (1)

نوربخش که در طریقت کبرویّه وارد شده بود،در سال 826 ق با حمایت شیخ خود،خواجه اسحاق،مدّعی مهدویت شد و حتّی قیام کرد.این در پی خوابی بود که خواجه اسحاق،شیخ این طریقت دیده و آن را تعبیر به مهدی بودن نوربخش کرده بود.آن زمان وی در ختّلان بود و با طرح این مسئله،غوغایی به راه افتاد و منجر به مداخلۀ حکومت تیموری به امیری شاهرخ شد که طیّ آن،حکم قتل خواجه اسحاق صادر گردید و نوربخش،بخشیده شد.سیّد محمّد،خود،نوشته است که شیخ او به وی گفت:«بر من کشف شده که تو مهدی موعود در آخر الزمان هستی»و با من بیعت کرد. (2)نوربخش در جایی هم نوشته که پیش از آن،خواجه نصیر الدین طوسی،ظهور او را در سال 826 ق،پیش بینی کرده است، (3)چنان که از قول سعد الدین حموی جوینی (م 649ق) هم پیش بینی ظهور خود به عنوان مهدی را نقل کرده است. (4)وی در جای دیگر نیز نوشته است:

هنگامی که-إن شاءاللّه-عمر من به هشتاد سال هجری شمسی برسد،حکومت برای من میسّر خواهد شد؛چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:«مدّت پادشاهی او (مهدی) هفت یا هشت یا نه سال خواهد بود و گفتۀ او صدق است».اگر قبل از رسیدن من به هشتاد سالگی،بخشی از حکومت در اختیارم قرار گیرد،ممکن است؛امّا کمال تسلّط و حکومت بر کل،متوقّف بر آن است که هشتاد سال شمسی از عمرم سپری شده باشد. (5)

رسالة الهدی در اثبات ادّعاهای مهدویت وی،به قدری جالب و محلّ توجّه است

ص:53

که می توان بر اساس آن،نوع استدلال هایی را که در آن وقت برای اثبات چنین اموری رایج بوده،دریافت.استفاده از پیشگوییِ برخی از افراد،مسائل نجومی، احادیث،و نیز تأییداتی که از سوی شماری از عرفای وقت بوده،از آن جمله است.

برای نمونه،دو عبارت را می آوریم:

در سفر بودم،به یکی از ابدال به نام محمود انجوانی (انجدانی) در روستای وسمه در منطقۀ فراهان در عراق عجم رسیدم.به من از آنچه در سفر بر من گذشته بود، خبری صحیح داد.پس به حاضران گفت:این مرد را عزیز بدارید! او فرزند امام محمّد مهدی علیه السلام است. (1)

واصل جلالی ابو یزید خلخالی-سلّمه اللّه-گفت:در عوالم معنوی،مقام تو را بالاتر از مقام کمل،بلکه صد درجه بالاتر دیدم،چنان که بین هر درجه تا درجۀ بعدی،مسافت هزار سال بود. (2)

اینها ادّعاهایی است که دیگران در بارۀ وی کرده اند.پس از آن،او به نقل آنچه خود یافته،می پردازد و نمونه هایی را بیان می کند و سپس از الدلالات السماویّة در این باره می گوید:

سپس می گوید:آنچه از دلایل نقلی و کشفی گفتم،همه در حیاتم بوده و سپس نقلی از ابن عربی که:خاتم الأولیا،کسی است که حقایق را از وراء الجدار هم می فهمد و نوربخش می گوید:من هم چنین هستم. (3)

جالب است بدانیم که او بر اساس روایت منسوب که در آن آمده است که:

«لکلّ

ص:54

اُمّة دولة و دولتنا فی آخر الزمان» و بعدها صفویان از آن استفادۀ زیادی کردند، تلاش های خود را به آن معطوف می کند. (1)

گفتنی است که مرکز فعّالیت نوربخش،بجز خراسان و ماوراء النهر-که در دوران نخست فعّالیت اوست-،در دورۀ میانی،در گیلان و در این اواخر برای نزدیک به دو دهه،در سولقان در نزدیکی ری بود که همان جا نیز در گذشت و مدفون شد.او در تمام این سال ها و تا زمان مرگش (869 ق) همچنان ادّعای مهدویت داشت.

در این سال،خبری از نابلس رسید که شخصی با نام محمّد بن احمد غریانی، مدّعی مهدویت شده،بر عقل مردم،چیرگی یافته و شمار فراوانی را جذب کرده و نابلس را فاسد ساخته است.وی مردی صاحب حیلت و خدعه و اصلش مغربی بوده،از قاهره به نابلس آمده و قاضی شهر شده،و با مردم در آمیخته،و ادّعای شرافت (سیادت) کرده،دوباره به مصر رفته،از آن جا عازم حلب شده و بار دیگر به نابلس آمده،ادّعای مهدویت کرد و وقایعی صورت گرفت.وقتی خبر وی به سلطان رسید،دنبال وی فرستادند،که گریخت تا آن که ملک ظاهر جقمق در گذشت.وی به نابلس باز گشت و همان جا مُرد.ادّعای عجیب و شگفتی داشت و تصوّرش بر این بود که«إنّه یظهر شأنه کالمهدی»؛امّا کارش به جایی نرسید. (1)

دارد.امیر بخارا او را به قتل رساند. (1)

خلفای بعدیِ وی یکسره و به ترتیب،جای او نشستند.

عبد العلیم بستوی نوشته است:

ما در بارۀ مهدی های مغرب و سودان فراوان می دانیم؛امّا شرق هم خالی از مهدویت نیست.یکی از آنها،فرقۀ مهدویّه است.این فرقه در شهر جونپور توسّط محمّد بن یوسف جونپوری تأسیس شد.ابو رجاء شاه جهانپوری نوشته است که او مردم را از دادن نسبت مهدویت به خود باز نداشت.

نویسندۀ کنز العمّال،رساله ای با عنوان«

الردّ علی من حکم و قضی أنّ المهدی قد جاء و مضی »نوشته و گفته است که طرفداران وی،دیگران را کافر می دانند.وی در کتاب البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان هم اشاراتی به وی دارد و می گوید:در بطلان عقاید آنان،همین کافی که قتل علما را جایز می شمرند.

برزنجی هم نوشته است:

بسیاری از کسانی که از علما و صلحا از هند می آیند،اظهار می دارند که این جماعت همین باور را دارند و به قتالیّه معروف اند. (1)

حسینی استرآبادی در تاریخ سلطانی می گوید:

گویند:در این سال،جمعی از قلندران بداعتقاد به هم رسیده،نوّاب خاقان جنّت مکان را به حضرت صاحب العصر و الزمان مخاطب کردند و«امام عصر» می خواندند.نوّاب خاقان،ایشان را طلب کرده،سؤال فرمودند.همگی اظهار عقیدت و اخلاص نمودند و اسناد مهدویت به آن حضرت دادند و سر ارادت بر خاک قدم او گذاشتند.نوّاب خاقان به دلایل عقلی و برهان نقلی،خاطرنشان نتوانست نمود و از این عقیدۀ فاسد،باز نگشتند.بالأخره سر ایشان را به تخماق خرد کردند. (1)

همین خبر در تاریخ جهان آرای عبّاسی به این شرح آمده است:

جمعی از قلندران اسناد مهدویت به آن حضرت نموده،در این امر اصرار داشتند و بالأخره به سیاست رسیدند. (2)

آوردند.حاکم دستور داد ملّا را با اصحاب بر گاوها سوار کردند و در محلّات دهدشت چرخاندند و به قتل رسانیدند. (1)

جوکی هندو نیز معاشرت داشت و باید اصول حلول روح را از آنها فرا گرفته باشد.

او رفته رفته خود را پیر کامل دانست و مدّعی مکاشفاتی شد و ادّعا کرد که در خواب،خضر علیه السلام را دیدار کرده و از دست او آب حیات نوشیده است.سرانجام، مدّعی مهدویت شد و تعالیم خود را تدوین کرد و از سوی پیروانش«پیر روشن»و از سوی مخالفانش«پیر تاریک»لقب گرفت. (1)

به هنگام اقامۀ خطبه،در حالی که شمشیری در دست داشت،به سمت خطیب-که قاضی محمّد بن موسی غلبوی مکّی بود-،آمد و در حالی که به فارسی می گفت که او مهدی است.سپس وی در مطاف نشست تا آن که خطیب از خطابه فارغ گشت.

وقتی خطیب خواست پایین بیاید،عجمی به سمت او رفت و خواست به او ضربه بزند که درِ منبر به صورت او خورد.در این هنگام،سپاهیان یورش آوردند و ضرباتی بر او نواختند و مجروحش کردند.آن گاه او را از باب السلام خارج نمودند.

سپس عامّه اجتماع کردند و وی را به معلات بردند و در آن جا آتش زدند. (1)

درگذشت امام قاسم،مردمانی به وی پیوستند و در دورۀ امام مؤیّد،نیروهای ترک در برابر وی شدند؛امّا به تدریج،دست از این ادّعاها برداشت تا آن که به سال 1062 ق در گذشت. (1)این خبر،بیشتر،از این زاویه ارزشمند است که بحث ادّعای مهدویت، در میان زیدی های یمن نیز استمرار داشته است.

همان زمان برای حج به شرق سفر کرده بود،به ادّعای مهدویت وی توجّه کرده و اطّلاعات جالبی در این باره و مسائل حاشیه ای مهدویت در اسلام،ارائه نموده است.

محمّد بن عبد الوهّاب مکناسی که در سال 1200 ق (1785 م) به حج رفته و گزارش سفر خود را نوشته،خبر این مدّعی مهدویت و اصلاحگر را آورده، می گوید:

این شخص که نامش منصور بوده،در سال 1200 ق ظهور کرده و متعلّق به قریۀ جاجان (چچن) در داغستان بوده است؛جایی که به اهالی آن جا لازکی (لزگی)گویند و نزدیک بحر خزر است.شماری از مردم در اطراف او هستند و تصوّر وی بر آن است که خود،منتظر دیگری است.مردم بر این باورند که او مقدّمۀ«المهدی المنتظر فی آخر الزمان»است و بر این اعتقادند که او هموست که در حدیث،وعده داده شده است. (1)

مکناسی از این جا به بعد،به تفصیل در بارۀ باور مهدویت در روایات،سخن گفته که شرحی مستوفاست.

فقیه بود؛امّا در کودکی او در گذشت.وی به خارطوم رفت و به تحصیلات مذهبی ادامه داد و نخستین بار،رساله ای با عنوان تطهیر البلاد من مفاسد الحکّام نوشت.

رسوخ فساد در حکومت مصری ها بر سودان سبب شد تا مهدی بتواند راحت تر در میان مردم نفوذ کند و بحث عدالت و نفی فساد را مورد تأکید قرار دهد.وی در یک دوره به دعوت سرّی پرداخت تا آن که نوبت به کار علنی رسید.در این فاصله، شماری از قبایل دغیم و کنانه به او پیوستند.مهدی در سال 1289ق (1881 م) خود را مهدی منتظَر معرّفی کرده و از فقهای سودان خواست تا از وی حمایت کنند.وی به عبد اللّه تعایشی که جانشین وی شد،گفت:خوابی که دیده،او را مهدی منتظَر نشان داده و وی نیز در زمرۀ نخستین حواریان اوست.

«حواری»اصطلاحی بود که برای یاران وی به کار می رفت.اساس کار وی، همین خواب و نیز ادّعای شنیدن صداهایی در بیداری (هواتف) بود که وی بر اساس آنها مدّعی شد نوعی دعوت مهدیانه و حتّی نبوّت گونه دارد.

بحث از ظهور مهدی،بیشتر از شهر مکّه بوده و همین زمان شهرت یافت که مهدی سودانی،قصد رفتن به مکّه را هم دارد.نوشته اند که در سال 1882 م در شهر مکّه شهرت یافت که مهدی ظهور خواهد کرد.به دنبال آن،ترکان عثمانی،دست به کار شدند و به معاریف شهر یا اشراف،اعلام کردند که این کار به آنان آسیب خواهد زد. (1)

منازعات وی با حکومت،سبب غلبۀ وی بر شهر ابیض در سال 1300ق شد و پس از آن،بارها سپاهیان مصری در مقابل وی شکست خوردند.در یکی از این نبردها گوردن مسیحی انگلیسی-که فرمانده بود-کشته شد و تلّقی شد که وی همان دجّالی بوده که توسّط مهدی کشته شده است. (2)

ص:66

مهدی سودانی در حال تشکیل دولت بود که وبا گرفت و نهم رمضان 1302 ق در شهر امّ درمان (1)در گذشت.مزار وی در امّ درمان تا به امروز زیارتگاه است.

قیام مهدی سودانی،در واقع،به نوعی قیام علیه غرب و تمدّن غربی هم تلّقی شده است؛زیرا سال ها بود که غربی ها آن نواحی را به اسم استعمار و آبادانی،تحت سلطۀ خود داشتند،گرچه این تسلّط به اسم تسلّط مصر بر سودان بود.هدف مهدی دفع سلطۀ ترکان بود و کسانی بود که از قدیم در مصر حکومت داشتند (گر چه دیگر ترک نبودند)،رسماً علیه عیسویان شعار نمی داد.

وی پیش از مرگ،عبد اللّه تعایشی را به جانشینی خود منصوب کرد.عبد اللّه در نبردی که میان او و سپاه مصری انگلیسی در 1888 م رخ داد،کشته شد.جانشین بعدی او،علی ود حلو بود که دومین جانشین وی به حساب می آمد.

گفته شده:مهدی سودانی از حضور یافتن خود نزد پیامبر صلی الله علیه و آله در حال بیداری و گرفتن فرمان هایی از ایشان،یاد کرده است و همین طور از رسیدن به خدمت خضر نبی علیه السلام و برخی از مشایخ درگذشته و نیز عزرائیل.مهم ترین حکمی که ادّعا شده از پیامبر صلی الله علیه و آله فرا گرفته،همین است که اگر کسی مهدویت او را نپذیرد،کافر شده است.

متن یکی از نامه هایی که وی برای قبایل فرستاده،چنان و چندان ادّعای مهدویت و نشانه های آن را بیان می کند که جای هیچ نوع تردیدی را در ادّعای مهدویت توسّط وی رایج آن را باقی نمی گذارد. (2)

سلطان مصر،این قبیل مطالب او را برای علمای الأزهر فرستاد تا در بارۀ وی حکم کنند.آنان نیز به صراحت،مهدویت او را رد کردند.یک اشکال وارد شده بر او،این بود که مهدی نباید در سودان قیام کند؛بلکه در مکّه ظهور می کند. (3)

ص:67

نکتۀ مهم،آن که مهدی سودانی به هیچ روی به تشیّع متّهم نشده و باور مهدویت در او،بیشتر متأثّر از تصوّف دانسته شده است.به هر روی،مهدویتی که در سودانی ریشه داشت و بعد از نهضت او هم تأثیر زیادی گذاشت،ریشه در تسنّن صوفیانۀ این دیار دارد.در گذشته های دور نیز سودان و به طور کلّی شمال افریقا،محلّ ظهور افکار مهدیانه بوده است.

سلطان محمّد چهارم-که نزدیک بود وین را بگشاید-ظهور کرد.سال مذکور، حقیقتاً مهدی باران بود و نخست بر یهودیان بارید.روایات یهود خبر می داد که در آن سال،منجی ای ظهور خواهد کرد و منجی در ساعت معیّن ظهور کرد.جوانی بود از اهل ازمیر،بسیار زیبا،و صاحب فصاحتی نغز و بیانی دلکش.تمام اطوار و حرکاتش مانند کسی بود که مُلهَم شده باشد و نام او اسحاق سبتی زوی بود.تمام احبار ترکیّه،او را منجی شناختند و تازه یهودان آلمان و آمستردام و لندن به زیارت او آمدند.مردم می گفتند که حکومت بنی اسرائیل،مجدّد برقرار خواهد شد و سلطنت خدایی روی کار خواهد آمد.جهان اسلامی به هم بر آمد؛زیرا قبل از ظهور مهدی،پیغمبر دروغین یا دجّال باید ظهور کند و فقهای اسلام،منجی یهود را با دجّال یکی دانستند و گفتند که چون منجی یهود ظهور کرده است،مهدی نیز به زودی ظهور خواهد کرد.در این هنگام،کسوفی روی داد که حرکت قوای لشکری را به جانب جزیرۀ کرت مانع شد و ثابت کرد که آخر زمان نزدیک است.

ناگهان خبر رسید که مهدی ظهور کرده است.شیخ زاده ای بود از اهل کردستان که چند هزار کرد به دنبال خود کشیده بود؛لکن دستگیر شد و او را به حضور سلطان فرستادند.وقتی مهدی را حضور سلطان بردند،سلطان در شکار بود.از او پرسیدن گرفت و مهدی از وظیفۀ خود منصرف شده،چنان به شیوایی پاسخ داد که سلطان،شیفتۀ او گردید و او را در ردیف ندیمان خود در آورد.

کمی پیش از آن واقعه،سبتای از جانب یکی از احبار به دروغگویی متّهم شد؛زیرا حبر مذکور،خواسته بود جانشین او شود و او نپذیرفته بود.او را به حضور سلطان آوردند؛امّا برای فهم اظهاراتش احتیاج به مترجم افتاد؛زیرا سبتای از شدت تأثّر،اختیار زبان از دست داده بود.سلطان امر داد او را برهنه بر هدفی ببندند و آن گاه وعده داد که اگر تیرها بر بدن او فرو نرود،به وی اعتقاد بیاورد.در حال،واهمۀ سبتای شدّت گرفت و این امتحان را نپذیرفت.پس عمامه بر سر نهاد و کلیددار حرم سلطان شد.سلطان شادمان گشت که دربان او،دجّال،و خدمتکار او مهدی

ص:69

است و با وجود این چند،سال بعد،سربازان ینی چری مطابق رسم عثمانی،او را خفه کردند. (1)

دار مستتر در پاورقی همان جا افزوده است:

در سال 1694،متمهدی دیگری در زمان سلطنت سلطان احمد دوم ظهور کرد و بعثت خود را در مسجد اورینه اعلام نمود و چون او را به نزد قائم مقام محل احضار کردند،خود را به دیوانگی زد و پس از آن که مستخلص شد،مجدّداً شروع به دعوت نمود و عاقبت به لمنوس تبعید شد. (2)

توانست شمار زیادی از مردم را به سوی خود جلب کند.کار او نشر انگاره های وهّابیت در هند،تحت پوشش جریان اصلاحی و مهدویت بود.

سال 1234 ق و پس از بازگشت از سفر حج،در پنجاب قیام کرد و با سیک ها وارد نبرد شد و در سال 1242ق بر آنان غلبه کرد.چهار سال بعد در نبردی دیگر شکست خورد و در میدان نبرد کشته شد.دعوت وی میان مسلمانان اهل سنّتِ هند،تأثیر زیادی بر جای گذاشت. (1)

باور عوام در بارۀ سیّد احمد بریلوی،آن است که او در معرکۀ نبرد کشته نشده؛ بلکه از دید مردم مخفی گشته و تا کنون زنده است.حتّی برخی از مردم افراط کرده، بر این باورند که او را در مکّه،در حال طواف دیده اند و بعد از آن غیبش زده است. (2)

به نبوّت و الوهیت و ارائۀ دین جدید،ختم گردید.فهم این که این مدّعا چگونه آغاز شد،نیاز به شناخت تاریخ نیمۀ اوّل قاجاریّه و پدید آمدن جریان های اخباری و شیخی دارد.ظهور میرزا محمّد اخباری و سپس شیخ احمد احسایی و سیّد کاظم رشتی،تحوّلات تازه ای را در میان دو سوی مذهب و اجتماع و انقلاب وعده می داد.

تقویت بحث های مربوط به مهدی در ادبیّات احسایی و رشتی،یکی از مسائلی بود که در ایجاد فضای نوینی که منجر به تشکیل بابیت شد،بسیار مؤثّر بود.یکی از اساسی ترین این مسائل،دادن وعدۀ قریب الوقوع بودن ظهور بود که مرتّب از آن سخن می گفتند و آن را اظهار می کردند. (1)البتّه باور شیخ احمد احسایی و سیّد کاظم رشتی در بارۀ امام زمان،به طور کلّی،همان باور امامیّه بود (2)و آنچه تازگی داشت، همین بحث ظهور و قریب بودن آن بود و نکتۀ دیگر،این که در میان شیخیّه،این باور بود که در هر زمان،یک نفر انحصاراً نیابت کامل را عهده دار باشد. (3)

به لحاظ تئوری،شیخیگری با طرح رکن رابع،زمینۀ بابیت خاص را فراهم کرد و در ادامه و در میان مدّعیان بابیت فراوانی که هر کدام،مدّعی جانشینی احمد احسایی و سیّد کاظم رشتی بودند،کار یکی از آنها-یعنی سیّد علی محمّد باب-را به نقطه ای حسّاس رساند.پیوستن شماری از افراد فعّال و پُرتلاش در این عرصه،از او یک شخصیت عجیب ساخت و تلاش آنها سبب شد تا به رغم خودِ باب-که آدم ساده و بیمار با افکار پراکنده و گاه مشمئز کننده بود-،یک جریان مذهبی در ایران به وجود آید.بعدها میرزا حسینعلی بهاء،با فعّالیت های خارجی و همراهی های

ص:72

بی شمار مخالفان اسلام،این ماجرا را تبدیل به یک فعّالیت مذهبی گسترده کرد و در واقع،آیین بهائیت را ساخت.

داستان از آن جا آغاز شد که میرزا علی محمّد باب (متولّد 1235ق)،پس از تحصیلات ابتدایی به کربلا رفت و در مجلس درس سیّد کاظم رشتی (م 1259ق)حاضر شد؛ولی در همان سال و با داشتن همین تحصیلات مختصر،شروع به نگارش تفسیر سورۀ بقره کرد و برای نخستین بار،شش ماه پس از درگذشت رشتی،ادّعای بابیت نمود.این اتّفاق در دوره ای بود که شاگردان متعدّد رشتی،در پی کسب عنوان جانشینی او بودند.البتّه بابیت تا این جا برای شیخی ها امری عادی شمرده می شود و برای غیر آنها نیز گرچه چندان عادی نبود،امّا زنندگی زیادی نداشت؛چرا که او معتقد به وجود امام زمان و قائمیت ایشان بود و این را هم در آثارش مانند«تفسیر سورۀ یوسف»مؤکّداً می نوشت (1)و نیز این باور،از همان رکن رابع شیخی ها نشئت گرفته بود. (2)بر این اساس و شواهد دیگر،وی تا سال 1264 ق، همچنان خود را باب حجّت علیه السلام می دانست،گرچه باورهای شگفت خود را-که برگرفته از شیخیّه و تأویلات دیگرش بوده-،به صورت امری متفاوت عرضه می کرد.

در این هنگام،حاکم اصفهان،معتمد الدولۀ گرجی،او را به اصفهان آورد؛ولی این سفر و مباحثاتی که در پی داشت،منجر به اعتراض علما به میرزا آقاسی (صدر اعظم محمّدشاه قاجار) و نامۀ او فرمان برای پیگیری وضعیت این شخص-که از او به«ضالّ مُضل»تعبیر کرده-شد.معتمد الدوله،او را با مأموران به تهران فرستاد و به دستور شاه به ماکو فرستاده شد.رفتن او به ماکو در شعبان 1263 ق بود و تا جمادی الاُولی 1264 ق در آن جا به سر برد.

ص:73

او در صفر سال 1264 ق که باب از ماکو به قلعۀ چهریق برده شد،ادّعای قائمیت را مطرح کرد.این نخستین بار بود که پس از گذشت چهار سال از ادّعای بابیت، چنین ادّعایی یعنی قائمیت از طرف وی مطرح شد. (1)ادّعای قائمیت توسّط باب، موجب شد بسیاری از علمای شیخیّه که تا این زمان او را همراهی کرده و مورد عنایت خاصّ او در خطابات بودند،از وی جدا شوند.وقتی وی به ملّا عبد الخالق یزدی جملۀ

«أنا القائم الذی أنتم بظهوره توعدون؛ من آن قائمی هستم که وعدۀ ظهورش به شما داده شده است»را نوشت،او همراه ملّا محمّدتقی هراتی،ملّا محمّدعلی برقانی و بسیاری دیگر از او جدا شدند. (2)بعدها میرزا حسینعلی و دیگر بهائیان گفتند:باب از همان سال 1260 ق،نبوّت و اسلام و قائمیت و همه را کنار گذاشته بود. (3)

ادّعای مقام الوهیت،تنها چیزی بود که بهائیانِ بعدی برای وی قائل شدند و از همان اوّل،ثابت دانستند.خود باب از این پس مطرح کرد که ظهور او همانند ظهور موسی علیه السلام و عیسی علیه السلام و محمّد صلی الله علیه و آله بوده است. (4)البتّه بعد از این،به موضوع این نوشته ارتباط ندارد؛چون بحث ما در بارۀ ادعای مهدویت است،نه ادّعای نبوّت.

عجیبی تلّقی نمی شود.با اتمام قرن سیزدهم هجری،وی خود را مجدِّد قرن نیز خواند؛پدیده ای که همیشه بهانه ای برای مهدویت بوده است.وی آثاری داشت از جمله:حمامة البشری إلی أهل مکّة و صلحاء امّ القری،تریاق القلوب،حقیقة الوحی و مواهب الرحمن (1)است.در کتاب اخیر (ص 29) آمده است:

«إنّی أنا المسیح الموعود و الإمام المنتظر المعهود،و أوحی إلیّ من اللّه کالأنوار الساطعة؟؟؟» .

بسیاری،از جمله مرحوم محمّد اقبال،علیه وی کتاب نوشتند و او را یک شورشی علیه اسلام دانستند. (2)در حال حاضر،طرفداران وی همچنان فعّال بوده و از قضا،درست مانند بهائیت،از سیستم تبلیغاتی پُرقدرتی برخوردار هستند،هر چند بیش از بهائیان و اساساً بر خلاف آنان،همچنان خود را به اسلام،وصل می کنند.

یکی از انتقادات همیشگی به وی،همراهی اش با انگلیسی ها در تمام این دوره بوده است.

خطاب«نور چشم عزیزم،ناصر الدین میرزا!»توصیه می نوشت،چنان که به سلطان عبد الحمید می نوشت:«جوجو قم عبد الحمید افندی».

آقای مرعشی می افزاید:

صورت هر دو نامه را حقیر،نزد مبلّغین این مسلک دیده ام.در استانبول مدّعی شده بود که از طرف تمام انبیا مبعوث شده است تا بشر را نصیحت کند.کم کم،کار او بالا گرفت و دعوی مهدویت نمود.گویا او را حدود سال 1300 ق،با خوراندن سم،کشته اند.وی تابعین بسیار پیدا کرد که آنها را«طاهریّه»نامید. (1)

دو.شیخ مهدی قزوینی:فرد دیگری از شاگردان سیّد کاظم که مدّعی مهدویت شد،شیخ مهدی قزوینی است.وی مقیم کربلا و از اصحاب حاج سیّد کاظم رشتی بود.دعوت مهدویتش در کمال سر و پنهانی بوده،چنان که پس از وفات وی معلوم شد.تألیفاتی در این خصوص دارد که آقای مرعشی،آنها را دیده است. (2)

سه.سیّد محمّد همدانی:مقیم هند و از شاگردان شیخ احمد احسایی بود.وی در ابتدای ورود به هند فقط کلمات شیخیّه را ترویج می کرد؛ولی بعدها دعوی مهدویت نمود و در سال 1277 ق مُرد. (3)

چهار.سیّد ولی اللّه:وی اصفهانی الأصل و متولّد هندوستان و شاگرد شیخ احمد احسایی و مقیم شهر بمبئی بود.

پنج.میرزا حسن:او همدانی الأصل و از تلامیذ حاجی کریم خان (رئیس شیخیّۀ حاج کریم خانی) است.در ابتدای ورود به هندوستان،ترویج سخنان حاج کریم خان می نمود؛ولی بعدها ادّعای مهدویت کرد. (4)

ص:76

کتاب ها-که به طور مکرّر در سال های بعد چاپ شد-،در ظاهر،به هدف روشنگری علمی در این زمینه و ارائۀ دیدگاه درست بود.

در بارۀ ماهیت قیام جهیمان،مطالب زیادی منتشر شده است؛امّا مهم آن است که ماجرای ظهور این مهدی،این بار نیز مثل دفعات بسیار فراوان پیشین نه در میان شیعیان،بلکه در میان سنّیان،آن هم سنّیان سلفی بروز کرد.فقط یک نقطۀ توافق در هر دو مذهب یکسان بود و آن،حضور سنّی های اهل حدیث و اخباری مسلک بود که با نگاه به احادیث ملاحم و فتن در صحیح البخاری،صحیح مسلم و سنن أبی داود و...،به این مسیر کشیده شده بودند.در میان شیعه نیز بروز این قبیل گرایش ها معمولاً در میان کسانی بوده که اعتبار زیادی برای اخبار قائل بوده اند.

این داستان از آن جا شروع می شد که در دهۀ پنجاه میلادی،افکار ناصریسم و ورود نشریه های خارجی به عربستان،فضا را باز کرد و وضعیت بی دینی رو به توسعه گذاشت.در این زمینه،یکی از علمای سلفی کویت،نامه ای به بن باز نوشت و از او خواست که از حکومت بخواهد جلوی نشریه های خارجی را بگیرد.در آن زمان،گفته می شد که بیشتر جوانان،اهل نماز نبودند و فقط پیران،نماز می خواندند.

در این وقت بحث حسبه و امر به معروف و نهی از منکر مطرح شد و در مناطق مختلف،گروه هایی شکل گرفتند.در مدینه هم از جمله افرادی که نخستین بار «جماعت حسبه»یا«الجماعة السلفیّة المحتسبة»را درست کردند،از رهبران آنان، همین جُهَیمان بود.اینها تحت تأثیر ناصر الدین البانی هم بودند که فکر او در دانشگاه مدینه مؤثّر بود.گروه جدید از یک طرف،تحت تأثیر البانی به عنوان رهبر علمی بودند و از سوی دیگر،تحت تأثیر بن باز که رهبر معنوی آنان شمرده می شد.

اینها خود را سلفی و اهل حدیث واقعی می دانستند و ترکیبی از طلّاب روستایی و شهری و کسانی از کشورهای دیگر بودند که در دانشگاه مدینه درس می خواندند.

از حوالی سال 1975 م بود که اندیشه های تکفیری در این جماعت رسوخ کرد و

ص:78

منتقد شیوخ رسمی هم شدند.

پدر جهیمان،از اخوانی های وهّابی و از یاران عبد العزیز بود که سال 1966 م در تصادف کشته شد.پسرش در جماعت دعوت و تبلیغ،و تحت تأثیر البانی بود.از حوالی سال 1975 م که بن باز هم به ریاض رفت،طلّاب جوان،انتقادهایی به آخوندهای قدیمی داشتند و متأثّر از البانی بودند.زمانی که جماعت دعوت و تبلیغ رو به افراط گذاشتند و تحت تعقیب قرار گرفتند،جهیمان گریخت.او نفوذ خاصّی روی افراد داشت و توانست 250 نفر را در نخستین مرحلۀ حمله به مسجد الحرام در سال 1400 ق رهبری کند.

جهیمان،ضدّ دولت سعودی بود و فقها را هم همراه دولت می دانست؛دولتی که با کفّار دوستی دارد.جهیمان،رساله ای با عنوان رفع الالتباس عن ملّة إبراهیم علیه بن باز نوشت،که مهم ترین فقیه حامی دولت سعودی بود.البتّه این گروه،دولت سعودی را کافر نمی دانستند؛اما آن را دولتی جائر تلقّی می کردند.آنها از این که دولت به شیعیان منطقۀ شرقیّه اجازۀ حیات داده و از آنها زکات می گیرد و با آنها مدارا می کند،مورد اتّهام قرار می دادند.

محمّد بن عبد اللّه ترکی قحطانی (متولّد 1956 م) (کسی که مهدیِ این ماجرا شد)،در دانشگاه محمّد بن سعود در ریاض درس خواند و در علم حدیث وارد شد.وی نیز وهّابی بود و اندیشه های ابن تیمیّه و محمّد بن عبد الوهّاب را داشت.

در این ماجرا،او ادّعای مهدویت کرد و در مسجد الحرام از مردم خواست به عنوان مهدی با او بیعت کنند.وی در 24 نوامبر 1979م در صحن مسجد الحرام کشته شد.

این شخص یک سال قبل هم توسّط دولت سعودی،دستگیر و همراه دیگران پس از گرفتن تعهّد،آزاد شده بود.

سال 1979م که جهیمان کتاب اشراط الساعة را نوشت و گفت که هشت سال است که علائم ظهور مهدی در حال آشکار شدن است.در این جا بود که فکر ظهور

ص:79

مهدی در نخستین روز قرن پانزدهم به ذهن جُهَیمان و محمّد بن عبد اللّه افتاد.

در آخرین حج-که این ماجرا در دنبالۀ آن رخ داد-،طبق گفتۀ البانی به گونه ای گذشت که مرتّب از احادیث ظهور مهدی از او سؤال می شد.به او گفته بودند که محمّد بن عبد اللّه قحطانی،ظهور خواهد کرد؛امّا البانی می گفت که مهدی از شام می آید،نه حجاز.اینها مطالبی است که البانی در مجلّد سوم سیرۀ ذاتیّه-که شرح حال خودنوشت اوست-بیان کرده است.

جُهَیمان در 25 ذی حجّه سال 1399 ق در طائف با همراهانش اجتماع کرد و به عنوان مهدی با محمّد بن عبد اللّه قحطانی-که شوهرخواهرش بود-بیعت نمود.

این جماعت،نخستین روز سال جدید یعنی اوّل محرّم 1400 ق با سلاح در مقابل کعبه ظاهر شدند.صبحگاه روز سه شنبه اوّل محرّم بود که این 250 نفر مسلّح، اعلان مهدویت کردند.همان موقع،هیئت کبار علما بیانیّه داد و آنان را منحرف اعلام کرد.بن باز هم فتوایی علیه آنان داد.حکومت،بعد از دو هفته در سوم دسامبر 1979 م توانست مسجد را تصرّف کند.

مدّعی مهدویت روز چهارم کشته شد و جمعاً 177 نفر از پیروان مهدی کشته شدند.بقیّه هم از جمله جُهَیمان دستگیر شدند.در نهم نوامبر سال 1980 م بود که 63 نفر اعدام شدند.یکی از آنان جُهَیمان بود.ده ها مرد و دوازده زن نیز به زندان محکوم گشتند.

می کشند و با ادّعایی نادرست و انتسابی دروغین،سود خود می جویند.یکی از مهم ترین عرصه های این سوء استفاده-که از زمان هایی دیر و دور،نمود و بروز یافته است-،مفهوم منجی و افراد مرتبط با این اندیشۀ امیدآفرین است.

در جوامع دینی و بویژه شیعی،هر از گاهی شاهد ادّعای دروغین ارتباط با قائم آل محمّد و نیابت و وکالت از سوی ایشان هستیم.کسانی که خود را حامل ابلاغ پیام از طرف امام مهدی علیه السلام،نشان می دهند و یا بی آن که ادّعای نیابت و وکالت کنند،از رابطۀ نزدیک و تنگاتنگ خود با امام مهدی علیه السلام سخن به میان می آورند و یا با ترویج نزدیک بودن ظهور،خود را زمینه ساز آن معرفی می کنند و اگر زمینه ای دیدند و جسارتی داشتند،ابایی ندارند که حتّی خود را مهدی موعود بخوانند.

در این میان،نمونه هایی فراوان را برای ادّعای وکالت و نیابت دروغین امام مهدی علیه السلام می توان ارائه داد.فروانیِ وکالت دروغین،به عنوان یکی از عرصه های انحراف از مهدویت اصیل،از آن روست که ساده تر و زودتر از ادّعای اصل مهدویت،مقبول توده های ناآگاه می شود.در طول تاریخ،هر گاه وکالت و نیابت کاذب از سوی افراد مقدّس مآب و ریاکار،ادعا شده،پشتیبانیِ ساده لوحان را به دست آورده و به دلیل ارتباط عاطفیِ مردم با امام مهدی علیه السلام،از اقبال زودباوران برخوردار و تنها از سوی مؤمنان هوشیار و باورمندان خردورز،با مقاومت روبرو شده است.این در حالی است که ادّعای دروغین مهدویت،نیازمند تلاشی بیشتر و تردستی و نیرنگ های فزون تر از این است؛زیرا عموم شیعیان می دانند که امام مهدی علیه السلام زادۀ امام حسن عسکری است و صدها سال پیش به دنیا آمده و تباری معلوم و والا دارد،در حالی که افراد مدّعی دروغین مهدویت،از قوم و قبیله ای معمولی و معیّن بوده اند.بنا بر این،ادّعای مهدویت آنان در جامعه و حتّی از جانب تودۀ مردم نیز به سادگی پذیرفتنی نبوده است.

به سخن دیگر،مدّعیان دروغین نیابت و وکالت،بدون آن که دشواریِ خاصّی

ص:81

در پیش برد ادعای خود داشته باشند و بی آن که به تغییر و تحوّل بنیادی در خود و ادّعایشان نیازمند باشند،می توانند با عوام فریبی،ادّعای نیابت کنند و از فواید دنیوی و زودگذر این ارتباطِ ادّعایی بهره ببرند.و از این رو،سودجویان از امر مقدّس نیابت ووکالت فزون ترند.در این جا برخی از چهره های شاخص این ارتباط دروغین را معرفی می کنیم و گوشه ای از شرح حال آنها را بیان می نماییم.

توقیع لعن و برائت مختص به او،اکنون در اختیار ما نیست؛ولی در توقیع صادر شده برای شلمغانی به این ماجرا اشاره شده است:

أعلِمهُم-تَوَلّاکُمُ اللّهُ-أنَّنا فِی التَّوَقّی وَالمُحاذَرَةِ مِنهُ عَلی مِثلِ ما کُنّا عَلَیهِ مِمَّن تَقَدَّمَهُ مِن نُظَرائِهِ،مِنَ:الشَّریعِیِّ،وَالنُّمَیرِیِّ،وَالهِلالِیِّ،وَالبِلالِیِّ وغَیرِهِم. (1)

خداوند،سرپرستی تان را به عهده گیرد! به آنان اعلام کن که ما از او در حذر و مراقبت هستیم،همان گونه که از مدّعیان دروغین پیشین همانند او،همچون شریعی،نمیری،هلالی و بلالی و جز ایشان،در حذر بودیم.

این متن نشان دهندۀ آن است که کفر و الحاد شریعی و برائت امام علیه السلام از وی، چنان شهره بوده که شلمغانی به او مانند گشته است.

برخی گفته اند:پیروان او گروهی با نام شریعیه هستند؛ (2)امّا در بارۀ این گروه، اطّلاعات روشنی در اختیار ما نیست.

گفتنی است:برخی از محقّقان،محمّد بن موسی سریعی یا شریقی را با فرد موسوم به«شریعی»متّحد دانسته اند. (3)

محمّد بن موسی،از اصحاب امام عسکری علیه السلام بوده و با اوصاف غالی و ملعون از او یاد شده است.ملعون شمرده شدن هر دو نام،قرینه ای بر اتّحاد این دو است، همچنان که شباهت نوشتاری سریعی و شریعی،احتمال تصحیف در نگارش نام او را تقویت می کند.تنها نکتۀ مخالف با این نظریه،سخن تلّعُکبَری است که در بارۀ شریعی نوشته است:«أظن إسمه حسن». (4)بدیهی است که اگر نام او«حسن»باشد، نمی تواند با محمّد بن موسی متّحد باشد.البته تلّعکبری نیز بدین نظر،اعتماد تام نداشته و تنها گمان خویش را با لفظ«أظنُّ»ابراز نموده است.

ص:83

شمرده، (1)حاکی از آن است که عبادت های پیشین او نیز ریاکارانه بوده تا بدان وسیله در دل مردمان،جای گیرد.

خلاصۀ سخن آن که او در اواخر عمر،به همه چیز پشت پا زد و یک سره به مخالفت با امام علیه السلام پرداخت.حسین بن روح در نامه ای که سال ها پس از مرگ او، برای اعلان ارتداد شلمغانی نگاشت،احمد بن هلال را نیز همانند شلمغانی،مرتد شمرده است:

پیش تر نیز چیزهایی به دست احمد بن بلال (2)و دیگر همتایانش به سوی شما آمده بود که آنها هم مانند همین شلمغانی عزاقری،از اسلام بیرون رفته اند.نفرین و خشم خدا بر ایشان باد! (3)

سعد بن عبد اللّه نیز او را ناصبی خوانده و در بارۀ بدفرجامی او گفته است:

ما رأینا و لا سمعنا بمتشیّع رجع عن التشیع إلی النصب إلّاأحمد بن هلال. (4)

تاکنون ندیده ایم و نشنیده ایم که شیعه نمایی از تشیع به ناصبی بودن روی آورد مگر احمد بن هلال.

ظاهراً مقصود سعد بن عبد اللّه،مخالفت ابن هلال با امام علیه السلام است که در حقیقت خروج بر ایشان،شمرده می شود.

اتّهام ناصبیگری را تنها سعد بن عبد اللّه بیان کرده و در توقیعات امام علیه السلام و یا اظهارات دیگر معاصران او،بدان اشاره نشده است.تنافی شدید مفهوم غلو با ناصبیگری موجب شده است که برخی به توجیه سخن سعد بن عبد اللّه بپردازند.

برخی ادّعا کرده اند:عالمان قم،از جمله سعد بن عبد اللّه در دشمنی با مخالفان

ص:86

ارکان امام علیه السلام بسیار تند و افراطی عمل می کرده اند.از این رو،او را ناصبی خوانده اند؛ولی این توجیه پذیرفته نیست، (1)بویژه آن که دشمنی او با امام عصر علیه السلام آشکار نبوده است.

شیخ انصاری علیه السلام با استناد به غلو و نصب احمد بن هلال،گفته است:

و بعد ما بین المذهبین یشهد بأنّه لم یکن له مذهب رأساً. (2)

فاصله طولانی میان دو مذهب نشان می دهد که او اساساً مذهبی نداشته است.

فانّه لا عذر لأحد من موإلینا فی التشکیک فیما یروی عنّا ثقاتنا. (1)

هیچ عذری از هیچ یک از دوستان ما پذیرفته نیست که در مطالب نقل شده از ما توسط افراد مورد اعتماد ما شک و تردید کنند.

اصرار برخی از افراد بر سلامت احمد بن هلال،موجب شد که امام علیه السلام توقیع سوم را صادر فرماید و با یادآوری پیشینۀ مثبت برخی از منحرفان دیگر،از جمله فردی به نام دهقان،احمد بن هلال را نیز مذموم بشمرند. (2)

علاوه بر این سه توقیع،در نامه ای نیز که حسین بن روح در ردّ ادّعاهای شلمغانی نگاشته به انحراف و ارتداد احمد بن هلال،اشاره شده است. (3)

کتاب های حدیثی خویش در بارۀ او گفته است:

ما یختصّ بروایته لا نعمل علیه. (1)

به روایات اختصاصی او عمل نمی کنیم.

ضعیف فاسد المذهب لا یلتفت إلی حدیثه فیما یختصّ بنقله. (2)

او فردی ضعیف و دارای مذهبی فاسد است که به روایاتی که تنها او نقل می کند اعتنا نمی شود.

شیخ طوسی،این رویش را در موارد دیگری از کتاب تهذیب الأحکام،اعمال کرده است. (3)همو در عدّة الاُصول گفته است:

روایات او در حال استقامت،مورد قبول بوده،پس از انحراف،مردود است. (4)

ابن ولید،احادیث او را در نوادر الحکمه ناصحیح شمرده و ابن غضائری در بارۀ او توقّف کرده است. (5)

برخی از متأخّران همانند آیة اللّه خویی،او را ثقه می شمارند؛زیرا شخص فاسد العقیده نیز می تواند راستگو باشد. (6)ایشان به قول نجاشی استناد کرده که او را«صالح الروایة»خوانده است.همچنین قول شیخ طوسی در بارۀ قبول روایات او در حال استقامت را دلیل بر وثاقت شخصی او دانسته است. (7)

در بارۀ احادیث احمد بن هلال،توجّه به چند نکته شایسته است:

1.پس از صدور توقیع لعن و طرد احمد بن هلال به وسیلۀ امام علیه السلام،انحراف وی ثابت گردیده و احادیث پس از انحراف وی،بی تردید پذیرفته نیست.

ص:89

2.در دوران قبل از انحراف،او محتاج آن بود که به احتیاط،سخن گوید و در محدودۀ شریعت با احتیاط تمام،گام بردارد تا هیچ شبهه ای در وجاهت و صلاحیّت او پدید نیاید.سخن نجاشی که او را صالح الروایه خوانده و سخن شیخ طوسی که گفته است:روایات او در زمان استقامت،پذیرفته است،می تواند ناظر بدین خصوصیت باشد.

3.می توان ادّعا کرد:احادیثی که از احمد بن هلال در کتاب های شیعه نقل شده، مربوط به دوران قبل از انحراف اوست؛زیرا:

الف.پس از صدور توقیعات چندگانۀ لعن و طرد او،راویان حدیثی از او فاصله گرفته اند و بعید است گزارشی از او در این زمان نقل کنند.

ب.زندگی او پس از انحراف،بسیار کوتاه بوده (کمتر از دو سال) و در این مدّت بسیار کم و با موقعیتی که او داشته،بعید است مورد مراجعۀ محدّثان و عالمان بوده باشد.

4.وضعیت احمد بن هلال،به وضعیت رجالی شلمغانی شباهت دارد.حسین بن روح نوبختی،نایب خاصّ امام مهدی علیه السلام گزارش های قبل از دوران انحراف شلمغانی را مورد قبول دانسته است. (1)

5.از احمد بن هلال،بیش از هفتاد حدیث در کتب اربعه نقل شده است. (2)

نزدیک به بیست حدیث،در بارۀ امامت و امام مهدی علیه السلام نیز به نقل از او در کتاب های دیگر وجود دارد که در مجموعۀ حاضر،موجود است.

6.بررسی مضمونی احادیث احمد بن هلال،نشانگر آن است که نیمی از احادیث او،همگون با احادیث مشهور شیعی است.نیم دیگر از احادیث او نیز متونی مستبعد است و به متون غالیانه شباهت داشته یا محتاج تأویل است.

ص:90

7.نتیجه نهایی آن که احادیث منفرد او قابل اعتماد و عمل نخواهد بود.متون مشترک او با دیگران نیز وثاقت او را اثبات نمی کند.بنا بر این،نظر شیخ طوسی از اتقان بیشتری برخوردار خواهد بود.

ما به او صد هزار دینار دادیم و بار دیگر،همین مقدار برای او قرار دادیم ولی او آن را نپذیرفت تا اموال ما باقی بماند.مردمان را چه شده است که در امور ما که اجازه ورود ندارند دخالت می کنند؟

نام وی در فهرست وکیلان ملاقات کنندۀ امام عصر علیه السلام نیز قرار دارد. (1)محمّد بن علی بن بلال در دوران نیابت عثمان بن سعید،از دست یاران او محسوب می شد. (2)

انحراف او از دوران نیابت محمّد بن عثمان،آغاز شد.ظاهرا حسادت او نسبت به نایب دوم،موجب شد که او از تحویل اموالِ در اختیار خود به محمّد بن عثمان خودداری کرده و برای رفع اتهام مالی از خود،نیابت محمّد بن عثمان را مورد تشکیک قرار دهد.

محمّد بن عثمان،او را به دیدار امام علیه السلام برد و حجّت را بر وی تمام کرد؛ولی این واقعه نیز در اصلاح او کارگر نیفتاد. (3)

پس از این اتّفاقات،او به وسیلۀ ناحیۀ وکالت،طرد شد.ظاهراً طرد شدن او به سهولت،انجام شده است.بنا بر این،توقیع خاص در بارۀ لعن و طرد وی گزارش نشده است.در توقیع لعن شلمغانی-که سال ها پس از این جریان و در سال 312ق، صادر گشته-،به انحراف ابن بلال،اشاره شده است:

أعلِمهُم-تَوَلّاکُمُ اللّهُ-أنَّنا فِی التَّوَقّی وَالمُحاذَرَةِ مِنهُ عَلی مِثلِ ما کُنّا عَلَیهِ مِمَّن تَقَدَّمَهُ مِن نُظَرائِهِ،مِنَ:الشَّریعِیِّ،وَالنُّمَیرِیِّ،وَالهِلالِیِّ،وَالبِلالِیِّ وغَیرِهِم. (4)

خداوند،سرپرستی تان را به عهده گیرد! به آنان اعلام کن که ما از او در حذر و مراقبت هستیم،همان گونه که از مدّعیان دروغین پیشین همانند او،همچون شریعی،نمیری،هلالی و بلالی و جز ایشان،در حذر بودیم.

ص:92

نتیجۀ نهایی آن که اگر کسی استدلال پیشین در توثیق فردی همانند ابن هلال و ابن بلال را نپذیرد،نمی تواند به روایات او عمل کند.طبیعی است سخنانی که در ایّام پس از انحراف از او نقل شده،به کلّی بی اعتبار است.

از امام علیه السلام صادر شد که در آن،شلمغانی و مدّعیان قبلی وکالت،لعن شده بودند که به نام چهار نفر از آنان (شریعی،نمیری،هلالی و بلالی) تصریح شده و به سایرین با تعبیر«و غیرهم»اشاره شده بود. (1)به گفتۀ طَبرِسی در کتاب الاحتجاج،حلّاج یکی از آن افراد اشاره شده است. (2)

بنا بر این،هر چند وی در کلام نایب سوم با صراحت لعن شده،امّا نمی توان با اطمینان،لعن اشاره ای توقیع را شامل حال وی دانست؛زیرا این توقیع،چند سال پس از مرگ وی صادر شده و در توقیعات صادره در زمان ادّعا و حیات وی نیز،در بارۀ او چیزی نیامده است.به نظر ما امور ذیل دلیل بی توجّهی امام عصر علیه السلام به امر حلّاج بوده:

1.حلّاج،جایگاهی در بین شیعیان نداشت.وی دارای پیشینه و وجاهت و حوزۀ نفوذی نبود که با گم راهی و دعوت باطل او،در مسیر صحیح تشیّع،خللی وارد شود؛امّا کسانی چون نمیری و شلمغانی،مدّت مدیدی از اصحاب شناخته شده بودند و حتّی در نهاد وکالت،جایگاه ویژه داشتند.

2.حلّاج به دلیل ادّعاها و اعمال و شیوه های دیگر زندگی اش،مثل صوفیگری، به خدمت گرفتن جنّیان و سِحر و جادو،به اندازۀ کافی مورد سوء ظن و اتّهام بود و چندان آبرویی نزد شیعیان نداشت.

3.هوشیاری و آگاهی بزرگان شیعیان در سایۀ این دو عامل،باعث شد تا شناساندن وی به تودۀ مردم،آسان تر باشد،به گونه ای که با برخورد تمسخرآمیز ابوسهل نوبختی با او،حلّاج،سُخرۀ عام شد.بنا بر این،نیازی به موضع گیری خاصّ امام عصر علیه السلام و دستگاه وکالت نبود.برخورد شیعیان با او به قدری تند بود که گفته

ص:95

می شد شیعیان،خواستار قتل اویند و حتّی برخی گمان کرده اند این شیعیان بودند که با استفاده از نفوذ و توانایی خود در اعمال نظرشان،زمینۀ اعدام او را فراهم کردند. (1)البته دلیل تاریخی و استواری بر این مسئله نداریم و قتل او به دست حکومت وقت،صورت گرفت.

پس از این دوران،برخورد بزرگان شیعه با پیروان حلّاج،ادامه یافت.شیخ مفید در المسائل الصاغانیة،از او با تعبیر:«حلاج و عزاقری و افراد همانند آنها از گمراهانی که به فسق شهره و از ایمان خارج هستند» (2)یاد کرده است،چنان که برای مبارزه با پیروان او کتاب الرد علی أصحاب الحلّاج را نوشت (3)و پیروان حلّاج را حتّی از مجوس و نصارا از شریعت،دورتر دانست. (4)

شیخ طوسی نیز در کتاب الاقتصاد،او را از شعبده بازان،دانسته است، (5)چنان که با آوردن نام وی در باب«ذکر المذمومین الذین إدّعوا البابیة-لعنهم اللّه-؛ (6)یاد کرد نکوهش شدگانی که ادعای باب بودن داشته اند-خدا آنها را لعنت کند-»را نشان داد که حلّاج و تمام مدّعیان دیگر،نزد شیعیان سده های بعد نیز، مورد مذمّت و لعن هستند.پس از شیخ طوسی،دیگران نیز همانند وی، حلّاج و افراد همفکر او را مذمّت کرده اند (7)و حتّی راوندی (8)و علی بن یونس

ص:96

عاملی، (1)او را حیله گر دانسته،به مُسیلمۀ کذّاب،مانند کرده اند.

گفتنی است حلّاج،تنها به دلیل ادّعای دروغین وکالت امام مهدی علیه السلام در بین شیعیان،مطرح شده و هویّت،سابقه و جایگاه دیگری حتّی به عنوان شیعۀ خائن ندارد و از این جهت با کسانی چون نمیری و بلالی و هلالی و شلمغانی که از شیعیان و بزرگان شناخته شده شیعی بودند و سپس گم راه شده،خیانت پیشه کردند، تفاوت اساسی دارد.

بخشیده بود. (1)

در زمانی که حسین بن روح،بنا بر عللی،مخفیانه زندگی می کرد،شلمغانی به جانشینی از او،وظایف مقام وکالت را پیگیری می نمود. (2)به احتمال فراوان، شلمغانی از جهت روانی و شخصیتی،ظرفیت تحمّل موقعیت پدید آمده را نداشت.

در نتیجه،دچار غرور وخود بزرگ بینی شد.

گفتنی است ابو علی بن همام،نمایندگی شلمغانی از جانب حسین بن روح را مردود شمرده و گفته است:

شلمغانی هیچگاه نماینده ویژه و رابط حسین بن روح با مردم نبوده است و حسین بن روح هیچگاه او را بدین مقام نگمارده است و هر کس این سخن را ادعا کند به خطا رفته است. (3)

توجّه به گزارش های متفاوتی که در کتاب الغیبة بدان ها اشاره شده است و برخی از آنها را در متن آوردیم و برخی دیگر در ادامه می آید،روشن می سازد که نزدیکی و همراهی شلمغانی با حسین بن روح و حتّی پاسخ گویی از جانب وی،برای مردم این تصوّر را پدید آورده بود که او باب و طریق حسین بن روح است،حتّی اگر این منصب به گونۀ رسمی به وی اعطا نشده باشد.از جهت دیگر،این مقام و موقعیّت، برای شخص جاه طلبی همچون شلمغانی،این گمان را پدید آورد که می تواند به طور مستقل بدین کار بپردازد و از زیر سایۀ حسین بن روح،خارج شده و خود را وکیل امام مهدی علیه السلام بخواند.رذائل اخلاقی موجود در لایه های شخصیّتی وی،در این دوران بروز نمود و موجب انحراف و سقوط پلّه به پلّۀ او گشت.

ص:98

نخستین نشانه های انحراف او با قول به حلول،آغاز شد.ابن همام می گوید:

اولین سخن منکری که از شلمغانی شنیدم سخنی همانند سخن افراد قائل به حلول بود.او می گفت:حق و حقیقت،واحد است و نمودهای او متفاوت است گاه در لباس سفید،گاه در لباس قرمز و گاه در لباس نیلی متبلور می شود. (1)

این سخن به گونه ای آماده سازی فضا برای اعلام نیابت و وکالت توسّط شلمغانی است.

امّ کلثوم،دختر محمّد بن عثمان،نایب دوم امام مهدی علیه السلام نیز حکایتی را از طرفداران شلمغانی نقل می کند که آنان،قائل به حلول روح پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام در جسم نایب دوم و سوم و حلول روح حضرت زهرا علیها السلام در امّ کلثوم یاد شده هستند. (2)

این سخنان،بسیار زیرکانه،مخفیانه و برای افراد خاصّی بیان شده است.

ظاهراً در این دوران،او هنوز خود را زیر بیرق حسین بن روح،مخفی کرده بود و علیه او سخن نمی گفت.

شلمغانی،پس از مدّتی ادّعای خویش را مطرح نمود و خود را شریک در نیابت شمرد.او حسین بن روح را مسئول امور مالی و خود را نمایندۀ امام علیه السلام در مسائل علمی معرّفی کرد.او رسماً در کتاب خویش به این موضوع،اشاره کرده است. (3)

او همچنین گفته است:

ما و حسین بن روح،آگاهانه به این امر ورود پیدا کردیم. (4)

بررسی سیر انحراف و گفته های شلمغانی،نشانگر آن است که او مرحله به مرحله،ادّعای خویش را بالاتر برده و به موضع گیری در مقابل حسین بن روح و حتّی امام علیه السلام می پردازد.حسین بن روح به او بی اعتنایی کرد.این برخورد،شلمغانی

ص:100

را خشمگین ساخت به گونه ای که به تخریب باور مهدویت و وکالت پرداخت.در نهایت،او خود را نایب خاص دانست و حسین بن روح را دروغگو شمرد و از او درخواست مباهله کرد. (1)

ظاهراً او در پیِ عدم توفیق در یافتن جایگاهی برتر،بر اثر حسادت،به تخریب همه چیز پرداخته است.او حتی به گونه ای جسارت آمیز و هنجارشکن،انگیزه خود و سایر افراد سازمان وکالت را نیز دنیاطلبی و استفاده از موقعیت،عنوان کرد.

ظاهراً اعلام حلول و تناسخ،شیوه ای مرسوم برای یارگیری بوده و پیشینه داشته است. (1)

از عقاید و سخنان او در این زمان،اطّلاع چندانی نداریم.شیخ طوسی،برخی نظریات او را برشمرده که برای ما چندان مفهوم نیست (2)و از آوردن بقیّۀ آن،صرف نظر کرده و گفته است:

و له حکایات قبیحة و امور فظیعة ننزّه کتابنا عن ذکرها،ذکرها ابن نوح وغیره. (3)

ظاهراً مقصود شیخ طوسی از«حکایات قبیحة و امور فظیعة»،ادّعای حلول بوده است.ابن اثیر و ذهبی،عقاید انحرافی بسیاری به او منتسب کرده اند که در صورت صحّت انتساب،سخن شیخ طوسی در عدم نقل آنها صحیح می نماید. (4)برخی از موارد تبلیغات گروه های ضدّ شیعی،برگرفته از عقاید شلمغانی و پیروان اوست و احتمالاً بسیاری دیگر نیز به او انتساب داده شده است (5).

آورده اند که در مجلس محاکمۀ او که به صدور حکم اعدام توسّط حکومت عبّاسی منجر شد،یکی از پیروانش او را با الفاظ«إلهی و سَیّدی و رازقی»مخاطب قرار داد؛ولی شلمغانی،که این ادعاها را به ضرر خویش می دانست سخن او را صحیح نشمرد. (6)

ص:102

تحت تعقیب حکومت قرار می گرفت. (1)

از این مرحله به بعد،شلمغانی از ادّعای نیابت،فراتر رفت و به ناسزاگویی و توهین پرداخت. (2)

شلمغانی همچنین ادّعا کرد که توقیعات امام مهدی علیه السلام را خود نوشته و به ایشان نسبت داده است.این ادّعا نیز در توقیعی به وسیلۀ امام علیه السلام تکذیب شد.

ظاهراً در این دوران،شلمغانی امیدی به بازیابی موقعیت خویش به عنوان وکیل امام عصر علیه السلام در میان شیعیان نداشته و از این رو،در بی اعتمادسازی مردم نسبت به سازمان وکالت،کوشیده است.

می پرداخت.عقاید او در میان غیر شیعیان و افراد لاابالی حکومتی نیز طرفدارانی داشت. (1)

شلمغانی،عاقبت در سال 322هجری و در زمان وزارت ابن مقله،دستگیر و به اعدام،محکوم شد.

دقّت در انحراف شلمغانی و ادّعاهای خاص او در هر مرحله،نشانگر آن است که ریاست طلبی او،ریشۀ اساسی انحرافش بوده است.او در هر مرحله با طرح ادّعاهای جدید و بزرگ تر،سعی می کرد به گونه ای خودنمایی کرده،قدرت خود را بیشتر کند.ناسزاگویی او به سازمان وکالت و حسین بن روح نیز از حسادت او سرچشمه می گرفت؛ولی در همۀ مراحل با شکست رو به رو شد.

ابو القاسم گفت:همان چیزی را می گویم که امام حسن بن علی عسکری-که درودهای خدا بر هر دوی آنان باد-در پاس خبه سؤالی مشابه فرمود.در بارۀ کتاب های بنی فضّال پرسیدند:با کتاب هایشان چه کنیم که خانه هایمان از آنها پر است؟امام-که درودهای خدا بر او باد-فرمود:«آنچه را روایت کرده اند،بگیرید و آنچه را نظر داده اند،رها کنید». (1)

این مشکل نیز با بازبینی کتاب التکلیف توسّط حسین بن روح و حکم او به صحّت قریب به اتّفاق روایات و احکام موجود در آن،حل شد.

بعضی از محقّقان با توجّه به گزارش های در دسترس کتاب التکلیف و مقایسۀ متون آن با کتاب فقه الرضا علیه السلام،نتیجه گرفته اند که کتاب المسمّی بفقه الرضا علیه السلام،همان کتاب التکلیف شلمغانی است. (2)

علّامه حلی و ابن داوود،او را تضعیف کرده اند (1)و روشن است که این تضعیف، ناظر به دوران آخر زندگی اوست.

با وجود آن که در متن گزارش شده از خادم حسین بن روح،اعتماد به روایات شلمغانی بیان شده است،آیة اللّه خویی به سبب ناشناخه بودن خادم حسین بن روح،شلمغانی را توثیق نکرده و روایات او را هم معتبر نمی شمارد. (2)

احمد الحسن و مرسومی (1)بر جای مانده است. (2)

اکنون گزارش اجمالی از برخی از این حرکت ها ارائه می شود.

علاوه بر رئیس آنان،کرعاوی،جمعاً 263 نفر کشته و 448 نفر دستگیر شدند. (1)ده نفر از آنان به اعدام،81 نفر به حبس ابد و 350 نفر به زندان های کوتاه مدّت،محکوم شدند.54 نفر نیز آزاد شدند.کتابی با عنوان قاضی السماء در این تشکیلات به اسم رئیس این گروه چاپ شده که حاوی ادّعاهای اوست.

به نظر می رسد نوعی فریبکاری برای توده های مردم در پشت این حرکت مشکوک بوده است تا او را به عنوان«مهدی»و«مهدی منتظر»معرّفی کند؛امّا اصل ماجرا نوعی توطئۀ سازماندهی شده توسّط دیگران و البتّه با فرماندهی یک فرد قدرت طلب فعّال برای کسب کمک ها و حمایت ها از دیگران بوده است. (2)

انتشار داد و همراه جماعت خود از قم تا جمکران راه پیمایی کردند که نیروهای انتظامی،آنان را دستگیر کردند.

وی یک گروه پانصد نفری مسلّح را در بصره فراهم کرد و یک بار روز عاشورا، در وسط جمعیت با فریاد«ظهر المهدی»،حرکت خود را آغاز کردند که تیراندازی میان آنان و پلیس بصره آغاز شد.در این ماجرا،حدود یکصد نفر کشته و عدّۀ زیادی دستگیر شدند. (1)وی به امارات گریخت و گروه وی هم اکنون در بصره و در برخی از مناطق دیگر،فعّال است.

یک مجموعه نُه جلدی از آثار وی منتشر شده و روی جلد کتاب،نام وی«السیّد أحمد الحسن وصی و رسول الإمام المهدی و الیمانی الموعود»،درج شده است.

با توجّه به اطّلاعات مندرج در سایت او،مشاهدات افراد،ادّعاهای هواداران و فعّالیت های فرهنگی و سیاسی آنها و اطّلاعات موجود در کتاب دجّال البصره (2)،این جریان یکی از بهترین نمونه ها برای کشف و تبیین چگونگی رشد جریان های مهدویت،ابزارهای فریب و چگونگی استفاده از عقب ماندگی جوامع و اوضاع سیاسی متلاطم است.

این حرکت در قالب حرکتی سیاسی در مقابله با دولت و با استفاده از تمام ابزارهای تبلیغاتی،در صحنۀ سیاسی عراق نیز فعّال بوده است.وی خود را منتسب به مرحوم شهید سیّد محمّدباقر صدر کرده و زیر لوای نام وی به فعّالیت مشغول شده است.از سال 1425 قمری در محیط مجازی متنی با عنوان«کشف الفتنة الصرخیّة»از نبیل الکرخی،مطالبی از وی نقل شده و آنها را نقد کرده است،که بر اساس منابع آن،تا آن زمان،چندین کتاب از وی به چاپ رسیده بوده که عمدتاً در نقد مرجعیت شیعی است:اتّباع الحقّ هو الوحدة،التقلید و السیر فی طریق التکامل، قبسات حسنیّة فی الحقیقة الحسینیّة،المرجعیّة بین الوهم و الحقیقة.کتابی هم با عنوان نبذة عن حیاة محمود الصرخی،از سوی یکی از شاگردانش در بارۀ او منتشر شده است.

آنچه در بارۀ وی و پدیدۀ ظهور مطرح است،اوّلاً استناد به عنوان«حسنی»است که وی با طرح آن،زمینۀ دعوت به سیّد حسنی را فراهم کرده است.به علاوه در سایت وی،حجم بالایی از اطّلاعات و گفتگوها به امر ظهور،اختصاص یافته و مظاهر مختلف این بحث،از جمله سفیانی و حوادث آخر الزمانی و مباحثی تحت عنوان«الظهور المقدّس هو القیامة الصغری»،بحث و بررسی گردیده است.

به نظر می رسد این حرکت،به تدریج سعی کرده است که در یک قالب معمولی تر حرکت کند.اخبار فراوانی از این حرکت،در سایت های مختلف خبری و فرهنگی وجود دارد.

ص:111

ص:112

ص:114

فوقّع فی الکتاب:«قَد قَضَی اللّهُ-تَبارَکَ وَ تَعالی-حاجتَکَ وَ سَمِّه مُحَمَّداً». (1)

حضرت در ذیل نامه نوشت:خداوند-تبارک و تعالی-،حاجت تو را برآورْد.اسم او را محمّد بگذار.

روایت هایی نیز به توقیعات امام رضا علیه السلام اشاره دارند (2)و چند نوشتۀ تاریخدار امام جواد علیه السلام نیز در دسترس اند. (3)البتّه به موازات تشدید حصر امامان علیهم السلام و گسترده شدن جامعۀ شیعی،مکاتبات و توقیعات امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام فراوان تر شده اند. (4)این توقیعات،مانند آنچه در بارۀ توقیعات ولیّ عصر علیه السلام خواهیم گفت، شامل پاسخ سؤالات فقهی و عقایدی،پاسخ درخواست ها و دعا،نصب وکیلان و یا لعن برخی منحرفان بوده است. (5)

برخی در زمان سفارت محمّد بن عثمان عَمری (نایب دوم) و برخی در زمان ابو القاسم حسین بن روح نوبختی (نایب سوم امام عصر علیه السلام ) به نگارش در آمده اند. (1)بر اساس اسناد موجود در کتب مشهور و کهن حدیثی بویژه الکافی، الغیبةی طوسی و کمال الدین،حدود یکصد توقیع موجود است (2)که بیشتر آنها در دورۀ طولانی سفارت سفیر دوم و نیز سفیر سوم صادر شده اند که با توجّه به کوتاهی دورۀ سفیر اوّل و چهارم،طبیعی می نماید. (3)

گفتنی است در سال های حکومت سختگیرانۀ مقتدر عبّاسی-که شیخ حسین بن روح،مدّتی زندانی بوده است-،صدور توقیع،کمتر بوده و یا کمتر گزارش شده است.به هر روی،تاریخ توقیع ها-که در تعداد قابل توجّهی از آنها معلوم است-، نشان از فراگیری صدور توقیع در دورۀ زمانی غیبت صغرا دارد؛امّا در عصر غیبت کبرا تنها دو توقیع خطاب به شیخ مفید (م 413 ق) در اواخر عمر او گزارش شده (4)که در انتساب آنها تردیدهایی شده است. (5)

گفتنی است بسیاری از توقیعات طولانی،گاه ترکیبی از این سه یا چهار موضوع کلّی اند:

شهادت،قضا،وقف،معاملات،خمس،صدقه،نکاح،مُسکرات،زیارت قبور ائمّه علیهم السلام،استخارۀ ذات الرقاع و تسبیح حضرت فاطمه علیها السلام و...جواب داده شده است. (1)

بخش مهم و عمدۀ توقیع های فقهی،با آنچه ما در دیگر کتاب های حدیثی و فقهی داریم،هماهنگ و با فتاوای مشهور فقیهان شیعه،همسو و سازگار است،هر چند گاه اختلاف هایی به چشم می آیند که مانند دیگر تعارض های جزئی و ابتدایی احادیث فقهی،نیاز به حل و جمع فقهی دارند.

صحّت انتساب آنها بررسی شده اند. (1)

قابل توجّه است که ارزیابی احادیث،منحصر به ارزیابی سند آنها نیست؛بلکه می توان مانند پیشینیان از طریق بررسی مضمونی و یافتن قرینه های صدق برای محتوای آنها،به صحّت مضمونی حدیث دست یافت؛روشی که شیخ طوسی در کتاب عدّة الاُصول بِدان توجّه کافی نشان داده و می توان گفت:از آن در بررسی و سنجش احادیثی که در کتاب دیگرش الغیبة آورده،بهره برده است.

اکنون ما نیز می توانیم با سنجش متن توقیعات با اصول و محکمات فقه و عقاید، صحّت بسیاری از آنها را به دست آورده به آنها عمل کنیم،که خوش بختانه بسیاری از آنها با مجموعۀ احادیث،هماهنگ و مورد عمل فقها هستند.می توان افزود که تعداد نه چندان اندکی از توقیع ها،به مسائل مالی و نیز دعاهای درخواستی پرداخته اند که انگیزه ای برای وضع (جعل) و دسّ در آنها نمی یابیم. (1)

تنها نکته باقی مانده،مقایسه اعتبار و ارزش مکاتبه و نوشتار با بیان شفاهی معصوم است که با توجّه به روش بسیار متداول و ریشه دار کتابت میان همۀ اقوام و نیز سیرۀ مستمرّ ائمّه علیهم السلام از زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تا آخرین امام،هیچ تردیدی نمی ماند که اگر به صدور در مکاتبه و توقیع اطمینان یافتیم،جواز و وجوب عمل به آن ثابت می شود.البتّه این،بِدان معنا نیست که چشم خود را بر آسیب هایی ببندیم که در متن حدیث از ناحیۀ نسخه برداری و کتابت پیش می آیند،مانند:تصحیف،قلب،درج و...؛بلکه مکاتبه ها و توقیع ها در راه رسیدن به فقیهان و راویان طبقات و نسل های بعد،از راه ها و واسطه های بشری گذر کرده که همزاد خطاهای احتمالی-هر چند

ص:121

اندک-هستند.

به سخن دیگر،حتّی توقیع هایی که به خطّ شریف امام مهدی علیه السلام و یا سفیران ایشان بوده اند،به گونۀ مستقیم و مباشر به همه نمی رسیده و در گذر نقل و به هنگام قرائت و نسخه برداری از سوی راویان طبقۀ سوم و چهارم،ممکن بوده است به آسیب هایی گرفتار شوند،هر چند اندک بودن واسطه های نقل توقیع ها و حاذق بودن هر دو گردآورندۀ بزرگ آنها (شیخ صدوق و شیخ طوسی) از شدّت و تعداد این آسیب ها کاسته است.

سوم،بعید است.

کتاب های نوشته شده در بارۀ وکیلان و سفیران امام زمان علیه السلام نیز منابع گزارش دهندۀ توقیع های ولیّ عصر علیه السلام هستند،مانند:أخبار وکلاء الأربعة تألیف احمد بن محمّد بن عیّاش (م 401 ق). (1)نمونه های دیگر،کتاب احمد بن محمّد بن نوح سیرافی با همین نام است (2)و کتاب هبة اللّه کاتب در بارۀ اخبار ابو عمرو عَمری و ابو جعفر عَمری-وکیل اوّل و دوم امام علیه السلام- (3)که هیچ یک از آنها در دسترس نیست؛امّا نقل قول هایی در الغیبةی طوسی (4)و نیز توصیف آنها از سوی نجاشی،نشان از در اختیار داشتن آنها از سوی این دو رجال شناس و فهرست نگار بزرگ شیعه دارد.

گفتنی است:رجال شناس دیگر شیعه،کشّی،تنها چند توقیع از امام عصر علیه السلام گزارش کرده است،با آن که توقیعات امامان دیگر را به فراوانی یاد کرده است.علّت این امر می تواند ناشی از قرب زمانی صدور توقیعات به عصر وی و بُعد مکانی کشّی از سوی دیگر باشد؛زیرا او در دورترین نقاط شرق اسلامی می زیسته و رسیدن اخبار مربوط به توقیعات-که بیشتر آنها در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم صادر شده اند-،نیازمند زمانی بیشتر بوده که کشّی-که حدود اواسط قرن چهارم وفات یافته-به آنها دسترس یابد.

این نکته را تاریخ درگذشت سه مؤلّف یاد شده (احمد بن محمّد بن عیّاش، احمد بن محمّد بن نوح سیرافی و هبة اللّه کاتب) تأیید می کند.این سه،همگی در

ص:123

اواخر قرن چهارم و در عراق می زیسته اند.گفتنی است در بارۀ همان یک توقیع گزارش شدۀ کشّی در بارۀ لعن احمد بن هلال عبرتایی،این تردید وجود دارد که توقیع از جانب امام عسکری علیه السلام و یا از جانب امام زمان علیه السلام است،هر چند قول به صدور آن از امام زمان،قرینه های بیشتری دارد. (1)

مهم ترین منابع توقیع های امام عصر علیه السلام،کمال الدین شیخ صدوق و الغیبة شیخ طوسی هستند که بابی جداگانه را به توقیع های ولیّ عصر علیه السلام اختصاص داده اند و در ابواب دیگر کتاب هم،توقیع هایی را گزارش کرده اند.کلینی-که خود در عصر غیبت صغرا می زیسته و در مراکز اصلی حدیث (قم،ری و بغداد) حضور داشته-، پیش تر از این دو،توقیع هایی را در نخستین جلد الکافی گزارش کرده است.بعدها و در کتاب های حدیثی متأخّر،مانند:الاحتجاج،معادن الحکمة،بحار الأنوار و نیز کتاب هایی که در دورۀ معاصر در بارۀ امام زمان علیه السلام و یا مکاتبه های ایشان و امامان علیهم السلام نوشته شده اند،مانند آنچه آیة اللّه احمدی میانجی در جلد هفتم مکاتیب الأئمّة آورده است،گزارش های مفصّل و دقیقی در بارۀ توقیع ها به چشم می آیند که شیخ آقا بزرگ تهرانی و آقای مهدی پور،بسیاری از آنها را نام برده اند. (2)آقای جبّاری نیز چند کتاب دیگر را نام برده است،مانند:کلمة الإمام المهدی علیه السلام سیّد حسن شیرازی،إلزام الناصب علی یزدی حائری،توقیعات مقدّسه ی جعفر وجدانی،مجموعه سخنان و توقیع ها و ادعیۀ حضرت بقیّة اللّه علیه السلام خادمی شیرازی. (3)همچنین سیّد محمّدجواد شبیری،در بارۀ بعضی توقیع ها و مفاد آنها،برخی بررسی های ویژه را

ص:124

در مدخل«توقیع 3»دانش نامۀ جهان اسلام،گزارش کرده است. (1)

افزون بر این،چون بسیاری از توقیع ها در لا به لای سطور همان نامۀ ارسال شده و یا زیر و پشت آن،نگاشته می شدند و نامۀ ارسالی از طریق سفیران خاصّ امام به ایشان می رسیدند می شد،گیرنده و درخواست کننده،به درستیِ آن اطمینان می یافت.دلیل دیگر بر اعتبار خطوط توقیع ها،گزارش شیخ طوسی به نقل از هبة اللّه کاتب (زنده در 400 ق)،نوۀ دختری ابو جعفر محمّد بن عثمان عَمری، سفیر دوم امام زمان علیه السلام است:

کانَت توقیعات صاحِبِ الأَمرِ علیه السلام تَخرُجُ عَلی یَدَی عُثمانِ بنِ سَعیدٍ وَ ابنِهِ أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ،إلی شیعَتِهِ وَ خَواصِّ أبیهِ أبی مُحَمَّدٍ علیه السلام بِالأَمرِ وَ النَّهیِ وَ الأَجوِبَةِ عَمّا یَسأَلُ الشّیعَةُ عَنهُ إذَا احتاجَت إلَی السُّؤالِ فیهِ،بِالخَطِّ الَّذی کانَ یَخرُجُ فی حَیاةِ الحَسَنِ علیه السلام. (1)

توقیع های صاحب الأمر علیه السلام که در بر دارندۀ امر و نهی و پاسخ پرسش ها و درخواست های شیعیان بود،به دست عثمان بن سعید و فرزندش ابو جعفر محمّد بن عثمان،به شیعیان صاحب الامر علیه السلام و خواصّ پدرش امام عسکری علیه السلام می رسید.خطّ توقیع ها،همان خطّ توقیع هایی بود که در روزگار حیات امام حسن علیه السلام بیرون می آمد.

این عبارت،خواه به معنای شباهت کامل خطّ امام عصر علیه السلام به خطّ پدرشان باشد و خواه به معنای این که هر دو خط،نوشتۀ یک منشی خاص بوده است،این اطمینان را می آورد که توقیع و پاسخ از سوی شخص دیگری نوشته نشده و«دسّ» و«وضع»در آن راه ندارد.

گفتنی است با توجّه به وجود دست خطّ امام عسکری علیه السلام در نامه هایی به صفّار

ص:126

(از بزرگان قم در اوایل غیبت صغرا) که ابن بابویه آنها را در اختیار داشته (1)و نیز درخواست احمد بن اسحاق (از بزرگان قم در عصر امامان متأخّر شیعه) از امام عسکری علیه السلام مبنی بر نگارش دست خطّی برای آشنایی وی با خطّ امام، (2)می توان نتیجه گرفت که احتمال اوّل،موجّه تر است و شیعه به سبب آشنایی با خطّ امام عسکری علیه السلام،از طریق شباهت خطّ توقیع های صادر شده از ناحیه با خطّ امام عسکری علیه السلام،به آنها اطمینان می یافتند،و حتّی نگارش آنها به وسیلۀ یک منشی ثابت در هر دو دورۀ امامت امام عسکری علیه السلام و امام عصر علیه السلام نیز از اعتبار آنها نمی کاهد.

گفتنی است که دقّت در خطّ توقیع های صادر شده در دوران غیبت صغرا ادامه داشته و گزارش زیر،نشان دهندۀ این امر است.عبد اللّه بن جعفر حمیری می گوید:

لَمّا مَضی أبو عَمرٍو-رَضِیَ اللّهُ تَعالی عَنهُ-أتَتنَا الکُتُبُ بِالخَطِّ الَّذی کُنّا نُکاتِبُ بِهِ بِإقامَةِ أبی جَعفَرٍ رضی الله عنه مَقامَهُ. (3)

هنگامی که ابو عمرو (4)-که خدای متعال،از او خشنود باد-در گذشت،نامه هایی در جانشینی ابو جعفر (محمّد بن عثمان عَمری) به ما رسید که با همان خطّی بود که قبلاً با آن مکاتبه می کردیم.

افزون بر این،اگر وکیلان منحرف و برکنار شده به طمع دریافت اموال و یا دیگر اغراض دنیوی،توقیعی را می ساختند و آن را به امام علیه السلام منسوب می کردند و یا

ص:127

توقیعی واقعی را از آنِ خود می خواندند،با عکس العمل تند امام علیه السلام و یا سفیران ایشان رو به رو می شدند (1)و همین امر،خیال«جعل»و«دسّ»را از اندیشه ها می ربود.

سنّت عرضۀ حدیث و تشویق امام عصر علیه السلام به استمرار آن نیز بر استواری توقیع ها می افزود و واضعان را جلو می گرفت. (2)این همه،جدا از اعجازها و نکات کرامت آمیزی بود که در متن توقیع ها و در دل پاسخ ها و نوشته های امام علیه السلام،گاه به عیان مشاهده می شدند یا در طریق وصول آنها به تحقّق می پیوستند.

گفتنی است در یک توقیع عصر غیبت صغرا و یک توقیع منسوب در عصر غیبت کبرا تصریح شده است که خطّ آن از امام عصر علیه السلام نیست.توقیع نخست،به خطّ احمد بن ابراهیم نوبختی و املای سفیر سوم ولیّ عصر علیه السلام،ابو القاسم حسین بن روح نوبختی،بوده است. (3)در توقیع دوم نیز تصریح شده است که املای حجّت علیه السلام و کتابت فردی معتمد است. (4)

ص:128

یادآوری می شود که توقیع ها،به آنچه در این قسم آمده،منحصر نیستند؛بلکه توقیع های دیگری وجود دارند که در بخش های مختلف کتاب آمده اند و به منظور پرهیز از تکرار،به آنها ارجاع داده می شود:

ر.ک:ج 2 ص 276 ح 362 (بخش دوم/فصل دوم/خبر ولادت و تأکید بر پنهان کردن امام7)

وج 3 ص 326 ح 612 (بخش چهارم/فصل چهارم/نایب اوّل:عثمان بن سعید)

وص 336 ح 615 (بخش چهارم/فصل چهارم/نایب دوم:محمّد بن عثمان)

و ص 356 ح 628 (بخش چهارم/فصل چهارم/نایب سوّم:حسین بن روح)

و ج 5 ص30 (بخش ششم/فصل دوم/ابو الأدیان)

و ج 6 ص 261 ح 1091 (بخش هشتم/فصل هفتم/دعای معرفت از مصباح المتهجّد )

و ص 271 ح 1092 (فصل هفتم/دعای صلوات از الغیبةی طوسی)

و ص 299 ح 1097 (فصل هشتم/دعای فَرَج:«اللّهمَّ رَبَّ النُّور العَظیم»از مصباح المتهجّد )

و ص 301 ح 1098 (فصل هشتم/دعا برای حاجت خواهی از مهج الدعوات )

و ص 311 ح 1102 (فصل هشتم/دعای هر روز از ماه رجب از مصباح المتهجّد )

و ص 313 ح 1103 (فصل هشتم/دعای توسّل به دو مولود رجب از مصباح المتهجّد )

و ص 321 ح 1106 (فصل هشتم/دعای روز بیست و هفتم رجب از مصباح المتهجّد )

و ص 327 ح 1107 (فصل نهم/استخاره به دعا از فتح الأبواب )

و ص 369 ح1115 وص377 ح1116 (بخش نهم/فصل اوّل/زیارت آل یاسین به روایت الاحتجاج و المزار الکبیر )

و ج7 ص9 ح1124 وص37 ح1125 (بخش نهم/فصل دوم/زیارت امام حسین7 در روز عاشورا/زیارت اوّل و زیارت دوم).

ص:129

الفصل الأوّل:

تَوقیعاتٌ فِی المَسائِلِ العَقائِدِیَّةِ والسِّیاسِیَّةِ

1/1 صِفَةُ اللّهِ سُبحانَهُ

658.الغیبة للطوسی: أخبَرَنَا الحُسَینُ بنُ إبراهیمَ،عَن أبِی العَبّاسِ أحمَدَ بنِ عَلِیِّ بنِ نوحٍ،عَن أبی نَصرٍ هِبَةِ اللّهِ بنِ مُحَمَّدٍ الکاتِبِ،قالَ:حَدَّثَنی أبُو الحَسَنِ أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ تربک (1)الرُّهاوِیُّ،قالَ:حَدَّثَنی أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ بنِ موسَی بنِ بابَوَیهِ،أو قالَ أبُو الحَسَنِ (عَلِیُّ بنُ) أحمَدَ الدَّلّالُ القُمِّیُّ،قالَ:

اختَلَفَ جَماعَةٌ مِنَ الشّیعَةِ فی أنَّ اللّهَ عز و جل فَوَّضَ إلَی الأَئِمَّةِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِم أن یَخلُقوا أو یَرزُقوا،فَقالَ قَومٌ:هذا مُحالٌ لا یَجوزُ عَلَی اللّهِ تَعالی؛لِأَنَّ الأَجسامَ لا یَقدِرُ عَلی خَلقِها غَیرُ اللّهِ عز و جل،وقالَ آخَرونَ:بَلِ اللّهُ تَعالی أقدَرَ الأَئِمَّةَ عَلی ذلِکَ وفَوَّضَهُ إلَیهِم،فَخَلَقوا ورَزَقوا.وتَنازَعوا فی ذلِکَ تَنازُعاً شَدیداً،فَقالَ قائِلٌ:ما بالُکُم لا تَرجِعونَ إلی أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرِیِّ فَتَسأَلونَهُ عَن ذلِکَ فَیوضِحَ لَکُمُ الحَقَّ فیهِ،فَإِنَّهُ الطَّریقُ إلی صاحِبِ الأَمرِ عَجَّلَ اللّهُ فَرَجَهُ.فَرَضِیَتِ الجَماعَةُ

ص:130

بِأَبی جَعفَرٍ وسَلَّمَت وأَجابَت إلی قَولِهِ،فَکَتَبُوا المَسأَلَةَ وأَنفَذوها إلَیهِ.

فَخَرَجَ إلَیهِم مِن جِهَتِهِ تَوقیعٌ نُسخَتُهُ:إنَّ اللّهَ تَعالی هُوَ الَّذی خَلَقَ الأَجسامَ وقَسَّمَ الأَرزاقَ،لِأَ نَّهُ لَیسَ بِجِسمٍ ولا حالٍّ فی جِسمٍ،لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ وهُوَ السَّمیعُ العَلیمُ،وأَمَّا الأَئِمَّةُ علیهم السلام فَإِنَّهُم یَسأَلونَ اللّهَ تَعالی فَیَخلُقُ،ویَسأَلونَهُ فَیَرزُقُ،إیجاباً لِمَسأَلَتِهِم وإعظاماً لِحَقِّهِم.

2/1 النُّبُوَّةُ وَالإِمامَةُ

659.الغیبة للطوسی: بِهذَا الإِسنادِ (1)،عَن أبِی الحُسَینِ مُحَمَّدِ بنِ جَعفَرٍ الأَسَدِیِّ رضی الله عنه عَن سَعدِ بنِ عَبدِ اللّهِ الأَشعَرِیِّ،قالَ:حَدَّثَنَا الشَّیخُ الصَّدوقُ أحمَدُ بنُ إسحاقَ بنِ سَعدٍ الأَشعَرِیُّ رَحِمَهُ اللّهُ،أنَّهُ جاءَهُ بَعضُ أصحابِنا یُعلِمُهُ أنَّ جَعفَرَ بنَ عَلِیٍّ کَتَبَ إلَیهِ کِتاباً یُعَرِّفُهُ فیهِ نَفسَهُ،ویُعلِمُهُ أنَّهُ القَیِّمُ بَعدَ أخیهِ،وأَنَّ عِندَهُ مِن عِلمِ الحَلالِ وَالحَرامِ ما یَحتاجُ إلَیهِ،وغَیرَ ذلِکَ مِنَ العُلومِ کُلِّها.

قالَ أحمَدُ بنُ إسحاقَ:فَلَمّا قَرَأتُ الکِتابَ کَتَبتُ إلی صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام، وصَیَّرتُ کِتابَ جَعفَرٍ فی دَرجِهِ،فَخَرَجَ الجَوابُ إلَیَّ فی ذلِکَ:

بِسمِ اللّه الرَّحمنِ الرَّحیمِ،أتانی کِتابُکَ أبقاکَ اللّهُ،وَالکِتابُ الَّذی أنفَذتَهُ دَرجَهُ، وأَحاطَت مَعرِفَتی بِجَمیعِ ما تَضَمَّنَهُ عَلَی اختِلافِ ألفاظِهِ،وتَکَرُّرِ الخَطَأِ فیهِ،ولَو تَدَبَّرتَهُ لَوَقَفتَ عَلی بَعضِ ما وَقَفتُ عَلَیهِ مِنهُ،وَالحَمدُ للّهِ ِ رَبِّ العالَمینَ حَمداً لا شَریکَ لَهُ عَلی إحسانِهِ إلَینا،وفَضلِهِ عَلَینا،أبَی اللّهُ عز و جل لِلحَقِّ إلّاإتماماً،ولِلباطِلِ

ص:132

در پاسخ آنان،توقیعی به دست ابو جعفر بیرون آمد که متن آن،چنین است:

«خداوند متعال،همان کسی است که اجسام را آفرید و روزی ها را قسمت کرد؛زیرا او نه جسم است و نه در جسمی حلول کرده و نه چیزی مانند او هست و او شنوا و داناست.و امّا امامان علیهم السلام،از خدای متعال می خواهند و او می آفریند،و از او می طلبند و او روزی می دهد،برای پاسخگویی به درخواست آنان و بزرگداشت حقّشان». (1)

إلّا زُهوقاً (1)،وهُوَ شاهِدٌ عَلَیَّ بِما أذکُرُهُ،ولی عَلَیکُم بِما أقولُهُ إذَا اجتَمَعنا لِیَومٍ لا رَیبَ فیهِ،ویَسأَ لُنا عَمّا نَحنُ فیهِ مُختَلِفونَ،إنَّهُ لَم یَجعَل لِصاحِبِ الکِتابِ عَلَی المَکتوبِ إلَیهِ ولا عَلَیکَ ولا عَلی أحَدٍ مِنَ الخَلقِ جَمیعاً إمامَةً مُفتَرَضَةً،ولا طاعَةً ولا ذِمَّةً،وسَاُبَیِّنُ لَکُم جُملَةً تَکتَفونَ بِها إن شاءَ اللّهُ تَعالی.

یا هذا یَرحَمُکَ اللّهُ،إنَّ اللّهَ تَعالی لَم یَخلُقِ الخَلقَ عَبَثاً،ولا أهمَلَهُم سُدیً،بَل خَلَقَهُم بِقُدرَتِهِ،وجَعَلَ لَهُم أسماعاً وأَبصاراً وقُلوباً وأَلباباً،ثُمَّ بَعَثَ إلَیهِمُ النَّبِیّینَ علیهم السلام مُبَشِّرینَ ومُنذِرینَ،یَأمُرونَهُم بِطاعَتِهِ ویَنهَونَهُم عَن مَعصِیَتِهِ،ویُعَرِّفونَهُم ما جَهِلوهُ مِن أمرِ خالِقِهِم ودینِهِم،وأَنزَلَ عَلَیهِم کِتاباً،وبَعَثَ إلَیهِم مَلائِکَةً یَأتینَ بَینَهُم وبَینَ مَن بَعَثَهُم إلَیهِم بِالفَضلِ الَّذی جَعَلَهُ لَهُم عَلَیهِم،وما آتاهُم مِنَ الدَّلائِلِ الظّاهِرَةِ وَالبَراهینِ الباهِرَةِ،وَالآیاتِ الغالِبَةِ.

فَمِنهُم مَن جَعَلَ النّارَ عَلَیهِ بَرداً وسَلاماً وَاتَّخَذَهُ خَلیلاً،ومِنهُم مَن کَلَّمَهُ تَکلیماً وجَعَلَ عَصاهُ ثُعباناً مُبیناً،ومِنهُم مَن أحیَا المَوتی بِإِذنِ اللّهِ،وأَبرَأَ الأَکمَهَ (2)وَالأَبرَصَ (3)بِإِذنِ اللّهِ،ومِنهُم مَن عَلَّمَهُ مَنطِقَ الطَّیرِ واُوتِیَ مِن کُلِّ شَیءٍ،ثُمَّ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله رَحمَةً لِلعالَمینَ،وتَمَّمَ بِهِ نِعمَتَهُ،وخَتَمَ بِهِ أنبِیاءَهُ،وأَرسَلَهُ إلَی النّاسِ کافَّةً،وأَظهَرَ مِن صِدقِهِ ما أظهَرَ،وبَیَّنَ مِن آیاتِهِ وعَلاماتِهِ ما بَیَّنَ.ثُمَّ قَبَضَهُ صلی الله علیه و آله حَمیداً فَقیداً سَعیداً.

وجَعَلَ الأَمرَ (مِن) بَعدِهِ إلی أخیهِ وَابنِ عَمِّهِ ووَصِیِّهِ ووارِثِهِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام،ثُمَّ إلَی الأَوصِیاءِ مِن وُلدِهِ واحِداً واحِداً،أحیا بِهِم دینَهُ،وأَتَمَّ بِهِم

ص:134

سؤال خواهد کرد.خدا برای صاحب این نامه (جعفر کذّاب) بر عهدۀ کسی که نامه به او فرستاده شده و نه بر تو و نه هیچ کس دیگری از مردم،امامت واجب الإطاعه و حق و پیمانی ننهاده است و در ادامه،سخنی روشنگر می گویم که برایتان کافی باشد،إن شاء اللّه تعالی.

ای احمد بن اسحاق! خدا رحمتت کند! خداوند متعال،مردم را بیهوده نیافرید و آنها را مُهمَل ننهاد؛بلکه آنها را با قدرت خود آفرید و برایشان گوش و دیده و دل و مغز قرار داد و سپس پیامبران را برای بشارت و هشدار آنان برانگیخت و به سوی ایشان فرستاد تا آنان را به اطاعت خدا فرمانشان دهند و از سرپیچی او،بازشان دارند و آنچه را از آفریدگار و دینشان نمی دانند،به آنان بیاموزند،و کتابی بر آنان فرو فرستاد و فرشتگانی برانگیخت تا میان آنها و خدایی که آنان را به سوی ایشان فرستاد،رفت و آمد کنند،افزون بر فضیلتی که برای پیامبران نسبت به مردم قرار داد و دلیل هایی آشکار،برهان هایی هویدا و نشانه هایی چیره را همراهشان کرد.از آنان،برای یکی،آتش را سرد و سلامت کرد و او را دوست خود گرفت،و از آنان،با یکی،سخن گفت و چوب دستی اش را تبدیل به ماری بزرگ و آشکار کرد،و یکی از آنان،مرده را به اذن الهی زنده می کرد و کور مادرزاد و پیسی را به اذن خدا شفا می داد و به یکی از آنان،زبان پرندگان را آموخت و بخشی از همۀ چیزهای دیگر را به او عطا کرد و سپس محمّد صلی الله علیه و آله را برانگیخت تا رحمت برای جهانیان باشد و نعمتش را با او به کمال و سلسلۀ نبوّت را با وی به پایان رساند و او را به سوی همۀ مردم فرستاد و صداقتش را آشکار ساخت و نشانه ها و آیاتی را برای وی هویدا کرد،و آن گاه او را ستوده و سعادتمند،قبض روح کرد و از میان مردم برد.

و کار را پس از او به برادر،پسرعمو،وصی و وارثش،علی بن ابی طالب علیه السلام سپرد و سپس به اوصیای از نسل او،یکی پس از دیگری،و دینش را با آنان زنده کرد و نورش را با آنان به کمال رساند و میان ایشان و برادران و پسرعموها و نزدیکان و حتّی نزدیک ترین خویشان ایشان،تفاوتی آشکار نهاد تا حجّت،از آن که بر او احتجاج می شود و امام از مأموم،شناخته شود،بدین گونه که آنان را از در افتادن به گناهان،نگاه داشت و از عیب ها پاک نمود و از آلودگی پالود و از آمیختگی [با فرهنگ جاهلی] دورشان داشت و ایشان را

ص:135

نورَهُ،وجَعَلَ بَینَهُم وبَینَ إخوانِهِم وبَنی عَمِّهِم وَالأَدنینَ فَالأَدنینَ مِن ذَوی أرحامِهِم فُرقاناً بَیِّناً یُعرَفُ بِهِ الحُجَّةُ مِنَ المَحجوجِ،وَالإِمامُ مِنَ المَأمومِ.بِأَن عَصَمَهُم مِنَ الذُّنوبِ،وبَرَّأَهُم مِنَ العُیوبِ،وطَهَّرَهُم مِنَ الدَّنَسِ،ونَزَّهَهُم مِنَ اللَّبسِ،وجَعَلَهُم خُزّانَ عِلمِهِ،ومُستَودَعَ حِکمَتِهِ،ومَوضِعَ سِرِّهِ،وأَیَّدَهُم بِالدَّلائِلِ،ولَولا ذلِکَ لَکانَ النّاسُ عَلی سَواءٍ،ولَادَّعی أمرَ اللّهِ عز و جل کُلُّ أحَدٍ،ولَما عُرِفَ الحَقُّ مِنَ الباطِلِ،ولَا العالِمُ مِنَ الجاهِلِ.

وقَدِ ادَّعی هذَا المُبطِلُ المُفتَری عَلَی اللّهِ الکَذِبَ بِمَا ادَّعاهُ،فَلا أدری بِأَیَّةِ حالَةٍ هِیَ لَهُ رَجاءَ أن یَتِمَّ دَعواهُ،أبِفِقهٍ فی دینِ اللّهِ؟فَوَاللّهِ،ما یَعرِفُ حَلالاً مِن حَرامٍ،ولا یُفَرِّقُ بَینَ خَطَأٍ وصَوابٍ،أم بِعِلمٍ؟فَما یَعلَمُ حَقّاً مِن باطِلٍ،ولا مُحکَماً مِن مُتَشابِهٍ، ولا یَعرِفُ حَدَّ الصَّلاةِ ووَقتِها،أم بِوَرَعٍ؟فَاللّهُ شَهیدٌ عَلی تَرکِهِ الصَّلاةَ الفَرضَ أربَعینَ یَوماً،یَزعُمُ ذلِکَ لِطَلَبِ الشَّعوَذَةِ (1)،ولَعَلَّ خَبَرَهُ قَد تَأَدّی إلَیکُم،وهاتیکَ ظُروفُ مُسکِرِهِ مَنصوبَةٌ،وآثارُ عِصیانِهِ للّهِ ِ عز و جل مَشهورَةٌ قائِمَةٌ،أم بِآیَةٍ؟فَلیَأتِ بِها،أم بِحُجَّةٍ؟فَلیُقِمها،أم بِدَلالَةٍ؟فَلیَذکُرها.

قالَ اللّهُ عز و جل فی کِتابِهِ: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * حم * تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ * ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ * قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی

ص:136

گنجوَران دانش و امانتداران حکمت و جایگاه راز خویش قرار داد و با دلیل هایی تأیید و استوارشان کرد،و اگر این گونه نبود،همۀ مردم به یک گونه و در یک درجه بودند و [در ولایت،] هر کسی امر خدای عز و جل را برای خود ادّعا می کرد و حق از باطل و عالِم از جاهل، شناخته نمی شد.

و این باطل اندیش دروغگو،با ادّعای خویش،نسبت نادرستی را به خدا داده است که نمی دانم با اتّکا و امید به چه چیزش،می خواهد ادّعایش را پیش ببرد.آیا با فهم دین خداست؟که-به خدا سوگند-حلال را از حرام تشخیص نمی دهد و میان درست و نادرست،تفاوت نمی نهد،یا با علم است؟که حق را از باطل تشخیص نمی دهد و محکم را از متشابه باز نمی شناسند و مفهوم نماز و وقت آن را نمی داند،و یا با پارسایی است؟که خدا گواه است چهل روز نماز واجبش را ترک کرده و ادّعا می کند که در پی شعبده بازی بوده است-شاید خبرش به شما رسیده باشد-و بدانید که ظرف های شرابِ مست کننده اش،برقرار و آثار نافرمانی اش از خدای عز و جل،آشکار و موجود است،یا با نشانه ای دیگر،ادّعای امامت کرده است؟که باید ارائه دهد و یا با حجّتی؟که باید اقامه کند و یا به دلیلی؟که باید بیان کند.

خدای عز و جل در کتابش فرموده است: «به نام خداوند گسترده مهر مهربان.حا،میم.فرو فرستادن کتاب از سوی خدای عزیز حکیم است.آسمان ها و زمین و آنچه را میان آن دو است،جز به حقیقت و [برای] مدّتی معیّن نیافریدیم و کافران،از آنچه هشدار داده شدند،روی گردان اند.بگو:آیا آنچه را به جای خداوند می خوانید،دیده اید؟به من نشان دهید که از زمین چه آفریده اند؟یا در [ آفرینش] آسمان ها شرکت داشته اند؟اگر راست می گویید،کتابی را که پیش از این [قرآن] دارید،یا نشانی بازمانده از دانش پیشینیان برایم بیاورید.و چه کسی گم راه تر از کسی است که به جای خداوند، کسی را می خواند که تا روز قیامت هم پاسخ او را نمی دهد و آنان از خواندن اینها بی خبرند؟و چون در رستاخیز،مردم،گِرد آورده شوند،دشمنانِ اینان خواهند بود و پرستش آنها را انکار خواهند کرد».

خدا توفیقت دهد! آنچه را برایت گفتم،از او بخواه و او را بیازمای و از او بخواه یک آیه از کتاب خدا را تفسیر و یا حدود و واجبات یک نماز واجب را بیان کند،تا حال و وزنش را بدانی و عیب و کاستی اش برایت آشکار شود و خداوند،برای او بس است.

ص:137

یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ* وَ إِذا حُشِرَ النّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ» 1 .

فَالتَمِس-تَوَلَّی اللّهُ تَوفیقَکَ-مِن هذَا الظّالِمِ ما ذَکَرتُ لَکَ،وَامتَحِنهُ وسَلهُ عَن آیَةٍ مِن کِتابِ اللّهِ یُفَسِّرُها،أو صَلاةِ فَریضَةٍ یُبَیِّنُ حُدودَها وما یَجِبُ فیها؟لِتَعلَمَ حالَهُ ومِقدارَهُ،ویَظهَرَ لَکَ عُوارُهُ ونُقصانُهُ،وَاللّهُ حَسیبُهُ.حَفِظَ اللّهُ الحَقَّ عَلی أهلِهِ، وأَقَرَّهُ فی مُستَقَرِّهِ،وقَد أبَی اللّهُ عز و جل أن تَکونَ الإِمامَةُ فی أخَوَینِ بَعدَ الحَسَنِ وَالحُسَینِ علیهما السلام،وإذا أذِنَ اللّهُ لَنا فِی القَولِ ظَهَرَ الحَقُّ،وَاضمَحَلَّ الباطِلُ وَانحَسَرَ عَنکُم،وإلَی اللّهِ أرغَبُ فِی الکِفایَةِ،وجَمیلِ الصُّنعِ وَالوِلایَةِ،وحَسبُنَا اللّهُ ونِعمَ الوَکیلُ،وصَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ.

3/1 الأَرضُ لا تَخلو مِنَ الحُجَّةِ

660.کمال الدین: تَوقیعٌ مِن صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام کانَ خَرَجَ إلَی العَمرِیِّ وَابنِهِ رضی الله عنه،ما رَواهُ سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،قالَ الشَّیخُ أبو عَبدِ اللّهِ جَعفَرٌ رضی الله عنه:وَجَدتُهُ مُثبَتاً عَنهُ رَحِمَهُ اللّهُ:

وَفَّقَکُمَا اللّهُ لِطاعَتِهِ،وثَبَّتَکُما عَلی دینِهِ،وأَسعَدَکُما بِمَرضاتِهِ،انتَهی إلَینا ما ذَکَرتُما أنَّ المیثَمِیَّ أخبَرَکُما عَنِ المُختارِ ومُناظَراتِهِ مَن لَقِیَ،وَاحتِجاجِهِ بِأَنَّهُ لا خَلَفَ غَیرُ جَعفَرِ بنِ عَلِیٍّ،وتَصدیقِهِ إیّاهُ،وفَهِمتُ جَمیعَ ما کَتَبتُما بِهِ مِمّا قالَ أصحابُکُما عَنهُ،وأَنَا أعوذُ بِاللّهِ مِنَ العَمی بَعدَ الجِلاءِ،ومِنَ الضَّلالَةِ بَعدَ الهُدی،ومِن موبِقاتِ الأَعمالِ ومُردِیاتِ الفِتَنِ،فَإِنَّهُ عز و جل یَقولُ: «الم * أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ» 2 .

ص:138

خدا حق را برای اهلش حفظ نموده و آن را در جایگاهش،مستقر کرده و خدای عز و جل ابا کرده که امامت را پس از حسن علیه السلام و حسین علیه السلام،در دو برادر قرار دهد و هنگامی که خداوند به ما اجازۀ سخن دهد،حق آشکار خواهد شد و باطل،نابود و از شما دور می شود و از خدا می خواهم که مرا کفایت کند و کار و سرپرستی ام را به زیبایی به عهده گیرد،که خداوند،ما را بس است و او بهترین وکیل است،و خداوند بر محمّد و خاندان محمّد،درود فرستد». (1)

کَیفَ یَتَساقَطونَ فِی الفِتنَةِ ویَتَرَدَّدونَ فِی الحَیرَةِ،ویَأخُذونَ یَمیناً وشِمالاً،فارَقوا دینَهُم أمِ ارتابوا؟أم عانَدُوا الحَقَّ؟أم جَهِلوا ما جاءَت بِهِ الرِّوایاتُ الصّادِقَةُ وَالأَخبارُ الصَّحیحَةُ؟أو عَلِموا ذلِکَ فَتَناسوا ما یَعلَمونَ؟

إنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن حُجَّةٍ،إمّا ظاهِراً وإمّا مَغموراً،أوَ لَم یَعلَمُوا انتِظامَ أئِمَّتِهِم بَعدَ نَبِیِّهِم صلی الله علیه و آله،واحِداً بَعدَ واحِدٍ إلی أن أفضَی الأَمرُ بِأَمرِ اللّهِ عز و جل إلَی الماضِی-یَعنِی الحَسَنَ بنَ عَلِیٍّ علیهما السلام-فَقامَ مَقامَ آبائِهِ علیهم السلام یَهدی إلَی الحَقِّ وإلی طَریقٍ مُستَقیمٍ،کانوا نوراً ساطِعاً وشِهاباً لامِعا وقَمَراً زاهِراً.

ثُمَّ اختارَ اللّهُ عز و جل لَهُ ما عِندَهُ،فَمَضی عَلی مِنهاجِ آبائِهِ علیهم السلام حَذوَ النَّعلِ بِالنَّعلِ،عَلی عَهدٍ عَهِدَهُ،ووَصِیَّةٍ أوصی بِها إلی وَصِیٍّ سَتَرَهُ اللّهُ عز و جل بِأَمرِهِ إلی غایَةٍ،وأَخفی مَکانَهُ بِمَشیئَتِهِ لِلقَضاءِ السّابِقِ وَالقَدَرِ النّافِذِ،وفینا مَوضِعُهُ ولَنا فَضلُهُ،ولو قَد أذِنَ اللّهُ عز و جل فیما قَد مَنَعَهُ عَنهُ،وأَزالَ عَنهُ ما قَد جَری بِهِ مِن حُکمِهِ لَأَراهُمُ الحَقَّ ظاهِراً بِأَحسَنِ حِلیَةٍ،وأَبیَنِ دَلالَةٍ،وأَوضَحِ عَلامَةٍ،ولَأَبانَ عَن نَفسِهِ وقامَ بِحُجَّتِهِ.

ولکِنَّ أقدارَ اللّهِ عز و جل لا تُغالَبُ،وإرادَتَهُ لا تُرَدُّ،وتَوفیقَهُ لا یُسبَقُ،فَلیَدَعوا عَنهُمُ اتِّباعَ الهَوی،وَلیُقیموا عَلی أصلِهِمُ الَّذی کانوا عَلَیهِ،ولا یَبحَثوا عَمّا سَتَرَ عَنهُم فَیَأثَموا،ولا یَکشِفوا سِترَ اللّهِ عز و جل فَیَندَموا،وَلیَعلَموا أنَّ الحَقَّ مَعَنا وفینا لا یَقولُ ذلِکَ سِوانا إلّاکَذّابٌ مُفتَرٍ،ولا یَدَّعیهِ غَیرُنا إلّاضالٌّ غَوِیٌّ،فَلیَقتَصِروا مِنّا عَلی هذِهِ الجُملَةِ دونَ التَّفسیرِ،ویَقنَعوا مِن ذلِکَ بِالتَعریضِ دونَ التَّصریحِ إن شاءَ اللّهُ.

661.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رضی الله عنه،عَن سَعدِ بنِ عَبدِ اللّهِ،عَن عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ الرّازِیِّ المَعروفِ بِعَلّانٍ الکُلَینِیِّ،قالَ:حَدَّثَنی مُحَمَّدُ بنُ جَبرَئیلَ الأَهوازِیُّ،عَن إبراهیمَ ومُحَمَّدٍ ابنَیِ الفَرَجِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ إبراهیمَ بنِ مَهزِیارَ،أنَّهُ وَرَدَ العِراقَ شاکّاً

ص:140

تا به فرمان خدای عز و جل،نوبت به امامِ درگذشته (امام عسکری علیه السلام ) رسید و او جانشین پدرانش شد و به سوی حقیقت و راه راست،ره نمود؟آنان نوری فروزان و شهابی درخشان و ماهی نورافشان بودند.سپس خدای عز و جل آنچه را نزد خود داشت،برایش برگزید و او بر روش پدرانش رفت و گام بر جای پای آنان نهاد،با همان عهدی که نمود و وصیّتی که به وصیّ پنهان شده برای مدّت معیّن و به فرمان خدا،نمود؛وصیّی که خداوند با خواستِ برخاسته از قضای پیشین و تقدیر مؤثّر خود،جایش را پنهان ساخت.او از میان ما و فضیلتش از آنِ ماست و اگر خدای عز و جل آنچه را منع کرده بود،اجازه می داد و حکمِ جاری شده اش را از آن بر می داشت،حق را به زیباترین وجه،متمایزترین دلیل و روشن ترین نشان،به آنها می نمایاند و خود را هویدا می کرد و برهان خویش را برپا می نمود.

امّا تقدیرهای خدای عز و جل،مغلوب نمی شوند و اراده اش رد نمی گردد و بر توفیق او پیشی گرفته نمی شود.باید که پیروی از هوس خویش را فرو نهند و به همان اصلی که بر آن بوده اند،باز گردند و آنچه را برایشان پوشیده اند،نکاوند-که به گناه می افتند-و پردۀ ستر خدای عز و جل را ندرند-که پشیمان می شوند-و بدانند که حق با ما و در ماست و غیر از ما، کس دیگری جز دروغگوی افترا زننده،این سخن را نمی گوید و جز گم راه سرگردان،این ادّعا را نمی کند.

از ما به همین سخن بسنده کنند،بی آن که تفسیرش را بخواهند و از این مسئله به سخنی سربسته خرسند باشند و صراحت را نجویند،إن شاء اللّه». (1)

661.کمال الدین -با سندش به نقل از ابراهیم و محمّد،فرزندان فَرَج-:محمّد بن ابراهیم بن مهزیار وارد بغداد شد،در حالی که [در امام زمان علیه السلام ] شک و تردید داشت.پس توقیعی [چنین] به او رسید:«به مهزیاری بگو:آنچه را از دوستداران ما در منطقۀ خود حکایت کردی،فهمیدیم.به آنان بگو:آیا سخن خدای عز و جل را نشنیده اید که می فرماید: «ای مؤمنان! از خدا و فرستاده اش و صاحبان امرتان،اطاعت کنید» ؟آیا امری بجز آنچه تا روز قیامت

ص:141

مُرتاداً (1)فَخَرَجَ إلَیهِ:

قُل لِلمَهزِیارِیِّ:قَد فَهِمنا ما حَکَیتَهُ عَن مَوالینا بِناحِیَتِکُم،فَقُل لَهُم:أما سَمِعتُمُ اللّهَ عز و جل یَقولُ: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» هَل أمرٌ إلّابِما هُوَ کائِنٌ إلی یَومِ القِیامَةِ؟ألَم تَرَوا أنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَ لَکُم مَعاقِلَ تَأوونَ إلَیها،وأَعلاماً تَهتَدونَ بِها مِن لَدُن آدَمَ علیه السلام إلی أن ظَهَرَ الماضی أبو مُحَمَّدٍ علیه السلام؟کُلَّما غابَ عَلَمٌ بَدا عَلَمٌ،وإذا أفَلَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ،فَلَمّا قَبَضَهُ اللّهُ إلَیهِ ظَنَنتُم أنَّ اللّهَ عز و جل قَد قَطَعَ السَّبَبَ بَینَهُ وبَینَ خَلقِهِ،کَلّا ما کانَ ذلِکَ ولا یَکونُ،حَتّی تَقومَ السّاعَةُ ویَظهَرَ أمرُ اللّهِ عز و جل وهُم کارِهونَ.

یا مُحَمَّدَ بنَ إبراهیمَ،لا یَدخُلکَ الشَّکُّ فیما قَدِمتَ لَهُ،فَإِنَّ اللّهَ عز و جل لا یُخلِی الأَرضَ مِن حُجَّةٍ،أ لَیسَ قالَ لَکَ أبوکَ قَبلَ وَفاتِهِ:أحضِرِ السّاعَةَ مَن یُعَیِّرُ هذِهِ الدَّنانیرَ الَّتی عِندی،فَلَمّا ابطِئَ ذلِکَ عَلَیهِ وخافَ الشَّیخُ عَلی نَفسِهِ الوَحا (2)،قالَ لَکَ:

عَیِّرها عَلی نَفسِکَ،وأَخرَجَ إلَیکَ کیساً کَبیراً وعِندَکَ بِالحَضرَةِ ثَلاثَةُ أکیاسٍ وصُرَّةٌ فیها دَنانیرُ مُختَلِفَةُ النَّقدِ،فَعَیَّرتَها وخَتَمَ الشَّیخُ بِخاتَمِهِ وقالَ لَکَ:اِختِم مَعَ خاتَمی، فَإِن أعِش فَأَنَا أحَقُّ بِها،وإن أمُت فَاتَّقِ اللّهَ فی نَفسِکَ أوَّلاً،ثُمَّ فِیَّ،فَخَلِّصنی وکُن عِندَ ظَنّی بِکَ؟

أخرِج-رَحِمَکَ اللّهُ-الدَّنانیرَ الَّتِی استَفضَلتَها مِن بَینِ النَّقدَینِ مِن حِسابِنا وهِیَ بِضعَةَ عَشَرَ دیناراً (3)،وَاستَرِدَّ مِن قِبَلِکَ؛فَإِنَّ الزَّمانَ أصعَبُ مِمّا کانَ،وحَسبُنَا اللّهُ ونِعمَ الوَکیلُ.

ص:142

واقع می شود،هست؟آیا ندیده اید که خدای عز و جل پناهگاه هایی برایتان قرار داد که در آن مأوی می گیرید و نیز نشانه هایی برای راهیابی تان از آدم علیه السلام تا امامِ درگذشته، ابو محمّد (امام عسکری علیه السلام )؟هر گاه نشانه ای ناپیدا شد،نشانه ای دیگر پدیدار گردید و هر گاه ستاره ای غروب کرد،ستاره ای دیگر طلوع نمود و هنگامی که او را به نزد خود برد،پنداشتید که خدای عز و جل رشتۀ میان خود و آفریدگانش را بریده است.

هرگز چنین نبوده است و تا برپایی قیامت،چنین نخواهد شد و امر خدای عز و جل با همۀ ناخرسندی ایشان،ظاهر می شود.

ای محمّد بن ابراهیم! در آنچه برایش آمده ای،تردید مکن،که خدای عز و جل زمین را از حجّت،تهی نمی گذارد.آیا پدرت پیش از وفاتش برایت نگفت:همین الآن کسی را حاضر کن تا این دینارهای نزد خودم را به عاریه به او بسپارم؛و چون طول کشید و پیرمرد ترسید که جان دهد،به تو گفت:خودت آنها را به عاریه بگیر؛آن گاه،کیسۀ بزرگی بیرون آورد و تو آنها را در سه کیسه و یک کیسۀ کوچک تر-که دینارهای مختلفی در آن است و نزد تو بود-،ریختی و آنها را به عاریه گرفتی و پیرمرد،مهر خود را بر آنها زد و به تو گفت:درِ آنها را با مُهر من مهر کن،که اگر زنده ماندم،خود به آنها سزامندترم؛ولی اگر مُردم،در بارۀ آنها در برابر خداوند،اوّل از خودت و سپس از من مراقبت کن [و آنها را به صاحبش برسان] و مرا خلاص کن و همان گونه باش که به تو گمان دارم؟

خدا رحمتت کند! دینارهایی را که از حساب ما برداشته و به دینارهای خود افزوده ای و ده دینار و اندی است،خودت باز گردان که روزگار بسیار سختی است و خداوند،ما را بس است و او بهترین وکیل است».

محمّد بن ابراهیم گفت:برای زیارت،به سامرّا و به سوی ناحیۀ مقدّسه رفتم که زنی مرا دید و گفت:تو محمّد بن ابراهیم هستی؟گفتم:آری.به من گفت:باز گرد؛ چرا که تو در این زمان به او نمی رسی؛ولی شب باز گرد که در برایت باز است.

ص:143

قالَ مُحَمَّدُ بنُ إبراهیمَ:وقَدِمتُ العَسکَرَ زائِراً فَقَصَدتُ النّاحِیَةَ،فَلَقِیَتنِی امرَأَةٌ وقالَت:أنتَ مُحَمَّدُ بنُ إبراهیمَ؟فَقُلتُ:نَعَم،فَقالَت لی:اِنصَرِف،فَإِنَّکَ لا تَصِلُ فی هذَا الوَقتِ،وَارجِعِ اللَّیلَةَ فَإِنَّ البابَ مَفتوحٌ لَکَ،فَادخُلِ الدّارَ وَاقصِدِ البَیتَ الَّذی فیهِ السِّراجُ.

فَفَعَلتُ وقَصَدَتُ البابَ فَإِذا هُوَ مَفتوحٌ،فَدَخَلتُ الدّارَ وقَصَدتُ البَیتَ الَّذی وَصَفَتهُ،فَبَینا أنَا بَینَ القَبرَینِ أنتَحِبُ وأَبکی،إذ سَمِعتُ صَوتاً وهُوَ یَقولُ:یا مُحَمَّدُ، اتَّقِ اللّهَ وتُب مِن کُلِّ ما أنتَ عَلَیهِ،فَقَد قَلَّدتَ أمراً عظیماً.

4/1 خَتمُ النُّبُوَّةِ ومَبادِئُ عِلمِ الإِمامِ

662.دلائل الإمامة: قالَ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیُّ:کَتَبتُ إلَیهِ أسأَ لُهُ عَمّا عِندَکَ مِنَ العُلومِ، فَوَقَّعَ علیه السلام:عِلمُنا عَلی ثَلاثَةِ أوجُهٍ:ماضٍ،وغابِرٍ (1)،وحادِثٍ،أمَّا الماضی فَتَفسیرٌ، وأَمَّا الغابِرُ فَمَوقوفٌ (2)،وأَمَّا الحادِثُ فَقَذفٌ فِی القُلوبِ،ونَقرٌ فِی الأَسماعِ،وهُوَ أفضَلُ عِلمِنا،ولا نَبِیَّ بَعدَ نَبِیِّنا صلی الله علیه و آله.

5/1 رَدُّ مَن زَعَمَ أنَّ أبا مُحَمَّدٍ العَسکَرِیَّ مَضی ولا خَلَفَ لَهُ

663.الغیبة للطوسی: أخبَرَنی جَماعَةٌ،عَن أبی مُحَمَّدٍ التَّلَّعُکبَرِیِّ،عَن أحمَدَ بنِ عَلِیٍّ

ص:144

داخل خانه شو و به سوی اتاقی برو که در آن،چراغ است.

من چنین کردم و به سوی در رفتم.باز بود.داخل خانه شدم و به سوی همان اتاقی رفتم که زن توصیف کرده بود و در حالی که میان دو قبر،گریه و زاری می کردم،صدایی شنیدم که می گفت:«ای محمّد! تقوا پیشه کن و از هر چه در آن هستی،باز گرد،که تو کار بزرگی را به گردن گرفته ای». (1)

الرّازِیِّ،عَنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ القُمِّیِّ،قالَ:حَدَّثَنی مُحَمَّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ بُنانٍ الطَّلحِیُّ الآبِیُّ،عَن عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عَبدَةَ النَّیسابورِیِّ،قالَ:حَدَّثَنی عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ الرّازِیُّ،قالَ:حَدَّثَنِی الشَّیخُ المَوثوقُ بِهِ (أبو عَمرٍو العَمرِیُّ) (1)بِمَدینَةِ السَّلامِ،قالَ:

تَشاجَرَ ابنُ أبی غانِمٍ القَزوِینِیُّ وجَماعَةٌ مِنَ الشّیعَةِ فِی الخَلَفِ،فَذَکَرَ ابنُ أبی غانِمٍ:

أنَّ أبا مُحَمَّدٍ علیه السلام مَضی ولا خَلَفَ لَهُ،ثُمَّ إنَّهُم کَتَبوا فی ذلِکَ کِتاباً وأَنفَذوهُ إلَی النّاحِیَةِ، وأَعلَموهُ بِما تَشاجَروا فیهِ،فَوَرَدَ جَوابُ کِتابِهِم بِخَطِّهِ عَلَیهِ وعَلی آبائِهِ السَّلامُ:

بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،عافانَا اللّهُ وإیّاکُم مِنَ الضَّلالَةِ وَالفِتَنِ،ووَهَبَ لَنا ولَکُم روحَ الیَقینِ،وأَجارَنا وإیّاکُم مِن سوءِ المُنقَلَبِ،إنَّهُ انهِیَ إلَیَّ ارتِیابُ جَماعَةٍ مِنکُم فِی الدّینِ،وما دَخَلَهُم مِنَ الشَّکِّ وَالحَیرَةِ فی وُلاةِ امورِهِم،فَغَمَّنا ذلِکَ لَکُم لا لَنا، وساءَنا فیکُم لا فینا،لِأَنَّ اللّهَ مَعَنا ولا فاقَةَ بِنا إلی غَیرِهِ،وَالحَقُّ مَعَنا فَلَن یوحِشَنا مَن قَعَدَ عَنّا،ونَحنُ صَنائِعُ رَبِّنا،وَالخَلقُ بَعدُ صَنائِعُنا.

یا هؤُلاءِ ! ما لَکُم فِی الرَّیبِ تَتَرَدَّدونَ؟وفِی الحَیرَةِ تَنعَکِسونَ؟أوَما سَمِعتُمُ اللّهَ عز و جل یَقولُ: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» 2 ،أوَما عَلِمتُم ما جاءَت بِهِ الآثارُ مِمّا یَکونُ ویُحَدِّثُ فی أئِمَّتِکُم عَنِ الماضینَ وَالباقینَ مِنهُم علیهم السلام؟أوَما رَأَیتُم کَیفَ جَعَلَ اللّهُ لَکُم مَعاقِلَ تَأوونَ إلَیها، وأَعلاماً تَهتَدونَ بِها،مِن لَدُن آدَمَ علیه السلام إلی أن ظَهَرَ الماضی علیه السلام؟کُلَّما غابَ عَلَمٌ بَدا عَلَمٌ،وإذا أفَلَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ،فَلَمّا قَبَضَهُ اللّهُ إلَیهِ ظَنَنتُم أنَّ اللّهَ تَعالی أبطَلَ دینَهُ، وقَطَعَ السَّبَبَ بَینَهُ وبَینَ خَلقِهِ،کَلّا ما کانَ ذلِکَ ولا یَکونُ حَتّی تَقومَ السّاعَةُ،ویَظهَرَ

ص:146

ابو عمرو عَمری،در بغداد برایم گفت:ابن ابی غانم قزوینی (1)با گروهی از شیعیان در بارۀ جانشین امام عسکری علیه السلام اختلاف پیدا کرد.او می گفت:ابو محمّد (امام عسکری)در گذشت،بی آن که جانشینی داشته باشد.از این رو،شیعیان نامه ای در این باره نوشتند و آن را برای ناحیۀ مقدّسه فرستادند و اختلاف خود را به آگاهی صاحب ناحیه رساندند.

جواب نامۀ آنان به خطّ مبارک امام-که بر او و پدرانش سلام باد-[چنین] رسید:«بسم اللّه الرحمن الرحیم.خداوند،ما و شما را از گم راهی و فتنه به سلامت دارد و به ما و شما آسودگیِ برخاسته از یقین،عطا نماید و ما و شما را از بدیِ بازگشتگاه،حفظ کند ! خبر تردید گروهی از شما در دین و شک و سرگردانی در متولّیان کارهایشان به من رسید و ما برای شما و نه خودمان،اندوهگین شدیم و به خاطر شما و نه خودمان ناراحت شدیم؛ زیرا خداوند با ماست و ما به غیر او نیازی نداریم،و حق با ماست و تن زدن و همراهی نکردن دیگران،ما را نمی ترساند،و ما دست پروردگان خدایمان هستیم و پس از آن،مردم، دست پروردۀ مایند.

ای فرستادگان نامه! چرا در شک،رفت و آمد می کنید و در سرگردانی،واژگون می شوید؟آیا نشنیده اید که خدای عز و جل می فرماید: «ای مؤمنان! از خدا و فرستاده اش و صاحبان امرتان،پیروی کنید» ؟آیا اخباری که وقایع را بیان می کنند و در بارۀ امامانتان،درگذشتگان و باقی ماندگان،سخن می گویند،نمی دانید؟آیا ندیده اید که خداوند،چگونه برایتان از آدم علیه السلام تا آشکار شدن امام پیشین علیه السلام،پناهگاه هایی قرار داد که به آنها پناه بردید و نشانه هایی که با آنها راه جستید؟هر گاه نشانه ای ناپیدا شد،نشانه ای دیگر آشکار گردید و هر گاه ستاره ای سر فرو برد،ستاره ای دیگر سر بر آورد و چون خداوند،او را نزد خود برد،پنداشتید که خدای متعال،دینش را باطل کرده و رشتۀ میان خود و آفریدگانش را بریده است.هرگز چنین نبوده و تا روز قیامت،چنین نخواهد بود! و امر خدای سبحان پدیدار خواهد شد،با آن که آنها ناخوش می دارند.

ص:147

أمرُ اللّهِ سُبحانَهُ وهُم کارِهونَ.

وإنَّ الماضِیَ علیه السلام مَضی سَعیداً فَقیداً عَلی مِنهاجِ آبائِهِ علیهم السلام حَذوَ النَّعلِ بِالنَّعلِ،وفینا وَصِیَّتُهُ وعِلمُهُ،ومَن هُوَ خَلَفُهُ،ومَن هُوَ یَسُدُّ مَسَدَّهُ،لا یُنازِعُنا مَوضِعَهُ إلّاظالِمٌ آثِمٌ،ولا یَدَّعیهِ دونَنا إلّاجاحِدٌ کافِرٌ،ولَولا أنَّ أمرَ اللّهِ تَعالی لا یُغلَبُ،وسِرُّهُ لا یُظهَرُ ولا یُعلَنُ،لَظَهَرَ لَکُم مِن حَقِّنا ما تَبَیَّنُ (1)مِنهُ عُقولُکُم،ویُزیلُ شُکوکَکُم،لکِنَّهُ ما شاءَ اللّهُ کانَ،ولِکُلِّ أجَلٍ کِتابٌ.

فَاتَّقُوا اللّهَ وسَلِّموا لَنا،ورُدُّوا الأَمرَ إلَینا،فَعَلَینَا الإِصدارُ کَما کانَ مِنَّا الإِیرادُ،ولا تُحاوِلوا کَشفَ ما غُطِّیَ عَنکُم،ولا تَمیلوا عَنِ الیَمینِ وتَعدِلوا إلَی الشِّمالِ،وَاجعَلوا قَصدَکُم إلَینا بِالمَوَدَّةِ عَلَی السُّنَّةِ الواضِحَةِ،فَقَد نَصَحتُ لَکُم،وَاللّهُ شاهِدٌ عَلَیَّ وعَلَیکُم،ولَولا ما عِندَنا مِن مَحَبَّةِ صَلاحِکُم (2)ورَحمَتِکُم،وَالإِشفاقِ عَلَیکُم،لَکُنّا عَن مُخاطَبَتِکُم فی شُغُلٍ فیما قَدِ امتُحِنّا بِهِ مِن مُنازَعَةِ الظّالِمِ العُتُلِّ (3)الضّالِّ المُتَتابِعِ فی غَیِّهِ،المُضادِّ لِرَبِّهِ،الدّاعی ما لَیسَ لَهُ،الجاحِدِ حَقَّ مَنِ افتَرَضَ اللّهُ طاعَتَهُ، الظّالِمِ الغاصِبِ.وفِی ابنَةِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لی اسوَةٌ حَسَنَةٌ،وسَیُردِی الجاهِلَ رِداءَةُ عَمَلِهِ،وسَیَعلَمُ الکافِرُ لِمَن عُقبَی الدّارِ.

عَصَمَنَا اللّهُ وإیّاکُم مِنَ المَهالِکِ وَالأَسواءِ،وَالآفاتِ وَالعاهاتِ کُلِّها بِرَحمَتِهِ،فَإِنَّهُ وَلِیُّ ذلِکَ وَالقادِرُ عَلی ما یَشاءُ،وکانَ لَنا ولَکُم وَلِیّاً وحافِظاً،وَالسَّلامُ عَلی جَمیعِ الأَوصِیاءِ وَالأَولِیاءِ وَالمُؤمِنینَ ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ،وصَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ وسَلَّمَ تَسلیماً.

ص:148

امامِ درگذشته،سعادتمند رفت و بر روش پدرانش از دست رفت و گام بر جای پای آنان نهاد؛ولی وصیّت و دانش او،میان ماست و [نیز] کسی که جانشین اوست و آن که جای خالی اش را پر کرده است.جز ستمگر گناهکار،بر سر جایگاه او با ما نمی ستیزد و جز کافر انکار کننده،آن را به جای ما ادّعا نمی کند و اگر نبود که امر خدا مغلوب نمی شود و رازش آشکار و هویدا نمی گردد،حقّ ما چنان برایتان آشکار می شد که عقل هایتان آن را درمی یافت و شکّتان زایل می شد.آنچه را خدا بخواهد،می شود و هر مدّت و مهلتی، نوشته شده و معیّن است.

از خدا پروا کنید و تسلیم ما شوید و کار را به ما باز گردانید-که وارد کردن و در آوردن، هر دو،کار ماست-و در پی پرده بر گرفتن از آنچه از شما پوشیده داشته اند،نباشید و از راه راست به کژروی متمایل نشوید و آهنگ ما کنید،همراه دوستی و بر سنّت روشن [دین].

من برایتان خیرخواهی کردم و خداوند بر من و شما گواه است و اگر عشق به سامان یابی شما و رحمت بر شما و دلسوزی برایتان نبود،به سخن گفتن با شما نمی پرداختیم که ما به محنت ستیز با ستمگر خشن گم راهی مشغولیم که بر سرگردانی خویش می افزاید و با خدایش می ستیزد و آنچه را حقّش نیست،ادّعا می کند و حقّ کسی را که خداوند،اطاعتش را واجب کرده است،انکار و ستمگرانه غصب می کند،و دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،الگوی نیکوی من است.به زودی،پَستی عمل جاهل،او را سرنگون می کند و کافر خواهد دانست که فرجام آن سرا،از آنِ کیست.

خداوند،ما و شما را از همۀ مهلکه ها،ناخوشی ها،آسیب ها و بیماری ها به رحمت خویش نگاه دارد،که او عهده دار این کار است و بر هر چه بخواهد،تواناست،و ولیّ و حافظ ما و شماست و سلام و رحمت و برکات خدا بر اوصیا و اولیا و مؤمنان،و درود و سلام فراوان خدا بر محمّد و خاندانش!». (1)

ص:149

6/1 التَّبَرّی مِنَ الغُلاةِ وَالمُنحَرِفینَ

664.الاحتجاج: مِمّا خَرَجَ عَن صاحِبِ الزَّمانِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ-رَدّاً عَلَی الغُلاةِ-مِنَ التَّوقیعِ جَواباً لِکِتابٍ کُتِبَ إلَیهِ عَلی یَدِ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ بنِ هِلالٍ الکَرخِیِّ:

یا مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ،تَعالَی اللّهُ عز و جل عَمّا یَصِفونَ،سُبحانَهُ وبِحَمدِهِ،لَیسَ نَحنُ شُرَکاءَهُ فی عِلمِهِ ولا فی قُدرَتِهِ،بَل لا یَعلَمُ الغَیبَ غَیرُهُ،کَما قالَ فی مُحکَمِ کِتابِهِ تَبارَکَت أسماؤُهُ: «قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلاَّ اللّهُ» 1 ،وأَنَا وجَمیعُ آبائی مِنَ الأَوَّلینَ:آدَمُ ونوحٌ وإبراهیمُ وموسی،وغَیرُهُم مِنَ النَّبِیّینَ،ومِنَ الآخِرینَ مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ،وعَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ،وغَیرُهُما مِمَّن مَضی مِنَ الأَئِمَّةِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِم أجمَعینَ،إلی مَبلَغِ أیّامی ومُنتَهی عَصری،عَبیدُ اللّهِ عز و جل،یَقولُ اللّهُ عز و جل: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی * قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً * قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی» 2 .

یا مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ؛قَد آذانا جُهَلاءُ الشّیعَةِ وحُمَقاؤُهُم،ومَن دینُهُ جَناحُ البَعوضَةِ أرجَحُ مِنهُ.فَاُشهِدُ اللّهَ الَّذی لا إلهَ إلّاهُوَ وکَفی بِهِ شَهیداً،ورَسولَهُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله ومَلائِکَتَهُ وأَنبِیاءَهُ،وأَولِیاءَهُ علیهم السلام،واُشهِدُکَ،واُشهِدُ کُلَّ مَن سَمِعَ کِتابی هذا،أنّی بَریءٌ إلَی اللّهِ وإلی رَسولِهِ مِمَّن یَقولُ:إنّا نَعلَمُ الغَیبَ،أو نُشارِکُ اللّهَ فی مُلکِهِ،أو یُحِلُّنا مَحَلاًّ سِوَی المَحَلِّ الَّذی رَضِیَهُ اللّهُ لَنا وخَلَقَنا لَهُ،أو یَتَعَدّی بِنا عَمّا قَد فَسَّرتُهُ لَکَ وبَیَّنتُهُ فی صَدرِ کِتابی.

ص:150

واُشهِدُکُم:أنَّ کُلَّ مَن نَبرَأُ مِنهُ فَإِنَّ اللّهَ یَبرَأُ مِنهُ ومَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ وأَولِیاءَهُ، وجَعَلتُ هذَا التَّوقیعَ الَّذی فی هذَا الکِتابِ أمانَةً فی عُنُقِکَ وعُنُقِ مَن سَمِعَهُ أن لا یَکتُمَهُ مِن أحَدٍ مِن مَوالِیَّ وشیعَتی،حَتّی یَظهَرَ عَلی هذَا التَّوقیعِ الکُلُّ مِنَ المَوالی، لَعَلَّ اللّهَ عز و جل یَتَلافاهُم فَیَرجِعونَ إلی دینِ اللّهِ الحَقِّ،ویَنتَهونَ عَمّا لا یَعلَمونَ مُنتَهی أمرِهِ،ولا یُبلَغُ مُنتَهاهُ،فَکُلُّ مَن فَهِمَ کِتابی ولَم یَرجِع إلی ما قَد أمَرتُهُ ونَهَیتُهُ،فَقَد حَلَّت عَلَیهِ اللَّعنَةُ مِنَ اللّهِ ومِمَّن ذَکَرتُ مِن عِبادِهِ الصّالِحینَ.

665.الغیبة للطوسی: أخبَرَنا جَماعَةٌ،عَن أبی مُحَمَّدٍ التَّلَّعُکبَرِیِّ،عَن أبی عَلِیٍّ مُحَمَّدِ بنِ هَمّامٍ،قالَ:کانَ الشَّریعِیُّ یُکَنّی بِأَبی مُحَمَّدٍ،قالَ هارونُ (1):وأَظُنُّ اسمَهُ کانَ الحَسَنَ، وکانَ مِن أصحابِ أبِی الحَسَنِ عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ بَعدَهُ علیهم السلام.وهُوَ أوَّلُ مَنِ ادَّعی مَقاماً لَم یَجعَلهُ اللّهُ فیهِ،ولَم یَکُن أهلاً لَهُ،وکَذَبَ عَلَی اللّهِ وعَلی حُجَجِهِ علیهم السلام،ونَسَبَ إلَیهِم ما لا یَلیقُ بِهِم وما هُم مِنهُ بِراءٌ،فَلَعَنَتهُ الشّیعَةُ وتَبَرَّأَت مِنهُ،وخَرَجَ تَوقیعُ الإِمامِ علیه السلام بِلَعنِهِ وَالبَراءَةِ مِنهُ.

قالَ هارونُ:ثُمَّ ظَهَرَ مِنهُ القَولُ بِالکُفرِ وَالإِلحادِ.

666.الغیبة للطوسی: رَوی مُحَمَّدُ بنُ یَعقوبَ،قالَ:خَرَجَ إلَی العَمرِیِّ فی تَوقیعٍ طَویلٍ اختَصَرناهُ:

ونَحنُ نَبرَأُ إلَی اللّهِ تَعالی مِن ابنِ هِلالٍ لا رَحِمَهُ اللّهُ،ومِمَّن لا یَبرَأُ مِنهُ،فَأَعلِمِ الإِسحاقِیَّ (2)وأَهلَ بَلَدِهِ مِمّا أعلَمناکَ مِن حالِ هذَا الفاجِرِ،وجَمیعَ مَن کانَ سَأَلَکَ

ص:152

شما را گواه می گیرم که هر کسی که ما از او بیزاری می جوییم،خداوند و نیز فرشتگان و فرستادگان و اولیایش از او بیزاری می جویند،و این توقیع را در این نامه،امانتی بر گردن تو و گردن هر که از آن آگاه می شود،می نهم و [می خواهم که هیچ کس] آن را از هیچ یک از دوستداران و پیروانم پنهان ندارد و همۀ دوستدارانم را از این توقیع آگاه کند.شاید خدای عز و جل آنان را دریابد و به دین حقیقی خدا،باز گردند و از چیزی که پایان آن را نمی دانند و به پایان هم نمی رسد،دست کشند.پس هر کس نوشتۀ مرا بفهمد و به آنچه فرمانش داده ام یا از آن بازش داشته ام،باز نگردد،لعنت خدا و بندگان شایسته ای که ذکر کردم،بر او روا خواهد بود». (1)

665.الغیبة ،طوسی-با سندش به نقل از ابو علی محمّد بن همّام-:ابو محمّد شریعی (2)-که به گمان هارون، (3)نامش حسن و از همراهان امام هادی علیه السلام و پس از او،امام عسکری علیه السلام بود -،نخستین کسی بود که ادّعای جایگاهی را کرد که خداوند،او را در آن جا قرار نداده بود و شایستۀ آن هم نبود و به خداوند و حجّت هایش دروغ بست و چیزهایی را به آنها نسبت داد که شایستۀ ایشان نبود و ایشان از آن بیزار بودند.از این رو،شیعیان،او را لعنت کردند و از او بیزاری جستند و توقیع امام علیه السلام در نفرین و بیزاری از او بیرون آمد.

هارون گفت:سپس کفر و کژرویِ او آشکار شد. (4)

666.الغیبة ،طوسی-به نقل از محمّد بن یعقوب کلینی-:توقیعی طولانی به عَمری رسیده است که ما آن را [این گونه] کوتاه نمودیم:«و ما از ابن هلال-که خدا رحمتش نکند-و کسی که از او بیزاری نجوید،به خدای متعال،بیزاری می جوییم.آنچه را ما از حال این نابه کار برایت گفتیم،به اسحاقی (5)و همشهریانش و همۀ کسانی که از تو در بارۀ او پرسیده اند و

ص:153

ویَسأَ لُکَ عَنهُ.

667.رجال الکشّی: عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدِ بنِ قُتَیبَةَ،قالَ:حَدَّثَنی أبو حامِدٍ أحمَدُ بنُ إبراهیمَ المَراغِیُّ،قالَ:وَرَدَ عَلَی القاسِمِ بنِ العَلاءِ نُسخَةُ ما خَرَجَ مِن لَعنِ ابنِ هِلالٍ،وکانَ ابتِداءُ ذلِکَ،أن کَتَبَ علیه السلام إلی قُوّامِهِ (1)بِالعِراقِ:«اِحذَروا الصّوفِیَّ المُتَصَنِّعَ».

قالَ:وکانَ مِن شَأنِ أحمَدَ بنِ هِلالٍ أنَّهُ قَد کانَ حَجَّ أربَعاً وخَمسینَ حَجَّةً، عِشرونَ مِنها عَلی قَدَمَیهِ.

قالَ:وکانَ رُواةُ أصحابِنا بِالعِراقِ لَقوهُ وکَتَبوا مِنهُ،وأَنکَروا ما وَرَدَ فی مَذَمَّتِهِ، فَحَمَلُوا القاسِمَ بنَ العَلاءِ عَلی أن یُراجِعَ فی أمرِهِ.فَخَرَجَ إلَیهِ:

«قَد کانَ أمرُنا نَفَذَ إلَیکَ فِی المُتَصَنِّعِ ابنِ هِلالٍ لا رَحِمَهُ اللّهُ،بِما قَد عَلِمتَ،لَم یَزَل-لا غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذَنبَهُ،ولا أقالَهُ عَثرَتَهُ-یُداخِلُ فی أمرِنا بِلا إذنٍ مِنّا ولا رِضاً، یَستَبِدُّ بِرَأیِهِ،فَیَتَحامی من دُیونِنا،لا یُمضی مِن أمرِنا إلّابِما یَهواهُ ویُریدُ،أرداهُ (2)اللّهُ بِذلِکَ فی نارِ جَهَنَّمَ،فَصَبَرنا عَلَیهِ حَتّی بَتَرَ (3)اللّهُ بِدَعوَتِنا عُمُرَهُ.

وکُنّا قَد عَرَّفنا خَبَرَهُ قَوماً مِن موالینا فی أیّامِهِ لا رَحِمَهُ اللّهُ،وأَمَرناهُم بِإِلقاءِ ذلِکَ إلَی الخاصِّ (4)مِن موالینا،ونَحنُ نَبرَأُ إلَی اللّهِ مِنِ ابنِ هِلالٍ لا رَحِمَهُ اللّهُ،ومِمَّن لا یَبرَأُ مِنهُ.

وأَعلِمِ الإِسحاقِیَّ-سَلَّمَهُ اللّهُ وأَهلَ بَیتَهُ-مِمّا أعلَمناکَ مِن حالِ هذَا الفاجِرِ، وجَمیعَ مَن کانَ سَأَلَکَ ویَسأَ لُکَ عَنهُ مِن أهلِ بَلَدِهِ وَالخارِجینَ،ومَن کانَ یَستَحِقُّ

ص:154

خواهند پرسید،اطّلاع بده». (1)

667.رجال الکشّی -با سندش به نقل از ابو حامد احمد بن ابراهیم مراغه ای (2)-:نسخۀ لعن بر [احمد] ابن هلال،به قاسم بن علاء (3)رسید.آغاز آن-که به کارگزارانش در عراق نوشته بود-،این بود:«از صوفی ظاهرفریب بپرهیزید».

و احمد بن هلال،این گونه بود که پنجاه و چهار حج گزارد که بیست تای آنها را پیاده رفت.راویان حدیث شیعه در عراق او را می دیدند و از او حدیث می نوشتند و آنچه را در نکوهش او آمد،نپذیرفتند و قاسم بن علاء را وا داشتند که در کارش تجدید نظر کند،که توقیعی به او رسید:«فرمانی که از جانب ما در بارۀ آن ظاهرفریب،ابن هلال-که خدا رحمتش نکند-،به تو رسید و از آن آگاه هستی،پا بر جاست.خداوند،گناهش را نیامرزد و از خطایش در نگذرد! بی اجازه و رضایت ما،به کار ما وارد می شود و تنها به نظر خود، عمل می کند.خود را از طلب های ما کنار می کشد و کار ما را جز به آن گونه که دوست دارد و می خواهد،به انجام نمی رساند.خداوند،او را به این خاطر،به آتش دوزخ بیفکند ! ما در برابر او شکیب ورزیدیم تا آن جا که خداوند،عمرش را به دعای ما کوتاه کرد و ما گروهی از دوستدارانمان را از وضعیت او در روزگار حیاتش-که خداوند،رحمتش نکند-آگاه کردیم و به آنان فرمان دادیم که این را به برخی دوستداران خاصّ ما برسانند،و ما از ابن هلال-که خدا رحمتش نکند-و نیز هر کسی که از او بیزاری نجوید،به خداوند،بیزاری می جوییم.

آنچه را در بارۀ حال این نابه کار به تو اعلام کردیم،به اسحاقی-که خداوند،او و

ص:155

أن یَطَّلِعَ عَلی ذلِکَ،فَإِنَّهُ لا عُذرَ لِأَحَدٍ مِن مَوالینا فِی التَّشکیکِ فیما یُؤَدّیهِ عَنّا ثِقاتُنا،قَد عَرَفوا بِأَنَّنا نُفاوِضُهُم سِرَّنا،ونَحمِلُهُ إیّاهُ إلَیهِم،وعَرَفنا ما یَکونُ مِن ذلِکَ إن شاءَ اللّهُ تَعالی».

وقالَ أبو حامِدٍ:فَثَبتَ قَومٌ عَلی إنکارِ ما خَرَجَ فیهِ،فَعاوَدوهُ فیهِ،فَخَرَجَ:

«لا شَکَرَ اللّهُ قَدرَهُ،لَم یَدعُ المَرءُ رَبَّهُ بِأَن لا یُزیغَ قَلبَهُ بَعدَ أن هَداهُ،وأَن یَجعَلَ ما مَنَّ بِهِ عَلَیهِ مُستَقَرّاً ولا یَجعَلَهُ مُستَودَعاً.وقَد عَلِمتُم ما کانَ مِن أمرِ الدِّهقانِ (1)-عَلَیهِ لَعنَةُ اللّهِ-وخِدمَتِهِ وطولِ صُحبَتِهِ،فَأَبدَلَهُ اللّهُ بِالإِیمانِ کُفراً حینَ فَعَلَ ما فَعَلَ، فَعاجَلَهُ اللّهُ بِالنَّقِمَةِ ولا یُمهِلهُ،وَالحَمدُ للّهِ ِ لا شَریکَ لَهُ،وصَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ وسَلَّمَ».

668.رجال النجاشی: مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ الشَّلمَغانِیُّ أبو جَعفَرٍ المَعروفُ بِابن أبِی العَزاقِرِ،کانَ مُتَقَدِّماً فی أصحابِنا،فَحَمَلَهُ الحَسَدُ لِأَبِی القاسِمِ الحُسَینِ بنِ روحٍ عَلی تَرکِ المَذهَبِ وَالدُّخولِ فِی المَذاهِبِ الرَّدیئَةِ،حَتّی خَرَجَت فیهِ تَوقیعاتٌ،فَأَخَذَهُ السُّلطانُ وقَتَلَهُ وصَلَبَهُ.

669.الغیبة للطوسی: أخبَرَنا جَماعَةٌ،عَن أبی مُحَمَّدٍ هارونَ بنِ موسی،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ هَمّامٍ،قالَ:خَرَجَ عَلی یَدِ الشَّیخِ أبِی القاسِمِ الحُسَینِ بنِ روحٍ رضی الله عنه فی ذِی الحِجَّةِ سَنَةَ اثنَتَی عَشرَةَ وثَلاثِمِئَةٍ فی (لَعنِ) ابنِ أبِی العَزاقِرِ وَالمِدادُ رَطبٌ لَم یَجِفَّ.

وأَخبَرَنا جَماعَةٌ،عَنِ ابن داودَ،قالَ:خَرَجَ التَّوقیعُ مِنَ الحُسَینِ بنِ روحٍ فِی الشَّلمَغانِیِّ،وأَنفَذَ نُسخَتَهُ إلی أبی عَلِیِّ بنِ هَمّامٍ فی ذِی الحِجَّةِ سَنَةَ اثنَتَی عَشرَةَ وثَلاثِمِئَةٍ.

ص:156

خاندانش را به سلامت دارد-اعلام کن و نیز همۀ کسانی را که از شهر او و یا بیرون از آن در بارۀ وی از تو پرسیده اند و می پرسند و هر که را استحقاق اطّلاع از این موضوع دارد، آگاه کن؛چرا که هیچ یک از دوستداران ما عذری در تردید در آنچه افراد مورد اعتماد ما، از ما روایت می کنند،ندارند.آنان دانسته اند که ما راز خود را با ایشان در میان می گذاریم و به آنان می رسانیم و ما می دانیم که این موضوع چه می شود و به کجا می رسد،إن شاء اللّه تعالی».

گروهی بر انکار آنچه در بارۀ او رسیده بود،پا بر جا ماندند و به او باز گشتند،که توقیعی آمد:«خداوند،ارجش ننهد ! این آدم،از خدایش نخواست که دلش را پس از هدایتش،به کژراهه نبرد و آنچه را [از ایمان و باور] که بِدان بر او منّت نهاده [و به وی داده] است،برایش پابرجا و نه عاریتی و موقّت قرار دهد.شما وضعیت کار دهقان (1)-که لعنت خدا بر او باد-و خدمت و درازای همراهی اش را [با امامان] می دانید؛ولی با وجود آن، خداوند،هنگامی که آن کار زشت را کرد،ایمانش را به کفر،دگرگون ساخت و در انتقامش شتاب ورزید و مهلتش نداد.ستایش،ویژۀ خدای بی همتاست و خداوند بر محمّد و خاندانش درود و سلام بفرستد». (2)

668.رجال النجاشی: ابو جعفر محمّد بن علی شلمغانی مشهور به ابن ابی عزاقر،از اصحاب متقدّم ما بود؛امّا حسادت به ابو القاسم حسین بن روح،او را به رها کردن مذهب شیعه و در آمدن به مذهب هایی پست وا داشت،تا آن جا که توقیع هایی در مورد او بیرون آمد و حاکم وقت،او را گرفت و کُشت و به دار آویخت. (3)

669.الغیبة ،طوسی:گروهی به نقل از ابو محمّد هارون به ما خبر دادند که محمّد بن همّام می گوید:ذی حجّۀ سال سیصد و دوازده،توقیعی به دست شیخ ابوالقاسم حسین بن روح،در لعن بر ابن ابی عزاقر رسید که هنوز نَم داشت و مرکّب کاغذ،خشک نشده بود.

ص:157

قالَ ابنُ نوحٍ:وحَدَّثَنا أبُو الفَتحِ أحمَدُ بنُ ذَکا-مَولی عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدِ بنِ الفُراتِ رَحِمَهُ اللّهُ-قالَ:أخبَرَنا أبو عَلِیِّ بنُ هَمّامِ بنِ سُهَیلٍ بِتَوقیعٍ خَرَجَ فی ذِی الحِجَّةِ سَنَةَ اثنَتَی عَشرَةَ وثَلاثِمِئَةٍ.

قالَ مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ بنِ جَعفَرِ بنِ (إسماعیلَ بنِ) صالِحٍ الصَّیمُرِیُّ:أنفَذَ الشَّیخُ الحُسَینُ بنُ روحٍ رضی الله عنه مِن مَحبِسِهِ فی دارِ المُقتَدِرِ إلی شَیخِنا أبی عَلِیِّ بنِ هَمّامٍ فی ذِی الحِجَّةِ سَنَةَ اثنَتَی عَشرَةَ وثَلاثِمِئَةٍ،وأَملاهُ أبو عَلِیٍّ عَلَیَّ وعَرَّفَنی أنَّ أبَا القاسِمِ رضی الله عنه راجَعَ فی تَرکِ إظهارِهِ،فَإِنَّهُ فی یَدِ القَومِ وحَبسِهِم،فَأَمَرَ بِإِظهارِهِ وأَن لا یَخشی ویَأمَنَ،فَتَخَلَّصَ وخَرَجَ مِنَ الحَبسِ بَعدَ ذلِکَ بِمُدَّةٍ یَسیرَةٍ وَالحَمدُ للّهِ ِ.

التَّوقیعُ:عَرِّف-قالَ الصَّیمُرِیُّ:عَرَّفَکَ اللّهُ الخَیرَ:أطالَ اللّهُ بَقاءَکَ وعَرَّفَکَ الخَیرَ کُلَّهُ وخَتَمَ بِهِ عَمَلَکَ-مَن تَثِقُ بِدینِهِ وتَسکُنُ إلی نِیَّتِهِ مِن إخوانِنِا أسعَدَکُمُ اللّهُ-وقالَ ابنُ داودَ:أدامَ اللّهُ سَعادَتَکُم مَن تَسکُنُ إلی دینِهِ وتَثِقُ بِنِیَّتِهِ-جَمیعاً بِأَنَّ مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ المَعروفَ بِالشَّلمَغانِیِّ-زادَ ابنُ داودَ:وهُوَ مِمَّن عَجَّلَ اللّهُ لَهُ النَّقِمَةَ ولا أمهَلَهُ- قَدِ ارتَدَّ عَنِ الإِسلامِ وفارَقَهُ-اِتَّفَقوا-وأَلحَدَ فی دینِ اللّهِ وَادَّعی ما کَفَرَ مَعَهُ بِالخالِقِ -قالَ هارونُ:فیهِ بِالخالِقِ-جَلَّ وتَعالی،وَافتَری کَذِباً وزوراً،وقالَ:بُهتاناً وإثماً عَظیماً-قالَ هارونُ:وأَمراً عَظیماً-کَذَبَ العادِلونَ بِاللّهِ وضَلّوا ضَلالاً بَعیداً، وخَسِروا خُسراناً مُبیناً،وإنَّنا قَد بَرِئنا إلَی اللّهِ تَعالی وإلی رَسولِهِ وآلِهِ صَلَواتُ اللّهِ وسَلامُهُ ورَحمَتُهُ وبَرَکاتُهُ عَلَیهِم بِمَنِّهِ،ولَعَنّاهُ عَلَیهِ لَعائِنُ اللّهِ-اِتَّفَقوا زادَ ابنُ داودَ تَتَری-فِی الظّاهِرِ مِنّا وَالباطِنِ،فِی السِّرِّ وَالجَهرِ،وفی کُلِّ وَقتٍ وعَلی کُلِّ حالٍ، وعَلی مَن شایَعَهُ وتابَعَهُ أو بَلَغَهُ هذَا القَولُ مِنّا وأَقامَ عَلی تَوَلّیهِ بَعدَهُ،وأَعلِمهُم-قالَ الصَّیمُرِیُّ:تَوَلّاکُمُ اللّهُ.قالَ ابنُ ذکا:أعَزَّکُمُ اللّهُ-أنّا مِنَ التَّوَقّی-وقالَ ابنُ داودَ:

ص:158

و گروهی از قول ابن داوود به ما خبر دادند که توقیع در بارۀ [ابن ابی عزاقر معروف به] شلمغانی به دست حسین بن روح بیرون آمد و او نسخه ای از آن را در ذی حجّۀ سال سیصد و دوازده برای ابو علی بن همّام فرستاد.ابن نوح می گوید:ابو الفتح احمد بن ذَکا، وابستۀ علی بن محمّد بن فرات-که خدا رحمتش کند-،گفت:ابو علی بن همّام برای ما از توقیعی خبر داد که در ذی حجّۀ سال سیصد و دوازده بیرون آمد.

محمّد بن حسن بن جعفر بن اسماعیل بن صالح صیمری می گوید:شیخ حسین بن روح،در ذی حجّۀ سال سیصد و دوازده،از بازداشتگاهش در سرای مقتدر [خلیفۀ عبّاسی]،توقیع را برای استادمان ابو علی بن همّام فرستاد و ابو علی آن را برای من خواند و به من گفت که ابو القاسم [حسین بن روح] چند بار خواسته است که آن آشکار نشود؛ زیرا در چنگال و زندان این جماعت است؛ولی امام عصر علیه السلام به آشکار کردن آن،فرمان داده است و این که نترسد و آسوده خاطر باشد و به حمد الهی،اندکی نگذشته،رهایی یافت و از زندان بیرون آمد.

توقیع،چنین آغاز می شود:«بشناسان (1)به همۀ برادران ما که به دینشان اطمینان داری و از نیّتشان آسوده خاطری-که خداوند،شما را سعادتمند کند (ابن داوود،این بخش را چنین نقل کرده است:خداوند،سعادتتان را مستدام بدارد! به هر کسی که از دینش آسوده خاطری و به نیّتش اعتماد داری،) [برسان که] محمّد بن علی مشهور به شلمغانی (2)از دین اسلام بیرون رفته و جدا گشته است (این جمله را هر دو نقل دارند) و در دین خدا کژروی کرده و چیزی را ادّعا کرده که با آن (3)به آفریدگار بزرگ متعال،کفر ورزیده است،و دروغ و باطل گفته و بهتان و گناهی (4)بزرگ،بر زبان آورده است.

شریک گیرندگان برای خدا،دروغ می بافند و از راه،بسی دور افتاده اند و زیانی آشکار کرده اند و ما از آنان به خدای متعال و پیامبرش و خاندان وی-که درودهای خدا و سلام و رحمت و برکات و نعمت هایش ارزانی آنان باد-بیزاری می جوییم و او را لعنت کردیم.

ص:159

اعلَم أنَّنا مِنَ التَّوَقّی لَهُ.قالَ هارونُ:وأَعلِمهُم أنَّنا فِی التَّوَقّی-وَالمُحاذَرَةِ مِنهُ.

-قالَ ابنُ داودَ وهارونُ:عَلی مِثلِ (ما کانَ) مَن تَقَدَّمَنا لِنُظَرائِهِ،قالَ الصَّیمُرِیُّ:عَلی ما کُنّا عَلَیهِ مِمَّن تَقَدَّمَهُ مِن نُظَرائِهِ.وقالَ ابنُ ذَکا:عَلی ما کانَ عَلَیهِ مَن تَقَدَّمَنا لِنُظَرائِهِ.اِتَّفَقوا-مِنَ الشَّریعِیِّ وَالنُّمَیرِیِّ وَالهِلالِیِّ وَالبِلالِیِّ وغَیرِهِم،وعادَةُ اللّهِ-قالَ ابنُ داودَ وهارونُ:جَلَّ ثَناؤُهُ.وَاتَّفَقوا-مَعَ ذلِکَ قَبلَهُ وبَعدَهُ عِندَنا جَمیلَةٌ،وبِهِ نَثِقُ، وإیّاهُ نَستَعینُ،وهُوَ حَسبُنا فی کُلِّ امورِنا ونِعمَ الوَکیلُ.

قالَ هارونُ:وأَخَذَ أبو عَلِیٍّ هذَا التَّوقیعَ ولَم یَدَع أحَداً مِنَ الشُّیوخِ إلّاوأَقرَأَهُ إیّاهُ،وکوتِبَ مَن بَعُدَ مِنهُم بِنُسخَتِهِ فی سایِرِ الأَمصارِ،فَاشتَهَرَ ذلِکَ فِی الطّائِفَةِ فَاجتَمَعَت عَلی لَعنِهِ وَالبَراءَةِ مِنهُ.

وقُتِلَ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ الشَّلمَغانِیُّ فی سَنَةِ ثَلاثٍ وعِشرینَ وثَلاثِمِئَةٍ.

670.الاحتجاج: رَوی أصحابُنا:أنَّ أبا مُحَمَّدٍ الحَسَنَ الشَّریعِیَّ کانَ مِن أصحابِ أبِی الحَسَنِ عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ ثُمَّ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ علیهم السلام،وهُوَ أوَّلُ مَنِ ادَّعی مَقاماً لَم یَجعَلهُ اللّهُ فیهِ مِن قِبَلِ صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام،وکَذَبَ عَلَی اللّهِ وعَلی حُجَجِهِ علیهم السلام،ونَسَبَ إلَیهِم ما لا یَلیقُ بِهِم وما هُم مِنهُ بِراءٌ،ثُمَّ ظَهَرَ مِنهُ القَولُ بِالکُفرِ وَالإِلحادِ،وکَذلِکَ کانَ مُحَمَّدُ بنُ نَصیرٍ النُّمَیرِیُّ مِن أصحابِ أبی مُحَمَّدٍ الحَسَنِ علیه السلام،فَلَمّا تُوُفِّیَ ادَّعَی النِّیابَةَ لِصاحِبِ الزَّمانِ،فَفَضَحَهُ اللّهُ تَعالی بِما ظَهَرَ مِنهُ مِنَ الإِلحادِ وَالغُلُوِّ وَالقَولِ بِالتَّناسُخِ،وکانَ أیضاً یَدَّعی أنَّهُ رَسولُ نَبِیٍّ أرسَلَهُ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام،ویَقولُ فیهِ بِالرُّبوبِیَّةِ،ویَقولُ بِالإِباحَةِ لِلمَحارِمِ.

وکانَ أیضاً مِن جُملَةِ الغُلاةِ:أحمَدُ بنُ هِلالٍ الکَرخِیُّ،وقَد کانَ مِن قَبلُ فی عِدادِ أصحابِ أبی مُحَمَّدٍ علیه السلام،ثُمَّ تَغَیَّرَ عَمّا کانَ عَلَیهِ وأَنکَرَ نِیابَةَ أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ

ص:160

لعنت های (1)خدا در آشکار و نهان ما و در درون و برون و در هر زمان و هر حال بر او باد و بر هر کس که از او پیروی و دنباله روی کند،و یا کسی که این سخن ما به او برسد و پس از آن بر دوستی وی باقی بماند !

خدا سرپرستی تان را بپذیرد! (2)به ایشان اعلام کن که ما از او در مراقبت و حذر هستیم، (3)مانند آنچه از همانندان او در گذشته بوده ایم،مانند:شَریعی و نُمَیری و هِلالی و بِلالی و غیر ایشان و با این همه،سنّت خداوند (4)در پس و پیش این فتنه ها نزد ما زیبا بوده و به او اطمینان داریم و از او یاری می جوییم و در همۀ کارهایمان او برای ما،کافی و بهترین وکیل است».

هارون می گوید:ابو علی همّام،این توقیع را گرفت و هیچ یک از بزرگان را ننهاد،جز آن که آن را برایش خواند و از طریق ایشان،نسخۀ توقیع برای همۀ شهرها نوشته و در میان شیعه مشهور شد و شیعیان بر لعن و بیزاری از او،اتّفاق و اجماع کردند.

محمّد بن علی شلمغانی در سال سیصد و سیزده [به دست حکومت] کشته شد. (5)

670.الاحتجاج -به نقل از محدثان شیعه-:ابو محمّد حسن شریعی،از همراهان امام هادی علیه السلام و سپس امام عسکری علیه السلام بود و او نخستین کسی بود که مقامی را از جانب امام زمان علیه السلام ادّعا کرد که خداوند،او را در آن جایگاه ننهاده بود و بر خدا و حجّت هایش دروغ بست و چیزهایی را به آنان نسبت داد که شایستۀ ایشان نبود و ایشان از آنها بیزار بودند و سپس کفر و کژروی او آشکار شد.محمّد بن نصیر نُمَیری نیز چنین بود.او از همراهان امام عسکری علیه السلام بود و چون امام علیه السلام در گذشت،ادّعای نیابت امام زمان علیه السلام کرد و خدای متعال، او را با آشکار کردن کژروی و غلو و رأی به تناسخ،رسوا کرد.او همچنین ادّعا می کرد که پیامبری فرستاده شده از سوی امام هادی علیه السلام است.او قائل به خداییِ امام هادی علیه السلام بود و محرّمات را نیز حلال می دانست.

ص:161

عُثمانَ،فَخَرَجَ التَّوقیعُ بِلَعنِهِ مِن قِبَلِ صاحِبِ الأَمرِ وبِالبَراءَةِ مِنهُ،فی جُملَةِ مَن لَعَنَ وتَبَرَّأَ مِنهُ.

وکَذلِکَ کانَ أبو طاهِرٍ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ بِلالٍ،وَالحُسَینُ بنُ مَنصورٍ الحَلّاجُ، ومُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ الشَّلمَغانِیُّ المَعروفُ بِابنِ أبِی العَزاقِرِ،لَعَنَهُمُ اللّهُ،فَخَرَجَ التَّوقیعُ بِلَعنِهِم وَالبَراءَةِ مِنهُم جَمیعاً،عَلی یَدِ الشَّیخِ أبِی القاسِمِ الحُسَینِ بنِ روحٍ رحمه الله، ونُسخَتُهُ:

عَرِّف-أطالَ اللّهُ بَقاکَ،وعَرَّفَکَ اللّهُ الخَیرَ کُلَّهُ وخَتَمَ بِهِ عَمَلَکَ-مَن تَثِقُ بِدینِهِ وتَسکُنُ إلی نِیَّتِهِ مِن إخوانِنا-أدامَ اللّهُ سَعادَتَهُم-بِأَنَّ مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ المَعروفَ بِالشَّلمَغانِیِّ-عَجَّلَ اللّهُ لَهُ النَّقِمَةَ ولا أمهَلَهُ-قَدِ ارتَدَّ عَنِ الإِسلامِ وفارَقَهُ، وأَلحَدَ فی دینِ اللّهِ،وَادَّعی ما کَفَرَ مَعَهُ بِالخالِقِ جَلَّ وتَعالی،وَافتَری کَذِباً وزوراً، وقالَ بُهتاناً وإثماً عَظیماً،کَذَبَ العادِلونَ بِاللّهِ وضَلّوا ضَلالاً بَعیداً،وخَسِروا خُسراناً مُبیناً.

وإنّا بَرِئنا إلَی اللّهِ تَعالی وإلی رَسولِهِ-صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ وسَلامُهُ ورَحمَتُهُ وبَرَکاتُهُ-مِنهُ،ولَعَنّاهُ؛عَلَیهِ لَعائِنُ اللّهِ تَتری (1)فِی الظّاهِرِ مِنّا وَالباطِنِ،فِی السِّرِّ وَالجَهرِ،وفی کُلِّ وَقتٍ وعَلی کُلِّ حالٍ،وعَلی مَن شایَعَهُ وبَلَغَهُ هذَا القَولُ مِنّا فَأَقامَ عَلی تَوَلّیهِ (2)بَعدَهُ.

أعلِمهُم-تَوَلّاکُمُ اللّهُ-أنَّنا فِی التَّوَقّی وَالمُحاذَرَةِ مِنهُ عَلی مِثلِ ما کُنّا عَلَیهِ مِمَّن تَقَدَّمَهُ مِن نُظَرائِهِ،مِنَ:الشَّریعِیِّ،وَالنُّمَیرِیِّ،وَالهِلالِیِّ،وَالبِلالِیِّ وغَیرِهِم.وعادَةُ اللّهِ

ص:162

و از زمرۀ غالیان،احمد بن هلال کرخی بود که پیش تر،از همراهان امام حسن عسکری علیه السلام به شمار می رفت و سپس حالش دگرگون شد و نیابت ابو جعفر محمّد بن عثمان را انکار کرد و توقیعی از جانب صاحب الأمر علیه السلام در لعن و بیزاری از او،در زمرۀ کسانی رسید که [امام،آنان را] لعن کرده و از آنها بیزاری جسته بود.

و همین گونه است ابو طاهر محمّد بن علی بن بلال و حسین بن منصور حلّاج و محمّد بن علی شلمغانی،مشهور به ابن ابی عزاقر-خدا لعنتشان کند-که توقیع در لعن و بیزاری جستن از همۀ آنها به دست شیخ ابو القاسم حسین بن روح،بیرون آمد و متنش چنین است:«خدا عمرت را طولانی کند! خداوند،همۀ نیکی ها را به تو بشناساند و کارت را ختم به خیر کند! هر یک از برادران ما را-خداوند،سعادتشان را مستدام بدارد-که به دینش اطمینان داری و از نیّتش آسوده خاطری،آگاه کن که محمّد بن علی معروف به شلمغانی-خداوند،هر چه زودتر و بی مهلت از او انتقام گیرد-از اسلام بیرون رفته و جدا شده و در دین خدا،کژروی کرده است و ادّعایی کرده که با آن به خدای جلیل متعال،کفر ورزیده و دروغ و باطل بسته و بهتان و گناهی بزرگ بر زبان آورده است.شریک قرار دهندگان برای خداوند،دروغ بافته و از راه،بسی دور افتاده و زیانی بزرگ کرده اند.

ما از او به خدای متعال و فرستاده اش-که درودهای خدا و سلام و رحمت و برکاتش بر او باد-بیزاری می جوییم و پی در پی،آشکار و نهان و در خلوت و جلوت و در هر زمان و هر حال بر او لعنت می فرستیم و نیز بر هر که از او پیروی کند و با وجود رسیدن این سخن ما به او،بر دوستی وی باقی بماند.

خداوند،سرپرستی تان را به عهده گیرد! به آنان اعلام کن که ما از او در حذر و مراقبت هستیم،همان گونه که از مدّعیان دروغین پیشین همانند او،همچون شریعی،نمیری،هلالی و بلالی و جز ایشان،در حذر بودیم.با وجود این،روش و سنّت خداوند-که ثنایش بشکوه باد-چه در پیش و چه در پس واقعه،نزد ما

ص:163

جَلَّ ثَناؤُهُ مَعَ ذلِکَ قَبلَهُ وبَعدَهُ عِندَنا جَمیلَةٌ،وبِهِ نَثِقُ وإیّاهُ نَستَعینُ،وهُوَ حَسبُنا فی کُلِّ امورِنا ونِعمَ الوَکیلُ.

7/1 النَّهیُ عَنِ التَّوقیتِ

671.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ إبراهیمَ بنِ إسحاقَ الطّالَقانِیُّ رضی الله عنه،قالَ:سَمِعتُ أبا عَلِیٍّ مُحَمَّدَ بنَ هَمّامٍ یَقولُ:سَمِعتُ مُحَمَّدَ بنَ عُثَمانَ العَمرِیَّ قَدَّسَ اللّهُ روحَهُ یَقولُ:خَرَجَ تَوقیعٌ بِخَطٍّ أعرِفُهُ:«مَن سَمّانی فی مَجمَعٍ مِنَ النّاسِ بِاسمی فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللّهِ».قالَ أبو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بنُ هَمّامٍ:وکَتَبتُ أسأَ لُهُ عَنِ الفَرَجِ مَتی یَکونُ؟فَخَرَجَ إلَیَّ:

کَذَبَ الوَقّاتونَ.

8/1 النَّهیُ عَنِ التَّسمِیَةِ وتَعریفِ المَکانِ

672.الکافی: عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ الصالِحِیِّ،قالَ:سَأَلَنی أصحابُنا بَعدَ مُضِیِّ أبی مُحَمَّدٍ علیه السلام أن أسأَلَ عَنِ الاِسمِ وَالمَکانِ،فَخَرَجَ الجَوابُ:

إن دَلَلتَهُم عَلَی الاِسمِ أذاعوهُ،وإن عَرَفُوا المَکانَ دَلّوا عَلَیهِ.

673.الغیبة للطوسی: بِهذَا الإِسنادِ (1)عَن مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ،عَن أبیهِ،قالَ:حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ سُلَیمانَ الزُّرارِیُّ،عَن عَلِیِّ بنِ صَدَقَةَ القُمِّیِّ رَحِمَهُ اللّهُ،قالَ:خَرَجَ إلی مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرِیِّ رضی الله عنه ابتِداءً مِن غَیرِ مَسأَلَةٍ؛لِیُخبِرَ الَّذینَ یَسأَلونَ عَنِ الاِسمِ:

إمَّا السُّکوتُ وَالجَنَّةُ،وإمَّا الکَلامُ وَالنّارُ،فَإِنَّهُم إن وَقَفوا عَلَی الاِسمِ أذاعوهُ،وإن

ص:164

زیباست و به آن اطمینان داریم و تنها از او کمک می جوییم و او در همۀ کارهایمان برای ما بسنده و بهترین وکیل است». (1)

وَقَفوا عَلَی المَکانِ دَلّوا عَلَیهِ.

674.کمال الدین: حَدَّثَنَا المُظَفَّرُ بنُ جَعفَرِ بنِ المُظَفَّرِ العَلَوِیُّ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنی جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ مَسعودٍ وحَیدَرُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ [ نُعَیمٍ] السَّمَرقَندِیُّ،قالا:حَدَّثَنا أبُو النَّضرِ مُحَمَّدُ بنُ مَسعودٍ،قالَ:حَدَّثَنا آدَمُ بنُ مُحَمَّدٍ البَلخِیُّ،قالَ:حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ الحَسَنِ الدَّقّاقُ،وإبراهیمُ بنُ مُحَمَّدٍ،قالا:سَمِعنا عَلِیَّ بنَ عاصِمٍ الکوفِیَّ یَقولُ:خَرَجَ فی تَوقیعاتِ صاحِبِ الزَّمانِ:مَلعونٌ مَلعونٌ مَن سَمّانی فی مَحفِلٍ مِنَ النّاسِ.

راجع: ج 8 ص 142 (القسم الحادی عشر/الفصل الاوّل/النهی عن التوقیت و تکذیب المؤقنین).

9/1 النَّهیُ عَنِ الطَّلَبِ

675.الغیبة للطوسی: أخبَرَنی جَماعَةٌ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ،قالَ:حَدَّثَنا أبو مُحَمَّدٍ عَمّارُ بنُ الحُسَینِ بنِ إسحاقَ الاسروشنی،قالَ:حَدَّثَنا أبُو العَبّاسِ أحمَدُ بنُ الحَسَنِ (1)بنِ أبی صالِحٍ الخُجَندِیُّ (2)،وکانَ قَد ألَحَّ فِی الفَحصِ وَالطَّلَبِ، وسارَ فِی البِلادِ،وکَتَبَ عَلی یَدِ الشَّیخِ أبِی القاسِمِ بنِ روحٍ رضی الله عنه إلَی الصّاحِبِ علیه السلام یَشکو تَعَلُّقَ قَلبِهِ،وَاشتِغالَهُ بِالفَحصِ وَالطَّلَبِ،ویَسأَلُ الجَوابَ بِما تَسکُنُ إلَیهِ نَفسُهُ، ویَکشِفُ لَهُ عَمّا یَعمَلُ عَلَیهِ،قالَ:فَخَرَجَ إلَیَّ تَوقیعٌ نُسخَتُهُ:«مَن بَحَثَ فَقَد طَلَبَ، ومَن طَلَبَ فَقَد ذَلَّ،ومَن ذَلَّ فَقَد أشاطَ،ومَن أشاطَ فَقَد أشرَکَ».

قالَ:فَکَفَفتُ عَنِ الطَّلَبِ وسَکَنَت نَفسی،وعُدتُ إلی وَطَنی مَسروراً وَالحَمدُ للّهِ ِ.

ص:166

می کنند و اگر از مکّان اطّلاع یابند،[مأموران حکومت را] به سوی آن ره می نمایند». (1)

674.کمال الدین -با سندش به نقل از علی بن عاصم کوفی (2)-:در توقیع های صاحب الزمان، چنین آمد:«ملعون است،ملعون،هر کس که نام مرا در محفل و مجلسی از مردم،به زبان آورد». (3)

ر.ک: ج 8 ص 143 (بخش یازدهم/فصل یکم/نهی از توقیت و تکذیب وقت گذاران).

10/1 تَوکیلُ مُحَمَّدِ بنِ إبراهیمَ بنِ مَهزِیارَ

676.الکافی: عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ حَمَّوَیهِ السُّوَیداوِیِّ،عَن مُحَمَّدِ بنِ إبراهیمَ بنِ مَهزِیارَ،قالَ:شَکَکتُ عِندَ مُضِیِّ أبی مُحَمَّدٍ علیه السلام،وَاجتَمَعَ عِندَ أبی مالٌ جَلیلٌ،فَحَمَلَهُ ورَکِبَ السَّفینَةَ وخَرَجتُ مَعَهُ مُشَیِّعاً،فَوُعِکَ وَعکاً شَدیداً،فَقالَ:یا بُنَیَّ رُدَّنی،فَهُوَ المَوتُ،وقالَ لی:اِتَّقِ اللّهَ فی هذَا المالِ،وأَوصی إلَیَّ فَماتَ (1)،فَقُلتُ فی نَفسی:لَم یَکُن أبی لِیوصِیَ بِشَیءٍ غَیرِ صَحیحٍ،أحمِلُ هذَا المالَ إلَی العِراقِ وأَکتَری داراً عَلَی الشَّطِّ ولا اخبِرُ أحَداً بِشَیءٍ،وإن وَضَحَ لی شَیءٌ کَوُضوحِهِ ( فی )أیّامِ أبی مُحَمَّدٍ علیه السلام أنفَذتُهُ وإلّا قَصَفتُ بِهِ (2)،فَقَدِمتُ العِراقَ وَاکتَرَیتُ داراً عَلَی الشَّطِّ وبَقیتُ أیّاماً،فَإِذا أنَا بِرُقعَةٍ مَعَ رَسولٍ،فیها:

یا مُحَمَّدُ،مَعَکَ کَذا وکَذا فی جَوفِ کَذا وکَذا.

حَتّی قَصَّ عَلَیَّ جَمیعَ ما مَعِیَ مِمّا (3)لَم احِط بِهِ عِلماً،فَسَلَّمتُهُ إلَی الرَّسولِ وبَقیتُ أیّاماً لا یُرفَعُ لی رَأسٌ وَاغتَمَمتُ،فَخَرَجَ إلَیَّ:

قَد أقَمناکَ مَکانَ (4)أبیکَ فَاحمَدِ اللّهَ.

677.الغیبة للطوسی: بِهذَا الإِسنادِ (5)عَن مُحَمَّدِ بنِ هَمّامٍ،قالَ:حَدَّثَنی مُحَمَّدُ بنُ

ص:168

حَمَّوَیهِ بنِ عَبدِ العَزیزِ الرّازِیُّ فی سَنَةِ ثَمانینَ ومِئَتَینِ،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ إبراهیمَ بنِ مَهزِیارَ الأَهوازِیُّ،أنَّهُ خَرَجَ إلَیهِ بَعدَ وَفاةِ أبی عَمرٍو (1):

وَالاِبنُ (2)-وَقاهُ اللّهُ-لَم یَزَل ثِقَتَنا فی حَیاةِ الأَبِ رَضِیَ اللّهُ عَنهُ وأَرضاهُ ونَضَّرَ وَجهَهُ،یَجری عِندَنا مَجراهُ،ویَسُدُّ مَسَدَّهُ،وعَن أمرِنا یَأمُرُ الاِبنُ وبِهِ یَعمَلُ،تَوَلّاهُ اللّهُ،فَانتَهِ إلی قَولِهِ،وعَرِّف مُعامِلینا ذلِکَ.

11/1 تَوکیلُ حاجِزِ بنِ یَزیدَ

678.الکافی: عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ،عَنِ الحَسَنِ بنِ عَبدِ الحَمیدِ،قالَ:شَکَکتُ فی أمرِ حاجِزٍ، فَجَمَعتُ شَیئاً ثُمَّ صِرتُ إلَی العَسکَرِ،فَخَرَجَ إلَیَّ:

لَیسَ فینا شَکٌّ ولا فیمَن یَقومُ مَقامَنا بِأَمرِنا،رُدَّ ما مَعَکَ إلی حاجِزِ بنِ یَزیدَ.

679.کمال الدین: حَدَّثَنِی العاصِمِیُّ قالَ:إنَّ رَجُلاً تَفَکَّرَ فی رَجُلٍ یوصِلُ إلَیهِ ما وَجَبَ لِلغَریمِ (3)علیه السلام،وضاقَ بِهِ صَدرُهُ،فَسَمِعَ هاتِفاً یَهتِفُ بِهِ:أوصِل ما مَعَکَ إلی حاجِزٍ.

قالَ:وخَرَجَ أبو مُحَمَّدٍ السَّروِیُّ إلی سُرَّ مَن رَأی ومَعَهُ مالٌ،فَخَرَجَ إلَیهِ ابتِداءً:

ص:170

ابو عمرو عَمری (نایب اوّل)،توقیعی چنین برایم آمد:«و فرزند (1)-که خداوند،حفظش کند-همواره در روزگار حیات پدرش-که خدا از او خشنود باشد و او را خشنود کند و چهره اش را خرّم گرداند-،مورد اطمینان ما بوده و برای ما مانند پدر و پر کنندۀ جای خالی اوست و فرزند به فرمان ما،فرمان می راند و عمل می کند.خداوند،سرپرستی او را بر عهده بگیرد! به [دستور و] سخن او عمل نما و این را به کسانی که با ما سر و کار دارند، اعلام کن» (2). (3)

فَلَیسَ فینا شَکٌّ،ولا فیمَن یَقومُ مَقامَنا شَکٌّ،ورُدَّ ما مَعَکَ إلی حاجِزٍ.

12/1 تَوکیلُ مُحَمَّدِ بنِ جَعفَرٍ العَرَبِیِّ

680.الغیبة للطوسی: قَد کانَ فی زَمانِ السُّفَراءِ المَحمودینَ أقوامٌ ثِقاتٌ تَرِدُ عَلَیهِمُ التَّوقیعاتُ مِن قِبَلِ المَنصوبینَ لِلسَّفارَةِ.مِنهُم أبُو الحُسَینِ مُحَمَّدُ بنُ جَعفَرٍ الأَسَدِیُّ رَحِمَهُ اللّهُ،أخبَرَنا أبُو الحُسَینِ بنُ أبی جِیدٍ القُمِّیُّ،عَن مُحَمَّدِ بنِ الحَسَنِ بنِ الوَلیدِ، عَن مُحَمَّدِ بنِ یَحیَی العَطّارِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ أحمَدَ بنِ یَحیی،عَن صالِحِ بنِ أبی صالِحٍ،قالَ:سَأَلَنی بَعضُ النّاسِ فی سَنَةِ تِسعینَ ومِئَتَینِ قَبضَ شَیءٍ،فَامتَنَعتُ مِن ذلِکَ،وکَتَبتُ أستَطلِعُ الرَّأیَ،فَأَتانِی الجَوابُ:

بِالرَّیِّ مُحَمَّدُ بنُ جَعفَرٍ العَرَبِیُّ،فَلیُدفَع إلَیهِ فَإِنَّهُ مِن ثِقاتِنا.

ص:172

الأمر را به او برساند و از این مسئله به تنگ آمده بود که شنید هاتفی به او ندا می دهد:

«آنچه را با خود داری،به حاجز برسان».نیز ابو محمّد سروی به سامرّا رفت و مالی به همراه داشت.نامه ای بدون سابقۀ قبلی به سوی او آمد که:«در ما شکّی نیست و نه در کسی که به جای ما می نشیند.آنچه با خود داری،به حاجز بده». (1)

13/1 وِقایَةُ الوُکَلاءِ مِن شَرِّ الأَعداءِ

681.الکافی: الحُسَینُ بنُ الحَسَنِ العَلَوِیُّ،قالَ:کانَ رَجُلٌ مِن نُدَماءِ روز حسنی (1)وآخَرُ مَعَهُ،فَقالَ لَهُ:هُو ذا (2)یَجبِی الأَموالَ ولَهُ وُکَلاءُ،وسَمَّوا جَمیعَ الوُکَلاءِ فِی النَّواحی، واُنهِیَ ذلِکَ إلی عُبَیدِ اللّهِ بنِ سُلَیمانَ الوَزیرِ،فَهَمَّ الوَزیرُ بِالقَبضِ عَلَیهِم،فَقالَ السُّلطانُ:اُطلُبوا أینَ هذَا الرَّجُلُ؟فَإِنَّ هذا أمرٌ غَلیظٌ.فَقالَ عُبَیدُ اللّهِ بنُ سُلَیمانَ:

نَقبِضُ عَلَی الوُکَلاءِ،فَقالَ السُّلطانُ:لا،ولکِن دُسّوا لَهُم قَوماً لا یُعرَفونَ بِالأَموالِ، فَمَن قَبَضَ مِنهُم شَیئاً قُبِضَ عَلَیهِ.قالَ:فَخَرَجَ بِأَن یَتَقَدَّمَ إلی جَمیعِ الوُکَلاءِ ألّا یَأخُذوا مِن أحَدٍ شَیئاً وأَن یَمتَنِعوا مِن ذلِکَ ویَتَجاهَلُوا الأَمرَ،فَاندَسَّ لِمُحَمَّدِ بنِ أحمَدَ رَجُلٌ لا یَعرِفُهُ وخَلا بِهِ،فَقالَ:مَعِیَ مالٌ اریدُ أن اوصِلَهُ.فَقالَ لَهُ مُحَمَّدٌ:

غَلِطتَ،أنَا لا أعرِفُ مِن هذا شَیئاً،فَلَم یَزَل یَتَلَطَّفُهُ ومُحَمَّدٌ یَتَجاهَلُ عَلَیهِ،وبَثُّوا

ص:174

نظر [امام علیه السلام ] را جویا شدم.پاسخ آمد:«محمّد بن جعفر عربی،در ری است.باید به او داده شود،که او از افراد مورد اعتماد ماست». (1)

الجَواسیسَ،وَامتَنَعَ الوُکَلاءُ کُلُّهُم؛لِما کانَ تَقَدَّمَ إلَیهِم.

14/1 وُقوعُ الغَیبَةِ التّامَّةِ

682.الاحتجاج: أمَّا الأَبوابُ المَرضِیّونَ،وَالسُّفَراءُ المَمدوحونَ فی زَمانِ الغَیبَةِ:فَأَوَّلُهُم:

الشَّیخُ المَوثوقُ بِهِ أبو عَمرٍو عُثمانُ بنُ سَعیدٍ العَمرِیُّ،نَصَبَهُ أوَّلاً أبُو الحَسَنِ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ العَسکَرِیُّ،ثُمَّ ابنُهُ أبو مُحَمَّدٍ الحَسَنُ،فَتَوَلَّی القِیامَ بِاُمورِهِما حالَ حَیاتِهِما علیهما السلام،ثُمَّ بَعدَ ذلِکَ قامَ بِأَمرِ صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام،وکانَت تَوقیعاتُهُ وجَوابُ المَسائِلِ تَخرُجُ عَلی یَدَیهِ.

فَلَمّا مَضی لِسَبیلِهِ،قامَ ابنُهُ أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عُثمانَ مَقامَهُ،ونابَ مَنابَهُ فی جَمیعِ ذلِکَ.فَلَمّا مَضی هُوَ،قامَ بِذلِکَ أبُو القاسِمِ حُسَینُ بنُ روحٍ مِن بَنی نَوبَختَ.

فَلَمّا مَضی هُوَ،قامَ مَقامَهُ أبُو الحَسَنِ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیُّ،ولَم یَقُم أحَدٌ مِنهُم بِذلِکَ إلّابِنَصٍّ عَلَیهِ مِن قِبَلِ صاحِبِ الأَمرِ علیه السلام،ونَصبِ صاحِبِهِ الَّذی تَقَدَّمَ عَلَیهِ،ولَم تَقبَلِ الشّیعَةُ قَولَهُم إلّابَعدَ ظُهورِ آیَةٍ مُعجِزَةٍ تَظهَرُ عَلی یَدِ کُلِّ واحِدٍ مِنهُم مِن قِبَلِ صاحِبِ الأَمرِ علیه السلام تَدُلُّ عَلی صِدقِ مَقالَتِهِم،وصِحَّةِ بابِیَّتِهِم.فَلَمّا حانَ رَحیلُ أبِی الحَسَنِ السَّمُرِیِّ مِنَ الدُّنیا وقَرُبَ أجَلُهُ قیلَ لَهُ:إلی مَن توصی؟فَأَخرَجَ إلَیهِم تَوقیعاً نُسخَتُهُ:

ص:176

دستوری که قبلاً به آنها داده شده بود،چیزی نمی گرفت. (1)

بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،یا عَلِیَّ بنَ مُحَمَّدٍ السَّمُرِیَّ،أعظَمَ اللّهُ أجرَ إخوانِکَ فیکَ،فَإِنَّکَ مَیِّتٌ ما بَینَکَ وبَینَ سِتَّةِ أیّامِ،فَاجمَع أمرَکَ ولا توصِ إلی أحَدٍ فَیَقومَ مَقامَکَ بَعدَ وَفاتِکَ،فَقَد وَقَعَتِ الغَیبَةُ التّامَّةُ،فَلا ظُهورَ إلّابَعدَ إذنِ اللّهِ تَعالی ذِکرُهُ، وذلِکَ بَعدَ طولِ الأَمَدِ،وقَسوَةِ القُلوبِ،وَامتِلاءِ الأَرضِ ظُلماً وجَوراً.

وسَیَأتی إلی شیعَتی مَن یَدَّعِی المُشاهَدَةَ،ألا فَمَنِ ادَّعَی المُشاهَدَةَ قَبلَ خُروجِ السُّفیانِیِّ وَالصَّیحَةِ فَهُوَ کَذّابٌ مُفتَرٍ،ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّابِاللّهِ العَلِیِّ العَظیمِ.

فَنَسَخوا هذَا التَّوقیعَ وخَرَجوا،فَلَمّا کانَ الیَومُ السّادِسُ عادوا إلَیهِ وهُوَ یَجودُ بِنَفسِهِ.فَقالَ لَهُ بَعضُ النّاسِ:مَن وَصِیُّکَ مِن بَعدِکَ؟فَقالَ:للّهِ ِ أمرٌ هُوَ بالِغُهُ،وقَضی، فَهذا آخِرُ کَلامٍ سُمِعَ مِنهُ.

ص:178

برادرانت را به خاطر [از دست دادن] تو،بزرگ بدارد که تو تا شش روز دیگر،از دنیا می روی.پس کارهایت را جمع و جور کن و به هیچ کس برای جانشینی پس از خودت،وصیّت نکن،که غیبت تام (کامل) واقع شده و تا خدای عز و جل اجازه ندهد، ظهوری نیست و آن هم پس از به درازا کشیدن غیبت،سخت شدن دل ها و پر شدن زمین از ستم خواهد بود.به زودی،کسانی به سوی شیعیان من می آیند که ادّعای مشاهدۀ مرا دارند.بدانید که هر کس پیش از خروج سفیانی و بانگ [آسمانی]، ادّعای مشاهده کند،دروغگو و افترا زننده است.هیچ جنبش و نیرویی جز از سوی خداوندِ والای بزرگ نیست».

آنان از این توقیع،نسخه برداری کردند و از نزد او بیرون آمدند و چون روز ششم شد،به سوی سَمُری باز گشتند که در حال جان دادن بود.برخی به او گفتند:وصیّ پس از تو کیست؟گفت:«خدا را کاری است که خود،آن را به انجام می رساند»و در گذشت و این،آخرین سخنی بود که از او شنیده شد. (1)

ص:179

الفصل الثانی:

تَوقیعاتٌ فِی المَسائِلِ الفِقهِیَّةِ (1)

1/2 جَوابُ مَسائِلِ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرِیِّ

683.کتاب من لایحضره الفقیه: عَن أبِی الحُسَینِ مُحَمَّدِ بنِ جَعفَرٍ الأَسَدِیِّ رضی الله عنه (2):أنَّهُ وَرَدَ عَلَیهِ فیما وَرَدَ مِن جَوابِ مَسائِلِهِ مِن مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرِیِّ-قَدَّسَ اللّهُ روحَهُ-:«وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِنَ الصَّلاةِ عِندَ طُلوعِ الشَّمسِ وعِندَ غُروبِها،فَلَئِن کانَ کَما یَقولُ النّاسُ:إنَّ الشَّمسَ تَطلُعُ بَینَ قَرنَی شَیطانٍ،وتَغرُبُ بَینَ قَرنَی شَیطانٍ،فَما ارغِمَ أنفُ الشَّیطانِ بِشَیءٍ أفضَلَ مَنِ الصَّلاةِ،فَصَلِّها وأَرغِم أنفَ الشَّیطانِ».

684.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ أحمَدَ الشَّیبانِیُّ وعَلِیُّ بنُ أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ الدَّقّاقُ وَالحُسَینُ بنُ إبراهیمَ بنِ أحمَدَ بنِ هِشامٍ المُؤَدِّبُ وعَلِیُّ بنُ عَبدِ اللّهِ الوَرّاقُ رَضِیَ اللّهُ عَنهُم،قالوا:حَدَّثَنا أبُو الحُسَینِ مُحَمَّدُ بنُ جَعفَرٍ الأَسَدِیُّ رضی الله عنه،قالَ:کانَ فیما وَرَدَ عَلَیَّ مِنَ الشَّیخِ

ص:180

أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ قَدَّسَ اللّهُ روحَهُ،فی جَوابِ مَسائلی إلی صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام:

1/684 أمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِنَ الصَّلاةِ عِندَ طُلوعِ الشَّمسِ وعِندَ غُروبِها،فَلَئِن کانَ کَما یَقولونَ:إنَّ الشَّمسَ تَطلُعُ بَینَ قَرنَیِ الشَّیطانِ وتَغرُبُ بَینَ قَرنَیِ الشَّیطانِ،فَما أرغَمَ أنفَ الشَّیطانِ أفضَلُ مِنَ الصَّلاةِ،فَصَلِّها وأَرغِم أنفَ الشَّیطانِ.

2/684 وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن أمرِ الوَقفِ عَلی ناحِیَتِنا،وما یُجعَلُ لَنا ثُمَّ یَحتاجُ إلَیهِ صاحِبُهُ،فَکُلُّ ما لَم یُسَلِّم فَصاحِبُهُ فیهِ بِالخِیارِ،وکُلُّ ما سَلَّمَ فَلا خِیارَ فیهِ لِصاحِبِهِ، احتاجَ إلَیهِ صاحِبُهُ أو لَم یَحتَجِ،افتَقَرَ إلَیهِ أوِ استَغنی عَنهُ.

3/684 وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن أمرِ مَن یَستَحِلُّ ما فی یَدِهِ مِن أموالِنا،ویَتَصَرَّفُ فیهِ تَصَرُّفَهُ فی مالِهِ مِن غَیرِ أمرِنا،فَمَن فَعَلَ ذلِکَ فَهُوَ مَلعونٌ ونَحنُ خُصَماؤُهُ یَومَ القِیامَةِ،فَقَد قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:المُستَحِلُّ مِن عِترَتی ما حَرَّمَ اللّهُ،مَلعونٌ عَلی لِسانی ولِسانِ کُلِّ نَبِیٍّ،فَمَن ظَلَمَنا کانَ مِن جُملَةِ الظّالِمینَ،وکانَ لَعنَةُ اللّهِ عَلَیهِ؛لِقَولِهِ تَعالی «أَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظّالِمِینَ» 1 .

4/684 وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن أمرِ المَولودِ الَّذی تَنبُتُ غُلفَتُهُ بَعدَ ما یُختَنُ،هَل یُختَنُ مَرَّةً اخری؟فَإِنَّهُ یَجِبُ أن یُقطَعَ غُلفَتُهُ،فَإِنَّ الأَرضَ تَضِجُّ إلَی اللّهِ عز و جل مِن بَولِ الأَغلَفِ أربَعینَ صَباحاً.

5/684 وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن أمرِ المُصَلّی وَالنّارُ وَالصّورَةُ وَالسِّراجُ بَینَ یَدَیهِ،هَل تَجوزُ صَلاتُهُ؟فَإِنَّ (1)النّاسَ اختَلَفوا فی ذلِکَ قَبلَکَ،فَإِنَّهُ جائِزٌ لِمَن لَم یَکُن مِن أولادِ عَبَدَةِ الأَصنامِ أو عَبَدَةِ النّیرانِ أن یُصَلِّیَ وَالنّارُ وَالصّورَةُ وَالسِّراجُ بَینَ یَدَیهِ،ولا یَجوزُ ذلِکَ

ص:182

[2/684]«و امّا سؤالت از نماز هنگام طلوع و غروب خورشید،اگر این گونه است که مردم می گویند:خورشید،میان دو شاخ شیطان،طلوع می کند و میان دو شاخ شیطان،غروب می کند [و نتیجه می گیرند که در این دو وقت نباید نماز خواند،پاسخت این است که:] چه چیزی بهتر از نماز،بینی شیطان را به خاک می مالد؟! پس در آن دو وقت نیز نماز بخوان و بینی شیطان را به خاک بمال.

[2/684] و امّا سؤالت در بارۀ وقف بر ناحیۀ دستگاه ما و آنچه برای ما قرار داده می شود و سپس صاحبش به آن نیاز پیدا می کند،[پاسخ،این است که:] هر چه را تحویل نداده و نسپرده است،صاحبش اختیار [باز گرداندن] دارد و هر چه را تحویل داده،صاحبش دیگر اختیاری ندارد،به آن احتیاج داشته باشد یا نداشته باشد،به آن نیازمند باشد یا بی نیاز از آن باشد.

[3/684] و امّا سؤالت در بارۀ کسی که آنچه را از اموال ما در دست دارد،حلال می شمرد و بدون فرمان ما،در آنها،مانند اموال خودش تصرّف می کند،[پاسخ،این است که:] هر که باشد،ملعون است و روز قیامت،ما طرف دعوای او هستیم.پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:"هر کس آنچه را که خداوند،حقّ عترتم و بر دیگران حرام دانسته،حلال بشمرد،بر زبان من و زبان هر پیامبری لعن شده است".پس هر کس به ما ستم کند،از زمرۀ ستمکاران و لعنت خدا بر او خواهد بود،به دلیل سخن خدای متعال: «هان! لعنت خدا بر ستمکاران است».

[4/684] و امّا سؤالت در بارۀ نوزادی که پس از ختنه کردن،پوست روی آلتش روییده است، که آیا دوباره باید ختنه شود؟[پاسخ،این است که:] واجب است که پوستش بریده [و دوباره ختنه] شود؛زیرا زمین از پیشاب کسی که آلتش پوست دارد،تا چهل روز به خدای عز و جل فریاد بر می آورد.

[5/684] و امّا سؤالت در بارۀ جواز نماز خواندن،در حالی که آتش یا تصویر یا چراغ،جلوی اوست،[پاسخ،این است که:] مردم پیش از تو در این باره اختلاف کردند.پس برای کسی که از فرزندان بت پرستان و آتش پرستان نباشد،جایز است که نماز بخواند،در حالی که آتش و تصویر و چراغ،جلوی اوست؛ولی این برای کسی که از فرزندان بت پرستان و آتش پرستان است،جایز نیست.

ص:183

لِمَن کانَ مِن أولادِ عَبَدَةِ الأَصنامِ وَالنّیرانِ.

6/684 وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن أمرِ الضِّیاعِ الَّتی لِناحِیَتِنا،هَل یَجوزُ القِیامُ بِعِمارَتِها،وأَداءِ الخَراجِ مِنها،وصَرفِ ما یَفضُلُ مِن دَخلِها إلَی النّاحِیَةِ احتِساباً لِلأَجرِ،وتَقَرُّباً إلَینا؟ فَلا یَحِلُّ لِأَحَدٍ أن یَتَصَرَّفَ فی مالِ غَیرِهِ بِغَیرِ إذنِهِ،فَکَیفَ یَحِلُّ ذلِکَ فی مالِنا؟مَن فَعَلَ شَیئاً مِن ذلِکَ مِن غَیرِ أمرِنا فَقَدِ استَحَلَّ مِنّا ما حَرَّمَ عَلَیهِ،ومَن أکَلَ مِن أموالِنا شَیئاً فَإِنَّما یَأکُلُ فی بَطنِهِ ناراً وسَیَصلی سَعیراً.

7/684 وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن أمرِ الرَّجُلِ الَّذی یَجعَلُ لِناحِیَتِنا ضَیعَةً ویُسَلِّمُها مِن قَیِّمٍ یَقومُ بِها،ویَعمُرُها ویُؤَدّی مِن دَخلِها خَراجَها ومَؤونَتَها،ویَجعَلُ ما یَبقی مِنَ الدَّخلِ لِناحِیَتِنا،فَإِنَّ ذلِکَ جائِزٌ لِمَن جَعَلَهُ صاحِبُ الضَّیعَةِ قَیِّماً عَلَیها،إنَّما لا یَجوزُ ذلِکَ لِغَیرِهِ.

8/684 وأَمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن أمرِ الثِّمارِ مِن أموالِنا،یَمُرُّ بِهَا المارُّ فَیَتَناوَلُ مِنهُ ویَأکُلُهُ، هَل یَجوزُ ذلِکَ لَهُ؟فَإِنَّهُ یَحِلُّ لَهُ أکلُهُ ویَحرُمُ عَلَیهِ حَملُهُ.

685.کتاب من لایحضره الفقیه: قالَ الصّادِقُ علیه السلام:مَن أفطَرَ یَوماً مِن شَهرِ رَمَضانَ خَرَجَ روحُ الإِیمانِ مِنهُ،ومَن أفطَرَ فی شَهرِ رَمَضانَ مُتَعَمِّداً فَعَلَیهِ کَفّارَةٌ واحِدَةٌ وقَضاءُ یَومٍ مَکانَهُ وأَنّی لَهُ بِمِثلِهِ.

وأَمَّا الخَبَرُ الَّذی رُوِیَ فیمَن أفطَرَ یَوماً مِن شَهرِ رَمَضانَ مُتَعَمِّداً أنَّ عَلَیهِ ثَلاثُ کَفّاراتٍ،فَإِنّی افتی بِهِ فیمَن أفطَرَ بِجِماعٍ مُحَرَّمٍ عَلَیهِ،أو بِطَعامٍ مُحَرَّمٍ عَلَیهِ؛لِوُجودِ ذلِکَ فی رِوایاتِ أبِی الحُسَینِ الأَسَدِیِّ رضی الله عنه فیما وَرَدَ عَلَیهِ مِنَ الشَّیخِ أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرِیِّ-قَدَّسَ اللّهُ روحَهُ-. (1)

ص:184

[6/684] و امّا سؤالت در بارۀ مزارع ناحیۀ (دستگاه) ما که:آیا جایز است آبادانی آنها را به عهده گرفت و خراج آنها را پرداخت و هر چه را از درآمد آن اضافه آمد،به قصد اجر و ثواب و نزدیکی به ما،به دستگاه ما رساند؟[پاسخ،این است که:] برای هیچ کس روا نیست که در مال غیر خودش بدون اجازۀ او تصرّف کند.پس چگونه در مال ما روا باشد؟ هر کس چیزی از این کارها را بدون فرمان ما بکند،چیزی را که از ما بر او حرام شده، حلال شمرده است،و هر کس چیزی را از اموال ما بخورد،آتش به دل خود برده و به زودی در کام زبانه های آتش فرو می رود.

[7/684] و امّا سؤالت در بارۀ کسی که مزرعه برای ناحیۀ (دستگاه) ما وقف می کند و آن را به قیّمی می سپارد تا به کارهایش بپردازد و آن را آباد کند و از درآمدش،خراج و هزینه هایش را بدهد و باقی ماندۀ درآمد را برای ناحیۀ ما قرار دهد،[پاسخ،این است که:] این تنها برای کسی که صاحب مزرعه،او را قیّم آن قرار داده،جایز است و برای کس دیگری جایز نیست.

[8/684] و امّا سؤالت از میوه های مزارع ما،که اگر کسی بر آنها بگذرد و از آنها برگیرد و بخورد،جایز است یا نه؟[پاسخ،این است که:] خوردنش برایش حلال و بردنش بر او حرام است». (1)

685.کتاب من لایحضره الفقیه: امام صادق علیه السلام فرمود:«هر کس یک روز از ماه رمضان را روزه نگیرد،روح ایمان از او خارج می شود و هر کس روزۀ خود را در ماه رمضان به عمد بخورد،یک کفّاره و قضای یک روز به جای آن به گردن اوست،و دیگر کجا مانند آن را می یابد؟!».

[نکته:] و امّا حدیثی که نقل می کند:«اگر کسی یک روز از ماه رمضان را به عمد بخورد،سه کفّاره به گردن اوست»،من به آن در صورتی فتوا می دهم که روزه اش را با هم بستری حرام و یا خوردن غذایی که بر او حرام است،باطل کند؛زیرا این در حدیث های ابو الحسین اسدی [از امام عصر علیه السلام ] که از طریق شیخ ابو جعفر محمّد بن عثمان عَمری-خدا روحش را پاک بدارد-به وی رسیده،موجود است. (2)

ص:185

2/2 جَوابُ مَسائِلِ مُحَمَّدِ بنِ عَبدِ اللّهِ الحِمیَرِیِّ

686.تهذیب الأحکام: رَوی مُحَمَّدُ بنُ أحمَدَ بنِ داودَ عَن أبیهِ (1)،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ عَبدِ اللّهِ الحِمیَرِیُّ،قالَ:کَتَبتُ إلَی الفَقیهِ علیه السلام (2):أسأَ لُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَزورُ قُبورَ الأَئِمَّةِ علیهم السلام،هَل یَجوزُ لَهُ أن یَسجُدَ عَلَی القَبرِ أم لا؟وهَل یَجوزُ لِمَن صَلّی عِندَ قُبورِهِم أن یَقومَ وَراءَ القَبرِ ویَجعَلَ القَبرَ قِبلَةً ویَقومَ عِندَ رَأسِهِ ورِجلَیهِ؟وهَل یَجوزُ أن یَتَقَدَّمَ القَبرَ ویُصَلِّیَ ویَجعَلَهُ خَلفَهُ أم لا؟

فَأَجابَ علیه السلام وقَرَأتُ التَّوقیعَ ومِنهُ نَسَختُ:أمَّا السُّجودُ عَلَی القَبرِ فَلا یَجوزُ فی نافِلَةٍ ولا فَریضَةٍ ولا زِیارَةٍ،بَل یَضَعُ خَدَّهُ الأَیمَنَ عَلَی القَبرِ،وأَمَّا الصَّلاةُ فَإِنَّها خَلفَهُ،یَجعَلُهُ الإِمامَ،ولا یَجوزُ أن یُصَلِّیَ بَینَ یَدَیهِ؛لِأَنَّ الإِمامَ لا یُتَقَدَّمُ ویُصَلّی عَن یَمینِهِ وشِمالِهِ. (3)

687.تهذیب الأحکام: عَنهُ (4)،عَن أبیهِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ الحِمیَرِیِّ،قالَ:

کَتَبتُ إلَی الفَقیهِ علیه السلام أسأَ لُهُ:هَل یَجوزُ أن یُسَبِّحَ الرَّجُلُ بِطینِ قَبرِ الحُسَینِ علیه السلام؟وهَل فیهِ فَضلٌ؟

ص:186

فَأَجابَ وقَرَأتُ التَّوقیعَ ومِنهُ نَسَختُ:یُسَبِّحُ بِهِ،فَما فی شَیءٍ مِنَ التَّسبیحِ أفضَلُ مِنهُ،ومِن فَضلِهِ أنَّ المُسَبِّحَ یَنسَی التَّسبیحَ ویُدیرُ السُّبحَةَ فَیُکتَبُ لَهُ ذلِکَ التَّسبیحُ.

688.تهذیب الأحکام: عَنهُ (1)،عَن أبیهِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ الحِمیَرِیِّ،قالَ:

کَتَبتُ إلَی الفَقیهِ علیه السلام:أسأَ لُهُ عَن طینِ القَبرِ (2)یوضَعُ مَعَ المَیِّتِ فی قَبرِهِ،هَل یَجوزُ ذلِکَ أم لا؟

فَأَجابَ وقَرَأتُ التَّوقیعَ ومِنهُ نَسَختُ:یوضَعُ مَعَ المَیِّتِ فی قَبرِهِ،ویُخلَطُ بِحَنوطِهِ (3)إن شاءَ اللّهُ.

689.الاحتجاج: وفی کِتابٍ...لِمُحَمَّدِ بنِ عَبدِ اللّهِ الحِمیَرِیِّ إلی صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام،مِن جَوابِ مَسائِلِهِ الَّتی سَأَلَهُ عَنها فی سَنَةِ سَبعٍ وثَلاثِمِئَةٍ.

1/689 سَأَلَ عَنِ المُحرِمِ:یَجوزُ أن یَشُدَّ المیزَرَ مِن خَلفِهِ عَلی عَقِبِهِ بِالطّولِ،ویَرفَعَ طَرَفَیهِ إلی حَقوَیهِ (4)ویَجمَعَهُما فی خاصِرَتِهِ ویَعقِدَهُما،ویُخرِجَ الطَّرَفَینِ الآخَرَینِ مِن بَینِ رِجلَیهِ ویَرفَعَهُما إلی خاصِرَتِهِ،ویَشُدَّ طَرَفَیهِ إلی وَرِکَیهِ،فَیَکونَ مِثلَ السَّراویلِ یَستُرُ ما هُناکَ،فَإِنَّ المیزَرَ الأَوَّلَ کُنّا نَتَّزِرُ بِهِ إذا رَکِبَ الرَّجُلَ جَمَلَهُ یَکشِفُ ما هُناکَ،وهذا سِترٌ؟

فَأَجابَ علیه السلام:جازَ أن یَتَّزِرَ الإِنسانُ کَیفَ شاءَ،إذا لَم یُحدِث فِی المیزَرِ حَدَثاً بِمِقراضٍ ولا إبرَةٍ یُخرِجُهُ بِهِ عَن حَدِّ المیزَرِ،وغَرَزَهُ غَرزاً ولَم یَعقِدهُ،ولَم یَشُدَّ بَعضَهُ بِبَعضٍ،وإذا غَطّی سُرَّتَهُ ورُکبَتَیهِ کِلاهُما،فَإِنَّ السُّنَّةَ المُجمَعَ عَلَیها بِغَیرِ خِلافٍ تَغطِیَةُ

ص:188

[امام علیه السلام ] پاسخ داد و من توقیع را خواندم و از روی آن نوشتم [اگر]:«با آن،تسبیح بگوید،که در تسبیح،بهتر از آن نیست و از فضیلت آن،این است که [اگر] تسبیح گو فراموش می کند تسبیح بگوید؛ولی تسبیح را که می چرخاند،برایش [ثواب] تسبیح گفتن می نویسند». (1)

688.تهذیب الأحکام -با سندش به نقل از محمّد بن عبد اللّه بن جعفر حمیری-:به فقیه [ علیه السلام ] نامه نوشتم و از او پرسیدم:آیا جایز است تربت قبر حسین علیه السلام را همراه مرده در قبرش بگذارند یا جایز نیست؟

[امام علیه السلام ] پاسخ داد و من توقیع را خواندم و از آن [این گونه] نسخه برداشتم:«آن را همراه مرده در قبرش می گذارند و با حنوط (2)مخلوط می کنند،إن شاء اللّه». (3)

689.الاحتجاج -در نقل نوشته ای از محمّد بن عبد اللّه حمیری که در سال 307،به صاحب الزمان علیه السلام نوشته و جواب سؤال هایش را گرفته بود-:

[1/689] سؤال کرده بود:آیا جایز است مُحرِم،پارچۀ میان پاهای خود را از پشت خود بکشد و بیاورد تا دو سر آن به تهیگاهش برسد و سپس در کمرش،آنها را گره بزند و دو سر دیگر را از میان پاهایش بیاورد و تا کمرش بالا بیاورد و هر دو سر را به رانش محکم کند تا مانند شلوار،آن جا را بپوشاند؟زیرا پارچۀ اوّلی (لُنگی) که برای حفظ عورت استفاده می کردیم،هنگامی که کسی سوار شتر می شد،آنچه آن جا بود،دیده می شد؛ولی این گونۀ بستن،پوشیده می دارد.جواب فرموده بود:«جایز است انسان هر گونه بخواهد،پارچۀ میان پاها را ببندد تا آن گاه که با قیچی و سوزن،در آن تغییری ایجاد نکند که از حدّ پارچۀ ساتر عورت بودن،بیرون رود؛بلکه آن را سوراخ کند و سر پارچه را در آن فرو ببرد؛امّا گره نزند و بخشی از آن را با بخش دیگرش نبندد و چون ناف و زانوانش هر دو را پوشاند [،کافی است]؛چرا که سنّت مقبول همگان و بدون مخالف،پوشاندن ناف و دو زانوست و ما دوست تر داریم و نیز برای همه بهتر است که به همان شیوۀ متداول میان

ص:189

السُّرَّةِ وَالرُّکبَتَینِ،وَالأَحَبُّ إلَینا وَالأَفضَلُ لِکُلِّ أحَدٍ شَدُّهُ عَلَی السَّبیلِ المَألوفَةِ المَعروفَةِ لِلنّاسِ جَمیعاً إن شاءَ اللّهُ.

2/689 وسَأَلَ:هَل یَجوزُ أن یَشُدَّ عَلَیهِ مَکانَ العَقدِ تِکَّةً (1)؟

فَأَجابَ:لا یَجوزُ شَدُّ المیزَرِ بِشَیءٍ سِواهُ مِن تِکَّةٍ ولا غَیرِها.

3/689 وسَأَلَ عَنِ التَّوَجُّهِ لِلصَّلاةِ أن یَقولَ عَلی مِلَّةِ إبراهیمَ ودینِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله،فَإِنَّ بَعضَ أصحابِنا ذَکَرَ:أنَّهُ إذا قالَ:عَلی دینِ مُحَمَّدٍ فَقَد أبدَعَ،لِأَنّا لَم نَجِدهُ فی شَیءٍ مِن کُتُبِ الصَّلاةِ خَلا حَدیثاً واحِداً فی کِتابِ القاسِمِ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن جَدِّهِ،عَنِ الحَسَنِ بنِ راشِدٍ:أنَّ الصّادِقَ علیه السلام قالَ لِلحَسَنِ:کَیفَ تَتَوَجَّهُ؟فَقالَ:أقولُ:لَبَّیکَ وسَعدَیکَ.

فَقالَ لَهُ الصّادِقُ علیه السلام:لَیسَ عَن هذا أسأَ لُکَ.کَیفَ تَقولُ:وَجَّهتُ وَجهِیَ لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ وَالأَرضَ حَنیفاً (2)مُسلِماً؟قالَ الحَسَنُ:أقولُهُ.فَقالَ الصّادِقُ علیه السلام:إذا قُلتَ ذلِکَ فَقُل:عَلی مِلَّةِ إبراهیمَ ودینِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله،ومِنهاجِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام، وَالاِیتِمامِ بِآلِ مُحَمَّدٍ،حَنیفاً مُسلِماً وما أنَا مِنَ المُشرِکینَ.

فَأَجابَ علیه السلام:التَّوَجُّهُ کُلُّهُ لَیسَ بِفَریضَةٍ،وَالسُّنَّةُ المُؤَکَّدَةُ فیهِ الَّتی هِیَ کَالإِجماعِ الَّذی لا خِلافَ فیهِ:وَجَّهتُ وَجهِیَ لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ وَالأَرضَ حَنیفاً مُسلِماً عَلی مِلَّةِ إبراهیمَ ودینِ مُحَمَّدٍ وهُدی أمیرِ المُؤمِنینَ،وما أنَا مِنَ المُشرِکینَ.إنَّ صَلاتی ونُسُکی (3)ومَحیایَ ومَماتی للّهِ ِ رَبِّ العالَمینَ،لا شَریکَ لَهُ وبِذلِکَ امِرتُ وأَنَا

ص:190

همۀ مردم،آن را ببندند،إن شاء اللّه».

[2/689] سؤال کرده بود:آیا جایز است که به جای گره زدن،از بند استفاده کند؟

جواب فرموده بود:«جایز نیست که پارچۀ میان پاها را به چیزی غیر از خود آن، محکم کنند،خواه بند باشد و یا چیز دیگری».

[3/689] سؤال کرده بود:آیا می شود هنگام گفتن ذکر«وَجَّهتُ وَجهی لِلَّذی...»پیش از آغاز نماز،بگوید:«بر دین ابراهیم و دین محمّد»؛زیرا برخی از اصحاب ما گفته اند:هنگامی که بگوید:«بر دین محمّد»،بدعت نهاده است؛زیرا آن را در هیچ یک از کتاب های مربوط به نماز نیافته ایم،جز یک حدیث در کتاب قاسم بن محمّد،از جدّش،از حسن بن راشد که امام صادق علیه السلام به حسن فرمود:«چگونه توجّه می کنی؟».گفت:می گویم:لبّیک ! چه می گویی؟امام صادق علیه السلام به او فرمود:«در این باره نمی پرسم؛بلکه [در بارۀ توجّه آغاز نماز می پرسم که] چگونه می گویی:"وَجَّهتُ وَجهی لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الأرضَ حَنیفاً مُسلماً" (1)؟».حسن گفت:آن را می گویم.امام صادق علیه السلام فرمود:«هنگامی که این را گفتی، بگو:"بر دین ابراهیم و دین محمّد و روش علی بن ابی طالب و پذیرش امامت خاندان محمّد،پاک دین و مسلمان،و من از مشرکان نیستم"».

[نام مهدی علیه السلام ] جواب فرموده بود:«هیچ بخشی از ذکر "توجّه"،واجب نیست؛ولی مورد اتّفاق همگان و بدون مخالف است که گفتن این ذکر،مستحبّ مؤکّد است:«با دینی پاک و از سرِ تسلیم،به سوی کسی روی آوردم که آسمان ها و زمین را آفرید.بر دین ابراهیم و دین محمّد و هدایت امیر مؤمنان هستم و از مشرکان نیستم.نماز و عبادتم و زندگی و مرگم برای خداوند،صاحب اختیار جهانیان،است.شریکی ندارد و به این، فرمان یافته ام و من از مسلمانان هستم.خدایا ! مرا از مسلمانان قرار ده.از شیطانِ رانده شده،به خداوند شنوای دانا پناه می برم.بسم اللّه الرحمن الرحیم" و سپس حمد را می خوانی».

فقیهی (2)که در علمش تردیدی نیست،می گوید:«دین،از آنِ محمّد و هدایت،از آنِ علی،امیر مؤمنان علیه السلام است؛زیرا آن،در او و در نسل وی تا روز قیامت می ماند.پس هر

ص:191

مِنَ المُسلِمینَ.اللّهُمَّ اجعَلنی مِنَ المُسلِمینَ،أعوذُ بِاللّهِ السَّمیعِ العَلیمِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ،بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،ثُمَّ تَقرَأُ الحَمدَ.

قالَ الفَقیهُ (1)الَّذی لا یُشَکُّ فی عِلمِهِ:(إنَّ) الدّینَ لِمُحَمَّدٍ وَالهِدایَةَ لِعَلِیٍّ أمیرِ المُؤمِنینَ؛لِأَ نَّها لَهُ علیه السلام وفی عَقِبِهِ باقِیَةٌ إلی یَومِ القِیامَةِ،فَمَن کانَ کَذلِکَ فَهُوَ مِنَ المُهتَدینَ،ومَن شَکَّ فَلا دینَ لَهُ،ونَعوذُ بِاللّهِ مِنَ الضَّلالَةِ بَعدَ الهُدی.

4/689 وسَأَلَهُ:عَنِ القُنوتِ فِی الفَریضَةِ إذا فَرَغَ مِن دُعائِهِ،(یَجوزُ) أن یَرُدَّ یَدَیهِ عَلی وَجهِهِ وصَدرِهِ لِلحَدیثِ الَّذی رُوِیَ:«أنَّ اللّهَ عز و جل أجَلُّ مِن أن یَرُدَّ یَدَی عَبدِهِ صِفراً،بَل یَمَلَؤُها مِن رَحمَتِهِ»أم لا یَجوزُ؟فَإِنَّ بَعضَ أصحابِنا ذَکَرَ أنَّهُ عَمَلٌ فِی الصَّلاةِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:رَدُّ الیَدَینِ مِنَ القُنوتِ عَلَی الرَّأسِ وَالوَجهِ غَیرُ جائِزٍ فِی الفَرائِضِ، وَالَّذی عَلَیهِ العَمَلُ فیهِ،إذا رَفَعَ یَدَهُ فی قُنوتِ الفَریضَةِ وفَرَغَ مِنَ الدُّعاءِ،أن یَرُدَّ بَطنَ راحَتَیهِ مَعَ صَدرِهِ تِلقاءَ رُکبَتَیهِ عَلی تَمَهُّلٍ،ویُکَبِّرَ ویَرکَعَ،وَالخَبَرُ صَحیحٌ،وهُوَ فی نَوافِلِ النَّهارِ وَاللَّیلِ دونَ الفَرائِضِ،وَالعَمَلُ بِهِ فیها أفضَلُ.

5/689 وسَأَلَ:عَن سَجدَةِ الشُّکرِ بَعدَ الفَریضَةِ،فَإِنَّ بَعضَ أصحابِنا ذَکَرَ أنَّها بِدعَةٌ،فَهَل یَجوزُ أن یَسجُدَهَا الرَّجُلُ بَعدَ الفَریضَةِ،وإن جازَ فَفی صَلاةِ المَغرِبِ هِیَ بَعدَ الفَریضَةِ أو بَعدَ الأَربَعِ رَکَعاتِ النّافِلَةِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:سَجدَةُ الشُّکرِ مِن ألزَمِ السُّنَنِ وأَوجَبِها،ولَم یَقُل أنَّ هذِهِ السَّجدَةَ بِدعَةٌ إلّامَن أرادَ أن یُحدِثَ فی دینِ اللّهِ بِدعَةً.

فَأَمَّا الخَبَرُ المَروِیُّ فیها بَعدَ صَلاةِ المَغرِبِ،وَالاختِلافُ فی أنَّها بَعدَ الثَّلاثِ أو

ص:192

کس باورش این گونه باشد،از ره یافتگان و هر کس مردّد باشد،بی دین است،و از گم راهی پس از راهیابی،به خداوند،پناه می بریم».

[4/689] سؤال کرده بود:آیا جایز است پس از دعا در قنوت نماز واجب،دستانش را بر صورت و سینه اش بکشد،به خاطر حدیثی که می گوید:«خدای عز و جل،بزرگ تر از آن است که دستان بنده اش را تهی باز گرداند؛بلکه آن را از رحمتش پر می کند»،یا این کار جایز نیست؟زیرا برخی یاران ما گفته اند که آن،عملی [اضافه] در نماز است.

جواب فرموده بود:«باز گرداندن و کشیدن دست ها پس از قنوت به سر و رو،در نمازهای واجب،جایز نیست و عمل بایسته در این حالت،آن است که چون دستانش را در قنوت نماز واجب،بالا برد و از دعا فارغ شد،کف دستانش را با سینه اش به آرامی به سوی زانوانش ببرد و تکبیر بگوید و رکوع کند.حدیث یاد شده هم درست است؛امّا برای نافله های روز و شب و نه نمازهای واجب و عمل به آن در این نمازها بهتر است».

[5/689] سؤال کرده بود:برخی یاران ما،سجدۀ شکر را پس از نماز واجب،بدعت می خوانند.آیا جایز است که انسان پس از نماز واجب،آن سجده را بگزارد و اگر جایز است،در نماز مغرب،پس از خود نماز باشد یا پس از خواندن چهار رکعت نافلۀ آن؟

جواب فرموده بود:«سجدۀ شکر،از لازم ترین و مؤکّدترین مستحب هاست و کسی آن را بدعت نخوانده،جز کسی که می خواهد در دین خدا بدعت بنهد.امّا خبر روایت شده در بارۀ سجدۀ پس از نماز مغرب و اختلاف در این که آن پس از سه رکعت نماز مغرب است یا پس از خواندن چهار رکعت نافله اش،باید دانست که برتری دعا و تسبیح،پس از نماز واجب،بر دعا و تسبیح پس از نافله،مانند برتری خود نماز واجب بر نافله است.

سجدۀ شکر،گونه ای دعا و تسبیح است.پس بهتر آن است که پس از نماز واجب باشد،و اگر هم پس از نوافل انجام دهد،جایز است».

[6/689] سؤال کرده بود:یکی از برادران آشنا و شناخته شدۀ ما،مزرعه ای نو در کنار مزرعه ای خراب دارد که سهمی از آن،برای حاکم است و کارگران او،گاه که مرزهای مزرعه را می کارند،کارگزاران حاکم،آنها را آزار می دهند و به غلّات مزرعۀ او، دست اندازی می کنند.مزرعۀ خراب،قیمتی ندارد؛زیرا حدود بیست سال است که کشت

ص:193

بَعدَ الأَربَعِ،فَإِنَّ فَضلَ الدُّعاءِ وَالتَّسبیحِ بَعدَ الفَرائِضِ عَلَی الدُّعاءِ بِعَقیبِ النَّوافلِ کَفَضلِ الفَرائِضِ عَلَی النَّوافِلِ،وَالسَّجدَةُ دُعاءٌ وتَسبیحٌ،فَالأَفضَلُ أن یَکونَ بَعدَ الفَرضِ،فَإِن جُعِلَت بَعدَ النَّوافِلِ أیضاً جازَ.

6/689 وسَأَلَ:إنَّ لِبَعضِ إخوانِنا مِمَّن نَعرِفُهُ ضَیعَةً (1)جَدیدَةً بِجَنبِ ضَیعَةٍ خَرابٍ، لِلسُّلطانِ فیها حِصَّةٌ،وأَکَرَتُهُ رُبَّما زَرَعوا حُدودَها،وتُؤذیهِم عُمّالُ السُّلطانِ ویَتَعَرَّضونَ فِی الکُلِّ مِن غَلّاتِ ضَیعَتِهِ،ولَیس لَها قیمَةٌ لِخَرابِها،وإنَّما هِیَ بِائِرَةٌ مُنذُ عِشرینَ سَنَةً،وهُوَ یَتَحَرَّجُ مِن شِرائِها؛لِأَ نَّهُ یُقالُ:إنَّ هذِهِ الحِصَّةَ مِن هذِهِ الضَّیعَةِ کانَت قُبِضَت عَنِ الوَقفِ قَدیماً لِلسُّلطانِ،فَإِن جازَ شِراؤُها مِنَ السُّلطانِ،وکانَ ذلِکَ صَواباً،کانَ ذلِکَ صَوناً وصَلاحاً وعِمارَةً لِضَیعَتِهِ،وإنَّهُ یَزرَعُ هذِهِ الحِصَّةَ مِنَ القَریَةِ البائِرَةِ بِفَضلِ ماءِ ضَیعَتِهِ العامِرَةِ،ویَنحَسِمُ عَنهُ طَمَعُ أولِیاءِ السُّلطانِ،وإن لَم یَجُز ذلِکَ عَمِلَ بِما تَأمُرُهُ بِهِ إن شاءَ اللّهُ تَعالی؟

فَأَجابَ علیه السلام:الضَّیعَةُ لا یَجوزُ ابتِیاعُها إلّامِن مالِکِها أو بِأَمرِهِ أو رِضاً مِنهُ.

7/689 وسَأَلَ:عَن رَجُلٍ استَحَلَّ بِامرَأَةٍ خارِجَةٍ مِن حُجّابِها،وکانَ یَحتَرِزُ مِن أن یَقَعَ (لَهُ) وَلَدٌ فَجاءَت بِابنٍ،فَتَحَرَّجَ الرَّجُلُ أن لا یَقبَلَهُ فَقَبِلَهُ وهُوَ شاکٌّ فیهِ،وجَعَلَ یُجرِی النَّفَقَةَ عَلی امِّهِ وعَلَیهِ حَتّی ماتَتِ الاُمُّ،وهُوَ ذا یُجری عَلَیهِ غَیرَ أنَّهُ شاکٌّ فیهِ لَیسَ یَخلِطُهُ بِنَفسِهِ،فَإِن کانَ مِمَّن یَجِبُ أن یَخلِطَهُ بِنَفسِهِ ویَجعَلَهُ کَسائِرِ وُلدِهِ فَعَلَ ذلِکَ، وإن جازَ أن یَجعَلَ لَهُ شَیئاً مِن مالِهِ دونَ حَقِّهِ فَعَلَ؟

فَأَجابَ علیه السلام:الاِستِحلالُ بِالمَرأَةِ یَقَعُ عَلی وُجوهٍ،وَالجَوابُ یَختَلِفُ فیها،فَلیَذکُرِ الوَجهَ الَّذی وَقَعَ الاِستِحلالُ بِهِ مَشروحاً،لِیَعرِفَ الجَوابَ فیما یَسأَلُ عَنهُ مِن أمرِ

ص:194

نشده و کنار افتاده است و برادر ما هم از گناه خرید آن،دوری می کند؛زیرا گفته می شود:سهم حاکم از این مزرعۀ خراب،وقف بوده و از دست کسانی که بر آنها وقف شده،به نفع حاکم،گرفته شده است.حال اگر خریدن آن سهم از حاکم،کار جایز و درستی است،خریدش به صلاح و سامان یافتن و مایۀ آبادانی مزرعۀ برادرمان است،که اگر آن را بخرد،می تواند با آب اضافی مزرعۀ آبادش،در آن جا هم کشت کند و هم دست کارگزاران حاکم را کوتاه می کند،و اگر جایز نیست،به هر چه فرمان دهی،همان را عمل می کند،إن شاء اللّه تعالی.

جواب فرموده بود:«جایز نیست مزرعه را جز از مالک حقیقی آن و یا به فرمان و رضایت او خرید».

[7/689] سؤال کرده بود:مردی زنی را دور از چشم حاجبان او،برای خود [عقد و] حلال کرده است و از بچّه دار کردنش پرهیز می کرده است؛امّا پسری متولّد می شود و مرد هم،با وجود شکّش گناه نپذیرفتن آن را به عهده نگرفته و کودک را پذیرفته است و هزینۀ مادر و کودک را پرداخته،تا آن که مادر مرده است و اکنون نیز هزینۀ کودک را می دهد؛امّا هنوز شک دارد و او را به درون زندگی خود نمی آورد.حال اگر واجب است که چنین کند و او را مانند بقیّۀ فرزندانش قرار دهد،[بفرمایید تا] بکند و اگر جایز است که بخشی از مالش را به جای حقّش به او بدهد،بکند.

جواب فرموده بود:«حلال کردن زن،به چندین گونه [مانند ازدواج،خرید کنیز و...] است.بدین خاطر،جواب هم مختلف می شود.باید به طور مشروح بگوید که حلال کردن،به چه طریقی صورت گرفته است تا جوابش را در بارۀ کودک بگیرد، إن شاء اللّه».

و در پایان،خواسته بود که امام برایش دعا کند.جواب این گونه آمده بود:

«خداوند بر او ببخشد،آن گونه که خدای بزرگ و متعال،خود،شایستۀ آن است،به خاطر حقّی که بر ما دارد و رعایت حقّ پدرش-که خدا رحمتش کند-و

ص:195

الوَلَدِ إن شاءَ اللّهُ.

وسَأَلَهُ الدُّعاءَ لَهُ.

فَخَرَجَ الجَوابُ:جادَ اللّهُ عَلَیهِ بِما هُوَ جَلَّ وتَعالی أهلُهُ،إیجابَنا لِحَقِّهِ،ورِعایَتَنا لِأَبیهِ رَحِمَهُ اللّهُ،وقُربِهِ مِنّا،وقَد رَضینا بِما عَلِمناهُ مِن جَمیلِ نِیَّتِهِ،ووَقَفنا عَلَیهِ مِن مُخاطَبَتِهِ المُقَرِّبَةِ لَهُ مِنَ اللّهِ،الَّتی تُرضِی اللّهَ عز و جل ورَسولَهُ وأَولِیاءَهُ علیهم السلام وَالرَّحمَةَ بِما بَدَأَنا،نَسأَلُ اللّهَ بِمَسأَلَتِهِ ما أمَّلَهُ مِن کُلِّ خَیرٍ عاجِلٍ وآجِلٍ،وأَن یُصلِحَ لَهُ مِن أمرِ دینِهِ ودُنیاهُ ما یُحِبُّ صَلاحَهُ،إنَّهُ وَلِیٌّ قَدیرٌ.

690.الاحتجاج: وکَتَبَ [ مُحَمَّدِ بنِ عَبدِ اللّهِ الحِمیَرِیِّ] إلَیهِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ أیضاً فی سَنَةِ ثَمانٍ وثَلاثِمِئَةٍ کِتاباً سَأَلَهُ فیهِ عَن مَسائِلَ اخری.

1/690 کَتَبَ فیهِ:بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،أطالَ اللّهُ بَقاءَکَ،وأَدامَ عِزَّکَ وکَرامَتَکَ، وسَعادَتَکَ وسَلامَتَکَ،وأَتَمَّ نِعمَتَهُ عَلَیکَ،وزادَ فی إحسانِهِ إلَیکَ،وجَمیلِ مَواهِبِهِ لَدَیکَ،وفَضلِهِ عَلَیکَ،وجَزیلِ قِسَمِهِ لَکَ،وجَعَلَنی مِنَ السّوءِ کُلِّهِ فِداکَ،وقَدَّمَنی قِبَلَکَ،إنَّ قِبَلَنا مَشایِخَ وعَجایِزَ یَصومونَ رَجَباً مُنذُ ثَلاثینَ سَنَةً وأَکثَرَ،ویَصِلونَ بِشَعبانَ وشَهرِ رَمَضانَ.ورَوی لَهُم بَعضُ أصحابِنا:إنَّ صَومَهُ مَعصِیَةٌ؟

فَأَجابَ علیه السلام:قالَ الفَقیهُ:یَصومُ مِنهُ أیّاماً إلی خَمسَةَ عَشَرَ یَوماً ثُمَّ یَقطَعُهُ،إلّاأن یَصومَهُ عَنِ الثَّلاثَةِ الأَیّامِ الفائِتَةِ،لِلحَدیثِ أن نِعمَ شَهرُ القَضاءِ رَجَبٌ. (1)

2/690 وسَأَلَ:عَن رَجُلٍ یَکونُ فی مَحمِلِهِ وَالثَّلجُ کَثیرٌ بِقامَةِ رَجُلٍ،فَیَتَخَوَّفُ إن نَزَلَ

ص:196

نزدیکی اش به ما! ما نیّت نیکویش را دانستیم و به آن خشنودیم و از سخن گفتن نزدیک کننده اش به خداوند،به خاطر آغازش از ما اطّلاع یافتیم؛سخن گفتنی که خدای عز و جل و پیامبر و اولیایش-که بر آنان درود و رحمت باد-را خشنود می کند.

ما نیز همراه درخواست او،از خدا می خواهیم که هر خیری را که آرزو دارد،مربوط به این دنیای زودگذر و یا آخرت باشد،برایش برآورد و امر دین و دنیایش را که دوست دارد به سامان آید،به سامان آورد،که او سرپرستی تواناست». (1)

690.الاحتجاج -در نقل مکاتبه ای دیگر میان محمّد بن عبد اللّه حمیری و امام عصر علیه السلام،در سال 308 قمری-:

[1/690] نوشته بود:بسم اللّه الرحمن الرحیم.خداوند،عمرت را طولانی کند و عزّت،کرامت، سعادت و سلامتت را مستدام بدارد و نعمتش را بر تو کامل کند و در احسانش به تو و موهبت های زیبایش نزد تو و فزون بخشی اش بر تو و سهم فراوان تو بیفزاید و در رویارویی با هر بدی،مرا فدای تو کند و پیش مرگ تو گرداند!

[آن گاه سؤال کرده بود:] نزد ما،پیرمردان و پیرزنانی هستند که بیش از سی سال است که ماه رجب را روزه می گیرند و روزۀ ماه شعبان را به رمضان متّصل می کنند،و اکنون یکی از یاران ما برایشان روایت کرده که این روزه حرام است.

جواب آمده بود:فقیه علیه السلام می فرماید:«روزهایی را از آن (ماه رجب) تا پانزده روز، روزه بگیرد و سپس قطع کند،مگر آن که قضای روزۀ مستحبّی سه روز از دست رفته[ی هر ماه] را بخواهد بگیرد که حدیث داریم بهترین ماه برای قضاکردن روزه،ماه رجب است». (2)

[2/690] سؤال کرده بود:مردی در کجاوه است و برفی فراوان به قامت یک انسان،روی زمین نشسته است و از این می ترسد که اگر فرود آید،در آن فرو رود،و گاه در همان حال که در کجاوه نشسته،برف فرو می ریزد و آن قدر فراوان و پر و سنگین است که

ص:197

الغَوصَ فیهِ،ورُبَّما یَسقُطُ الثَّلجُ وهُوَ عَلی تِلکَ الحالِ،ولا یَستَوی لَهُ أن یُلَبِّدَ (1)شَیئاً مِنهُ لِکَثرَتِهِ وتَهافُتِهِ،هَل یَجوزُ أن یُصَلِّیَ فِی المَحمِلِ الفَریضَةَ،فَقَد فَعَلنا ذلِکَ أیّاماً، فَهَل عَلَینا فی ذلِکَ إعادَةٌ أم لا؟

فأجاب علیه السلام:لا بَأسَ بِهِ عِندَ الضَّرورَةِ وَالشِّدَّةِ.

3/690 وسَأَلَ:عَنِ الرَّجُلِ یَلحَقُ الإِمامَ وهُوَ راکِعٌ فَیَرکَعُ مَعَهُ،ویَحتَسِبُ تِلکَ الرَّکعَةَ.

فَإِنَّ بَعضَ أصحابِنا قالَ:إن لَم یَسمَع تَکبیرَةَ الرُّکوعِ فَلَیسَ لَهُ أن یَعتَدَّ بِتِلکَ الرَّکعَةِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إذا لَحِقَ مَعَ الإِمامِ مِن تَسبیحِ الرُّکوعِ تَسبیحَةً واحِدَةً،اعتَدَّ بِتِلکَ الرَّکعَةِ،وإن لَم یَسمَع تَکبیرَةَ الرُّکوعِ.

4/690 وسَأَلَ:عَن رَجُلٍ صَلَّی الظُّهرَ ودَخَلَ فی صَلاةِ العَصرِ،فَلَمّا أن صَلّی مِن صَلاةِ العَصرِ رَکعَتَینِ،استَیقَنَ أنَّهُ صَلَّی الظُّهرَ رَکعَتَینِ،کَیفَ یَصنَعُ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إن کانَ أحدَثَ بَینَ الصَّلاتَینِ حادِثَةً یَقطَعُ بِهَا الصَّلاةَ أعادَ الصَّلاتَینِ، وإن لَم یَکُن أحدَثَ حادِثَةً جَعَلَ الرَّکعَتَینِ الآخِرَتَینِ تَتِمَّةً لِصَلاةِ الظُّهرِ،وصَلَّی العَصرَ بَعدَ ذلِکَ.

وسَأَلَ:عَن أهلِ الجَنَّةِ هَل یَتَوالَدونَ إذا دَخَلوها أم لا؟

فَأَجابَ علیه السلام:إنَّ الجَنَّةَ لا حَملَ فیها لِلنِّساءِ ولا وِلادَةَ،ولا طَمثَ (2)ولا نِفاسَ،ولا شَقاءَ بِالطُّفولِیَّةِ.وفیها ما تَشتَهِی الأَنفُسُ وتَلَذُّ الأَعیُنُ،کَما قالَ سُبحانَهُ،فَإِذَا اشتَهَی المُؤمِنُ وَلَداً،خَلَقَهُ اللّهُ عز و جل بِغَیرِ حَملٍ ولا وِلادَةٍ عَلَی الصّورَةِ الَّتی یُریدُ،کَما خَلَقَ آدَمَ عِبرَةً.

5/690 وسَأَلَ:عَن رَجُلٍ تَزَوَّجَ امرَأَةً بِشَیءٍ مَعلومٍ إلی وَقتٍ مَعلومٍ،وبَقِیَ لَهُ عَلَیها

ص:198

برایش میّسر نیست که چیزی از آن را کنار براند [و بیرون بیاید].آیا جایز است که نماز واجب را در کجاوه بخواند.ما این کار را روزهایی انجام داده ایم.آیا این نمازها را باید دوباره بخوانیم یا نه؟جواب آمده بود:«هنگام اضطرار و سختی،اشکالی ندارد».

[3/690] سؤال کرده بود:مردی به امام جماعت که در رکوع است،می رسد و به رکوع می رود و آن رکعت را به شمار می آورد؛امّا برخی یاران ما می گویند:اگر تکبیر رکوع را نشنیده است،نمی تواند آن رکعت را به شمار آورد.

جواب آمده بود:«هنگامی که به یک تسبیح از تسبیحات رکوع امام نیز برسد،آن رکعت را به شمار می آورد،حتّی اگر تکبیرِ به رکوع رفتن را نشنیده باشد».

[4/690] سؤال کرده بود:شخصی نماز ظهر را خوانده و به نماز عصر وارد شده است.هنگامی که دو رکعت از نماز عصر را خوانْد،یقین می کند که نماز ظهر را دورکعتی خوانده است.

چه کند؟

[5/690] جواب آمده بود:«اگر میان دو نماز،کاری که قطع کنندۀ نماز است،انجام داده،هر دو نماز ظهر و عصر را دوباره بخواند و اگر چنین کاری نکرده است،دو رکعت دیگر را باقی ماندۀ نماز ظهر قرار می دهد و نماز عصر را پس از آن می خواند».

سؤال کرده بود:آیا بهشتیان در بهشت،بچّه دار می شوند؟جواب آمده بود:«زنان در بهشت،نه [زحمت] بارداری و ولادت فرزند دارند و نه حیض و نفاس می بینند و نه زحمت بچّه داری می کشند؛ولی در آن،چیزهایی است که جان ها به آن شوق دارند و چشم ها از دیدنش لذّت می برند،همان گونه که خداوند فرموده است.پس هنگامی که مؤمن،فرزند بخواهد،خدای عز و جل بدون بارداری و تولّد،او را به همان شکلی که خواسته است،می آفریند،همان گونه که آدم را برای عبرت اندوزی آفرید».

سؤال کرده بود:مردی زنی را تا مدّتی معیّن و با اجرتی معلوم به ازدواج موقّت خود در آورده است و هنوز بخشی از مدّت زن،باقی مانده که مرد،آن را به او می بخشد.آن زن هم سه روز پیش از بخشیده شدن مدّتش،حائض شده است.آیا جایز است وقتی که زن پاک شد،مرد دیگری او را برای مدّتی معیّن با اجرتی معلوم به همسریِ خود در آورد

ص:199

وَقتٌ،فَجَعَلَها فی حِلٍّ مِمّا بَقِیَ لَهُ عَلَیها،وقَد کانَت طَمِثَت قَبلَ أن یَجعَلَها فی حِلٍّ مِن أیّامِها بِثَلاثَةِ أیّامٍ،أیَجوزُ أن یَتَزَوَّجَها رَجُلٌ آخَرُ بِشَیءٍ مَعلومٍ إلی وَقتٍ مَعلومٍ عِندَ طُهرِها مِن هذِهِ الحَیضَةِ،أو یَستَقبِلُ بِها حَیضَةً اخری؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَستَقبِلُ حَیضَةً غَیرَ تِلکَ الحَیضَةِ؛لِأَنَّ أقَلَّ تِلکَ العِدَّةِ حَیضَةٌ وطُهرَةٌ تامَّةٌ. (1)

6/690 وسَأَلَ:عَنِ الأَبرَصِ وَالمَجذومِ وصاحِبِ الفالِجِ،هَل یَجوزُ شَهادَتُهُم،فَقَد رُوِیَ لَنا:أنَّهُم لا یَؤُمّونَ الأَصِحّاءَ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إن کانَ ما بِهِم حادِثاً جازَت شَهادَتُهُم،وإن کانَ وِلادَةً لَم یَجُز.

7/690 وسَأَلَ:هَل یَجوزُ لِلرَّجُلِ أن یَتَزَوَّجَ ابنَةَ امرَأَتِهِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إن کانَت رُبِّیَت فی حِجرِهِ فَلا یَجوزُ،وإن لَم تَکُن رُبِّیَت فی حِجرِهِ وکانَت امُّها فی غَیرِ عِیالِهِ (2)فَقَد رُوِیَ:أنَّهُ جائِزٌ. (3)

8/690 وسَأَلَ:هَل یَجوزُ أن یَتَزَوَّجَ بِنتَ ابنَةِ امرَأَةٍ ثُمَّ یَتَزَوَّجَ جَدَّتَها بَعدَ ذلِکَ؟أم لا یَجوزُ؟

فَأَجابَ علیه السلام:قَد نُهِیَ عَن ذلِکَ.

9/690 وسَأَلَ:عَن رَجُلٍ ادَّعی عَلی رَجُلٍ ألفَ دِرهَمٍ وأَقامَ بِهِ البَیِّنَةَ العادِلَةَ،وَادَّعی عَلَیهِ أیضاً خَمسَمِئَةِ دِرهَمٍ فی صَکٍّ آخَرَ،ولَهُ بِذلِکَ کُلِّهِ بَیِّنَةٌ عادِلَةٌ،وَادَّعی عَلَیهِ أیضاً ثَلاثَمِئَةِ دِرهَمٍ فی صَکٍّ آخَرَ،ومِئَتَی دِرهَمٍ فی صَکٍّ آخَرَ،ولَهُ بِذلِکَ کُلِّهِ بَیِّنَةٌ

ص:200

و یا باید صبر کند تا یک حیض دیگر ببیند؟

جواب آمده بود:«یک حیض دیگر،غیر از آن حیض نخست را انتظار کشد؛زیرا حدّ اقل عدّۀ ازدواج موقّت،یک حیض و یک طهر و پاکی کامل است». (1)

[6/690] سؤال کرده بود:آیا گواهی دادن بیماران مبتلا به پیسی،جذام و فلج برخی اعضا،جایز است؟[این تردید از آن روست که] برای ما روایت شده است آنان نمی توانند امام جماعت افراد تن درست بشوند.

جواب آمده بود:«اگر این عیب برایشان پیش آمده است،گواهیِ آنها جایز و اگر مادرزادی است،جایز نیست».

[7/690] سؤال کرده بود:آیا جایز است مرد با دختر همسرش ازدواج کند؟

جواب آمده بود:«اگر آن دختر در دامان او پرورش یافته است،جایز نیست،و اگر در دامان او پرورش نیافته و مادرش هم،اکنون همسر او نیست،روایت شده که جایز است». (2)

[8/690] سؤال کرده بود:آیا جایز است با دختر دختر زنی ازدواج کند و پس از او،مادربزرگ آن دختر را به همسری بگیرد،یا جایز نیست؟

جواب آمده بود:«از این کار،نهی شده است».

[9/690] سؤال کرده بود:مردی ادّعا کرده که از فرد دیگری هزار درهم می خواهد و دو شاهد عادل هم آورده است و نیز ادّعا کرده است که پانصد درهم در قباله و سندی دیگر از او طلب دارد و برای همۀ اینها گواه عادل دارد و همچنین سیصد درهم در قباله ای و دویست درهم در قباله ای دیگر را نیز ادّعا کرده و برای همۀ آنها دو شاهد عادل دارد؛ولی طرف دعوا می گوید که این قباله ها،همه،جزئی از آن قبالۀ بدهی هزار درهمی اند؛ولی مدّعی، منکِر این گفتۀ اوست.آیا تنها یک هزار درهم به عهدۀ او می آید یا همان گونه که شاهدها شهادت داده اند،همۀ مبالغِ موجود در قباله های دیگر هم به گردن او می آید و قباله ها از هم کم نمی شوند و با همان صورت ظاهری خود،بدهی های مجدّد را اثبات می کنند؟

ص:201

عادِلَةٌ،ویَزعُمُ المُدَّعی عَلَیهِ أنَّ هذِهِ الصِّکاکَ کُلَّها قَد دَخَلَت فِی الصَّکِّ الَّذی بِأَلفِ دِرهَمٍ،وَالمُدَّعی مُنکِرٌ أن یَکونَ کَما زَعَمَ،فَهَل یَجِبُ عَلَیهِ الأَلفُ الدِّرهَمِ مَرَّةً واحِدَةً،أو یَجِبُ عَلَیهِ کَما یُقیمُ البَیِّنَةَ بِهِ ولَیسَ فِی الصِّکاکِ استِثناءٌ،إنَّما هِیَ صِکاکٌ عَلی وَجهِها؟

فَأَجابَ علیه السلام:یُؤخَذُ مِنَ المُدَّعی عَلَیهِ ألفُ دِرهَمٍ مَرَّةً واحِدَةً وهِیَ الَّتی لا شُبهَةَ فیها،ویُرَدُّ الیَمینُ فِی الأَلفِ الباقی عَلَی المُدَّعی،فَإِن نَکَلَ فَلا حَقَّ لَهُ.

10/690 وسَأَلَ عَن طینِ القَبرِ:یوضَعُ مَعَ المَیِّتِ فی قَبرِهِ،هَل یَجوزُ ذلِکَ أم لا؟

فَأَجابَ علیه السلام:یوضَعُ مَعَ المَیِّتِ فی قَبرِهِ،ویُخلَطُ بِحَنوطِهِ إن شاءَ اللّهُ.

11/690 وسَأَلَ فَقالَ:رُوِیَ لَنا عَنِ الصّادِقِ علیه السلام:أنَّهُ کَتَبَ عَلی إزارِ إسماعیلَ ابنِهِ:

إسماعیلُ یَشهَدُ:أن لا إلهَ إلَّااللّهُ،فَهَل یَجوزُ لَنا أن نَکتُبَ مِثلَ ذلِکَ بِطینِ القَبرِ أم غَیرِهِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَجوزُ ذلِکَ.

12/690 وسَأَلَ:هَل یَجوزُ أن یُسَبِّحَ الرَّجُلُ بِطینِ القَبرِ،وهَل فیهِ فَضلٌ؟

فَأَجابَ علیه السلام:یُسَبِّحُ بِهِ فَما مِن شَیءٍ مِنَ التَّسبیحِ أفضَلَ مِنهُ،ومِن فَضلِهِ أنَّ الرَّجُلَ یَنسَی التَّسبیحَ ویُدیرُ السُّبحَةَ فَیُکتَبُ لَهُ التَّسبیحُ.

13/690 وسَأَلَ:عَنِ السَّجدَةِ عَلی لوحٍ مِن طینِ القَبرِ،وهَل فیهِ فَضلٌ؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَجوزُ ذلِکَ وفیهِ الفَضلُ.

14/690 وسَأَلَ:عَنِ الرَّجُلِ یَزورُ قُبورَ الأَئِمَّةِ علیهم السلام هَل یَجوزُ أن یُسجَدَ عَلَی القَبرِ أم لا؟ وهَل یَجوزُ لِمَن صَلّی عِندَ بَعضِ قُبورِهِم:أن یَقومَ وَراءَ القَبرِ ویَجعَلَ القَبرَ قِبلَةً،أم یَقومُ عِندَ رَأسِهِ أو رِجلَیهِ؟وهَل یَجوزُ أن یَتَقَدَّمَ القَبرَ ویُصَلِّیَ ویَجعَلَ القَبرَ خَلفَهُ أم لا؟

ص:202

جواب آمده بود:«از طرف دعوا،یک هزار درهمِ اوّل را که در آن هیچ شبهه ای نیست، می گیرند و در مورد هزار درهم دوم [حاصل جمعِ قباله های پانصدی و سیصدی و دویستی]،سوگند خوردن را به مدّعی باز می گردانند و اگر سوگند نخورد،حقّی ندارد».

[10/690] سؤال کرده بود:آیا نهادن گِل قبر [امام حسین علیه السلام ] با جنازۀ مرده در قبر،جایز است یا نه؟

جواب آمده بود:«آن را همراه مرده در قبرش می نهند و با حنوطش نیز مخلوط می کنند،إن شاء اللّه».

[11/690] سؤال کرده بود:برای ما از امام صادق علیه السلام روایت شده است که بر یکی از پارچه های کفن فرزندش اسماعیل،نوشت:«اسماعیل گواهی می دهد که معبودی جز خداوند یگانه نیست».آیا جایز است که ما نیز مانند آن را با گِل قبر [امام حسین علیه السلام ] یا غیر آن بنویسیم؟

جواب آمده بود:«جایز است».

[12/690] سؤال کرده بود:آیا جایز است که مرد،با گِل قبر [حسین علیه السلام ]،تسبیح بگوید و آیا در آن،فضیلتی هست؟

جواب آمده بود:«با آن تسبیح [ساخته شده از گِل قبر حسین علیه السلام ] ذکر بگوید که هیچ تسبیحی برتر از آن نیست و از برتری آن،این که اگر انسان،ذکر را فراموش کند و تسبیح را بچرخاند،برایش پاداش تسبیح گفتن می نویسند».

[13/690] سؤال کرده بود:آیا در سجده بر مُهر ساخته شده از گِل قبر [امام حسین علیه السلام ]، فضیلتی است؟

جواب آمده بود:«این کار،جایز است و فضیلت دارد».

[14/690] سؤال کرده بود:آیا جایز است کسی که قبر امامان علیه السلام را زیارت می کند،بر قبر، سجده کند یا نه؟و آیا جایز است کسی که نزد قبر ایشان نماز می خواند،پشت قبر بِایستد و قبر را قبله قرار دهد یا نزد سر و یا پاهای امام مدفون،بِایستد؟و آیا جایز است که جلوتر از قبر بِایستد و نماز بخواند و قبر را پشت سر خود قرار دهد؟

جواب آمده بود:«امّا سجده بر قبر،چه در نماز نافله و چه واجب و زیارت،جایز

ص:203

فَأَجابَ علیه السلام:أمَّا السُّجودُ عَلَی القَبرِ،فَلا یَجوزُ فی نافِلَةٍ ولا فَریضَةٍ ولا زِیارَةٍ، وَالَّذی عَلَیهِ العَمَلُ:أن یَضَعَ خَدَّهُ الأَیمَنَ عَلَی القَبرِ.وأَمَّا الصَّلاةُ فَإِنَّها خَلفَهُ،ویَجعَلُ القَبرَ أمامَهُ،ولا یَجوزُ أن یُصَلِّیَ بَینَ یَدَیهِ ولا عَن یَمینِهِ ولا عَن یَسارِهِ،لِأَنَّ الإِمامَ علیه السلام لا یُتَقَدَّمُ ولا یُساوی.

15/690 وسَأَلَ فَقالَ:هَل یَجوزُ لِلرَّجُلِ إذا صَلَّی الفَریضَةَ أو النّافِلَةَ وبِیَدِهِ السُّبحَةُ أن یُدیرُها وهُوَ فِی الصَّلاةِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَجوزُ ذلِکَ إذا خافَ السَّهوَ وَالغَلَطَ.

16/690 وسَأَلَ:هَل یَجوزُ أن یُدیرَ السُّبحَةَ بِیَدِهِ الیَسارِ إذا سَبَّحَ،أو لا یَجوزُ؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَجوزُ ذلِکَ وَالحَمدُ للّهِ ِ رَبِّ العالَمینَ.

17/690 وسَأَلَ فَقالَ:رُوِیَ عَنِ الفَقیهِ علیه السلام فی بَیعِ الوُقوفِ خَبَرٌ مَأثورٌ:إذا کانَ الوَقفُ عَلی قَومٍ بِأَعیانِهِم وأَعقابِهِم،فَاجتَمَعَ أهلُ الوَقفِ عَلی بَیعِهِ وکانَ ذلِکَ أصلَحَ لَهُم أن یَبیعوهُ،وهَل یَجوزُ أن یُشتَری مِن بَعضِهِم إن لَم یَجتَمِعوا کُلُّهُم عَلَی البَیعِ،أم لا یَجوزُ إلّاأن یَجتَمِعوا کُلُّهُم عَلی ذلِکَ؟وعَنِ الوَقفِ الَّذی لا یَجوزُ بَیعُهُ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إذا کانَ الوَقفُ عَلی إمامِ المُسلِمینَ فَلا یَجوزُ بَیعُهُ،وإن کانَ عَلی قَومٍ مِنَ المُسلِمینَ فَلیَبِع کُلُّ قَومٍ ما یَقدِرونَ عَلی بَیعِهِ مُجتَمِعینَ ومُتَفَرِّقینَ إن شاءَ اللّهُ.

18/690 وسَأَلَ:هَل یَجوزُ لِلمُحرِمِ أن یُصَیِّرَ عَلی إبطِهِ المَرتَکَ (1)أوِ التّوتیا (2)لِریحِ العَرَقِ، أم لا یَجوزُ؟

ص:204

نیست و آنچه عمل می شود،این است که گونۀ راستش را بر قبر می نهد؛و امّا نماز،در پشت قبر خوانده می شود و قبر را جلوی خود قرار دهد و جایز نیست که پیش رو و یا راست و چپِ مدفون در قبر خوانده شود؛زیرا نه بر امام پیشی می گیرند و نه هم تراز او می ایستند».

[15/690] سؤال کرده بود:آیا جایز است نمازگزار در نماز واجب و یا نافله،تسبیح را در دستش بچرخاند؟

جواب آمده بود:«اگر بیم فراموشی و اشتباه دارد،جایز است».

[16/690] سؤال کرده بود:آیا جایز است هنگام تسبیح گفتن [در نمازی مانند نماز جعفر طیّار] تسبیح را با دست چپش بچرخاند،یا جایز نیست؟

جواب آمده بود:«این،جایز است و ستایش،ویژۀ خداوند،پروردگار جهانیان، است».

[17/690] سؤال کرده بود:حدیثی از فقیه علیه السلام در بارۀ فروختن وقف آمده است که اگر وقف،بر اشخاص معیّنی،اعم از خودشان و نسل آنها باشد و همۀ اهل وقف،بر فروش مال وقفی اتّفاق کنند و این برایشان بهتر و به مصلحت ایشان باشد،می توانند آن را بفروشند؟و آیا جایز است که اگر همگی بر فروش اتّفاق نکردند،سهم برخی خریده شود؟و یا جایز نیست،مگر آن که همۀ آنان بر فروش توافق کنند؟و وقفی که فروش آن جایز نیست، چیست؟

جواب آمده بود:«مالی که بر پیشوای مسلمانان وقف شده است،فروشش جایز نیست و اگر بر گروهی از مسلمانان وقف شده،هر کدام از آن افراد می توانند سهم خود را بفروشند،همه با هم باشند و یا جدا جدا،إن شاء اللّه».

[18/690] سؤال کرده بود:آیا برای مُحرم،جایز است که بر زیر بغلش،برای آن که بوی عرق ندهد،برخی دواها را مانند مرتک (1)و توتیا، (2)بمالد یا جایز نیست؟

جواب آمده بود:«این،جایز است و توفیق،از خداوند است».

ص:205

فَأَجابَ علیه السلام:یَجوزُ ذلِکَ وبِاللّهِ التَّوفیقُ.

19/690 وسَأَلَ:عَنِ الضَّریرِ إذا اشهِدَ فی حالِ صِحَّتِهِ عَلی شَهادَةٍ،ثُمَّ کُفَّ بَصَرُهُ ولا یَری خَطَّهُ فَیَعرِفَهُ،هَل تَجوزُ شَهادَتُهُ أم لا؟وإن ذَکَرَ هذا الضَّریرُ الشَّهادَةَ،هَل یَجوزُ أن یَشهَدَ عَلی شَهادَتِهِ أم لا یَجوزُ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إذا حَفِظَ الشَّهادَةَ وحَفِظَ الوَقتَ،جازَت شَهادَتُهُ.

20/690 وسَأَلَ:عَنِ الرَّجُلِ یوقِفُ ضَیعَةً أو دابَّةً ویُشهِدُ عَلی نَفسِهِ بِاسمِ بَعضِ وُکَلاءِ الوَقفِ،ثُمَّ یَموتُ هذَا الوَکیلُ أو یَتَغَیَّرُ أمرُهُ ویَتَوَلّی غَیرُهُ،هَل یَجوزُ أن یَشهَدَ الشّاهِدُ لِهذَا الَّذی اقیمَ مَقامَهُ،إذا کانَ أصلُ الوَقفِ لِرَجُلٍ واحِدٍ أم لا یَجوزُ ذلِکَ؟

فَأَجابَ علیه السلام:لا یَجوزُ ذلِکَ (1)،لِأَنَّ الشَّهادَةَ لَم تَقُم لِلوَکیلِ وإنَّما قامَت لِلمالِکِ،وقَد قالَ اللّهُ تَعالی: «وَ أَقِیمُوا الشَّهادَةَ لِلّهِ» 2 .

21/690 وسَأَلَ:عَنِ الرَّکعَتَینِ الأَخیرَتَینِ قَد کَثُرَت فیهِمَا الرِّوایاتُ،فَبَعضٌ یَروی:أنَّ قِراءَةَ الحَمدِ وَحدَها أفضَلُ،وبَعضٌ یَروی:أنَّ التَّسبیحَ فیهِما أفضَلُ،فَالفَضلُ لِأَیِّهِما؛لِنَستَعمِلَهُ؟

فَأَجابَ علیه السلام:قَد نَسَخَت قِراءَةُ امِّ الکِتابِ فی هاتَینِ الرَّکعَتَینِ التَّسبیحَ،وَالَّذی نَسَخَ التَّسبیحَ قَولُ العالِمِ علیه السلام:کُلُّ صَلاةٍ لا قِراءَةَ فیها فَهِیَ خِداجٌ (2)إلّالِلعَلیلِ،أو مَن یَکثُرُ عَلَیهِ السَّهوُ فَیَتَخَوَّفُ بُطلانَ الصَّلاةِ عَلَیهِ.

22/690 وسَأَلَ فَقالَ:یُتَّخَذُ عِندَنا رُبُّ (3)الجَوزِ لِوَجَعِ الحَلقِ وَالبَحبَحَةِ،یُؤخَذُ الجَوزُ

ص:206

[19/690] سؤال کرده بود:اگر نابینایی را پیش از نابینا شدن برای گواهی بر چیزی حاضر کنند و سپس نابینا شود و نتواند دست خطّ خود را ببیند و بشناسد،آیا گواهی دادنش جایز است یا نه؟و اگر این نابینا،گواهی قبلی خود را به یاد آورد،آیا جایز است که بر آن،شهادت دهد یا نه؟

جواب آمده بود:«هنگامی که گواهی و زمان را به یاد داشته باشد،گواهی اش جایز است».

[20/690] سؤال کرده بود:مردی مزرعه یا مَرکبی را وقف می کند و برای [سپردن] این وقف به یکی از وکیلان وقف،شاهد می گیرد.سپس این وکیل می میرد و یا حالش دگرگون [و تباه] می شود و کس دیگری سرپرستی وقف را به عهده می گیرد.آیا جایز است شاهد برای این فرد جای گزین،شهادت دهد؟یا جایز نیست،در حالی که می دانیم اصل وقف برای یک نفر است [و این دو فقط وکیل های اویند]؟

جواب آمده بود:«جایز نیست؛زیرا شاهد برای وکیل نیامده بود؛بلکه شاهد مالک بود، و خداوند متعال فرموده است: «و شهادت را برای خدا به پا دارید» ». (1)

[21/690] سؤال کرده بود:احادیث متعدّدی در بارۀ رکعت سوم و چهارم نماز است که برخی، خواندن سورۀ حمد را (بدون سوره)،در آن بهتر می بینند و برخی می گویند:تسبیحات اربعه در آن دو رکعت،بهتر است.حال کدام یک فضیلت دارد تا آن را بخوانیم؟

جواب آمده بود:«[حدیثِ] خواندن سورۀ حمد در این دو رکعت،[بهتر بودن قرائتِ] تسبیحات اربعه را نَسخ کرد.حدیثِ ناسخ،این سخن عالم علیه السلام است:«هر نمازی که قرائت [حمد] در آن نباشد،ناقص است،مگر برای بیمار یا کسی که فراموشکار است و بیم آن دارد که [به دلیل مشابهت رکعات،] اشتباه کند و نمازش باطل شود».

[22/690] سؤال کرده بود:در آبادی ما،برای گلودرد و گرفتگی صدا،رُبّ گردو درست می کنند،به این گونه که گردوی تازه را قبل از سفت شدن می گیرند و خوب

ص:207

الرَّطبُ مِن قَبلِ أن یَنعَقِدَ ویُدَقُّ دَقّاً ناعِماً،ویُعصَرُ ماؤُهُ ویُصَفّی ویُطبَخُ عَلَی النِّصفِ ویُترَکُ یَوماً ولَیلَةً ثُمَّ یُنصَبُ عَلَی النّارِ،ویُلقی عَلی کُلِّ سِتَّةِ أرطالٍ مِنهُ رِطلُ عَسَلٍ ویُغلی ویُنزَعُ رَغوَتُهُ،ویُسحَقُ مِنَ النّوشادُرِ (1)وَالشَّبِّ الیَمانِیِّ مِن کُلِّ واحِدَةٍ نِصفُ مِثقالٍ ویُدافُ (2)بِذلِکَ الماءُ،ویُلقی فیهِ دِرهَمُ زَعفَرانٍ مَسحوقٍ،ویُغلی ویُؤخَذُ رَغوَتُهُ،ویُطبَخُ حَتّی یَصیرَ مِثلَ العَسَلِ ثَخیناً،ثُمَّ یُنزَلُ عَنِ النّارِ ویَبرُدُ ویُشرَبُ مِنهُ، فَهَل یَجوزُ شُربُهُ أم لا؟

فَأَجابَ علیه السلام:إذا کانَ کَثیرُهُ یُسکِرُ أو یُغَیِّرُ،فَقَلیلُهُ وکَثیرُهُ حَرامٌ،وإن کانَ لا یُسکِرُ فَهُوَ حَلالٌ.

23/690 وسَأَلَ:عَنِ الرَّجُلِ یَعرِضُ لَهُ الحاجَةُ مِمّا لا یَدری أن یَفعَلَها أم لا،فَیَأخُذُ خاتَمَینِ فَیَکتُبُ فی أحَدِهِما:(نَعَم افعَل) وفِی الآخَرِ:(لا تَفعَل) فَیَستَخیرُ اللّهَ مِراراً، ثُمَّ یَری فیهِما،فَیُخرِجُ أحَدَهُما فَیَعمَلُ بِما یَخرُجُ،فَهَل یَجوزُ ذلِکَ أم لا؟وَالعامِلُ بِهِ وَالتّارِکُ لَهُ أهُوَ مِثلُ الاِستِخارَةِ أم هُوَ سِوی ذلِکَ؟

فَأَجابَ علیه السلام:الَّذی سَنَّهُ العالِمُ علیه السلام فی هذِهِ الاِستِخارَةُ بِالرُّقاعِ وَالصَّلاةِ. (3)

24/690 وسَأَلَ:عَن صَلاةِ جَعفَرِ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام فی أیِّ أوقاتِها أفضَلُ أن تُصَلّی فیهِ؟ وهَل فیها قُنوتٌ؟وإن کانَ فَفی أیِّ رَکعَةٍ مِنها؟

فَأَجابَ علیه السلام:أفضَلُ أوقاتِها صَدرُ النَّهارِ مِن یَومِ الجُمُعَةِ،ثُمَّ فی أیِّ الأَیّامِ شِئتَ،

ص:208

می سایند و آبش را گرفته،صاف می کنند و آن را می پزند تا نیمی از آب آن،بخار شود و یک شبانه روز،آن را رها می کنند و سپس روی آتش می گذارند و به نسبت یک ششم، عسل رویش می ریزند و آن را می جوشانند و کفَش را می گیرند و نشادر (1)و زاج یمانی را می سایند و نیم مثقال از هر یک را با آن آب مخلوط می کنند و به وزن یک درهم،زعفرانِ ساییده شده در آن می ریزند و آن را می جوشانند و کف آن را می گیرند و آن را به اندازه ای می پزند تا مانند عسل سفت شود.آن گاه آن را از روی آتش بر می دارند و سردش می کنند و از آن می نوشند.آیا نوشیدن آن،جایز است؟

جواب آمده بود:«اگر مقدار فراوان آن،مست یا حالت انسان را دگرگون کند،کم و زیاد آن،حرام است و اگر مست نکند،حلال است».

[23/690] سؤال کرده بود:کسی که برایش کاری پیش آید و نداند چه کند و [برای رفع سرگردانی،] دو مُهر بر می دارد و در یکی کلمۀ«بکن»و در دیگری«نکن»می نویسد و چندین بار از خدا طلب خیر می کند و سپس به آن دو می نگرد و یکی را بیرون می کشد و به هر چه آمد،عمل می کند،آیا این کار،جایز است یا نه؟و آیا عمل کننده و یا عمل نکننده به آنچه بیرون آمده،مانند کسی است که استخاره کرده است،یا مانند آن نیست؟

جواب آمده بود:«سنّتی که عالِم علیه السلام در این موقعیت ها بنا نهاده است،استخاره با برگه ها و نماز استخاره است». (2)

[24/690] سؤال کرده بود:بهترین وقت برای خواندن نماز جعفر بن ابی طالب کدام است؟آیا قنوت دارد؟اگر دارد،در چه رکعتی بخواند؟

جواب آمده بود:«بهترین وقت آن،آغاز روز جمعه است و پس از آن،هر روزی که خواستی و در هر زمان از شب و روز که خواندی،جایز است و دو قنوت دارد:در رکعت دوم،پیش از رکوع و در رکعت چهارم پس از رکوع».

ص:209

وأَیَّ وَقتٍ صَلَّیتَها مِن لَیلٍ أو نَهارٍ فَهُوَ جائِزٌ،وَالقُنوتُ فیها مَرَّتانِ:فِی الثّانِیَةِ قَبلَ الرُّکوعِ،وفِی الرّابِعَةِ بَعدَ الرُّکوعِ.

25/690 وسَأَلَ:عَنِ الرَّجُلِ یَنوی إخراجَ شَیءٍ مِن مالِهِ وأَن یَدفَعَهُ إلی رَجُلٍ مِن إخوانِهِ ثُمَّ یَجِدُ فی أقرِبائِهِ مُحتاجاً،أیَصرِفُ ذلِکَ عَمَّن نَواهُ لَهُ إلی قَرابَتِهِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَصرِفُهُ إلی أدناهُما وأَقرَبِهِما مِن مَذهَبِهِ،فَإِن ذَهَبَ إلی قَولِ العالِمِ علیه السلام:«لا یَقبَلُ اللّهُ الصَّدَقَةَ وذو رَحِمٍ مُحتاجٍ»فَلیَقسِم بَینَ القَرابَةِ وبَینَ الَّذی نَوی حَتّی یَکونَ قَد أخَذَ بِالفَضلِ کُلِّهِ.

26/690 وسَأَلَ:فَقالَ:اِختَلَفَ أصحابُنا فی مَهرِ المَرأَةِ.فَقالَ بَعضُهُم:إذا دَخَلَ بِها سَقَطَ عَنهُ المَهرُ ولا شَیءَ عَلَیهِ.وقالَ بَعضُهُم:هُوَ لازِمٌ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ،فَکَیفَ ذلِکَ ومَا الَّذی یَجِبُ فیهِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إن کانَ عَلَیهِ بِالمَهرِ کِتابٌ فیهِ ذِکرُ دَینٍ فَهُوَ لازِمٌ لَهُ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ،وإن کانَ عَلَیهِ کِتابٌ فیهِ ذِکرُ الصَّداقِ سَقَطَ إذا دَخَلَ بِها،وإن لَم یَکُن عَلَیهِ کِتابٌ،فَإِذا دَخَلَ بِها سَقَطَ باقِی الصَّداقِ. (1)

27/690 وسَأَلَ فَقالَ:رُوِیَ لَنا عَن صاحِبِ العَسکَرِ علیه السلام أنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّلاةِ فِی الخَزِّ الَّذی یُغَشُّ بِوَبَرِ الأَرانِبِ؟فَوَقَّعَ:یَجوزُ،ورُوِیَ عَنهُ أیضاً:أنَّهُ لا یَجوزُ.فَأَیُّ الخَبَرَینِ نَعمَلُ بِهِ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إنَّما حُرِّمَ فی هذِهِ الأَوبارِ وَالجُلودِ،فَأَمَّا الأَوبارُ وَحدَها فَکُلٌّ حَلالٌ.

ص:210

[25/690] سؤال کرده بود:کسی قصد دارد بخشی از دارایی اش را به یکی از برادران دینی اش بدهد،که یکی از خویشانش را نیازمند می یابد.آیا آن را به جای کسی که نیّت کرده، می تواند به خویشاوندش برساند؟

جواب آمده بود:«آن را به کسی بدهد که باور دینی نزدیک تری به او دارد،و اگر می خواهد به این سخن عالِم علیه السلام عمل کند که:"خداوند،صدقه را از کسی که خویشاوندِ نیازمند دارد،نمی پذیرد"،آن دارایی را میان خویشاوند و کسی که نیّت کرده بود،قسمت کند تا همۀ فضیلت را دریابد».

[26/690] سؤال کرده بود:یاران ما در مَهر زن،اختلاف کرده اند.برخی می گویند:اگر با او آمیزش کرده است،مهر از او ساقط شده است و چیزی به عهدۀ او نیست.برخی نیز می گویند:مَهر در دنیا و آخرت به گردن اوست.حکم چیست و چه چیزی در آن واجب است؟

جواب آمده بود:«اگر در نوشته ای که در برابر شوهر دارد،مَهر به عنوان بدهی ذکر شده،آن در دنیا و آخرت به عهدۀ اوست و اگر نوشته ای علیه شوهر دارد که مَهر را با همان عنوان مَهر در آن نوشته است،اگر شوهرش با او آمیزش کرده باشد،دیگر طلبی ندارد و پرداخت [مجدّد مَهر] به عهدۀ شوهر نیست و اگر زن هیچ نوشته ای علیه شوهر ندارد،پس از آمیزش،بقیّۀ مهر هم [از گردن شوهر] ساقط می شود». (1)

[27/690] سؤال کرده بود:برای ما روایت شده است که در بارۀ نماز خواندن در لباس خز که با کرک خرگوش آمیخته شده،از امام هادی علیه السلام پرسیدند و ایشان نوشت:«جایز است»و نیز از ایشان روایت شده است که«جایز نیست».به کدام حدیث،عمل کنیم؟

جواب آمده بود:«تنها در کرک هایی که همراه پوست است،حرام شده و امّا همۀ کرک ها به تنهایی،حلال اند و یکی از عالمان هم که از معنای این سخن صادق علیه السلام (2):"در روباه و خرگوش نمی توان نماز خواند و نیز در پارچه های مانند آن" پرسید،[امام علیه السلام ]

ص:211

وقَد سَأَلَ بَعضُ العُلَماءِ عَن مَعنی قَولِ الصّادِقِ علیه السلام:لا یُصَلّی فِی الثَّعلَبِ ولا فِی الأَرنَبِ،ولا فِی الثَّوبِ الَّذی یَلیهِ،فَقالَ علیه السلام:إنَّما عَنَی الجُلودَ دونَ غَیرِها.

28/690 وسَأَلَ (1)فَقالَ:یُتَّخَذُ بِأَصفَهانَ ثِیابٌ عُنّابِیَّةٌ عَلی عَمَلِ الوَشیِ مِن قَزٍّ وإبریسَمٍ، هَل تَجوزُ الصَّلاةُ فیها أم لا؟

فَأَجابَ علیه السلام:لا تَجوزُ الصَّلاةُ إلّافی ثَوبٍ سَداهُ أو لَحمَتُهُ قُطنٌ أو کَتّانٌ.

29/690 وسَأَلَ:عَنِ المَسحِ عَلَی الرِّجلَینِ وبِأَیِّهِما یَبدَأُ؟بِالیَمینِ،أو یَمسَحُ عَلَیهِما جَمیعاً مَعاً؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَمسَحُ عَلَیهِما جَمیعاً مَعاً،فَإِن بَدَأَ بِإِحداهُما قَبلَ الاُخری فَلا یَبتَدِئُ إلّا بِالیَمینِ.

30/690 وسَأَلَ:عَن صَلاةِ جَعفَرٍ فِی السَّفَرِ،هَل یَجوزُ أن تُصَلّی أم لا؟

فَأَجابَ علیه السلام:یَجوزُ ذلِکَ.

31/690 وسَأَلَ:عَن تَسبیحِ فاطِمَةَ علیها السلام:مَن سَها فَجازَ التَّکبیرَ أکثَرَ مِن أربَعٍ وثَلاثینَ،هَل یَرجِعُ إلی أربَعٍ وثَلاثینَ أو یَستَأنِفُ،وإذا سَبَّحَ تَمامَ سَبعَةٍ وسِتّینَ هَل یَرجِعُ إلی سِتَةٍ وسِتّین أو یَستَأنِفُ،ومَا الَّذی یَجِبُ فی ذلِکَ؟

فَأَجابَ علیه السلام:إذا سَها فِی التَّکبیرِ حَتّی تَجاوَزَ أربَعَاً وثَلاثینَ،عادَ إلی ثَلاثٍ وثَلاثینَ ویَبنی عَلَیها،وإذا سَها فِی التَّسبیحِ فَتَجاوَزَ سَبعاً وسِتّینَ تَسبیحَةً عادَ إلی سِتَّةٍ وسِتّینَ وبَنی عَلَیها،فَإِذا جاوَزَ التَّحمیدَ مِئَةً فَلا شَیءَ عَلَیهِ. (2)

ص:212

فرمود:"مقصود،در پوست آن دو است،نه غیر آن مانند کرک"».

[28/690] سؤال کرده بود:در اصفهان،پارچه های نقش و نگاردار عنّابی رنگی با ابریشم و حریر می بافند.آیا نماز در آن،جایز است یا نه؟

جواب آمده بود:«نماز،تنها در پارچه هایی که تار و پود آنها پنبه یا کتان باشد، جایز است».

[29/690] سؤال کرده بود:در مسح پاها،کدام را مقدّم کند؟راست را و یا هر دو را با هم مسح کند؟

جواب آمده بود:«هر دو پا را با هم مسح کند و اگر به یکی پیش از دیگری آغاز کرد،جز راست را مقدّم ندارد».

[30/690] سؤال کرده بود:آیا جایز است در مسافرت،نماز جعفر طیّار خواند؟

جواب آمده بود:«جایز است».

[31/691] سؤال کرده بود:آیا اگر کسی اشتباه کرد و تکبیر را در تسبیحات فاطمه علیها السلام، بیش از سی و چهار مرتبه گفت،آیا به شمارۀ سی و چهارم باز گردد [و بدان اکتفا کند] و یا از نو آغاز کند؟و هنگامی که شصت و هفتمین ذکر تسبیح را گفت،به شصت و ششمین باز گردد [و بدان اکتفا کند]،یا از نو آغاز کند؟و چه کاری در این میان لازم است؟

جواب آمده بود:«اگر هنگام "اللّه أکبر" گفتن،اشتباه کرد و از سی و چهار گذشت، به سی و سه باز می گردد و بر آن بنا می نهد و اگر در "سبحان اللّه" گفتن،از شصت و هفت گذشت،به شصت و شش باز می گردد و بر آن بنا می نهد و چون با گفتن "الحمد للّه" از صد گذشت،کاری به عهدۀ او نیست» (1). (2)

ص:213

691.الغیبة للطوسی: مِن کِتابٍ آخَرَ (1):فَرَأیُکَ أدامَ اللّهُ عِزَّکَ فی تَأَمُّلِ رُقعَتی،وَالتَّفَضُّلِ بِما یُسَهِّلُ لِاُضیفَهُ إلی سائِرِ أیادیکَ عَلَیَّ،وَاحتَجتُ أدامَ اللّهُ عِزَّکَ أن تَسأَلَ لی بَعضَ 1/691 الفُقَهاءِ عَنِ المُصَلّی إذا قامَ مِنَ التَّشَهُّدِ الأَوَّلِ لِلرَّکعَةِ الثّالِثَةِ،هَل یَجِبُ عَلَیهِ أن یُکَبِّرَ؟فَإِنَّ بَعضَ أصحابِنا قالَ:لا یَجِبُ عَلَیهِ التَّکبیرُ،ویُجزیهِ أن یَقولَ:بِحَولِ اللّهِ وقُوَّتِهِ أقومُ وأَقعُدُ.

الجَوابُ:قالَ:إنَّ فیهِ حَدیثَینِ،أمّا أحَدُهُما فَإِنَّهُ إذَا انتَقَلَ مِن حالَةٍ إلی حالَةٍ اخری فَعَلَیهِ تَکبیرٌ،وأَمَّا الآخَرُ فَإِنَّهُ رُوِیَ أنَّهُ إذا رَفَعَ رَأسَهُ مِنَ السَّجدَةِ الثّانِیَةِ فَکَبَّرَ، ثُمَّ جَلَسَ ثُمَّ قامَ فَلَیسَ عَلَیهِ لِلقِیامِ بَعدَ القُعودِ تَکبیرٌ،وکَذلِکَ التَّشَهُّدُ الأَوَّلُ،یَجری هذَا المَجری،وبِأَیِّهِما أخَذتَ مِن جِهَةِ التَّسلیمِ کانَ صَواباً.

2/691 وعَنِ الفَصِّ الخُماهَنِ (2)،هَل تَجوزُ فیهِ الصَّلاةُ إذا کانَ فی إصبَعِهِ؟

الجَوابُ:فیهِ کَراهَةٌ أن یُصَلِّیَ فیهِ،وفیهِ إطلاقٌ،وَالعَمَلُ عَلَی الکَراهِیَةِ.

3/691 وعَن رَجُلٍ اشتَری هَدیاً لِرَجُلٍ غائِبٍ عَنهُ،وسَأَلَهُ أن یَنحَرَ عَنهُ هَدیاً بِمِنیً،فَلَمّا أرادَ نَحرَ الهَدیِ نَسِیَ اسمَ الرَّجُلِ،ونَحَرَ الهَدیَ ثُمَّ ذَکَرَهُ بَعدَ ذلِکَ،أیَجزی عَنِ الرَّجُلِ أم لا؟

الجَوابُ:لا بَأسَ بِذلِکَ وقَد أجزَأَ عَن صاحِبِهِ.

4/691 وعِندَنا حاکَةٌ مَجوسٌ یَأکُلونَ المَیتَةَ ولا یَغتَسِلونَ مِنَ الجَنابَةِ،ویَنسِجونَ لَنا ثِیاباً،فَهَل تَجوزُ الصَّلاةُ فیها (مِن) قَبلِ أن تُغسَلَ؟

الجَوابُ:لا بَأسَ بِالصَّلاةِ فیها.

ص:214

691.الغیبة ،طوسی-در نقل نوشته ای دیگر (1)-:[سؤال:] خداوند،عزّتت را مستدام بدارد ! نوشته ام را ببین و نظرت را به بنده بگو و با تفضّل و احسانت،کارم را آسان کن تا این نیکی ات را نیز بر دیگر نیکی هایت به من،بیفزایم.خداوند،عزّتت را مستدام گرداند! نیاز [1/691] پیدا کرده ام که از یکی از فقیهان در بارۀ نمازگزاری بپرسی که چون از تشهّد اوّل و برای رکعت سوم بر می خیزد،آیا واجب است که تکبیر بگوید؟برخی یاران ما می گویند:تکبیر بر او واجب نیست و همین که بگوید:«بِحَولِ اللّهِ وَ قُوَّته أقومُ وَ أقعُد؛به نیرو و قدرت خدا بر می خیزم و می نشینم»،کافی است.

جواب:او فرمود:«در این باره دو حدیث است.یک حدیث،این است که اگر از حالتی به حالت دیگر منتقل شد،تکبیر بگوید و حدیث دیگر،آن است که چون سرش را از سجدۀ دوم برداشت و تکبیر گفت و سپس نشست،برای برخاستن پس از این نشستن، تکبیری نیست و این برای تشهّد اوّل هم به همین گونه است و از سر تسلیم،به هر یک از حدیث ها عمل کنی،درست و کافی است».

[2/691] سؤال:آیا می شود با انگشتری که نگین آن از خُماهَن (2)است،نماز خواند؟

جواب:«در حالی که چنین انگشتری را به دست دارد،نماز کراهت دارد؛امّا جایز و آزاد است و تنها مکروه است».

[3/691] سؤال:مردی برای فردی غایب که از وی خواسته است در مِنا برایش قربانی کند، گوسفندی می خرد؛امّا هنگامی که می خواهد قربانی را ذبح کند،نام آن فرد را فراموش می کند و قربانی را ذبح می کند و پس از آن،یادش می آید.آیا این قربانی برای سفارش دهنده کفایت می کند؟

جواب:«اشکالی ندارد و از صاحبش کفایت می کند».

[4/691] سؤال:نزد ما بافندگان مجوسی هستند که گوشت مردار می خورند و غسل جنابت نمی کنند و برای ما لباس می بافند.آیا پیش از شستن این لباس ها جایز است در آنها

ص:215

5/691 وعَنِ المُصَلّی یَکونُ فی صَلاةِ اللَّیلِ فی ظُلمَةٍ،فَإِذا سَجَدَ یَغلَطُ بِالسَّجّادَةِ ویَضَعُ جَبهَتَهُ عَلی مِسحٍ أو نَطعٍ،فَإِذا رَفَعَ رَأسَهُ وَجَدَ السَّجّادَةَ،هَل یَعتَدُّ بِهذِهِ السَّجدَةِ أم لا یَعتَدُّ بِها؟

الجَوابُ:ما لَم یَستَوِ جالِساً فَلا شَیءَ عَلَیهِ فی رَفعِ رَأسِهِ لِطَلَبِ الخُمرَةِ (1).

6/691 وعَنِ المُحرِمِ یَرفَعُ الظِّلالَ،هَل یَرفَعُ خَشَبَ العَمّارِیَةِ أوِ الکَنیسَةِ (2)،ویَرفَعُ الجَناحَینِ (3)أم لا؟

الجَوابُ:لا شَیءَ عَلَیهِ فی تَرکِهِ وجَمیعِ الخَشَبِ.

7/691 وعَنِ المُحرِمِ یَستَظِلُّ مِنَ المَطَرِ بِنَطعٍ أو غَیرِهِ حَذَراً عَلی ثِیابِهِ وما فی مَحمِلِهِ أن یَبتَلَّ،فَهَل یَجوزُ ذلِکَ؟

الجَوابُ:إذا فَعَلَ (ذلِکَ) فِی المَحمِلِ فی طَریقِهِ فَعَلَیهِ دَمٌ.

8/691 و 9وَالرَّجُلُ یَحُجُّ عَن اجرَةٍ، (4)هَل یَحتاجُ أن یَذکُرَ الَّذی حَجَّ عَنهُ عِندَ عَقدِ إحرامِهِ أم لا؟وهَل یَجِبُ أن یَذبَحَ عَمَّن حَجَّ عَنهُ وعَن نَفسِهِ،أم یُجزیهِ هَدیٌ واحِدٌ؟

الجَوابُ:یَذکُرُهُ،وإن لَم یَفعَل فَلا بَأسَ. (5)

10/691 وهَل یَجوزُ لِلرَّجُلِ أن یُحرِمَ فی کِساءِ خَزٍّ (6)أم لا؟

الجَوابُ:لا بَأسَ بِذلِکَ،وقَد فَعَلَهُ قَومٌ صالِحونَ.

ص:216

نماز بخوانیم؟

جواب:«نماز خواندن در آنها،اشکالی ندارد».

[5/691] سؤال:نمازگزار در جای تاریکی،نماز شب می خواند.چون سجده می کند،در تشخیص سجّاده اشتباه می کند و پیشانی اش را بر زیرانداز پشمی یا چرمی می نهد و چون سرش را بلند می کند،سجّاده را می یابد.آیا این سجده را به شمار آورد،یا آن را به شمار نیاورد؟

جواب:«اگر صاف ننشیند،چیزی بر او در برداشتن سر برای یافتن جای سجده نیست».

[6/691] سؤال:مُحرم،سایه بان را بر می دارد.آیا لازم است چوب کجاوه و بالای محمل و دو بال (1)آن را هم بر دارد؟

جواب:«برای ترک این کار و بر نداشتن همۀ چوب ها،چیزی (کفّاره ای) به عهدۀ او نمی آید».

[7/691] سؤال:مُحرم،با تکّه ای چرم یا غیر آن،سایه بانی برای خود در برابر باران درست می کند تا مبادا لباس و بارهایش،خیس شوند.آیا این کار،جایز است؟

جواب:«اگر این کار را هنگامی که در کجاوه و در راه است،انجام دهد،باید یک گوسفند،قربانی کند».

[8/691 و 9] سؤال:مرد،حجّ استیجاری می کند.آیا نیاز است که هنگام احرام بستن،شخصی را که برایش حج می کند،نام ببرد؟و آیا واجب است که یک قربانی از کسی که برایش حج می کند،انجام دهد و یک قربانی هم از طرف خودش،یا یک قربانی،او را کفایت می کند؟

جواب:«او را یاد کند و اگر هم نکرد،اشکالی ندارد». (2)

[10/691] سؤال:آیا جایز است مرد در عبای پشمی،احرام ببندد یا نه؟

جواب:«اشکال ندارد،و افراد صالحی آن را انجام داده اند».

ص:217

11/691 وهَل یَجوزُ لِلرَّجُلِ أن یُصَلِّیَ وفی رِجلَیهِ بَطیطٌ (1)لا یُغَطِّی الکَعبَینِ أم لا یَجوزُ؟

الجَوابُ:جائِزٌ.

12/691 ویُصَلِّی الرَّجُلُ،ومَعَهُ فی کُمِّهِ أو سَراویلِهِ سِکّینٌ أو مِفتاحُ حَدیدٍ،هَل یَجوزُ ذلِکَ؟

الجَوابُ:جائِزٌ.

13/691 و(عَنِ) الرَّجُلِ یَکونُ مَعَ بَعضِ هؤُلاءِ ومُتَّصِلاً بِهِم،یَحُجُّ ویَأخُذُ عَلَی الجادَّةِ، ولا یُحرِمونَ هؤُلاءِ مِنَ المَسلَخِ،فَهَل یَجوزُ لِهذَا الرَّجُلِ أن یُؤَخِّرَ إحرامَهُ إلی ذاتِ عِرقٍ،فَیُحرِمَ مَعَهُم؛لِما یَخافُ الشُّهرَةَ،أم لا یَجوزُ أن یُحرِمَ إلّامِنَ المَسلَخِ؟ (2)

الجَوابُ:یُحرِمُ مِن میقاتِهِ ثُمَّ یَلبَسُ (الثِّیابَ) ویُلَبِّی فی نَفسِهِ،فَإِذا بَلَغَ إلی میقاتِهِم أظهَرَ.

14/691 وعَن لُبسِ النَّعلِ المَعطونِ (3)،فَإِنَّ بَعضَ أصحابِنا یَذکُرُ أنَّ لُبسَهُ کَریهٌ؟

الجَوابُ:جائِزٌ ذلِکَ،ولا بَأسَ بِهِ.

15/691 وعَنِ الرَّجُلِ مِن وُکَلاءِ الوَقفِ یَکونُ مُستَحِلاًّ لِما فی یَدِهِ،لا یَرِعُ (4)عَن أخذِ مالِهِ، رُبَّما نَزَلتُ فی قَریَةٍ وهُوَ فیها،أو أدخُلُ مَنزِلَهُ وقَد حَضَرَ طَعامُهُ فَیَدعونی إلَیهِ،فَإِن لَم آکُل مِن طَعامِهِ عادانی عَلَیهِ،وقالَ:فُلانٌ لا یَستَحِلُّ أن یَأکُلَ مِن طَعامِنا،فَهَل یَجوزُ لی أن آکُلَ مِن طَعامِهِ وأَتَصَدَّقُ بِصَدَقَةٍ؟وکَم مِقدارُ الصَّدَقَةِ؟

ص:218

[11/691] سؤال:آیا جایز است مرد نماز بخواند،در حالی که نعلینی (سرپایی) به پا دارد که [پشت با و ساق ندارد و] بخش برآمدۀ پا را نمی پوشاند،یا جایز نیست؟

جواب:«جایز است».

[2/691] سؤال:مرد نماز می خواند،در حالی که چاقو یا کلید آهنی در آستین یا شلوارش دارد.

آیا این جایز است؟

جواب:«جایز است».

[13/691] سؤال:مردی با این جماعت اهل سنّت،مرتبط است.از راه اصلی به حج می رود [و در جادّه همراه آنان است].آنان از مسلخ،مُحرم نمی شوند.آیا برای این مرد،جایز است که احرامش را تا میقات«ذات عِرق»به تأخیر اندازد و همراه ایشان مُحرم شود،از بیم آن که مبادا انگشت نما گردد،یا جایز نیست که جز از مسلخ،مُحرم شود؟ (1)

جواب:«از میقاتش مُحرم می شود.سپس لباسش را می پوشد و نزد خود،تلبیه می گوید و چون به میقات آنان رسید،احرام و تلبیه را آشکار می کند».

[14/691] سؤال:به پا کردن کفشِ بدبو (2)چگونه است؟برخی یاران می گویند که زشت است.

جواب:«جایز است و اشکالی ندارد».

[15/691] سؤال:مردی از وکیلان وقف،آنچه را به دستش سپرده اند،حلال می شمرد و در برداشتن از آن تقوا را رعایت نمی کند و من گاه در روستایی که او نیز در آن هست،فرود می آیم و یا به خانه اش می روم،در حالی که غذایش آماده است.مرا به آن دعوت می کند که اگر از آن نخورم،با من بر سر آن،دشمنی می کند و می گوید:«فلانی،خوردن از غذای ما را حلال نمی شمرد!».حال آیا جایز است که از غذای او بخورم و بهای آن را صدقه بدهم؟اگر آری،چه قدر صدقه بدهم؟

و اگر این وکیل،هدیه ای به کس دیگری داد و او مرا به حضورش فرا خواند تا از آن استفاده کنم،در حالی که می دانم که وکیلِ یاد شده،در برداشت از اموالِ در اختیارش

ص:219

وإن أهدی هذَا الوَکیلُ هَدِیَّةً إلی رَجُلٍ آخَرَ،فَأَحضَرَ فَیَدعونی أن أنالَ مِنها،وأَنَا أعلَمُ أنَّ الوَکیلَ لا یَرِعُ عَن أخذِ ما فی یَدِهِ،فَهَل (عَلَیَّ) فیهِ شَیءٌ إن أنَا نِلتُ مِنها؟

الجَوابُ:إن کانَ لِهذَا الرَّجُلِ مالٌ أو مَعاشٌ غَیرُ ما فی یَدِهِ،فَکُل طَعامَهُ وَاقبَل بِرَّهُ،وإلّا فَلا.

16/691 وعَنِ الرَّجُلِ (مِمَّن) یَقولُ بِالحَقِّ ویَرَی المُتعَةَ،ویَقولُ بِالرَّجعَةِ،إلّاأنَّ لَهُ أهلاً مُوافِقَةً لَهُ فی جَمیعِ أمرِهِ،وقَد عاهَدَها أن لا یَتَزَوَّجَ عَلَیها (ولا یَتَمَتَّعَ) ولا یَتَسَرّی (1).

وقَد فَعَلَ هذا مُنذُ بِضعَ عَشرَةَ سَنَةً ووَفی بِقَولِهِ،فَرُبَّما غابَ عَن مَنزِلِهِ الأَشهُرَ فَلا یَتَمَتَّعُ ولا تَتَحَرَّکُ نَفسُهُ أیضاً لِذلِکَ،ویَری أنَّ وُقوفَ مَن مَعَهُ مِن أخٍ ووَلَدٍ وغُلامٍ ووَکیلٍ وحاشِیَةٍ مِمّا یُقَلِّلُهُ فی أعیُنِهِم،ویُحِبُّ المُقامَ عَلی ما هُوَ عَلَیهِ مَحَبَّةً لِأَهلِهِ ومَیلاً إلَیها،وصِیانَةً لَها ولِنَفسِهِ،لا یُحَرِّمُ المُتعَةَ بَل یَدینُ اللّهَ بِها،فَهَل عَلَیهِ فی تَرکِهِ ذلِکَ مَأثَمٌ أم لا؟

الجَوابُ:(فی ذلِکَ) یُستَحَبُّ لَهُ أن یُطیعَ اللّهَ تَعالی (بِالمُتعَةِ) لِیَزولَ عَنهُ الحَلفُ عَلَی المَعرِفَةِ (2)ولَو مَرَّةً واحِدَةً. (3)

فَإِن رَأَیتَ أدامَ اللّهُ عِزَّکَ أن تَسأَلَ لی عَن ذلِکَ وتَشرَحَهُ لی،وتُجیبَ فی کُلِّ مَسأَلَةٍ بِمَا العَمَلُ بِهِ،وتُقَلِّدَنِی المِنَّةَ فی ذلِکَ،جَعَلَکَ اللّهُ السَّبَبَ فی کُلِّ خَیرٍ وأَجراهُ عَلی یَدِکَ،فَعَلتَ مُثاباً إن شاءَ اللّهُ.أطالَ اللّهُ بَقاءَکَ وأَدامَ عِزَّکَ وتَأییدَکَ وسَعادَتَکَ وسَلامَتَکَ وکَرامَتَکَ،وأَتَمَّ نِعمَتَهُ عَلَیکَ،وزادَ فی إحسانِهِ إلَیکَ،وجَعَلَنی مِنَ السّوءِ

ص:220

تقوا را رعایت نمی کند،آیا اگر چیزی از آن بر گیرم،ضامن هستم؟

جواب:«اگر این وکیل،مال یا درآمد دیگری غیر از اموال وقفی در دستش دارد، غذایش را بخور و هدیه اش را بپذیر و اگر چنین نیست،نه».

[16/691] سؤال:مردی معتقد به حقیقت [تشیّع] است و ازدواج موقّت را جایز می شمرد و به رجعت [و بازگشت پیروزمندانۀ امامان] عقیده دارد؛امّا همسری دارد که در همۀ امورش، همراه اوست و به او تعهّد داده که با زن دیگری ازدواج نکند و ازدواج موقّت هم نکند و کنیز هم نگیرد و این مرد هم بیش از ده سال است که به قولش پایبند بوده و حتّی گاه چند ماه در خانه اش نیست [و در سفر است]،امّا ازدواج موقّت نمی کند و به فکر آن هم نمی افتد و چنین عقیده دارد که اگر برادر و فرزند و نوکر و وکیل و افرادش خبردار شوند، خود را از چشمشان می اندازد و او دوست دارد که همچنان در این حالت احترام و محبّت و میل همسرش بماند و او و خودش را حفظ کند.او ازدواج موقّت را حرام نمی شمرد؛ بلکه آن را جزو دین خدا می داند.حال آیا برای ترکش در این کار،گناهی کرده است یا نه؟

جواب:«برای او مستحب است که خداوند متعال را در این امر (ازدواج موقّت)-حتّی اگر یک بار هم بشود-اطاعت کند تا عهدی که بر ترک ازدواج [به نادرستی] بسته است، بشکند».

خداوند،عزّتت را مستدام بدارد ! اگر صلاح می بینی،این سؤال های مرا [از امام زمان علیه السلام ] بپرس و برایم تشریح و وظیفه را در هر مسئله معیّن کن و منّتی دیگر را با این پاسخگویی،بر گردن من بنه.خداوند،تو را وسیلۀ هر خیر کند و آن را به دست تو جاری نماید! إن شاء اللّه،عملت بی پاداش نماند! خداوند،طول عمرت دهد؛عزّت و تأیید و خوش بختی و سلامت و کرامتت را مستدام بدارد؛نعمتش را بر تو کامل کند؛در احسانش به تو بیفزاید؛مرا در رویارویی با بدی،فدای تو کند و پیش از تو و جلوتر از تو قرار دهد! ستایش،ویژۀ خدای جهانیان است و خداوند بر محمّدِ پیامبر و خاندانش درود و سلام فراوان فرستد.

ابن نوح می گوید:این نسخه را از دو نوشتۀ قدیمی که خطّ و توقیع ها در آن دو بودند، نسخه برداری کردم.

ص:221

فِداکَ،وقَدَّمَنی عَنکَ وقِبَلَکَ،الحَمدُ للّهِ رَبِّ العالَمینَ،وصَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وآلِهِ وسَلَّمَ کَثیراً.

قالَ ابنُ نوحٍ:نَسَختُ هذِهِ النُّسخَةَ مِنَ الدَّرجَینِ القَدیمَینِ اللَّذَینِ فیهِمَا الخَطُّ وَالتَّوقیعاتُ.وکانَ أبُو القاسِمِ رحمه الله مِن أعقَلِ النّاسِ عِندَ المُخالِفِ وَالمُوافِقِ ویَستَعمِلُ التَّقِیَّةَ.

3/2 جَوابُ مَسائِلِ جَعفَرِ بنِ حَمدانَ

692.کمال الدین: قالَ [ سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ]:وکَتَبَ جَعفَرُ بنُ حَمدانَ،فَخَرَجَت إلَیهِ هذِهِ المَسائِلُ:

استَحلَلتُ بِجارِیَةٍ وشَرَطتُ عَلَیها أن لا أطلُبَ وَلَدَها ولا الزِمَها مَنزِلی،فَلَمّا أتی لِذلِکَ مُدَّةٌ قالَت لی:قَد حَبَلتُ،فَقُلتُ لَها:کَیفَ ولا أعلَمُ أنّی طَلَبتُ مِنکِ الوَلَدَ؟ثُمَّ غِبتُ وَانصَرَفتُ،وقَد أتَت بِوَلَدٍ ذَکَرٍ فَلَم انکِرهُ ولا قَطَعتُ عَنهَا الإِجراءَ وَالنَّفَقَةَ.

ولی ضَیعَةٌ قَد کُنتُ قَبلَ أن تَصیرَ إلَیَّ هذِهِ المَرأَةُ،سَبَّلتُها عَلی وَصایایَ وعَلی سائِرِ وُلدی،عَلی أنَّ الأَمرَ فِی الزِّیادَةِ وَالنُّقصانِ مِنهُ إلَیَّ أیّامَ حَیاتی،وقَد أتَت هذِهِ بِهذَا الوَلَدِ فَلَم الحِقهُ فِی الوَقفِ المُتَقَدِّمِ المُؤَبَّدِ،وأَوصَیتُ إن حَدَثَ بی حَدَثُ المَوتِ أن یَجرِیَ عَلَیهِ ما دامَ صَغیراً،فَإِذا کَبِرَ اعطِیَ مِن هذِهِ الضَّیعَةِ جُملَةَ مِئَتَی دینارٍ غَیرَ مُؤَبَّدٍ،ولا یَکونُ لَهُ ولا لِعَقِبِهِ بَعدَ إعطائِهِ ذلِکَ فِی الوَقفِ شَیءٌ،فَرَأیَکَ أعَزَّکَ اللّهُ فی إرشادی فیما عَمِلتُهُ،وفی هذَا الوَلَدِ بِما أمتَثِلُهُ،وَالدُّعاءِ لی بِالعافِیَةِ وخَیرِ الدُّنیا وَالآخِرَةِ.

جَوابُها:وأَمَّا الرَّجُلُ الَّذِی استَحَلَّ بِالجارِیَةِ وشَرَطَ عَلَیها أن لا یَطلُبَ وَلَدَها،

ص:222

و ابو القاسم [بن روح]-که خدایش بیامرزد-از عاقل ترین مردم نزد مخالف و موافق بود و تقیّه می نمود. (1)

فَسُبحانَ مَن لا شَریکَ لَهُ فی قُدرَتِهِ،شَرطُهُ عَلَی الجارِیَةِ شَرطٌ عَلَی اللّهِ عز و جل،هذا ما لا یُؤمَنُ أن یَکونَ،وحَیثُ عَرَفَ فی هذَا الشَّکِّ ولَیسَ یَعرِفُ الوَقتَ الَّذی أتاها فیهِ، فَلَیسَ ذلِکَ بِموجِبِ البَراءَةِ فی وَلَدِهِ،وأَمّا إعطاءُ المِئَتَی دینارٍ وإخراجُهُ إیّاهُ وعَقِبَهُ مِنَ الوَقفِ،فَالمالُ مالُهُ فَعَلَ فیهِ ما أرادَ.

قالَ أبُو الحُسَینِ:حَسِبَ الحِسابَ قَبلَ المَولودِ فَجاءَ الوَلَدُ مُستَوِیاً،وقالَ:

وَجَدتُ فی نُسخَةِ أبِی الحَسَنِ الهَمدانِیِّ:أتانی أبقاکَ اللّهُ کِتابُکَ وَالکِتابُ الَّذی أنفَذتَهُ،ورَوی هذَا التَّوقیعَ الحَسَنُ بنُ عَلِیِّ بنِ إبراهیمَ عَنِ السَّیّارِیِّ.

4/2 جَوابُ مَسائِلِ الخِضرِ بنِ مُحَمَّدٍ

693.الخرائج والجرائح: رُوِیَ عَن أحمَدَ بنِ أبی روحٍ،قالَ:خَرَجتُ إلی بَغدادَ فی مالٍ لِأَبِی الحَسَنِ الخِضرِ بنِ مُحَمَّدٍ لِاُوصِلَهُ،وأَمَرَنی أن أدفَعَهُ إلی أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرِیِّ،فَأَمَرَنی أن لا أدفَعَهُ إلی غَیرِهِ،وأَمَرَنی أن أسأَلَهُ الدُّعاءَ لِلعِلَّةِ الَّتی هُوَ فیها،وأَسأَلَهُ عَنِ الوَبَرِ یَحِلُّ لُبسُهُ؟فَدَخَلتُ بَغدادَ وصِرتُ إلَی العَمرِیِّ،فَأَبی أن یَأخُذَ المالَ وقالَ:صِر إلی أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ أحمَدَ وَادفَع إلَیهِ؛فَإِنَّهُ أمَرَهُ بِأَخذِهِ، وقَد خَرَجَ الَّذی طَلَبتَ.

فَجِئتُ إلی أبی جَعفَرٍ فَأَوصَلتُهُ إلَیهِ،فَأَخرَجَ إلَیَّ رُقعَةً فَإِذا فیها:بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،سَأَلتَ الدُّعاءَ مِنَ العِلَّةِ الَّتی تَجِدُها،وهَبَ اللّهُ لَکَ العافِیَةَ،ودَفَعَ عَنکَ الآفاتِ،وصَرَفَ عَنکَ بَعضَ ما تَجِدُهُ مِنَ الحَرارَةِ،وعافاکَ وصَحَّ لَکَ جِسمُکَ.

ص:224

کرده است که بچّه دار نشود،خدای بی همتا را در قدرتش تقدیس می کنم،شرط او با زن، شرط گذاشتن برای خدای شکست ناپذیر باشُکوه است.معلوم نیست که بچّه دار نشود و تردید او در این امر و جهلش به وقتی که نزد آن زن برای آمیزش رفته،موجب دوری جستن از فرزند نمی شود [و کودک،فرزند او به شمار می رود]؛امّا دادن دویست دینار به او و بیرون کردن کودک و نسل او از وقف،در اختیار وی است؛زیرا مال،مال او و به اختیار اوست».

ابو الحسین می گوید:آن مرد،مدّت زمان قبل از تولّد آن کودک (ایّام ازدواج و بارداری) را محاسبه کرد و [دید] فرزند،مطابق آن به طور صحیح متولّد شده است.

ابو الحسین می گوید:در نسخۀ ابو الحسن همْدانی چنین یافتم:خداوند،باقی ات بدارد! نوشته ات و نوشته ای که فرستاده بودم،آمد،و این توقیع را حسن بن علی بن ابراهیم از سیّاری،نقل کرده است. (1)

وسَأَلتَ ما یَحِلُّ أن یُصَلّی فیهِ مِنَ الوَبَرِ وَالسَّمّورِ (1)وَالسِّنجابِ (2)وَالفَنَکِ (3)وَالدَّلَقِ (4)وَالحَواصِلِ (5)،فَأَمَّا السَّمّورُ وَالثَّعالِبُ فَحرامٌ عَلَیکَ وعَلی غَیرِکَ الصَّلاةُ فیهِ،ویَحِلُّ لَکَ جُلودُ المَأکولِ مِنَ اللَّحمِ إذا لَم یَکُن (لَکَ) غَیرُهُ،وإن لَم یَکُن لَکَ بُدٌّ فَصَلِّ فیهِ،وَالحَواصِلُ جائِزٌ لَکَ أن تُصَلِّیَ فیهِ،وَالفِراءُ مَتاعُ الغَنَمِ،ما لَم تُذبَح بِأَرمینیَّةَ تَذبَحُهُ النَّصاری عَلَی الصَّلیبِ،فَجائِزٌ لَکَ أن تَلبِسَهُ إذا ذَبَحَهُ أخٌ لَکَ أو مُخالِفٌ تَثِقُ بِهِ.

5/2 جَوابُ مسألة هارونَ بنِ مُسلِمٍ

694.کتاب من لایحضره الفقیه: رُوِیَ عَن هارونَ بنِ مُسلِمٍ،قالَ:کَتَبتُ إلی صاحِبِ الدّارِ علیه السلام (6):وُلِدَ لی مَولودٌ وحَلَقتُ رَأسَهُ،ووَزَنتُ شَعرَهُ بِالدَّراهِمِ وتَصَدَّقتُ بِهِ،قالَ:

لا یَجوزُ وَزنُهُ إلّابِالذَّهَبِ أوِ الفِضَّةِ،وکَذا جَرَتِ السُّنَّةُ.

ص:226

نوشته بود:«بسم اللّه الرحمن الرحیم.دعایی برای بیماری ات خواسته بودی.

خداوند به تو عافیت داد و آفت ها را از تو دور کرد و داغی ای که احساس می کردی، از تو برگرداند و تو را عافیت بخشید و بدنت سالم شد.

نیز پرسیده ای:در کرک خرگوش رومی،سمور،سنجاب،روباه کوچک،گربۀ صحرایی و حواصل (1)می توان نماز خواند یا نه؟امّا سمور و انواع روباه،بر تو و غیر تو در نماز حرام است و پوست حیوان های حلال گوشت،اگر لباس دیگری نداری، برایت حلال است و اگر چاره ای نداری،در آن نماز بخوان،و حواصل،جایز است که در آن نماز بخوانی،و [نیز] پوستین حیواناتی مانند گاو و گوسفند،تا آن گاه که مسیحیان ارمنستان،آنها را به نام صلیب [و نه خدا] سر نبریده باشند و برادرت و یا مخالفی که به او اطمینان داری [که نام خدا را می برد]،آن را سر ببرد،جایز است در آن نماز بخوانی». (2)

6/2 جَوابُ مَسائِلِ انفِذَت مِن قُمَّ

695.الغیبة للطوسی: أخبَرَنا جَماعَةٌ،عَن أبِی الحَسَنِ مُحَمَّدِ بنِ أحمَدَ بنِ داودَ القُمِّیِّ، قالَ:وَجَدتُ بِخَطِّ أحمَدَ بنِ إبراهیمَ النَّوبَختِیِّ وإملاءِ أبِی القاسِمِ الحُسَینِ بنِ روحٍ رضی الله عنه عَلی ظَهرِ کِتابٍ فیهِ جَواباتٌ ومَسائِلُ انفِذَت مِن قُمَّ،یُسأَلُ عَنها هَل هِیَ جَواباتُ الفَقیهِ علیه السلام أو جَواباتُ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الشَّلمَغانِیِّ؟لِأَ نَّهُ حُکِیَ عَنهُ أنَّهُ قالَ:

هذِهِ المَسائِلُ أنَا أجَبتُ عَنها،فَکَتَبَ إلَیهِم عَلی ظَهرِ کِتابِهِم:

«بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،قَد وَقَفنا عَلی هذِهِ الرُّقعَةِ وما تَضَمَّنَتهُ،فَجَمیعُهُ جَوابُنا عَنِ المَسائِلِ،ولا مَدخَلَ لِلمَخذولِ الضّالِّ المُضِلِّ المَعروفِ بِالعَزاقِرِیِّ لَعَنَهُ اللّهُ فی حَرفٍ مِنهُ،وقَد کانَت أشیاءُ خَرَجَت إلَیکُم عَلی یَدَی أحمَدَ بنِ بِلالٍ (1)وغَیرِهِ مِن نُظَرائِهِ،وکانَ مِنِ ارتِدادِهِم عَنِ الإِسلامِ مِثلُ ما کانَ مِن هذا،عَلَیهِم لَعنَةُ اللّهِ وغَضَبُهُ».

فَاستَثبَتُّ (2)قَدیماً فی ذلِکَ،فَخَرَجَ الجَوابُ:ألا مَنِ استَثبَتَ فَإِنَّهُ لا ضَرَرَ فی خُروجِ ما خَرَجَ عَلی أیدیهِم،وإنَّ ذلِکَ صَحیحٌ.

ورُوِیَ قَدیماً عَن بَعضِ العُلَماءِ عَلَیهِمُ السَّلامُ وَالصَّلاةُ وَالرَّحمَةُ،أَنّهُ سُئِلَ عَن مِثلِ هذا بِعَینِهِ فی بَعضِ مَن غَضِبَ اللّهُ عَلَیهِ،وقالَ علیه السلام:العِلمُ عِلمُنا،ولا شَیءَ عَلَیکُم

ص:228

مِن کُفرِ مَن کَفَرَ،فَما صَحَّ لَکُم مِمّا خَرَجَ عَلی یَدِهِ بِرِوایَةِ غَیرِهِ لَهُ مِنَ الثِّقاتِ رَحِمَهُمُ اللّهُ،فَاحمَدُوا اللّهَ وَاقبَلوهُ،وما شَکَکتُم فیهِ أو لَم یَخرُج إلَیکُم فی ذلِکَ إلّاعَلی یَدِهِ فَرُدّوهُ إلَینا لِنُصَحِّحَهُ أو نُبطِلَهُ،وَاللّهُ تَقَدَّسَت أسماؤُهُ وجَلَّ ثَناؤُهُ وَلِیُّ تَوفیقِکُم، وحَسُبنا فی امورِنا کُلِّها ونِعمَ الوَکیلُ.

وقالَ ابنُ نوحٍ:أوَّلُ مَن حَدَّثَنا بِهذَا التَّوقیعِ أبُو الحُسَینِ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ تَمّامٍ، (و) ذَکَرَ أنَّهُ کَتَبَهُ مِنَ ظَهرِ الدَّرجِ (1)الَّذی عِندَ أبِی الحَسَنِ بنِ داودَ،فَلَمّا قَدِمَ أبُو الحَسَنِ بنُ داودَ وقَرَأتُهُ عَلَیهِ،ذَکَرَ أنَّ هذَا الدَّرجَ بِعَینِهِ کَتَبَ بِهِ أهلُ قُمَّ إلَی الشَّیخِ أبِی القاسِمِ وفیهِ مَسائِلُ،فَأَجابَهُم عَلی ظَهرِهِ بِخَطِّ أحمَدَ بنِ إبراهیمَ النَّوبَختِیِّ، وحَصَلَ الدَّرجُ عِندَ أبِی الحَسَنِ بنِ داودَ.

نُسخَةُ الدَّرجِ:مَسائِلُ مُحَمَّدِ بنِ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ الحِمیَرِیِّ:بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ،أطالَ اللّهُ بَقاءَکَ،وأَدامَ عِزَّکَ وتَأییدَکَ وسَعادَتَکَ وسَلامَتَکَ،وأَتَمَّ نِعمَتَهُ (عَلَیکَ)،وزادَ فی إحسانِهِ إلَیکَ،وجَمیلِ مَواهِبِهِ لَدَیکَ،وفَضلِهِ عِندَکَ،وجَعَلَنی مِنَ السّوءِ فِداکَ،وقَدَّمَنی قِبَلَکَ،النّاسُ یَتَنافَسونَ فِی الدَّرَجاتِ،فَمَن قَبِلتُموهُ کانَ مَقبولاً،ومَن دَفَعتُموهُ کانَ وَضیعاً،وَالخامِلُ مَن وَضَعتُموهُ،ونَعوذُ بِاللّهِ مِن ذلِکَ، وبِبَلَدِنا-أیَّدَکَ اللّهُ-جَماعَةٌ مِنَ الوُجوهِ،یَتَساوَونَ ویَتَنافَسونَ فِی المَنزِلَةِ.

ووَرَدَ-أیَّدَکَ اللّهُ-کِتابُکَ إلی جَماعَةٍ مِنهُم فی أمرٍ أمَرتَهُم بِهِ مِن مُعاوَنَةِ«ص» (2)،

ص:230

و کفرِ کسی که کافر می شود،به شما زیانی نمی رساند.پس هر مطلب درستی از دست او به شما رسید و افراد مورد اعتماد-خدایشان رحمت کند-آن را نقل کردند،خدا را [بر آن] بستایید و آن مطالب را بپذیرید و هر مطلبی را که در آن شک کردید و یا تنها راوی آن، خود اوست،آن را به ما باز گردانید تا درستی و نادرستی آن را روشن کنیم.و خداوند- نام هایش پاک و مدحش بِشکوه باد-اختیاردار توفیق شما و کفایت کنندۀ همۀ کارهای ما و بهترین وکیل است"».

ابن نوح گفت:نخستین کسی که این توقیع را برای ما روایت کرد،ابو الحسین محمّد بن علی بن تمّام بود و گفت که آن را از پشت کاغذی که نزد ابو الحسن [محمّد بن احمد] بن داوود قمی بوده،رونویسی کرده است.هنگامی که ابو الحسن بن داوود قمی آمد و آن را بر وی خواندم،گفت:این کاغذ،همان نوشته ای است که قمیان به شیخ ابو القاسم نوشتند و در آن،سؤال هایی بود و شیخ ابو القاسم در پشت همان کاغذ،به خطّ احمد بن ابراهیم نوبختی،جوابشان را داده است.و کاغذ به ابو الحسن بن داوود قمی رسیده است.

متن نوشته،چنین است:سؤال های محمّد بن عبد اللّه بن جعفر حمیری:بسم اللّه الرحمن الرحیم.خداوند،بقایت را دراز گرداند،و عزّت و شوکت و سعادت و سلامتت را مداوم بدارد و نعمتش را بر تو کامل کند و در احسانش به تو و نیز همۀ آنچه را به تو بخشیده و افزونی هایی که به تو داده است،بیفزاید،و مرا فدای تو در ناخوشی ها کند و پیش از تو به پیشواز بلا بفرستد! مردم برای درجات [بهشت] با هم رقابت می کنند؛امّا هر کس را شما بپذیرید،پذیرفته شده است و هر که شما او را برانید،فروپایه است.ساقط شده،کسی است که شما او را فرو گذاشتید و از اینها به خداوند،پناه می بریم.

در شهر ما-خدا تأییدت کند-گروهی از سرشناسان هستند که با هم برابر و هم رتبه و رقیب اند،و نامۀ تو-خدا تأییدت نماید-که در آن به یاری دادن "ص" (1)در کاری، فرمانشان داده بودی،[تنها] به گروهی از آنها رسیده و علی بن محمّد بن حسین بن مالک، معروف به بادوکه،با این که داماد "ص" است-خدا رحمتشان کند-،در میان آنان نبوده و

ص:231

وأَخرَجَ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدِ بنِ الحُسَینِ بنِ مالِکٍ (المَعروفُ) بادوکة (1)،وهُوَ خَتَنُ (2)«ص» رَحِمَهُمُ اللّهُ مِن بَینِهِم،فَاغتَمَّ بِذلِکَ،وسَأَلَنی-أیَّدَکَ اللّهُ-أن اعلِمَکَ ما نالَهُ مِن ذلِکَ، فَإِن کانَ مِن ذَنبٍ استَغفَرَ اللّهَ مِنهُ،وإن یَکُن غَیرَ ذلِکَ عَرَّفتَهُ ما یَسکُنُ نَفسُهُ إلَیهِ إن شاءَ اللّهُ.

التَّوقیعُ: لَم نُکاتِب إلّامَن کاتَبَنا.

وقَد عَوَّدتَنی-أدامَ اللّهُ عِزَّکَ-مِن تَفَضُّلِکَ ما أنتَ أهلٌ أن تُجرِیَنی عَلَی العادَةِ، وقِبَلَکَ-أعَزَّکَ اللّهُ-فُقَهاءُ،أنَا مُحتاجٌ إلی أشیاءَ تَسأَلُ لی عَنها.

1/695 فَرُوِیَ لَنا عَنِ العالِمِ علیه السلام:أنَّهُ سُئِلَ عَن إمامِ قَومٍ صَلّی بِهِم بَعضَ صَلاتِهِم وحَدَثَت عَلَیهِ حادِثَةٌ،کَیفَ یَعمَلُ مَن خَلفَهُ؟فَقالَ:یُؤَخَّرُ ویُقَدَّمُ بَعضُهُم،ویُتِمُّ صَلاتَهُم، ویَغتَسِلُ مَن مَسَّهُ.

التَّوقیعُ (3): لَیسَ عَلی مَن نَحّاهُ إلّاغَسلُ الیَدِ،وإذا لَم تَحدُث حادِثَةٌ تَقطَعُ الصَّلاةَ تَمَّمَ صَلاتَهُ مَعَ القَومِ.

ورُوِیَ عَنِ العالِمِ علیه السلام:أنَّ مَن مَسَّ مَیِّتاً بِحَرارَتِهِ غَسَلَ یَدَیهِ،ومَن مَسَّهَ وقَد بَرَدَ فَعَلَیهِ الغُسلُ.

وهذَا الإِمامُ فی هذِهِ الحالَةِ لا یَکونُ مَسُّهُ إلّابِحَرارَتِهِ،وَالعَمَلُ مِن ذلِکَ عَلی

ص:232

این،او را اندوهگین کرده است،و از من-خدا تأییدت کند-خواسته است که ناراحتی او را به شما برسانم تا اگر به خاطر گناهی است،آمرزشش را از خدا بخواهد و اگر به خاطر چیز دیگری است،به او اعلام بداری تا دلش آرام گیرد،إن شاء اللّه.

توقیع: (1)«ما تنها با کسی مکاتبه می کنیم که با ما مکاتبه کرده است [ولی او به ما نامه ای ننوشته است]».

و لطفت که در خور تفضّل همیشگی توست-خداوند،عزّتت را مستدام بدارد-،مرا عادت داده که با وجود فقیهان در کنار تو-خدا عزّتت دهد-این بار نیز سؤال هایم را از شما بپرسم.

1/695 [سؤال:] برای ما روایت شده که از عالِم علیه السلام در بارۀ امام جماعتی پرسیده اند که بخشی از نماز را با جماعت خوانده و پیشامدی [مرگبار مانند سکته] برایش پیش می آید.

نمازگزاران پشت سر او،چه کنند؟و عالِم علیه السلام فرموده است:«امام را عقب می کشند و یکی از همان نمازگزاران،جلوتر می آید و نمازشان را به پایان می برند و آن کسی که دست به پیکر امام جماعت زده است،غسل می کند».

توقیع:«بر کسی که امام جماعتِ فوت کرده را دور کرده،جز شستن دست،چیزی واجب نیست،و اگر پیشامدی رخ دهد که به قطع نماز نینجامد،امام [جماعتِ دوم]، نمازش را با نمازگزاران ادامه می دهد و به پایان می رساند».

[سؤال]:و از عالِم علیه السلام روایت شده است:«هر کس به مرده ای دست بزند که هنوز بدنش گرم است،دستش را باید بشوید و هر کس پس از سرد شدن،با او تماس بیابد،باید غسل کند».

و این امام جماعت در این حالت [که تازه مرده است]،هنوز بدنش گرم است.پس کسی که به او دست می زند،چه حکمی دارد؟و شاید او را با لباسش بگیرد و دور کند و با بدن او تماس نیابد.پس چگونه غسل بر او واجب می شود؟

توقیع:«اگر در این حالت،او را مس کند،جز شستن دستش،چیزی بر او واجب نیست».

ص:233

ما هُوَ،ولَعَلَّهُ یُنَحّیهِ بِثِیابِهِ ولا یَمَسُّهُ،فَکَیفَ یَجِبُ عَلَیهِ الغُسلُ؟

التَّوقیعُ:إذا مَسَّهُ عَلی هذِهِ الحالَةِ لَم یَکُن عَلَیهِ إلّاغَسلُ یَدِهِ.

2/695 وعَن صَلاةِ جَعفَرٍ:إذا سَها فِی التَّسبیحِ فی قِیامٍ أو قُعودٍ أو رُکوعٍ أو سُجودٍ، وذَکَرَهُ فی حالَةٍ اخری قَد صارَ فیها مِن هذِهِ الصَّلاةِ،هَل یُعیدُ ما فاتَهُ مِن ذلِکَ التَّسبیحِ فِی الحالَةِ الَّتی ذَکَرَها،أم یَتَجاوَزُ فی صَلاتِهِ؟

التَّوقیعُ:إذا سَها فی حالَةٍ مِن ذلِکَ ثُمَّ ذَکَرَ فی حالَةٍ اخری،قَضی ما فاتَهُ فِی الحالَةِ الَّتی ذَکَرَ.

3/695 وعَنِ المَرأَةِ یَموتُ زَوجُها،هَل یَجوزُ أن تَخرُجَ فی جِنازَتِهِ أم لا؟

التَّوقیعُ:تَخرُجُ فی جِنازَتِهِ.

4/695 وهَل یَجوزُ لَها وهِیَ فی عِدَّتِها أن تَزورَ قَبرَ زَوجِها أم لا؟

التَّوقیعُ:تَزورُ قَبرَ زَوجِها،ولا تَبیتُ عَن بَیتِها.

5/695 وهَل یَجوزُ لَها أن تَخرُجَ فی قَضاءِ حَقٍّ یَلزَمُها،أم لا تَبرَحُ مِن بَیتِها وهِیَ فی عِدَّتِها؟

التَّوقیعُ:إذا کانَ حَقٌّ خَرَجَت وقَضَتهُ،وإذا کانَت لَها حاجَةٌ لَم یَکُن لَها مَن یَنظُرُ فیها خَرَجَت لَها حَتّی تَقضِیَ،ولا تَبیتُ عَن مَنزِلِها.

6/695 ورُوِیَ فی ثَوابِ القُرآنِ فِی الفَرائِضِ وغَیرِها:أنَّ العالِمَ علیه السلام قالَ:عَجَباً لِمَن لَم یَقرَأ فی صَلاتِهِ«إنّا أنزَلناهُ فی لَیلَةِ القَدرِ»کَیفَ تُقبَلُ صَلاتُهُ؟ورُوِیَ ما زَکَت صَلاةٌ لَم یُقرَأ فیها بِ«قُل هُوَ اللّهُ أحَدٌ».ورُوِیَ أنَّ مَن قَرَأَ فی فَرائِضِهِ«الهُمَزَةَ»اُعطِیَ مِنَ

ص:234

2/695 [سؤال:] اگر کسی گفتن تسبیحات نماز جعفر طیّار را در قیام یا قعود یا رکوع یا سجود آن فراموش کند و به حالت دیگری از نماز برود و در آن،یادش بیاید،آیا تسبیح هایی را که نگفته،در آن حالت که یادش آمد،بگوید،یا بگذارد و بگذرد؟

توقیع:«اگر در یک حالت از این نماز فراموش کرد و سپس در حالتی دیگر به یاد آورد، آنچه را نگفته،در آن حالتی که به یاد آورده،جبران می کند».

3/695 [سؤال:] زنی که شوهرش می میرد،جایز است که برای تشییع جنازه اش بیرون بیاید؟

توقیع:«برای تشییع جنازه بیرون می آید».

4/695 [سؤال:] و آیا برای این زن جایز است که در زمان عدّۀ وفات شوهرش به زیارت قبر او برود؟

توقیع:«قبر شوهرش را زیارت می کند؛ولی شب،بیرون از خانه به سر نمی برد».

5/695 [سؤال:] آیا برای این زن،جایز است که برای انجام دادن کار لازمی که به عهدۀ اوست،بیرون بیاید،یا آن که در زمان عدّه اش،از خانه اش بیرون نیاید؟

توقیع:«اگر کار لازمی است،بیرون بیاید و ادا کند و اگر نیازی دارد که کسی نیست آن را پیگیری کند،بیرون می آید و آن را ادا می کند؛امّا شب را بیرون از منزلش به سر نمی برد».

6/695 [سؤال:] روایت شده است که در بارۀ ثواب قرائت قرآن در نمازهای واجب و غیر آن،عالِم علیه السلام گفته است:«شگفت از کسی که سورۀ قدر را در نمازش نمی خواند، چگونه نمازش پذیرفته می شود!»و روایت شده است:«نمازی که سورۀ توحید در آن خوانده نمی شود،بالنده [و بالا رونده] نیست»و روایت شده است:«هر کس سورۀ هُمَزه را در نمازهای واجبش بخواند،از دنیا به او داده می شود». (1)پس آیا رواست که سورۀ هُمَزه بخواند و این سوره هایی را که ذکر کردیم،وا نهد،با توجّه به حدیثی که می گوید:

ص:235

الدُّنیا (1)،فَهَل یَجوزُ أن یَقرَأَ«الهُمَزَةُ»ویَدَعَ هذِهِ السُّوَرَ الَّتی ذَکَرناها،مَعَ ما قَد رُوِیَ أنَّهُ لا تُقبَلُ صَلاةٌ ولا تَزکو إلّابِهِما؟

التَّوقیعُ:الثَّوابُ فِی السُّوَرِ عَلی ما قَد رُوِیَ،وإذا تَرَکَ سورَةً مِمّا فیهَا الثَّوابُ، وقَرَأَ«قُل هُوَ اللّهُ أحَدٌ»و«إنّا أنزَلناهُ»لِفَضلِهِما،اُعطِیَ ثَوابَ ما قَرَأَ وثَوابَ السّورَةِ الَّتی تَرَکَ،ویَجوزُ أن یَقرَأَ غَیرَ هاتَینِ السّورَتَینِ وتَکونُ صَلاتُهُ تامَّةً،ولکِن یَکونُ قَد تَرَکَ الفَضلَ.

7/695 وعَن وَداعِ شَهرِ رَمَضانَ مَتی یَکونُ؟فَقَدِ اختَلَفَ فیهِ (أصحابُنا) فَبَعضُهُم یَقولُ:

یَقرَأُ فی آخِرِ لَیلَةٍ مِنهُ،وبَعضُهُم یَقولُ:هُوَ فی آخِرِ یَومٍ مِنهُ،إذا رَأی هِلالَ شَوّالٍ؟

التَّوقیعُ:العَمَلُ فی شَهرِ رَمَضانَ فی لَیالیهِ،وَالوَداعُ یَقَعُ فی آخِرِ لَیلَةٍ مِنهُ،فَإِن خافَ أن یَنقُصَ جَعَلَهُ فی لَیلَتَینِ.

وعَن قَولِ اللّهِ عز و جل: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ» أنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله المَعنِیُّ بِهِ؟ «ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ» ما هذِهِ القُوَّةُ؟ «مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ» 2 ما هذِهِ الطّاعَةُ وأَینَ هِیَ؟ (2)

فَرَأیُکَ أدامَ اللّهُ عِزَّکَ بِالتَّفَضُّلِ عَلَیَّ بِمَسأَلَةِ مَن تَثِقُ بِهِ مِنَ الفُقَهاءِ عَن هذِهِ المَسائِلِ،وإجابَتی عَنها مُنعِماً،مَعَ ما تَشرَحُهُ لی مِن أمرِ [ عَلِیِّ بنِ] (3)مُحَمَّدِ بنِ الحُسَینِ بنِ مالِکٍ المُقَدَّمِ ذِکرُهُ بِما یَسکُنُ إلَیهِ،ویَعتَدُّ بِنِعمَةِ اللّهِ عِندَهُ،وتَفَضَّل عَلَیَّ بِدُعاءٍ جامِعٍ لی ولِإِخوانی لِلدُّنیا وَالآخِرَةِ،فَعَلتَ مُثاباً إن شاءَ اللّهُ تَعالی؟

ص:236

«نماز جز با این دو سوره (قدر و توحید) پذیرفته و بالنده نمی شود»؟

توقیع:«ثواب سوره ها،همان گونه است که روایت شده،و چون سوره ای را که ثواب دارد،نخواند و "توحید" و "قدر" را به خاطر فضیلتشان بخواند،ثواب قرائت همین دو و نیز ثواب قرائت سوره ای که نخوانده،به او داده می شود و جایز است که غیر این دو سوره را بخواند و نمازش هم کامل است؛امّا فزونی [ثواب] و نماز برتر را رها کرده است».

1/695 [سؤال:آداب] وداع ماه رمضان،برای چه زمانی است؟یاران ما در آن اختلاف کرده اند.برخی می گویند:در آخرین شب آن خوانده می شود و برخی می گویند:در آخرین روز آن،هنگامی که هلال ماه شوّال را دید.

توقیع:«اعمال ماه رمضان،در شب های آن است و وداع هم در آخرین شب آن انجام می گیرد و اگر می ترسد که ماه،کمتر از سی روز شود [و شب آخر را درک نکند]،اعمال وداع را در دو شب [بیست و نهم و سی ام] انجام دهد».

[سؤال:] در سخن خدای عز و جل: «آن،سخن فرستاده ای کریم است» ،مقصود از فرستادۀ خدا [کیست؟] و نیز مقصود از نیرومندی در «نیرومند و نزد صاحب عرش،محترم است» چیست؟و همچنین مقصود از اطاعت در «آن جا از او اطاعت می شود و امین است» چیست و این مکان کجاست؟خدا عزّتت را مستدام کند! اگر صلاح می بینی،بر من منّت بنه و این سؤال ها را از فقیهی که اطمینان داری بتواند این سؤال ها را پاسخ دهد، بپرس و پاسخ آنها را به من هدیه کن،افزون بر تشریح و توضیح کار علی بن محمّد بن حسین بن مالک-که پیش تر ذکرش رفت-؛توضیحی که او را آرام و به نعمت خدا متوجّه نماید،و بر من به دعایی منّت نهید که دنیا و آخرت را برای من و برادرانم گرد آورد.إن شاء اللّه،عملت بی پاداش نماند!

ص:237

التَّوقیعُ:جَمَعَ اللّهُ لَکَ ولِإِخوانِکَ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ.

أطالَ اللّهُ بَقاءَکَ،وأَدامَ عِزَّکَ وتَأییدَکَ،وکَرامَتَکَ وسَعادَتَکَ وسَلامَتَکَ،وأَتَمَّ نِعمَتَهُ عَلَیکَ،وزادَ فی إحسانِهِ إلَیکَ،وجَمیلِ مَواهِبِهِ لَدَیکَ،وفَضلِهِ عِندَکَ،وجَعَلَنی مِن کُلِّ سوءٍ ومَکروهٍ فِداکَ،وقَدَّمَنی قِبَلَکَ،الحَمدُ للّهِ ِ رَبِّ العالَمینَ،وصَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ أجمَعینَ. (1)

ص:238

توقیع:«خداوند،خیر دنیا و آخرت را برایت گرد آورد!».

خداوند،عمرت را طولانی کند و عزّت و تأییدت و نیز کرامت و سعادت و سلامتت را استمرار بخشد و نعمتش را بر تو کامل کند و بر احسانش به تو و نیز موهبت های زیبایش به تو و افزونی هایش نزد تو،بیفزاید و مرا فدای تو در هر بدی و ناخوشی کند و مرا پیش مرگ تو نماید ! ستایش،ویژۀ خداست و درود خدا بر محمّد و همۀ خاندانش ! (1)

ص:239

در بارۀ پاره ای احادیث موجود از دیگر امامان علیه السلام اند؛احادیثی که اینک نیز در منابع حدیثیِ ما موجود و برخی مورد بحث اند.در این بررسی،نخست به برخی ویژگی های کلّی این بخش از توقیع ها اشاره می کنیم و سپس با هدف نشان دادن اندازۀ اعتبار تفصیلی یک یکِ آنها و رفع ابهامات،به تفصیل به بررسی و ارزیابی آنها در منابع فقهی و شرح معنا و چگونگی استفادۀ فقهای شیعه از آنها در استنباط احکام شرعی در باب های مختلف می پردازیم.

تحمیل می شد،این دوره را باید یکی از مقاطع حسّاس و پُر افت و خیز جامعۀ شیعی به شمار آورد.شیخ طوسی با اشاره به کثرت توقیعات،خاطرنشان می کند که تنها بخشی از آن را بازگو می کند. (1)این امر،وقتی جلوۀ بیشتری می کند که برخی شواهد،نشان می دهند عنایت ویژه ای از جمله از سوی نوّاب خاص در ارجاع دادن به فقهای شیعه وجود داشته است تا در میان شیعیان،آمادگی بیشتری برای آغاز دورۀ غیبت کبرا پدید آید.

برخی صاحب نظران،نشانه های این هدف را از دورۀ امام عسکری علیه السلام دانسته اند، چنان که امام علیه السلام در توقیع معروف اسحاق بن یعقوب،در دورۀ نایب دوم خود، جناب محمّد بن عثمان عَمری،در بارۀ رویدادهایی که پیش می آیند،دستور به رجوع به راویان و در واقع،فقها داده،آنان را حجّت خود بر شیعیان معرّفی کرده است؛ (2)امری که از گذشته تا کنون به عنوان یکی از ادلّۀ حجّیت اجتهاد و وجوب تقلید مورد توجّه فقهای ما قرار داشته است و در پایان این پژوهش به آن پرداخته خواهد شد.

نیز نایب سوم،جناب حسین بن روح،برای ارزیابی کتاب التأدیب،آن را نزد گروهی از فقها در قم فرستاد تا پس از بررسی نظر دهند که چیزی از محتوای آن با نظر آنان،مخالفت دارد یا نه (3)و آنان،همۀ کتاب،جز یک مسئلۀ آن را تأیید کردند.

ص:242

آیة اللّه شبیری زنجانی نیز این گمان را مطرح کرده است که وکلای خاص، نمی توانسته اند در مسائلی که طُرُق ظاهری برای حلّ آن وجود دارد،ارتباطی با شیعیان داشته باشند.ایشان،احتمال می دهد که شاید به همین جهت،سفیران چهارگانه هیچ یک مراجع علمی طایفۀ امامیة نبوده اند و ارتباط شیعیان با آنان،بیشتر برای حلّ معضلاتی بوده که تنها از طریق غیبی حل می شده است، (1)چنان که برابر نقل جناب ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی،در مقطعی که دستِ کم ده سال به درازا کشیده،یعنی در حوالی سال280 تا 290ق،یکباره توقیعات،قطع شدند و به احتمال،این امر تا پایان عمر جناب محمّد بن عثمان عَمری در سال 305ق،یعنی حدود 25 سال ادامه یافته است. (2)

با این حال،برخی شواهد نشان می دهند از سراسر مناطق شیعه نشین، پرسش های بسیاری صورت می گرفته (3)و طبعاً بخش عمدۀ آن به دست ما نرسیده است.در گزارش محمّد بن احمد صفوانی در بارۀ قاسم بن علا (4)-که در شهر«ران» (میان مراغه و زنجان) ساکن بوده-،آمده است که در دورۀ نایب دوم و سوم،دائماً توقیعات ولیّ عصر علیه السلام به او می رسیده،به گونه ای که با قطع حدود دو ماهۀ آنها،وی نگران شده؛امّا در همان زمان،پیکِ عراق رسیده و مایۀ خوش حالی وی گردیده است. (5)

ص:243

برخی گزارش های کتاب شناسی،نشان از نگارش کتاب هایی در موضوع نامه ها و توقیعات امامان علیه السلام دارد که به دست ما نرسیده اند.نمونۀ روشن آن،کتاب رسائل الأئمّة علیهم السلام تألیف جناب کلینی است که شامل توقیعات ولیّ عصر علیه السلام نیز بوده و تا زمان سیّد ابن طاووس در قرن هفتم وجود داشته و حتّی برخی از ظاهر سخن صدر المتألّهین برداشت کرده اند که این کتاب تا زمان وی،یعنی قرن یازدهم،وجود داشته است. (1)گرچه بعید می نماید که به دست ایشان رسیده باشد،امّا مطمئنّاً به دست علّامه مجلسی نرسیده است.

به هر حال،چنان که شیخ طوسی به نقل از ابو نصر هبة اللّه در بارۀ جناب محمّد بن عثمان عَمری،نایب دوم امام علیه السلام-که بیش از چهل سال نیابت را بر عهده داشت-،آورده،وی توقیع ها را از ولیّ عصر علیه السلام در امر«دین و دنیای شیعیان»و در بارۀ«آنچه می پرسیدند»،می رسانده است. (2)

این،نکته ای است که مورد توجّه برخی فقها قرار داشته است. (1)تعبیرهای کنایی در بارۀ امام علیه السلام مانند«عالم»،«فقیه»،«غریم»،«صاحب»،«بعضی از فقها»،«رجل»و «ناحیه»و عدم تصریح به نام یا عنوان امام علیه السلام،برخاسته از همین واقعیت است.بجز فشارها و تخریب ها و مفسده جویی هایی که از سوی برخی وکلا-که کارشان به انحراف کشیده بود-و یا جریان هایی مانند جعفر کذّاب که داعیه های دیگری داشتند،حاکمان وقت و جریان های وابسته به آنها،شرایط بسیار سختی را پدید می آوردند و این،به رغم نفوذ و اعتباری بود که برخی شیعیان یا خاندان های شیعی، مانند خاندان نوبختی،در جامعۀ آن روز و دستگاه حاکم داشتند،چنان که وقتی به جناب ابو سهل نوبختی-که از جملۀ کسانی است که شرافت دیدار با ولیّ عصر علیه السلام را در ساعت پایانی عمر امام عسکری علیه السلام یافته و هنگام رحلت ایشان حضور داشته-، (2)گفتند:چگونه شد که مقام وکالت پس از غیبت به جناب ابو القاسم حسین بن روح نوبختی رسید،نه تو،گفت:آنان به انتخاب خود،آگاه ترند؛امّا من مردی هستم که با مخالفان،سر و کار دارم و با آنان،مناظره می کنم و اگر جای امام علیه السلام را همانند ابو القاسم می دانستم و در شرایط دشوار قرار می گرفتم،شاید جای ایشان را نشان می دادم.ابو القاسم،اگر امام زیر دامن وی هم باشد و با قیچی،قطعه قطعه شود،دامانش را کنار نمی زند و ایشان را آشکار نمی کند. (3)

جناب حسین بن روح،چنان شرایط تقیّه را رعایت می کرد که نه تنها نزد موافق و مخالف،شخصی مقبول بود؛بلکه نزد مقتدرُ باللّه،حاکم عبّاسی و مادر متوکّل نیز جایگاهی ویژه داشت و در مجلس وی،حاضر می شد.وی چنان بود که وقتی یکی

ص:245

از مرتبطان با او از اظهار نظر تقیّه ای او در یکی از مجالس مناظره،خنده ای بی جا کرد و احتمال می رفت حقیقت نظر حسین بن روح،آشکار شود،بیرون از جلسه، ضمن اعتراض شدید به آن شخص،تأکید کرد که در صورت تکرار،با او قطعِ رابطه خواهد کرد. (1)نیز وقتی به او خبر رسید که یکی از خادمان خانه اش،معاویه را لعن و ناسزا گفته،دستور اخراج او را صادر کرد و به رغم این که مدّت ها آن خادم درخواست برگشت به کار داشت،نپذیرفت و او مجبور شد جای دیگری مشغول شود. (2)

در بارۀ خود جناب حسین بن روح نیز نقل شده که مدّتی پنهان بود و محمّد بن علی شَلمغانی را-که بعدها منحرف شد و به سبب عقاید الحادی به دست مقتدر کشته شد-،برای رسیدگی به امور،نصب کرد و او،واسطۀ مردم با جناب حسین بن روح بود. (3)در بارۀ دشواری ارتباط با سفیر پیش از وی،جناب محمّد بن عثمان عَمری،در دورۀ معتضد عبّاسی،و بی نشانه بودن یکی از پیک ها برای رسیدن به حضور عَمری،این تعبیر آمده است:

لَأنّ الأمرَ کان حادّاً فی زمان المعتضد وَ السیف یقطر دماً کما یقال،وَ کان سرّاً بین الخاص من أهل هذا الشأن.

زیرا در زمان معتضد،شرایط،سخت بود و از شمشیر،خون می چکید و کار جناب محمّد بن عثمان،میان خواصّ شیعه یک راز به شمار می رفت.

و بعد اشاره شده است که وقتی پیک،چیزی را می بُرد،خبری از واقع دریافت کننده نداشت و تنها به صورت شفاهی به او گفته می شد مرسوله را کجا ببرد و تحویل دهد. (4)

ص:246

شاهد روشن دیگر،ملاحظۀ توقیعات متعدّدی است که جناب کلینی-که در دورۀ سفرای خاص می زیسته-برای نشان دادن اصل ولادت ولیّ عصر علیه السلام نقل کرده است؛امّا در این مجموعه که حدود 25 روایت است،حتّی یک بار نیز نام یا لقب امام علیه السلام نیامده و بیشتر به صورت ضمیر و گاه با تعبیر«غَریم»،«صاحب»و«رَجُل»به ایشان اشاره شده است. (1)نیز به رغم این که وی مدّتی در بغداد ساکن بوده،حتّی یک بار نیز از هیچ یک از سفیران خاص،حدیث یا توقیعی نقل نکرده است و گویا ارتباط مستقیمی با هیچ یک از آنان نداشته است.گفتنی است که وی با سندی صحیح و بسیار معتبر و تنها با دو واسطه از امام هادی علیه السلام ثِقه بودن سفیر اوّل و به نقل از امام عسکری علیه السلام ثقه بودن سفیر اوّل و دوم را روایت کرده است. (2)

شرایط تقیّه آمیز این دوره که طبعاً شدّت بیشتری داشت،در ادامۀ شرایط سیاسی و مذهبی دشوار و شبهِ حصری بود که از دورۀ امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام وجود داشت،به گونه ای که به نقل شیخ طوسی،شیعیان زمانی که می خواستند واجبات مالی خود را به امام عسکری علیه السلام برسانند،برای عثمان بن سعید-که در ادامه،سفیر نخست شد-،می فرستادند و وی آن را در خیک روغن می گذاشت و به دست امام علیه السلام می رسانْد. (3)

اینها و شواهد دیگر،به خوبی نشان می دهند که پرسش ها و پاسخ های صادر شده از ولیّ عصر علیه السلام،از جمله در مسائل فقهی،با چه محدودیت هایی مواجه بوده است و طبعاً انتظار نمی رود پاسخ ها،همه شفّاف و مطابق واقع باشند؛امّا با این حال،این امر،مانع اهتمام محدّثان و فقهای ما به نقل و استناد به این بخش از توقیع ها نبوده است و جز تعدادی از موارد که برخی فقها،آن را قابل استناد ندیده اند،بقیّه،چنان که خواهد آمد،جزء مستندات فقهی قرار دارند،در حالی که

ص:247

برخی احادیث دیگر نیز در نگاه فقها،با همین مشکل مواجه بوده اند و چنین نیست که فقها بتوانند به همۀ احادیث،با وجود ناسازگار بودن با نصوص یا اصول دیگر، عمل کنند.

الغیبةی شیخ طوسی،کتاب من لا یحضره الفقیه و کمال الدین شیخ صدوق،همراه با اسناد آنها آمده است.بخشی نیز در کتاب الاحتجاج طَبرِسی،بدون سند،نقل شده است؛امّا طبرسی که حدود یک قرن پس از شیخ طوسی کتاب خود را تدوین کرده، دلیل حذف اسناد اکثر احادیث را این شمرده که بر آنها،اجماع وجود دارد یا موافق مدلول های عقول است یا در منابع تاریخی و کتاب های موافقان و مخالفان،مشهور است. (1)

اصل کتاب الاحتجاج نیز-چنان که علّامه مجلسی نیز خاطرنشان کرده و آن را جزء منابع خود قرار داده-از کتاب های معروف و رایج به شمار می رود و به گفتۀ ایشان،جناب سیّد ابن طاووس،کتاب و نویسندۀ آن را ستایش کرده و بیشتر عالمان،از آن نقل کرده اند. (2)کتاب الاحتجاج،در شمارِ مصادر وسائل الشیعة است و شیخ حرّ عاملی بر اعتبار منابع حدیثی خود،تأکید کرده است. (3)

از سوی دیگر،حجم عمدۀ توقیع ها مربوط به چهار مجموعه پرسشی است که محمّد بن عبد اللّه بن جعفر حِمیَری داشته و ولیّ عصر علیه السلام پاسخ گفته است و طبرسی آنها را بدون سند و به صورت مُرسل نقل کرده است؛کاری که در بارۀ بیشتر احادیث این کتاب-حتّی اگر در منابع اصلی،دارای سند بوده اند-روا دانسته است؛ امّا نکتۀ مهم و قابل توجّه در بارۀ دو مورد از این چهار مجموعه،این است که گرچه کار طبرسی موجب شده تا برخی فقها در استدلال به برخی از بخش های این دو-که شاهد دیگری نداشته و قابل تسامح نبوده اند-،با احتیاط رفتار کرده،همانند احادیث مشابه در سایر منابع،بِدانها استناد قطعی نکنند؛لیکن شیخ طوسی،این دو توقیع را با سندی معتبر،نقل کرده است.این نکتۀ مهم،مورد توجّه شیخ حرّ عاملی بوده و در موارد نقل پاره های این دو،افزون بر نقل از طبرسی به صورت مُرسل،به

ص:249

نقل شیخ طوسی نیز اشاره کرده و سند آن را یک جا در پایان کتاب آورده است. (1)با این توضیح و با توجّه به آنچه در بارۀ اعتبار کلّی کتاب الاحتجاج گفتیم،در بارۀ دو توقیع مبسوط دیگر حِمیَری نیز که تنها در این کتاب آمده،می توان به اعتماد نسبی رسید.

نکتۀ قابل توجّه دیگر در اعتبار این توقیعات،این است که بسیاری از مضامین آنها در سایر احادیث نیز آمده و یا دست کم بر خلاف ادلّه و قواعد دیگر نیست.

این است که در بسیاری موارد،شاهدیم که فقهای ما آنها را در ردیف سایر ادلّۀ خود آورده اند و گاه نیز نیازی به ذکر آنها ندیده اند،چنان که روش فقها این است که در مسائلی که اجمالاً روشن است و حدیث مخالف یا نظر مخالف نباشد،نیازی به ذکر همۀ نصوص نمی بینند،چه توقیع باشد و چه سایر احادیث.

به هر حال،آنچه نکتۀ اصلی در اعتبار اجمالی این توقیعات است،علاوه بر اعتبار اسنادی بخشی از آنها،اعتماد عملی فقها به بیشتر آنهاست که به رغم این که بخش کمتری از آنها در کتاب های چهارگانۀ اصلی آمده،در منابع فقهی-چنان که در ادامه نشان داده ایم-،در حدّ قابل توجّهی آمده و مورد استدلال قرار گرفته اند.

شیعی به صورت عام،و عالمان و محدّثان و متکلّمان و فقیهان شیعه به صورت خاص،به جلالت قدر و وکالت این بزرگواران،اعتماد کامل و اعتقاد راسخ داشته اند.خاستگاه این اعتقاد و اعتماد،ادلّه و شواهد بسیار و اطمینان بخشی از معجزات و غیر معجزات است که در منابع حدیثی و تاریخی ما،از جمله کتاب الغیبة ی شیخ طوسی و کمال الدین شیخ صدوق،موجود است و پیشینۀ آن به دورۀ امام هادی علیه السلام و سپس امام عسکری علیه السلام بر می گردد که جناب عثمان بن سعید عَمری و فرزندش محمّد بن عثمان عَمری،از نزدیکان آن دو امام بزرگوار و کاملاً مورد اعتماد ایشان بوده اند، (1)چنان که به نمونه ای از آن با سندی بسیار معتبر از جناب کلینی اشاره کردیم.شرح حال و جلالت قدر و منزلت این بزرگواران در جاهای دیگر،از جمله منابع رجالی آمده است و نه تنها هیچ تردیدی در مراتب کاملِ وثاقت و جلالت آنان نیست،بلکه مذهب امامیّه،در ادامۀ تاریخ خود،جملگی بر پایۀ اعتماد و اعتقاد به وکالت و حتّی نیابت آنان،استقرار یافت.

امّا نکتۀ قابل توجّه در بارۀ وکلای خاص،این است که همان گونه که آیة اللّه شبیری زنجانی نگاشته است،هیچ یک از آنان«جزو مراجع علمی طایفۀ امامیّه» مطرح نبوده اند (2)و به رغم شخصیت شناخته شده و اعتمادآمیزی که داشته اند،در شمارِ عالمان تراز اوّل به شمار نمی رفته اند.

مؤیّد این امر،گفتۀ محقّق حلّی است که در اشاره ای روشن به سفیر دوم،محمّد بن عثمان عَمری-که بیش از دو سومِ دورۀ غیبت صغرا وکالت داشته-،از وی با تعبیر«بعضِ فضلائنا؛برخی از فاضلان شیعه»یاد می کند،نه در حدّ معرّفی یک فقیه پیشین. (3)همچنین در منابعی مانند الفهرست شیخ طوسی و رجال النجاشی-که

ص:251

ویژۀ معرّفی صاحبان آثار و کتاب های شیعی است-،نامی از سفیران خاص برده نشده و اثری برای آنان،گزارش نگردیده است.

اشاره کردیم که حتّی جناب حسین بن روح،کتاب التأدیب را برای بررسی به قم فرستاد و به رغم این که ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی،جایگاه علمی بالاتری داشت،حسین بن روح،سفیر سوم معرّفی شد.آنچه در برخی نقل ها آمده،تنها این است که جناب محمّد بن عثمان،کتاب هایی در فقه داشته که آنها را مستقیماً از امام عسکری علیه السلام و امام زمان علیه السلام شنیده و یا از پدر خود،عثمان بن سعید،از امام هادی علیه السلام،از امام عسکری علیه السلام نقل کرده است. (1)آیة اللّه شبیری زنجانی-چنان که اشاره شد-،احتمال می دهد دلیل آن در آن فضای تقیّه آمیز شدید،این بوده که«چه بسا آن بزرگواران (وکلا) نمی خواسته اند در مسائلی که طُرُق ظاهری برای حلّ آن وجود دارد،ارتباطی با شیعیان داشته باشند». (2)

بر این نکته می توان افزود که صرف نظر از جایگاه اعتمادآمیز و شناخته شده ای که دو سفیر اوّل و دوم در خانۀ امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام داشتند و شیعیان، سال ها اینان را به همین وصف می شناختند و طبعاً پذیرش بیشتری در میان شیعه داشتند،اگر سفرای خاصّ امام علیه السلام،جزو فقهای شناخته شده به شمار می رفتند و مورد مراجعۀ مردم و دارای آثار فقهی و علمی بودند،چه بسا زمینۀ این اتّهام،بیشتر فراهم می شد که آنان،پاسخ ها را بر پایۀ اجتهاد و نظر خود صادر می کنند،نه نظر و فرمودۀ امام علیه السلام؛اتّهامی که شلمغانی،پس از انحراف و گرفتار شدن،وارد کرد و خود را نیز دخیل می دانست، (3)چنان که یکسانیِ دست خطّ توقیعات زمان جناب

ص:252

محمّد بن عثمان عَمری با توقیعاتی که در زمان پدرش جناب عثمان بن سعید صادر می شد،مورد توجّه قرار گرفته و از نشانه های صدق وی به شمار رفته است. (1)این، مانند نکته ای است که به صورتی روشن در بارۀ علّت«اُمّی»بودن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ذکر شده است تا به معجزه بودن قرآن،بیشتر و زودتر ایمان آورده شود.

است و از سوی دیگر،می تواند ناشی از نگارش کتاب وسائل الشیعة در قرن یازدهم و اهتمامی دانست که جناب شیخ حُرّ عاملی در این کتابِ مرجع به تدوین احادیث فقهی بر پایۀ منابع معتبر،از جمله منابع این توقیعات داشته است.

در منابع فقهیِ پس از شیخ حرّ عاملی نیز مانند:کشف اللّثام،اثر فقیه برجسته جناب محمّد بن حسن اصفهانی (م 1137ق) معروف به«فاضل هندی»،الحدائق الناضرة،اثر محدّث وارسته و فقیه اخباری،جناب شیخ یوسف بحرانی (م1186 ق)،معروف به«صاحب حدائق»و«محدّث بحرانی»،مصابیح الظلام،اثر فقیه سترگ،جناب محمّدباقر بهبهانی(م 1205ق) معروف به«وحید بهبهانی»،مستند الشیعة،نوشتۀ محقّق نراقی (م1245ق) و بویژه کتاب جواهر الکلام اثر پُرآوازۀ شیخ محمّدحسن نجفی (م 1245 ق) معروف به«صاحب جواهر»،شاهد این گسترش هستیم و بیشترین بهره را محدّث بحرانی برده که با توجّه به مشرب حدیثی خود،به صورت کلّی،اهتمام بیشتری به احادیث و ذکر آنها دارد.

در میان فقهای معاصر نیز این روند،ادامه یافته است؛هم در آثاری مانند مستمسک العروة الوثقی،مهذّب الأحکام و تفصیل الشریعة و نیز مجموعه آثار آیة اللّه خویی،که شامل ابواب مختلف فقه می گردند و هم در کتاب هایی که به برخی ابواب فقه،مانند حج و نکاح،اختصاص یافته اند و از میان آنها می توان به مباحث ارزندۀ آیة اللّه سیّد موسی شبیری زنجانی-دام ظلّه-اشاره کرد.

***

اینک با هدفِ:اوّلاً نشان دادن اعتبار کلّی توقیعات فقهی و جایگاه آن در استنادهای فقهی و ثانیاً شرح محتوا و سیاق پرسش ها و پاسخ ها،بویژه مواردی که دارای ابهام و گاه سؤال انگیز است،گزارشی تفصیلی را پیشِ رو گذاشته ایم.

در این بررسی،تلاش شده است که از پرداختن به مباحث تخصّصی و توسعۀ بحث و نیز از ذکر همۀ منابعی که به توقیعات استناد کرده اند،پرهیز شود.با این

ص:254

حال،در این گزارش در پاره ای موارد،مناسب دیده شده که به برخی مباحث خاص تر اشاره شود.

کرده،نایب دوم،جناب محمّد بن عثمان عَمری است؛ (1)امّا همان گونه که فاضل هندی و نیز سیّد جواد عاملی آورده اند و از نقل شیخ صدوق نیز به روشنی پیداست، پاسخ امام علیه السلام است.سیّد محمّد عاملی و فیض کاشانی نیز به این توقیع،استناد کرده اند. (2)

یک وجه جمعِ میان این دو دسته،مربوط دانستن احادیثِ منع به نافلۀ ابتدایی است،نه نافلۀ قضا،چنان که بسیاری از فقها،نافلۀ ابتدایی را مکروه شمرده اند.

وجه دیگر،حمل بر تقیّه است.شیخ طوسی گفته است که احادیث منع،به قرینۀ همین توقیع،از سرِ تقیّه است یا حمل بر نافلۀ ابتدایی می شود. (3)این دو حمل و بویژه حمل بر تقیّه را در سخن فقهای بعدی نیز شاهدیم،از جمله وحید بهبهانی که با توجّه به منع شدید اهل سنّت از نافله خواندن در این دو وقت،تا جایی که مرتکبان آن را آزار می داده اند،احادیث منع را برخاسته از تقیّه می داند و اساساً فلسفه بافی هایی-مانند آنچه در این احادیث در بارۀ طلوع و غروب خورشید در میان دو شاخ شیطان آمده-،دور از معارف شیعه و سازگار با دیگران می شمارد. (4)

گفته شده که پیش از وی،شیخ مفید نیز در شاهد گرفتن بر تعلیل ها و فلسفه بافی های نادرست در احکام تحریمی که میان اهل سنّت،شایع بوده،ولی شیعه از آن دور بوده است،به محتوای همین احادیث،اشاره کرده که طلوع و غروب خورشید را میان دو شاخِ شیطان شمرده است.وی ذکر چنین علّت هایی را برای احکام تحریمی،دور از مقام پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دانسته است. (5)نوع پاسخ امام علیه السلام در

ص:256

این توقیع نیز چنان که پیداست،مؤیّد سخن شیخ مفید است.به هر حال با فرض صدور چنین علّتی برای کراهت،برخی فقها مانند محدّث بحرانی،احتمال هایی را در معنای طلوع و غروب خورشید میان دو شاخ شیطان،ذکر کرده اند،از جمله این که مقصود از شاخ،قدرت یا دو حزب شیطان است،یا بیانی تمثیلی در اشاره به خورشیدپرستان است. (1)

حکم خمس و وجوب آن در دورۀ غیبت و عدم اباحۀ آن،دلالت می کنند (1)و به این ترتیب،آن را در برابر برخی احادیثی قرار داده که بر اباحۀ آن دلالت می کنند.

صاحب جواهر نیز در استدلال بر لزوم پرداختن خمس به امام علیه السلام،از جمله به همین توقیع،استناد کرده است. (2)

فقهای دیگری نیز در این بحث به این توقیع استناد کرده اند. (3)در پایان نوشتار در شرح پاسخ های شرعی توقیع اسحاق بن یعقوب،در این باره شرح بیشتری خواهد آمد.

فرزندان دیگران،و این تفصیل،موجب گفتگو میان فقها شده است.

محدّث بحرانی در فرق گذاری میان دو صورت،امکان حمل بر کراهت و کراهت شدید را مطرح کرده است. (1)وحید بهبهانی،خاطرنشان کرده که کسی بر پایۀ این فرق گذاری،فتوا نداده است و راه را در ترکِ احتیاطی دیده است،بویژه برای کسانی که از فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله نیستند. (2)دلیل جدا کردن فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله این است که آنان از پرستش بت و آتش دور هستند.سیّد جواد عاملی با این تأکید که مقصود،فرزندان بی واسطۀ پیامبر صلی الله علیه و آله نیستند،در فرض شک در این که نمازگزار در ردیف کدام گروه است،همان شک را کافی برای حرمت دیده است. (3)میرزای قمی نیز مقتضای این پاسخ را عدم کراهت برای بنی هاشم شمرده است، (4)چنان که محقّق نراقی این بخش از توقیع را یک شاهد جمعِ میان احادیث جواز و عدم جواز گرفته است. (5)

امّا ظاهراً مقصود توقیع،فرق گذاری میان فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگران نیست؛ بلکه مقصود،فرق گذاری میان نمازگزارانِ به دنیا آمده در خانواده ای بت پرست و آتش پرست-که آتش برای آنان،احترام و قداست دارد-و سایر نمازگزاران است.

این برداشت،مقتضای فهم و اعتبارِ عرفی است.برخی دیگر نیز همین معنا را مقصودِ توقیع گفته اند. (6)

بخش از توقیع آمده،در ردیف سایر ادلّۀ این مسئله ذکر شده است (1)و برخی از فقها مانند محدّث بحرانی و شیخ محمّدحسن نجفی،بِدان استناد کرده اند. (2)سیّد عبد الأعلی سبزواری،احادیث این حکم را فراوان،بلکه در حدّ تواتر شمرده و از جمله این توقیع شریف را نیز نقل کرده است. (3)

در این توقیع،این است که:آیا حکم قبور امامان علیه السلام نیز همین گونه است یا نه؟امام زمان علیه السلام از سجده کردن بر قبر امام علیه السلام در هر نمازی که باشد،باز داشته است؛امّا نماز گزاردن کنار آن را،به شرطی که جلوتر از قبر نباشد،جایز شمرده است.این توقیع،در حکم به کراهت یا حرمت فروع مسئله،مورد توجّه و استناد قرار گرفته است. (1)

علّامه حلّی،ضمن این که مقصود از عدم جواز را کراهت دانسته،نه حرمت، خاطرنشان کرده که از این توقیع،کراهت پشت کردن به قبر امام علیه السلام نیز،هر چند در غیر نماز،فهمیده می شود، (2)به رغم این که این توقیع در نگاه محقّق حلّی،ضعیف و شاذّ و مضطرب است؛ (3)امّا فقهای دیگر،سخن وی را نپذیرفته و روایت را قابل استناد دیده اند،چنان که سیّد محمّد عاملی تصریح کرده که روایت،صحیح بوده، مطابق اصل و عمومات است و مانعی در عمل به آن وجود ندارد.وی گفتۀ محقّق حلّی را مبهم شمرده است. (4)کسان دیگری،مانند:شیخ بهایی،محمّدباقر مجلسی و فاضل هندی نیز به آن استناد کرده اند. (5)

داده اند. (1)

مفاد توقیع دیگر نیز مورد توجّه و استناد فقهای چندی قرار گرفته است و پیداست فقها در این دست احکام،نوعاً نظر مخالف نمی دهند.استناد به این توقیع را می توان در حکم به استحباب قرار دادن تربت امام حسین علیه السلام در قبر، (2)استحباب قرار دادن تربت در حنوط (3)و در جمع میان استحباب نوشتن دعا بر کفن با تربت، (4)ملاحظه کرد.

استحباب سجده بر تربت نیز-که در توقیع سوم آمده-،موافق با احادیث دیگر است (5)و فقهای ما نیز همین را گفته اند و از افضلِ اعمال شمرده شده است،چنان که گروهی از فقها،بخصوص به این توقیع،استناد کرده اند. (6)

کرده و خاطرنشان ساخته که ظهور در باز داشتن از گِره زدن دارد. (1)

برخی فقهای دیگر،مانند فاضل هندی و شیخ محمّدحسن نجفی نیز هر چند به صراحت موضعگیری نکرده اند،امّا توقیع را در برابر جواز گِره زدن،یادآور شده اند. (2)محقّق نراقی نیز احتیاط و بلکه نظر روشن تر را همین دیده که شخص از گِره زدن،پرهیز کند. (3)

همین بخش از توقیع است. (1)بحرانی،این بخش را مؤیّد آن شمرده که سجدۀ شکر در نماز مغرب،پس از گزاردن خودِ نماز است،نه نافلۀ آن. (2)

در نماز نافله،حتّی بدون عذر نیز جایز شمرده اند.مستند فقها دو گروه از احادیث اند که شیخ حرّ عاملی،آنها را در دو باب جداگانه آورده است. (1)این بخش از توقیع که تنها درصورت ضرورت و سختی،آن را جایز شمرده،در ردیف دستۀ نخست،جزء ادلّه ای است که گزاردن نماز واجب بدون عذر بر مَرکب را جایز نمی داند.مشابه این توقیع در بارۀ فرض فراوانیِ بارش برف و باران از امامان دیگر نیز نقل شده است (2)و فقهای چندی نیز به آن استناد کرده اند، (3)چنان که شیخ انصاری آن را مورد وفاق فقها دانسته و به سخن برخی فقها،مانند محقّق حلّی و شهید اوّل،اشاره کرده که آن را امری اجماعی شمرده اند. (4)

نمی تواند احادیث صحیح دیگری را که چنین شرطی ندارند،قید بزند. (1)

استدلال شمرده است. (1)

حکم،آورده است. (1)با این حال،برخی در تأیید این حکم مورد اتّفاق که فرقی میان مادر و جدّه نیست،به این توقیع،استناد کرده اند. (2)

حکمی اجماعی است و مخالف ندارد. (1)برخی فقها مانند محدّث بحرانی،وحید بهبهانی،میرزای قمی و شیخ محمّدحسن نجفی به این توقیع شریف نیز استناد کرده اند. (2)

است، (1)چنان که شیخ مفید،قائل به جواز آن شده است؛امّا بیشتر فقها آن را نپذیرفته اند.سیّد محمّدکاظم یزدی که خود قائل به عدم جواز است،این توقیع را نقل کرده و چاره ای جز روی گردانی از آن یا توجیه و حمل آن نیافته است. (2)

جایز می شمارد و اشاره می کند که برخی دیگر به آن تصریح کرده اند،چنان که آن را موافق برخی احادیث دیگر و نیز عموم ادلّه می شمارد. (1)

آن است-بیان می فرماید،در حالی که بنا بر نقل«لا یجوز ذلک»،عدم جواز شهادت،معنا می شود و نیازمند تأویل و توجیه است و تعلیل امام علیه السلام نیز با آن سازگار نخواهد بود.

نماز،تعیّن دارد. (1)

فقهای چندی نیز تصریح کرده اند که مقصود این توقیع،تعیّن حمد در دو رکعت پایانی نیست؛بلکه افضل بودن آن را می رساند و منظور از«نسخ»که در پاسخ امام علیه السلام آمده،نسخ فضیلت است،نه جواز. (2)برخی تصریح کرده اند که مقصود از «نسخ»،نسخ مجازی است و نه حقیقی؛چون روشن است که نسخ حقیقی پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،روی نداده است. (3)با این حال،برخی از فقها با توجّه به احادیث پذیرفته شدۀ دیگر و نیازی که به توجیه این توقیع دیده اند،نتوانسته اند به آن استناد کنند. (4)

برخی فقها مانند وحید بهبهانی (1)و شیخ الشریعۀ اصفهانی قرار گرفته است. (2)

همراهی کرده است؛ (1)امّا فقهای دیگر،نوعاً پذیرفته اند و برخی مانند علّامه حلّی و شهید اوّل،به ردّ صریح گفتۀ ابن ادریس پرداخته اند. (2)رسالۀ المبسوط جناب ابن طاووس در ردّ سخن ابن ادریس،مورد توجّه ویژۀ این فقها قرار گرفته است.بنا بر این،مفاد این توقیع در تأیید استخاره با رقاع و نماز آن،در احادیث دیگر نیز آمده و بیشتر فقها پذیرفته اند.

آنچه بیشتر مورد تأمّل است،نکتۀ دیگر توقیع است و آن،این که:آیا استخاره باید به همان شیوه هایی باشد که در احادیث،معرّفی شده است یا محدود به آنها نیست؟پرسش در توقیع نیز مربوط به همین نکته است.ظاهر سخن شیخ حرّ عاملی به استناد این توقیع،آن است که وی،استخاره کردن با مُهرها را جایز ندانسته است. (3)شیخ محمّدحسن نجفی نیز به دلیل همین توقیع،بهتر آن دیده که استخاره، به همان شیوه های مرسوم در احادیث باشد. (4)

امّا سیّد عبد الحسین لاری با اشاره به گفتۀ محمّدحسن نجفی،جواز کلّی را نپذیرفته و قائل به تفصیل شده است.وی از یک سو به ادلّۀ عمومی استخاره و عدم محدود بودن آنها به شیوه های مطرح شده در احادیث و نیز تمسّک برخی به همین دلیل عموم،و از سوی دیگر،به ظاهر این توقیع،که موجب تخصیص ادلّۀ عمومی می شود و از این رو،برخی قائل به محدود بودن شیوۀ استخاره شده اند،اشاره می کند و می گوید:باید میان استخاره به معنای«صِرف درخواست خیر»و استخاره به معنای«کشفِ واقع»،فرق گذاشت.اوّلی،مشروط به دعاها و شیوه های خاصّ نقل شده نیست،هر چند با آنها کامل تر است؛امّا دومی،مشروط به آنهاست و تعدّی به راه های دیگر،جایز نیست و دلیل تسامح در ادلّۀ سنن نیز نمی تواند راه های

ص:276

دیگر را مُجاز سازد. (1)

سیّد عبد الأعلی سبزواری که استخاره را محدود به شیوه های نقل شده ندیده، این توقیع را مانع سخن خود نمی داند و معتقد است که نهایتاً مفاد آن،افضل بودن استخاره با رقاع و نماز است،نه این که غیر آن،مرجوح باشد.ایشان می افزاید:

شاید سرّ مطلب در منع از استخاره با خاتم (2)در این توقیع،این باشد که گاه با خاتم، بازی می کردند.از این رو شایسته نیست ابزار استخاره شود. (3)

نکتۀ قابل توجّه دیگر،این است که جناب ابن طاووس،دعایی را از امام مهدی علیه السلام در چگونگی استخاره به عنوان آخرین توقیعی که از ایشان صادر شده، نقل می کند و سپس با اشاره به این که جایی ندیده است که این دعا به درخواست کسی صادر شده باشد؛بلکه خود امام علیه السلام صادر فرموده،خاطرنشان می کند:به ذهن می رسد که امام علیه السلام با توجّه به این که نوبت غیبت طولانیِ ایشان رسیده بود،این دعای استخاره را در نزد اهل معرفت،عوضِ دیدار و مشاوره با خود قرار داد و با این کار،به عظمت و ارزش مشاوره با خداوند متعال،توجّه داد. (4)

بهبهانی پس از نقل این توقیع،خاطرنشان ساخته که بنای فقها بر همین است. (1)

آنچه از عبارت علّامه حلّی پیداست،اصل فضیلت برگزاری آن در جمعه است،نه اوایل روز.نقل سیّد جواد عاملی از بهبهانی نیز همراهی فقهی با اصل فضیلت روز جمعه را نشان می دهد، (2)در حالی که ملاحظۀ خود سخن ایشان،نشان از همراهی فقها با فضیلت اوایل روز جمعه-که در توقیع آمده-،دارد؛زیرا وی پس از شرح و تأکید بر این که نماز جعفر علیه السلام وقت خاصّی ندارد،به این توقیع و نیز عمل امام کاظم علیه السلام اشاره می کند و سپس خاطرنشان می سازد که بنای فقها بر همین است.

فاضل هندی نیز گفته است در بارۀ دلیل سخن علّامه حلّی،تنها به همین توقیع شریف،دست یافته است. (3)شیخ محمّدحسن نجفی نیز احتمال داده که دلیل گفتۀ علّامه،همین باشد؛ (4)ولی ملاحظۀ سخن شیخ طوسی در مصباح المتهجّد به روشنی نشان از استحباب نماز جعفر علیه السلام در روز جمعه دارد؛زیرا وی آن را در ردیف نمازهایی آورده که گزاردن آن در روز جمعه،مستحب بوده،به آن«ترغیب»شده است و این سخن،به روشنی گویای وجود حدیث یا احادیثی در ترغیب به گزاردن آن در این روز است. (5)

اشاره کردیم که افزون بر این توقیع-که در حکم یاد شده و نیز اوقات مکروه نافله،مورد استناد برخی فقها قرار گرفته-، (6)عمل امام کاظم علیه السلام نیز که ابن طاووس

ص:278

حدیث آن را نقل کرده و در آن تصریح شده که امام علیه السلام روز جمعه هنگام بالا آمدن آفتاب،مشغول خواندن این نماز بوده، (1)گویا و دستِ کم،مؤیّد آن است.

در بارۀ قنوت نماز جعفر علیه السلام،این توقیع بر خلاف احادیث دیگر،قنوت دوم را پس از رکوع،شمرده است و از این رو،برخی فقها تصریح کرده اند که قائلی ندارد و به آن عمل نکرده اند؛ (2)امّا برخی آن را با حمل بر تخییر و رخصت تأخیر،با احادیث دیگر،سازگار ساخته اند. (3)

دو نفر بدهد که از نظر اعتقادی به مذهب وی نزدیک تر است.

این با روایت سَکونی از امام باقر علیه السلام نیز سازگار است که وقتی از چگونگی هدیه دادن و کمک به دوستان خود پرسید،امام علیه السلام فرمود:

إعطهم علی الهجرة فی الدین و الفقه و العقل. (1)

بر پایۀ هجرت در دین و فقه و عقل،به آنان پرداخت کن.

با این حال و از آن جا که در حکم زکات نیز این گونه ترجیحات پس از اصل استحقاق شخص،اموری استحبابی و غیر لازم به شمار می روند،چه رسد به صدقات و کمک های مستحبّی،امام علیه السلام به اقتضای ملاک دیگر که«خویشاوندی» است،مُجاز می شمارد که مال مورد نظر را میان آن دو تقسیم کند تا به هر دو فضیلت،دست یابد؛امّا این فرض در منابع فقهی به چشم نیامده و شیخ حرّ عاملی، این توقیع را با عنوان«حکم کسی که قصد دادن صدقه به کسی را داشته و سپس بنا بر عدول از آن را دارد»،آورده است. (2)

و پذیرفته اند؛ (1)امّا همان گونه که وی تصریح کرده،این سخن از اصول مذهب شیعه و بلکه اجماع مسلمانان،دور است؛زیرا به دلیل قرآن و سنّت،به هر صورت،مِهر بر عهدۀ مرد ثابت است و فرقی میان موارد نیست.

از این رو،فقهای ما از گذشته در صدد توضیح بر آمده و ظاهر این احادیث را به گونه ای معنا کرده اند که با ادلّۀ روشن دیگر،سازگار باشد.از جمله شیخ طوسی که نفی مهریّه را مربوط به جایی می داند که زن،ادّعای بدون مدرک و بیّنه دارد؛امّا اگر دلیل و بیّنه داشته باشد،باید مهر او پرداخت شود. (2)برخی مانند شیخ حرّ عاملی، این احتمال را نیز مطرح کرده اند که مقصود،این است که زن پس از آمیزش، نمی تواند به دلیل عدم دریافت مهر،مانع آمیزش شود و طلب مهریّه،چنین حقّی به او نمی دهد. (3)

پرسش یاد شده در این توقیع،ممکن است ناشی از برداشت نادرستی بوده که از ظاهر برخی احادیث موجود،پیش آمده بوده است و می تواند بویژه به قرینۀ پاسخ امام علیه السلام،ناظر به مقام نزاع و ادّعای زن و شوهر یا ورثۀ آنان باشد؛امّا هر چه باشد، پاسخ امام علیه السلام طبق قاعده است و پیداست ناظر به حجّت ظاهری در ادّعا و چارچوبی است که در شرع برای رفع نزاع در چنین مواردی مقرّر شده است.از این رو،در ردیف احادیثی است که طبق نظر شیخ طوسی،مربوط به ادّعای بدون مدرکِ زن شمرده می شوند.

این احادیث و از جمله این توقیع،همان گونه که شیخ مفید و علّامه حلّی خاطرنشان کرده اند (4)و آیة اللّه شبیری زنجانی نیز تأکید کرده است، (5)ناظر به عادت و

ص:281

عرف آن روزگار بوده است که پیش از آمیزش و عروسی،مهریّه پرداخت می شده است و طبعاً ادّعای بعدی زن بر این که مهریّه یا بخشی از آن را دریافت نکرده، نیازمند مدرک و اثبات بوده است و از این رو،مرد،اگر پیش از آمیزش و عروسی مهریه را نمی داد،زن نوعاً از وی مدرکی می گرفت که معادل مهریّه،بدهی بر عهدۀ مرد است و پاسخ امام علیه السلام در این توقیع،بر همین پایه است که اگر نوشته و مدرکی در میان است که نام«دَین»در آن برده شده،مرد،هم در دنیا و هم در آخرت، بدهکار است و اگر نوشته ای هست که تنها از«مهر»نام برده شده و نه دَین مرد،پس از آمیزش،طبق ظاهر قضیّه و عرف،پرداخت مهر از نظر حقوقی،ساقط است،هر چند در واقع،بر ذمّۀ مرد است که وقتی زن،مدرکی برای اثبات آن در دنیا ندارد، قهراً در آخرت،طلبکار است و در صورتی که اصلاً نوشته ای در میان نیست،معلوم می شود مهرِ مشخّصی قرار داده نشده بوده و ظاهر آن،«تفویض مهر»است،و گرنه به حسب عادت،مهریّۀ مشخّص را می نوشته اند؛یعنی فرض سوم پاسخ،بر پایۀ حکم«تفویض»است و چنان که آیة اللّه شبیری در شرح پاسخ امام علیه السلام بدان اذعان کرده،مقدار پرداخته شدۀ مهر پیش از آمیزش،با مهر المِثل،مصالحه می گردد و از این رو،دیگر پس از آن بر عهدۀ مرد،مهری باقی نمی مانَد. (1)ایشان در جای دیگر نیز آورده است که پاسخ امام علیه السلام،ناظر به حکم ظاهری است،نه واقعِ پرداختن یا نپرداختن مهریّه. (2)

اتّفاق نظر فقها،جایز است،و چنانچه با پشم یا کُرک یا موی حیوانات حرام گوشت دیگر مخلوط شده باشد نیز برای نمازگزار،ممنوع است؛ولی در بارۀ پوست خز، اختلاف است. (1)

بنا بر این،خز در میان حیوانات حرام گوشت،حکمی ویژه دارد و اگر نماز گزاردن در لباسی که از پوست خز تهیّه شده نیز نادرست باشد،تردیدی نیست که اگر تنها پشم و کُرک آن باشد،جایز است؛امّا میان پوست و پشم و کُرک و موی سایر حیوانات حرام گوشت،فرقی نیست و در بارۀ برخی حیوانات دیگر،مانند سنجاب،بحث و اختلاف است. (2)با این حال،آنچه از ظاهر این توقیع بر می آید، آن است که میان پوست حیوان و بقیّۀ اجزای یاد شده،فرق گذارده است.از این رو، گروهی از فقها در جمعِ میان این توقیع و سایر احادیث،دچار مشکل شده و چاره ای جز بسنده کردن به دستۀ دیگر احادیث ندیده اند. (3)گاه نیز افتادگی در نقل توقیع،احتمال داده شده است. (4)البتّه برخی فقها اجمالاً به آن استناد کرده اند، (5)چنان که آیة اللّه سیّد احمد خوانساری،ناسازگاری یک بخش پاسخ را مانع استدلال به بقیّۀ حدیث ندیده است؛ (6)امری که رویّه ای پذیرفته در فقه است.

که غیر ابریشم آن،آن قدر کم باشد که لباسِ ابریشمی به شمار رود. (1)

این توقیع،در شمار احادیث جواز لباس ابریشمی غیر خالص آمده است (2)و فقها نیز به آن استناد کرده اند. (3)

فاضل هندی و وحید بهبهانی،آن را دلیل جواز هم زمانی مسح دو پا شمرده اند. (1)

فتوای سیّد محمّدکاظم یزدی و بیشتر صاحبان حاشیه بر عروة الوثقی نیز مطابق مفاد این توقیع است. (2)

چگونگی آن-چنان که علّامه مجلسی نیز اشاره کرده-،اختلاف است.برخی از اهل سنّت،مجموع ذکرها را 99 بار و برخی همانند شیعه،صد بار دانسته اند.آنان، «تسبیح»را مقدّم داشته و«تکبیر»را در پایان دانسته اند؛امّا اختلاف میان ما تنها در تقدّم و تأخّر«تسبیح»بر«تحمید»است و نظر مشهورتر،تقدّم«الحمد للّه»بر «سبحان اللّه»است. (1)علّامه حلّی نیز نظر مشهور فقهای شیعه را مقدّم بودن«تکبیر» بر«تحمید»،دانسته است. (2)محدّث بحرانی پس از آن که احادیث این بحث را به تفصیل آورده و گزارشی از گفتۀ فقها،از جمله تحلیل شیخ بهایی به دست می دهد، در سازگار ساختن احادیث،همان سه وجهی را که از شیخ حرّ عاملی نقل کردیم، ذکر می کند و خود،همان گفتۀ مشهور را ملاک عمل،معرّفی می نماید. (3)

از این رو،ظاهر این توقیع-که سندی معتبر دارد و«سبحان اللّه»را مقدّم بر «الحمد للّه»داشته-،در ردیف احادیث دیگری قرار می گیرد که ظاهرِ آنها بر خلاف ترتیب مشهور است و یکی از توجیه هایی که در جمع میان احادیث گفته شده،در بارۀ آن نیز جاری است.

در بارۀ شک در تعداد ذکرها در حدیثی از امام صادق علیه السلام،دستور به اعاده داده شده است؛ (4)امّا به روشنی پیدا نیست که مقصود،از سر گرفتن همۀ تسبیح است، چنان که برخی قائل شده اند (5)یا همان مقدار مشکوک که از جمله صاحب جواهر گفته است.ایشان،این توقیع را ظاهر در این دیده که زیاد شدن،خللی در تسبیح، پدید نمی آورد و همین را شاهد احتمالی بر این می گیرد که مقصود از آن حدیث

ص:286

نیز تکرار همان مقدار مشکوک است،و با توجّه به این که برگشت از عمل پس از وقوع آن معنا ندارد،احتمال داده که مقصود توقیع از برگشت به 33 یا 66،این است که شخص بر می گردد و یک بار دیگر می گوید و به ذکر بعدی می پردازد و در خاطر خود،قصد نادیده گرفته شدن مقدار زاید می کند.امّا صاحب جواهر،خاطرنشان می کند که کسی از فقها را سراغ ندارد که این حکم را ذکر کرده باشد.ایشان،احتمال دیگری را نیز در معنای توقیع مطرح کرده است. (1)

به هر حال،توقیع به رغم دشواری ای که در فهم مقصود آن وجود دارد،اجمالاً مورد توجّه و استناد قرار گرفته است. (2)

وحید بهبهانی،مستند وی را با اطمینان،همین توقیع شمرده است. (1)صاحب جواهر نیز به رغم این که گفتۀ شیخ مفید را ضعیف دانسته،امّا در برابر شهید اوّل که گفته است دلیلی برای آن سراغ ندارد،همین توقیع را ذکر کرده است. (2)

از سوی دیگر،برخی از فقها در خصوص استحبابِ گفتن تکبیر به هنگام سر برداشتن از سجدۀ دوم،به روایت دوم این توقیع،استناد کرده اند. (3)حکم نشستن پس از سجدۀ دوم و پیش از برخاستن-که به«جلسۀ استراحت»معروف است و در این توقیع به آن اشاره شده و برخی،قائل به وجوب آن شده اند؛امّا بیشتر،آن را مستحب دانسته اند-، (4)احادیث متعدّد دیگری نیز دارد. (5)

نکتۀ سوم در این توقیع،جملۀ پایانیِ آن است که در تعارض میان احادیث، قاعده ای کلّی به نام«اصل تخییر»را به دست می دهد.مفاد این قاعده که در احادیث دیگر نیز آمده، (6)در دانش اصول فقه،مورد توجّه و بحث بوده و به عنوان اصلی کلّی،بارها به آن استناد شده است.مجلسیِ اوّل،احادیث این قاعده را بسیار دانسته (7)و در فقه الرضا علیه السلام مصداق دیگری از آن،ذکر شده است. (8)جناب کلینی نیز در آغاز الکافی آن را ملاک بر شمرده (9)و شیخ طوسی،در مقدّمۀ کتاب الاستبصار،آن را قاعده ای برگرفته از احادیث شمرده است. (10)

ص:288

مورد اتّفاق در فقه است-،استناد شده است. (1)

به هر حال،مفاد این توقیع،هم مطابق حدیث دیگری است که در این موضوع وارد شده،و هم مورد پذیرش و عمل فقهای ما بوده است.

شیخ طوسی،آن را با سند معتبر و صحیح،روایت کرده و ظاهراً منبع طَبرِسی نیز نقل شیخ طوسی بوده است.

از جملۀ فقهایی که بر این دیدگاه بوده اند،می توان به آیة اللّه سیّد عبد الحسین لاری،آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری،آیة اللّه بروجردی و آیة اللّه اراکی اشاره کرد. (1)برخی از این فقها،بر اعتبار سندی این توقیع،تأکید کرده اند؛امّا بهترین بیان و دفاع از اعتبار سندی و محتوایی این توقیع شریف را آیة اللّه خویی داشته است.

ایشان،ضمن اشاره به اشکال سندی و متنی برخی فقها،بر صحّت سند شیخ طوسی به حِمیَری به واسطۀ محمّد بن احمد بن داوود قمّی-که از بزرگانِ اصحاب است و شیخ از طریق اساتید خود،مانند ابن غضائری و ابن عبدون از وی روایت می کند-،تأکید می ورزد و اعتبار آن را مورد توجّه شیخ حرّ عاملی نیز می داند. (2)

وی در بیان معنای حدیثِ که در نگاه گروهی از فقها،روشن و صاف نیست، اذعان می کند که قید

«ما لم یستو جالساً» ،مربوط به

«لا شَیءَ علیه فی رَفعِ رأسه» است که مقدّم آمده است؛یعنی امام علیه السلام سر برداشتن از محلّ سجده را،در صورتی که کم باشد و به حدّ نشستن نرسد،مُجاز دانسته است. (3)از این رو پاسخ امام علیه السلام نیز مطابق پرسش است؛امری که گمان به عدم آن،موجب شده برخی فقها آن را شاهدی بر

ص:293

اضطراب متن توقیع بدانند؛زیرا پس از حکم امام علیه السلام به سر برداشتن برای جستجوی مُهر،روشن می شود که آن سجده،اشتباه به حساب نمی آید؛و گر نه شخص،حقّ سر برداشتن از آن،به هر اندازه را نداشت.

آیة اللّه خویی در نتیجه گیری تأکید می کند که توقیع از نظر سندی،صحیح است و از نظر متنی نیز وضعی روشن و بی دغدغه دارد و اشکالاتی که برخی گرفته اند،وارد نیست؛امّا نکتۀ اصلی،این است که پرسش،مربوط به نماز نافله است و چون در نمازهای مستحب،اموری نادیده گرفته می شوند که در نمازهای واجب نادیده گرفته نمی شوند و برخی شرایط نماز واجب در نماز مستحب،شرط نیستند، احتمال می رود این جا نیز چنین باشد.از این رو،به این توقیع نمی توان در بارۀ نمازهای واجب،استناد کرد و آن را جز در حدّ شاهد برای تأیید دلیل قرار داد. (1)

این،نکته ای است که مورد توجّه جناب صاحب جواهر نیز قرار گرفته است. (2)با این حال،مایۀ شگفتی است که آیة اللّه خویی به رغم این که این جا بر صحّت سند شیخ طوسی نظر داده و بر آن استدلال کرده،در جای دیگر با بیان این که احمد بن ابراهیم نوبختی که در طریق شیخ قرار دارد،فردی مجهول است،سند را ضعیف دانسته است. (3)

به هر حال،این توقیع،هم از نظر متن و هم از نظر سند،بنا بر نگاه نخست آقای خویی،دلیلی کاملاً قابل استناد است؛امّا از نظر چگونگی جمع میان مجموعه احادیث،طبعاً باید در منابع تفصیلی فقه از آن سراغ گرفت.

مانند آن را که سایه پدید می آورد،بر سر گیرد.از این رو،افراد محرم،در زمان گذشته همانند زمان کنونی که در خودروهای بی سقف سوار می شوند،سایه بان محمل و مانند آن را بر می داشتند؛امّا آیا علاوه بر سقف،باید تیرچه ها و چوب های آن،از جمله دو چوب کناری را نیز برداشت؟این،یکی از دو پرسشی است که در این مجموعه در بارۀ مُحرِم شده است.امام علیه السلام برداشتن آنها را لازم ندانسته و موجب کفّاره ندیده و فرقی نیز میان چوب ها نگذاشته است و همان گونه که برخی فقها گفته اند،اطلاق پاسخ،شامل هر دو حکم وضعی و تکلیفی می شود. (1)

فقهای چندی به این توقیع،استناد کرده اند،از جمله شیخ محمّدحسن نجفی که نخست از نظر موضوعی،تیرچه و چوب باقی مانده در محمل و کجاوه پس از برداشتن سایه بان را موجب سایه گرفتن ندانسته و شاهد سخن خود را همین توقیع شمرده است و با این بیان،نشان داده که توقیع،مطابق با قاعدۀ کلّی است. (2)

نکتۀ قابل توجّه،حدیث دیگری است که نشان می دهد امام باقر علیه السلام در پرهیز از سایه گرفتن محمل،سخت می گرفت و دستور می داد تیرچه و چوب های طرفین آن،برداشته شوند؛ (3)امّا فقهایی که به این توقیع استناد کرده اند،آن را با عمل امام باقر علیه السلام ناسازگار ندیده و تصریح کرده اند که کار امام علیه السلام دلالت بر وجوب نمی کند و حدّ اکثر این است که فضیلت و استحباب را می رسانَد. (4)

امّا موضوع پرسش دوم،چنان که پیداست،از این نظر فرق می کند؛چرا که مُحرم با چرم و مانند آن،گر چه به سبب ضرورت یا دشواری،به راستی سرپناهی تهیّه می کند تا از زیان رساندن باران،جلوگیری کند.امام علیه السلام بر اساس احادیث

ص:295

دیگر و قاعدۀ کلّی پاسخ می دهد که مُحرم،چون هنگام حرکت نباید زیر سقف و سایه بان قرار گیرد،کار یاد شده،هر چند از سرِ ناچاری یا رفعِ دشواری باشد، موجب کفّاره است.این است که برخی در ردیف احادیث دیگر که از سایه گرفتن نهی کرده اند،به این توقیع نیز استناد کرده اند (1)و پیداست اگر این کار از سرِ ناچاری یا رفع دشواری هم جایز باشد،منافاتی با لزوم کفّاره دادن ندارد. (2)در فرق گذاری میان جواز سایه گرفتن هنگام توقّف و عدم جواز هنگام حرکت-که گاه مورد طعنۀ برخی مخالفان شیعه بوده-و در فرق گذاشتن حکم شب و روز نیز به این توقیع، استناد شده است. (3)

شاهد افتادگی در نقل شیخ طوسی است-،خود دارای نقص است؛زیرا ظهور در پاسخ پرسش دوم دارد و پرسش نخست،بی جواب است.وی پاسخ را این گونه:

«قَد یُجزیهِ هَدیٌ واحدٌ وَ إن لَم یَفصل فَلا بَأس» آورده است. (1)

مجلسی نیز در جای دیگری از طَبرِسی به همین صورت،نقل کرده است. (2)از این رو،باید گفت:نسخه های هر دو کتاب،حتّی آنچه در دست جناب مجلسی بوده،دارای افتادگی بوده است:یکی نسبت به پرسش اوّل،و دیگری نسبت به پرسش دوم.شاهد آن نیز نقل شیخ حرّ عاملی از طبرسی است که هر دو پاسخ را دارد.در نقل ایشان که یک باب را به همین توقیع اختصاص داده،آمده است:

«الجواب:لا بدّ أن یذکر الرجل و قد یجزیه هدی واحد و إن لم یفعل فلا بأس» . (3)وی در کتاب دیگر خود نیز همین گونه نقل کرده است؛ (4)امّا ایشان در جایی دیگر که از طبرسی و شیخ طوسی نقل کرده،به همان صورتی آورده که گفتیم ظاهراً افتادگی دارد. (5)

به هر حال،ذکر نام صاحب حج،هنگام احرام بستن یا قربانی کردن،واجب نیست و تعبیر«لا بدّ»اگر در پاسخ امام علیه السلام نیز وجود داشته باشد،به قرینۀ احادیث دیگر،حمل بر استحباب می شود،چنان که در نقل دیگری که رخصت به ترک داده،آشکار است.فقهای ما نیز ذکر نام منوبٌ عنه را هنگام احرام یا دیگر اعمال، مستحب شمرده اند. (6)

در بارۀ کفایت یک قربانی در نیابت-که مورد اتّفاق فقهاست-،گویا منشأ پرسش،چنان که مرحوم محقّق داماد گفته،این بوده است که سؤال کننده،احتمال

ص:297

داده است که علاوه بر قربانی برای منوبٌ عنه-که لزوم آن امری آشکار بوده-،یک قربانی نیز بر عهدۀ نایب است و امام علیه السلام با نفی آن،نشان داده که همان یک قربانی که از سوی منوبٌ عنه صورت می گیرد،کافی از هر دو نفر کافی است. (1)

استناد کرده اند؛کسانی مانند:فاضل هندی،مُحدّث بَحرانی،سیّد علی طباطبایی، شیخ محمّدحسن نجفی،آیة اللّه بروجردی و سیّد عبد الأعلی سبزواری. (1)

منشأ شبهه در پرسش دوم به درستی معلوم نیست.آقارضا همدانی گفته است شاید آن کفش نیز از مصادیق کفش هایی بوده که تنها روی پا را می پوشانده است؛ (2)امّا از خودِ سؤال بر می آید که شاید زشت نمایی آن،موجب پرسش شده که آیا مانع نماز هست یا نه؟به هر حال،بحث چندانی در بارۀ این پرسش و پاسخ،صورت نگرفته و کسی نیز سخنی بر خلاف آن،نگفته است.

در کتاب النهایة را عدم جواز احرام از«ذات عِرق»جز به دلیل تقیّه یا بیماری دانسته و احتمال داده به دلیل جمع میان همین احادیث باشد. (1)

امّا اکثر قاطعِ فقهای اهل سنّت،میقات عراقی ها را تنها«ذات عِرق»دانسته اند. (2)

پرسش در این توقیع نیز ناظر به همین نظر اهل سنّت و عملِ آنان است و پاسخ امام علیه السلام که بارها در سخن فقها به آن استناد شده،در جمع میان توسعۀ میقات به مسلخ و درک فضیلت آن و رعایت تقیّه است و نشان می دهد از این نظر،صرف پوشیدن لباس احرام،مشکلی نداشته است و آنچه خلاف تقیّه بوده،اظهار علنی «لبّیک گویی»بوده که امام علیه السلام دستور می دهد وقتی به میقات آنان،یعنی ذات عرق رسید،آن را آشکارا بگوید و این حکمی مطابق قاعده و مورد پذیرش فقهاست، چنان که ابن ادریس در فرض تقیّه،ذاتِ عِرق را«افضل»شمرده است. (3)

وجود برخی احادیث که ظاهر آنها محدود شدن این میقات به دو محلّ مسلخ و غمره است،موجب شده بجز کسانی که اشاره کردیم،محدّث بحرانی را نیز به این متمایل کند که عقب انداختن احرام به«ذاتِ عِرق»تنها در صورت داشتن عذر، مانند بیماری و تقیّه،جایز است.ایشان،شاهد این سخن را همین توقیع شمرده که ظاهر آن،جواز در فرض تقیّه است. (4)برخی دیگر مانند فاضل هندی و سیّد علی طباطبایی نیز احتیاط را در همین دیده اند. (5)فقهای دیگری که احرام در هر سه جا را با احتیاط گفته و در اصل جایز دانسته اند و توقیع را مانند برخی احادیث محدود کنندۀ دیگر،مانع ندیده اند،برخی مانند محقّق نراقی و شیخ حسن کاشف الغطا در تعارض،رجحان را با احادیث دیگر دانسته اند (6)و برخی مانند سیّد محسن حکیم و

ص:300

سیّد احمد خوانساری،دستور امام علیه السلام در توقیع را حمل بر افضل بودن کرده اند. (1)

توقیع را ناسازگار با حکم کلّی یاد شده-که مطابق احادیث دیگر است-دیده و در صدد رفع مشکل بر آمده اند.

شیخ حرّ عاملی که اینها همه را در یک باب آورده،با اشاره به روایت ابو ولّاد، هم در متن کتاب و هم در پاورقی،در صدد توضیح بر آمده و دو وجه جمع،پیش رو گذاشته است:یکی این که توقیع،مربوط به خصوص وقفی است که حاصل آن به کسانی که برای آنان وقف شده،پرداخت نمی گردد؛امّا روایت ابو ولّاد،مربوط به کار سلطان است که شامل بسیاری از اموال مباح و مشترک میان مسلمانان،مانند بخشی از زمین های عمومی نیز می شود،و یا بخشی از آن،جزء انفال است که مِلک امام است و به شیعه اجازۀ استفاده از آن داده شده و پیداست میان این دو موضوع در دو حدیث،فرق است.

احتمال هم می رود مقصود از توقیع،صِرف کراهت باشد که در این صورت نیز ناسازگاری از میان می رود. (1)حمل بر کراهت را برخی دیگر از فقها نیز احتمال داده اند. (2)جناب بحر العلوم،استحباب را در دوری از اصل چنین اموالی دیده و افزوده است:«بلکه استفاده از آن،مکروه است»و مخالفی نیز نیافته است. (3)

برخی دیگر نیز که توقیع را با سایر احادیث،قابل جمع ندیده اند،با توجّه به قوّت و کثرت احادیث دیگر و اتّفاق نظر فقها از گذشته،چاره ای جز دست شستن از توقیع یا حمل و تأویل آن نیافته اند. (4)محدّث بحرانی از نظر اصولی،راه را در مقیّد ساختن سایر احادیث با این توقیع دیده که نتیجۀ آن،عدم جواز استفاده است،

ص:302

جز در فرض علم به این که ظالم،اموال حلالی نیز دارد؛امّا چون این نتیجه بر خلاف ظاهر اتّفاق نظر فقهای ماست که منع را تنها در فرض علم به حرمت مال می دانند،عملاً سایر احادیث را قابل تقیید نمی داند و از این رو،این احتمال را پیش رو می گذارد که گفته شود ظاهر پرسش در این توقیع،این است که پرسشگر می داند این متولّی،مالی جز همین اموال وقفی ندارد.از این رو،امام علیه السلام فرموده است:اگر مال دیگری دارد،مانعی نیست؛ولی اگر ندارد،جایز نیست.در این صورت، فرض جایی که اساساً وضع میزبان معلوم نیست،از قلمرو پرسش و پاسخ،بیرون است. (1)این مطلبی است که پس از ایشان،محقّق نراقی به صراحت و دقّت بیشتری آورده است،با این بیان که این توقیع با اطلاق احادیث و فتاوا،ناسازگاری ندارد؛ زیرا جملۀ«و إلّافلا»یعنی:«اگر آن میزبان،مالی جز مال حرامی که در دست اوست،ندارد،جایز نیست»،نه این که«اگر مالی برای او سراغ ندارد».بنا بر این، فرض شک،مسکوت گذاشته شده است و نسبت به آن به اقتضای اطلاق ادلّه،عمل خواهد شد.

می رود،از این رو،نذر یا سوگند یا عهد بر ترک آن،درست نیست و در واقع،از مصادیق تعلّق این عناوین به امر مرجوح یا غیر راجح است و متعلّق اینها،اگر هم مشروط به رجحان باشد،دستِ کم نباید مرجوح باشد.این،نکته ای است که اجمال آن در استناد آیة اللّه شبیری زنجانی به این توقیع برای اثبات استحباب ازدواج موقّت آمده است. (1)

در بارۀ حکم دوم موجود در توقیع که سیّد محمّدکاظم یزدی،ظاهر آن را جواز تغییر در وقف،در صورت شرط اوّلیه می داند، (1)می دانیم که تغییر وقف از جمله در بارۀ کسانی که بر آنان وقف شده،حتّی به وسیلۀ واقف،جایز نیست؛امّا این پرسش از گذشته مطرح بوده است که:آیا واقف می تواند هنگام وقف،کم و زیاد کردن موقوفٌ علیه را به خواست خود،شرط کند؟

در بارۀ شرط خارج کردن برخی افراد از وقف،چنان که همین فقیه آورده، فقهای مشهور،چنین وقفی را باطل شمرده اند و حتّی شهید ثانی،آن را مورد اتّفاق فقهای شیعه دانسته است،به این دلیل که با مقتضای اوّلیۀ وقف که لزوم آن است، سازگاری ندارد. (2)البتّه برخی مانند شیخ محمّدحسن نجفی و سیّد محمّدکاظم یزدی،در این سخن و دلیل آن،خدشه کرده و وقف را با وجود چنین شرطی نیز درست شمرده اند و فرقی میان این شرط و شرط افزودن فرد یا افرادی دیگر به موقوفٌ علیه که در این توقیع جایز شمرده شده،ندیده اند. (3)

به هر حال،چنان که صاحب عروه بِدان اذعان کرده،فقها صورت دوم را-که واقف از آغاز و هنگام وقف،شرط کند که هر کس را که در آینده خواست،در شمارِ موقوفٌ علیه قرار دهد-،درست شمرده و آن را ناسازگار با ماهیّت وقف ندیده اند.خود صاحب عروه نیز آن را درست می داند،از جمله به دلیل همین توقیع که جعفر بن حمدان در آغاز وقف،شرط کرده بود که تا وقتی زنده است،بتواند کم و زیاد کند. (4)پیش از وی،برخی از فقهای دیگر،مانند آل عصفور بحرانی و صاحب جواهر نیز این برداشت از توقیع را داشته اند. (5)پس از ایشان نیز فقهای دیگری مانند

ص:305

آیة اللّه سیّد احمد خوانساری به آن استناد کرده اند. (1)

حسین علیه السلام بِدان عمل نمود. (1)آنچه نوعاً در این احادیث آمده،این است که هم وزن موی نوزاد،«طلا»یا«نقره»صدقه داده شود.ظاهر گفتۀ فقها به پیروی ظاهر این حدیث،همین است. (2)پرسش هارون بن مسلم در این توقیع-که جناب مجلسی اوّل،احتمال ضعیف داده که مقصود از تعبیر«صاحب الدّار»،امام هادی علیه السلام یا امام عسکری علیه السلام باشد-، (3)این است که:آیا کار وی در صدقه دادن«درهم»به جای طلا یا نقره به وزن موی نوزادش درست بوده است یا نه؟با توجّه به این که می دانیم درهم نیز از جنس نقره بوده است،پاسخ امام علیه السلام این است که درست نیست و سنّت، تنها دادن«طلا»و«نقره»است.

مجلسی اوّل،نخست،اذعان داشته که توقیع،مطابق حدیث متواتر است که نامی از«درهم»برده نشده؛بلکه فقط طلا و نقره آمده و این توقیع،بیان کنندۀ همان حدیث است-چنان که فقهای ما نیز همین را گفته اند-؛امّا این احتمال را نیز مطرح کرده است که جواب امام علیه السلام در واقع،تأیید کار سؤال کننده است،نه ردّ آن؛با این افزوده که غیر طلا و نقره،جایز نیست. (4)آل عصفور بحرانی،با این توجّه که درهم، مصداقی از نقره است و از این رو،نفی جواز آن معنا ندارد،چاره را در حمل نقره به نقرۀ غیر سکّه یا غیر خالص دیده است. (5)

زمانی که گرم است،با زمان سرد شدن وی،فرق گذاشته است.فرض مسئله نیز در بارۀ امام جماعتی شده که میان نماز،فوت می کند.در حدیث اوّل،آمده که او را عقب می برند و یکی از نمازگزاران،جلو می ایستد و نماز جماعت را کامل می کند و هر کس مُردۀ یاد شده را مس کرده،غسل می کند.این،در حالی است که مسّ دستِ چنین امام جماعتی در این فاصلۀ کوتاه،در زمان گرمی بدن او بوده و شاید دست فرد یا افرادی که او را عقب برده اند،به بدن او نخورده باشد و لباس او را گرفته باشند.

امام علیه السلام در بارۀ حدیث اوّل،تصریح کرده که کسی که مُرده را برده،تنها دست خود را می شوید و غسل ندارد.در بارۀ حدیث دوم نیز بر همین نکته تأکید کرده که اگر در زمان گرم بودن مرده،آن را مس کرده،تنها دست خود را بشوید.

این،تفصیل حکمی است که در احادیث متعدّدی آمده است و شیخ حرّ عاملی هم در بابی که به وجوب غسل به دلیل مسّ مُردۀ آدمی اختصاص داده،آورده است.

وی بابی را ویژۀ احادیثی ساخته که دلالت می کنند کسی که مُرده را پیش از سرد شدن یا پس از غسل،مس کند،غسل مسّ میّت ندارد و این توقیع را در آن آورده است. (1)از این رو،این توقیع در هر دو پاسخ،در سیاق و مطابق احادیث متعدّد دیگر است و به این جهت،بارها مستند فقها قرار گرفته است. (2)فقها در برابر برخی که غسل مسّ میّت را مستحب شمرده اند،برای اثبات وجوب آن،از جمله به همین توقیع،استناد کرده اند (3)و بارها گواه اصل نجاست مُردۀ آدمی نیز شمرده شده است، (4)چنان که آیة اللّه سیّد احمد خوانساری در استدلال بر جواز جای گزین کردن

ص:308

امام جماعت دیگر در میان نماز پس از فوت یا بیهوش شدن امام جماعت-که حکمی مورد وفاق است-،از جمله به این توقیع،استناد کرده است. (1)

تنها نکتۀ مورد تأمّل،ظاهر دستور به شستن دست به صِرف مَس است که شامل صورت نبودِ رطوبت نیز می شود؛امری که در برخی احادیث دیگر نیز به صورت مطلق آمده است؛امّا فقها،نوعاً آن را حمل بر فرض رطوبت کرده اند،با این توجّه که آنچه در میان عرف و عقلا،امری ارتکازی است،این است که بدون رطوبت، نجاست،سرایت نمی کند.

این،نکته ای است که از جمله در بیان امام خمینی آمده و ایشان بر پایۀ آن، اطلاق توقیع را مقیّد به فرض رطوبت و سرایت نجاست شمرده است. (2)با این حال،علّامه حلّی تماس با مُرده بدون رطوبت را نیز مایۀ سرایت نجاست،شمرده است. (3)

پاسخ امام علیه السلام در این توقیع که مشابه آن در فقه الرضا علیه السلام آمده، (1)این است که نمازگزار در حالت بعدی که به یاد می آورد،آن را جبران کند.فقها (2)بارها به این پاسخ-که تنها حدیث موجود در بارۀ این موضوع است و شیخ حرّ عاملی بابی را به آن اختصاص داده،استناد کرده و بر پایۀ آن،فتوا داده اند،چنان که سیّد جواد عاملی گفته،ظاهر سخن برخی نشان می دهد (3)و برخی مانند محقّق اردبیلی،وحید بهبهانی و محدّث بحرانی،بر آن تصریح کرده اند. (4)

وحید بهبهانی،پس از نقل توقیع از کتاب الاحتجاج طَبرِسی و نیز عبارت فقه الرضا علیه السلام،عمل به آن را بی اشکال می شمارد،به این دلیل که هر دو کتاب،معتبر است،بویژه در مثل چنین حکمی که مقصود وی،استحبابی بودن حکم و مشمول ادلّۀ تسامح در ادلّۀ سنن بودن است،در حالی که پیش از طَبرِسی که توقیع را بدون سند آورده،شیخ طوسی آن را با سند معتبر،نقل کرده است. (5)

محقّق نراقی،ضمن استناد به توقیع،مقتضای اطلاق آن را فرض فراموشی تا پس از نماز نیز می داند.از این رو،اگر پس از نماز نیز به خاطر آورد که بخشی را نگفته،آن را قضا می کند. (6)ظاهر اطلاق سخن سیّد محمّدکاظم یزدی و هم صریح آن نیز همین است؛امّا برخی فقهای بعدی مانند آقاضیا عراقی،سیّد محسن حکیم و امام خمینی بر وی خُرده گرفته اند و نشان می دهد که اینان،شمول توقیع نسبت به جبران پس از نماز را نپذیرفته یا در آن تردید داشته اند. (7)آقای حکیم با ذکر

ص:310

استدلال صاحب عروه به توقیع،شمول آن را با تردید آشکار،مواجه دیده است. (1)

توضیح آیة اللّه خویی در اشکال یاد شده نیز این است که وقتی فراموشی در یک «حالت»نماز است،به یاد آوردن و جبران نیز در«حالت»دیگری از خود نماز است،نه پس از آن،و این امری است که در نگاه ایشان،روشن است. (2)به هر حال به رغم این که آیة اللّه خویی بر خلاف نظر خود در جای دیگری-که پیش تر آوردیم-،سند توقیع را در این جا معتبر ندانسته،فقهای بسیاری،آن را قابل استناد دیده و به آن عمل کرده اند.

شرطی نگذاشته اند و دست بالا،این است که نتیجۀ جمع میان احادیث را حکم به «کراهت خروجِ غیر لازم»یا«استحباب عدم خروج»و گاه«احتیاط مستحب بودن ترک خروج»دیده اند،چنان که جناب صاحب جواهر تصریح می کند هیچ یک از فقهای به تعبیر وی معتبر را نیافته که قائل به منع شده باشند.وی سپس به گفتۀ محدّث بحرانی اشاره می کند که از جمله به قرینۀ این سه توقیع،قائل به جواز مشروط شده است؛ولی ایشان ضمن خرده گیری به روش کلّی اجتهادی بحرانی، تأکید می کند که احادیث،به روشنی جواز مطلق را می رسانند که فقها نیز نوعاً گفته اند؛امّا در موارد غیر ضرور،کراهت دارد. (1)

حال می توان گفت نظر و روش فقهای ما از گذشته تا کنون در جمعِ میان احادیث این موضوع و حکم به جواز مطلق-که گاه صریح و گاه ظاهرِ احادیث چندی است-،شاهد روشنی است که نفی بیرون ماندن زن در شب در پاسخ به سؤال دوم و سوم توقیع و مشروط کردن خروج به نیاز زن و نبودِ فردی دیگر برای انجام آن در سؤال سوم،امری الزامی،به معنای عدم جواز نیست و این سه توقیع -چنان که پاره ای فقهای دیگر نیز به آن استناد کرده اند-،در سیاق احادیث متعدّد دیگری است که مانع استنباط حکم جواز مطلق به وسیلۀ فقهای ما نشده است.

آورده است)؛ (1)امّا وی دست کم،در چهار باب دیگر،احادیث متعدّدی را آورده که به صورت کلّی یا در خصوص برخی روزها یا نمازها،نشان از استحباب قرائت سوره های دیگر می کند. (2)این احادیث و چگونگی جمع میان آنها،موجب گفته های فراوانی میان فقهای ما شده است که سیّد جواد عاملی،گزارشی مبسوط از بخشی از آرای آنان را آورده است و نیازی به بازگویی آن نیست. (3)

ابهام حِمیَری در مواجهه با برخی از احادیث که ظاهر آن ناسازگار می نماید،این بوده که به کدام باید عمل کرد یا چگونه باید میان آنها جمع کرد؟امام علیه السلام در عین این که ثواب قرائت سوره های دیگر در نماز را نفی نمی کند،همانند چند حدیث دیگری که بر مداومت بر سوره های توحید و قدر تأکید جسته،اذعان می کند که قرائت این دو به قصد فضیلتی که دارند،مایۀ هر دو ثواب است:ثواب این سوره ها و ثواب سوره ای که نخوانده تا یکی از این دو سوره را بخواند.

به رغم احادیث مشابه،این توقیع مورد توجّه و استدلال فقها بوده است،از جمله محقّق اردبیلی که ضمن استناد به آن،این نکتۀ شیخ صدوق را نیز بازگویی کرده است که فلسفۀ استحباب قرائت سورۀ«قدر»در رکعت اوّل،این است که «قدر»،سورۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام است و استحباب سورۀ توحید در رکعت دوم به این سبب است که دعای پس از قرائت آن،مستجاب می شود و در رکعت دوم، پس از قرائت،قنوت خوانده می شود. (4)فاضل سبزواری،فاضل هندی،محدّث بحرانی،شیخ موسی کاشف الغطاء،محقّق نراقی،شیخ انصاری،آقارضا همدانی، سیّد محسن حکیم و سیّد عبد الأعلی سبزواری از جمله فقهایی هستند که به این توقیع،استناد کرده اند. (5)

ص:313

عمدۀ سخن در بارۀ وی است که در منابع رجالی اصلی،چیزی در بارۀ او گفته نشده است. (1)با این حال از نظر حجم استناد به بخش های فقهی این توقیع در منابع فقهی متأخّر،بیشترین حجم را در مقایسه با دیگر توقیعات فقهی به خود اختصاص داده است و نشان می دهد به رغم ناشناخته بودن اسحاق و نیز عدم ذکر متن پرسش ها، فقهای ما اجمالاً به آن اعتماد کرده اند.

این اعتماد با توجّه به مباحث اعتمادآفرینی که در سال های اخیر در شناساندن اعتبار سندی این توقیعِ مهم صورت گرفته،امری در خور توجّه و بلکه کاملاً به جاست و مایۀ اطمینان عقلایی به صحّت سند توقیع می گردد.نکتۀ محوری این مباحث،لزوم توجّهی است که باید به جایگاه جناب کلینی و اهمّیت توقیع ها از نظر ادّعای ارتباط با امام عصر علیه السلام و صدور آن برای برخی خواصّ شیعه و داشتن دست خطّ امام علیه السلام و حضور کلینی در بغداد،آن هم در دورۀ غیبت صغرا داشت.

برای کلینی،امکان بررسی و تحقیق در بارۀ ادّعای مکاتبۀ اسحاق بن یعقوب با امام علیه السلام و دریافت پاسخ،وجود داشته است و صرف نظر از محتوای توقیع،پذیرش بی دلیل اصل چنین ادّعایی از سوی فردی ناشناخته و نقل آن برای کسانی مانند ابن قولویه و ابو غالب زُراری،امری نیست که بتوان در بارۀ کسی مانند ثقة الإسلام کلینی به راحتی پذیرفت و این،نشان می دهد که کلینی،یا اسحاق بن یعقوب را از نزدیک می شناخته (بویژه اگر این احتمال درست باشد که برادر او بوده است)،یا به وثاقت و صداقت وی،اطمینان یافته است و همین اندازه برای اعتماد ما به سند، کافی است،علاوه بر این که به صورت گسترده ای مورد عمل و استناد فقها قرار گرفته است. (2)

ص:316

فراوانی استناد به این توقیع،به دلیل اهمّیت و گستردگی موضوعاتی است که در این توقیع،مورد توجّه فقها قرار گرفته است،از جمله،مسئلۀ حجّیت اجتهاد و لزوم رجوع به فقها در مسائل شرعی و نیز موضوع مهمّ ولایت فقیه که جملۀ

«وَ أَمَّا الحَوادِثُ الواقِعَةُ فَارجِعوا فیها إلی رُواةِ حَدیثِنا،فَإِنَّهُم حُجَّتی عَلَیکُم وَ أَنَا حُجَّةُ اللّهِ عَلَیهِم» ،زمینۀ مباحث بسیار گسترده ای را در میان فقها در بارۀ آن،فراهم ساخته است؛جمله ای که صدها بار در منابع فقهی قرن یازدهم به بعد آمده است و گستردگی آن،ما را از ذکر نمونۀ این منابع،بی نیاز می کند و امروزه با توجّه به مباحثی که فقهای ما در بارۀ این بخش از توقیع مطرح کرده اند،هیچ فقیهی بدون توجّه به آن به موضوع ولایت فقیه و بویژه مسئلۀ اجتهاد و تقلید نمی پردازد.

آنچه بیش از همه در بارۀ مفاد این بخش،مورد توجّه و بحث و اختلاف است، تعیین قلمرو«حوادث واقعه»و محدودۀ ارجاع به فقهاست،که برخی آن را تنها مربوط به جایگاه افتا و لزوم رجوع به فقها در شناخت احکام شرعی و در محدودۀ ادلّۀ اجتهاد و تقلید دانسته اند،و برخی در ردیف ادلّۀ تعیین منصب قضا برای فقها نیز به آن توجّه کرده اند و برخی مانند محقّق نراقی (1)و امام خمینی، (2)آن را در سطح ادلّۀ ولایت عامّ فقیه دیده اند.

دیگر مسئلۀ مهم،خمس و حکم آن در دورۀ غیبت است که جملۀ:

«وَ أَمَّا الخُمُسُ فَقَد ابیحَ لِشیعَتِنا،وَ جُعِلوا مِنهُ فی حِلٍّ إلی وَقتِ ظُهورِ أمرِنا،لِتَطیبَ وِلادَتُهُم وَ لا تَخبُثَ» با این پیش درآمد:

«وَ أَمَّا المُتَلَبِّسونَ بِأَموالِنا،فَمَنِ استَحَلَّ مِنها شَیئاً فَأَکَلَهُ فَإِنَّما یَأکُلُ النّیرانَ» ،در

ص:317

میان ادلّۀ مختلف و متفاوت آن،یک دلیل مورد توجّه به شمار می رود و بارها مورد ارزیابی و استناد فقها قرار گرفته است.چنان که در بند شمارۀ سه اشاره شد، گوناگونی احادیث مربوط به خمس،موجب شده که گفته های بسیاری در بارۀ حکم آن پدید آید. (1)

این بخش از توقیع،بیشتر از این منظر مورد توجّه و بررسی قرار گرفته که ظاهر آن،نشان از بخشش خمس توسّط امامان علیه السلام در دورۀ غیبت دارد؛امری که محقّق سبزواری-که از نخستین فقهایی است که به این جملۀ توقیع استناد کرده-،به استناد آن و برخی ادلّۀ دیگر،اجمالاً به آن تمایل پیدا کرده است؛ (2)امّا فقهای پیش یا پس از وی،نوعاً با توجّه به ادلّۀ دیگر،این نظر را رد کرده و اصل وجوب خمس، حتّی در درآمدهای سالیانه را پذیرفته اند و اختلافات آنان-که ناشی از چگونگی جمعِ میان احادیث است-،نوعاً به مسائل فرعی آن بر می گردد.

تحلیل خمس در این توقیع را نیز برخی مانند شیخ حرّ عاملی و محدّث بحرانی، محدود به سهم امام علیه السلام و در فرض عدم دسترس به وی و عدم نیاز سادات گرفته اند (3)و بسیاری از فقها به گواهی موضوع«طیب ولادت»که در توقیع آمده،آن را مربوط به خصوص اموال ویژۀ امام علیه السلام در خصوص«مناکح»و«مساکن»و مانند آن دانسته اند که ادلّۀ دیگری نیز بر اباحۀ آن وجود دارد.در بارۀ معنا و محدودۀ تحلیل خمس،از گذشته میان فقها،مباحث چندی وجود داشته است و در منابع فقهی مربوط به خمس نیز در بارۀ آن سخن گفته شده است.

یکی از ادلّه ای که موجب شده فقها ظاهر این توقیع را مانند برخی ادلّۀ دیگر نپذیرند و مربوط به موارد خاص بدانند،برخی توقیعات دیگر است که حجّت علیه السلام

ص:318

در آنها،کسانی را که اموال و حقوق مالی آنان را پایمال و بدون اجازه در آن تصرّف می کنند،به شدّت نکوهش و حتّی لعن نموده است،مانند این جملۀ:

«لَعنَةُ اللّهِ وَ المَلائِکَةِ وَ النّاسِ أجمَعینَ عَلی مَنِ استَحَلَّ مِن مالِنا دِرهَماً» . (1)آنچه در بند سه آمد نیز در همین جهت است.

بخش دیگر این توقیع،جملۀ:

«ثَمَنُ المُغَنِّیَةِ حَرامٌ» (2)است که بر حُرمت بهای کنیز آوازه خوان دلالت می کند و مفاد آن در احادیثی چند آمده است (3)و فقهای ما در بحث خرید و فروش و نیز بحث حرمت غنا به آن و دیگر ادلّۀ مسئله پرداخته اند. (4)

بخش چهارم،جملۀ:

«وَ أمّا الفُقّاعَ فَشُربُهُ حرامٌ» (5)است که تأکید بر حرمت آب جو دارد.اگر چه برخی مذاهب فقهی وَقعی به حُرمت آن نگذاشته اند،امّا اهل بیت علیهم السلام در احادیث فراوانی تأکید دارند که آب جو،حرام است. (6)در برخی احادیث شیعه آمده است که«فُقّاع (آب جو)»،نوعی خمر است که دیگران آن را ناچیز شمرده اند. (7)ملاحظۀ مباحث فقها نشان می دهد که اصل حکم در میان آنان،امری مسلّم است (8)و آنان به برخی جهات دیگر آن،مانند بحث از نجاست آن پرداخته اند.از این رو و با توجّه به نصوص فراوان در بارۀ این حکم، فقهای ما نیازی به استناد به این توقیع ندیده اند و از این رو،جز منابع حدیثی،در

ص:319

سایر منابع فقهی نیامده است.

از او می کردند،پاسخ های شگفتی می داده، (1)اگر مقصود وی پاسخ هایی ناسازگار با دیگر نصوص و قواعد است،باید گفت دست کم تا آن جا که به مسائل فقهی بر می گردد و آنچه از این توقیع ها مانده،چنین نیست و اگر در بقیّۀ موارد است،آن نیز قابل بررسی است؛ولی گمان نمی رود پاسخ هایی ناسازگار با اصول و موازین پذیرفته شده باشد.همچنین احتمال می رود با توجّه به مطالب ستایش آمیزی که ابو نصر در بارۀ عثمان بن سعید نقل کرده،این تعبیر وی در مقام تأکید بر ارتباط وی با حجّت علیه السلام و عدم صدور توسّط خود وی است؛امری که با توجّه به برخی تبلیغات و تردیدافکنی ها بویژه در گذشته،برای برخی موجب پرسش شده بود.

ص:321

الفصل الثالث:

تَوقیعاتٌ تُشیرُ إلی کَراماتِ الإِمامِ7 1/3 استِجابَةُ دَعَواتِ الإِمامِ7