بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

ص :3

دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ (فارسی - عربی)

محمدی ری شهری‮

با همکاری سیدمحمدکاظم طباطبایی‮ و جمعی از پژوهشگران ‫؛ ترجمه عبدالهادی مسعودی

[به سفارش] پژوهشگاه قرآن و حدیث.

ص :4

ص :5

دانشنامه امام مهدی عجل الله فرجه بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ (فارسی - عربی)

ص :6

الهی است تا از پس پردۀ غیبت درآید و عدل را در جهان بگسترد.

قرآن کریم تحقّق این رویداد بزرگ را با زبانِ اشاره (1)بشارت داده و با عنایتی ویژه بر«استضعاف»-که نقطۀ اشتراک همۀ ستمدیدگان جهان است-،فرموده است:

«وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ.» (2)

ما می خواهیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان [حکومت زمین] قرار دهیم.

رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران امام خمینی رحمه الله با الهام از این آیۀ نورانی در ره نمودها،و بویژه در پیام های جهانی اش،همواره بر هواداری از مستضعفان جهان تأکید می کرد،و خطّ انقلاب اسلامی ایران را-که به اذن خدای سبحان زمینه ساز انقلاب جهانی مهدوی است-خطّ حمایت از مستضعفان می دانست، (3)چنان که در وصیت نامۀ سیاسی-الهی خود خطاب به مستضعفان جهان فرموده است:

و شما ای مستضعفان جهان،و ای کشورهای اسلامی و مسلمانان جهان، بپاخیزید و حق را با چنگ و دندان بگیرید و از هیاهوی تبلیغاتی ابرقدرت ها و عمّال سرسپردۀ آنان نترسید...و همه در زیر پرچم پر افتخار اسلام مجتمع، و با دشمنان اسلام و محرومان جهان به دفاع برخیزید،و به سوی یک دولت اسلامی با جمهوری های آزاد و مستقل به پیش روید که با تحقّق آن،همۀ مستکبران جهان را به جای خود خواهید نشاند و همۀ مستضعفان را به امامت

ص:8

و وراثت ارض خواهید رساند.به امید آن روز که خداوندتعالی وعده فرموده است. (1)

بر این اساس،هدف از نگارش دانش نامۀ امام مهدی علیه السلام بر پایۀ قرآن،حدیث و تاریخ ،تنها اثبات یک باور اسلامی از منظر پیروان اهل بیت علیهم السلام نیست؛بلکه افزون بر این،گشودنِ راهی است برای اتحاد پیروان همۀ ادیان،بلکه همۀ جهانیان،برای پاسخگویی به اصلی ترین نیاز بشر،یعنی حاکمیت عدالت بر سراسر جهان.

البته کتاب های فراوانی در این زمینه تألیف شده (2)که بسیاری از آنها در خور ستایش اند؛ولی تلاش برای ارائۀ پژوهش های جدید،جامع،پویا و پیشرو،همچنان ضروری است تا افق های پیش رو روشن تر شود.بویژه این که در دوران معاصر،برخی معاندان،برای ضربه زدن به جمهوری اسلامی ایران -که بر پایۀ ولایت فقیه و نیابت عام از امام زمان علیه السلام شکل گرفته است،با شبهه پراکنی-،اساس مهدویّت را هدف گرفته اند.از این رو،بزرگ ترین خدمتی که مراکز علمی و پژوهشی می توانند به ساحت مقدس امام مهدی علیه السلام،و برای تداوم انقلاب اسلامی ایران تا حکومت جهانی ایشان داشته باشند،بازنگری تخصصی در موضوع مهدویّت،و بازنگاری آن و پاک سازی نگاشته ها از مطالب سست و بی پایه، و ارائۀ نوشتارهایی است که افزون بر اتقان علمی،پاسخگوی نیازهای عصر حاضر باشند.

دانش نامۀ امام مهدی علیه السلام تلاشی است متواضعانه در این راه،که در پی انتشار موسوعة الإمام علی بن ابی طالب علیه السلام در سال 1379،نگارش آن در دستور کار بخش پژوهشی مؤسسۀ دار الحدیث قرار گرفت؛امّا به دلیل گستردگی و پیچیدگی موضوع از یک سو،و تراکم کارها از سوی دیگر،تکمیل و آماده سازی نهایی آن به تأخیر

ص:9

افتاد.امید که در آیندۀ نزدیک،مورد بهره برداری همگان،بویژه پژوهشگران و ارادتمندان آن بزرگوار،قرار گیرد.

شایان ذکر است با همۀ تلاشی که برای اتقان و جامعیت این اثر صورت گرفته، کار خود را خالی از خطا و کاستی نمی دانیم و از همۀ فضلا و پژوهشگرانی که آن را ملاحظه می کنند،تقاضا داریم که با ارسال پیشنهادها و نقدهای خود،ما را در جهت رسیدن به نقطۀ مطلوب،یعنی،«دانش نامۀ جامع مهدوی»یاری رسانند.

سرانجام در این شب پربرکت،شب نزول قرآن،و شب حضور فرشتگان در محضر امام زمان علیه السلام،از خداوند سبحان برای همۀ آنان پاداشی در خور فضل و بزرگواری او مسئلت دارم.

ربّنا تقبّل منّا إنّک أنت السّمیع العلیم.

یا مُبَدّل السّیئات بالحسنات،یا أرحم الراحمین.

شب 23 رمضان المبارک 1434

1391/5/21

محمّدی ری شهری

ص:11

ص:12

واژه هایی نامأنوس دارند و ترکیب هایی ناآشنا را در جاهایی حسّاس از متن،در درون خود جای داده اند.

در این ترجمه،سعی بر رعایت امانت در بازگردان متون مقدّس-اعم ازآیات نورانی قرآن و احادیث شریف اهل بیت علیهم السلام-و حفظ حدّ و مرز ترجمه در متون تاریخی و رجالی بوده،هر چند در حدّ توان به زیبایی و روانی ترجمه نیز توجّه شده است.

گفتنی است که پژوهشگر گران قدر،حجّة الإسلام رسول افقی،سراسر ترجمه را با متن عربی مقابله نموده و از سر دقّت و باریک بینی و دلسوزی،ده ها تذکّر و تصحیح را برای این بنده به ارمغان آورده اند که سزاوار است در همین جا از ایشان تشکّر کنم.

شایان ذکر است که تحلیل ها و بیان های موجود در دانش نامه-که از نکات قوّت این مجموعه به شمار می آیند-،به قلم برخی نویسندگان فارسی زبان اند و نیاز به ترجمه نداشته اند.همچنین متون نقل شده از منابع کهن فارسی مانند نجم الثاقب ،با حفظ امانت،تنها اندکی روان سازی شده اند.از این رو در بخش هایی مانند«دیدار کنندگان با امام مهدی علیه السلام»شاهد سبک های متفاوتی هستیم که از آن گریزی نیست.

گفتنی است که هر جا روایات با اسناد آمده اند،تنها راوی نخست آنها در ترجمه ذکر شده و اسامی بقیّۀ راویان نیامده است.این کار به دلیل یکسانی نسبی نام های خاص در عربی و فارسی است که نیاز به ترجمه را از میان می برد و افزون بر این به کاهش حجم کتاب یاری می رساند.

نکتۀ دیگر،آن است که در این دانش نامه،از متونی که پیش تر در آثارِ منتشر شدۀ دار الحدیث ترجمه شده اند،به طور کامل و گاه با اصلاح،استفاده شده است.از این رو،بخشی از ترجمۀ پیش رو،بویژه در جلد نخست،به قلم دیگر مترجمان گران قدر آثار دار الحدیث،مانند استاد حمیدرضا شیخی است.این شیوه،بر پایۀ

ص:14

رویکردی نو در مؤسّسۀ دار الحدیث است که همۀ پژوهش ها و ترجمه های پیشین، در پژوهش های بعدی،مورد بهره برداری قرار می گیرند.

گفتنی است ترجمۀ چند شعر عربی در فصل مربوط به اشعار شاعران عرب نیز بر عهدۀ دوست گرامی،جناب آقای محمّد مرادی بوده و شرح حال راویان در پانوشت های کتاب،به قلم همکاران گروه رجال پژوهشکده است.یادآوری این نکات برای ارج نهادن به این عزیزان و پاسداشت حقّ معنوی آنان است،هر چند مسئولیت کلّی ترجمه،همچنان بر دوش این حقیر است و پذیرای انتقادها و راه نمایی های خوانندگان دانشور و گرامی دانش نامه هستم.

خداوند،این تلاش را زمینه ساز بهره گیری بیشتر از معارف اهل بیت علیهم السلام و توسعۀ فرهنگ مهدویّت سازد و آن را به کرم و بزرگی خویش بپذیرد و همۀ خدمت گزاران معارف اهل بیت علیهم السلام را در باغ رضوانش جای دهد.

به امید حضور در رکاب قائم آل محمّد علیهم السلام

عبد الهادی مسعودی

ص:15

ص:16

ضمن هفت عنوان تنظیم و گزارش شده و در پایان پژوهشی در بارۀ حکمت غیبت امام آمده است.

بنی عباس تبیین گردیده است.

بخش دوم:جهان اسلام در دوران غیبت صغرا در این بخش،فضای جامعۀ اسلامی در طول غیبت صغرا-که مقارن با خلافت شش تن از خلفای عباسی بود-، ترسیم گردیده،و به رویدادهای سیاسی مهم این دوران اشاره شده است.در ادامه، چگونگی برخورد دولتمردان عباسی با شیعیان،اوضاع علمی و فرهنگی جهان اسلام در این دوران،فعالیت های پیروان مکتب تشیع در این دوران تبیین گردیده است.در پایان این بخش،دانشمندان بزرگ شیعه در عصر غیبت صغرا معرفی شده اند و سپس جمع بندی نهایی مطالب این فصل،ارائه شده است.

(گشایش) خواستن از خدا»توصیه کرده اند.در این زمینه،دعاهایی نیز از آن بزرگواران نقل گردیده که در این فصل به تفصیل به آنها پرداخته شده است.به علاوه،بر اساس احادیث،یکی از وظایف پیروان اهل بیت علیهم السلام در دوران غیبت امام مهدی علیه السلام،دعا کردن برای تعجیل فرج ایشان (یعنی«گشایش کار وی»و خواستن ظهور او از خداوند) است.این وظیفه ضمن روایات گرد آمده در این فصل گوشزد شده است.گفتنی است کثرت احادیثی که در بارۀ دعا برای فرج در این فصل نقل شده،برای توجّه دادن مخاطبان به این وظیفۀ مهم است.

امیر مؤمنان،که سند معتبری ندارد،و دیگری زیارت سالار شهیدان در روز عاشورا.

اعتبار سند این دو نیز در تحلیل پایانی بررسی شده است.

یاری امام زنده می شوند؛دستۀ چهارم:شماری از مسلمانان کشورهای مختلف جهان؛دستۀ پنجم:برخی از کسانی که بهره ای از نیکی ندارند،که در بارۀ این گروه اخیر توضیحاتی ارائه شده است.

همچنین در ادامۀ این فصل،خصوصیات جسمی و روحی یاران امام،تعداد یارانِ خاص و عام ایشان،نقش زنان در یاری رساندن به امام،و سرانجام نام و وطن شماری از یاران امام گزارش شده با تحلیلی در بارۀ یاران امام ادامه می یابد.

در پایان این فصل،گزارش هایی از چگونگی جمع شدن یاران امام،شروط بیعت با ایشان،شمار اصحاب امام،و ابزار جنگی و امکانات پشتیبانی سپاه ایشان آمده است.

شده است.

کرده اند.دستۀ سوم:احادیثی که مبدأ و مقصد سیرۀ مهدوی را احیای ارزش های اسلامی دانسته اند.بدیهی است این ارزش ها منطبق بر همان مفاد مذکور در دسته اول و دوم است.

این که سیاست های اجتماعی امام مهدی علیه السلام به گونه ای است که نه تنها اهل زمین، بلکه آسمانیان نیز از حکومت او راضی می شوند،و بدین سان برکات الهی سراسر جهان را فرا می گیرد.

چون تا پایان قرن پنجم،شعری به زبان فارسی نیافتیم،در پنج فصل نخست تنها نمونه هایی از اشعار عربی همراه با ترجمۀ آنها آورده ایم.

پرهیز از تکرار متن در همان نزدیکی یا با فاصلۀ اندک،اصل حاکم بر پژوهش است،مگر در مواردی که متن مشابه دربردارندۀ نکتۀ مهمی باشد،یا تذکر در بارۀ شیعی یا سنّی بودن حدیث لازم به نظر برسد،و یا آن که ارجاع به متن در عنوانی دیگر سبب ابهام شود.

د.ویرایش دقیق متن.

ه.نشانه و اعراب گذاری.

3.در شرایط مساوی یا نزدیک به هم احادیث منقول از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر احادیث دیگر اهل بیت علیهم السلام مقدم می شود؛مگر در مواردی که تشابه مضمونی خلاف آن را اقتضا کند.

4.در استناد،کتاب های واسطه لحاظ نمی شوند.تنها کتاب های بحار الأنوار و کنز العمّال به دلیل جامعیت آنها و در دسترس بودنشان برای خواننده،در انتهای منابع ذکر می شوند.

5.برای استفادۀ بیشتر محققان هنگام ارجاع به احادیث،باب یا عنوانی که روایت ذیل آن قرار گرفته نیز ذکر می شود.

6.در موارد نیاز به تقطیع حدیث،تلاش بر آن بوده است که متن تقطیع شده، گویا و خلاصه باشد.

7.سهو و خطای احتمالی راویان و کاتبان پیشین،با مراجعه به مآخذ دیگر معلوم شده و در پانوشت به صورت تذکر آمده است.

8.افزوده های تبیینی مورد نیاز،در داخل کروشه [ ] قرار گرفته اند تا از متن اصلی متمایز باشند.

9.ترتیب مآخذ در پانوشت بر اساس میزان اعتبار آنها،و مطابق با معیارهای تدوین شده در پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث است.

10.روایات مشترک در مآخذ حدیثی و تاریخی شیعه و اهل سنّت به صورت یک جا در متن کتاب می آید.در پانوشت نیز منابع هر فرقه در کنار هم قرار گرفته و با علامت نقطه ویرگول(؛) از گروه دیگر متمایز شده است.

11.در صورت نیاز به ذکر اختلافات متون،این مهم در پانوشت انجام می شود.

گفتنی است که تنها به ذکر اختلاف های مفید و مؤثر در پژوهش اکتفا شده است.

12.رمز«ج»برای جلد،«ص»برای صفحه،«ح»برای حدیث،و«ش»برای شمارۀ متون غیرحدیثی به کار می رود. (1)

ص:42

در سال 1382 ش به عنوانِ«ترجمۀ برگزیده»در ششمین دورۀ انتخاب«کتاب سال ولایت»برگزیده شد.

دومین تجربۀ ما،نگارش دانش نامۀ امام حسین علیه السلام بر پایۀ قرآن،حدیث و تاریخ بود که در سال 1388ش انتشار یافت و در همان سال در همایش«کتاب سال حوزۀ علمیۀ قم»،عنوانِ«شایستۀ تقدیر»را از آنِ خود کرد.نسخۀ عربی این کتاب نیز در سال 1391ش عنوان«شایستۀ تقدیر»همایش«کتاب سال حوزۀ علمیۀ قم»را کسب کرد،و به گونه ای توجّه پژوهشگران را به خود جلب کرد که تاکنون بارها تجدید چاپ شده است.همچنین برخی از آثار برآمده از آن نیز،نظیر الصحیح من مقتل سیّد الشهداء و أصحابه ،جایزۀ کتاب فصل را به خود اختصاص داده اند.

دانش نامۀ امام مهدی علیه السلام،بر پایۀ قرآن،حدیث و تاریخ ،سومین تجربۀ ما در دانش نامه نگاری در بارۀ امامان اهل بیت علیهم السلام در این پژوهشکده است،و تجربیات نگارش دو دانش نامۀ پیشین،دست مایۀ ارزشمندی بود که در نگارش این دانش نامه،به کمکمان آمد و از این رو،ویژگی های عامی که برای آن دانش نامه ها برشمردیم،در این دانش نامه با قوت بیشتری حضور دارد.

نبودن ارزیابی سندی در پانوشت یک حدیث،نشانۀ ضعف سند آن است.با این ویژگی دانش نامۀ امام مهدی نسبت به دو دانش نامۀ پیشین،از لحاظ اعتبار منابع سرآمد است.

گفتنی است ضعف سند لزوماً به معنای مجعول بودن حدیث و عدم صدور آن از اهل بیت علیهم السلام نیست؛چه بسا احادیثی از نظر سند اصطلاحاً ضعیف نامیده شوند؛امّا محقّق با در نظر گرفتن قراین،به صدور آنها از معصومان اطمینان می یابد.استناد ما به احادیثی که از نظر سند ضعیف اند،در کنار احادیثی که از اعتبار سندی برخوردارند،از این باب است.

به نظر ما دلایل غیر نقلی به تنهایی برای اثبات مهدویّت شخصی (1)کافی نیستند؛ بلکه با استناد به آنها حتّی اثبات مهدویّت نوعی نیز آسان نیست؛از این رو در مقدمۀ یازدهم این دانش نامه،دلایل غیر نقلی مهدویّت را به نقد و ارزشیابی گذاشته وتبیین کرده ایم که تکیه گاه اصلی در اثبات مهدویّت شخصی،دلایل متواتر و متقن نقلی است؛گرچه می توان به شماری از دلایل غیر نقلی نیز،در کنار دلایل نقلی،استناد کرد.

ظاهراً همۀ پژوهشگرانی که از قرن پنجم به بعد،با رویکرد نقلی-عقلی (2)به مباحث مهدویّت پرداخته اند،استنادشان به دلایل عقلی برای تقویت دلایل نقلی بوده است؛وگرنه حتماً توجّه داشته اند که با دلایل عقلی محض نمی توان مهدویّت شخصی را اثبات کرد.

بر این اساس،در نگارش دانش نامۀ امام مهدی علیه السلام تلاش کرده ایم که محور اصلی مباحثمان،نقل و آموزه های وحیانی باشد،و ادلۀ غیر نقلی را تنها برای تقویت دلایل نقلی به کار گیریم.

(نیابت فقیه از امام غایب)،تلاش هایشان برای شبهه افکنی بیشتر هم شده است؛به گونه ای که برخی از آنان با تصریح به این که مبنای ولایت فقیه عقیده به امامت امام غایب است،درصدد تخریب این زیربنا برآمده اند. (1)

به همین دلیل پاسخگویی به پرسش ها و نقد و رد شبهه های مرتبط با موضوع مهدویّت از جایگاه ویژه ای برخوردار است.کوشیده ایم در مباحث مختلف به شبهات مربوط به آن بحث پاسخ دهیم،و افزون بر این،در پایان برخی از بخش ها فصل خاصی را هم با عنوان«پاسخ چند پرسش»برای پاسخگویی به پرسش ها و شبهات باقی مانده اختصاص داده ایم.

اهل سنّت،این گونه آثار غیرمستقل بسیار است؛مانند:

- مصنف عبدالرزاق (م 211 ق)،باب«المهدی»،ج 11،ص 371.

- مصنف ابن ابی شیبة (م 235 ق)،جزء دوم از جلد 2،ص 321-322.

از میان آثار و مکتوبات قرون گذشته،که ارتباطی با بحث ما دارند،از برخی آثار تنها نامی در فهرستْ نامه ها به جا مانده و هیچ نسخه و یا نشانی از آنها در دسترس نیست و برخی دیگر نیز تنها نسخه هایی دست نویس دارند که هنوز به چاپ نرسیده اند.در این میان منابع بسیاری هم چاپ و منتشر شده اند.

4.آمارهای به دست آمده نشان می دهند تا ابتدای قرن سیزدهم،بیش از 250 اثر در موضوع مهدویت،تألیف شده اند و در قرن های سیزده و چهارده و پانزده هجری یعنی حدود دویست سال اخیر،که صنعت چاپ و برخی عوامل بیرونی مانند گسترش ارتباطات با جهان غرب در تحولات فرهنگی میان مسلمانان نقش اساسی داشته است،مسئلۀ مهدویّت کانون توجّه پژوهشگران و نویسندگان قرار گرفته و این آمار،حدود سی برابر،افزایش یافته است.

تألیف بیش از پانزده کتاب نامه و کتاب شناسی در زمینۀ مهدویّت،دال بر کثرت تألیفات در این زمینه است. (1)

5.نویسندگان این آثار،پیروان مذاهب مختلف اسلامی،اعم از شیعه،سنّی و زیدی هستند که با گرایش های فکری گوناگون (از جمله:کلامی،فلسفی،عرفانی، تاریخی و حدیثی)،دست به نگارش زده اند.

مطالعۀ تحلیلی این پژوهش ها و نوشتارها،از تفاوت هایی در نوع مواجهه و پرداختن به مسئلۀ مهدویّت پرده بر می دارد.این تفاوت ها مانند تمامی حوزه های دیگر در دانش های بشری،گاه ناشی از اختلاف در مبانی و روش هاست،و گاهی

ص:52

برخاسته از تفاوت در استعدادها،دانش و دیگر عوامل فردی.از این میان آنچه قابل تحلیل و سنجش است،آن دسته از اختلاف هایی است که به مبانی و روش ها بر می گردد.

این نوشته این رسالت را بر عهده گرفته که با مطالعۀ تحلیلی آثار و مکتوبات مسلمانان در دوره های مختلف تاریخی،از رویکردهای متفاوت و ویژگی ها و تفاوت های ناشی از مبانی و روش ها پرده بردارد.به نظر می رسد مهم ترین عامل اختلاف رویکردها در عرصۀ مبانی،به پایگاه و خاستگاه معرفتی آنان برمی گردد.

در حوزۀ مهدویّت برخی محققان بیشتر بر آموزه های وحیانی تکیه کرده اند؛از این رو از روش و رویکرد آنان با عنوان«نقلی»یاد می کنیم.برخی با تکیه بر وحی از دستاوردهای عقلی برای تبیین وحی بهره برده اند.از اینان ذیل عنوان رویکرد و روش نقلی-عقلی یاد می کنیم.برخی هم یافته های شهودی خود را پایۀ اصلی در بحث مهدویّت قرار داده اند.بنا بر این روش و رویکرد اینان را ذیل روش عارفان و صوفیان بررسی می کنیم.

در این نوشته تلاش می شود پس از شرح اجمالی هر رویکرد،به بیان نشانه ها، دوره های تاریخی و تطورات،بزرگ ترین نمایندگان فکری،برترین آثار و نیز اهم دیدگاه های هر یک اشاره شود.در پایان می کوشیم نسبت تاریخی شکل گیری و تطورات این رویکردها را با یکدیگر سنجیده و به یک جمع بندی از آن برسیم.

یا امور غیبی می دانند.

این روش از آغاز نگارش در بارۀ مهدویّت تا دورۀ معاصر بیشترین طرف دار را داشته است.کتاب های تألیف شده در قرون نخستین و حتّی قبل از تولد امام مهدی علیه السلام از این جمله اند که شمار آنها بیش از هشتاد عنوان است.دو کتاب الغیبة نعمانی و کمال الدین شیخ صدوق،که در قرن چهارم تألیف شده و تا امروز در دسترس اند،کهن ترین آثار مستقل برجامانده در این زمینه به شمار می روند.دغدغۀ هر دو نویسنده تبیین اعتقادات شیعه در بارۀ امام دوازدهم و دفع حیرت ها و شبهه ها بوده است.

محمّد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی حدود (م 360 ق) معروف به ابن ابی زینب (1)در مقدمۀ کتاب خود می نویسد:

پس از حمد و سپاس الهی [گویم:] گروهی از کسانی که خود را شیعه و پیرو حضرت محمّد و دودمانش-که درود خداوند بر آنها باد-می دانند و به امامت قائل اند،امامتی که خداوند آن را دین حق و زبان راستین و زینت و رستگاری قرار داد برای آنان که به شرایط امامت و پیمان هایش پایبندند و بر انجام واجبات چون نماز و زکات و خیرات مواظبت می ورزند و از بدی ها دوری می جویند و مراقب خویش اند،سخنشان در بارۀ امامت دگرگون شده و تفرقه میان آنان شکل گرفته و به فرایض و محرمات الهی بی اعتنایی می کنند؛برخی از آنها گرفتار

ص:54

غلو،و برخی گرفتار تقصیر شدند و در بارۀ امام زمانشان به شک افتادند،مگر گروهی اندک از آنها.سبب این شک و تردید و تفرقه،غیبت امام زمان است؛ غیبتی که پیش از این پیامبر و امیر مؤمنان علیه السلام از آن خبر داده اند و امامان پس از آنها نیز آن را گوشزد کرده اند و بر امتحان بودن غیبت بارها و بارها تأکید کرده اند؛ولی این گروه با این همه،گرفتار شک و تردید شده،به دام شهوات و صفات مذموم افتادند.چنان که امیر مؤمنان در توصیف طالبان و حاملان علم به کمیل بن زیاد فرمود:گروهی حق را بر زبان می آورند؛ولی چون اهل بصیرت نیستند با کمترین عارضه ای شک در دلشان رسوخ می کند و آنها را به وادی حیرت و گمراهی و سرگردانی می کشاند؛مگر آن دسته که به دین خدا و حبل استوار او چنگ زنند و از راه راست نلغزند. (1)

نعمانی کتابش را در 26 باب سامان داده است.وی در کتابش اسناد احادیث را به صورت کامل ذکر می کند و در مقدمۀ کتاب با اشاره و به طور ضمنی ادعا می کند که احادیث نقل شده در این کتاب صحیح اند. (2)

کتاب دوم کمال الدین شیخ صدوق است.وی در مقدمۀ این کتاب انگیزۀ نگارش آن را سه امر ذکر می کند:یکی مواجهه با حیرت شیعیان نیشابور در مسئلۀ امام زمان؛ دیگری ملاقات با نجم الدین ابو سعید محمّد بن حسن بن صَلت قمی که از یک خاندان بزرگ شیعی بود و از بخارا به قم آمده بود و از شنیدن سخنان بزرگان فلسفه

ص:55

و منطق در بارۀ طول غیبت دچار حیرت شده بود؛سوم دستور امام زمان به وی در عالم رؤیا برای نوشتن کتابی در باب غیبت. (1)

این کتاب دارای پنجاه باب و مقدمه ای طولانی در 126 صفحه است که نویسنده در آن از لزوم وجود حجت،و نقد دیدگاه های سایر فرق در موضوع مهدویت، بویژه زیدیه،سخن می راند و پاسخ های متکلّمان شیعۀ امامیه چون ابن قِبّه را در این باب می آورد.

شیخ صدوق در این کتاب علاوه بر آن که اسناد احادیث را به صورت کامل می آورد،بارها تکرار می کند که در این مسئله تنها به احادیث صحیح استناد و اعتماد می کند.

وی در پایان مقدمه هنگام اشاره به فصول کتاب نوشته است:

ثُمّ صَححنا النصوص علی القائم الثانی عشر من الأئمة علیهم السلام من اللّه تعالی ذکره ومن رسوله والأئمة الأحد عشر.... (2)

سپس نصوص صحیح واردشده برای [امامت] امام دوازدهم را از [کلام] خداوند متعال [در قرآن] و یازده امام [پیشین] آورده ایم.

وی در جایی دیگر می نویسد:

لیس هذا الحدیث وما شاکله من اخبار المعمرین وغیرهم مما أعتمده فی امر الغیبة ووقوعها لأن الغیبة إنّما صحت لی بما صح عن النبی والأئمّة من ذلک بالأخبار التی بمثلها صح الاسلام وشرائعه وأحکامه. (3)

این حدیث و مانند آن در بارۀ افراد معمر از احادیثی نیست که در مسئلۀ غیبت بر آن اعتماد کنم؛زیرا غیبت برای من بر اساس روایت های صحیحی اثبات شده است که از پیامبر و امامان رسیده و اسلام و شریعت اسلامی نیز به مانند همین

ص:56

اخبار به دست ما رسیده است.

وی در این عبارت ها علاوه بر این که بر صحت روایات تأکید می کند،بر شیوۀ خود در تحقیق مسئلۀ غیبت و امور وابسته به آن،که بر سنّت صادره از پیامبر و ائمه مبتنی شده است،تأکید دارد.به دیگر سخن وی رویکرد و روش خود را،که همان بهره گیری از منابع روایی و نقلی است،به صراحت باز می گوید.

پس از قرن چهارم،در دوره های بعدی نیز این روش و رویکرد در میان محققان شیعی و اهل سنّت در موضوع مهدویّت رواج داشته و تا به امروز ادامه پیدا کرده است.در این جا به برخی از آثاری که با این رویکرد تألیف شده اند اشاره می کنیم:

1. البیان فی اخبار صاحب الزمان ،محمّد بن یوسف گنجی شافعی (م 658 ق).

2. عقد الدرر فی اخبار المنتظر وهو المهدی ،یوسف بن یحیی المَقدسی الشافعی السلمی (م 685 ق).

3. العرف الوردی فی اخبار المهدی ،جلال الدین سیوطی (م 911 ق).

4. القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر ،ابن حجر هیثمی (م 974 ق).

5. تلخیص البیان فی اخبار مهدی آخر الزمان ،علی بن حسام الدین هندی (م 975 ق).

6. المشرب الوردی فی المهدی ،نورالدین علی بن سلطان محمّد قاری هروی مشهور به ملا علی قاری (1014 ق).

7. المَحجة فیما نزل فی القائم الحجة ،سیّد هاشم بحرانی (م 1107 ق).

8. بحار الأنوار ،مجلدات 51 تا 53،محمّدباقر مجلسی (م 1111 ق).

در دورۀ معاصر نیز کتاب های متعدّدی با صبغۀ نقلی نگاشته شده است که یکی از بهترین آنها کتاب منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر تألیف آیةاللّه لطف اللّه صافی گلپایگانی است که در سال 1373 قمری تألیف شده است.ویژگی این کتاب توجّه به نقدهای مطرح شده در دورۀ معاصر در بارۀ مهدویّت و نیز مسئلۀ بهاییت

ص:57

می باشد.تتبّع در مصادر متعدّد از دیگر ویژگی های این اثر به شمار می رود.

پاورقی های توضیحی در شرح و توضیح احادیث نیز یکی دیگر از مشخّصه های این اثر است.وی در مقدمه در بارۀ این روش و جایگاه و اعتبارش نوشته است:

در میان مسائل نقلی که راهی برای اثباتش جز نقل و شنیدن [از وحی] نیست، مسئله ای که ایمان و اعتقاد به آن از ایمان به ظهور مهدی شایسته تر باشد وجود ندارد؛بلکه می توان گفت مسئلۀ مهدویّت برتر از همه است؛زیرا بشارت هایی که در این زمینه به دست ما رسیده به حد تواتر می رسد؛ولی احادیث منقول در بسیاری از مسائل اسلامی در چنین سطحی نیست؛بلکه در بعضی از مسائل جز یک روایت وجود ندارد؛ولی جزء امور مسلم دینی به شمار می رود.حال چگونه مسلمان معتقد به پیامبر با این همه روایت در ظهور تردید می کند؟

روایت های ظهور را نمی توان به سبب ضعف سند برخی،و غرابت معنایی برخی دیگر مخدوش دانست؛زیرا ضعف آسیبی نمی رساند به آن همه روایتی که در سند و متن در نهایت استواری و صحت است،وگرنه باید از همۀ روایت های صحیح دست برداشت؛چرا که برخی روایت های ضعیف و سست در کنار آنها وجود دارد.با این که مضمون روایت های ظهور در میان مسلمانان مشهور است و امامان حدیث و استادان فن آنها را نقل کرده اند که قطع به مضمون آن می آورد.

علاوه آن که ضعف سند در صورتی که خبر متواتر نباشد آسیب می زند؛ولی در اخبار متواتر چنین نیست. (1)

این کتاب ده فصل دارد که هر کدام مشتمل بر ابوابی است.

دوره های بعد نیز ادامه یافته است.در قرن هفتم خواجه نصیرالدین طوسی،و در قرن یازدهم صدرالدین شیرازی این روش را ادامه داده اند.در دوران معاصر نیز عالمانی چون شهید سیّد محمّدباقر صدر وآیة اللّه عبد اللّه جوادی آملی در این راه گام زده اند.البته قواعد و اصول عقلی به کار گرفته شده در این زمینه در گذر زمان تطوراتی داشته است؛در این راه گاه از عقل کلامی محض،و گاه از عقل فلسفی محض بهره برده اند و گاهی هم فراتر از آن دو به دانش های تجربی بشری و تبیین های عقلانی نیز متوسل شده اند.در این جا گزارشی از تلاش های هفت تن از این شخصیت ها در طول یک هزار سال ارائه می کنیم.

است که رسالۀ المقنع فی الغیبة را نوشته است.وی در مقدمۀ این رساله می گوید:

عقل بر لزوم امامت دلالت دارد و این که هیچ زمانی خالی از امام نخواهد بود؛ زیرا نبود امام به مسئلۀ مکلف بودن انسان لطمه می زند.همچنین عقل دلالت دارد که این امام باید از لغزش ها و خطاها معصوم باشد.با این دو اصل عقلی آنچه امامیه بدان عقیده دارند اثبات می شود.چون صفت عصمت تنها در او یافت می شود و دیگران از عصمت بی بهره اند و همین روش ما را به غیبت می رساند و بهترین روش نیز همین است؛زیرا ادلۀ نقلی گرچه گسترده است و گاه دعوای تواتر در آن می شود،باز جای مناقشه دارد. (1)

از سیّد مرتضی رساله ای دیگر نیز با عنوان الزیادة المکملة له بر جای مانده که وی آن را به منزلۀ تکمله ای بر بحث علت غیبت در کتاب المقنع نوشته است.

این کتاب در هفت فصل سامان یافته است.

لحظه از جهان رخت بربندد،زمین ساکنان خود را فرو می کشد»گفته است:این حدیث قاعده ای را که بیان کردیم،شرح می دهد. (1)

دومین طریقی که ملاصدرا برگزیده،قاعدۀ برهان اشرف است که او آن را چنین شرح می دهد:

دانستی که سلسلۀ هستی،که از صادر اول به وجود آمده،از برتر به پست،و از عالی به دانی بوده است و هر که در احوال موجودات و نسبت میان آنها بنگرد در می یابد که دانی و ناقص بدون وجود عالی و کامل تحقّق نمی یابد و این تقدم ذاتی و حقیقی است.بلی ناقص و دانی ماده است تا عالی و کامل افاضه کند.

حیوان ذاتاً مقدم بر نطفه،و نبات مقدّم بر بذر است؛گرچه بذر و نطفه مادۀ تحقّق حیوان و نبات است.

مشابهت میان انسان ها تنها در مادۀ بدنی و نشئت طبیعی است؛وگرنه به حسب نشئت روحانی انواع بی شمار دارد.نوع پیامبر و امام نوع اشرف و عالی است؛از این رو نسبت حجت به بشر،مانند نسبت انسان به حیوان و حیوان به نبات و نبات به جماد است.

و پیش از این تقدم و تاخر در وجود را میان نوع شریف و نوع پست توصیف کردیم.خداوند فرموده است زمین و آنچه در آن است را برای انسان آفریده است.چون انسان اشرف انواع زمین است و سبب و غایت وجود آنهاست.اگر انسان نباشد سایر انواع موجودات زمین،از جماد و نبات و حیوان،موجود نشوند.همین گونه است رابطۀ انسان ها با حجت،که اگر حجت نباشد انسانی نخواهد بود و همین است معنای این حدیث که اگر بر زمین دو نفر باشند یکی از آنها حجت است. (2)

ص:62

دیگری دلیل علمی.با دلیل اسلامی پیشوای منتظَر را اثبات می کنیم و با دلیل علمی روشن می سازیم که مهدی یک اسطوره و خیال نیست؛بلکه حقیقتی است که وجودش با تجربۀ تاریخی به اثبات رسیده است.

اما دلیل اسلامی عبارت است از صدها روایتی که از پیامبر و امامان اهل بیت رسیده و دلالت می کند بر تشخص مهدی و این که او از اهل بیت،از فرزندان فاطمه،از نسل حسین،و نهمین فرزند از نسل حسین است؛به علاوۀ روایاتی که بر خلفای دوازده گانه دلالت دارد.

این روایت ها اندیشۀ مهدویّت را به صورت عام و در خصوص امام دوازدهم از امامان اهل بیت تثبیت می کند.این روایات به صورت گسترده و با همۀ احتیاطکاری های امامان اهل بیت به دست ما رسیده است.البته کثرت عددی تنها معیار پذیرش این روایات نیست؛بلکه قراین و شواهدی بدانها پیوسته است که درستی آنها را قطعی می سازد.دلیل علمی هم تجربه ای است که گروهی از مردم در هفتاد سال با آن زندگی کرده اند؛یعنی دوران غیبت صغرا. (1)

می کند.کتاب حاضر با استعانت از عقل و استمداد از نقل جریان مهدویّت شخصی حضرت حجة بن الحسن مهدی موجود موعود را ارائه می نماید. (1)

مطالب این کتاب در سه بخش سامان یافته است:

بخش اول:امام شناسی.

بخش دوم:انتظار.

بخش سوم:از ظهور تا مدینۀ فاضلۀ مهدی (عج).

هر بخشی نیز دارای فصل هایی است و مجموع آنها در کتاب نه فصل است.

به نظر می رسد با این که رویه و رویکرد ظاهری کتاب عقلی و نقلی است، بن مایه های حکمت متعالیه و برخی مباحث عرفانی نیز در کتاب،بویژه در فصل سوم از بخش اول با عنوان«مهدویّت شخصی»،نمایان است و می توان به مباحثی چون انسان کامل و وحدت انسان کامل در این زمینه اشاره کرد. (2)

منظر به مسئلۀ مهدویت نگریسته است.وی در آثار متعدّد خود به این موضوع پرداخته است. (1)

بعضی از سخنان ابن عربی گویای آن است که وی حضرت مهدی موعود علیه السلام را خاتم الاولیا می دانسته است؛چنان که در باب معرفت وزیران مهدی ظاهر در آخر الزمان می گوید:

خداوند را خلیفه ای است«موجود»که ظاهر می گردد و ظهورش در زمانی اتفاق می افتد که دنیا پر از جور و ستم باشد و او دنیا را پر از عدل و قسط می نماید و اگر از عمر دنیا نماند،مگر یک روز،خداوند آن روز را طولانی می گرداند تا آن خلیفه که از عترت رسول اللّه صلی الله علیه و آله است،ولایت کند.او از فرزندان فاطمه و هم نام رسول خداست،و جدش حسن بن علی بن ابی طالب است. (2)

ابن عربی در ادامه به ذکر شمایل و فضایل حضرت مهدی علیه السلام،توصیف اعوان و یاران او،و کیفیت آغاز و انجام کار آن حضرت پرداخته و سپس بحث را با این سروده هایش زینت داده است:

ألا إنّ ختم الأولیاء شهید وعین إمام العالمین فقید

هو السیّد المهدی من آل أحمد هو الصارم الهندی حین یبید

هو الشمس یجلو کل غمّ وظلمة هو الوابل الوسمی حین یجود (3)

ص:66

بدان که خاتم الأولیاء گواه و حاضر است

گرچه جسمش از دیدگان پنهان است

او آقا و مهدی از نسل احمد

و شمشیر برندۀ هندی در پیکار [با دشمنان حقیقت] است

او خورشیدی است که هر گرفتگی و ظلمتی را روشن می کند

او نخستین باران بهاری است،آن هنگام که می بخشد.

ابن عربی در جایی دیگر نوشته است:

و امّا ختم ولایت محمّدی،با مردی عرب از کریم ترین اصل و مقام است.او اکنون در زمان ما وجود دارد.من در سال 595 او را شناختم و نشانه ای که او در خود داشت و خدا آن را از چشمان بندگانش پنهان کرده بود.در شهر«فاس»بر من آشکار شد.من خاتم ولایت را در او دیدم (1). (2)

یا الهی ! مهدی ام از غیب آر تا جهان عدل گردد آشکار

مهدی و هادی و تاج انبیا بهترینِ خلق و برج اولیا.

و ولایت تکوینی را به وجودی و تکوینی تعیینی تقسیم کرده و گفته اند:چنانچه منظور مولوی از این بیان،ولایت تکوینی وجودی باشد،که اکتسابی نیز هست،این ابیات صحیح و بدون اشکال است و با عقاید و اندیشه های شیعۀ امامیه نیز می سازد؛ ولی چنانچه مراد وی،ولایت تکوینی تعیینی باشد که غیر اکتسابی است،این ابیات با اشکال مواجه است.

همچنین آن جا که می گوید:«مهدی و هادی وی است ای راه جو...»،اگر مقصود از مهدی و هادی آن انسان الهی است که متصف به صفت هدایت است-یعنی هم خود او هدایت شده و هم هدایت کنندۀ مردم است-باز با ولایت تکوینی وجودی سازگار است؛یعنی چنان که گفتیم خداوند همواره اولیایی دارد که چه نهان باشند و چه آشکار،برای مردم حجت اند؛امّا اگر مقصود وی همان مهدی شخصی است،که در اخبار و منابع تمام فرقه های اسلامی وارد شده است،این مطلب صحیح نیست؛ زیرا بنا بر منابع اسلامی مهدی قائم،یک شخص معیّن است که روزی ظهور،و مانند خود پیامبر اسلام با جوامع رفتار خواهد کرد.

خلاصه این که،بیت«پس به هر دوری ولی ای قائم است/تا قیامت آزمایش دائم است»،هم می تواند ناظر به ولایت تکوینی وجودی باشد و هم تعیینی.امّا بیت «پس امام حی ناطق آن ولی است/خواه از نسل عمر خواه از علی است»فقط با ولایت تکوینی وجودی سازگاری دارد؛چنان که بیت«مهدی و هادی وی است ای راه جو/هم نهان و هم نشسته پیش رو»،نیز هم با ولایت تکوینی وجودی و هم با ولایت تعیینی سازگار است. (1)

هر چند ابیات یادشده به روشنی بر مهدویّت نوعی دلالت دارند، (2)ابیاتی که از او در دیوان شمس تبریزی نقل شده است،شخصی بودن ولیّ آخرین با نام مهدی را

ص:69

آشکارا بیان می کند:

...موسی تقی آی و نقی،در مهر او عهدی بخوان با عسکری رازی بگو،اللّه مولانا علی

مهدی سوار آخرین،بر خصم بگشاید کمین آن شاه چون پیدا شود،اللّه مولانا علی

اقرار کن،اظهار کن،مولای رومی این سخن هر لحظه سرِّ من لدن،اللّه مولانا علی. (1)

تصریح کرده و او را امام و مهدی هادی امّت رسول اللّه خوانده است. (1)

عبد الرحمان جامی از دیگر عارفانی است که در آثارش به روایات توجّه بسیار نشان داده است.او در کتاب شواهد النبوة بابی را با عنوان«ذکر محمّد بن حسن بن علی بن محمّد بن علی الرضا لقّبه الامامیة بالحجّة و القائم و المهدی المنتظر و صاحب الزمان و هو عندهم خاتم الاثنی عشر اماما»گشوده است. (2)

عبدالوهاب شعرانی (م 973ق)-که از صوفیان سنّی مذهب است-در الیواقیت والجواهر ،در بحث از نشانه ها و حوادث پیش از وقوع قیامت،چنان از خروج و ظهور مهدی علیه السلام،نزول عیسی علیه السلام،نام پدر،زمان تولد و سن حضرت مهدی یاد می کند که گویی شیعه ای معتقد است.سپس بخش هایی از فتوحات (باب 363)-که بسیاری از آن،متن روایات موجود در منابع شیعه و سنّی است-نقل می کند.

وی در پاسخ به این پرسش ها که«شکل ظهور مهدی چگونه است و احکام او آیا بر اساس نصوص است یا اجتهاد؟»،با استناد به کلمات ابن عربی،مهدی را حاکمی عالم و عامل به شریعت محمّدی صلی الله علیه و آله می داند که در تشخیص شریعت به گونه ای از لغزش مصون،و از هوا و خطا مبراست.او به نقل از ابن عربی،مهدی را به سان همۀ«اهل اللّه»دارای ارتباطی مستقیم با حق و پیامبر صلی الله علیه و آله می داند؛لذا او را از تقلید بی نیاز می شمارد.علاوه بر این،وی مهدی را برخوردار از نوعی علم غیب معرّفی کرده است. (3)

علاء الدولۀ سمنانی،به سان دیگر عالمان صوفی،باورهای موعود اسلامی را با رهیافتی عارفانه مطرح کرده است.او نیز مضمون احادیث نبوی صلی الله علیه و آله و برخی

ص:72

احادیث امامان اهل بیت علیهم السلام را در بارۀ مهدی باز می گوید؛ (1)امّا از نکته های در خور تأمل در رهیافت سمنانی،تأکید فراوان او بر بهره مندی مهدی علیه السلام از مواریث خَلقی، خُلقی و معنوی پیامبر صلی الله علیه و آله،یا به تعبیر وی،از هر سه نطفۀ صلبی،قلبی و زبان سرِّ رسول صلی الله علیه و آله است؛چیزی که،به اعتقاد وی،در هیچ یک از امامان یازده گانۀ پیش از مهدی سابقه ندارد.مهدی موعود از این جهت،دارای ویژگی ها و خصایص اخلاقی معنوی و عرفانی ویژه ای خواهد بود.

سمنانی در مجلس 23 از چهل مجلس کتابش، (2)آن جا که در بارۀ اهل بیت علیهم السلام سخن می گوید،مهدی را امام و صاحب علوم غریبه و دارای همۀ مقاماتی می شمارد که امامان اهل بیت علیهم السلام داشته اند (3). (4)

گرفته اند.تاریخ شکل گیری و پیدایش آنها را می توان چنین مرتب کرد:

یک.رویکرد نقلی در قرن چهارم.

دو.رویکرد نقلی-عقلی در نیمۀ اول قرن پنجم.

سه.رویکرد عرفانی-صوفی در قرن هفتم.

طبیعی است که شکل گیری این رویکردها ارتباطی وثیق با اوضاع و احوال علمی و فرهنگی هر زمان داشته است.مطالبات فرهنگی و علمی،و نیز فضاهای زمانی و مکانی،در شکل گیری و پدید آمدن نوع نگاه کاملاً دخالت داشته است.نشان دادن این زمینه های علمی-فرهنگی به طور دقیق،نیازمند پژوهشی تاریخی و جامعه شناختی است که در جایی دیگر باید بدان پرداخت.

2.در ارزیابی اجمالی این رویکردها می توان گفت:از آن رو که مهدویّت مسئله ای چندبعدی است،استفاده از منابع معرفتی گوناگون می تواند در تبیین و یا تثبیت آن سودمند باشد؛امّا لازم است این ابعاد از هم متمایز شوند تا معلوم شود که برای هر بُعد از کدام رویکرد باید بهره جست.

استفادۀ مبهم از این روش ها و رویکردها،روشمند و عالمانه نیست.بدین جهت شایسته است نخست این ابعاد گشوده شود.به نظر می رسد که یکی از وجوه مسئلۀ مهدویّت،نیاز کلی انسان به پیشوا در هر دوران است.وجه دیگر آن مهدویّت شخصی،یعنی موجود بودن پیشوایی با مشخصه های فردی در این دوران است.

وجه دیگر مهدویّت این است که آن پیشوا در همین جهان مادی و تحت سنّت های حاکم بر این جهان قرار دارد.

بنابراین برای بُعد کلی امامت می توان از قواعد و اصول عقلی سود جست؛چنان که برای تبیین بُعد این جهانی آن می توان از دانش های تجربی بشر بهره برد.امّا از آن جهت که این واقعیت بُعدی شخصی هم دارد و با ویژگی های منحصربه فرد در

ص:74

تاریخ بشری همراه شده است،نقطۀ ثقل معرفتی در مهدویّت،آموزه های وحیانی و نقلی است.

از این رو باید آموزه های وحیانی،نقطۀ آغاز مباحث باشند و سپس در ادامه از اصول و قواعد عقلی و نیز دانش های تجربی استفاده شود.

تکیه بر قواعد عقلی محض،بویژه آن جا که برخی از حد وسطها خود،معرکۀ آراست و با ابهام هایی جدی روبروست،توجیه پذیر نیست.چنان که تکیه بر آموزه های عرفانی و صوفیانه نیز،که بر کشف و شهود مبتنی است،به تنهایی علم آور نیست و به کار تعلیم و استدلال نمی آید.

از این رو به نظر می رسد شکل گیری رویکرد نقلی در قرن چهارم امری طبیعی بوده است؛چنان که پیدایش رویکرد عقلی-نقلی نیز در قرن پنجم توجیهی منطقی دارد.

موجه ترین رویکرد آن است که در آن نقل و آموزه های وحیانی محور باشد و هر یک از عقل و دانش تجربی نیز در جای خود به کار گرفته شود.این همان رویکردی است که محقّقان این دانش نامه در پیش گرفته اند.

ص:75

موضوع است.برای مثال بابی را به نزول حضرت عیسی علیه السلام اختصاص داده و در آن حدیثی را روایت کرده است که می گوید:در آخرالزمان هنگامی که حضرت مسیح فرود می آید،امامی از مسلمانان عهده دار امور امت اسلامی خواهد بود. (1)همان گونه که برخی از شارحان صحیح بخاری به درستی مفهوم این حدیث را دریافته اند،منظور از این امام،کسی جز حضرت مهدی علیه السلام نیست.ابن حجر در شرح این حدیث از ابو الحسن خسعی نقل می کند که او احادیث مرتبط با مهدی را که می گویند وی از این امت است و عیسی پشت سر او نماز خواهد خواند،متواتر می داند.وی در ادامه می گوید:این که در آخرالزمان و نزدیک قیامت،حضرت عیسی پشت سر مردی از این امت نماز خواهد خواند،بر این سخن درست دلالت دارد که زمین هیچ گاه از حجت خالی نمی ماند. (2)

مسلم نیز در صحیح علاوه بر حدیث بالا،احادیث دیگری در بارۀ نزول حضرت عیسی و سایر موضوعات مرتبط با مهدویّت نقل کرده است. (3)

ابن ماجه در سنن خود بابی را با عنوان«باب خروج المهدی»نام گذاری،و هفت حدیث در این رابطه نقل کرده است.در این احادیث به قیام حضرت مهدی علیه السلام و این که وی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است،و نیز به زمینه سازان ظهور آن حضرت اشاره شده است. (4)

ص:77

در سنن ترمذی نیز بابی به«ما جاء فی المهدی»اختصاص یافته و احادیثی صریح و صحیح در آن نقل شده است. (1)ترمذی در بارۀ سه حدیث از این مجموعه تصریح می کند که«هذا حدیث حسن صحیح». (2)بعد از این باب ابواب مرتبط دیگری نیز با موضوعاتی چون نزول حضرت عیسی علیه السلام و فتنۀ دجّال آمده است.

در میان صحاح سته،بیشترین و صریح ترین احادیث مهدویت را ابو داوود آورده است.او در سنن خویش ذیل بخشی با عنوان«کتاب المهدی»احادیث متعدّدی را نقل کرده است که بر دوازده گانه بودن امامان،هم نام بودن مهدی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله،طولانی شدن حیات و نشانه های ظهور او دلالت دارد. (3)

موضوع مهدویّت در منابع معتبر پیش از صحاح سته نیز ذکر شده است.

عبدالرزاق بن همام صنعانی که در سال 211ق درگذشته،بابی از کتاب المصنّف خود را«باب المهدی»نام گذاری کرده و احادیثی زیبا و صریح در رابطه با قیام آن حضرت و دادگستری وی در جهان نقل کرده است. (4)پس از او نعیم بن حمّاد مروزی،درگذشته به سال 229ق،در کتاب الفتن به تشریح حوادث آخرالزمان پرداخته و ده باب از این کتاب را،شامل 244 حدیث،با عنوان های گوناگون به امام مهدی علیه السلام اختصاص داده است. (5)

ابن ابی شیبه کوفی نیز،که استاد بخاری بوده و در سال 235ق درگذشته است،در کتاب المصنّف خود در بابی که به فتنۀ دجّال اختصاص داده،احادیث متعدّدی را در رابطه با امام مهدی علیه السلام و این که او از نسل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و هم نام ایشان است نقل

ص:78

کرده و به ویژگی ها و نشانه های ظهور آن حضرت اشاره نموده است. (1)امّا پیش از همۀ اینها،احمد بن حنبل احادیث فراوانی را در مسند خود با این موضوع نقل کرده است که به دلیل ترتیب خاص این کتاب،در یک جا و در کنار هم نیامده اند.این احادیث که شمار آنها به 136 روایت می رسد،به صورت جداگانه نیز منتشر شده اند. (2)

احادیث بشارت به قیام امام مهدی علیه السلام در منابع اصلی اهل سنّت،منحصر به اینها نیست؛بلکه به طور گسترده در دیگر مصادر حدیثی آنان نیز نقل شده است.برخی از این منابع،مجموعه های عام حدیثی اهل سنّت است که بعضی ابواب آن به موضوع مهدویّت اختصاص یافته است؛امّا برخی منابع هم به طور خاص با موضوع مهدویّت تدوین شده اند.

از دستۀ نخست،یعنی مجموعه های عام حدیثی،می توان به این کتاب ها اشاره کرد: مسند ابو یعلی موصلی که دو باب با 28 حدیث را به امام مهدی علیه السلام و علایم ظهور آن حضرت اختصاص داده است. (3)المعجم الکبیر نوشتۀ طبرانی که در بخش های مختلف،احادیث فراوانی را با موضوع مهدویّت نقل کرده است. (4) صحیح ابن حبان که شش حدیث را در این باره آورده است. (5)المستدرک علی الصحیحین که در«کتاب الفتن»و دیگر بخش هایش احادیثی با این موضوع آمده است.کتاب ذکر

ص:79

أخبار اصفهان (1)و کتاب حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء (2)که هر دو از آثار ابو نعیم اصفهانی است و در هر یک احادیثی در این باره نقل شده است.کتاب السنن الواردة فی الفتن و غوائلها ،نگاشتۀ ابوعمرو دانی که بابی را به«ما جاء فی المهدی»نام نهاده و چهل حدیث در این باره ذکر کرده است. (3)مصابیح السنة نگاشتۀ بغوی که شامل نه حدیث در«کتاب الفتن»است. (4)جامع الاصول مجد الدین ابن اثیر جزری که شامل فصلی با عنوان«فی المسیح و المهدی»است. (5) المنار المنیف ابن قَیّم جوزیه شامل هفده حدیث در این زمینه که در چهار دستۀ صحیح و حسن و غریب و موضوع گنجانده شده اند. (6)

النهایة فی الفتن و الملاحم ،اثر ابن کثیر دمشقی که دارای فصلی با عنوان«فصل فی ذکر المهدی»است و در آن بیست حدیث گرد آمده است. (7)مجمع الزوائد و منبع الفوائد هیثمی که دارای 21 حدیث ذیل«کتاب الفتن»است. (8)علاوه بر اینها محمّد بن طلحه شافعی باب دوازدهم از کتاب مطالب السَؤول را به این موضوع اختصاص داده (9)و جوینی در فرائد السمطین 35 روایت در بارۀ امام مهدی علیه السلام و موضوعات مرتبط با ایشان نقل کرده است. (10)همچنین ابن صباغ مالکی در دوازدهمین باب کتاب الفصول المهمة احادیثی با این موضوع نقل کرده است. (11)ابن حجر هیثمی نیز در

ص:80

الصواعق المحرقة ده ها حدیث با موضوع مهدویّت آورده است (1)و متقی هندی در کتاب کنز العمّال در بابی با عنوان«خروج المهدی»58 حدیث از منابع مختلف حدیثی ذکر کرده است. (2)

اما از دستۀ دوم،یعنی کتبی که بزرگان اهل سنّت به طور مستقل در موضوع مهدویّت نگاشته اند،می توان به کتاب اربعون حدیث ابو نعیم اصفهانی اشاره کرد.البته اصل این کتاب اکنون در دسترس نیست؛ولی روایات آن در کتاب های بعد از وی مانند العرف الوردی فی أخبار المهدی اثر جلال الدین سیوطی ثبت و ضبط شده است.

ابونعیم دو کتاب دیگر هم با نام های مناقب المهدی و صفة المهدی داشته که مانند کتاب نخست مفقود شده اند و تنها از طریق منابع بعدی می توان به روایاتش دست یافت.

کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان اثر گنجی شافعی نیز از دیگر آثار مستقل اهل سنّت در این زمینه به شمار می رود.این کتاب در 25 باب تنظیم شده و 71 حدیث را در بر دارد.نویسنده در باب 25 این کتاب،در دفاع از امکان زنده بودن امام مهدی علیه السلام می گوید:«هیچ امتناعی در بقای مهدی وجود ندارد.به دلیل این که عیسی و الیاس و خضر نیز،که از اولیای خدایند،زنده اند». (3)

دیگر کتاب مستقل در این زمینه، عقد الدرر فی أخبار المنتظر نوشتۀ یوسف بن یحیی مَقدسی شافعی است.این کتاب از نظر جامعیت و گستردگی در نوع خود کم نظیر است. (4)

محدث و مفسر بزرگ اهل سنّت،جلال الدین سیوطی نیز دویست حدیث از احادیث مهدویّت را در رساله ای با عنوان«العرف الوردی فی أخبار المهدی»گرد

ص:81

آورده که در ضمن مجموعه رسائل او با عنوان الرسائل العشر و نیز در کتاب الحاوی فی الفتاوی (1)به چاپ رسیده و به صورت جداگانه نیز تصحیح و تحقیق و چاپ شده است.

کتاب القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر نوشتۀ ابن حجر هیثمی که نزدیک به 160 حدیث را در سه باب و یک خاتمه جمع آوری کرده،و البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان نوشتۀ متقی هندی که 275 حدیث را به تفصیل در دوازده باب تنظیم نموده نیز از جمله کتاب های مستقل اهل سنّت در موضوع مهدویّت به شمار می رود.

با این همه حدیث گرد آمده در منابع روایی اهل سنّت،عجیب نیست که برخی از علمای اهل سنّت به متواتر بودن این موضوع تصریح کرده اند.در این جا با تکیه بر تتبع برخی از محققان، (2)تعدادی از بزرگان اهل سنّت را که به تواتر احادیث بشارت به امام مهدی علیه السلام اعتقاد داشته اند،برمی شماریم.

المغیث، (1)سیوطی در رسالۀ العرف الوردی فی أخبار المهدی، (2)ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقة، (3)محمّد جعفر کتانی در نظم المتناثر من الحدیث المتواتر (4)و برخی دیگر از محدثان،بدون هیچ گونه نقدی بر این ادعا،آن را از آبری نقل کرده اند.

که در بارۀ مهدی منتظر و نزول عیسی رسیده متواتر است و این مقدار برای کسی که ذره ای ایمان و اندکی انصاف داشته باشد کفایت می کند». (1)

تردیدکنندگان در این باور شمرده می شود،در این باره چنین نوشته است:

بدان که در گذر روزگاران میان تمام پیروان اسلام مشهور شد که ناگزیر در پایان دوران مردی از خاندان نبوی سر بر می افرازد که به دین استواری می بخشد و دادگری پدیدار می سازد و مسلمانان وی را پیروی می کنند و بر سرزمین های اسلامی فرمان روا خواهد بود و مهدی نامیده می شود. (1)

احمد امین مصری نیز،که از جمله افراد نادر مخالف با مهدویّت به شمار می رود،معترف است که باور به مهدی در میان همۀ طوایف اسلامی وجود داشته و عقیده ای اسلامی به شمار می رود.او در کتابی که در مخالفت با اصل مهدویّت نگاشته،ناچار به این حقیقت اعتراف کرده است:«...امّا اهل سنّت نیز به مهدویّت ایمان آورده اند». (2)

با توجّه به آنچه گذشت،به خوبی آشکار می شود که اعتقاد به مهدویّت و انتظار ظهور قائم علیه السلام،باوری نیست که ساخته و پرداختۀ پیروان اهل بیت علیهم السلام باشد.شاید در میان اعتقادات کمتر موضوعی را بتوان یافت که تا این حد مورد توجّه و توافق دانشمندان همۀ فرق اسلامی باشد.بر این اساس با جرئت می توان ادعا کرد که این موضوع،امری قطعی است و از ضرورت های اسلامی به شمار می رود.البته فرقه های اسلامی در همۀ جنبه ها و جزئیات عقیدۀ مهدویّت هم داستان نیستند.

جنبه هایی از این باور در میان مذاهب اصلی اسلام یکسان و مشترک است و در بخش هایی از آن هم اختلاف نظر وجود دارد.برای شناخت بهتر موضوع لازم است این نقاط اشتراک و اختلاف را بشناسیم و به پرسش ها و شبهات پیرامون آن پاسخ دهیم.

ص:85

از عالمانی که پیش از این به ادعای تواتر آنها اشاره کردیم نیز توافق بر نام ایشان موضوعی مسلم و متواتر تلقی شده است.

در حالی است که همۀ شیعیان اثناعشری بدون هیچ تردیدی معتقدند که مهدی موعود علیه السلام فرزند امام حسن بن علی العسکری علیه السلام است. (1)دلیل آنها بر این ادعا احادیث فراوان و متواتری است که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در بارۀ امامان دوازده گانه و مشخصات دقیق هر یک از آنان،از امام علی علیه السلام تا محمّد بن الحسن العسکری علیه السلام،نقل شده است. (2)

هیچ یک از مصادر دست اول و مهم اهل سنّت در نقل چنین روایتی با او همراهی نکرده اند.

در مقابل،نویسندگان مصادر حدیثی شیعی،احادیث فراوان و متواتری را در مجموعه های حدیثی خود نقل کرده اند که با صراحت و وضوح گویای آن اند که مهدی موعود علیه السلام از نسل امام حسین علیه السلام است. (1)حتّی همان حدیثی که در سنن ابو داوود نقل شد نیز عیناً در منابع شیعی در بارۀ امام حسین علیه السلام آمده است. (2)از اهل سنت نیز قندوزی حنفی این حدیث را با لفظ«الحسین»نقل کرده است. (3)

پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام دلایل و مستندات فراوانی برای اثبات ادعای خود ارائه می کنند.گذشته از دلایل متواتر و مسلمی چون احادیث دوازده خلیفه (1)و حدیث ثقلین (2)که بدون اعتقاد به ولادت و حیات امام مهدی علیه السلام پیام اصلی خود، یعنی استمرار امامت دوازده جانشین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا روز قیامت را از دست خواهند داد،مستندات فراوانی وجود دارد که امام حسن عسکری علیه السلام و دیگر افرادی که موفق به دیدار آن حضرت شده اند،به تولد چنین فرزندی شهادت داده اند. (3)

در مقابل،منکران تولد مهدی موعود علیه السلام بیش از آن که در پی استدلال بر این ادعای خود باشند،به استبعاد و انکار روی آورده اند.البته برخی تلاش کرده اند اختلافات و نقل های متفاوت در بارۀ جزئیاتی چون نام مادر و زمان و نحوۀ ولادت ایشان را دلایل استبعاد خود جلوه دهند.امّا حقیقت این است که در بارۀ جزئیات بسیاری دیگر از حوادث مسلم تاریخی نیز اختلاف نظر و نقل هایی متفاوت وجود دارد و این موضوع نه تنها نمی تواند دلیلی بر انکار اصل آن وقایع باشد،بلکه گاهی نشانه ای برای اطمینان بیشتر نسبت به اصل ماجراست.

از سوی دیگر حتی برخی از دانشمندان اهل سنّت نیز تولد امام مهدی علیه السلام را تأیید کرده اند.بنا بر پژوهش های برخی از محقّقان،شِبلنجی در نور الابصار، (4)کنجی

ص:91

شافعی در کفایة الطالب، (1)شبراوی شافعی در الإتحاف بحب الأشراف، ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقة، (2)ابن خلّکان در وفیات الأعیان، (3)محمّد بن طلحۀ شامی در مطالب السؤول، (4)سبط ابن جوزی در تذکرة الخواص، (5)سویدی در سبائک الذهب ،جهضمی در موالید الائمة ،ابن صباغ مصری در الفصول المهمة (6)و عبدالوهاب شعرانی در الیواقیت و الجواهر (7)و موصلی در النعیم المقیم ،از جمله عالمان اهل سنّت اند که به تولد فرزندی با نام محمّد و با لقب مهدی برای امام حسن عسکری علیه السلام تصریح کرده اند.حتّی محیی الدین ابن عربی را نیز باید جزو قائلان به ولادت امام مهدی علیه السلام به شمار آورد؛چرا که بر اساس عبارتی از کتاب الفتوحات المکّیة که افرادی همانند شَعرانی در الیواقیت و الجواهر (8)و محمّد الصبان در اسعاف الراغبین (9)و حمزاوی در مشارق الأنوار (10)عیناً از او نقل کرده اند،وی علاوه بر تصریح به حتمی بودن قیام مهدی علیه السلام و این که وی از نسل امام حسین علیه السلام است، (11)بر این نکته نیز تأکید کرده که این موعود،فرزند حسن عسکری علیه السلام است.امّا متأسفانه عبارت مربوط به نام پدر آن حضرت در برخی چاپ های فعلی این کتاب وجود ندارد.با

ص:92

این حال نقل هایی که به آنها اشاره شد و گواهی برخی از بزرگانی که نسخه های قدیمی الفتوحات المکیة را مشاهده کرده اند و نیز نسخه های خطّی و عکسی موجود از این کتاب در ایران نشان می دهد که عبارت یادشده،در این کتاب وجود دارد،اگر چه در برخی چاپ ها برخی که در پی پوشاندن حق بوده اند آن را حذف کرده اند. (1)ابن عربی در آثار دیگری نیز به زنده بودن ام ام مهدی علیه السلام تصریح کرده (2)و حتّی حکایتی از ملاقات خود با ایشان بیان کرده است (3). (4)

با توجّه به آنچه گذشت مشخص شد که اعتقاد به منجی موعود از نسل رسول خدا صلی الله علیه و آله با نام محمّد و لقب مهدی علیه السلام،و انتظار قیام او در آخرالزمان،که به پیروزی و برقراری حکومتی عدل گستر به جانشینی از رسول خدا صلی الله علیه و آله خواهد انجامید،باوری مشترک میان همۀ فرق اسلامی است.موارد اختلاف در این زمینه،جز چند مورد نادر و غیر قابل اعتنا،تنها مربوط به برخی از خصوصیات امام مهدی است.

ص:93

نهد و بدان پایبند باشند.این عهد،که نشان آن ختنه کردن است،ابتدا با حضرت ابراهیم علیه السلام بسته شد و سپس در زمان حضرت موسی علیه السلام تجدید و تحکیم گشت.به عقیدۀ مسیحیان با ظهور حضرت عیسی علیه السلام دوران این عهد به پایان رسید و خدا عهد دیگری،موسوم به«عهد جدید»،با انسان بست؛عهدی که بر سر محبت خدا و عیسی مسیح است. (1)

به همین دلیل مسیحیان کتاب های مربوط به دورۀ اول را«عهد قدیم»، (2)و کتاب های مربوط به دوره دوم را«عهد جدید» (3)می خوانند،و هر دو قسمت را

ص:95

مقدس و معتبر می شمارند؛امّا یهودیان معتقدند که خدا تنها یک پیمان با انسان بسته و آن همان پیمان«شریعت»است که تبلور آن را در عهد قدیم می بینیم. (1)

جهان است.ماشیَح از نظر فیزیکی و جسمانی،انسانی خاکی از اولاد بشر است که به صورت عادی متولد شده است.اصل و نسب او به حضرات داوود و سلیمان می رسد.از دیگر نشانه های او صداقت و پارسایی اش از بدو تولد است که پیوسته افزایش می یابد تا اینکه او به سبب فضیلت و اعمال شایسته اش،به عالی ترین و والاترین درجات تکامل روحانی دست پیدا می کند.

طبق باور یهود امکان ظهور ماشیَح در هر دوره ای وجود دارد؛امّا نه به این معنا که او هنگام ظهور،از آسمان ها پایین بیاید.او همیشه روی زمین است؛بشری خاکی با مقامی بسیار مقدس و روحانی (صدّیق) که در همۀ دوره ها حاضر و ناظر است:

«در هر دوره فرزندی از خاندان یهودا به دنیا می آید که برای مقام ماشیَح برازنده است». (1)روزی که زمان«گئولا»(نجات نهایی) فرا رسد،«نِشاما»یا روح مخصوص پایین آمده و به آن«صدّیق»اهدا خواهد شد؛در حالی که تا پیش از آن،خود منجی هم نمی داند که مسیحای منتظر است.

برخی از عالمان یهود این موضوع را چنین توضیح داده اند:

مُشه (موسی) ناجی اول بنی اسرائیل به هشتاد سالگی رسید و هنوز از این که بنی اسرائیل را نجات خواهد داد،اطلاعی نداشت و آن را احساس نمی کرد.حتّی هنگامی که خداوند به او گفت:«بیا و من تو را به نزد فرعون می فرستم...»،او در ابتدا از این امر سر باز زد و حاضر به قبول این مأموریت نشد.همین قضیه دربارۀ ناجی نهایی (ماشیح) نیز صدق می کند.دربارۀ شائول (اولین حاکم بنی اسرائیل) نیز مشاهده شد که آن روح قدسی که آن را قبلاً در وجود خود اصلاً احساس نکرده بود،بعد از این که به عنوان پادشاه و مسح شد،بر او واقع شد. (2)

ص:97

امّا اشعیای نبی در بارۀ شخصیت و صفات خاص ماشیَح چنین می گوید:

و نهالی از تنۀ یسَی (1)بیرون آمده،شاخه ای از ریشه هایش خواهد شکفت.و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت؛یعنی روح حکمت و فهم،و روح مشورت و قوّت،و روح معرفت و ترس خدا.و خوشی او در ترس خدا خواهد بود و موافق رؤیت چشم خود داوری نخواهد کرد و بر وفق سمع گوش های خویش تنبیه نخواهد نمود.بلکه مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومانِ زمین به راستی حکم خواهد نمود.و جهان را به عصای دهان خویش زده شریران را به نفخۀ لب های خود (2)خواهد کُشت.و کمربند کمرش عدالت خواهد بود و کمربند میانش امانت. (3)

عالم و متکلّم یهودی،موسی بن میمون نیز ماشیَح را چنین توصیف کرده است:

عقل و دانش او از حضرت سلیمان نیز بیشتر خواهد بود.او از پدران قوم یهود (ابراهیم،اسحق و یعقوب) و نیز از همۀ انبیای بنی اسرائیل که پس از حضرت موسی برانگیخته شدند،بلندمرتبه تر خواهد بود. (4)

پادشاه تو نزد تو می آید.او عادل و صاحب نجات و حلیم می باشد و بر الاغ و بر کُرّه الاغ سوار است. (1)

همچنین در سِفر مزامیر-منسوب به حضرت داوود-در بارۀ منجی آمده است:

ای خدا انصاف خود را به پادشاه ده و عدالت خویش را به پسر پادشاه و او قوم تو را به عدالت داوری خواهد نمود و مساکین تو را به انصاف.آن گاه کوه ها برای قوم سلامتی را بار خواهند آورد و تل ها نیز در عدالت.مساکین قوم را دادرسی خواهد کرد و فرزندان فقیر را نجات خواهد داد و ظالمان را زبون خواهد ساخت....او مثل باران بر علف زارِ چیده شده فرود خواهد آمد و مثل بارش هایی که زمین را سیراب می کند.در زمان او صالحان خواهند شکفت و وفور سلامتی خواهد بود مادامی که ماه نیست نگردد.و او حکم رانی خواهد کرد از دریا تا دریا و از نهر تا اقصای جهان.به حضور وی صحرانشینان گردن خواهند نهاد و دشمنان او خاک را خواهند لیسید...جمیع سلاطین او را تعظیم خواهند کرد و جمیع امت ها او را بندگی خواهند نمود.زیرا چون مسکین استغاثه کند او را رهایی خواهد داد و فقیری را که رهاننده ای ندارد...جان های ایشان را از ظلم و ستم فدیه خواهد داد و خون ایشان در نظر وی گران بها خواهد بود...دائماً برای وی دعا خواهد کرد و تمامی روز او را مبارک خواهد خواند.و فراوانی غله در زمین بر قلۀ کوه ها خواهد بود...نام او تا ابدالآباد باقی خواهد ماند...آدمیان در او برای یکدیگر برکت خواهند خواست و جمیع امّت های زمین او را خوشحال خواهند خواند.... (2)

سِفر اشعیای نبی مملو از چنین بشارت هایی به ظهور منجی است؛برای مثال:

روح سلطان تعالی خدا بر من است؛زیرا خدا مرا مسح کرده است تا مسکینان را بشارت دهم و مرا فرستاده تا شکسته دلان را التیام بخشم و اسیران را به

ص:99

رستگاری و محبوسان را به آزادی ندا کنم.و تا از سال پسندیدۀ خدا و از یوم انتقام خدای ما ندا نمایم و جمیع ماتمیان را تسلی بخشم. (1)

در سِفر ملاکی نیز به روز موعود و ظهور منجی منتقم اشاره شده است:

زیرا اینک آن روزی که مثل تنور مشتعل می باشد خواهد آمد و جمیع متکبران و جمیع بدکاران کاه خواهند بود.و خدا صبایوت (2)می گوید:آن روز که می آید ایشان را چنان خواهد سوزانید که نه ریشه و نه شاخه ای برای ایشان باقی خواهد گذاشت.امّا برای شما که از اسم من می ترسید آفتاب عدالت طلوع خواهد کرد و بر بال های وی شفا خواهد بود و شما بیرون آمده مانند گوساله های پرواری جست وخیز خواهید کرد. (3)

در مزامیر نیز آمده است:

خدا انصاف را دوست می دارد و مقدسان خود را ترک نخواهد فرمود.ایشان محفوظ خواهند بود تا ابدالآباد.و اما نسل شریر منقطع خواهد شد.صالحان وارث زمین خواهند بود و در آن تا ابد سکونت خواهند نمود. (4)

با وجود این همه بشارت توراتی به آمدن منجی در آخر الزمان،تردیدی باقی نمی ماند که باور یهودیان به آمدن منجی موعود می بایست برگرفته از کتاب مقدس باشد.به همین جهت عالم بزرگ یهودی موسی بن میمون در اصل دوازدهم از اصول سیزده گانۀ اعتقادات یهود می گوید:

من با ایمان کامل به آمدن ماشیح اعتقاد دارم،و اگرچه او تأخیر کند،با این حال هر روز در انتظار او هستم که بیاید. (5)

ص:100

خواهند زیست.اشعیای نبی در این باره می فرماید:

مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومانِ زمین به راستی حکم خواهد نمود.و جهان را به عصای دهان خویش زده شریران را به نفخۀ لب های خود خواهد کُشت...و گرگ با بره سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و پرواری با هم،و طفل کوچک آنها را خواهد راند.و گاو با خرس خواهد چرید و بچه های آنها با هم خواهند خوابید و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد.و طفل شیرخواره بر سوراخ مار بازی خواهد کرد و طفلِ از شیر بازداشته شده دست خود را بر خانۀ افعی خواهد گذاشت. (1)

باز در همین سفر می خوانیم:

زیرا اینک من آسمانی جدید و زمینی جدید خواهم آفرید و چیزهای پیشین به یاد نخواهد آمد و به خاطر نخواهد گذشت...و بار دیگر طفلِ کم روز از آن جا نخواهد بود و نه مرد پیر که عمر خود را به اتمام نرسانیده باشد؛ (2)زیرا طفل در سن صدسالگی خواهد مرد لیکن گناهکار صدساله ملعون خواهد بود.... (3)

ایشان اسم خدا را بخوانند و به یک دل او را عبادت نمایند. (1)

در سِفر زکریا نیز آمده است:

و خدا بر تمامی زمین پادشاه خواهد بود.در آن روز خدا واحد خواهد بود و اسم او واحد. (2)

او می رفت ناگاه دو مرد سفیدپوش نزد ایشان ایستاده گفتند:ای مردان جلیلی چرا ایستاده به سوی آسمان نگرانید؟همین عیسی که از نزد شما به آسمان بالا برده شده باز خواهد آمد به همین طوری که او را به سوی آسمان روانه دیدید. (1)

در انجیل متی نیز بشارت به برگشتن حضرت عیسی مطرح شده است:

آن گاه علامت پسر انسان در آسمان پدید گردد و در آن وقت جمیع طوایف زمین سینه زنی کنند و پسر انسان را بینند که بر ابرهای آسمان با قوّت و جلال عظیم می آید و فرشتگان خود را با صور بلند آواز فرستاده برگزیدگان او را از بادهای اربعه از کران تا به کران فلک (2)فراهم خواهند آورد. (3)

در انجیل مرقس نیز به نقل از حضرت مسیح در بارۀ برگشت دو باره اش آمده است:

و در آن روزهای بعد از آن مصیبت،خورشید تاریک گردد و ماه نور خود را بازگیرد و ستارگان از آسمان فرو ریزند و قوای افلاک متزلزل خواهد گشت.آن گاه پسر انسان را بینند که با قوّت و جلال عظیم بر ابرها می آید. (4)

همچنین در مکاشفۀ یوحنا می خوانیم:

اینک با ابرها می آید و هر چشمی او را خواهد دید و آنانی که او را نیزه زدند و تمامی امّت های جهان برای وی خواهند نالید. (5)

آیات بسیار دیگری هم در عهد جدید هست که از بازگشت حضرت عیسی در آخر الزمان،زمانی که ظلم بر جهان حاکم می شود،سخن می گوید.تاریخ بشر به انتها نخواهد رسید،مگر با ظهور عیسی مسیح و بازگشت او از آسمان.

ص:106

و هرکه در مزرعه است به جهت برداشتن رخت خود برنگردد.لیکن وای بر آبستنان و شیردهندگان در آن ایام! پس دعا کنید تا فرار شما در زمستان یا در سبت (1)نشود؛زیرا در آن زمان چنان مصیبت عظیمی ظاهر می شود که از ابتدای عالم تا کنون نشده و نخواهد شد! و اگر آن ایام کوتاه نشدی هیچ بشری نجات نیافتی؛لیکن به خاطر برگزیدگان آن روزها کوتاه خواهد شد. (2)

در سِفر اعمال رسولان به برخی از این مسیحان دروغین اشاره شده است. (1)

خانه اش نقب زند.لهذا شما نیز حاضر باشید؛زیرا در ساعتی که گمان نبرید پسر انسان می آید. (1)

بودند تا با اسب سوار و لشکر او جنگ کنند.و وحش گرفتار شد و نبی کاذب با وی که پیش او معجزات ظاهر می کرد تا به آنها آنانی را که نشان وحش را دارند و صورت او را می پرستند گمراه کند.این هر دو زنده به دریاچۀ آتش افروخته شدۀ به کبریت انداخته شدند.و باقیان به شمشیری که از دهان اسب سوار بیرون می آمد کشته شدند و تمامی مرغان از گوشت ایشان سیر گردیدند. (1)

مسیحیان معتقدند در آن روز مؤمنان به آسمان ربوده می شوند؛زیرا ملکوت الهی در این دنیا نیست؛بلکه در آسمان است.از این رو وقتی مسیح ظهور می کند اهل کلیسا را می رباید و به آسمان می برد.مستند این باور،که«اختطاف»نام دارد، نامۀ پولس است:

اگر باور می کنیم که عیسی مرد و برخاست به همین طور نیز خدا آنانی را که در [ایمان] عیسی خوابیده اند با وی خواهد آورد.زیرا این را به شما از کلام یهُوَه می گوییم که ما زنده و تا آمدن سرور باقی باشیم برخوابیدگان سبقت نخواهیم جست.زیرا خود سرور با صدا و با آواز رئیس فرشتگان و با صور خدا از آسمان نازل خواهد شد و مردگان در مسیح اوّل خواهند برخاست.آن گاه ما که زنده و باقی باشیم با ایشان در ابرها ربوده خواهیم شد تا سرور را در هوا استقبال کنیم و همچنین همیشه با سرور خواهیم بود.پس بدین سخنان همدیگر را تسلی دهید. (2)

و دیدم فرشته ای را که از آسمان نازل می شود و کلید هاویه (1)را دارد و زنجیری بزرگ بر دست وی است.و اژدها یعنی مار قدیم را که ابلیس و شیطان می باشد گرفتار کرده او را تا مدّت هزار سال در بند نهاد.و او را به هاویه انداخت و در را بر او بسته مهر کرد تا امتّ ها را دیگر گمراه نکند تا مدّت هزار سال به انجام رسد و بعد از آن می باید اندکی خلاصی یابد.و تخت ها دیدم و برآنها نشستند و به ایشان حکومت داده شد و دیدم نفوس آنانی را که به جهت شهادت عیسی و کلام خدا سر بریده شدند و آنانی را که وحش و صورتش را پرستش نکردند و نشان او را بر پیشانی و دست خود نپذیرفتند که زنده شدند و با مسیح هزار سال سلطنت کردند، و سایر مردگان زنده نشدند تا هزار سال به اتمام رسید.این است قیامت اول.

خوشحال و مقدّس است کسی که از قیامت اول قسمتی دارد.بر اینها موت ثانی (2)تسلّط ندارد؛بلکه کاهنان خدا و مسیح خواهند بود و هزار سال با او سلطنت خواهند کرد. (3)

مسیحیان معتقدند پس از این دوران،قیامت کبرا و داوری و مجازات بر پا می شود،تا هر کسی بنا بر اعمالش پاداش یا کیفر داده شود.در مکاشفۀ یوحنا آمده است:

و اینک به زودی می آیم و اجرت من با من است تا هرکسی را به حسب اعمالش جزا دهم.من الف و یاء و ابتدا و انتها و اول و آخر هستم. (4)

همچنین در بارۀ آن روز می گوید:

و دیدم تختی بزرگِ سفید و کسی را بر آن نشسته که از روی وی آسمان و زمین گریخت و برای آنها جایی یافت نشد.و مردگان را خُرد و بزرگ دیدم که پیش

ص:112

تخت ایستاده بودند و دفترها را گشودند.پس دفتری دیگر گشوده شد که دفتر حیات است و بر مردگان داوری شد به حسب اعمال ایشان از آنچه در دفترها مکتوب است. (1)

5.گسترۀ جهانی حکومت. (1)

6.فراوانی نعمت. (2)

7.به ارث رسیدن زمین به صالحان تا قیامت. (3)

8.تحقّق امنیت در جهان (هم زیستی مسالمت آمیز مردمان و حتّی حیوانات). (4)

9.عدالت قضایی. (5)

10.پایان شرک و گناه. (6)

ک.آکنده شدن جهان از معرفت الهی. (7)

ل.پرستش خدا در تمام جهان. (8)

م.بازگشت حضرت عیسی. (9)

ص:114

ن.استمرار حکومت منجی تا قیامت.

روشن است مواردی نیز در عهدین هست که منابع اسلامی آنها را تأیید نمی کنند؛مانند:

1.خاموش شدن خورشید،ماه و ستارگان.

2.نزول حضرت عیسی علیه السلام در جایگاه منجی موعود.

3.گسترش بیماری های واگیردار.

4.ویرانی هیکل سلیمان (معبد بیت المقدّس).

5.آسایش پس از ظهور به مدّت هزار سال.

این تفاوت ها می تواند ناشی از تحریف عهدین و افزوده های پسین به آنها باشد.

توجّه به این نکته نیز مهم است که برخی موارد مشترک نیز تنها در مصادر اهل سنّت آمده است و چنین مواردی نیازمند دقت بیشتری است.

ص:116

متون پهلوی از حیث زبان متأخر از اوستا،و از حیث محتوا بیانگر سنّت شفاهی زرتشت است که سینه به سینه بازگو شده است.

«سَوشِیَنْت»واژه ای است که در گاهان برای اشاره به منجی موعود به کار می رود و از مهم ترین اصطلاحات دینی زرتشتی است.گرچه اوستاشناسان در معنای این اصطلاح اتفاق نظر ندارند،این مقدار روشن است که سَوشیَنْت ها کسانی هستند که می توانند سالار خانه یا کشور یا دیگر واحدهای اجتماعی باشند.آنان دشمن دیرینۀ خشم اند و با یاری برادر و پدر،روابط اجتماعی را محکم می سازند؛با برخورداری از دَئِنای فزونی بخش (1)(یسن 45 بند 11) و نیروی خرد و اندیشه (یسن 26 بند 2) بر مدار اندیشۀ نیک گام برمی دارند،با سخاوتمندی (یسن34 بند13) و پرستش اهورا مزدا (یسن 53 بند 2) کردارهای مورد پسند اهورا مزدا (یسن 48 بند 12) را پیروی می کنند و در پایان به پاداشی که سزاوارش هستند،می رسند.بنا بر این باید گفت که بندهای مذکور رهانندگانی را در نظر دارند که با پیام خاص خواهند آمد،با پیروی از زرتشت به آموزش های اهورا مزدا گوش فرا می دهند،با پیمودن راه راست رهبری مردم را به دست می گیرند،با دیوسیرتان و درندگان مبارزه می کنند،نجات را برای کل گیتی به ارمغان می آورند،صلح و آشتی را در جامعه حکم فرما می کنند و در پایان به پاداش عمل خویش می رسند.

در اوستای متأخر هرگاه واژۀ سَوشیَنْت به صورت مفرد به کار رفته،یک سَوشینت خاص مد نظر بوده که همان منجی آخر الزمان است.این منجی فرود می آید.به عنوان مثال:«همه فروشی های نیک توانای شونان را می ستایم از کیومرث تا سَوشینت پیروز». (2)از خصوصیاتی که می توان برای او ذکر کرد این است که وی

ص:119

دارای«فَرّ (1)کیانیِ مزداآفریده»است؛مخلوقی پرهیزکار،خردمند و چیره دست است و فر کیانی نیرویی بدو می بخشد که به کمک آن بر همه کس و همه چیز چیره می شود.او شجاعانه و پهلوانانه با دروغ خواهد ستیزید و آن را شکست خواهد داد و راستی بر دروغ بدنژاد و پلید غلبه خواهد یافت.اندیشۀ بد شکست خواهد خورد و سخن نیک بر آن غلبه خواهد کرد. (2)

البته بجز منجی آخرالزمان که سَوشینت نامیده شده،کسانی دیگر هم که در گذشته برای سر و سامان دادن به امور جهان آمده اند،سَوشینت نامیده شده اند؛از جمله خود زرتشت.

در متون پهلوی هم سخن از سه منجی موعود در میان است.هر چند غیر از سه منجی موعود،از موعودهای دیگری هم در متون پهلوی یاد شده است؛اینان مقدسانی بوده اند که در گذشته های دور می زیسته اند و سپس جاودانه شده اند؛پس از آن هر کدام در جایی پنهان شده اند تا در زمان مقدر خود را آشکار سازند.امّا آن سه منجی هر کدام در پایان یکی از هزاره های سه هزار سال آخر ظهور می کنند.باید توجّه داشت که دو منجی نخست زمینه را برای منجی سوم (سَوشینت) فراهم می آورند؛از این رو نمی توان آنان را منجی موعود به معنای اخص آن،یعنی منجی پایان عالم،تلقی کرد؛ولی از آن جهت که برای مدّتی مردم را از رنج و اندوه نجات می دهند،در زمرۀ منجیان موعودند.

نخستین منجی«هوشیدَر»است که در زمان او باران فراوان می بارد.یکی از معجزات زمان او این است که خورشید ده روز در میانۀ آسمان می ایستد و بار دیگر هوشیدَر آموزه هایی را از اهورا مزدا فرا می گیرد.با آموزش ها و کوشش های این

ص:120

منجی،جهان برای مدّتی از زشتی ها پاک می گردد،افراط و تفریط از بین می رود، (1)حسادت و کینه توزی رخت بر می بندد و آدمیان به کار نیک روی می آورند.

سی سال مانده به پایان هزارۀ نخست،«هوشیدَر ماه»متولّد می شود.در عصر وی انسان ها در صلح و صفا و معنویت به سر می برند،اخلاق صحیح در میان مردم رواج می یابد و همه با هم مهربان می شوند،برکت فزونی می یابد و گرسنگی را از بین می برد.این دوران نیز مانند دوران اولین منجی چندان پایدار نیست؛امّا در سی سال آخر هزاره،هوشیدَر ماه از نسل زرتشت متولد می شود.از برکت وجود او اهریمن و تمام نیروهایش از پای در می آیند و برای همیشه از صحنۀ روزگار محو می شوند؛جهان از شر نیروهای اهریمنی نجات می یابد (2)و در کشور خونیرِث (3)خوی حیوانی از انسان دور می گردد و تن مردم همانند خورشید خواهد درخشید.

وظیفۀ آخرین منجی به کمال رساندن مردم است.با تلاش های وی در طول 58 سال بینش و منش گاهانی بر عالم چیره می شود و آنچه زرتشت آغاز کرد او به پایان می رساند.پس از آن که تلاش سَوشینت به ثمر نشست،نوبت به فَرَشوکرِتی (4)(روز رستاخیز) می رسد؛روزی که پیکرهای بی جان زنده،و گیتی به فرمان ایزدی نو می شود؛بدی از بین می رود و سراسر جهان را نیکی فرا می گیرد.

چکیدۀ متون زرتشتی در باب موعودباوری این است که سَوشینت در گاهان مفهومی کاملاً دینی دارد و منظور از آن هر رهبر پرهیزگار دی ستیز (5)است.هر چند

ص:121

اندیشۀ موعودها در سرودهای منسوب به زرتشت هنوز شخصیت یابی کاملی ندارد،بی گمان زرتشت آموزه ای نو و بی سابقه در این زمینه عرضه کرده است؛ چراکه انگارۀ موعودها،بدین شکل و شیوه،هیچ نظیری در عقاید هندی و اروپایی ندارد و اندیشه ای به کلی تازه و بی سابقه است.ضمن آن که قدمت،گستردگی،و اصالتی که این انگاره به طور اختصاصی در دین زرتشت داشته و در طول تاریخ این دین رشد و تکامل یافته،و نیز ارتباط تنگاتنگ و مستقیمی که انگارۀ موعودها با آموزۀ اصیل معاد دارد،همگی نشان دهندۀ این حقیقت است که اندیشۀ موعودها برای نخستین بار و به شکلی بدیع،آن گونه که نیاز به سپری شدن چندین سده برای رشد و تکامل داشته،دقیقاً در چهارچوب اندیشه های معادشناختی زرتشت،و توسّط خود او طرح شده است.

اما بر اساس متون پهلوی،که در واقع تفسیر اوستا،و سنّت شفاهی زرتشت اند -اگرچه در دوران ساسانی شکل گرفته اند-و نیز با عنایت به گزارش های تاریخی، می توان منجی موعود را در آیین زرتشت به لحاظ ماهیت،شخص یا شخصیت هایی خاص دانست،که متفقاً به ظهور سه فرد خاص بدون جنبه های الوهی،همانند مسیح و با کارکرد جمعی می انجامد که ثمرۀ تلاش آن شامل تمام جوانب هستی با ویژگی معنوی و اجتماعی می گردد؛لذا دارای کارکرد کیهانی است و تمام هستی را نو می گرداند.این موعودها همۀ گیتی و کرانه های هستی را از شر اهریمن پاک و دگرگون می کنند و تمام انسان های روی زمین را از لحاظ معنوی ارتقا می دهند؛چراکه بنا بر سنّت زرتشت انسان ها در دوران آمیختگی خیر و شر گیتی به سر می برند؛از این رو دچار ناخالصی شده و از حرکت نخستین اصلی خویش، منحرف شده و به بیراهه رفته اند.به همین سبب انسان باید با پیروی از اشه (1)همراه

ص:122

با منجی موعود،زمینۀ دوران جدایش را فراهم ساخته و جهانی نو( فَرْشْگَرد) برپا کند.از آن جهت که این رخداد در سنّت زرتشت یک بار اتفاق می افتد و همۀ انسان ها در انتظار چنین رویدادی به سر می برند که تا به حال رخ نداده است، می توان گفت آموزۀ منجی رو به آینده دارد؛ولی ویژگی هایی که در دوران جدایی و پس از آن در فرشگرد مطرح است،شباهت بسیاری با دوران مینوی دارد.نه تنها انسان،بلکه تمام موجودات با ویژگی های دوران مینوی خواهند زیست و همین امر سبب می شود نجات منجی را به لحاظ آرمانی رو به گذشته بدانیم.

با این اوصاف شاید بتوان آیین هندو را دارای متنوع ترین گرایش ها و فرقه ها دانست؛با این حال می توان از سه فرقه و مذهب اصلی یاد کرد:مذهب ویشْنویی، شیوایی،و شاکته ای.به هر روی این تنوع اعتقادی باعث شده که اصول اعتقادی مشترک میان مذاهب و فرقه های هندویی چندان زیاد نباشد.در بارۀ منجی هم گرچه زمینۀ بحث آن در همۀ مذاهب هندو وجود دارد،این آموزه در مذهب ویشْنو نمود بیشتری یافته است و به همین دلیل ما هم در این مجال اندک تنها به بررسی آن در همین یک مذهب می پردازیم.

محور اصلی این مذهب پرستش ویشْنو،به عنوان خدای متعال،و تنزلات او در زمین است.گرچه آموزۀ اوَتارَه (تنزل خدا) را در دیگر مذاهب هندویی نیز می توان یافت،این مفهوم از آموزه های بنیادین ویشنوپرستان به شمار می رود.به اعتقاد آنان هر گاه آیین و دین به خطر می افتد،خداوند جایگاه آسمانی خویش را ترک و خود را به شکل و شمایلی زمینی متنزل می کند تا خطر را رفع،و دو باره نظم را برقرار کند.در مجموع ده بار چنین تنزل هایی رخ می دهد که آخرین آنها«کَلْکی»یا «کَلْکین»نام دارد.در متون مقدس ویشنویی آمده است:

آن جا که نیکوکاری از رونق افتد و تبه کاری بالا گیرد،من در قالب تن مجسم می شوم و یا در میان مردم آیم تا از اساس خیر نگهبانی کنم و بنیاد شر بر افکنم.من در هر دور پیدا آیم تا آیین راستی برقرار سازم. (1)

بررسی موضوع منجی موعود در آیین هندو،مانند هر دین دیگری،از بررسی چگونگی انعکاس این آموزه در متون مقدس و اصلی آغاز می شود. (2)

ص:124

بنا بر متون هندویی ادوار جهان شامل چهار دوره است.آخرین دوره که«کلی یوگَه»نامیده می شود و مدّت آن 432 هزار سال است،بدترین دوره به شمار می رود.در این دوره فضیلت رخت بر می بندد و در این اوضاع و احوال مردم به دنبال راه نجات مناسب می گردند و چشم به راه نجات بخشی هستند که آنان را از این مهلکه نجات دهد.در اینجاست که آموزۀ نجات یا منجی موعود با آموزۀ اوَتاره ها به هم می آمیزد و انسان ها را به صلاح و بهبود وضع جهان امیدوار می کند.

کلْکی آخرین تنزل خداوند در کلی یوگه (دورۀ آخر) خواهد آمد.در این دوره راستی و درست کاری از میان رفته و تنها یک چهارم آیین برقرار است.بنا بر این یکی از وظایف کلْکی مبارزه با ناراستی ها و نادرستی هاست.در پورانه ها آمده است:

هر کس هر کجا باشد به دست کلْکی از پای در می آید،آنان که بی دین،آزمند، ریاکار،بدعت گذار و ستم کارند،و صدها و هزاران برهمنان مسلح گرداگرد او خواهند بود، (1)یک ارتش کامل اسب و فیل سوار و ارابه سوار پشت سر او خواهند بود.

در مهابهاراته نیز آمده است:

او پادشاه خواهد بود و چرخانندۀ چرخ،پیروزمند از طریق قانون،او جهان پرآشوب را به سوی آرامش می برد.در حالی که برهمنان گرد او جمع می شوند،آن براهمه نسل تمام اجنبی های پست را در هرکجا که باشند بر می اندازند. (2)

ص:125

موعود هندویی به لحاظ ماهوی موعودی شخصی و نیز متعین است؛چراکه انسانی با نام و نسب خانوادگی و حتّی محل تولد مشخّص است که قرن ها پیش از ظهور،ویژگی هایش را در متون ثبت کرده اند.این موعود شخصی به رغم این که با هیبتی انسانی پا بدین جهان می گذارد،دارای جنبۀ الوهی است؛زیرا به باور هندوها او تنزل خدا و بلکه خود خداست.

بر پایۀ متون هندویی،وظیفۀ اصلی موعود برقراری و استقرار دَرْمه (1)است.وقتی که دَرْمه به طور کامل مستقر شود،جهان از دو حیث معنوی و اجتماعی به کمال نزدیک تر می شود.پس می توان منجی هندویی را هم زمان دارای دو کارکرد اجتماعی و معنوی دانست؛امّا چنانکه دیدیم،بیشتر گزارش هایی که در بارۀ فعالیّت های کلکی داده اند،از سنخ امور اجتماعی،همچون برانداختن ریشۀ ظلم و فساد،نابود کردن تبه کاران و برپایی عدل و امنیت است.بنا بر این نقش کلکی، دست کم در بیان متون دینی هندو،عمدتاً اجتماعی به نظر می آید.

دربارۀ دامنۀ رسالت آن منجی نمی توان به آسانی اظهار نظر کرد.برخی متون از جهان شمولی رسالتش خبر می دهد؛امّا بعضی دیگر چنین می نماید که رسالتش تنها قوم و ملت،یا پیروان آیینی خاص را در برمی گیرد.مثل فرازی از اَگْنی پورانه (از متون پورانه ای) که می گوید:«او قانون اخلاقی را در ورنه های چهارگانه به شیوه ای مناسب برقرار می سازد».از آنجا که قوانین«ورنه»یا طبقات اجتماعی از ویژگی های خاص آیین هندوست که بر اساس آن،افراد خارج از طبقات را«مَلِچَّه»( غیر آریایی،ناشریف) و حتّی نجس (چَنْداله) می دانند،شاید بتوان گفت موعودباوری در آیین هندو،مانند خود این آیین،«قوم مدار»(آریایی محور) است و منجی موعود آن نیز،حتّی اگر در پی نجات جهانیان باشد،آن را بر محور ارزش های

ص:126

طبقاتی هندویی دنبال می کند؛مگر آن که در مفهوم هایی مانند«هندو»و«آریایی»به تأویل دست بزنیم.

برخی بر این باورند که کلْکی،آرمانی جز احیای درمه و بازگرداندن عصر طلایی (کرِته یوگه) ندارد.بنا بر این در زمرۀ موعودهای«رو به گذشته»قرار می گیرد.امّا از زاویه ای دیگر می توان گفت آرمان موعود هندویی،هم رو به گذشته دارد و هم رو به آینده؛زیرا در آیین هندو تاریخ،زمان و حرکت جهان،دَوَرانی است.این دایره ها هر چند ممکن است نام های مختلف داشته باشد،ماهیتشان یکی است.در این نگرش،گذشته و آینده مفهوم مطلق خود را از دست می دهد،و تنها در صورتی معنا می دهد که آن را در نسبت با نقطه ای مفروض لحاظ کنیم.پس می توان گفت موعود هندویی نه رو به گذشته دارد و نه آینده.

از همین جا به این نتیجه نیز دست می یابیم که موعود هندویی دارای نوعی کارکرد کیهانی است.آرمان موعود هندویی،که همانا برقراری کامل درمه است، فقط با پایان یافتن یک دور تاریخ (یک مهایوگه) و بازگشتن به دورۀ نخست از ادوار چهارگانۀ تاریخ (کرِته یوگه) محقّق خواهد شد.آن اوضاع آرمانی،که شاید با کمی تسامح بتوان آن را«بهشت زمینی»نام نهاد،جز با بازگشت تاریخ و مجموعه ای از تحولات کیهانی فراهم نمی گردد.بنا بر این قیام و اقدام موعود هندویی با تغییراتی جدی در کل عالم همراه است و همین بس است تا موعود هندویی را در زمرۀ موعودهای کیهانی و نیز به نوعی در میان موعودهای پایانی جای دهد.

و به عبارت دیگر تناسخ بود.

بودا پاسخ را در چهار حقیقت،که هستۀ اصلی تعالیم او را تشکیل می دهد، توضیح داد و وصول به مرحلۀ عالی عرفانی به نام نیروانه را پایان سَمْساره و رهایی از چرخۀ تناسخ دانست.بنا بر دیدگاه بودا زندگی پاینده نیست،بی ذات است و رنج ویژگی جدایی ناپذیر آن است.تنها با خروج از سَمْساره می توان از آن رهایی یافت و پایان چرخه همان تحقّق«نیروانه»است.

پس از بودا فرقه های مختلفی در مکتب بودا به وجود آمد که یکی از آنها «مَهایانه»است که در آن روشن شدگی بسیار مهم است؛زیرا هم رهایی از پندار و وهم است،و هم جستجوی بودا شدن؛امّا این راه نه فقط برای چند رهرو فرزانه، بلکه برای تمام موجودات ممکن است.همین نکتۀ اساسی در اندیشۀ بوداسفی است که بر پایۀ آن شخصیّت هایی مانند بودای مهایانه وجود دارند.این افراد از روی مهر به انسان ها از رفتن به نیروانۀ کامل منصرف شده اند و در حالتی نامریی به هدایت استغاثه کنندگان خود می پردازند.موعود این آیین نیز یک بوداسف است که روزی به جهان خواهد آمد و آیین بودا را که رو به زوال نهاده است احیا خواهد کرد.

در حالی که در مَهایانه هزاران بوداسف وجود دارد که مَیتْریه،موعود بودایی،نیز یکی از آنهاست،در فرقۀ«هینه یانه»(از اقلیت های بودایی) تنها یک بوداسف وجود دارد و آن هم مَیتْریه است. (1)با مطالعۀ مجموعه متون بودایی و دیدن مناطق جغرافیایی کشورهای بودایی (هند،چین،ژاپن،تایلند،کره و...) می توان چنین جمع بندی کرد که اصل وجود یک موعود در آیین بودا ثابت است و از کهن ترین منابع و متون مقدّس تا منابع متأخر از او نام برده اند و مشخّصاتی برایش برشمرده اند.

ص:128

همچنین انعکاس وسیعی که عقیده به این موعود در تاریخ،فرهنگ،هنر و ادبیات کشورهای مختلف بودایی داشته،کوچک ترین تردیدی در اصالت و فراگیری آن باقی نمی گذارد.به آن در طول تاریخ 2500 سالۀ آیین بودا همواره دستخوش تحولات گونه گون بوده و از منطقه ای به منطقۀ دیگر تفاوت داشته است؛ ولی اساس موعودباوری در اشکال مختلف تا امروز باقی مانده و همواره تأثیرگذار بوده است.

موعود بودایی به لحاظ ماهیت-چه در متون مقدس و چه در فرهنگ کشورهای بودایی-موعودی شخصی است و نام و ویژگی های مشخصی دارد.او در ابتدا انسانی خاکی است؛ولی به مرور زمان جنبۀ الهی می یابد.چنین سرنوشتی شبیه به سرنوشت خود بوداست.او در کانون پالی (1)مانند خود بودا انسانی کامل،ولی خاکی است؛امّا بعدها در فرهنگ عامیانه جنبۀ الوهی گرفته و در کشورهایی مانند چین و کره در زمرۀ خدایان قرار گرفته و پرستش می شود.مَیتْریه،اگرچه با نام های مختلف از او یاد می شود،تنها موعود آیین بوداست.

اگر مشاهده می کنیم که برخی فرزانگان یا شاهان بودایی را میتریه خوانده اند،نه به این دلیل است که در مقاطعی از تاریخ برای میتریه ماهیّتی غیر شخصی قائل شده اند؛بلکه در واقع آن فرزانه یا شاه را تجسم زمینی مَیتْریه محسوب کرده اند،یا این که مَیتْریه تعبیری استعاری از کمال روحی و معنوی،نماد صلح و عدالت و مانند آن بوده است،و گاهی هم او را منبع الهام خود برای ایجاد نهضت های آزادی خواهانه قرار داده اند.به هر روی مشخصات ذکرشده برای میتریه و عصر او چنان روشن است که هیچ گاه میتریه را از حالت تشخص خارج نمی سازد.

میتریه به لحاظ کارکرد،تا پیش از آمدن از آسمان توشیتَه نجات بخش فردی

ص:129

است و مؤمنان می توانند در کمالات معنوی و اخذ درمه به او متوسل شوند و از این رو کارکرد نجات بخشی میتریه محدود به آخر الزمان نیست؛امّا در آخرالزمان او نجات بخشی جمعی است؛زیرا حکومت جهانی را از آخرین شاه جهان پیش از خود تحویل می گیرد و بر زمین حکومت می کند.از محتوای متون مقدس چنین بر می آید که اگر هر یک از شاهان،و حتّی خود میتریه،به وظایف خود در برقراری مساوات در جامعه درست عمل نکند،دوباره در زندگی بشر انحطاط حاصل می شود.البته در عصر وی صلح و امنیت برقرار است و در این موارد او فقط ادامه دهندۀ راه شاهان پیشین است و اصل نجات بخشی جمعی اش مربوط به نجات بخشی معنوی و رساندن مردم به نیروانه است.

مَیتْریه به لحاظ کارکرد اجتماعی می توانست بدون این که حکومت جهانی را از سلطان پیشین تحویل بگیرد،به کار خود مشغول باشد و مردم را به نیروانه هدایت کند؛ولی این که حکومت را تحویل می گیرد نشان دهندۀ آن است که او نسبت به جامعه دغدغه مند است و برای آن برنامه دارد.اگر او سلطنت را بدون جنگ به دست می آورد،دلیل آن نیست که او نجات بخش اجتماعی نیست؛بلکه رشد اخلاقی و فضایل انسان ها باعث می شود که او بتواند بدون خون ریزی به حکومت برسد؛ولی هنوز مردم احساس می کنند آرمان شهری که برای خود ساخته اند،به دست وی تحقّق پیدا می کند.

موعود بودایی به لحاظ فراگیری رسالت،به هیچ روی منطقه محور یا قوم مدار نیست؛بلکه رسالت او جهان گستر است،و هر که بخواهد به نیروانه برسد،میتریه او را یاری می کند.البته از برخی تعبیرها بر می آید که وی رهبری شریعت مدار است؛ یعنی شخص خود باید بخواهد که به درمه عمل کند تا میتریه رسیدن او را به نیروانه تسهیل نماید.اگرچه انسان ها به حدی از رشد اخلاقی رسیده اند که همه طالب کمال اند،به هر حال اختیار از آنها سلب نشده است و در نهایت،خود راه درمه را

ص:130

برمی گزینند و در رسیدن به نیروانه اجباری در کار نیست.

در عصر میتریه آرمان شهری به نام«کتومتی»برقرار است و اساس ایجاد آن بلوغ فکری مردم،و نیز معجزه هایی است که در دوره میتریه اتفاق خواهد افتاد.

متون غیر کانونی این معجزات را بسط داده و به مرور بر شاخ و برگ های آن افزوده اند.

از مجموعه سخنان منسوب به بودا،نمی توان کارکرد کیهانی خاصی برای میتریه برداشت کرد؛ولی متونی مانند اَناگَتَوَمْسه دِسَنا (گفتار وقایع آینده) اتفاق هایی شگفت انگیز و معجزه وار برای عصر میتریه نقل می کند که می تواند نوعی کارکرد کیهانی برای موعود بودایی باشد.به نظر می رسد همین که در عصر میتریه رسیدن به نیروانه تسهیل می شود،نوعی کارکرد ویژۀ کیهانی است؛زیرا سَمْساره و نیروانه دو روی یک سکه اند و وقتی در دورۀ میتریه نیروانه سهل الوصول می شود،در واقع به معنای تغییری در سَمْساره است که همین چرخۀ علت و معلولی دنیای ماست.این تغییر در کیهان به دلیل وجود عدالت در جهان و فضایل اخلاقی نیست؛زیرا پیش تر هم انسان ها شاه جهان های عادل و جامعۀ اخلاقی داشته اند؛ولی نیروانه تا به این حد که در دورۀ میتریه آسان یاب است،در دسترس نبوده است.با وجود این،بازآموزی و رواج آموزه های گذشته (درمه بودا) نیز،در این امر بی تأثیر نبوده است.

موعود بودایی،موعودی پایانی است.در عصر میتریه باب نیروانه گشوده است و همه از سمساره خارج می شوند.همچنین از نظر پیروان معمولی،پرستش میتریه روشی بود جهت ایجاد کرمۀ نیک برای خودشان و تضمین این که در آینده رستگار خواهند شد.پس با بازتولد در عصر میتریه،امید نجات همیشگی پیروان این آیین وجود دارد و تکرار دیگر ادوار کیهانی،دست کم از دیدگاه متن های کانونی و غیر تَبّتی اصالت ندارد.پس می توان میتریه را موعودی پایانی قلمداد کرد.

در کشورهای بودایی شمالی-بویژه چین،کره،و ژاپن-میتریه را بیش از خود

ص:131

«شاکیه مونی»(بودای تاریخی) حرمت می نهند.به نظر می رسد بیشترین تأثیر میتریه،از قرن دوم تا هشتم میلادی بوده و نقطۀ اوج آن در حدود قرن پنجم بوده باشد.

سرانجام در آیین بودایی،«تَنْتْرَه یانه»به عنوان«دَیانی بوداسف»معرّفی شد.به طور خلاصه،موعود بودایی در این تحولات،خدایی واحد با سه نقش متفاوت است که در سه دوره و سه مکان متفاوت شکل می گیرد:الف.انسانی معمولی در جهان خاکی در گذشته؛ب.بودای فرمان روای قلمرو توشیتَه در زمان حاضر؛ج.

بودای پاک بومی به نام«کتومتی»در آینده دور.

موعود بودایی نگاهی رو به آینده دارد؛زیرا چنین شرایطی در رسیدن به نیروانه در گذشته وجود نداشته است.ولی از آن جا که قبل از کم شدن طول عمر انسان ها نیز،دورۀ صلح و آرامشی مانند عصر میتریه وجود داشته است،شاید بتوان از نظر اجتماعی و زندگی ظاهری مردم،شباهتی با دوران گذشته پیدا کرد؛ ولی از نظر نجات معنوی یک حالت بی سابقه و آرمانی قلمداد می شود و رو به آینده دارد.

تأثیر متون دینی موعود بودایی بر زندگی مردم و حتّی رهروان بودایی،بیش از آن چیزی بوده که در آثار کانونی و غیر کانونی به آن اشاره شده است و عملاً مردم و رهروان بودایی میتریه را بوداسفی زنده و تأثیرگذار می دانسته اند و حتّی وصول به پیشگاه او را سنّتی همیشگی قلمداد کرده اند.گزارش های گونه گون و گاه متضاد متون مقدس آیین بودا،حاکی از فراز و نشیب در اندیشۀ موعود،و تطوّر آن به صورت اندیشه ای قابل درک،هم برای رهروان بودایی و هم عوام،و قابل استفاده برای حاکمان و سیاست مداران است.پس باید گونه های موعود بودایی را،که در طول قرن ها دستخوش تغییر بوده است،نسبت به سنت های مختلف در برخی از ویژگی های ظاهری و مفهومی متفاوت دانست.

ص:132

همچنین در آیین دائو و متون دینی آن هم بحث منجی موعود آمده است.مثلاً گفته شده:صلح بزرگ که شهریاران عصر طلایی باستانی به وسیلۀ حکومت تائویی ایجاد کرده بودند،توسط رسولی الهی که رهبر آسمانی خوانده می شود،ایجاد می گردد. (1)

از ویژگی های این دوره شایسته سالاری،ایثار و گذشت است.مردم دل سوز و غم خوار یکدیگرند و صلح و امنیت،بر همه جا حکم فرماست؛زیرا هواهای نفسانی سرکوب شده است و به آنها میدان داده نمی شود.امّا برترین ویژگی آن حکومت،روح واحدی است که تمام مردم جهان را در برگرفته است.این عصر دوران یک پارچگی شریعت و تحقّق امت واحد است؛عصری که بشر هیچ گونه دسته بندی نژادی،قومی و اقتصادی را تجربه نمی کند و مال و ثروت جهان در اختیار همه قرار دارد.

یکی از ویژگی های منجی آن است که بر خلاف پادشاهان معمولی،از نیروی معنوی خاصی برخوردار است که می تواند خیر و خوبی را در سراسر عالم گسترش دهد و همۀ عالم به صورت خودجوش به اطاعت او تن می دهند.ویژگی بسیار مهم او تصرف قلب هاست.پادشاه منجی به غلبۀ ظاهری بر مردم اکتفا نمی کند و فضایل اخلاقی را در میان انسان ها گسترش می دهد.البته این کار او با توانایی هایش و با اطاعت خودجوش مردم از او ارتباط وثیقی دارد.

از مجموعه مباحث موجود در بارۀ منجی موعود در آیین های چینی می توان این نکات را استنباط کرد:

آموزۀ موعود چینی فردی خاص را با ویژگی های والا نوید می دهد که برای نجات جهان قیام می کند.هر چند جهان بینی چینی،این اندیشه را در خود دارد که به هر حال جهان به کمال مقصود خویش می رسد و اصولاً ادوار جهان به گونه ای است

ص:134

که یک عصر طلایی هم در آن وجود دارد،ولی این کار صرفاً با تکامل پدیده ها به صورت طبیعی حاصل نمی شود و نیل به این مقصود،نیازمند شخصی مقتدر با نیروی خاص فوق بشری است.از این رو گرچه این شخص بر خلاف روند طبیعی عالم قدم بر نمی دارد و تکامل پدیده ها برای رسیدن به کمال کل جهان امری ضروری است،هیچ پدیده ای جایگاه این شخص را پر نمی کند و او در جایگاه کامل کنندۀ تمام این تکامل های جزئی موقعیتی ویژه دارد.

درست است که منجی موعود در فرهنگ چینی شخصی است،ولی به نظر می رسد فردی خاص برای این منظور مشخص نشده و صرفاً صفات آن منجی بیان شده است.در تاریخ فرهنگ چین به اشخاص متعدّدی بر می خوریم که منجی معرّفی شده اند؛امّا این افراد را نباید از جهت خصوصیت فردی نگریست؛بلکه آن افراد از این جهت که دارای صفات و ویژگی های منجی بوده اند،صاحب این مقام شناخته شده اند.در کلمات کنفوسیوس می بینیم که او منتظر بود تا منجی شود و همین انتظار را در منسیوس نیز مشاهده می کنیم.قیام های متعدّد نجات بخش با نام و لقب منجی افسانه ای چینی،و نیز استفادۀ شاهان از این نام و لقب،حکایت از آن دارد که شخص منجی با این لقب نامیده می شود؛ولی این نام گذاری بیانگر این نیست که منجی شخص خاصی است؛بلکه برعکس،این امر نشانۀ آن است که هر کسی با استفاده از لقب مذکور می خواست منجی موعود باشد و فرد خاصی برای این منظور در نظر گرفته نشده بود.

یکی از نکته های جالب در بارۀ منجی موعود در فرهنگ چینی،صفات و ویژگی های اوست.در فرهنگ چینی به هیچ وجه منجی یک بشر عادی نیست.با وجود اختلاف کنفوسیوسیان و دائوییان در این زمینه،داشتن نیروی فوق العاده ای که امپراطوران افسانه ای چین هم از آنها برخوردار بوده اند،امری است که در هر دو دین برای موعود چینی ضروری شمرده شده است.از این رو موعود چینی فردی الهی است.الهی بودن این موعود صرفاً در داشتن صفات خاص و نیروی

ص:135

فوق العاده ای نیست که با تبدیل شدن به ذات بی مرگ حاصل می شود؛بلکه او باید مجوز آسمانی ظهور را نیز داشته باشد.چه بسا افرادی چون کنفوسیوس که در تاریخ چین از چنین نیرویی برخوردار بودند؛ولی چون مجوزی برای ظهور نداشتند،به این امر قیام نکردند.البته پوشیده نیست که در بعضی تقریرها،منجی موعود در فرهنگ چینی اصولاً انسانی است که خداگونه شده باشد.

منجی موعود در فرهنگ چینی در پی برقراری حکومتی گسترده و جهانی است که تمام انسان ها را در بر می گیرد.این یکی از جنبه های صلح بزرگ است که در بحث های گذشته مطرح شد و در آن تمام انسان ها و جوامع متعدّد به یک هماهنگی بزرگ،حکومت فراگیر،و سعادت و رفاه لازم دست می یابند.در سایۀ این حکومت فراگیر،فقر و بدبختی،جنگ و خون ریزی و ظلم و بی عدالتی از عالم انسانی به طور کلی رخت بر می بندد.

یکی دیگر از جنبه های صلح بزرگ،به کیهان و کل عالم بر می گردد.تکامل عالم در آموزۀ منجی موعود چینی،نه تنها انسان ها،بلکه تک تک ذرات عالم را نیز شامل می شود.عدالت مطرح در این آموزه،نه تنها در میان انسان ها برقرار می شود،بلکه روابط میان انسان ها و عالم طبیعت (حیوانات،گیاهان و جمادات) را نیز اصلاح می کند؛زیرا صلح بزرگ در فرهنگ چینی،کل گیتی را به هماهنگی و اعتدال می رساند و موجب می شود که ذره ای ظلم و اجحاف در کل عالم وجود نداشته باشد.

از طرف دیگر،آموزۀ صلح بزرگ تنها روابط مادی انسان ها را در سایۀ عدالت اصلاح نمی کند؛بلکه فضایل اخلاقی را گسترش می دهد؛به گونه ای که انسان ها از خودخواهی دور می شوند و با شکوفایی عدالت،از آن پس ایثار،گذشت،رحمت و شفقت نیز در میان آنها برقرار می شود.در فرهنگ چینی بیشتر بر ابعاد اخلاقی صلح بزرگ تأکید شده است،نه جنبۀ مادی آن.یکی از خصوصیات مهم منجی موعود در فرهنگ چینی،برخورداری از نیرویی اخلاقی است که تمام انسان ها را مقهور خود

ص:136

می کند،نه این که با نیروی نظامی بر مردم غلبه کند.

هر چند منجی موعود در فرهنگ چینی دارای صفات الهی است،باید به امور دنیوی نیز آگاه باشد.این امر،نه تنها از جامعیت این آموزه استنباط می شود،بلکه در بعضی نظریه پردازی ها هم آشکارا مطرح شده است که منجی موعود باید شعائر و حتّی علم موسیقی را بداند.

از ویژگی های قبل مشخص شد که آموزۀ منجی موعود در فرهنگ چینی ناظر به نجات جمعی است و به افرادی خاص یا به جامعۀ چینی محدود نمی شود؛بلکه تمام انسان ها را در بر می گیرد؛امّا اشاره به این مطلب مفید است که در برخی جوامع چینی یا در دوره هایی از تاریخ چنین،به نجات فردگرایانه برمی خوریم که انسان ها یا تنها به نجات خویش توسط منجی می اندیشیدند و یا این که تنها گروه خاصی را اهل نجات می دانستند.

این تقلیل گرایی ناشی از آن است که در تمام ادیانی که به نجات جمعی می اندیشند،گاه به سبب موانعی که بر سر این آرمان به وجود می آید،مردم به حداقل اکتفا می کنند و تنها به نجات فردی می اندیشند.

یکی دیگر از ویژگی های منجی موعود چینی،که به جنبۀ انسانی و نجات جمعی آن باز می گردد،حکومتی بودن آن است.نجات جمعی را می توان سه گونه تصور کرد:

1.اساساً امری اخروی باشد که در سایۀ آن،تمام افراد انسانی به نجات دست می یابند.شاید بتوان پدیدۀ نجات مسیحایی در مسیحیت را این گونه دانست.

2.گونه ای نجات دنیوی که در سایۀ تشکیل یک حکومت متمرکز نیست و زمینه های سعادت،رفاه و عدالت را بدون تشکیل حکومت برقرار می کند.

3.گونه ای نجات دنیوی و فردی که در سایۀ یک حکومت جهانی محقّق می شود.

در فرهنگ چینی حکومت جایگاه ویژه ای دارد و امری ملکوتی محسوب

ص:137

می شود.بنا بر تصریح هایی که در بارۀ نجات مطرح شده است،می توان گفت:

نجات در فرهنگ چینی در سایۀ حکومتی فراگیر برقرار می شود.

از ویژگی های آموزۀ منجی موعود در فرهنگ چینی،گذشته گرا بودن آن است.

در فرهنگ چین چیزی به نام«بازآفرینی»وجود دارد که در روزگار باستان به دست امپراطوران افسانه ای محقّق شده بود.این دوران تحت عنوان«عصر طلایی»مطرح می شود و مردم امیدوارند که با آمدن منجی موعود،آن گذشتۀ طلایی احیا گردد.

این مسئله مقتضای جهان بینی چینی نیز هست؛زیرا نگرش آنها به جهان ادواری است؛به گونه ای که طبق یک چرخۀ منظم تکرار می شود.بنابراین دیدگاه عصر طلایی نه یک بار،بلکه بارها قبل از این محقّق شده بوده و ما باز هم در راه تحقّق دوبارۀ آن قرار داریم.

آخرین ویژگی آموزۀ منجی موعود در فرهنگ چینی آن است که مردم چین نگرش خاصی به ادیان مطرح در فرهنگ چینی،و از جمله سه دین:کنفوسیوس، تائو و بودا دارند و نجات به وسیلۀ هر یک از اینها را ممکن می دانند.به نظر می رسد هر چند منجی موعود در هر یک از این ادیان با دیگری متفاوت است و در دوره های مختلف افراد متعدّدی در هر یک از اینها ادعای منجی بودن کرده اند،امّا توده های مردم به دنبال منجی واحدی هستند که تمام عالم را به سوی هماهنگی و صلح بزرگ هدایت کند،و برایشان مهم نیست که او متعلّق به چه گرایشی باشد و یا حتّی به چه نامی خوانده شود.تعدّد منجی در هر یک از این ادیان نیز،شاهد دیگری است که نشان می دهد آنها به دنبال شخص خاصی نیستند؛بلکه تنها منتظر فردی با اوصافی کلّی به عنوان منجی هستند. (1)

ص:138

فُجُورَها وَ تَقْواها؛ 1 سپس پلیدی و پرهیزکاری اش رای به آن الهام کرد».پس اعتقاد به منجی جهانی،آرزویی خام نیست؛بلکه امیدی برآمده از نگاه الهی به نظام آفرینش است.

از سوی دیگر،پژوهش ها نشان دادند که باور به منجی موعود در همۀ ادیان الهی وجود داشته است.طبیعی است که این اعتقاد شادی بخش و امیدآفرین به آیین های غیر الهی نیز نفوذ کند و آنها هم در پی ترویج آن باشند.

پس از این مقدمۀ کوتاه به معرّفی نام های منجی موعود در ادیان می پردازیم.

آیین های متفاوت،منجی موعودشان را گاهی با نام خاص معرّفی کرده اند و گاهی تنها ویژگی ها و صفات بارز و محوری او را بر شمرده اند.برای مثال عناوینی چون «مسیح»یا«سرور بزرگ»یا«ویشنو»به معنای«نجات دهنده»اوصاف منجی موعود را بیان می کند.

برخی از این اوصاف و القاب،شباهت های فراوانی با ویژگی های موعود در تفکر اسلامی و بویژه شیعی دارند و این شاهد دیگری بر وجود همان فطرت انسانی است که در آغاز این نوشتار،از آن سخن گفتیم.

اکنون فهرستوار،نام منجی موعود را در ادیان الهی و غیر الهی باز می گوییم.

قائم. (1)

-پرویز،-بهرام یا بندۀ یزدان در کتاب ایستاع به نقل از کتاب ذخیرة الالباب.

در کتاب برزین از فرس.

-حاشر و صاحب،در صحف ابراهیم.

-خجسته،در کتاب کندرال فرنگیان.

-خسرو،در کتاب جاویدان«خسرو مجوس».

-زند افریس،در کتاب ماریاقین.

-سروش ایزد،در کتاب زمزم زردشت.

-شماطیل،در کتاب ارماتش.

-صمصام الاکبر،در کتاب کندرال.

-فردوس الاکبر،در کتاب قبرس رومیان.

-فیروز،در کتاب فرنگان ماچارالامان.

-فرخنده،در کتاب شعیای پیغمبر.

-کیقباد دوم (عادل بر حق)،نزد مجوس و گبران عجم.

-کوکمأ،در کتاب نجتا.

-لندیطارا،در کتاب هزار نامه هند.

-مهمید الاخر،در انجیل.

-میزان الحق،در کتاب آژی پیغمبر.

-واقیذ،در کتب سماویه و در تورات و اقیذما.

-کلمة الحق،در صحیفۀ آسمانی.

-لسان صدق،در صحیفۀ آسمانی.

-خوراند،در جاویدان.

-اوقیدمو،در تورات به لغت ترگوم.

ص:142

تقابل،و تحت تأثیر همین پندارۀ نادرست،به کار می برند.اتان کلبرگ در ارزیابی مطالعات غربیان در بارۀ شیعه می نویسد:

به طور کلی تعداد مطالعاتی که تا نیمۀ دوم قرن بیستم به موضوع شیعۀ امامیه اختصاص یافت،ناچیز و اندک است؛چرا که در نخستین مجلد از مجموعۀ Index Isl icus که سال های 1906 تا 1955م را پوشش داده،تنها دو صفحه از 824 صفحۀ این مجلد برای فهرست کردن عناوین مقالات مربوط به تشیّع دوازده امامی اختصاص یافته است.گرچه نخستین تلاش در نگرشی جامع، توسط دونالدسون در کتاب ،Shi'ite Religion که در سال 1933م انتشار یافت، صورت گرفت؛امّا تعداد کتاب هایی که به این موضوع اختصاص داده شد نیز بسیار اندک بوده است. (1)

سیّد حسین نصر به مناسبت بحث از اهمیّت ارتباط فیلسوف فرانسوی هانری کُربَن با علّامه سیّد محمّدحسین طباطبایی،نبود روابط درست علمی میان محقّقان غربی و عالمان شیعه اصیل را علّت نا آگاهی غرب از شیعه دانسته است:

حتّی می توان گفت که از دورۀ قرون وسطی،که تماس فکری و معنوی اصیل بین اسلام و مسیحیت قطع شد،چنین تماسی بین شرق اسلامی و غرب حاصل نشده است....غرب تاکنون دو بار با اسلام تماس مستقیم داشته است؛با اعراب در اندلس و با اتراک در شرق اروپا؛و در هر دو مورد،تماس با اسلام سنّی بوده است و در برخی مواردِ محدود،با اسلام شیعی،آن هم از نوع اسماعیلی.مغرب زمین هیچ گاه با عالم تشیّع،به خصوص ایران شیعی،تماسی نداشته است....تشیع، چنان که هست،در خارج از جهان پیروان آن شناخته شده نیست.از این رو مستشرقان همواره تشیّع را یک«بدعت»در اسلام،و حتّی برخی آن را اختراع عده ای از دشمنان اسلام دانسته اند. (2)

ص:145

در این میان بعد از انقلاب اسلامی در ایران و تثبیت حکومت اسلامی-شیعی در این کشور،زمینه های پیشین تحقیق در بارۀ تشیّع پررنگ تر شد؛امّا چنان که در ادامه خواهد آمد،هیچ یک از این تحقیقات از جامعیت لازم برخوردار نیست و یک سویه نگری سیاسی یا تاریخی در بیشتر آنها مشهود است.

و لبنان بوده اند. (1)

نخستین اقدام مهم آنان برگزاری همایش«مهدویّت و هزاره گرایی در اسلام؛ مفهوم مهدی در اسلام،مفهوم مهدی در نگاه شیعۀ دوازده امامی،غیبت مهدی، سفرای مهدی»بود که در سال 1985م به همت مرکز پژوهش های ایرانی دانشگاه کلمبیا برگزار شد. (2)عنوان همایش خود گویای اهمیت مسئلۀ مهدویّت در نگاه برگزارکنندگان این همایش است.این همایش زمانی برگزار شد که ایران درگیر جنگی ناخواسته با دشمنی بود که خود آمریکا نیز از حامیانش به شمار می رفت.

پس از آن در سال 2000م بلانکدرد گزارشی را با عنوان«اسلام سنّی و اسلام شیعی»برای وزارت امور خارجه و وزارت دفاع آمریکا تهیه کرد و در آن اطلاعاتی در بارۀ شیعه و سنّی و اختلافات اعتقادی موجود میان آن دو ارائه کرد.وی در این گزارش عقیده به مهدویّت را به عنوان یکی از اختلافات میان شیعه و سنی مورد تأکید قرار داده است.این گزارش به لحاظ زمانی بعد از جنگ دوم خلیج فارس (حملۀ عراق به کویت) و انتفاضۀ شیعی در عراق (1991 م) تهیه شده است.

در سال 2001م کلارک در کتاب میراث شیعه ،ضمن فصلی که به بیان عادات و اعتقادات قدیم و جدید شیعه اختصاص داده بود،به امامت و غیبت نیز پرداخت. (3)

شایان ذکر است برخی از محققان ایرانی مقیم آمریکا نیز پژوهش هایی را در موضوع مهدویّت انجام داده اند که در آمریکا نشر یافته است.از جمله معروف ترین این آثار می توان به کتاب سایۀ خدا و امام غائب:مذهب،سیاست و تغییرات اجتماعی در ایران ، شیعه از آغاز تا 1890 ،اثر سعید امیرارجمند اشاره کرد که مرجعی برای

ص:149

مستشرقان در آشنایی با مهدویّت شیعی به شمار می آید. (1)وی با روش تاریخی- تحلیلی تلاش دارد امامت و مهدویّت را راهبردی سیاسی در مذهب شیعه معرّفی کند.البته این کتاب کاستی های مهمّی هم دارد که در نقد دکتر سیّد حسین نصر و فرزندش به آنها اشاره شده است. (2)

نعمانی در کتاب الغیبة در بیان آموزۀ غیبت از کتاب امثال سلیمان تأثیر پذیرفته است.

حاصل سخن او این است که رویکرد توراتی در تدوین تاریخ اسلام تأثیرگذار بوده است. (1)دیدگاه انکارآمیز گلدزیهر یهودی نیز در اعتبار روایات مهدویّت از همین قبیل است.

البته برخی از محققان یهودی چون بلیشفلات، (2)لاتساروس، (3)و نقاش (4)نیز هستند که مهدویّت را صرفاً از منظر تاریخی و مذهبی مورد بررسی قرار داده اند؛ بدون این که بر تأثیر انگاره های یهودی در پدیداری آن تأکید داشته باشند.

امری ساختگی و معلول شرایط سیاسی و اجتماعی یا سرخوردگی فردی و روان شناختی است؛مردم از این راه به یک منجی آسمانی معتقد می شوند و بدین وسیله به قیام اجتماعی برای التیام روحی و روانی می رسند. (1)

جیمیز دارمستتر (2)از مشهورترین مستشرقانی که این روش را در تحلیل مهدویّت به کار بسته است.او در کتاب مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم از روش تاریخی برای تحلیل مهدویّت در اسلام بهره برد.او این کتاب را به سفارش ویژۀ دانشگاه سوربن برای بررسی ابعاد قیام محمّد احمد سودانی (1834-1855م) معروف به مهدی سودانی نوشت؛زیرا شورش مسلحانۀ سودانی بر قوای انگلیسی توجّه اروپاییان را به خود جلب کرد؛بویژه آن که وی با شکست دادن نیروهای نظامی انگلیس و فتح برخی از مناطق،آوازه ای خاص در انگلستان و مصر یافت و موجب حساسیت های سیاسی و امنیتی در دولت های منطقه شد.به دنبال قیام وی،پرسش ها در بارۀ اصل مهدویّت در اسلام در میان اروپاییان زیاد شد و دانشگاه سوربن،دارمستتر را مأمور تحقیق و سخنرانی در بارۀ مهدویّت و قیام مهدی سودانی کرد.این کتاب محصول سخنرانی ها و مطالعات وی در این زمینه است.

ص:156

حوزۀ مطالعات تخصصی دارمستتر،پیش از تألیف این کتاب،زرتشت پژوهی و ایران شناسی بوده است و وی اساساً تخصّصی در زمینۀ اسلام شناسی نداشته است.

دارمستتر در فرهنگ شرق بیشتر در بارۀ آیین زرتشت و قوانین آن مطالعه داشته و نتایج مطالعات خود را در کتابی با عنوان تفسیر اوستا در موضوع«قوانین زرتشت یا وندیداد اوستا»منتشر کرده است. (1)از جمله دیدگاه های وی تأثیرپذیری ادیان ابراهیمی از آیین زرتشت است.هر چند دارمستتر زرتشت را پیامبر نمی دانست، معتقد بود آموزه های زرتشتی تأثیر جدّی در ادیان ابراهیمی،یعنی یهودیّت، مسیحیت و اسلام،داشته است.

دارمستتر در تحلیل مسئلۀ مهدویّت و چگونگی پیدایش این تفکر و دیگر آموزه های اسلامی،با توجّه به تخصص و دلدادگی اش به دین زرتشت و اسطوره شناسی ایران باستان،سعی می کند تا همخوانی و قرابتی میان اعتقادات موجود در ادیان ابراهیمی به وجود آورد و شدیداً به شباهت های اسطوره شناختی اهتمام می ورزد.وی حتّی اعتقاد قطعی به منجی را در یهودیت،مسیحیت و اسلام، تحت تأثیر اساطیر ایرانی می داند. (2)

وی اعتقاد به مهدویّت را تحت تأثیر تفکر ایرانیان و زرتشتیان در بارۀ سوشیانس (سَوشِینَت) دانسته و آن را چنین تقریر می کند:

می دانید که محمّد شریعت خود را چگونه بنیان نهاد؟هنگامی که او ظهور کرد،در عربستان علاوه بر شرک ملی باستانی،سه دیانت بیگانه موجود بود:آیین یهود، دیانت عیسوی و کیش زردشت؛یعنی دیانتی که پیش از نهضت اعراب در ایران رواج داشت....در دیانت اسلام آثاری از اصول دیانت یهودان و عیسویان و اساطیر ملل مذکور دیده می شود.نکتۀ مشترکی که در این سه دیانت یافت می شد،

ص:157

عبارت از اعتقاد به یک وجود مافوق الطبیعه بود،که بایستی در آخرالزمان ظهور کند و نظم و عدالت ازدست رفته را به جهان باز گرداند و مقدمۀ خلود و سعادتِ دائم انسان را فراهم سازد.این اعتقاد که نخست در دیانت یهود بوده و عیسویت را به وجود آورده است،فقط وقتی در دیانت یهودیان و عیسویان به صورت نهایی درآمد که تحت تأثیر اساطیر ایرانی واقع شد و علت مشابهتی که در این باره میان عقاید یهودیان و عیسویان و ایرانیان موجود است و فقط در جزئیات اختلاف دارند،از این جا پیدا شده است. (1)

دارمستتر در تبیین تأثیر آموزۀ اهریمن،به عنوان خاستگاه بدی در آیین زرتشت، بر آموزۀ مهدویّت و منجی در ادیان ابراهیمی می نویسد:

مطابق تعالیم این سه دیانت،پیش از ظهور منجی باید نیروی بد بر جهان حکم فرما شود.این نیرو را یهودیان به هجوم و تخریب یأجوج و مأجوج مصداق داده اند و عیسویان به اژدها یا جانور آپوکالیس و یک پیغمبر دروغین یا پیمبر شیطان معروف به دجّال و ایرانیان به مار ضحاک که نشانۀ اهرمن یا اصل بدی است. (2)

بعضی دیگر از دیدگاه های دارمستتر در بارۀ مهدویّت اسلامی چنین است:

الف.کلمۀ مهدی،اسم مفعول و به معنای هدایت شده است؛پس دیدگاه برخی از خاورشناسان که مهدی را اسم فاعل و به معنای«هدایت گر»می دانند،نادرست است. (3)

ب.مهدویّت در قرآن نیامده است و احادیث پیامبر اسلام،دلالتی روشن بر این آموزه ندارند. (4)

برخی از محققان معاصر ضمن نقد این پنداره،خاستگاه آن را دیدگاه های

ص:158

ابن خلدون در باب مهدویّت دانسته اند که در درستی روایات نبوی در بارۀ مهدویّت تردید کرده است. (1)

بعد از دارمستتر،فان فلوتن (1866-1903) در کتاب تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیّه ،که آن را در سال 1894م در آمستردام به زبان فرانسوی منتشر کرد، (2)خاستگاه تاریخی-پدیداری اندیشۀ مهدویّت را تأسیس شیعه در کوفه بعد از قیام های شیعیان کوفی،بویژه مختار ثقفی،می داند.به گفتۀ او شیعیان از این باور چون ابزاری برای براندازی بنی امیّه بهره بردند.از این رو یکی از سه عامل مؤثر در سقوط بنی امیّه و به حکومت رسیدن عباسیان را ترویج اندیشۀ مهدویّت در آن دوره دانسته است. (3)

بعدها ایگناتس گلدزیهر (1850-1921م)،مستشرق یهودی الاصل مجارستانی،در کتاب العقیدة و الشریعة فی الاسلام (4)مهدویّت اسلامی را با روش تاریخی تحلیل کرد و پدیداری این آموزه در میان شیعیان را متأثر از اندیشۀ خلافت موروثی بنی امیّه دانست و بر تأثیرگذاری عناصر یهودی و مسیحی در اصل این اعتقاد،و وجود رگه هایی از باور زرتشتی در بارۀ سوشیانس در مهدویّت تأکید کرد. (5)ساموئل مارگلیوث (1858-1940م) نویسندۀ مدخل«مهدی»در دایرةالمعارف دین و اخلاق نیز مهدویّت را متأثر از فرقۀ کیسانیه و قیام های مختار ثقفی و زید بن علی بن الحسین دانسته است.

ص:159

پدیدارشناسانه به جای آن که به توجیه و تبیین رویدادهای تاریخی بسنده شود و پیدایش یک اندیشه با رویدادهای تاریخی گره زده شود،بیشتر به مؤلفه های فکری و اعتقادی دین توجّه می گردد و پژوهشگر به جای اظهار نظر،به بیان و توصیف آموزه های مذهب می پردازد.هدف این روش،شناخت پدیده از راه شناخت عناصر ذهنی و روانی افراد و درک پیامدهای آن بر آثار خارجی است و این امر با شناختن و بازکاوی علّت ها و عوامل فکری امکان پذیر است. (1)

در این شیوه آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد،شناخت پدیده و تأثیرات و آثاری است که آن پدیده می تواند بر فرد،جامعه یا برهه ای از تاریخ بر جای گذارد.در این روش بررسی و مطالعۀ یک پدیده بیش از پرداختن به حقانیت و کشف دلیل آن اهمیت دارد و محقّق سعی می کند که مجموعه عوامل یک فکر را به صورت شبکه ای و منسجم شناسایی کند.در واقع پدیدارشناس سخن در بارۀ صحت و حقانیت یک پدیده را به صورت معلق می گذارد و به اصطلاح تعلیق حکم می کند و می کوشد تا به شناخت،هم زبانی و همدلی با یک پدیده و پدیدآوران آن بپردازد.

در این روش،بر خلاف روش تاریخیگری نیاز به ارتباط منطقی واقعه ای با گذشته و حال و یا مکان وقوع آن نمی باشد و هر چند شناخت زمان و مکان می تواند در فهم پدیده ای کمک کند،امّا لزوماً در شناخت یک پدیده نیازمند روند تاریخی و قبل و بعد نیستیم.آنچه اهمیت دارد عناصر اصلی و مؤلّفه های خود پدیده است؛هر چند که این پدیده در ارتباط با پدیده های اطراف خود هماهنگ و سازگار نباشد. (2)

توشیهیکو ایزوتسو،آنه ماری شیمل و هانری کُربَن از جمله محقّقانی هستند که با روش پدیدارشناسی به تحلیل موضوعات دینی-اسلامی پرداخته اند.

در این میان ایزوتسو در حوزۀ قرآن شناسی،شیمل در اسلام پژوهی، (3)و کُربَن در

ص:161

شیعه شناسی،بیشترین بهره را از این روش داشته اند.شاید بتوان هانری کُربَن را از جمله محقّقان غربی دانست که اولاً به شیعه شناسی،و ثانیاً به مهدویّت در اندیشۀ شیعی،بیشتر از دیگر محققان توجّه داشته است.وی در کتاب های خود همچون تاریخ فلسفۀ اسلامی ، فلسفۀ ایرانی و فلسفۀ تطبیقی و...بارها از مهدویّت سخن رانده و تلاش کرده است تفسیر باطنی و شهودی از نقش امام در تفکر مهدوی را نشان دهد.از این رو قرائت وی از امام و مهدی تنها مبتنی بر قرائت مذهب اثنا عشری نیست؛بلکه از انگاره های دیگر فرقه های شیعی نیز،همچون اسماعیلیه و شیخیه، بهره برده است.تحلیل باطنی و شهودی کُربَن از مفاهیم ظهور و انتظار جالب است.

او می نویسد:

ظهور امام عین تجدید حیات انسان هاست و معنای عمیق اندیشۀ شیعیِ«غیبت و ظهور امام»جز این نیست....افراد با ناتوان ساختن خود برای رؤیت امام،او را نسبت به خود در پس حجاب قرار داده اند؛زیرا آنان اعضای«درّاکۀ تجلی الاهی»و این«معرفت قلبی»را که در معرفت شناسی امام تعریف شده بود،از دست داده یا فلج کرده اند. (1)

نگرش باطنی هانری کُربَن به مهدویّت و تصویر قدسی مآبانۀ او از حضور امام مهدی در تاریخ و اندیشۀ شیعی،موجب غفلت وی از ابعاد دیگر این آموزه در اندیشۀ شیعی شده است.از این رو نتایج نظریۀ کُربَن در تحلیل مهدویّت در اندیشۀ شیعی دچار آسیب هایی شده است که اهم آنها عبارت اند از:

سراغ آنهایی می رود که قابلیت تأویل حکمی و عرفانی دارند،و از میان اندیشمندان فلسفی بیشتر به سهروردی و صدرالمتألهین گرایش دارد،و از فرق شیعی شیخیه و اسماعیلیه را بررسی می کند.

جریانی از مسیحیت با تمایلات ناشی از اندیشۀ جسم لطیف مسیح مطابقت داشت. (1)

وی از این مبنا نتیجه می گیرد که بسیاری از تجربه های دینی مؤمنان در رابطه با امام عصر علیه السلام در دنیای محسوس و روال عادی عالم رخ نداده است. (2)افراط وی در این نتیجه گیری بدان جا کشیده که اعتقاد به عمر طولانی امام زمان علیه السلام را ساده لوحی دانسته است.وی می گوید:

البته ساده لوحانی بوده اند معتقد به این که امام (غایب) مثل هر انسان زندۀ دیگری وجود دارد و هریک از ما می تواند شاهد وجود او باشد.حتّی برخی با جدّیّت بسیار به بررسی زندگی معمّرین پرداخته اند و به امکان زندگی جسمانی بسیار طولانی قائل شده اند. (3)

از نگاه بزرگان امامیه حیات جسمانی امام غایب با ادلۀ عقلی و نقلی اثبات پذیر است و نیاز به چنین تأویلاتی نیست.

کتاب هاجریسم مطرح کرده و باور به غیبت مهدی را مشابه برخی از دیدگاه های یهودیان در بارۀ موسی دانسته است.وی کوشیده اصل اعتقاد به غیبت را یک مسئلۀ یهودی و سپس مسیحی جلوه دهد و اقتباسی بودن آن را برجسته نماید.

برخی دیگر از مستشرقان هم اصل باورمندی به مهدویّت و غیبت را نوعی اسطوره دانسته اند که مروّج آن عالمان شیعی ایرانی بوده اند.

دستۀ دیگری از مستشرقان مطابق پیش فرض های خاص تاریخی و روش های تحلیل احادیث،در وثاقت تاریخی احادیث مهدویّت تردید و آنها را رد کرده اند.

ص:165

خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده می دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد؛همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده،پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل می کند...».

3. «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ. (1)

او کسی است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همۀ ادیان غالب سازد هر چند مشرکان کراهت داشته باشند».

در روایات آمده است که حضرت علی علیه السلام هنگام تلاوت آیۀ بالا از یاران خود پرسید:آیا این پیروزی حاصل شده است؟گفتند:آری.حضرت فرمود:«نه! سوگند به کسی که جانم به دست اوست،این پیروزی آشکار نمی شود،مگر زمانی که هیچ آبادی روی زمین نماند مگر آن که صبح و شام بانگ لا اله الا اللّه از آن به گوش رسد». (2)

برداشت های مختلف و تعاریف متعدّدی از آن ارائه شده است.

اندیشمندان در بارۀ چرایی شکل گیری این پدیده اختلاف نظر دارند.برخی از آنها بر این باورند که این پدیده بر اثر پیشرفت فن آوری ارتباطات،فشردگی مکان و زمان و آگاهی مردم نسبت به امور جهانی به وجود آمده است؛امّا برخی دیگر بر این باورند که جهانی شدن از طرف استعمارگران و سرمایه داران تئوریزه شده و آمریکا در رأس آنها قرار دارد.

گروهی از اندیشمندان هم بر این باورند که جهانی شدن یک پدیدۀ گریزناپذیر است که نمی تواند یک پروسه یا پروژه تلقی شود؛هر چند صاحبان قدرت و فن آوری از این پدیده بیشتر بهره می برند و تبلیغاتی را به نفع خودشان در سطح جهان گسترش می دهند.جهانی شدن پدیده ای است که برای مقولات اجتماعی، بویژه دین اسلام و ادیان دیگر،چالش ها و فرصت هایی را پدید آورده است. (1)

آمریکایی را در جهان گسترش دهند.آنها از تاریخ تلخ جنگ ها و استعمار نظامی خود عبرت گرفته و دریافته اند که با جنگ و تهاجم نظامی و استعمارگری نخواهند توانست بر تمام جهان تسلط پیدا کنند.بدین سبب سلطه جویی خود را با راهبُرد نوین،که همان تهاجم فرهنگی و تبلیغات است،عوض کرده اند.آنها با تهاجم فرهنگی و تبلیغات گسترده،و با بهره برداری از وسایل فناوری و ارتباطات پیشرفته، تا حدودی توانسته اند فرهنگ خود را به عنوان فرهنگ برتر به جهانیان معرّفی کنند.

آنها نظام لیبرالیستی و سرمایه داری را الگوی جهانیان و بهترین فرهنگ ها معرّفی می کنند،بویژه پس از فروپاشی نظام سوسیالیستی و کمونیستی شوروی،تبلیغات غربی ها بیشتر شد و به جهانیان ابراز کردند که دیگر هم ردیفی برای نظام سرمایه داری نیست و تا آنجا پیش رفتند که رسماً اعلام کردند جهان تک قطبی شده است.در مقابل این جریان برخی از محقّقان به پا خاسته،به نقد روند جهانی سازی غربی پرداختند.تامیلنسون از این دسته است.از دیدگاه او فرهنگ جهانی شده ای که امروز شاهد آن هستیم؛برخاسته از سیر طبیعی یا مبتنی بر هرج ومرج نیست.جهانی شدن امروز حاصل جمع تجارب و نیازهای بشر نیست؛بلکه تسلّط یافتن فرهنگ غربی است که در حال حاضر توان بیشتری دارد. (1)یعنی می توان گفت جهانی شدن امروز از نظر این گروه همانا جهانی سازی فرهنگ غربی است.

روژه گارودی راجع به این موضوع می گوید:

جهانی سازی نظامی است که قدرتمندان را با ادّعای روابط آزاد و آزادی بازار قادر می سازد تا اصنافی از دیکتاتوری های ضد انسانی را به مستضعفان تحمیل نمایند. (2)

او با این بیان،ادّعا کرده که جهانی شدن مساوی با غربی شدن است و

ص:169

جهانی سازی،همان پروژۀ شتاب بخشیدن به روند غربی شدن جهان است که در نهایت به نفع آمریکا تمام می شود.کسانی که با روند جهانی شدن مخالف اند،این قرائت از جهانی شدن را تأیید می کنند.حتّی برخی از طرف داران جهانی شدن نیز، مانند فرانسیس فوکویاما و ساموئل هانتینگتون،به این قرائت (تطابق«جهانی شدن»یا«غربی شدن جهان»)،گرایش و باور دارند.فوکویاما از نظام لیبرالیستی و سرمایه داری حمایت کرده و جهانیان را برای رسیدن به پیشرفت و رفاه،به پیروی از این نظام دعوت کرده است.از دیدگاه او رسیدن به پیشرفتی همه جانبه فقط در سایۀ آن نظام میسر است؛زیرا نظام غربی تنها نظامی است که می تواند جهانی باشد.او بر این نکته تأکید دارد که لیبرال دموکراسی می تواند نقطۀ تکامل ایدئولوژیک و آخرین (کامل ترین) شکل حکومت بشری باشد. (1)

ساموئل هانتینگتون نیز معتقد است که نظام غربی و لیبرال دموکراسی آخرین شکل حکومت بشری است که بر جهان حاکم می شود.به عقیدۀ او فرهنگ غربی تنها فرهنگی است که در جهان غالب گشته است و جهانیان سرانجام به فرهنگ و نظام غربی گرایش پیدا می کنند و پیشرفته می شوند. (2)

روشن است که این قرائت از جهانی شدن به هیچ وجه با مهدویّت اسلامی سازگار نیست.بسیاری از مخالفان جهانی شدن هم،در واقع منتقد همین معنا از جهانی شدن هستند.آنها در واقع با روند جهانی شدن فعلی و سلطۀ غربی مخالف اند،نه این که مخالف برقراری نظام واحد جهانی باشند.از این رو برخی از اندیشمندان جهانی شدن را پروژه (طرح/نقشه) نمی دانند و بر این اعتقادند که عوامل مختلفی در ایجاد روند جهانی شدن دخیل است.

ص:170

دینی بین جوامع جهان فراهم می آورد.به این ترتیب می توان فرایند یا پدیدۀ جهانی شدن را زمینه ساز حکومت جهانی امام مهدی علیه السلام و در راستای آن دانست؛زیرا انطباق اسلام با فطرت و عقل در کنار پیشرفت علم و اطلاع رسانی موجب گرایش جهانیان به دین اسلام می شود.خداوند متعال می فرماید:

«وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ.» (1)

و کسانی که معرفت و دانش به آنان عطا شده،می دانند که آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده حق است و به راه خدای توانای شکست ناپذیر و ستوده هدایت می کند».

جهانی شدن در وادی اقتصاد نیز چالش ها و فرصت هایی به همراه دارد.از این رو برخی از اندیشمندان بر این باورند که جهانی شدن هم زمان دارای جنبه هایی منفی و مثبت است.اندیشمند شرقی«ساساکومیشو»معتقد است جهانی شدن پدیده ای است که با خود متناقض است و بر حسب رویکرد به آن،هم مولّد اختلاف،تمایزگذاری و تنوع،و هم موجد همسانی و هم جنس سازی است. (2)

بنا بر دیدگاه وی جهانی شدن از این جهت منفی است که سبب بروز اختلاف و تمایز در جامعه می شود و جوامع انسانی را به این سمت می کشاند که برتری و تمایز خود را در عرصه جهان ارائه کنند.این امر به نفع صاحبان قدرت و فناوری،و به ضرر کشورهای در حال توسعه و جهان سوم است؛امّا از جهتی مثبت نیز هست؛ زیرا زمینۀ همسانی و هم جنس سازی را در جامعه فراهم می کند.این امر وابسته به چگونگی رویکرد ما به جهانی شدن است.این جاست که پژوهشگران حوزۀ مهدویت معتقدند تنها جهانی شدن با الگوی اسلامی است که می تواند جهان را از این چالش ها دور سازد.

ص:173

این طرز تفکر همچنین می تواند به انکار آفرینش جهان و انسان توسّط خداوند بینجامد (1)و از هر گونه معنویتی به دور است و تنها نگاه مادی گرایانه به همه چیز دارد.بدیهی است این مبنا با مبنای معرفت شناختی اندیشۀ دینی و اسلامی سر سازگاری ندارد.در نگاه اسلام،انسان و جهان مخلوق خداوند سبحان است.

خداوند مجموعه ای از احکام و دستورها را برای انسان،بر اساس مصالح و مفاسد آنها وضع کرده است؛چون او بهتر از خود انسان از مصالح و مفاسدش مطلع است.

حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام نیز بر اساس خدامحوری استوار است که هم به امور مادّی توجّه دارد و هم به مسائل معنوی.

کامل خواسته های خود را برآورده کند،مگر آن که آزادی او به آزادی دیگر شهروندان یا حقوق آنها لطمه ای بزند.این امر نقش دولت و دین را در زندگی فردی و اجتماعی مردم به شدّت کاهش می دهد و موجب شکاف طبقاتی بین جوامع انسانی می شود.

این مبنا نیز با آموزۀ مهدویّت ناسازگار است؛زیرا مهدویّت انسان را به فضیلت و معنویت و سعادت واقعی فرا می خواند و آزادی انسان را در چارچوب فضیلت و معنویّت تعریف می کند.آموزۀ مهدویّت در واقع منافاتی با آزادی انسان ندارد.

خداوند انسان را موجودی آزاد و مختار آفریده است؛امّا آزادی انسان به این معنا نیست که هر کاری بخواهد انجام دهد؛هر چند موجب گم راهی یا سقوط معنوی دیگران شود یا به هلاکت خودش بینجامد.انسان علاوه بر آزادی سیاسی- اجتماعی،نیازمند آزادی معنوی است تا در سایۀ آن از هر گونه بندگی و بردگی غیر خدا،از قبیل هوای نفس،قدرت،ثروت،شهرت،مقام و...آزاد شود.تنها در چنین فضایی است که هر کسی می تواند آزادانه راه فضیلت و معنویت را طی کند؛امّا لیبرالیسم غربی این معنا از آزادی را نپذیرفته است و به آزادی بی قید و بند اعتقاد دارد؛در حالی که این نوع از آزادی-چنان که گفتیم-موجب ظلم و سلب آزادی برخی از انسان ها می شود.لیبرالیسم غربی،که از مبانی جهانی سازی غربی است،با آموزۀ دینی و مهدویّت اسلامی سازگاری ندارد.

شده است.از این رو مبانی جهانی سازی غربی با مبانی مهدویّت سازگاری ندارد.

هیچ وجه با آموزۀ مهدویّت سازگار نیست؛امّا اگر جهانی شدن از محتوای غربی تخلیه شود و به معنای همگرایی و هم بستگی جهانی باشد،که به تشکیل حکومت واحد جهانی منتهی شود،این معنا نه تنها با آموزۀ مهدویّت سازگار است،بلکه می تواند از لوازم تشکیل حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام باشد.جهانی شدن به این معنا می تواند زمینه ساز تحقّق حکومت جهانی مهدوی باشد؛زیرا تحقّق حکومت جهانی فقط بر اساس مصالح و مفاسد جوامع انسانی متصوّر است و تنها خالق انسان از این مصالح و مفاسد آگاهی کامل دارد.پس هر کسی نمی تواند رهبری حکومت جهانی را به عهده بگیرد.تنها کسی می تواند چنین مسئولیت بزرگی را به عهده بگیرد که خود را از هر چیزی جز خداوند آزاد سازد.به عبارت دیگر رهبر حکومت جهانی باید مردی الهی و برترین بندۀ خدا باشد و فقط برای خدا کار کند.ویژگی های چنین انسانی جز بر حضرت مهدی علیه السلام،که در متون دینی اسلام آمده است،منطبق نیست.

شدن و جهانی سازی غربی،محور امور،قوانین بشری است.

3.حکومت جهانی امام مهدی علیه السلام بر محور توسعۀ اخلاقی،اجتماعی و امنیتی استوار است؛در حالی که در حکومت جهانی غرب،ارزش های اخلاقی و معنویت هیچ محوریّتی ندارند.

4.از ویژگی های حکومت جهانی امام مهدی علیه السلام توسعۀ علمی است؛ (1)در حالی که در عصر جهانی شدن غربی،دانش های پیشرفته در انحصار کشورهای خاصی است و این کشورها از انتقال آن دانش ها به جوامع و کشورهای دیگر جلوگیری می کنند.

5.حکومت جهانی مهدی علیه السلام حکومتی است مبتنی بر آموزه های وحیانی و دینی؛در حالی که جهانی شدن غربی،پیامد و حاصل آگاهانه و ناآگاهانۀ پیشرفت در زمینه های سیاسی،اقتصادی و فناوری،و در ارتباط با نظام سرمایه داری و سلطه طلبی است.

6.حکومت واحد جهانی مهدی علیه السلام ولایی است و مشروعیت خود را از خدا دارد و مردم نیز آن را پذیرفته اند؛در حالی که جهانی شدن غربی،مشروعیت حکومت جهانی را از ناحیۀ مردم می داند؛آن هم با هزاران فریب کاری که در گرفتن آرای مردم به کار می گیرد.

7.حکومت واحد جهانی مهدی علیه السلام بر مبنای عقلانیت (حاکمیت عقل) است؛ زیرا عقل انسان ها در عصر ظهور به کمال می رسد؛در حالی که حکومت بر اساس جهانی سازی غربی،بر مبنای دلخواه شهروندان جهانی شکل می گیرد.از این روست که در روایات آمده است که امام زمان علیه السلام بعد از ظهورش عقل های مردم را کامل می کند. (2)

ص:179

8.در حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام به سبب توسعه ای که در دانش و عقل بشر پیدا می شود،تمامی ظرفیت های اقتصادی طبیعت کشف می شود و سرمایه به وفور در اختیار مردم قرار می گیرد و سیستم توزیع نیز درست عمل می کند؛ (1)در حالی که در نظام های اقتصادی حاکم بر جهان امروز،شکاف های اقتصادی وحشتناکی وجود دارد.

9.طبق کلام امیرالمؤمنین علیه السلام در حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام مؤمنان گرد او اجتماع می کنند و اثری از افراد فاسق و فاجر و کافر در میان کارگزارانِ آن حکومت نیست، (2)در حالی که در جهانی سازی غربی-چنان که از هم اکنون دیده می شود-،مؤمنان واقعی امکان پیشرفت در سطوح رهبری و مدیریت را ندارند و اطراف حاکمان و قدرتمندان را افراد دنیاطلب یا غیر مؤمن گرفته اند.

10.در حکومت جهانی مهدی علیه السلام ستمگران و طاغوتیان و کارگزاران نالایق، کیفر می شوند؛ (3)زیرا حکومت ایشان بر اساس عدالت اداره می شود؛ولی در عصر جهانی سازی و جهانی شدن قضیه درست به عکس است؛به جنایتکاران (نظیر جرج بوش و آریل شارون) لقب«مصلح»و جایزۀ«صلح»می دهند و عدالت خواهان (نظیر جنبش های مقاومت لبنان و فلسطین) را«تروریست» می نامند.

11.پدیدۀ جهانی شدن،هر چند به سرعت در حال گسترش و پیشروی در عرصه های مختلف جهانی است،در عین حال،از جهت مبانی و اهداف و رئوس برنامه ها همچنان مبهم،نارسا و پیچیده است.ژان ماری گینو در این باره می گوید:

وضعیت اجتماعات انسانی در تجربۀ جهانی شدن،با وضعیت شخص نابینایی

ص:180

قابل مقایسه است که ناگهان بینایی اش را به دست می آورد...رویارویی بی واسطۀ فرد با جهانی شدن دنیا سکرآور است.... (1)

در حالی که تصویر حکومت جهانی حضرت مهدی علیه السلام به روشنی در روایات و احادیث بیان شده و ویژگی ها و ساختار کارآمد و جامع نگر این حکومت،با نهایت دقّت ترسیم و تبیین گشته است.

12.جهانی سازی غربی در حقیقت باعث تسلّط غرب و آمریکا در عرصه های سیاسی و اقتصادی بر جهان است و از این رو ناامنی و رفتارهای خصمانه را به دنبال دارد؛چیزی که شاید هیچ ملّتی حاضر به پذیرش آن نباشد.در مقابل،برنامۀ اصلی مهدی علیه السلام گسترش و برقراری صلح و امنیت و آسایش،و ریشه کنی ظلم و جنگ و خونریزی از جهان است.همان گونه که قرآن می فرماید،ترس مردم به امنیت و آسایش مبدّل خواهد شد: «وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً» . (2)

13.جهانی شدن از نظر فرهنگی و اجتماعی،ادّعای نزدیکی فرهنگ ها و جوامع به یکدیگر را دارد؛امّا روشن است که بر خلاف نظر مدعیان غربی،چنانچه روند فعلی ادامه یابد،در جهان آینده یک پارچگی به وجود نخواهد آمد و پس از تقابلی بنیادین،تمدن ها و فرهنگ هایی نوین سر برکشیده و چهرۀ جهان را متحول خواهند ساخت.در نتیجه برخورد و تضاد تمدن ها و فرهنگ ها جهان را آبستن التهاب،تنش و ناامنی می کند؛در حالی که بر اساس احادیث پیشگویی،در عصر ظهور مهدی علیه السلام اختلاف ها و کشمکش های فرهنگی و سیاسی و حتّی سلطه جویی تمدن ها و فرهنگ ها کاهش چشمگیری خواهد یافت و مردم با گزینش و انتخاب خود،آیین و فرهنگ واحدی را پذیرا خواهند شد و در سایۀ آن با آرامش و آسودگی خاطر زندگی خواهند کرد.

ص:181

برهان فطرت را بر اساس هر دو تفسیر،تقریر می کنیم.

تقریر اول: همۀ انسان ها به کمال مطلق و مبدأ هستی گرایش دارند.برای رسیدن به کمال مطلق نیاز به واسطه ای داریم که قبلاً مسیر را طی کرده باشد و بتواند با هدایت تشریعی و تکوینی انسان ها را به خدا برساند.از سوی دیگر وقتی در انسان گرایشی نسبت به چیزی باشد،باید آن چیز در خارج هم موجود باشد؛وگرنه وجودش در انسان لغو خواهد بود. (1)اعتقاد اقوام مختلف به منجی می تواند شاهد وجود این فطرت باشد.

تقریر دوم: همۀ انسان ها در فطرت خویش معرفتی نسبت به خداوند دارند:

کُلُّ مَولودٍ یولَدُ عَلَی الفِطرَةِ،یَعنی عَلَی المَعرِفَةِ بِأنَّ اللّهَ عز و جل خالِقُهُ؛ هر مولودی بر فطرت خود،یعنی بر معرفت به این که خدای عز و جل آفریدگار اوست،متولد می شود. (2)

از سوی دیگر این معرفت مورد غفلت قرار گرفته و انسان ها توجّهی به آن ندارند.بنابراین نیازمند کسانی هستند که آنها را به این معرفت متذکر سازند.خود این اشخاص هم باید توسط خدا به این معرفت آگاهی یافته باشند و بنا بر این آنان کسانی جز پیامبران و امامان معصوم نیستند. (3)این نیاز همیشگی است و شامل زمان حاضر نیز می شود.

به برهان فطرت این اشکال وارد است که گرچه این برهان اصل وجود نبی و امام را اثبات می کند،از اثبات تعداد آنها و یا حتّی حضور و ظهور آنان در هر زمان عاجز است.می توان گفت پس از تذکر پیامبران و امامان،اکنون عالمان و مبلّغان این نقش

ص:183

را برعهده دارند و چنین وظیفه ای بر عهدۀ امام غایب نیست.

مرحوم نراقی نکتۀ دیگری دارد و می فرماید:لطف به شرطی واجب است که موانع مفقود باشد و چون انسان به تمام جوانب و لوازم فعل آگاه نیست،این قاعده کارایی ندارد. (1)

در خصوص لطف بودن وجود امام معصوم باید گفت:وجود امام معصومی که اختلافات را رفع کند و دستورات خدا را بیان و مردم را رهبری نماید،در هر زمانی لطف است و باعث تقرب مردم به خدا می شود و این مطلب در همۀ زمان ها،از جمله زمان حاضر،صادق است. (2)

اگر از اشکالات قاعدۀ لطف،که در بالا گذشت،صرف نظر کنیم،این اشکال خودنمایی می کند که حضور معصوم هم مثل وجودش لطف است؛پس چرا امام غایب است؟البتّه می پذیریم که برخی آثار و برکات امام،مانند امداد مؤمنان و واسطۀ فیض الهی بودن و ارائۀ طریق به صورت تکوینی و غیر مستقیم در عصر غیبت نیز جاری است.بنا بر این استدلال فوق،قطع نظر از اشکال قاعدۀ لطف، وجود امام غایب را اثبات می کند؛زیرا آثار و برکات مذکور انسان ها را به خدا و دین نزدیک می کند و مصداق لطف است؛امّا اشکال دلیل غیبت همچنان باقی است.

می توان از مطلب مرحوم نراقی،که ذکر شد،در این جا استفاده کرد و گفت:هر چند حضور امام نیز مانند وجودش لطف است،با توجّه به وضعیت مردم و شرایط جهان،این حضور ممکن است با حکمت دیگری در تعارض باشد و از این رو این لطف در این شرایط بر خدا واجب نیست؛به گفتۀ خواجه نصیر الدین طوسی:

وُجودُه لُطْف و تَصرّفُه لُطفٌ آخر وعَدمُه منّا. (3)

وجود امام در میان مردم لطف است،و تصرّف او (و حضور او) لطف دیگر،و غیبت او مربوط به خود ماست.

ص:185

می کند و بر اساس این آموزه خداوند هم می تواند اشرف و اخس را با هم خلق کند،و هم می تواند اشرف را بعد از اخس بیافریند و هم می تواند اصلاً اشرف را نیافریند.

البته می توان قاعدۀ امکان اشرف را در حدّ یک سنّت الهی پذیرفت و گفت:

سنّت خدا این است که در آفرینش از موجودات کامل تر شروع کند؛چنان که در احادیث،خلقت نوریِ چهارده معصوم قبل از آفرینش موجودات دیگر آمده و در زیارات نیز،از جمله در زیارت جامعۀ کبیره،به«واسطۀ فیض»بودن ائمّه،و از جمله امام زمان علیه السلام نسبت به همۀ کمالات اشاره شده است.

امّا این خلقت و این واسطۀ فیض بودن،ربطی به زندگی دنیایی آنها ندارد؛چنان که حیات دنیوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله،که اشرف موجودات است،پس از بسیاری از موجودات واقع شده است و او پس از رحلتش باز هم واسطۀ فیض است.پس این قاعده و سنّت،وجود امام زنده را ثابت نمی کند.

واجبی است که در مقدّمۀ اوّل اثبات شد؛زیرا اگر خداوند پیامبر و امام را نصب نکند،امکان تکلیف واجب،یعنی عبادت را در اختیار انسان نگذاشته است،و این یعنی تکلیف بما لا یطاق،که عقلاً قبیح است. (1)

این برهان وجود پیامبر و امام را به طور کلی اثبات می کند؛امّا نمی تواند وجود امام غایب را اثبات کند؛زیرا می توان اشکال کرد که پیامبر و امامان حاضر احکام الهی را به انسان ها رسانده اند؛امّا امام غایب چنین کاری نمی کند،یا اینکه اصلاً نیازی به وجود امام زنده نیست.

مقدّمه دوم: هدف غایی خلقت باید کامل ترین موجود باشد،که مصداق آن معصومان،و در زمان حاضر،امام مهدی علیه السلام است.البته وجود موجودات ناقص نیز دارای حکمت و مصلحتی است که علت غایی خلقت آنهاست؛امّا نهایی ترین علّت غایی،«کامل ترین موجود»است.

نتیجۀ این دو مقدمه این است که وجود امام عصر علیه السلام ضروری است.

در نقد این دلیل می توان گفت که وجود غایت و هدف در هر فعل حکیمانه لازم است و خلقت همۀ موجودات دارای حکمتی است؛امّا این بدان معنا نیست که هر فعل دارای مصلحت در هر زمان و دوره ای باید موجود باشد.وجود کامل ترین فرد در دوره های متفاوت نیز این هدف را برآورده می کند.این مطلب از طریق قاعدۀ لطف یا برهان امکان اشرف اثبات پذیر است که قبلاً طرح و بررسی شد.

امام معصوم است که در زمان ما بر امام مهدی علیه السلام انطباق می یابد.

این برهان را با ادبیات دینی می توان به این شکل مطرح کرد که برای رشد و تعالی جامعه نیازمند حکومت دینی هستیم و کامل ترین شکل حکومت دینی،که می تواند به بهترین نحو انسان ها را به سوی کمال رهنمون سازد،حکومتی است که امام معصوم در رأس آن باشد.

اشکال این برهان این است که ربطی به مدعا،که اثبات امام غایب است،ندارد؛ چون امام غایب در رأس حکومت نیست؛بلکه امام حاضر،آن هم به شرط بسط ید و قدرت،می تواند ریاست حکومت را در دست بگیرد.از این رو حتّی امامان پیشین علیهم السلام هم در زمان حضورشان در رأس حکومت نبوده اند.بنا بر این جامعۀ آرمانی (مدینۀ فاضله) با واقعیت موجود تفاوت دارد.

است و آنان ادعای شیعیان را نپذیرفته اند.

گفتنی است که این دلیل ضرورت امام غایب را هم اثبات نمی کند؛بلکه با فرض وجود منقولاتی در این باره،صحّت آن نقل ها را اثبات می کند و در واقع تنها مؤیّدی بر دلیل نقلی است.

تناسب بین این دو،باید در عبودیت نیز کامل ترین عبد در هر زمان تجلی کند،که مصداقش معصوم،و در زمان حاضر امام مهدی علیه السلام است.

این برهان بیش از آن که عقلی باشد ذوقی است؛زیرا عقل هیچ ضرورتی نمی بیند که اگر اله و معبود کامل و بی نقص شد،عابد نیز کامل و بی نقص باشد.

این رو شایسته است که گزاره های مرتبط با هر گروه و وجه تمایز آن با گروه دیگر و ویژگی های هر مجموعه تبیین شود.

مباحث دوازده گانۀ فوق،ارکان مباحث مهدویّت در تفکر شیعی است که زیربنای اعتقادی خاص شیعه را نشان می دهد.

علاوه بر مباحث اصلی ذکرشده،برخی مباحث اعتقادی جزئی هم وجود دارد که جزو ارکان اعتقادی محسوب نمی شود.

باور اهل سنّت در بارۀ مهدویّت در بسیاری از موارد با شیعیان مشترک است.از منظر آنان منجی موعود آخرالزمان از فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله و از نسل حضرت فاطمه علیها السلام است که در آخر الزمان قیام،و عدالت را بر جهان حاکم خواهد کرد.با توجّه به احادیث فراوان اهل سنّت در این موضوع،این باور نیز همانند گزاره های دیگر دینی،چون موضوعی مسلّم نزد آنان پذیرفته شده است.

با این حال جایگاه اعتقادی این موضوع در تفکر اهل سنّت،متفاوت با تفکر شیعی است؛زیرا با توجّه به عدم اعتقاد قاطبۀ آنان به امامت به منزلۀ منصبی الهی، (1)موضوع مهدویّت از مباحث اعتقادی ویژه محسوب نمی شود.

از منظر آنان امامت به معنای حکومت بر مردم و جامعه است و منصبی دنیوی محسوب می شود.عدالت ورزی زمامداران جامعه امری شایسته است؛ولی عدالت ورزی شرط لازم برای آنان نیست و اصولاً حاکمان و رهبران جامعه،در مقایسه با مردم عادی،ویژگی خاصی ندارند.

انکارکننده از زمرۀ شیعیان دوازده امامی بینجامد.

اصول و ارکان اعتقادی مهدویّت،با ادلّۀ نقلی محکم و قطعی اثبات می شود؛ ادلّه ای که در منابع کهن شیعی مطرح شده و استنادهایی اطمینان بخش دارد که پذیرای هیچ گونه تأویل یا توجیهی نیست.این ادلّۀ نقلی،متواتر و قطعی اند و از این رو می توان آنها را از محکمات حدیثی شیعه برشمرد که همانند محکمات قرآنی، می توان دیگر ادلّه را با کمک آنها ارزیابی کرد.

در این زمینه موضوعات فرعی تری هم هست که اگرچه اعتقادی است،جزو مباحث بنیادین محسوب نمی شود،مانند مباحث مرتبط با فلسفۀ غیبت،برخی ویژگی های امام که ارتباطی با مقام امامت ندارند،همچون همسر داشتن امام مهدی علیه السلام،چگونگی زندگی و یا محل اقامت ایشان،جزئیات رجعت و این که اولین رجعت کننده چه کسی است.نکتۀ مهم آن است که همواره مراقب باشیم در موضوعات اعتقادی مباحث فرعی جای مباحث اصلی را نگیرند.

گفتنی است موضوع امامت و جزئیات مرتبط با آن از مباحث درون مذهبی است.

از این رو مطابق با معیارهای معرفتی شیعه تدوین شده است و از اصول حاکم بر تفکر و معارف شیعی تبعیت می کند.پس اصراری بر آن نیست که مباحث ویژۀ امامت و مهدویّت،که اختصاص به تفکر شیعی دارد،برای کسانی هم که مبانی شیعه را در امامت قبول ندارند،اثبات شود.در اصول و فروع اعتقادی هر مذهب،مهم آن است که باورهایش بر اساس مبانی و اصول پذیرفته شده در همان مذهب سامان یافته باشد.

روشن است که در مقام احتجاج با مخالفان (خواه از اهل سنّت و یا غیر مسلمانان) و برای رفع شبهات آنان،باید از باورهای پذیرفتۀ آنان استفاده کرد؛ همچنان که در اثبات اصول و مبانی شیعه برای اهل سنّت،می توان به ادلۀ مشترک همانند عقل و قرآن استناد کرد؛ولی لازم نیست همۀ باورهای شیعی برای افرادی که اصول فکری و مبانی نظری شیعه را نپذیرفته اند،اثبات شود.

ص:197

به عبارت دیگر،هر آیین و مذهب باید اصول فکری خویش را بر اساس مبانی تفکر خود سامان دهد و بتواند معتقدان خود را،که مخاطبان اصلی اش هستند،اقناع کند و آن گاه در مقام رفع شبهات مخالفان،از دو منظر به پاسخگویی بپردازد:

الف.پاسخگویی به معتقدان خود بر اساس باورهای درونی مذهبی.

ب.پاسخگویی به غیرمعتقدان به آن مذهب بر اساس باورهای مشترک.

ما در این مجموعه در صدد پاسخگویی به مخاطبان دستۀ دوم نیستیم؛زیرا جای چنین مباحثی در مبحث امامت عامه و خاصّه است.

نگریسته شود و انتساب یا عدم انتساب آن سخن یا فعل بدیشان،با معیارهای اصیل اعتقادی سنجیده و در بوتۀ نقد نهاده شود.بسیاری از ویژگی ها و حوادث تاریخی در ارتباط با زندگی آن بزرگواران،ربطی به جایگاه الهی و اعتقادی آنان ندارد.

مشخصّات ظاهری،تاریخ تولّد و شهادت،خانواده و فرزندان،حوادث روزمرۀ زندگی آنان و...برخی از این گونه وقایع تاریخی اند که دخالتی در مباحث اعتقادی ندارند و برای اثبات آنها سخت گیری های معمول در مباحث اعتقادی اعمال نمی شود.پذیرش این جزئیات تاریخی و یا تشکیک در آنها و حتّی عدم پذیرش و یا انکار برخی از این گونه موضوعات و مباحث،مشکلی از لحاظ اعتقادی پدید نمی آورد.

پس اینکه امام مهدی علیه السلام فرزند بلا فصل امام حسن عسکری علیه السلام و امام دوازدهم شیعیان و منجی موعود،از چه مادری زاده شده است؛تولّد ایشان دقیقاً چه زمانی بوده و جزئیات تولد ایشان چگونه تصویر شده است،و دیگر جزئیّاتی از این قبیل، موضوعاتی تاریخی اند که می توان آنها را با معیارهای تاریخی-حدیثی سنجید؛ولی از لحاظ اعتقادی پذیرش یا ردّ آنها الزامی نیست.

چه تفاوتی می کند که مادر ایشان نرجس،شاهزادۀ رومی با پیشینۀ مسیحی از نسل وصی حضرت عیسی علیه السلام باشد،یا صیقل دختری علوی زاده؟در نیمۀ شعبان متولّد شده باشد یا آن که تولّدش در ماه رجب یا رمضان یا ربیع الاوّل بوده باشد؟ حکایتگر ولادت ایشان،حکیمه باشد یا نسیم خادم،یا معمّر بن غوث و یا همسایۀ امام حسن عسکری علیه السلام در سامرا؟حتّی چگونگی تولد ایشان نیز واقعه ای تاریخی محسوب می شود که اعتقاد به جزئیات آن لازم نیست.

این ویژگی وقایع تاریخی تنها مربوط به مباحث مرتبط با گذشته نیست و بر وقایع تاریخ مندی که حکایت گر وقایع آینده اند نیز قابل تطبیق است؛وقایعی مانند ارتباط با امام علیه السلام در دورۀ غیبت،علایم ظهور،و جزئیات وضعیت جهان پس از ظهور.مثال بارز این گزاره ها،مجموعۀ روایات حاکی از علایم ظهور است که

ص:199

شایستۀ تبیین بیشتر است.

ظهور و قیام امام مهدی علیه السلام پس از دورۀ غیبت،امری حتمی و مبتنی بر ادلۀ معتبر نقلی است که تواتر معنوی دارد و نزد شیعۀ امامیه از اصول مهدویّت محسوب می شود.

در کنار این بحث اعتقادی،روایات و گزارش هایی در بارۀ علایم ظهور هست که برخی علایم را محتوم،و برخی را غیر محتوم شمرده است.روشن است که بحث علایم ظهور به اندازۀ اصل قیام و انقلاب مهدوی اهمیّت ندارد و اثبات آن نیز به همین اندازه کم اهمیّت است؛زیرا این گونه مباحث از اصول اعتقادی محسوب نمی شوند و از این رو ایمان و اقرار تفصیلی به آنها لازم نیست.همچنان که شناخت تفصیلی تمامی آنچه در کتاب و سنّت آمده است،در اصل ایمان و اسلام شرط نیست. (1)

شاهد این مطلب این است که حتّی اگر هیچ علامتی نیز پدیدار نشود،در اصل قیام مهدوی خللی وارد نمی شود.چنان که در روایتی (2)آمده است که اصل ظهور امام مهدی علیه السلام وعدۀ تخلّف ناپذیر الهی است؛امّا دیگر مباحث و ملازمات آن قابل تغییر و تبدیل اند. (3)

با تأمّل در آنچه گفتیم می توان به چند نکتۀ بسیار مهم در بارۀ مهدویّت پژوهی

ص:200

دست یافت:

نکتۀ 5: آینده پژوهی تاریخی که از مباحث فرعی مرتبط با مهدویّت است،اگرچه توجّه تودۀ مردم را به خود جلب می کند،ولی مشکلات خاص خود را دارد؛زیرا تحلیل برخی از این پیشگویی ها،به گونۀ عادی ممکن نیست و شاید در تحلیل آنها باید دست به تأویل زد (مثل طلوع خورشید از مغرب). (1)

افزون بر آن،پیشگویی های تاریخی به گونه ای است که می تواند مصادیق متعدد در طول تاریخ داشته باشد (مثل تقارن روز جمعه با عاشورا که در برخی متون نشانۀ روز ظهور معرّفی شده است) و اطمینانی به حتمی بودن یک مصداق آن نیست.

الفصل الأوّل:اِستمرارُ الإمامة 1/1 لا تَخلُو الأَرضُ مِن أئِمَّةِ الهُدی:

الکتاب

إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ . (1)

إِنّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِیها نَذِیرٌ . (2)

وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ . (3)

الحدیث

1.الکافی: عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن أبیهِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ أبی عُمَیرٍ،عَنِ ابنِ اذَینَةَ،عَن بُرَیدٍ العِجلِیِّ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام،فی قَولِ اللّهِ عز و جل: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ ،فَقالَ:

ص:204

رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المُنذِرُ،ولِکُلِّ زَمانٍ مِنّا هادٍ یَهدیهِم إلی ما جاءَ بِهِ نَبِیُّ اللّهِ صلی الله علیه و آله،ثُمَّ الهُداةُ مِن بَعدِهِ،عَلِیٌّ ثُمَّ الأَوصِیاءُ،واحِدٌ بَعدَ واحِدٍ.

2.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،قالَ:حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَن أبیهِ،عَنِ ابنِ أبی عُمَیرٍ،عَن عُمَرَ بنِ اذَینَةَ،عَن بُرَیدِ بنِ مُعاویَةَ العِجلِیِّ،قالَ:قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام:ما مَعنی: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ ؟فَقالَ:

المُنذِرُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله،وعَلِیٌّ الهادی،وفی کُلِّ وَقتٍ وزَمانٍ إمامٌ مِنّا یَهدیهِم إلی ما جاءَ بِهِ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله.

3.الکافی: عِدَّةٌ مِن أصحابِنا،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ،عَنِ الحُسَینِ بنِ سَعیدٍ،عَنِ النَّضرِ بنِ سُوَیدٍ وفَضالَةَ بنِ أیّوبَ،عَن موسَی بنِ بَکرٍ،عَنِ الفُضَیلِ،قالَ:سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل: وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَقالَ:

کُلُّ إمامٍ هادٍ لِلقَرنِ الَّذی هُوَ فیهِم.

4.الکافی: مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ،عَنِ الحُسَینِ بنِ سَعیدٍ،عَن صَفوانَ،عَن مَنصورٍ،عَن عَبدِ الرَّحیمِ القَصیرِ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام،فی قَولِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَقالَ:

رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المُنذِرُ،وعَلِیٌّ الهادی،أما وَاللّهِ ما ذَهَبَت مِنّا وما زالَت فینا إلَی السّاعَةِ.

5.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی ومُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رَضِیَ اللّهُ عَنهُما،قالا:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحُسَینِ بنِ أبِی الخَطّابِ ویَعقوبُ بنُ یَزیدَ جمیعاً، عَن حَمّادِ بنِ عیسی،عَن حَریزِ بنِ عَبدِ اللّهِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ،قالَ:قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ ،فَقالَ:

ص:206

می کند.هدایتگران پس از او (پیامبر صلی الله علیه و آله )،علی علیه السلام و اوصیا یکی از پی دیگری هستند». (1)

2.کمال الدین -به نقل از برید بن معاویۀ عجلی-:به امام باقر علیه السلام گفتم:معنای«تو،تنها بیم دهنده ای و هر قومی هدایتگری دارد»چیست؟

فرمود:«بیم دهنده،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است و علی،هدایتگر.در هر وقت و زمانی، امامی از ما،امّت را به آنچه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آورده است،راه نمایی می کند». (2)

3.الکافی -به نقل از فضیل-:از امام صادق علیه السلام معنای سخن خداوندعز و جل:«هر قومی هدایتگری دارد»را پرسیدم.فرمود:«هر امامی،هدایتگر مردم روزگار خویش است». (3)

4.الکافی -به نقل از عبد الرحیم قصیر-:امام باقر علیه السلام در بارۀ سخن خدای-تبارک و تعالی-:«تو،تنها بیم دهنده ای و هر قومی هدایتگری دارد»فرمود:«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،بیم دهنده و علی علیه السلام،هدایتگر است.هشیار باشید ! به خدا سوگند،هدایتگری،از ما بیرون نرفته و تا قیام قیامت همواره در ما خواهد بود». (4)

5.کمال الدین -به نقل از محمّد بن مسلم-:در بارۀ سخن خداوندعز و جل:«تو،تنها بیم دهنده ای و هر قومی هدایتگری دارد»با امام صادق علیه السلام سخن گفتم.فرمود:«هر امامی، هدایتگر مردم روزگار خویش است». (5)

ص:207

کُلُّ إمامٍ هادٍ لِکُلِّ قَومٍ فی زَمانِهِم.

6.الکافی: الحُسَینُ بنُ مُحَمَّدٍ الأَشعَرِیُّ،عَن مُعَلَّی بنِ مُحَمَّدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ جُمهورٍ، عَن مُحَمَّدِ بنِ إسماعیلَ،عَن سَعدانَ،عَن أبی بَصیرٍ،قالَ:

قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ ،فَقالَ:

رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المُنذِرُ وعَلِیٌّ الهادی،یا أبا مُحَمَّدٍ هَل مِن هادٍ الیَومَ؟قُلتُ:بلی جُعِلتُ فِداکَ،ما زالَ مِنکُم هادٍ بَعدَ هادٍ حَتّی دُفِعَت إلَیکَ.

7.تفسیر العیّاشی: حَنانُ بنُ سَدیرٍ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام،قالَ:سَمِعتُهُ یَقولُ فی قَولِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی: إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ ،فَقالَ:

قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:أنَا المُنذِرُ وعَلِیٌّ الهادی (1)،وکُلُّ إمامٍ هادٍ لِلقَرنِ الَّذی هُوَ فیهِ.

8.تفسیر القمی :قَولُهُ: وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِیها نَذِیرٌ قالَ:لِکُلِّ زَمانٍ إمامٌ.

9.الکافی عن أبی جعفر علیه السلام،قال: یا مَعشَرَ الشّیعَةِ،خاصِموا بِسورَةِ«إنّا أنزَلناهُ» تَفلُجوا (2)،فَوَاللّهِ إنَّها لَحُجَّةُ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی عَلَی الخَلقِ بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،وإنَّها لَسَیِّدَةُ دینِکُم،وإنَّها لَغایَةُ عِلمِنا،یا مَعشَرَ الشّیعَةِ خاصِموا بِ حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ * إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنّا کُنّا مُنْذِرِینَ (3)فَإِنَّها لِوُلاةِ الأَمرِ خاصَّةً بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،یا مَعشَرَ الشّیعَةِ یَقولُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی: وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِیها نَذِیرٌ .قیلَ:

ص:208

6.الکافی -به نقل از ابو بصیر-:با امام صادق علیه السلام در بارۀ«تو،تنها بیم دهنده ای و هر قومی هدایتگری دارد»سخن گفتم.فرمود:«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،بیم دهنده و علی،هدایتگر است.

ای ابو محمّد! آیا امروز هدایتگری هست؟».

گفتم:آری،فدایت شوم! پیوسته از میان شما هدایتگری در پی هدایتگری بوده تا به شما رسیده است. (1)

7.تفسیر العیّاشی -به نقل از حنان بن سدیر-:شنیدم که امام باقر علیه السلام در بارۀ سخن خدای-تبارک وتعالی-:«تو،تنها بیم دهنده ای و هر قومی هدایتگری دارد»می فرماید:

«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:من،بیم دهنده ام و علی هدایتگر است و هر امامی،هدایتگر مردم روزگار خویش است». (2)

8.تفسیر القمّی -در بارۀ سخن خداوند:«هیچ امّتی نبود،مگر این که در میان آن، هشداردهنده ای گذشته است»-:[فرمود:] برای هر زمانی،پیشوایی است. (3)

9.الکافی :امام باقر علیه السلام فرمود:«ای شیعیان ! با سورۀ قدر،احتجاج کنید تا پیروز شوید.

به خدا سوگند،سورۀ قدر،حجّت خداوند-تبارک وتعالی-پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برای مردم،و مهتر دین شما و مرز و نهایت دانش ماست.ای شیعیان ! با«حا.میم.

سوگند به کتاب روشن.ما آن را در شبی بابرکت فرو فرستادیم و ما هشدار دهنده هستیم»احتجاج کنید.این آیه ویژۀ اولوا الأمر پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است.ای شیعیان ! خداوند- تبارک وتعالی-می فرماید:«هیچ امّتی نبود،مگر این که هشدار دهنده ای در آن، گذشته است»».

ص:209

یا أبا جَعفَرٍ،نَذیرُها مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله،قالَ:صَدَقتَ،فَهَل کانَ نَذیرٌ وهُوَ حَیٌّ مِنَ البِعثَةِ فی أقطارِ الأَرضِ؟فَقالَ السّائِلُ:لا،قالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام:أرَأَیتَ بَعیثَهُ ألَیسَ نَذیرَهُ،کَما أنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی بِعثَتِهِ مِنَ اللّهِ عز و جل نَذیرٌ؟فَقالَ:بَلی،قالَ:فَکَذلِکَ لَم یَمُت مُحَمَّدٌ إلّا ولَهُ بَعیثٌ نَذیرٌ قالَ:فَإِن قُلتُ:لا فَقَد ضَیَّعَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَن فی أصلابِ الرِّجالِ مِن امَّتِهِ،قالَ:وما یَکفیهِمُ القُرآنُ؟

قالَ:بَلی إن وَجَدوا لَهُ مُفَسِّراً.قالَ:وما فَسَّرَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله؟قالَ:بَلی قَد فَسَّرَهُ لِرَجُلٍ واحِدٍ،وفَسَّرَ لِلاُمَّةِ شَأنَ ذلِکَ الرَّجُلِ وهُوَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام.

قالَ السّائِلُ:یا أبا جَعفَرٍ کانَ هذَا أمرٌ خاصٌّ لا یَحتَمِلُهُ العامَّةُ؟قالَ:أبَی اللّهُ أن یُعبَدَ إلّاسِرّاً حَتّی یَأتِیَ إبّانُ أجَلِهِ الَّذی یَظهَرُ فیهِ دینُهُ،کَما أنَّهُ کانَ رَسولُ اللّهِ مَعَ خَدیجَةَ مُستَتِراً حَتّی امِرَ بِالإِعلانِ،قالَ السّائِلُ:یَنبَغی لِصاحِبِ هذَا الدّینِ أن یَکتُمَ؟

قالَ:أوَ ما کَتَمَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام یَومَ أسلَمَ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَتّی ظَهَرَ أمرُهُ؟قالَ:بَلی،قالَ:فَکَذلِکَ أمرُنا حَتّی یَبلُغَ الکِتابُ أجَلَهُ.

ص:210

گفته شد:ای ابو جعفر ! هشدار دهندۀ امّت،محمّد صلی الله علیه و آله است.

فرمود:«درست گفتی.آیا در حالی که او زنده بود،هشدار دهنده ای در گوشه و کنار جهان بود؟».سؤال کننده گفت:نه.

امام باقر علیه السلام فرمود:«آیا نمایندۀ او،هشدار دهنده [از جانب] او نیست،همان گونه که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در برانگیخته شدنش از سوی خداوندعز و جل،هشدار دهنده است؟».

او گفت:آری.

فرمود:«پس محمّد صلی الله علیه و آله نیز همین گونه است.او از دنیا نرفت،مگر این که نمایندۀ هشدار دهنده ای داشت».[آن گاه] فرمود:«اگر بگویم که چنین نبود،نتیجه اش این است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همۀ آنانی را که در پشت مردان امّت اویند،تباه کرده است».

سؤال کننده گفت:آیا قرآن برایشان کافی نیست؟

فرمود:«چرا؛اگر تفسیر کننده ای برای آن باشد».

او گفت:آیا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را تفسیر نکرد؟فرمود:«چرا.آن را برای یک نفر تفسیر کرد،و جایگاه آن یک نفر را هم برای امّت توضیح داد،و آن شخص،علی بن ابی طالب علیه السلام است».

سؤال کننده گفت:ای ابو جعفر ! آیا این،امری [پوشیده و] ویژه است و عموم مردم نمی توانند آن را تحمّل کنند؟

فرمود:«سنّت خداوند،این است که جز به طور سرّی عبادت نشود،تا زمانی که وقتش برسد و دینش را در آن آشکار نماید،همان گونه که پیامبر خدا با خدیجه [دارای عقیدۀ] پنهان بودند،تا این که به آشکار کردن،فرمان آمد».

سؤال کننده گفت:آیا لازم است صاحب این دین هم پنهان کاری کند؟

فرمود:«آیا علی بن ابی طالب،روزی که با پیامبر خدا اسلام آورد،ایمانش را پنهان نکرد تا این که رسالت پیامبر خدا،علنی شد؟».گفت:آری.

فرمود:«وضعیت ما نیز همین گونه است تا زمان آنچه مقدّر شده،برسد». (1)

ص:211

10.بصائر الدرجات: حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدٍ،عَنِ الحُسَینِ بنِ سَعیدٍ،عَن حَمّادِ بنِ عیسی،عَن بَعضِ أصحابِهِ ومُحَمَّدِ بنِ الهَیثَمِ جَمیعاً،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام،فی قَولِ اللّهِ عز و جل: وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ .قالَ:إمامٌ بَعدَ إمامٍ.

11.الکافی: الحُسَینُ بنُ مُحَمَّدٍ،عَن مُعَلَّی بنِ مُحَمَّدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ جُمهورٍ،عَن حَمّادِ بنِ عیسی،عَن عَبدِ اللّهِ بنِ جُندَبٍ،قالَ:سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل:

وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ .

قالَ:إمامٌ إلی إمامٍ.

12.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا عَبدُ اللّه بنُ جَعفَرٍ،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحُسَینِ،عَن یَزیدَ بنِ إسحاقَ شَعِرٍ،عَن هارونَ بنِ حَمزَةَ الغَنَوِیِّ،قالَ:قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:هَل کانَ النّاسُ إلّاوفیهِم مَن قَد امِروا بِطاعَتِهِ مُنذُ کانَ نوحٌ علیه السلام؟ قالَ:لَم یَزالوا کَذلِکَ،ولکِنَّ أکثَرَهُم لا یُؤمِنونَ.

13.الکافی: عِدَّةٌ مِن أصحابِنا،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَن مُحَمَّدِ بنِ أبی عُمَیرٍ،عَنِ الحُسَینِ بنِ أبِی العَلاءِ،قالَ:

قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:تَکونُ الأَرضُ لَیسَ فیها إمامٌ؟قالَ:لا.

14.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ بنِ أحمَدَ بنِ الوَلیدِ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَنِ العَبّاسِ بنِ مَعروفٍ،عَن إبراهیمَ بنِ مَهزِیارَ،عَن أخیهِ عَلِیِّ بنِ مَهزِیارَ،عَنِ الحَسَنِ بنِ بَشّارٍ الواسِطِیِّ،قالَ:

قالَ الحُسَینُ بنُ خالِدٍ لِلرِّضا علیه السلام-وأَنَا حاضِرٌ-:أتَخلُو الأَرضُ مِن إمامٍ؟ فَقالَ:لا.

15.کمال الدین: بِهذَا الإِسنادِ (1)،عَن عَلِیِّ بنِ مَهزِیارَ،عَن فَضالَةَ،عَن أبانِ بنِ عُثمانَ،

ص:212

10.بصائر الدرجات -به نقل از حمّاد بن عیسی،از یکی از یارانش و محمّد بن هیثم-:امام صادق علیه السلام در بارۀ سخن خدای متعال:«و بی تردید،گفتار خود را پی در پی به آنها رساندیم» فرمود:«امامی از پی امامی». (1)

11.الکافی -به نقل از عبد اللّه بن جندب-:از امام کاظم در بارۀ سخن خدای عز و جل:«و بی تردید، گفتار خود را پی در پی به آنها رساندیم تا شاید به یاد آورند»پرسیدم.فرمود:«امامی از پی امامی». (2)

12.کمال الدین -به نقل از هارون بن حمزۀ غنوی-:به امام صادق علیه السلام گفتم:آیا از روزگار نوح تاکنون،در میان مردم،کسی هست که به اطاعتش فرمان یافته باشند؟

فرمود:«پیوسته چنین بوده است؛امّا بیشتر آنان،ایمان نمی آورند». (3)

13.الکافی -به نقل از حسین بن ابی العلاء-:به امام صادق علیه السلام گفتم:زمین،بدون امام می شود؟فرمود:«نه». (4)

14.کمال الدین -به نقل از حسن بن بشّار واسطی-:من حاضر بودم که حسین بن خالد به امام رضا علیه السلام گفت:آیا زمین از امام،خالی می ماند؟فرمود:«خیر». (5)

15.کمال الدین -به نقل از حسین بن ابی العلاء-:به امام صادق علیه السلام گفتم:زمین،بدون امام

ص:213

عَنِ ابنِ أبی عُمَیرٍ،عَنِ الحُسَینِ بنِ أبِی العَلاءِ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام،قالَ:قُلتُ لَهُ:

تَکونُ الأَرضُ بِغَیرِ إمامٍ؟

قالَ:لا،قُلتُ:أفَیَکونُ إمامانِ فی وَقتٍ واحِدٍ؟قالَ:لا،إلّاوأَحَدُهُما صامِتٌ، قُلتُ:فَالإِمامُ یَعرِفُ الإِمامَ الَّذی مِن بَعدِهِ؟قالَ:نَعَم،قالَ:قُلتُ:القائِمُ إمامٌ؟قالَ:

نَعَم،إمامٌ ابنُ إمامٍ،قَدِ اؤتُمَّ (1)بِهِ قَبلَ ذلِکَ.

16.الکافی: عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَن مُحَمَّدِ بنِ الفُضَیلِ،عَن أبی حَمزَةَ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام،قالَ:قالَ:

وَاللّهِ،ما تَرَکَ اللّهُ أرضاً مُنذُ قُبِضَ آدَمُ علیه السلام إلّاوفیها إمامٌ یُهتَدی بِهِ إلَی اللّهِ،وهُوَ حُجَّتُهُ عَلی عِبادِهِ،ولا تَبقَی الأَرضُ بِغَیرِ إمامٍ حُجَّةٍ للّهِ ِ عَلی عِبادِهِ.

17.الکافی: مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ،عَنِ الحُسَینِ بنِ سَعیدٍ،عَنِ القاسِمِ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن عَلِیِّ بنِ أبی حَمزَةَ،عَن أبی بَصیرٍ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:

إنَّ اللّهَ أجَلُّ وأَعظَمُ مِن أن یَترُکَ الأَرضَ بِغَیرِ إمامٍ عادِلٍ.

18.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ،قالا:حَدَّثَنا إبراهیمُ بنُ مَهزِیارَ،عَن أخیهِ عَلِیِّ بنِ مَهزِیارَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ أبی عُمَیرٍ،عَن سَعدِ بنِ أبی خَلَفٍ،عَنِ الحَسَنِ بنِ زِیادٍ،قالَ:سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ:

إنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن أن یَکونَ فیها حُجَّةٌ عالِمٌ،إنَّ الأَرضَ لا یُصلِحُها إلّا ذلِکَ،ولا یُصلِحُ النّاسَ إلّاذلِکَ.

19.الکافی: عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن أبیهِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ أبی عُمَیرٍ،عَن مَنصورِ بنِ یونُسَ

ص:214

می شود؟

فرمود:«خیر».

گفتم:دو امام،در یک زمان می شود؟

فرمود:«خیر،جز این که اگر باشند،یکی از آن دو خاموش است».

گفتم:امام،امام پس از خود را می شناسد؟

فرمود:«آری».

گفتم:قائم،امام است؟

فرمود:«آری،امام و پسر امام است و امامتش پیش تر معلوم شده است». (1)

16.الکافی -به نقل از ابو حمزه-:امام باقر علیه السلام فرمود:«به خدا سوگند،خداوند از هنگامی که آدم علیه السلام را قبض روح کرد،زمین را بدون امامی که با او به خدا ره جویند،رها نکرد و او حجّت بر بندگان خداست و زمین،بدون امامی که حجّت خدا بر بندگانش باشد،باقی نمی ماند». (2)

17.الکافی -به نقل از ابو بصیر-:امام صادق علیه السلام فرمود:«خداوند،جلیل تر و بزرگ تر از آن است که زمین را بدون امامی عادل رها کند». (3)

18.کمال الدین -به نقل از حسن بن زیاد-:شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید:«زمین از حجّتی دانا در آن،خالی نمی ماند.جز این،زمین را اصلاح نمی کند و مردم جز با آن، اصلاح نمی شوند». (4)

19.الکافی -به نقل از اسحاق بن عمّار-:شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید:«زمین از امام،

ص:215

وسَعدانَ بنِ مُسلِمٍ،عَن إسحاقَ بنِ عَمّارٍ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:سَمِعتُهُ یَقولُ:

إنَّ الأَرضَ لا تَخلو إلّاوفیها إمامٌ (1)،کَیما إن زادَ المُؤمِنونَ شَیئاً رَدَّهُم،وإن نَقَصوا شَیئاً أتَمَّهُ لَهُم.

20.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ جمیعاً،عَن مُحَمَّدِ بنِ الحُسَینِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ سِنانٍ،عَن حَمزَةَ بنِ حُمرانَ، عن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:لَو لَم یَکُن فِی الأَرضِ إلَّااثنانِ لَکانَ أحَدُهُمَا الحُجَّةَ،ولَو ذَهَبَ أحَدُهُما بَقِیَ الحُجَّةُ.

21.الکافی: أحمَدُ بنُ مُحَمَّدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ الحَسَنِ،عَنِ النَّهدِیِّ،عَن أبیهِ،عَن یونُسَ بنِ یَعقوبَ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:سَمِعتُهُ یَقولُ:

لَو لَم یَکُن فِی الأَرضِ إلَّااثنانِ،لَکانَ الإِمامُ أحَدَهُما.

22.الکافی: مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَمَّن ذَکَرَهُ،عَنِ الحَسَنِ بنِ موسَی الخَشّابِ،عَن جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن کَرّامٍ،قالَ:قالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام:

لَو کانَ النّاسُ رَجُلَینِ لَکانَ أحَدُهُمَا الإِمامَ.وقالَ:إنَّ آخِرَ مَن یَموتُ الإِمامُ،لِئَلّا یَحتَجَّ أحَدٌ عَلَی اللّهِ عز و جل أنَّهُ تَرَکَهُ بِغَیرِ حُجَّةٍ للّهِ ِ عَلَیهِ.

23.الکافی: أحمَدُ بنُ إدریسَ ومُحَمَّدُ بنُ یَحیی جَمیعاً،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عیسَی بنِ عُبَیدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ سِنانٍ،عَن حَمزَةَ بنِ الطَّیّارِ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:

لَو بَقِیَ اثنانِ لَکانَ أحَدُهُمَا الحُجَّةَ عَلی صاحِبِهِ.

24.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ،

ص:216

خالی نمی ماند تا اگر مؤمنان چیزی [به دین] افزودند،آنان را باز گرداند و اگر کم گذاشتند،برایشان کامل کند». (1)

20.کمال الدین -به نقل از حمزة بن حمران-:امام صادق علیه السلام فرمود:«اگر جز دو نفر در زمین نباشد،یکی از آن دو،حجّت است و اگر یکی از آنها برود،حجّت می ماند [و آن که حجّت نیست،می رود]». (2)

21.الکافی -به نقل از یونس بن یعقوب-:شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید:«اگر جز دو نفر در زمین نباشد،یکی از آن دو امام خواهد بود». (3)

22.الکافی -به نقل از کرّام-:امام صادق علیه السلام فرمود:«اگر مردمِ زمین تنها دو تن باشند، حتماً یکی از آن دو،امام است»و فرمود:«واپسین کسی که می میرد،امام است تا کسی بر خداوندعز و جل حجّت نیاورد [و اعتراض نکند] که او را بدون حجّت الهی،رها کرده است». (4)

23.الکافی -به نقل از حمزۀ طیّار-:امام صادق علیه السلام فرمود:«اگر [تنها] دو نفر بمانند،یکی بر دیگری حجّت است». (5)

24.کمال الدین -به نقل از صفوان بن یحیی-:شنیدم که امام رضا علیه السلام فرمود:«زمین از

ص:217

عَن یَعقوبَ بنِ (1)یَزیدَ،عَن صَفوانَ بنِ یَحیی،قالَ:سَمِعتُ الرِّضا علیه السلام یَقولُ:

إنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن أن یَکونَ فیها إمامٌ مِنّا.

25.المحاسن: عَنهُ (2)عَن أبیهِ،عَنِ النَّضرِ بنِ سُوَیدٍ،عَن یَحیَی بنِ عِمرانَ الحَلَبِیِّ،عَن أیّوبَ بنِ الحُرِّ،عَن سُلَیمانَ بنِ خالِدٍ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام قالَ:ما کانَتِ الأَرضُ إلّا وفیها عالِمٌ. (3)

26.علل الشرائع: أبی رحمه الله،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَن مُحَمَّدِ بنِ سِنانٍ،عَن نُعمانَ الرّازِیِّ،قالَ:کُنتُ جالِساً أنَا وبَشیرٌ الدَّهّانُ عِندَ أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام،فَقالَ:لَمَّا انقَضَت نُبُوَّةُ آدَمَ وَانقَطَعَ أکلُهُ،أوحَی اللّهُ عز و جل إلَیهِ:

أن یا آدَمُ قَدِ انقَضَت نُبُوَّتُکَ وَانقَطَعَ أکلُکَ،فَانظُر إلی ما عِندَکَ مِنَ العِلمِ وَالإِیمانِ ومیراثِ النُّبُوَّةِ،واُثرَةِ (4)العِلمِ وَالاِسمِ الأَعظَمِ،فَاجعَلهُ فِی العَقِبِ مِن ذُرِّیَّتِکَ عِندَ هِبَةِ اللّهِ،فَإِنّی لَم أدَعِ الأَرضَ بِغَیرِ عالِمٍ یُعرَفُ بِهِ طاعَتی ودینی،ویَکونُ نَجاةً لِمَن أطاعَهُ.

27.علل الشرائع: أبی رحمه الله،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَن سَعدِ بنِ أبی خَلَفٍ،عَنِ الحَسَنِ بنِ زِیادٍ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:قالَ:

الأَرضُ لا تَکونُ إلّاوفیها عالِمٌ یُصلِحُهُم،ولا یُصلِحُ النّاسَ إلّاذلِکَ.

28.الکافی: عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن أبیهِ،عَن حَمّادِ بنِ عیسی،عَن حَریزٍ،عَن زُرارَةَ

ص:218

این که امامی از ما داشته باشد،خالی نمی ماند». (1)

25.المحاسن -به نقل از سلیمان بن خالد-:امام باقر علیه السلام فرمود:«زمین بدون آن که عالمی در آن باشد،نیست». (2)

26.علل الشرائع به نقل از نعمان رازی-:من و بشیرِ دَهّان،نزد امام صادق علیه السلام بودیم که فرمود:«هنگامی که نبوّت آدم به پایان رسید و غذا خوردنش قطع شد (دستش از دنیا کوتاه شد)،خداوندعز و جل به او وحی کرد:"ای آدم! نبوّتت به پایان رسیده و غذا خوردنت قطع شده است.پس به دانش و ایمان و میراث نبوّتت،و نیز آثار علمی و اسم اعظمی که می دانی بنگر و آنها را نزد پسرت از نسل خودت،هبة اللّه،بگذار،که من زمین را بدون عالِمی که اطاعت و دینم را به او بشناسند و مایۀ نجات پیروانش باشد،نمی گذارم"». (3)

27.علل الشرائع -به نقل از حسن بن زیاد-:امام صادق علیه السلام فرمود:«زمین،تداوم ندارد، مگر به عالِمی که مردم را اصلاح کند و مردم را جز این،اصلاح نمی کند». (4)

28.الکافی -به نقل از زراره و فضیل-:امام باقر علیه السلام فرمود:«علمی که با آدم علیه السلام فرود آمد،دیگر بالا نرفت و علم،به ارث برده می شود و علی علیه السلام عالِم این امّت است و

ص:219

وَالفُضَیلِ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام قالَ: (1)

إنَّ العِلمَ الَّذی نَزَلَ مَعَ آدَمَ علیه السلام لَم یُرفَع،وَالعِلمُ یُتَوارَثُ،وکانَ عَلِیٌّ علیه السلام عالِمَ هذِهِ الاُمَّةِ،وإنَّهُ لَم یَهلِک مِنّا عالِمٌ قَطُّ إلّاخَلَفَهُ مِن أهلِهِ مَن عَلِمَ مِثلَ عِلمِهِ،أو ما شاءَ اللّهُ.

29.کمال الدین: بِهذَا الإِسنادِ (2)،عَن عَلِیِّ بنِ مَهزِیارَ،عَن فَضالَةَ،عَن أبانِ بنِ عُثمانَ، عَنِ الحَسَنِ بنِ زِیادٍ،قالَ:قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:هَل تَکونُ الأَرضُ إلّاوفیها إمامٌ؟ (3)قال:

لا تَکونُ إلّاوفیها إمامٌ،عالِمٌ بِحَلالِهِم وحَرامِهِم وما یَحتاجونَ إلَیهِ.

30.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی ومُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رَضِیَ اللّهُ عَنهُما،قالا:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ جَمیعاً،قالا:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ عیسَی بنِ عُبَیدٍ، عَن یونُسَ بنِ عَبدِ الرَّحمنِ،عَنِ الحارِثِ بنِ المُغیرَةِ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام،قالَ:

سَمِعتُهُ یَقولُ:

لَم یَترُکِ اللّهُ-جَلَّ وعَزَّ-الأَرضَ بِغَیرِ عالِمٍ یَحتاجُ النّاسُ إلَیهِ ولا یَحتاجُ إلَیهِم، یَعلَمُ (4)الحَلالَ وَالحَرامَ،قُلتُ:جُعِلتُ فِداکَ،بِماذا یَعلَمُ؟قالَ:

بِوِراثَةٍ (5)مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،ومِن عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام.

ص:220

هرگز در میان ما عالِمی رحلت نکرده،مگر آن که از خاندان خود،کسی را به جانشینی نهاده که علمی همچون او بداند یا آنچه را خدا بخواهد». (1)

29.کمال الدین -به نقل از حسن بن زیاد-:به امام صادق علیه السلام گفتم:آیا زمین بدون امام وجود دارد؟

فرمود:«همواره در زمین،امامی عالم به حلال و حرام و نیازهای اهل آن هست». (2)

30.کمال الدین -به نقل از حارث بن مغیره-:شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید:

«خدای عز و جل،زمین را بدون عالِمی که مردم نیازمند او باشند ولی او نیازمند مردم نباشد و حلال و حرام را بداند،رها نکرده است».

گفتم:فدایت شوم! از کجا می داند؟

فرمود:«به وراثت از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السلام». (3)

ص:221

31.کمال الدین: بِهذَا الإِسنادِ (1)،عَن عَلِیِّ بنِ مَهزِیارَ،عَن فَضالَةَ بنِ أیّوبَ،عَن أبانِ بنِ عُثمانَ،عَنِ الحارِثِ بنِ المُغیرَةِ،قالَ:سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ:

إنَّ الأَرضَ لا تُترَکُ إلّابِعالِمٍ یَعلَمُ الحَلالَ وَالحَرامَ وما یَحتاجُ النّاسُ إلَیهِ،ولا یَحتاجُ إلَی النّاسِ.

قُلتُ:جُعِلتُ فِداکَ،عِلمَ ماذا؟قالَ:وِراثَةً مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وعَلِیٍّ علیه السلام.

32.علل الشرائع: حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدٍ رحمه الله،عَن أبیهِ،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی ومُحَمَّدِ بنِ عَبدِ الجَبّارِ،عَن عَبدِ اللّهِ بنِ مُحَمَّدٍ الحَجّالِ،عَن ثَعلَبَةَ بنِ مَیمونٍ،عَن إسحاقَ بنِ عَمّارٍ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:

إنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن أن یَکونَ فیها مَن یَعلَمُ الزِّیادَةَ وَالنُّقصانَ،فَإِذا جاءَ المُسلِمونَ بِزِیادَةٍ طَرَحَها،وإذا جاؤوا بِالنُّقصانِ أکمَلَهُ لَهُم،فَلَولا ذلِکَ اختَلَطَ عَلَی المُسلِمینَ امورُهُم.

33.الکافی: عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَن یونُسَ،عَنِ ابنِ مُسکانَ،عَن أبی بَصیرٍ،عَن أحَدِهِما علیهما السلام، (2)قالَ:قالَ:

إنَّ اللّهَ لَم یَدَعِ الأَرضَ بِغَیرِ عالِمٍ،ولَولا ذلِکَ لَم یُعرَفِ الحَقُّ مِنَ الباطِلِ.

34.علل الشرائع: أبی رحمه الله قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی ومُحَمَّدِ بنِ الحُسَینِ بنِ أبِی الخَطّابِ ومُحَمَّدِ بنِ عیسَی بنِ عُبَیدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ سِنانٍ وعَلِیِّ بنِ النُّعمانِ،عَن عَبدِ اللّهِ بنِ مُسکانَ،عَن أبی بَصیرٍ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:

ص:222

31.کمال الدین به نقل از حارث بن مغیره-:شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید:«زمین، بدون عالِمی که حلال و حرام و نیازهای مردم را بداند و نیازی هم به مردم نداشته باشد،رها نشده است».

گفتم:فدایت شوم! چگونه علمی؟

فرمود:«علمی به ارث برده از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام». (1)

32.علل الشرائع -به نقل از اسحاق بن عمّار-:امام صادق علیه السلام فرمود:«زمین از کسی که فزونی و کاستی را بداند و چون مسلمانان افزوده ای آوردند،آن را دور بیندازد و چون کم آوردند،برایشان تکمیل کند،خالی نمی ماند.اگر چنین نبود،کار مسلمانان، پریشان می شد». (2)

33.الکافی -به نقل از ابو بصیر-:امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام فرمود:«خداوند،زمین را بدون عالِم نگذاشته است.اگر چنین بود،حق از باطل شناخته نمی شد». (3)

34.علل الشرائع -به نقل از ابو بصیر-:امام صادق علیه السلام فرمود:«خداوند،هیچ گاه زمین را از عالِم آگاه به فزونی و کاستی،خالی نمی گذارد،تا اگر مؤمنان چیزی [بر دین]

ص:223

إنَّ اللّهَ عز و جل لَم یَدَعِ الأَرضَ إلّاوفیها عالِمٌ یَعلَمُ الزِّیادَةَ وَالنُّقصانَ فِی الأَرضِ،فَإِذا زادَ المُؤمِنونَ شَیئاً رَدَّهُم،وإذا نَقَصوا أکمَلَهُ لَهُم،فَقالَ:«خُذوه کامِلاً»،ولَولا ذلِکَ لَالتَبَسَ عَلَی المُؤمِنینَ امورُهُم،ولَم یُفَرِّقوا بَینَ الحَقِّ وَالباطِلِ.

35.علل الشرائع: أبی رحمه الله،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ عیسَی بنِ عُبَیدٍ،عَن عَلِیِّ بنِ إسماعیلَ المیثَمِیِّ،عَن ثَعلَبَةَ بنِ مَیمونٍ،عَن عَبدِ الأَعلی مَولی آلِ سامٍ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام قالَ:سَمِعتُهُ یَقولُ:

ما تَرَکَ اللّهُ الأَرضَ بِغَیرِ عالِمٍ یَنقُصُ ما زادَ النّاسُ،ویَزیدُ ما نَقَصوا،ولَولا ذلِکَ لَاختَلَطَ عَلَی النّاسِ امورُهُم.

36.علل الشرائع: أبی رحمه الله،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،عَنِ الحَسَنِ بنِ موسَی الخَشّابِ،عَن عَبدِ الرَّحمنِ بنِ أبی نَجرانَ،عَن عَبدِ الکَریمِ وغَیرِهِ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:

إنَّ جَبرَئیلَ نَزَلَ عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله یُخبِرُ عَن رَبِّهِ عز و جل،فَقالَ لَهُ:یا مُحَمَّدُ،لَم أترُکِ الأَرضَ إلّاوفیها عالِمٌ یَعرِفُ طاعَتی وهُدایَ،ویَکونُ نَجاةً فیما بَینَ قَبضِ النَّبِیِّ إلی خُروجِ النَّبِیِّ الآخَرِ،ولَم أکُن أترُکُ إبلیسَ یُضِلُّ النّاسَ ولَیسَ فِی الأَرضِ حُجَّةٌ وداعٍ إلَیَّ،وهادٍ إلی سَبیلی،وعارِفٌ بِأَمری،وإنّی قَد قَضَیتُ لِکُلِّ قَومٍ هادِیاً أهدی بِهِ السُّعَداءَ،ویَکونُ حُجَّةً عَلَی الأَشقِیاءِ.

37.مختصر بصائر الدّرجات: عَن عَلِیِّ بنِ الحَکَمِ،قالَ:أخبَرَنا عَلِیُّ بنُ النُّعمانِ،عَن عَلِیِّ بنِ إسماعیلَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ النُّعمانِ،عَنِ ابنِ مُسکانَ،عَن ضُرَیسٍ،قالَ:کُنتُ أنَا وأبو بَصیرٍ عِندَ أبی جَعفَرٍ علیه السلام،فَقالَ لَهُ أبو بَصیرٍ:بِمَ یَعلَمُ عالِمُکُم؟قالَ:

ص:224

افزودند،مانع آنان شود و اگر کاستند،آن را برایشان کامل گردانَد»و فرمود:«آن را کامل بگیرید.و اگر چنین نبود،بی گمان،مؤمنان در امور خود دچار شبهه می شدند و حق از باطل تشخیص داده نمی شد». (1)

35.علل الشرائع -به نقل از عبد الأعلی،وابستۀ آل سام-:شنیدم که امام باقر علیه السلام می فرماید:«خداوند،زمین را بدون عالِمی که افزوده ها را بکاهد و کاستی ها را بیفزاید،رها نکرده است و اگر این گونه نبود،کارهای مردم پریشان می شد». (2)

36.علل الشرائع -به نقل از عبد الکریم و غیر او-:امام صادق علیه السلام فرمود:«جبرئیل بر محمّد صلی الله علیه و آله فرود آمد و از جانب پروردگارش به او خبر داد و گفت:«ای محمّد! من زمین را بدون فردی عالِم-که طاعت و راه [و ره نمودهای] مرا بشناسد و مایۀ نجات [مردم] در فاصلۀ رحلت یک پیامبر تا ظهور پیامبری دیگر باشد-رها نمی کنم و ابلیس را وا نمی گذارم که مردم را در حالی گم راه کند که در زمین،حجّت و دعوتگری به سوی من و راه نمایی به راه من و آشنایی به امر من نباشد.حکم [و سنّتِ] من،این است که برای هر قومی،رهبری باشد تا به واسطۀ او،نیک بختان را هدایت کنم و بر تیره بختان حجّت باشد». (3)

37.مختصر بصائر الدرجات -به نقل از ضُرَیس-:من و ابوبصیر در خدمت امام باقر علیه السلام بودیم.ابوبصیر به ایشان گفت:عالِمِ شما چگونه علم می یابد؟

ص:225

إنَّ عالِمَنا لا یَعلَمُ الغَیبَ،ولَو وَکَلَهُ اللّهُ إلی نَفسِهِ لَکانَ کَبَعضِکُم،ولکِن یُحَدَّثُ فِی السّاعَةِ بِما یَحدُثُ بِاللَّیلِ،وفِی السّاعَةِ بِما یَحدُثُ بِالنّهارِ،الأَمرِ بَعدَ الأَمرِ، وَالشَّیءِ بَعدَ الشَّیءِ،بِما یَکونُ إلی یَومِ القِیامَةِ.

وقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام:ما تَرَکَ اللّهُ الأَرضَ بِغَیرِ عالمٍ یَنقُصُ ما یُزاد ویَزیدُ ما یُنقَصُ، ولَولا ذلِکَ لَاختَلَطَ عَلَی النّاسِ أمرُهُم.

38.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ بنِ أحمَدَ بنِ الوَلیدِ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ الصَّفّارُ وسَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ جَمیعاً،عَن إبراهیمَ بنِ مَهزِیارَ،عَن عَلِیِّ بنِ حَدیدٍ،عَن عَلِیِّ بنِ النُّعمانِ وَالحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ الوَشّاءِ جَمیعاً،عَنِ الحَسَنِ (1)بنِ أبی حَمزَةَ الثُّمالِیِّ،عَن أبیهِ،قالَ:سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام وهُوَ یَقولُ:

لَن تَخلُوَ الأَرضُ إلّاوفیها رَجُلٌ مِنّا یَعرِفُ الحَقَّ،فَإِذا زادَ النّاسُ فیهِ قالَ:قَد زادوا،وإذا نَقَصوا مِنهُ قالَ:قَد نَقَصوا،وإذا جاؤوا بِهِ صَدَّقَهُم،ولَو لَم یَکُن ذلِکَ کَذلِکَ،لَم یُعرَفِ الحَقُّ مِنَ الباطِلِ. (2)

39.الغیبة للنعمانی: أخبَرَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ سَعیدِ بنِ عُقدَةَ الکوفِیُّ،قالَ:حَدَّثَنی أحمَدُ بنُ یوسُفَ بنِ یَعقوبَ،قالَ:حَدَّثَنا إسماعیلُ بنُ مِهرانَ،قالَ:حَدَّثَنَا الحَسَنُ بنُ عَلِیِّ بنِ أبی حَمزَةَ،عَن أبیهِ،عَن یَعقوبَ بنِ شُعَیبٍ،قالَ:سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ:

لا وَاللّهِ،لا یَدَعُ اللّهُ هذَا الأَمرَ إلّاولَهُ مَن یَقومُ بِهِ إلی یَومِ تَقومُ السّاعَةُ.

ص:226

فرمود:«عالِم ما،غیب نمی داند و اگر خدا او را به خود وا نهد،همچون یکی از شما خواهد بود؛لیکن او در هر لحظه،از آنچه در شب یا روز،یکی پس از دیگری رخ می دهد و از هر آنچه تا روز رستاخیز پیش می آید،سخن می گوید (1)».

امام باقر علیه السلام فرمود:«خداوند،زمین را بدون عالِمی که افزوده ها را کم کند و کاستی ها را بیفزاید،رها نمی کند،که اگر چنین نبود،امر [دین] مردم بر آنان مشتبه می شد». (2)

38.کمال الدین -به نقل از ابو حمزۀ ثمالی-:شنیدم که امام باقر علیه السلام می فرماید:«زمین از وجود مردی از خاندان ما خالی نمی ماند؛مردی که حق را می شناسد و چون مردم بر آن بیفزایند،می گوید:"افزودند" و چون بکاهند،می گوید:"کاستند"،و چون همان حق را آوردند،تصدیقشان می کند،که اگر چنین نباشد،حق از باطل تشخیص داده نمی شود». (3)

39.الغیبة ،نعمانی-به نقل از یعقوب بن شعیب-:شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید:

«به خدا سوگند،خداوند،این امر را وا نمی گذارد،جز آن که تا روز قیامت،کسی برای قیام به امور آن هست». (4)

ص:227

40.علل الشرائع: أبی رحمه الله قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَن مُحَمَّدِ بنِ الحَسَنِ (1)بنِ أبِی الخَطّابِ،عَنِ الحَسَنِ بنِ مَحبوبٍ،عَن یَعقوبَ السَّرّاجِ،قالَ:قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:تَبقَی الأَرضُ بِلا عالِمٍ حَیٍّ ظاهِرٍ یَفزَعُ إلَیهِ النّاسُ فی حَلالِهِم وحَرامِهِم؟فَقالَ لی:

إذاً لا یُعبَدُ اللّهُ یا أبا یوسُفَ.

2/1 لا تَخلُو الأَرضُ مِن حُجَّةٍ

41.الکافی: مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ،عَنِ البَرقِیِّ،عَن خَلَفِ بنِ حَمّادٍ، عَن أبانِ بنِ تَغلِبَ،قالَ:قالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام:

الحُجَّةُ قَبلَ الخَلقِ،ومَعَ الخَلقِ،وبَعدَ الخَلقِ.

42.الکافی: عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ،عَن سَهلِ بنِ زِیادٍ،عَنِ الحَسَنِ بنِ مَحبوبٍ،عَن أبی اسامَةَ وعَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن أبیهِ،عَنِ الحَسَنِ بنِ مَحبوبٍ،عَن أبی اسامَةَ وهِشامِ بنِ سالِمٍ،عَن أبی حَمزَةَ،عَن أبی إسحاقَ،عَمَّن یَثِقُ بِهِ مِن أصحابِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام،أنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام قالَ:

اللّهُمَّ إنَّکَ لا تُخلی أرضَکَ مِن حُجَّةٍ لَکَ عَلی خَلقِکَ.

43.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی ومُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رَضِیَ اللّهُ عَنهُما،قالا:حَدَّثَنا عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ،قالَ:حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ إسحاقَ،قالَ:دَخَلتُ عَلی مَولانا أبی مُحَمَّدٍ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ العَسکَرِیِّ علیهم السلام فَقالَ:یا أحمَدُ،ما کانَ حالُکُم فیما کانَ

ص:228

40.علل الشرائع -به نقل از یعقوب سرّاج-:به امام صادق علیه السلام گفتم:آیا زمین،بدون عالِم زندۀ آشکاری که مردم در حلال و حرامشان به او پناه ببرند،باقی می ماند؟

به من فرمود:«در این صورت،خدا عبادت نمی شود،ای ابو یوسف!». (1)

فیهِ النّاسُ مِنَ الشَّکِّ وَالاِرتِیابِ؟فَقُلتُ لَهُ:یا سَیِّدی لَمّا وَرَدَ الکِتابُ،لَم یَبقَ مِنّا رَجُلٌ ولَا امرَأَةٌ ولا غُلامٌ بَلَغَ الفَهمَ إلّاقالَ بِالحَقِّ.فَقالَ:

أحمَدُ اللّهَ عَلی ذلِکَ یا أحمَدُ،أما عَلِمتُم أنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن حُجَّةٍ،وأَنَا ذلِکَ الحُجَّةُ،أو قالَ:أنَا الحُجَّةُ.

44.کمال الدین: حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ عَبدِ اللّهِ الوَرّاقُ،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ هارونَ الصّوفِیُّ،عَن عَبدِ اللّهِ بنِ موسی،عَن عَبدِ العَظیمِ بنِ عَبدِ اللّهِ الحَسَنِیِّ رضی الله عنه،قالَ:

حَدَّثَنی صَفوانُ بنُ یَحیی،عَن إبراهیمَ بنِ أبی زِیادٍ،عَن أبی حَمزَةَ الثُّمالِیِّ،عَن أبی خالِدٍ الکابُلِیِّ،قالَ:دَخَلتُ عَلی سَیِّدی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ زَینِ العابِدینَ علیه السلام، فَقُلتُ لَهُ:یَابنَ رَسولِ اللّهِ،أخبِرنی بِالَّذینَ فَرَضَ اللّهُ عز و جل طاعَتَهُم ومَوَدَّتَهُم،وأَوجَبَ عَلی عِبادِهِ الاِقتِداءَ بِهِم بَعدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله؟فَقالَ لی:

یا کَنکَرُ (1)؛إنَّ اولِی الأَمرِ الَّذینَ جَعَلَهُمُ اللّهُ عز و جل أئِمَّةً لِلنّاسِ،وأَوجَبَ عَلَیهِم طاعَتَهُم:أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام،ثُمَّ الحَسَنُ ثُمَّ الحُسَینُ ابنا عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ،ثُمَّ انتَهَی الأَمرُ إلَینا،ثُمَّ سَکَتَ.

فَقُلتُ لَهُ:یا سَیِّدی،رُوِیَ لَنا عَن أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیٍّ علیه السلام:أنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن حُجَّةٍ للّهِ ِعز و جل عَلی عِبادِهِ،فَمَنِ الحُجَّةُ وَالإِمامُ بَعدَکَ؟

قالَ:اِبنی مُحَمَّدٌ،وَاسمُهُ فِی التَّوراةِ باقِرٌ،یَبقَرُ العِلمَ بَقراً،هُوَ الحُجَّةُ وَالإِمامُ بَعدی،ومِن بَعدِ مُحَمَّدٍ ابنُهُ جَعفَرٌ،وَاسمُهُ عِندَ أهلِ السَّماءِ الصّادِقُ...

45.بصائر الدرجات: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ عیسی،عَنِ ابنِ أبی عُمَیرٍ،عَن مَنصورِ بنِ

ص:230

فرمود:«ای احمد! خداوند را بر این،سپاس بگزار.آیا نمی دانید که زمین از حجّت،خالی نمی ماند و من همان حجّتم؟!»یا فرمود:«من حجّتم؟!». (1)

44.کمال الدین -به نقل از ابو خالد کابلی-:بر سَرورم امام زین العابدین علیه السلام وارد شدم و به او گفتم:ای فرزند پیامبر خدا! مرا از کسانی که خداوندعز و جل،اطاعت و دوستی شان را واجب و اقتدای به آنان را پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر بندگانش لازم کرده است،آگاه کن.

به من فرمود:«ای کنکر! (2)اختیاردارانی که خدای عز و جل،آنان را امام مردم قرار داده و اطاعتشان را بر ایشان واجب کرده است،امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است و سپس حسن و حسین،فرزندان علی بن ابی طالب،و آن گاه امر به ما رسیده است»و سپس ساکت شد.

به ایشان گفتم:ای سَرور من! برایمان از امیر مؤمنان،علی علیه السلام،روایت شده که زمین از حجّت خدای عز و جل بر بندگانش خالی نمی ماند.حجّت و امام پس از تو کیست؟

فرمود:«پسرم محمّد که نامش در تورات،باقر است و علم را می شکافد.او حجّت و امام پس از من است و پس از محمّد،پسرش جعفر است و نام او نزد آسمانیان،صادق است و...». (3)

45.بصائر الدرجات -به نقل از اسحاق بن عمّار-:شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید:

ص:231

یونُسَ،عَن إسحاقَ بنِ عَمّارٍ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام،قالَ:سَمِعتُهُ یَقولُ:

إنَّ الأَرضَ لا تَخلو إلّاوفیها حُجَّةٌ، (1)کَیما إن زادَ (2)المُؤمِنونَ شَیئاً رَدَّهُم،وإن نَقَصوا شَیئاً أتَمَّهُ لَهُم.

46.کمال الدین: حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ یَحیَی العَطّارُ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،قالَ:حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ الحَسَنِ بنِ عَلِیِّ بنِ فَضّالٍ،عَن عَمرِو بنِ سَعیدٍ المَدائِنِیِّ،عَن مُصَدِّقِ بنِ صَدَقَةَ،عَن عَمّارِ بنِ موسَی السّاباطِیِّ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:سَمِعتُهُ وهُوَ یَقولُ:

لَم تَخلُ الأَرضُ مُنذُ کانَت مِن حُجَّةٍ عالِمٍ یُحیی فیها ما یُمیتونَ مِنَ الحَقِّ،ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَةَ: یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللّهُ إِلاّ أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (3).

47.المحاسن: عَنهُ (4)،عَن یَعقوبَ بنِ یَزیدَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ أبی عُمَیرٍ،عَن سَعدِ بنِ أبی خَلَفٍ،عَن زِیادٍ العَطّارِ،قالَ:سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ:

إنَّ الأَرضَ لا تَکونُ إلّاوفیها حُجَّةٌ،إنَّهُ لا یُصلِحُ النّاسَ إلّاذلِکَ،ولا یُصلِحُ الأَرضَ إلّاذلِکَ.

48.الکافی: مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن عَلِیِّ بنِ الحَکَمِ،عَن رَبیعِ بنِ مُحَمَّدٍ المُسلِیِّ،عَن عَبدِ اللّهِ بنِ سُلَیمانَ العامِرِیِّ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام،قالَ:

ص:232

«زمین از امام،خالی نمی ماند تا اگر مؤمنان چیزی [به دین] افزودند،آنان را باز گرداند و اگر کم گذاشتند،برایشان کامل کند». (1)

46.کمال الدین -به نقل از عمّار بن موسی ساباطی-:از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرماید:«زمین تا بوده،خالی از حجّتی عالِم نبوده است.او آنچه را از حق در آن می میرانند،زنده می کند».

ایشان سپس این آیه را تلاوت نمود:«می خواهند با دهان هایشان نور خدا را خاموش کنند؛امّا خدا نور خود را کامل می گرداند،اگرچه کافران نخواهند». (2)

47.المحاسن -به نقل از زیاد عطّار-:گفت شنیدم که امام صادق علیه السلام فرمود:«زمین تداوم ندارد،مگر این که همیشه حجّت خدا هست.اصلاح مردم جز با آن نیست و زمین را جز آن،اصلاح نمی کند». (3)

48.الکافی -به نقل از عبد اللّه بن سلیمان عامری-:امام صادق علیه السلام فرمود:«تا زمین

ص:233

ما زالَتِ الأَرضُ إلّاوللّهِ ِ فیهَا الحُجَّةُ،یُعَرِّفُ الحَلالَ وَالحَرامَ،ویَدعُو النّاسَ إلی سَبیلِ اللّهِ.

49.التوحید: حَدَّثَنا إبراهیمُ بنُ هارونَ الهیتِیُّ،قالَ:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ أحمَدَ بنِ أبِی الثَّلجِ،قالَ:حَدَّثَنا جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ الحُسَینِ الزُّهرِیُّ،قالَ:حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ صَبیحٍ،قالَ:حَدَّثَنا ظَریفُ بنُ ناصِحٍ،عَن عیسَی بنِ راشِدٍ،عَن مُحَمَّدِ بنِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیهم السلام،فی قَولِهِ عز و جل... نُورٌ عَلی نُورٍ (1):«یَعنی:إماماً مُؤَیَّداً بِنورِ العِلمِ وَالحِکمَةِ فی إثرِ إمامٍ مِن آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام،وذلِکَ مِن لَدُن آدَمَ الی أن تَقومَ السّاعَةُ،فَهؤُلاءِ الأَوصِیاءُ الَّذینَ جَعَلَهُمُ اللّهُ عز و جل خُلَفاءَهُ فی أرضِهِ،وحُجَجَهُ عَلی خَلقِهِ،لا تَخلُو الأَرضُ فی کُلِّ عَصرٍ مِن واحِدٍ مِنهُم علیهم السلام.

50.کمال الدین: حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ عَبدِ اللّهِ الوَرّاقُ،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ عَن أحمَدَ بنِ إسحاقَ بنِ سَعدٍ الأشعَرِیِّ،قالَ:دَخَلتُ عَلی أبی مُحَمَّدٍ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام،وأَنَا اریدُ أن أسأَلَهُ عَنِ الخَلَفِ مِن بَعدِهِ،فَقالَ لی مُبتَدِئاً:

یا أحمَدَ بنَ إسحاقَ،إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی لَم یُخلِ الأَرضَ مُنذُ خَلَقَ آدَمَ علیه السلام،ولا یُخلیها إلی أن تَقومَ السّاعَةُ مِن حُجَّةٍ للّهِ ِ عَلی خَلقِهِ،بِهِ یَدفَعُ البَلاءَ عَن أهلِ الأَرضِ، وبِهِ یُنَزِّلُ الغَیثَ،وبِهِ یُخرِجُ بَرَکاتِ الأَرضِ.

51.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ إبراهیمَ بنِ إسحاقَ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنی أبو عَلِیِّ بنُ هَمّامٍ،قالَ:سَمِعتُ مُحَمَّدَ بنَ عُثمانَ العَمرِیَّ-قَدَّسَ اللّهُ روحَهُ-یَقولُ:سَمِعتُ أبی یَقولُ:سُئِلَ أبو مُحَمَّدٍ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ علیهما السلام وأَنَا عِندَهُ،عَنِ الخَبَرِ الَّذی رُوِیَ عَن

ص:234

هست،خداوند در آن حجّتی دارد که حلال و حرام را معرّفی می کند و مردم را به راه خدا فرا می خواند». (1)

49.التوحید -به نقل از عیسی بن راشد-:امام محمّد باقر علیه السلام در بارۀ سخن خدای عز و جل:

«نوری بر نور»فرمود:«یعنی امامی تأیید شده با نور علم و حکمت در پی امامی از خاندان محمّد صلی الله علیه و آله،و این از آدم علیه السلام است تا قیامت و اینها اوصیایی هستند که خدای عز و جل آنان را جانشینان خود در زمینش و حجّت های خود بر خلقش قرار داد و زمین در هر زمان از یکی از آنان خالی نمی ماند». (2)

50.کمال الدین -به نقل از احمد بن اسحاق بن سعد اشعری-:خدمت امام حسن عسکری علیه السلام رسیدم و می خواستم از ایشان در بارۀ جانشینش بپرسم؛امّا پیش از آن که من سؤال کنم،فرمود:«ای احمد بن اسحاق! خداوند-تبارک وتعالی-از زمانی که آدم علیه السلام را آفرید،تا قیام قیامت،زمین را از حجّت خدا بر خلقش خالی نگذاشته و نخواهد گذاشت.به برکت وجود اوست که بلا را از زمینیان دور می گرداند،و به برکت وجود اوست که باران را فرو می فرستد،و به برکت وجود اوست که برکت های زمین را بیرون می آورد». (3)

51.کمال الدین -به نقل از محمّد بن عثمان عمری،از پدرش-:نزد امام حسن عسکری علیه السلام بودم که از ایشان در بارۀ این روایت از پدرانش که:«زمین تا روز قیامت از حجّت خدا بر خلقش خالی نمی ماند،و هر کس بدون شناخت امام زمانش بمیرد،به مرگ جاهلی مرده است»پرسیدند.

ص:235

آبائِهِ علیهم السلام:أنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن حُجَّةٍ للّهِ ِ عَلی خَلقِهِ إلی یَومِ القِیامَةِ،وأَنَّ مَن ماتَ ولَم یَعرِف إمامَ زَمانِهِ ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً،فَقالَ علیه السلام:

إنَّ هذا حَقٌّ کَما أنَّ النَّهارَ حَقٌّ،فَقیلَ لَهُ:یَابنَ رَسولِ اللّهِ،فَمَنِ الحُجَّةُ وَالإِمامُ بَعدَکَ؟فَقالَ:

ابنی مُحَمَّدٌ،هُوَ الإِمامُ وَالحُجَّةُ بَعدی،مَن ماتَ ولَم یَعرِفهُ ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً.

52.الکافی: الحُسَینُ بنُ مُحَمَّدٍ،عَن مُعَلَّی بنِ مُحَمَّدٍ،عَن بَعضِ أصحابِنا،عَن أبی عَلِیِّ بنِ راشِدٍ قالَ:قالَ أبُو الحَسَنِ علیه السلام:

إنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن حُجَّةٍ،وأَنَا وَاللّهِ ذلِکَ الحُجَّةُ.

راجع:ج 3 ص 194 (القسم الثالث/الفصل الثالث/النعمة الباطنة و الهدایة الباطنیة).

3/1 الحُجَّةُ إمّا ظاهِرٌ مَشهورٌ أو مُستَتِرٌ مَغمورٌ

53.کمال الدین عن علیّ بن الحسن السائح عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وهُوَ رافِعٌ یَدَیهِ إلَی السَّماءِ:اللَّهُمَّ وَالِ مَن والی خُلَفائی وأَئِمَّةَ امَّتی بَعدی،وعادِ مَن عاداهُم،وَانصُر مَن نَصَرَهُم،وَاخذُل مَن خَذَلَهُم،ولا تُخلِ الأَرضَ مِن قائِمٍ مِنهُم بِحُجَّتِکَ،ظاهِرا أو خافِیا مَغمورا (1)،لِئَلّا یَبطُلَ دینُکَ وحُجَّتُکَ وبُرهانُکَ وبَیِّناتُکَ.

54.الغیبة للنعمانی عن المفضّل بن عمر عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهما السلام :

اعلَموا أنَّ الأَرضَ لا تَخلو مِن حُجَّةٍ للّهِ ِعزّ وجلّ،ولکِنَّ اللّهَ سَیُعمی خَلقَهُ عَنها بِظُلمِهِم وجَورِهِم وإِسرافِهِم عَلی أنفُسِهِم.

ص:236

فرمود:«این روایت،حقیقت دارد،همان گونه که روز حقیقت دارد».

به ایشان گفته شد:ای فرزند پیامبر خدا! حجّت و امامِ پس از تو کیست؟

فرمود:پسرم محمّد.او امام و حجّت پس از من است.هر کس بمیرد و او را نشناسد،به مرگ جاهلی مرده است». (1)

52.الکافی: امام رضا علیه السلام یا امام کاظم علیه السلام فرمود:«زمین از حجّت خالی نمی ماند و-به خدا سوگند-،من آن حجّت هستم». (2)

ر.ک:ج3 ص195 بخش سوم/فصل سوم/نعمت نهان و هدایت پنهان).

55.نهج البلاغة:الإمام علیّ علیه السلام :اللَّهُمَّ بَلی،لا تَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ للّهِ ِ بِحُجَّةٍ،إمّا ظاهِرا مَشهورا وإِمّا خائِفا مَغمورا،لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ و بَیِّناتُهُ،وکَم ذا وأَینَ اولئِکَ؟اُولئِکَ وَاللّهِ الأَقَلّونَ عَدَدا،وَالأَعظَمونَ عِندَ اللّهِ قَدرا،یَحفَظُ اللّهُ بِهِم حُجَجَهُ وبَیِّناتِهِ،حَتّی یُودِعوها نُظَراءَهُم (1)،ویَزرَعوها فی قُلوبِ أشباهِهِم (2).

56.کمال الدین عن سلیمان بن مهران الأعمش عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام زین العابدین علیهم السلام :لَم تَخلُ الأَرضُ مُنذُ خَلَقَ اللّهُ آدَمَ مِن حُجَّةٍ للّهِ ِ (3)فیها،ظاهِرٍ مَشهورٍ أو غائِبٍ مَستورٍ،ولا تَخلو إلی أن تَقومَ السّاعَةُ مِن حُجَّةِ اللّهِ فیها،ولَولا ذلِکَ لَم یُعبَدِ اللّهُ.

راجع:ج 3 ص 180 (القسم الثالث/الفصل الثالث/بقاء نظام العالم) و ص 194 (النعمة الباطنة والهدایة الباطنیة).

4/1 کُلَّما غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ

57.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی ومُحَمَّدِ بنِ الحُسَینِ بنِ أبِی الخَطّابِ ومُحَمَّدِ بنِ عیسَی بنِ عُبَیدٍ وعَبدِ اللّهِ بنِ عامِرِ بنِ سَعیدٍ،عَن عَبدِ الرَّحمنِ بنِ أبی نَجرانَ،عَنِ الحَجّاجِ الخَشّابِ،عَن مَعروفِ بنِ خَرَّبوذَ،قالَ:سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام،یَقولُ:

قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:إنَّما مَثَلُ أهلِ بَیتی فی هذِهِ الاُمَّةِ مَثَلُ نُجومِ السَّماءِ،کُلَّما

ص:238

55.نهج البلاغة: امام علی علیه السلام فرمود:«صد البته،زمین از وجود کسی که حجّت خدا را بر پای دارد-خواه آشکار و به نام،خواه بیمناک و گم نام-،خالی نمی مانَد،تا حجّت های خدا و برهان های او از بین نروند.اینان چندند و کجایند؟به خدا سوگند که شمارشان اندک است؛امّا نزد خداوند،پُر ارج و قدرند.خداوند به واسطۀ آنان، حجّت ها و نشانه های خود را نگه می دارد،تا آنان نیز آنها (حجّت و نشانه ها) را به همتایان خویش بسپارند و در دل های همانندان خود بکارند». (1)

56.کمال الدین -به نقل از سلیمان بن مهران اعمش،از امام صادق علیه السلام،از پدرش-:علی بن حسین (زین العابدین علیه السلام ) فرمود:«از آن گاه که خداوند،آدم علیه السلام را آفرید،زمین هرگز از حجّت خدا تهی نبوده است،-خواه آشکار و به نام،خواه پنهان و در پرده-، و تا قیام قیامت نیز از حجّت خدا تهی نخواهد بود و اگر نه چنین بود،خدا عبادت نمی شد». (2)

ر.ک:ج3 ص 181 (بخش سوم/فصل سوم/بقای نظام جهان) و ص 195 (نعمت نهان و هدایت پنهان).

غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ.

58.الغیبة للنعمانی: أخبَرَنا مُحَمَّدُ بنُ هَمّامٍ قالَ:حَدَّثَنی جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ مالِکٍ وعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ،قالا:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحُسَینِ بنِ أبِی الخَطّابِ ومُحَمَّدُ بنُ عیسی وعَبدُ اللّهِ بنُ عامِرٍ القَصَبانِیُّ جَمیعاً،عَن عَبدِ الرَّحمنِ بنِ أبی نَجرانَ،عَنِ الخَشّابِ،عَن مَعروفِ بنِ خَرَّبوذَ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام، (1)قالَ:سَمِعتُهُ یَقولُ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنَّما مَثَلُ أهلِ بَیتی فی هذِهِ الاُمَّةِ کَمَثَلِ نُجومِ السَّماءِ،کُلَّما غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ، حَتّی إذا مَدَدتُم إلَیهِ حَواجِبَکُم،وأَشَرتُم إلَیهِ بِالأَصابِعِ،أتاهُ مَلَکُ المَوتِ فَذَهَبَ بِهِ، ثُمَّ بَقیتُم سَبتاً (2)مِن دَهرِکُم لا تَدرونَ أیّاً مِن أیٍّ،فَاستَوی فی ذلِکَ بَنو عَبدِ المُطَّلِبِ، فَبَینَما أنتُم کَذلِکَ إذ أطلَعَ اللّهُ عَلَیکُم نَجمَکُم،فَاحمَدوهُ وَاقبَلوهُ.

59.الکافی: عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن أبیهِ،عَن حَنانِ بنِ سَدیرٍ،عَن مَعروفِ بنِ خَرَّبوذَ، عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام،قالَ:

إنَّما نَحنُ کَنُجومِ السَّماءِ،کُلَّما غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ،حَتّی إذا أشَرتُم بِأَصابِعِکُم، ومِلتُم بِأَعناقِکُم،غَیَّبَ اللّهُ عَنکُم نَجمَکُم،فَاستَوَت بَنو عَبدِ المُطَّلِبِ،فَلَم یُعرَف أیٌّ مِن أیٍّ،فَإِذا طَلَعَ نَجمُکُم فَاحمَدوا رَبَّکُم.

60.کمال الدین: حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ أحمَدَ بنِ عَبدِ اللّهِ بنِ أحمَدَ بنِ أبی عَبدِ اللّهِ البَرقِیِّ،عَن أبیهِ،عَن جَدِّهِ أحمَدَ بنِ أبی عَبدِ اللّهِ،عَن أبیهِ مُحَمَّدِ بنِ خالِدٍ،عَن غِیاثِ بنِ إبراهیمَ،عَن ثابِتِ بنِ دینارٍ،عَن سَعدِ بنِ طَریفٍ،عَن سَعیدِ بنِ جُبَیرٍ،عَنِ ابنِ

ص:240

58.الغیبة ،نعمانی-به نقل از معروف بن خرّبوذ-:امام باقر علیه السلام فرمود:«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:مَثَل اهل بیت من در این امّت،مَثَل ستارگان آسمان است.هر گاه ستاره ای ناپدید شود،ستاره ای دیگر طلوع می کند.همین که چشم هایتان را به سوی او چرخاندید و با دستتان به او اشاره کردید،فرشتۀ مرگ در می رسد و او را با خود می برد،و شما روزگاری کوتاه یا دراز،نمی دانید کی به کی است [و چه کسی امام است].فرزندان عبد المطّلب در این میان یکسان اند و در همین حال و روزگار است که ستارۀ شما پدیدار می شود.او را بستایید و باور کنید». (1)

59.الکافی -به نقل از معروف بن خرّبوذ-:امام باقر علیه السلام فرمود:«ما مانند ستارگان آسمانیم.هر گاه ستاره ای ناپدید شود،ستاره ای دیگر پدیدار می گردد.همین که با انگشتتان به او اشاره کردید و به سوی او سر چرخاندید،خداوند،ستاره تان را از شما غایب می کند.فرزندان عبد المطّلب در این میان یکسان اند [و احتمال امامت همه هست] و از یکدیگر شناخته نمی شوند و چون ستاره تان پدیدار شد،خدایتان را سپاس بگزارید». (2)

60.کمال الدین -به نقل از ابن عبّاس-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:

«ای علی! من شهر حکمتم و تو دروازۀ آن هستی و جز از دروازۀ شهر به آن وارد نمی شوند.دروغ می گوید کسی که ادّعا می کند مرا دوست دارد؛امّا با تو دشمنی می کند؛زیرا تو از منی و من از تو هستم.گوشتت از گوشت من،خونت از خون من، روحت از روح من،درونت از درون من و برونت از برون من است.تو امام امّت من

ص:241

عَبّاسٍ قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام:

یا عَلِیُّ،أنَا مدینَةُ الحِکمَةِ وأَنتَ بابُها،ولَن تُؤتَی المَدینَةُ إلّامِن قِبَلِ البابِ، فَکَذَبَ مَن زَعَمَ أنَّهُ یُحِبُّنی ویُبغِضُکَ،لِأَنَّکَ مِنّی وأَنَا مِنکَ،لَحمُکَ مِن لَحمی،ودَمُکَ مِن دَمی،وروحُکَ مِن روحی،وسَریرَتُکَ مِن سَریرَتی،وعَلانِیَتُکَ مِن عَلانِیَتی، وأَنتَ إمامُ امَّتی،وخَلیفَتی عَلَیها بَعدی،سَعِدَ مَن أطاعَکَ،وشَقِیَ مَن عَصاکَ،ورَبِحَ مَن تَوَلّاکَ،وخَسِرَ مَن عاداکَ،وفازَ مَن لَزِمَکَ،وهَلَکَ مَن فارَقَکَ،مَثَلُکَ ومَثَلُ الأَئِمَّةِ مِن وُلدِکَ (بَعدی) مَثَلُ سَفینَةِ نوحٍ،مَن رَکِبَها نَجا ومَن تَخَلَّفَ عَنها غَرِقَ، ومَثَلُکُم کَمَثَلِ النُّجومِ،کُلَّما غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ إلی یَومِ القِیامَةِ.

61.الغیبة للنعمانی: بِإِسنادِهِ (1)،عَن عَبدِ الرَّزّاقِ بنِ هَمّامٍ،عَن مَعمَرِ بنِ راشِدٍ،عَن أبانِ بنِ أبی عَیّاشٍ،عَن سُلَیمِ بنِ قَیسٍ،قالَ:قالَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام:مَرَرتُ یَوماً بِرَجُلٍ-سَمّاهُ لی-فَقالَ:«ما مَثَلُ مُحَمَّدٍ إلّاکَمَثَلِ نَخلَةٍ نَبَتَت فی کِباةٍ» (2)فَأَتَیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَذَکَرتُ ذلِکَ لَهُ،فَغَضِبَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وخَرَجَ مُغضَباً وأَتَی المِنبَرَ، فَفَرَغَتِ (3)الأَنصارُ إلَی السِّلاحِ لِما رَأَوا مِن غَضَبِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،قالَ:

فَما بالُ أقوامٍ یُعَیِّرونی بِقَرابَتی،وقَد سَمِعونی أقولُ فیهِم ما أقولُ مِن تَفضیلِ اللّهِ تَعالی إیّاهُم،ومَا اختَصَّهُم بِهِ مِن إذهابِ الرِّجسِ عَنهُم وتَطهیرِ اللّهِ إیّاهُم؟...نَظَرَ اللّهُ (سُبحانَهُ) إلی أهلِ الأَرضِ نَظرَةً وَاختارَنی مِنهُم،ثُمّ نَظَرَ نَظرَةً فَاختارَ عَلِیّاً أخی ووَزیری...ثُمَّ إنَّ اللّهَ نَظَرَ نَظرَةً ثالِثَةً فَاختارَ أهلَ بَیتی مِن بَعدی،وهُم خِیارُ امَّتی:

ص:242

هستی و پس از من،جانشینم بر امّت.هر کس تو را اطاعت کرد،خوش بخت شد و هر کس تو را نافرمانی کرد،بدبخت شد و هر کس تو را ولیّ خود گرفت،سود برد و هر کس با تو دشمنی کرد،زیان کرد و هر کس همراه تو شد،کامیاب شد و هر کس از تو جدا شد،هلاک گشت.

ای علی! مَثَل تو و امامان از نسل تو پس از من،همچون کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شد،رهایی یافت و هر که از آن باز ماند،غرق گردید و مَثَل شما، همچون اختران است که هر گاه یکی ناپدید شود،دیگری پیدا می گردد،تا به روز رستاخیز». (1)

61.الغیبة ،نعمانی-به نقل از سلیم بن قیس-:روزی امام علی علیه السلام نام مردی را برد و فرمود:«بر او می گذشتم که گفت:محمّد،مانند درخت خرمایی است که در خاکروبه روییده است».نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدم و سخن او را به ایشان گفتم.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خشمگین شد و با همان خشم،بیرون آمد و به منبر رفت و انصار هم چون چنین دیدند،سلاح برگرفتند.پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«برخی را چه می شود که مرا بر خویشانم سرزنش می کنند،در حالی که شنیده اند که من در بارۀ آنان چه گفته ام و برتری اعطاییِ خداوند به آنان و ویژگی یافتن آنان در زدوده شدن آلودگی از آنان و پاک شدن کاملشان به وسیلۀ خداوند را از من شنیده اند؟! خداوند سبحان،نگاهی به زمین انداخت و مرا از میان زمینیان برگزید.سپس نگاه دیگری کرد و علی،برادر و وزیرم را برگزید.سپس نگاه سومی کرد و اهل بیتم را پس از من برگزید و آنان، برگزیدگان امّت من هستند:یازده امام پس از برادرم،یکی از پس دیگری،که هر گاه یکی از دنیا برود،دیگری بر می خیزد.مَثَل ایشان (امامان بعد از من) در میان امّتم،

ص:243

أحَدَ عَشَرَ إماماً بَعدَ أخی واحِداً بَعدَ واحِدٍ،کُلَّما هَلَکَ واحِدٌ قامَ واحِدٌ،مَثَلُهُم فی امَّتی کَمَثَلِ نُجومِ السَّماءِ،کُلَّما غابَ نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ،إنَّهُم أئِمَّةٌ هُداةٌ مَهدِیّونَ،لا یَضُرُّهُم کَیدُ مَن کادَهُم،ولا خِذلانُ مَن خَذَلَهُم،بَل یَضُرُّ اللّهُ بِذلِکَ مَن کادَهُم وخَذَلَهُم،هُم حُجَجُ اللّهِ فی أرضِهِ،وشُهَداؤُهُ عَلی خَلقِهِ،مَن أطاعَهُم أطاعَ اللّهَ،ومَن عَصاهُم عَصَی اللّهَ،هُم مَعَ القُرآنِ وَالقُرآنُ مَعَهُم،لا یُفارِقُهُم ولا یُفارِقونَهُ حَتّی یَرِدوا عَلَیَّ حَوضی،وأَوَّلُ الأَئِمَّةِ أخی،عَلِیٌّ خَیرُهُم،ثُمَّ ابنی حَسَنٌ،ثُمَّ ابنی حُسَینٌ،ثُمَّ تِسعَةٌ مِن وُلدِ الحُسَینِ.

62.نهج البلاغة عن الإمام علیّ علیه السلام: ألا إنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله کَمَثَلِ نُجومِ السَّماءِ،إذا خَوی (1)نَجمٌ طَلَعَ نَجمٌ،فَکَأَنَّکُم قَد تَکامَلَت مِنَ اللّهِ فیکُمُ الصَّنائِعُ،وأَراکُم ما کُنتُم تَأمَلونَ.

63.کمال الدین: حَدَّثَنا أبی رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَنِ الحُسیَنِ بنِ سَعیدٍ،عَن فَضالَةَ بنِ أیّوبَ،عَن داوودَ،عَن فُضَیلٍ الرَّسّانِ،قالَ:کَتَبَ مُحَمَّدُ بنُ إبراهیمَ إلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:أخبِرنا ما فَضلُکُم أهلَ البَیتِ؟فَکَتَبَ إلَیهِ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام:

إنَّ الکَواکِبَ جُعِلَت فِی السَّماءِ أماناً لِأَهلِ السَّماءِ،فَإِذا ذَهَبَت نُجومُ السَّماءِ جاءَ أهلَ السَّماءِ ما کانوا یوعَدونَ.

وقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:جُعِلَ أهلُ بَیتی أماناً لِاُمَّتی،فَإِذا ذَهَبَ أهلُ بَیتی،جاءَ امَّتی ما کانوا یوعَدونَ.

ص:244

همچون ستارگان سپهر است که هر گاه یکی از آنها ناپدید شود،دیگری پدیدار می گردد.آنها امامانی ره نما و ره یافته اند.نه کینۀ کسی که بدیشان کینه ورزد و نه یاری نکردن کسانی که از یاری دادن به ایشان دریغ ورزند،به آنها زیان نمی رساند؛ بلکه خداوند به کسانی که کینۀ آنها را در دل دارند و از یاری دادن به ایشان دریغ می ورزند،زیان می رساند.آنان حجّت های خدا بر زمین و گواهان او بر خلقش اند.

هر کس از آنها فرمان بَرد،از خدا فرمان برده است و هر که از ایشان سر پیچد،از خدا سر پیچیده است.آنها با قرآن هستند و قرآن با آنهاست.نه قرآن از آنها جدایی می پذیرد و نه آنان از قرآن جدایی می پذیرند،تا آن که در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.نخستین امام،برادرم علی است که بهترینِ آنهاست.سپس فرزندم حسن و پس از او فرزندم حسین است و در پی ایشان،نُه تن از فرزندان حسین اند». (1)

62.نهج البلاغة: امام علی علیه السلام فرمود:«به هوش باشید که مَثَل خاندان محمّد،مانند ستارگان آسمان است.هر گاه یکی غروب کند،ستارۀ دیگری طلوع می کند.گویی خداوند،نیکی خود را در حقّ شما به کمال رسانده و آنچه را آرزو داشته اید،به شما نمایانده است». (2)

63.کمال الدین: محمّد بن ابراهیم به امام صادق علیه السلام نوشت:از فضیلت شما اهل بیت برای ما بگویید.امام صادق علیه السلام به او نوشت:«ستارگان آسمان را امان آسمانیان قرار داده اند و چون ستارگان بروند،ناخوشی های وعده داده شده،به آسمانیان می رسد.

ص:245

64.الاُصول الستّة عشر: عَبّادٌ،عَن عَمرِو بنِ ثابِتٍ،عَن أبی جَعفَرٍ،عَن أبیهِ،عَن آبائِهِ علیهم السلام،قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وعَلَیهِم:نُجومٌ فِی السَّماءِ أمانٌ لِأَهلِ السَّماءِ،فَإِذا ذَهَبَ نُجومُ السَّماءِ أتی أهلَ السَّماءِ ما یَکرَهونَ.

ونُجومٌ مِن أهلِ بَیتی مِن وُلدی أحَدَ عَشَرَ نَجماً،أمانٌ فِی الأَرضِ لِأَهلِ الأَرضِ أن تَمیدَ (1)بِأَهلِها،فَإِذا ذَهَبَت نُجومُ أهلِ بَیتی مِنَ الأَرضِ أتی أهلَ الأَرضِ ما یَکرَهونَ.

65.علل الشرائع: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ إبراهیمَ بنِ إسحاقَ الطّالَقانِیُّ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا عَبدُ العَزیزِ بنُ یَحیی،قالَ:حَدَّثَنَا المُغیرَةُ بنُ مُحَمَّدٍ،قالَ:حَدَّثَنا رَجاءُ بنُ سَلَمَةَ، عَن عَمرِو بنِ شِمرٍ،عَن جابِرِ بنِ یَزیدَ الجُعفِیِّ،قالَ:قُلتُ لاَِبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الباقِرِ علیهما السلام:لِأَیِّ شَیءٍ یُحتاجُ إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَالإِمامِ؟فَقالَ:

لِبَقاءِ العالَمِ عَلی صَلاحِهِ،وذلِکَ أنَّ اللّهَ عز و جل یَرفَعُ العَذابَ عَن أهلِ الأَرضِ إذا کانَ فیها نَبِیٌّ أو إمامٌ.قالَ اللّهُ عز و جل: وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ (2)وقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله:

النُّجومُ أمانٌ لِأَهلِ السَّماءِ وأَهلُ بَیتی أمانٌ لِأَهلِ الأَرضِ،فَإِذا ذَهَبَتِ النُّجومُ أتی أهلَ السَّماءِ ما یَکرَهونَ،وإذا ذَهَبَ أهلُ بَیتی أتی أهلَ الأَرضِ ما یَکرَهونَ،یَعنی بِأَهلِ بَیتِهِ الأَئِمَّةَ الَّذینَ قَرَنَ اللّهُ عز و جل طاعَتَهُم بِطاعَتِهِ،فَقالَ:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ وهُمُ المَعصومونَ المُطَهَّرونَ الَّذینَ لا یُذنِبونَ ولا یَعصونَ،وهُمُ المُؤَیَّدونَ المُوَفَّقونَ

ص:246

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:اهل بیتم را امان امّتم قرار داده اند و چون اهل بیتم بروند، ناخوشی های وعده داده شده به امّتم،به آنان می رسد». (1)

64.الاُصول الستّة عشر -به نقل از عمر بن ثابت،از امام باقر علیه السلام،از پدرانش علیهم السلام-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«ستارگان در آسمان،امان آسمانیان اند و چون ستارگان آسمان بروند، آنچه را آسمانیان ناخوش می دارند،به آنان می رسد.و ستارگانی از اهل بیتم،یازده ستاره از فرزندانم،امان زمینیان از جنبیدن زمین بر آنان است و چون ستارگان اهل بیتم از زمین بروند،آنچه زمینیان ناخوش می دارند،به آنان می رسد». (2)

65.علل الشرائع -به نقل از جابر بن یزید جعفی-:به امام محمّد باقر علیه السلام گفتم:برای چه، به پیامبر و امام نیاز است؟

فرمود:«تا جهان به سامان ماند؛زیرا خدای عز و جل عذاب را آن گاه که پیامبر یا امام در زمین است،از زمینیان بر می دارد.خداوندعز و جل فرمود:«و خداوند،آنان را در حالی که تو میان ایشانی،عذاب نمی کند»و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:ستارگان،امان آسمانیان و اهل بیتم،امان زمینیان اند.هنگامی که ستارگان بروند،آنچه آسمانیان ناخوش می دارند، به ایشان می رسد و چون اهل بیتم می روند،آنچه زمینیان ناخوش می دارند،به آنها می رسد.

مقصود او از اهل بیتش،امامانی هستند که خداوندعز و جل،اطاعتش را با اطاعت آنان همراه کرده و فرموده است:«ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا اطاعت کنید و از پیامبر و اولی الأمرتان (اختیاردارانتان) نیز اطاعت کنید».آنان معصوم و پاک اند و گناه و نافرمانی نمی کنند و نیز تأیید شده،توفیق یافته و استوار گشته [از سوی خدا] هستند.

خدا بندگانش را به دست آنها روزی می دهد و با آنان سرزمین ها را آباد می کند و باران را از آسمان با [دعای] آنان فرو می فرستد و با آنان،برکات زمین را

ص:247

المُسَدَّدونَ،بِهِم یَرزُقُ اللّهُ عِبادَهُ،وبِهِم تُعمَرُ (1)بِلادُهُ،وبِهِم یُنَزِّلُ القَطرَ مِنَ السَّماءِ، وبِهِم یُخرِجُ بَرَکاتِ الأَرضِ،وبِهِم یُمهِلُ أهلَ المَعاصی ولا یُعَجِّلُ عَلَیهِم بِالعُقوبَةِ وَالعَذابِ،لا یُفارِقُهُم روحُ القُدُسِ ولا یُفارِقونَهُ،ولا یُفارِقونَ القُرآنَ ولا یُفارِقُهُم، صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِم أجمَعینَ.

66.فضائل الصحابة لابن حنبل: وفیما کَتَبَ إلَینا [مُحَمَّدُ بنُ عَبدِ اللّهِ الحَضرَمِیُّ:] یَذکُرُ أنَّ یوسُفَ بنَ نَفیسٍ حَدَّثَهُم،قالَ:حَدَّثَنا عَبدُ المَلِکِ بنُ هارونَ بنِ عَنتَرَةَ،عَن أبیهِ، عَن جَدِّهِ،عَن عَلِیٍّ علیه السلام قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

النُّجومُ أمانٌ لِأَهلِ السَّماءِ،إذا ذَهَبَتِ النُّجومُ ذَهَبَ أهلُ السَّماءِ،وأَهلُ بَیتی أمانٌ لِأَهلِ الأَرضِ،فَإِذا ذَهَبَ أهلُ بَیتی ذَهَبَ أهلُ الأَرضِ.

67.المستدرک علی الصحیحین: حَدَّثَنا أبُو القاسِمِ الحَسَنُ بنُ مُحَمَّدٍ السَّکونِیُّ بِالکوفَةِ،حَدَّثَنا عُبَیدُ بنُ کَثیرٍ العامِرِیُّ،حَدَّثَنا یَحیَی بنُ مُحَمَّدِ بنِ عَبدِ اللّهِ الدّارِمِیُّ، حَدَّثَنا عَبدُ الرَّزّاقِ،أنبَأَنَا ابنُ عُیَینَةَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ سوقَةَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ المُنکَدِرِ، عَن جابِرٍ رضی الله عنه،قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسّاعَةِ (2)فَقالَ:النُّجومُ أمانٌ لِأَهلِ السَّماءِ،فَإِذا ذَهَبَت أتاها ما یوعَدونَ،وأَنَا أمانٌ لِأَصحابی ماکُنتُ [فیهِم] (3)فَإِذا ذَهَبتُ أتاهُم ما یوعَدونَ،وأَهلُ بَیتی أمانٌ لِاُمَّتی،فَإِذا ذَهَبَ أهلُ بَیتی أتاهُم ما یوعَدونَ.

راجع:ج4 ص140 ح661 (القسم الخامس/الفصل الأوّل/الارض لا تخلو من الحجة).

ص:248

بیرون می آورد و با [شفاعت] آنان،گنهکاران را مهلت می دهد و آنان را زود کیفر و عذاب نمی دهد.روح القدس از آنان جدا نمی شود و آنان هم از او جدا نمی شوند،و از قرآن جدا نمی شوند و قرآن هم از آنان جدا نمی شود.درودهای خدا بر همۀ ایشان باد!». (1)

66.فضائل الصحابة ،ابن حنبل:و در آنچه محمّد بن عبد اللّه حضرمی به سندش از علی علیه السلام به ما نوشت:«ستارگان،امان آسمانیان اند و چون ستارگان بروند،آسمانیان هم می روند،و اهل بیتم،امان زمینیان اند و چون بروند،زمینیان هم می روند». (2)

67.المستدرک علی الصحیحین -به نقل از جابر-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آیۀ«بی گمان،او (عیسی علیه السلام ) [به خاطر کیفیت تولّد و عروج و بازگشتش به زمین] قیامت را معلوم می دارد»را تلاوت نمود و فرمود:«ستارگان،امان آسمانیان اند و چون بروند،آنچه وعده داده شده اند،به آنان می رسد و من امان همراهانم هستم تا هنگامی که در میان آنان حضور دارم و چون بروم،آنچه وعده داده شده اند،به آنان می رسد و اهل بیتم،امان امّتم هستند.هنگامی که اهل بیتم بروند،آنچه وعده داده شده اند به آنان می رسد». (3)

ر.ک:ج4 ص141 ح661 (بخش پنجم/فصل یکم/زمین از حجت خالی نمی ماند)

ص:249

5/1 فی کُلِّ خَلَفٍ عَدلٌ عالمٌ مِن أهلِ بَیتِ النَّبِیِّ9

68.کمال الدین: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ رضی الله عنه،قالَ:حَدَّثَنا عَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ، قالَ:حَدَّثَنا هارونُ بنُ مُسلِمٍ،عَن أبِی الحَسَنِ اللَّیثِیِّ،قالَ:حَدَّثَنی جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ، عَن آبائِهِ علیهم السلام،أنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قالَ:

إنَّ فی کُلِّ خَلَفٍ مِن امَّتی عَدلاً مِن أهلِ بَیتی،یَنفی عَن هذَا الدّینِ تَحریفَ الغالینَ،وَانتِحالَ المُبطِلینَ،وتَأویلَ الجاهِلینَ.وإنَّ أئِمَّتَکُم قادَتُکُم إلَی اللّهِ عز و جل، فَانظُروا بِمَن تَقتَدونَ فی دینِکُم وصَلاتِکُم؟

69.قرب الإسناد: عَنهُ (1)قالَ:وحَدَّثَنا مَسعَدَةُ بنُ صَدَقَةَ قالَ:حَدَّثَنا جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ، عَن آبائِهِ علیهم السلام أنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قالَ:

فی کُلِّ خَلَفٍ مِن امَّتی عَدلٌ مِن أهلِ بَیتی،یَنفی عَن هذَا الدّینِ تَحریفَ الغالینَ، وَانتِحالَ المُبطِلینَ،وتَأویلَ الجُهّالِ.وإنَّ أئِمَّتَکُم وَفدُکُم إلَی اللّهِ،فَانظُروا مَن توفِدونَ فی دینِکُم وصَلاتِکُم.

70.الکافی: مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَن مُحَمَّدِ بنِ خالِدٍ، عَن أبِی البَختَرِیِّ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:

إنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأَنبِیاءِ،وذاکَ أنَّ الأَنبِیاءَ لَم یورِثوا دِرهماً ولا دیناراً،وإنَّما أورَثوا أحادیثَ مِن أحادیثِهِم،فَمَن أخَذَ بِشَیءٍ مِنها فَقَد أخَذَ حَظّاً وافِراً،فَانظُروا عِلمَکُم هذا عَمَّن تَأخُذونَهُ،فَإِنَّ فینا أهلَ البَیتِ فی کُلِّ خَلَفٍ عُدولاً،یَنفونَ عَنهُ

ص:250

تَحریفَ الغالینَ،وَانتِحالَ المُبطِلینَ،وتَأویلَ الجاهِلینَ.

71.کمال الدین: بِهذَا الإِسنادِ (1)،عَن عَلِیِّ بنِ مَهزِیارَ،عَن حَمّادِ بنِ عیسی،عَن رِبعِیٍّ، عَنِ الفُضَیلِ بنِ یَسارٍ،قالَ:سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ وأبا جَعفَرٍ علیهما السلام یَقولانِ:

إنَّ العِلمَ الَّذی [ا] هبِطَ مَعَ آدَمَ لَم یُرفَع،وَالعِلمُ یُتَوارَثُ،وکُلُّ شَیءٍ مِنَ العِلمِ وآثارِ الرُّسُلِ وَالأَنبِیاءِ لَم یَکُن مِن أهلِ هذَا البَیتِ فَهُوَ باطِلٌ،وإنَّ عَلِیّاً علیه السلام عالِمُ هذِهِ الاُمَّةِ،وإنَّهُ لَم یَمُت مِنّا عالِمٌ إلّاخَلَفَ مِن بَعدِهِ مَن یَعلَمُ مِثلَ عِلمِهِ،أو ما شاءَ اللّهُ.

ص:252

ناروای باطل گرایان و تأویل جاهلان را از این دین،دور می کنند». (1)

71.کمال الدین -به نقل از فضل بن یسار-:از امام صادق علیه السلام و امام باقر علیه السلام شنیدم که فرمودند:«علمی که با آدم علیه السلام فرود آمد،دیگر بالا نرفت و علم،به ارث برده می شود و علی علیه السلام،عالِم این امّت است و هرگز در میان ما عالِمی رحلت نکرده،مگر آن که از خاندان خود،کسی را به جانشینی نهاده که علمی همچون او را بداند یا آنچه را خدا بخواهد». (2)

ص:253

همۀ اعصار،همین است که جامعۀ بشر،هیچ گاه از راه نمای الهی (پیامبر یا جانشین او) خالی نیست.

احادیث صحیحی که این معنا را تأیید می کنند،به چند دسته تقسیم می شوند:

دستۀ اوّل.احادیثی که دلالت دارند که زمین از هنگامی که آدم ابو البشر آفریده شد تا کنون،از امام،خالی نبوده است و تا انسانی روی آن زندگی می کند،امامت ادامه خواهد داشت. (1)

دستۀ دوم.احادیثی که بر ضرورت تداوم حجّت الهی در همۀ اعصار تأکید دارند و تصریح می کنند که حجّت خدا،قبل از مردم و همراه با مردم و پس از مردم بوده و خواهد بود. (2)

دستۀ سوم.احادیثی که بر ضرورت تداوم حضور عالِم و راه نمای الهی در همۀ اعصار،تأکید می کنند. (3)

دستۀ چهارم.احادیثی که ضمن تأکید بر ضرورت وجود امام و حجّت و عالِم الهی،به حکمت و فلسفۀ تشریعی و تکوینی وجود امام،اشاره می کنند. (4)

دستۀ پنجم.احادیثی که تأکید دارند امام و حجّت الهی،گاهی آشکار است و گاهی پنهان. (5)

دستۀ ششم.احادیثی که اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را به ستارگان آسمان تشبیه کرده اند که همیشه در آسمان هستند و هر گاه ستاره ای ناپدید شود،ستاره ای دیگر پدیدار می گردد (6)و همچنین اهل بیت علیهم السلام تا دامنۀ قیامت،برای جهانیان،نورافشانی خواهند

ص:255

کرد.برخی از این احادیث،به طور مشخّص به امام مهدی علیه السلام اشاره دارند. (1)

دستۀ هفتم.احادیثی که دلالت دارند در همۀ اعصار،عدلی از اهل بیت پیامبر خدا خواهد بود که با تحریف دین،مبارزه خواهد کرد. (2)

با تأمّل در احادیثی که بدانها اشاره شد و ملاحظۀ آنها در کنار آیاتی که بر استمرار هدایت الهی در همۀ اعصار دلالت دارند و حدیث ثقلین (3)و نیز احادیثی دیگر می توان به این جمع بندی رسید که:

1.مقصود از«امام»،«حجّت»و«عالِم»،در همۀ احادیثی که گذشت،همان «هادی»درآیۀ هفتم سورۀ رعد است.در حقیقت،این احادیث،مفسّر و مبیّن آیۀ یاد شده وآیات مشابه آن هستند و هر یک از این نام ها،به یکی از ویژگی ها و مشخّصات هادی و راه نمای الهی در هر عصر اشاره دارد.

2.راه نمایان الهی که وجود آنها یکی پس از دیگری در همۀ اعصار ضروری است،اعم از پیامبران و جانشینان آنها هستند.

3.راه نمایان الهی پس از پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله تا دامنۀ قیامت،اهل بیت آن بزرگوارند.

علاوه بر احادیثی که در این فصل بر این معنا دلالت دارند،احادیث فصل های دوم، سوم و چهارم نیز بر آن دلالت می کنند.

4.راه نمای الهی در برخی از مقاطع تاریخ،بنا بر مصالحی ممکن است از دیدِ مردم غایب گردد.در این صورت،هر چند جامعه از بخشی از منافع وجود امام، محروم است،لیکن از برکات تکوینیِ وی،تا هنگام ظهور برخوردار خواهد بود.

امامت و رهبری الهی در تمام اعصار،استمرار داشته است و زمین،هیچ گاه از حجّت الهی خالی نبوده و نخواهد بود؛لیکن در مقابل آیات و احادیثی که بر این معنا دلالت دارند،نصوص دیگری هستند که به ظاهر،بر عدم استمرار امامت و هدایت الهی در همۀ اعصار دلالت دارند که طرح و نقد آنها در این جا ضروری است:

امامت دلالت دارند،محسوب نمی شوند.

افزون بر این،بر اساس آنچه در قرآن بدان اشاره شده، (1)میان مسیح علیه السلام و خاتم پیامبران،حدّاقل سه پیامبر مبعوث گردیده اند.نیز طبق احادیث متعدّد،همۀ انبیای الهی،وصی داشته اند (2)که در دوران فترت رسل،هدایت ظاهری و یا باطنیِ (3)طالبان حق،به آنها سپرده می شده و آخرین حجّت الهی پیش از بعثت خاتم پیامبران،خالد بن سنان عبسی (4)بوده که پیامبر خدا با دختر او ملاقات کرده است و طبق روایتی، امام صادق علیه السلام می فرماید:

إنَّهُ کانَ بَینَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ عیسی علیه السلام وَ لَم یَکُن بَینَهُما فَترَةٌ. (5)

او میان پیامبر خدا و عیسی علیه السلام می زیسته و میان آن دو،فترتی نبوده است.

بنا بر این،دوران«فترت رُسُل»،با استمرار امامت و هدایت باطنیِ الهی به وسیلۀ امام غایب و یا امام ظاهری که مردم به وی دسترس ندارند،منافاتی ندارد،چنان که در برخی از احادیث،فاصلۀ میان از دنیا رفتن یک امام تا ثابت شدن امامتِ امامِ پس از او،دوران فترت نامیده شده است. (6)امام صادق علیه السلام نیز دوران غیبت امام عصر علیه السلام را دوران«فترت ائمّه»می نامد:

الَّذی یَملَؤها عَدلاً کَما مُلِئَت ظُلماً وَ جَوراً،لَعَلی فَترَةٍ مِنَ الأَئِمَةِ یَأتی کَما أنَّ النَّبِیَّ بُعِثَ عَلی فَترَةٍ مِنَ الرُّسُلِ. (7)

همو که زمین را پر از داد می کند-چنان که پُر از بیداد شده باشد-،پس از دورۀ

ص:258

فترت امامان خواهد آمد،همان گونه که پیامبر خدا پس از دورۀ فترت [ پیامبران،] برانگیخته شد.

به مدلول ظاهریِ این روایت،علّامۀ مجلسی رحمه الله چنین پاسخ گفته است:

شاید مراد [در این روایت]،نبودنِ حجّت و عالِم ظاهر و پیدا باشد [و نه هیچ حجّت و عالِمی،هر چند پنهان از نظر]؛چرا که اخبار فراوانی بر این دلالت دارند که زمین هرگز از حجّت،خالی نبوده است. (1)

بر فرض که این توجیه را نپذیریم،انتساب حدیثِ یاد شده به امام علیه السلام،ثابت نیست؛زیرا در کتاب الاُصول الستّة عشر آمده و انتساب آن کتاب به مؤلفانش ثابت نیست.افزون بر این،زید نَرْسی که راوی این حدیث است،توثیق نشده است و بر فرض که بتوانیم سند روایت را بپذیریم،متن آن نمی تواند با احادیث صحیح و مشهور و مقبول در نزد محدّثان وعلما-چنان که ملاحظه شد-،معارضه کند.

2.بقای زمین منوط به امام ظاهر

در بسیاری از احادیثی که گذشت (2)یا خواهد آمد، (3)تصریح شده که بقای نظام زمین، در گرو وجود امام ظاهر یا باطن است.تنها در یکی از احادیث،کلمۀ«أو باطن» وجود ندارد.متن این حدیث،در بصائر الدرجات چنین است:

حدّثنا محمّد بن عیسی،عن الحسن بن محبوب و الحجّال،عن العلا،عن محمّد بن مسلم،عن أبی جعفر علیه السلام،قال:لا تَبقَی الأَرضُ بِغَیرِ إمامٍ ظاهرٍ. (4)

محمّد بن عیسی،از حسن بن محبوب و حجّال،از علا،از محمّد بن مسلم نقل کرده که امام باقر علیه السلام فرمود:«زمین،بدون امام ظاهر،دوام نمی آورد».

با عنایت به صحّت سند این حدیث،این سؤال پیش می آید که:آیا مدلول آن می تواند با سایر روایات،تعارض داشته باشد؟

ص:260

پاسخ،این است که:خیر؛زیرا:

اوّلاً این متن با همین سند،در دو کتاب الإمامة و التبصرة و علل الشرائع نقل شده و در پایان آن،عبارت«ظاهر أو باطن»ذکر شده است. (1)بنا بر این،به نظر می رسد که متن بصائر الدرجات ،افتادگی داشته باشد.

ثانیاً مؤلّف کتاب بصائر الدرجات نیز این متن را در کنار متونی آورده است که به امامِ ظاهر و باطن،اشاره دارند.روایت بعدی در این متن،به وجود حجّت غایب، تصریح دارد.عنوان بعدی نیز در بارۀ لزوم وجود همیشگیِ حجّت است که حتّی اگر تنها دو نفر در روی زمین باشند،یکی از آنان حجّت خواهد بود.

ثالثاً کتاب بصائر الدرجات در زمان غیبت صغرا و توسّط یک مؤلّف امامیِ معتقد و خالص،نگاشته شده است.پس طبیعی است که این شخص،متنی مخالف معتقدات رسمیِ خود را نقل نمی کند.

رابعاً مفهوم این روایت،آن است که زمین،تنها با وجود امامِ ظاهر باقی می ماند، در حالی که اکنون بیش از هزار سال از زمان حضور گذشته و دنیا همچنان باقی است.

خامساً احادیثی که به امام ظاهر و باطن اشاره دارند،بسی بیشتر و قوی تر از متنی هستند که تنها ظاهر بودنِ امام را بیان کرده است.بنا بر این،در فرض تعارض متون، آن گروه مقدّم می شوند.

ص:261

الفصل الثانی:حدیث الثّقلین 1/2 حَدیثُ الثَّقَلَینِ بِرِوایَةِ أتباعِ أهلِ البَیتِ:

72.الکافی: مُحَمَّدُ بنُ یَحیی،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدٍ،عَنِ الحُسَینِ بنِ سَعیدٍ،عَنِ النَّضرِ بنِ سُوَیدٍ،عَن یَحیَی الحَلَبِیِّ،عَن بُرَیدِ بنِ مُعاوِیَةَ،عَن مُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ،عَن أبی جَعفَرٍ علیه السلام:

...اِنتَفِعوا بِمَوعِظَةِ اللّهِ،وَالزَموا کِتابَهُ؛فَإِنَّهُ أبلَغُ المَوعِظَةِ،وخَیرُ الاُمورِ فِی المَعادِ عاقِبَةً،ولَقَدِ اتَّخَذَ اللّهُ الحُجَّةَ فَلا یَهلِکُ مَن هَلَکَ إلّاعَن بَیِّنَةٍ،ولا یَحیی مَن حَیَّ إلّاعَن بَیِّنَةٍ،وقَد بَلَّغَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله الَّذی ارسِلَ بِهِ،فَالزَموا وَصِیَّتَهُ وما تَرَکَ فیکُم مِن بَعدِهِ مِنَ الثَّقَلَینِ،کِتابِ اللّهِ وأَهلِ بَیتِهِ،اللَّذَینِ لا یَضِلُّ مَن تَمَسَّکَ بِهِما،ولا یَهتَدی مَن تَرَکَهُما.

73.عیون أخبار الرضا علیه السلام: حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ بنِ شاذَوَیهِ المُؤَدِّبُ وجَعفَرُ بنُ

ص:262

مُحَمَّدِ بنِ مَسرورٍ رَضِیَ اللّهُ عَنهُما،قالا:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ جَعفَرٍ الحِمیَرِیُّ،عَن أبیهِ،عَنِ الرَّیّانِ بنِ الصَّلتِ،قالَ:حَضَرَ الرِّضا علیه السلام مَجلِسَ المَأمونِ بِمَروَ،وقَدِ اجتَمَعَ فی مَجلِسِهِ جَماعَةٌ مِن عُلَماءِ أهلِ العِراقِ وخُراسانَ...فَقالَ المَأمونُ:مَنِ العِترَةُ الطّاهِرَةُ؟فَقالَ الرِّضا علیه السلام:

الَّذینَ وَصَفَهُمُ اللّهُ فی کِتابِهِ،فَقالَ عز و جل: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (1)وهُمُ الَّذینَ قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنّی مُخَلِّفٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی،ألا وإنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ،فَانظُروا کَیفَ تَخَلُفُونّی فیهِما،أیُّهَا النّاسُ لا تُعَلِّموهُم؛فَإِنَّهُم أعلَمُ مِنکُم.

74.معانی الأخبار: حَدَّثَنا أبی رضی الله عنه قالَ:حَدَّثَنا سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،قالَ:حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَنِ الحَسَنِ بنِ عَلِیِّ بنِ فَضّالٍ،عَن عَلِیِّ بنِ أبی حَمزَةَ،عَن أبی بَصیرٍ،قالَ:قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:مَن آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله؟قالَ:ذُرِّیَّتُهُ،فَقُلتُ:أهلُ بَیتِهِ؟قالَ:الأَئِمَّةُ الأَوصِیاءُ...فَقُلتُ:مَن امَّتُهُ؟قالَ:

المُؤمِنونَ الَّذینَ صَدَّقوا بِما جاءَ بِهِ مِن عِندِ اللّهِ عز و جل،المُتَمَسِّکونَ بِالثَّقَلَینِ اللَّذَینِ امِروا بِالتَّمَسُّکِ بِهِما:کتابِ اللّهِ عز و جل،وعِترَتِهِ أهلِ بَیتِهِ،الَّذینَ أذهَبَ اللّهُ عَنهُمُ الرِّجسَ وطَهَّرَهُم تَطهیراً،وهُمَا الخَلیفَتانِ عَلَی الاُمَّةِ بَعدَهُ صلی الله علیه و آله.

ص:264

بودند....مأمون گفت:عترت پاک،کیان اند؟

امام رضا علیه السلام فرمود:«همانان که خداوند در کتاب خود،از ایشان یاد کرده و فرموده است:«و خدا می خواهد که پلیدی را از شما«اهل بیت»بِبَرد و شما را پاکِ پاک گرداند»و همانان اند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:"من در میان شما،دو چیز گران سنگ بر جای می نهم:کتاب خدا و عترتم اهل بیتم.بدانید که این دو،هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] بر من وارد شوند.پس مراقب باشید که پس از من،چگونه با آن دو،رفتار می کنید.ای مردم! سعی نکنید به آنان چیز بیاموزید؛چرا که آنان از شما داناترند"». (1)

74.معانی الأخبار -به نقل از ابو بصیر-:به امام صادق علیه السلام گفتم:آل محمّد،چه کسانی هستند؟

فرمود:«ذریّۀ او».

گفتم:اهل بیت او،چه کسانی هستند؟

فرمود:«امامانِ وصی»....

گفتم:عترت او،چه کسانی هستند؟

فرمود:«اصحاب کسا».

گفتم:امّت او،چه کسانی هستند؟

فرمود:«مؤمنانی که آنچه را پیامبر خدا از جانب خداوندعز و جل آورده،تصدیق کنند و به دو گران بهایی که فرمان دارند به آنها چنگ زنند،چنگ در زنند:یعنی به کتاب خداوندعز و جل و عترت و اهل بیت او؛همانان که خداوند،پلیدی را از ایشان زدوده و پاکِ پاکشان گردانیده است.این دو،جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله در میان امّت او هستند». (2)

ص:265

75.عیون أخبار الرضا علیه السلام: بِهذَا الإِسنادِ (1)،قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

کَأَنّی قَد دُعیتُ فَأَجَبتُ،وإنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،أحَدُهُما أکبَرُ مِنَ الآخَرِ، کِتابُ اللّهِ حَبلٌ مَمدودٌ مِنَ السَّماءِ إلَی الأَرضِ،وعِترَتی أهلُ بَیتی،فَانظُروا کَیفَ تَخلُفُونّی فیهِما.

76.مختصر بصائر الدرجات: مُحَمَّدُ بنُ الحُسَینِ بنِ أبِی الخَطّابِ،عَن جَعفَرِ بنِ بَشیرٍ البَجَلِیِّ،عَن ذَریحِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ یَزیدَ المُحارِبِیِّ،عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:

قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:«إنّی قَد تَرَکتُ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی»، فَنَحنُ أهلُ بَیتِهِ.

77.الأمالی للطوسی: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ مُحَمَّدٍ،قالَ:حَدَّثَنا أبُو القاسِمِ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ قولَوَیهِ رحمه الله،قالَ:حَدَّثَنی أبی،قالَ:حَدَّثَنی سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ،عَن أحمَدَ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عیسی،عَنِ الحَسَنِ بنِ مَحبوبٍ الزَّرّادِ،عَن أبی مُحَمَّدٍ الأَنصارِیِّ،عَن مُعاوِیَةَ بنِ وَهبٍ،قالَ:کُنتُ جالِساً عِندَ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام إذ جاءَ شَیخٌ قَدِ انحَنی مِنَ الکِبَرِ،فَقالَ:السَّلامُ عَلَیکَ ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ.فَقالَ لَهُ أبو عَبدِ اللّهِ:وعَلَیکَ

ص:266

75.عیون أخبار الرضا علیه السلام: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«گویا [به رفتن از دنیا] فرا خوانده شده ام و اجابت کرده ام.همانا من در میان شما،دو گران بها بر جای می گذارم که یکی از آنها بزرگ تر از دیگری است:کتاب خدا-که رشتۀ متّصل از آسمان به زمین است-و عترتم اهل بیتم.پس مراقب باشید که پس از من،چگونه با آن دو رفتار می کنید». (1)

76.مختصر بصائر الدرجات -به نقل از ذریح بن محمّد بن یزید محاربی-:امام صادق علیه السلام فرمود:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:"من دو چیز گران سنگ در میان شما بر جای می گذارم:

کتاب خدا،و عترتم اهل بیتم".اهل بیت او،ما هستیم». (2)

77.الأمالی، طوسی-به نقل از معاویة بن وهب-:نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودم که پیرمردی که از پیری خمیده شده بود،وارد شد و گفت:سلام و رحمت و برکات خداوند،بر تو باد!

امام صادق علیه السلام فرمود:«سلام و رحمت و برکات خدا بر تو،ای پیر! نزدیک من بیا».

او نزدیک امام آمد و دست او را بوسید و گریست.امام صادق علیه السلام به او فرمود:

«چرا گریه می کنی،ای پیر؟».

گفت:ای پسر پیامبر خدا! حدود صد سال است که به امید شما نشسته ام و با خود می گویم:امسال،این ماه،و امروز؛امّا خبری نمی شود.حال،ملامتم می کنید که می گریم!

امام صادق علیه السلام گریست و سپس فرمود:«ای پیر! اگر مرگت به تأخیر افتد،تو با ما

ص:267

السَّلامُ ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ،یا شَیخُ ادنُ مِنّی،فَدَنا مِنهُ فَقَبَّلَ یَدَهُ فَبَکی.فَقالَ لَهُ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام:وما یُبکیکَ یا شَیخُ؟قالَ لَهُ:یَابنَ رَسولِ اللّهِ،أنَا مُقیمٌ عَلی رَجاءٍ مِنکُم مُنذُ نَحوٍ مِن مِئَةِ سَنَةٍ،أقولُ:هذِهِ السَّنَةَ وهذَا الشَّهرَ وهذَا الیَومَ،ولا أراهُ فیکُم،فَتَلومُنی أن أبکِیَ ! قالَ:فَبَکی أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام ثُمَّ قالَ:

یا شَیخُ،إن اخِّرَت مَنِیَّتُکَ کُنتَ مَعَنا،وإن عُجِّلَت کُنتَ یَومَ القِیامَةِ مَعَ ثَقَلِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،فَقالَ الشَّیخُ:ما ابالی ما فاتَنی بَعدَ هذا یَابنَ رَسولِ اللّهِ،فَقالَ لَهُ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام:یا شَیخُ،إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ:إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،ما إن تَمَسَّکتُم بِهِما لَن تَضِلّوا:کِتابَ اللّهِ المُنزَلَ،وعِترَتی أهلَ بَیتی،تَجیءُ وأَنتَ مَعَنا یَومَ القِیامَةِ.

راجع:ص 274 (مواضع صدور حدیث الثقلین)

وص 286-290 (آخر خطبة خطبها النبی صلی الله علیه و آله )

وص 296 ح 105 و ص 300 ح 109 و ح 110.

2/2 حَدیثُ الثَّقَلَینِ بِرِوایَةِ أهلِ السُّنَّةِ

78.صحیح مسلم: حَدَّثَنی زُهَیرُ بنُ حَربٍ وشُجاعُ بنُ مَخلَدٍ جَمیعاً،عَنِ ابنِ عُلَیَّةَ، قالَ زُهَیرٌ:حَدَّثَنا إسماعیلُ بنُ إبراهیمَ،حَدَّثَنی أبو حَیّانَ،حَدَّثَنی یَزیدُ بنُ حَیّانَ، قالَ:اِنطَلَقتُ أنَا وحُصَینُ بن سَبرَةَ وعُمَرُ بنُ مُسلِمٍ إلی زَیدِ بنِ أرقَمَ،فَلَمّا جَلَسنا إلَیهِ قالَ لَهُ حُصَینٌ:لَقَد لَقیتَ یا زَیدُ خَیراً کَثیراً،رَأَیتَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسَمِعتَ حَدیثَهُ،وغَزَوتَ مَعَهُ،وصَلَّیتَ خَلفَهُ،لَقَد لَقیتَ یا زَیدُ خَیراً کَثیراً،حَدِّثنا یا زَیدُ ما سَمِعتَ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله؟

قالَ:یَابنَ أخی وَاللّهِ لَقَد کَبِرَت سِنّی،وقَدُمَ عَهدی،ونَسیتُ بَعضَ الَّذی کُنتُ

ص:268

هستی،و اگر زود بود،روز قیامت با ثَقَل پیامبر خدا هستی».

پیرمرد گفت:ای پسر پیامبر خدا! اکنون دیگر مرا باکی نیست که به آرزویم نرسم.

امام صادق علیه السلام به او فرمود:«ای پیر! پیامبر خدا فرمود:"من دو چیز گران بها در میان شما باقی می گذارم که تا وقتی که به آن دو چنگ زنید،هرگز گم راه نخواهید شد:کتاب آسمانیِ خدا،و عترت و اهل بیتم".تو در روز قیامت،با ما هستی». (1)

راجع:ص 275 (جایگاه های صدور حدیث ثقلین)

و ص 287-291 (آخر سخنرانی پیامبر صلی الله علیه و آله )

و ص 297 ح 105 و ص 301 ح 109 و ح 110.

أعی مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،فَما حَدَّثتُکُم فَاقبَلوا،وما لا فَلا تُکَلِّفونیهِ،ثُمَّ قالَ:قامَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَوماً فینا خَطیباً بِماءٍ یُدعی خُمّاً بَینَ مَکَّةَ وَالمَدینَةِ،فَحَمِدَ اللّهَ وأَثنی عَلَیهِ،ووَعَظَ وذَکَّرَ،ثُمَّ قالَ:«أمّا بَعدُ ألا أیُّهَا النّاسُ،فَإِنّما أنَا بَشَرٌ یوشِکُ أن یَأتِیَ رَسولُ رَبّی فَاُجیبَ،وأَنَا تارِکٌ فیکُم ثَقَلَینِ:أوَّلُهُما کِتابُ اللّهِ فیهِ الهُدی وَالنّورُ، فَخُذوا بِکِتابِ اللّهِ وَاستَمسِکوا بِهِ»،فَحَثَّ عَلی کِتابِ اللّهِ ورَغَّبَ فیهِ ثُمَّ قالَ:«وأَهلُ بَیتی،اُذَکِّرُکُمُ اللّهَ فی أهلِ بَیتی،اُذَکِّرُکُمُ اللّهَ فی أهلِ بَیتی،اُذَکِّرُکُمُ اللّهَ فی أهلِ بَیتی».

79.سنن الترمذی: حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ المُنذِرِ الکوفِیُّ،حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ فُضَیلٍ،قالَ:

حَدَّثَنا الأَعمَشُ،عَن عَطِیَّةَ،عَن أبی سَعیدٍ،وَالأَعمَشُ عَن حَبیبِ بنِ أبی ثابِتٍ،عَن زَیدِ بنِ أرقَمَ،قالَ (1):قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنّی تارِکٌ فیکُم ما إن تَمَسَّکتُم بِهِ لَن تَضِلّوا بَعدی؛أحَدُهُما أعظَمُ مِنَ الآخَرِ؛ کِتابُ اللّهِ حَبلٌ مَمدودٌ مِنَ السَّماءِ إلَی الأَرضِ،وعِترَتی أهلُ بَیتی،ولَن یَتَفَرَّقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ،فَانظُروا کَیفَ تَخلُفُونّی فیهِما؟ (2)

80.مسند ابن حنبل: حَدَّثَنا عَبدُ اللّهِ،حَدَّثَنی أبی،حَدَّثَنَا ابنُ نُمَیرٍ،حَدَّثَنا عَبدُ المَلِکِ بنِ أبی سُلَیمانَ،عَن عَطِیَّةَ العَوفِیِّ،عَن أبی سَعیدٍ الخُدرِیِّ،قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنّی قَد تَرکَتُ فیکُم ما إن أخَذتُم بِهِ لَن تَضِلّوا بَعدی،الثَّقَلَینِ أحَدُهُما أکبَرُ مِنَ الآخَرِ،کِتابُ اللّهِ حَبلٌ مَمدودٌ مِنَ السَّماءِ إلَی الأَرضِ،وعِترَتی أهلُ بَیتی،ألا وإنَّهُما لَن یَفتِرَقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ.

ص:270

اندرز داد و آن گاه فرمود:«اینک-ای مردم-من نیز یک بشر هستم و زودا که پیک پروردگارم بیاید و اجابتش کنم.من دو چیز گران سنگ در میان شما بر جای می گذارم:

نخستینِ آنها کتاب خداست که در آن،هدایت و نور است.پس،کتاب خدا را بگیرید و بدان چنگ زنید».ایشان به کتاب خدا تشویق و ترغیب نمود و سپس فرمود:«و دیگری اهل بیتم.خدا را در بارۀ اهل بیتم خاطر نشانتان می کنم.خدا را در بارۀ اهل بیتم خاطر نشانتان می کنم.خدا را در بارۀ اهل بیتم خاطر نشانتان می کنم!». (1)

79.سنن الترمذی -به نقل از زید بن ارقم-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«من در میان شما چیزی بر جای می گذارم که اگر به آن تمسّک جویید،پس از من هرگز گم راه نخواهید شد.یکی از آن دو،باعظمت تر از دیگری است:کتاب خدا-که رشته ای کشیده شده از آسمان به زمین است-و [دیگری] عترتم،یعنی اهل بیتم.این دو،هیچ گاه از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر]،بر من وارد شوند.پس بنگرید که پس از من،چگونه با آنها رفتار می کنید». (2)

80.مسند ابن حنبل -به نقل از ابو سعید خدری-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«من در میان شما چیزی بر جای نهاده ام که اگر به آن چنگ زنید،پس از من هرگز گم راه نخواهید شد؛دو چیز گران بها که یکی از آنها بزرگ تر از دیگری است:کتاب خدا که رشته ای متّصل از آسمان به زمین است،و عترتم یعنی اهل بیتم.بدانید که این دو،هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر]،بر من وارد شوند». (3)

ص:271

81.المستدرک علی الصحیحین: حَدَّثَنا أبو بَکرٍ مُحَمَّدُ بنُ الحُسَینِ بنِ مُصلِحٍ الفَقیهُ بِالرَّیِّ،حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ أیّوبَ،حَدَّثَنا یَحیَی بنُ المُغیرَةِ السَّعدِیُّ،حَدَّثَنا جَریرُ بنُ عَبدِ الحَمیدِ،عَنِ الحَسَنِ بنِ عَبدِ اللّهِ النَّخَعِیِّ،عَن مُسلِمِ بنِ صَبیحٍ،عَن زَیدِ بنِ أرقَمَ رضی الله عنه،قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،کِتابَ اللّهِ وأَهلَ بَیتی،وإنَّهُما لَن یَتَفَرَّقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ.

82.سنن الدارمی: حَدَّثَنا جَعفَرُ بنُ عَونٍ،حَدَّثَنا أبو حَیّانَ،عَن یَزیدَ بنِ حَیّانَ،عَن زَیدِ بنِ أرقَمَ،قالَ:قامَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَوماً خَطیباً،فَحَمِدَ اللّهَ وأَثنی عَلَیهِ،ثُمَّ قالَ:

«یا أیُّهَا النّاسُ،إنَّما أنَا بَشَرٌ یوشِکُ أن یَأتِیَنی رَسولُ رَبّی فَاُجیبَهُ،وإنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،أوَّلُهُما کِتابُ اللّهِ فیهِ الهُدی وَالنّورُ،فَتَمَسَّکوا بِکِتابِ اللّهِ وخُذوا بِهِ» فَحَثَّ عَلَیهِ ورَغَّبَ فیهِ،ثُمَّ قالَ:«وأَهلُ بَیتی،اُذَکِّرُکُمُ اللّهَ فی أهلِ بَیتی»ثَلاثَ مَرّاتٍ.

83.مسند ابن حنبل: حَدَّثَنا عَبدُ اللّهِ،حَدَّثَنی أبی،حَدَّثَنا أسوَدُ بنُ عامِرٍ،أخبَرَنا أبو إسرائیلَ-یَعنی إسماعیلَ بنَ أبی إسحاقَ المُلّائِیَّ-عَن عَطِیَّةَ،عَن أبی سَعیدٍ، قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،أحَدُهُما أکبَرُ مِنَ الآخَرِ،کِتابُ اللّهِ حَبلٌ مَمدودٌ مِنَ السَّماءِ إلَی الأَرضِ،وعِترَتی أهلُ بَیتی،وإنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ.

84.مسند ابن حنبل: حَدَّثَنا عَبدُ اللّهِ،حَدَّثَنی أبی،حَدَّثَنا أبُو النَّضرِ،حَدَّثَنا مُحَمَّدٌ یَعنِی ابنَ طَلحَةَ،عَنِ الأَعمَشِ،عَن عَطِیَّةَ العوفِیِّ،عَن أبی سَعیدٍ الخُدرِیِّ،عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قالَ:

ص:272

81.المستدرک علی الصحیحین -به نقل از زید بن ارقم-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«من در میان شما،دو چیز گران بر جای می گذارم:کتاب خدا و اهل بیتم.این دو،هرگز از هم جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض،بر من وارد شوند». (1)

82.سنن الدارمی -به نقل از زید بن ارقم-:روزی پیامبر خدا برای ما به سخنرانی ایستاد و خدا را حمد و ثنا نمود و سپس فرمود:«ای مردم! من هم یک بشر هستم و زودا که پیک پروردگارم نزد من آید و اجابتش کنم.پس در میان شما دو چیز گران بر جای می نهم:نخستینِ آنها کتاب خداست که در آن،راه نمایی و روشنایی است.پس به کتاب خدا چنگ زنید و آن را از دست مَنَهید»و به آن،ترغیب و تشویق کرد و آن گاه فرمود:«و دیگری اهل بیتم.خدای را در بارۀ اهل بیتم به یاد شما می آورم»و این جمله را سه بار فرمود. (2)

83.مسند ابن حنبل -به نقل ابو سعید خدری-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«من در میان شما، دو گران سنگ بر جای می نهم که یکی از آن دو،بزرگ تر از دیگری است:کتاب خدا -که رشتۀ متّصل از آسمان به زمین است-و عترتم اهل بیتم.این دو،هیچ گاه از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض،بر من وارد شوند». (3)

84.مسند ابن حنبل -به نقل از ابو سعید خدری-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«به زودی،من [به سوی آخرت] فرا خوانده می شوم و از میان شما خواهم رفت،در حالی که دو چیز گران سنگ در میانتان بر جای می نهم:کتاب خداوندعز و جل و عترتم.کتاب خدا، رشتۀ کشیده از آسمان به زمین است،و عترتم همان اهل بیت من اند.خداوند لطیف

ص:273

إنّی اوشِکُ أن ادعی فَاُجیبَ،وإنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،کِتابَ اللّهِ عز و جل وعِترَتی، کِتابُ اللّهِ حَبلٌ مَمدودٌ مِنَ السَّماءِ إلَی الأَرضِ،وعِترَتی أهلُ بَیتی،وإنَّ اللَّطیفَ الخَبیرَ أخبَرَنی أنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ،فَانظُرونی بِمَ تَخلُفُونّی فیهِما.

راجع:ح 85 و 91-94.

3/2 مَواضِعُ صُدورِ حَدیثِ الثَّقَلَینِ

أ-عَرَفات

85.سنن الترمذی: حَدَّثَنا نَصرُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ الکوفِیُّ،حَدَّثَنا زَیدُ بنُ الحَسَنِ هُوَ الأَنماطِیُّ،عَن جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن أبیهِ،عَن جابِرِ بنِ عَبدِ اللّهِ،قالَ:رَأَیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی حَجَّتِهِ یَومَ عَرَفَةَ،وهُوَ عَلی ناقَتِهِ القَصواءِ (1)یَخطُبُ،فَسَمِعتُهُ یَقولُ:

یا أیُّهَا النّاسُ،إنّی قَد تَرَکتُ فیکُم ما إن أخَذتُم بِهِ لَن تَضِلّوا،کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی. (2)

ب-مِنیً

86.بصائر الدرجات: حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ،عَنِ القاسِمِ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن سُلَیمانَ بنِ داوودَ،عَن یَحیَی بنِ ادَیمٍ،عَن شَریکٍ،عَن جابِرٍ،قالَ:قالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام:

دَعا رَسولُ اللّهِ أصحابَهُ بِمِنیً فَقالَ:یا أیُّهَا النّاسُ،إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،أما

ص:274

و آگاه،به من خبر داد که این دو،هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند.پس بنگرید که پس از من،با آن دو چگونه رفتار می کنید». (1)

ر.ک:ح 85 و 91-94.

إن تَمَسَّکتُم بِهِما لَن تَضِلّوا،کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی،فَإِنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ.

87.الإقبال: قالَ صاحِبُ کِتابِ النَّشرِ وَالطَّیِّ مِن غَیرِ حَدیثِ حُذَیفَةَ:فَکانَ مِن قَولِ رَسولِ اللّهِ فی حَجَّةِ الوَداعِ بِمِنیً:

«یا أیُّهَا النّاسُ إنّی قَد تَرَکتُ فیکُم أمرَینِ،إن أخَذتُم بِهِما لَن تَضِلّوا:کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی،وإنَّهُ قَد نَبَّأَنِیَ اللَّطیفُ الخَبیرُ أنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ کَإِصبَعَیَّ هاتَینِ-وجَمَعَ بَینَ سَبّابَتَیهِ-ألا فَمَنِ اعتَصَمَ بِهِما فَقَد نَجا،ومَن خالَفَهُما فَقَد هَلَکَ،ألا هَل بَلَّغتُ أیُّهَا النّاسُ؟».

قالوا:نَعَم،قالَ:[ اللّهُمَّ ] (1)اشهَد.

ج-مَسجِدُ الخَیفِ (2)

88.الغیبة للنعمانی: قالَ [رَسولُ اللّهِ] صلی الله علیه و آله فی خُطبَتِهِ المَشهورَةِ الَّتی خَطَبَها فی مَسجِدِ الخَیفِ فی حَجَّةِ الوَداعِ:

إنّی فَرَطُکُم (3)،وإنَّکُم وارِدونَ عَلَیَّ الحَوضَ،حَوضاً عَرضُهُ ما بَینَ بُصری (4)إلی صَنعاءَ (5)،فیهِ قُدحانٌ عَدَدَ نُجومِ السَّماءِ،ألا وإنّی مُخَلِّفٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ:الثَّقَلُ الأَکبَرُ

ص:276

این دو،هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن گاه که در کنار حوض [کوثر]،بر من وارد شوند». (1)

87.الإقبال: از جمله سخنان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حجّة الوداع در مِنا این بود:«ای مردم! من دو چیز در میان شما بر جای می گذارم که اگر بدانها چنگ زنید،هرگز گم راه نخواهید شد:کتاب خدا و عترتم،یعنی اهل بیتم.خداوند لطیف و آگاه،به من خبر داد که این دو،هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض،بر من وارد شوند،مانند این دو انگشتم»و دو انگشت نشانه اش را کنار هم نهاد.[آن گاه فرمود:] «بدانید که هر کس به این دو چنگ زند،نجات می یابد و هر کس با آنان مخالفت کند،نابود می شود.هان! آیا ابلاغ کردم،ای مردم؟».

مردم،همگی گفتند:آری.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«بار خدایا! گواه باش». (2)

القُرآنُ،وَالثَّقَلُ الأَصغَرُ عِترَتی أهلُ بَیتی،هُما حَبلُ اللّهِ مَمدودٌ بَینَکُم وبَینَ اللّهِ عز و جل ما إن تَمَسَّکتُم بِهِ لَن تَضِلّوا،سَبَبٌ مِنهُ بِیَدِ اللّهِ وسَبَبٌ بِأَیدیکُم.

إنَّ اللَّطیفَ الخَبیرَ قَد نَبَّأَنی أنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ کَإِصبَعَیَّ هاتَینِ-وجَمَعَ بَینَ سَبّابَتَیهِ-،ولا أقولُ کَهاتَینِ-وجَمَعَ بَینَ سَبّابَتِهِ وَالوُسطی- فَتَفضُلُ هذِهِ عَلی هذِهِ. (1)

89.الإقبال: قالَ صاحِبُ کِتابِ النَّشرِ وَالطَّیِّ:...فَلَمّا کانَ فی آخِرِ یَومٍ مِن أیّامِ التَّشریقِ (2)،أنزَلَ اللّهُ عَلَیهِ: إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ إلی آخِرِها.

فَقالَ علیه السلام:نُعِیَت إلَیَّ نَفسی،فَجاءَ إلی مَسجِدِ (3)الخَیفِ فَدَخَلَهُ ونادی:الصَّلاةَ جامِعَةً، فَاجتَمَعَ النّاسُ،فَحَمِدَ اللّهَ وأَثنی عَلَیهِ-وذَکَرَ خُطبَتَهُ علیه السلام-.ثُمَّ قالَ فیها:

أیُّهَا النّاسُ إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،الثَّقَلُ الأَکبَرُ کِتابُ اللّهِ عز و جل،طَرَفٌ بِیَدِ اللّهِ عز و جل، وطَرَفٌ بِأَیدیکُم فَتَمَسَّکوا بِهِ،وَالثَّقَلُ الأَصغَرُ عِترَتی أهلُ بَیتی،فَإِنَّهُ نَبَّأَنِیَ اللَّطیفُ الخَبیرُ،أنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ کَإِصبَعَیَّ هاتَینِ-وجَمَعَ

ص:278

فرمود:«کتاب خدا که گران سنگِ بزرگ تر است.یک طرف آن در دست خداست و طرف دیگرش در دست شما.پس بِدان چنگ زنید تا هرگز گم راه نشوید و هیچ گاه نلغزید.و گران سنگ کوچک تر،عترت من،یعنی اهل بیت من اند.خداوند لطیف و آگاه،به من خبر داد که این دو،هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض بر من وارد شوند.آن دو،به سان این دو انگشت من اند»و دو انگشت نشانه اش را کنار هم قرار داد»[و آن گاه افزود:]«نمی گویم همانند این دو که یکی بر دیگری فزونی دارد»و انگشت نشانه و میانه اش را کنار هم نهاد. (1)

89.الإقبال -در بیان رخدادهای حجّة الوداع-:چون آخرین روز از روزهای تشریق (2)شد،خداوند،سورۀ نصر را تا آخر آن بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرو فرستاد.پیامبر فرمود:«خبرِ درگذشتم،به من داده شد».

پس به سوی مسجد خیف رفت و وارد مسجد شد و مردم را بانگ داد که جمع شوند.مردم،گرد آمدند.پیامبر صلی الله علیه و آله حمد و ثنای الهی را به جای آورد و به سخنرانی پرداخت و در آن فرمود:«ای مردم! من دو گران سنگ در میان شما بر جای می گذارم:گران سنگ بزرگ تر،کتاب خداست که یک سوی آن در دست خداوندعز و جل و سوی دیگرش در دست شماست.پس بدان چنگ زنید.و گران سنگ کوچک تر، عترت من،یعنی اهل بیت من است.خدای لطیف و آگاه،مرا خبر داد که این دو، هیچ گاه از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در کنار حوض کوثر،بر من وارد می شوند.

آن دو،به سان این دو انگشت من اند»و دو انگشت نشانه اش را به هم چسباند [و

ص:279

بَینَ سَبّابَتَیهِ-ولا أقولُ کَهاتَینِ-وجَمَعَ بَینَ سَبّابَتِهِ (1)وَالوُسطی-فَتَفضُلُ هذِهِ عَلی هذِهِ.

د-المَسجِدُ الحَرامُ

90.تاریخ الیعقوبی: حَجَّ رَسولُ اللّهِ حَجَّةَ الوَداعِ سَنَةَ عَشرٍ،وهِیَ حَجَّةُ الإِسلامِ...

ووَقَفَ عِندَ زَمزَمَ،وأَمَرَ رَبیعَةَ بنَ امَیَّةَ بنِ خَلَفٍ فَوَقَفَ تَحتَ صَدرِ راحِلَتِهِ-وکانَ صَبِیّاً-فَقالَ:

یا رَبیعَةُ ! قُل:یا أیُّهَا النّاسُ،إنَّ رَسولَ اللّهِ یَقولُ:لَعَلَّکُم لا تَلقونَنی عَلی مِثلِ حالی هذِهِ وعَلَیکُم هذا،هَل تَدرونَ أیَّ بَلَدٍ هذا؟وهَل تَدرونَ أیَّ شَهرٍ هذا؟وهَل تَدرونَ أیَّ یَومٍ هذا؟فَقالَ النّاسُ:نَعَم ! هذَا البَلَدُ الحَرامُ،وَالشَّهرُ الحَرامُ،وَالیَومُ الحَرامُ.

قالَ:فَإِنَّ اللّهَ حَرَّمَ عَلَیکُم دِماءَکُم وأَموالَکُم،کَحُرمَةِ بَلَدِکُم هذا،وکَحُرمَةِ شَهرِکُم هذا،وکَحُرمَةِ یَومِکُم هذا،ألا هَل بَلَّغتُ؟قالوا:نَعَم،قالَ:اللّهُمَّ اشهَد....

ثُمَّ قالَ:لا تَرجِعوا بَعدی کُفّاراً مُضِلّینَ،یَملِکُ بَعضُکُم رِقابَ بَعضٍ،إنّی قَد خَلَّفتُ فیکُم ما إن تَمَسَّکتُم بِهِ لَن تَضِلّوا:کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی،ألا هَل بَلَّغتُ؟قالوا:نَعَم ! قالَ:اللّهُمَّ اشهَد،ثُمَّ قالَ:إنَّکُم مَسؤولونَ،فَلیُبَلِّغِ الشّاهِدُ مِنکُم الغائِبَ.

ه-غَدیرُ خُمٍّ

91.صحیح ابن خزیمة: حَدَّثَنا یوسُفُ بنُ موسی،حَدَّثَنا جَریرٌ ومُحَمَّدُ بنُ فُضَیلٍ،عَن

ص:280

افزود:]«نمی گویم:همانند این دو هستند که این بر این فزونی دارد»و انگشت نشانه و میانه اش را به هم چسباند. (1)

أبی حَیّانَ التَّیمِیِّ-وهُوَ یَحیَی بنُ سَعیدٍ التَّیمِیُّ الرِّبابُ-عَن یَزیدَ بنِ حَیّانَ،قالَ:

انطَلَقتُ أنَا وحُصَینُ بنُ سَمُرَةَ وعَمرُو بنُ مُسلِمٍ إلی زَیدِ بنِ أرقَمَ فَجَلَسنا إلَیهِ،فَقالَ لَهُ حُصَینٌ:یا زَیدُ،رَأَیتَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وصَلَّیتَ خَلفَهُ وسَمِعتَ حَدیثَهُ وغَزَوتَ مَعَهُ، لَقَد أصَبتَ یا زَیدُ خَیراً کَثیراً،حَدِّثنا یا زَیدُ حَدیثاً سَمِعتَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وما شَهِدتَ مَعَهُ.قالَ:

بَلَی ابنُ أخی،لَقَد قَدُمَ عَهدی،وکَبِرَت سِنّی،ونَسیتُ بَعضَ الَّذی کُنتُ أعی مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،فَما حَدَّثتُکُم فَاقبَلوهُ،وما لَم احَدِّثکُموهُ فَلا تُکَلِّفونی،قالَ:قالَ:قامَ فینا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَوماً خَطیباً بِماءٍ یُدعی خُمّاً (1)،فَحَمِدَ اللّهَ وأَثنی عَلَیهِ،ووَعَظَ وذَکَّرَ،ثُمَّ قالَ:

أمّا بَعدُ أیُّهَا النّاسُ،فَإِنَّما أنَا بَشَرٌ یوشِکُ أن یَأتِیَنی رَسولُ رَبّی فَاُجیبَهُ،وإنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،أوَّلُهُما کِتابُ اللّهِ فیهِ الهُدی وَالنّورُ،مَنِ استَمسَکَ بِهِ وأَخَذَ بِهِ کانَ عَلَی الهُدی،ومَن تَرَکَهُ وأَخطَأَهُ کانَ عَلَی الضَّلالَةِ؛وأَهلُ بَیتی،اُذَکِّرُکُمُ اللّهَ فی أهلِ بَیتی-ثَلاثَ مَرّاتٍ-.

92.خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام: أخبَرَنا مُحَمَّدُ بنُ المُثَنّی،قالَ:حَدَّثَنا یَحیَی بنُ حَمّادٍ،قالَ:أخبَرَنا أبو عَوانَةَ،عَن سُلَیمانَ (الأَعمَشِ)،قالَ:حَدَّثَنا حَبیبُ بنُ أبی ثابِتٍ،عَن أبِی الطُّفَیلِ (عامِرِ بنِ وائِلَةَ)،عَن زَیدِ بنِ أرقَمَ،قالَ:لَمّا رَجَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله مِن حَجَّةِ الوَداعِ ونَزَلَ غَدیرَ خُمٍّ،أمَرَ بِدَوحاتٍ (2)فَقُمِمنَ،ثُمَّ قالَ:

کَأَنّی دُعیتُ فَأَجَبتُ،وإنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،أحَدُهُما أکبَرُ مِنَ الآخَرِ:کِتابَ

ص:282

سوی زید بن مسلم رفتیم و نزد او نشستیم.حصین به او گفت:ای زید ! تو پیامبر خدا را دیده ای و پشتش نماز خوانده ای و حدیثش را شنیده ای،و همراهش جنگیده ای و به خیر بزرگی دست یافته ای.ای زید! حدیثی را که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیده ای و آنچه را که در همراهی او دیده ای،برایمان بازگو کن.

زید گفت:باشد-پسر برادر-! روزگار درازی گذراندم،و سنّم بالا رفته،و برخی چیزها را که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیده بودم و در ذهنم بود،فراموش کرده ام.به هر چه برایتان نقل می کنم،بسنده کنید،و هر چه را نقل نمی کنم،مرا به زحمت نیندازید.

[آن گاه] گفت:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روزی در کنار برکه ای به نام خُم،در میان ما برخاست و خدا را حمد و ثنا گفت و پند داد و موعظه کرد و سپس فرمود:«امّا بعد،ای مردم ! من بشرم.نزدیک است که فرستادۀ پروردگارم به سراغم بیاید و من خواست او را اجابت کنم.

من در میان شما دو چیز گران بها به یادگار می گذارم:اوّل آنها،کتاب خداست که در آن، هدایت و نور است.هر کس به آن چنگ زند و آن را بگیرد،بر هدایت است و هر کس آن را رها کند و از آن بگذرد،بر گم راهی است.و [دومی] اهل بیتم هستند».و بعد سه بار فرمود:«خدا را در بارۀ اهل بیتم به یاد شما می آورم!». (1)

92.خصائص أمیر المؤمنین -به نقل از ابو طفیل-:زید بن ارقم گفت:چون پیامبر صلی الله علیه و آله از حجّة الوداع باز گشت و در غدیر خُم فرود آمد،دستور داد زیر چند درخت تناور را جارو کردند.سپس فرمود:«گویا من [به سرای جاوید] فرا خوانده شده ام و باید از میان شما بروم.من دو گران سنگ را در میانتان بر جای می گذارم که یکی بزرگ تر از دیگری است:

کتاب خدا و عترتم،یعنی اهل بیتم.پس مراقب باشید که پس از من،چگونه با این دو، رفتار می کنید؛چرا که این دو،هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض،بر من وارد شوند».

ص:283

اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی،فَانظُروا کَیفَ تَخلُفُونّی فیهِما،فَإِنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ.ثُمَّ قالَ:

إنَّ اللّهَ مَولایَ،وأَنَا وَلِیُّ کُلِّ مُؤمِنٍ.ثُمَّ إنَّهُ أخَذَ بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقالَ:مَن کُنتُ وَلِیَّهُ فَهذا وَلِیُّهُ،اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ وعادِ مَن عاداهُ.

( قالَ أبُو الطُّفَیلِ ):فَقُلتُ لِزَیدٍ:(أنتَ) سَمِعتَهُ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله؟

فَقالَ:وإنَّهُ ما کانَ فِی الدَّوحاتِ أحَدٌ إلّارَآهُ بِعَینِهِ وسَمِعَهُ بِاُذُنِهِ.

93.المستدرک علی الصحیحین: حَدَّثَناهُ أبو بَکرِ بنِ إسحاقَ ودِعلِجُ بنُ أحمَدَ السِّجزِیُّ،قالا:أنبَأَنا مُحَمَّدُ بنُ أیّوبَ،حَدَّثَنَا الأَزرَقُ بنُ عَلِیٍّ،حَدَّثَنا حَسّانُ بنُ إبراهیمَ الکِرمانِیُّ،حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ سَلَمَةَ بنِ کُهَیلٍ،عَن أبیهِ،عَن أبِی الطُّفَیلِ،عَنِ ابنِ واثِلَةَ،أنَّهُ سَمِعَ زَیدَ بنَ أرقَمَ رضی الله عنه یَقولُ:

نَزَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَینَ مَکَّةَ وَالمَدینَةِ عِندَ شَجَراتِ خَمسِ دَوحاتٍ عِظامٍ،فَکَنَسَ النّاسُ ما تَحتَ الشَّجَراتِ،ثُمَّ راحَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَشِیَّةً فَصَلّی،ثُمَّ قامَ خَطیباً فَحَمِدَ اللّهَ وأَثنی عَلَیهِ،وذَکِّرَ ووَعَظَ،فَقالَ ما شاءَ اللّهُ أن یَقولَ،ثُمَّ قالَ:

أیُّهَا النّاسُ،إنّی تارِکٌ فیکُم أمرَینِ لَن تَضِلّوا إنِ اتَّبَعتُموهُما،وهُما کِتابُ اللّهِ وأَهلُ بَیتی عِترَتی،ثُمَّ قالَ:أتَعلَمونَ أنّی أولی بِالمُؤمِنینَ مِن أنفُسِهِم ثَلاثَ مَرّاتٍ- قالوا:نَعَم،فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ. (1)

94.المعجم الکبیر: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ حَیّانَ المازِنِیُّ،حَدَّثَنا کَثیرُ بنُ یَحیی،حَدَّثَنا حَیّانُ بنُ إبراهیمَ،حَدَّثَنا سَعیدُ بنُ مَسروقٍ أو سُفیانُ الثَّورِیُّ،عَن یَزیدَ بنِ حَیّانَ،

ص:284

سپس فرمود:«خدا مولای من است و من،ولیّ هر مؤمنی هستم».آن گاه،دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود:«هر که من ولیّ او هستم،این،ولیّ اوست.بار خدایا! دوستدار او را دوست بدار و هر که را با او دشمنی کرد،دشمن بدار».

من به زید گفتم:آیا تو خود،این را از پیامبر خدا شنیدی؟

گفت:هیچ کس در زیر آن درختان نبود،مگر این که با چشم خود،آن صحنه را دید و با گوش خود،این سخنان را شنید. (1)

93.المستدرک علی الصحیحین -به نقل از زید بن ارقم-:پیامبر صلی الله علیه و آله میان مکّه و مدینه،در زیر پنج درخت تناور فرود آمد.مردم،زیر آن درخت ها را جارو کردند.آن گاه، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نماز عصر را خواند و سپس به سخرانی ایستاد و خداوند را حمد و ثنا گفت و پند و اندرز داد و آنچه را خدا خواست بگوید،گفت.سپس فرمود:«ای مردم! من دو امر را در میان شما بر جای می نهم که اگر از آنها پیروی کنید،هرگز گم راه نخواهید شد.آن دو،کتاب خدا،و اهل بیتم [یعنی] عترتم هستند».

سپس سه بار فرمود:«آیا می دانید که من به مؤمنان،از خود آنان سزاوارترم؟».

مردم گفتند:آری.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«هر که من مولای اویم،پس علی مولای اوست». (2)

94.المعجم الکبیر -به نقل از یزید بن حیّان-:نزد زید بن ارقم رفتیم و گفتیم:تو خیر دیده ای؛[زیرا] صحابیِ پیامبر خدا بوده ای و پشت سر او نماز خوانده ای.

زید گفت:من خیر دیده ام و می ترسم که برای شرّی،مرگم به تأخیر افتاده باشد.

ص:285

عَن زَیدِ بنِ أرقَمَ،قالَ:دَخَلنا عَلَیهِ فَقُلنا:لَقَد رَأَیتَ خَیراً،أصحَبتَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وصَلَّیتَ خَلفَهُ،قال:لَقَد رَأَیتُ خَیراً وخَشیتُ أن أکونَ إنَّما اخِّرتُ لِشَرٍّ،ما حَدَّثَکُم (1)فَاقبَلوا وما سَکَتُّ عَنهُ فَدَعوهُ،قامَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِوادٍ بَینَ مَکَّةَ وَالمَدینَةِ فَخَطَبَنا،ثُمَّ قالَ:

أنَا بَشَرٌ یوشِکُ أن ادعی فَاُجیبَ،وإنّی تارِکٌ فیکُمُ اثنَینِ،أحَدُهُما کِتابُ اللّهِ فیهِ حَبلُ اللّهِ-مَنِ اتَّبَعَهُ کانَ عَلَی الهُدی،ومَن تَرَکَهُ کانَ عَلی ضَلالَةٍ-وأَهلُ بَیتی، اذَکِّرُکُمُ اللّهَ فی أهلِ بَیتی-ثَلاثَ مَرّاتٍ-.

فَقُلنا:مَن أهلُ بَیتِهِ نِساؤُهُ؟قالَ:لا،إنَّ المَرأَةَ قَد یَکونُ یَتَزَوَّجُ بِهَا الرَّجُلُ العَصرَ مِنَ الدَّهرِ ثُمَّ یُطَلِّقُها فَتَرجِعُ إلی أبیها واُمِّها».

و-آخِرُ خُطبَةٍ خَطَبَهَا النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله

95. الأمالی للمفید: أخبَرَنی أبُو الحَسَنِ عَلِیُّ بنُ مُحَمَّدٍ الکاتِبُ،قالَ:حَدَّثَنَا الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ الزَّعفَرانِیُّ،قالَ:حَدَّثَنا إبراهیمُ بنُ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیُّ،قالَ:حَدَّثَنی أبو عَمرٍو حَفصُ بنُ عَمَرَ الفَرّاءُ،قالَ:حَدَّثَنا زَیدُ بنُ الحَسَنِ الأَنماطِیُّ،عَن مَعروفِ بنِ خَرَّبوذَ،قال:سَمِعتُ أبا عُبَیدِ اللّهِ مَولَی العَبّاسِ یُحَدِّثُ أبا جَعفَرٍ مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ علیهما السلام،قالَ:سَمِعتُ أبا سَعیدٍ الخُدرِیَّ یَقولُ:إنَّ آخِرَ خُطبَةٍ خَطَبَنا بِها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله،لَخُطبَةٌ خَطَبَنا فی مَرَضِهِ الَّذی تُوُفِّیَ فیهِ،خَرَجَ مُتَوَکَّئاً عَلی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ومَیمونَةَ مَولاتِهِ،فَجَلَسَ عَلَی المِنبَرِ،ثُمَّ قالَ:

یا أیُّهَا النّاسُ،إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ وسَکَتَ،فَقامَ رَجُلٌ فَقالَ:یا رَسولَ اللّهِ،

ص:286

آنچه را برایتان می گویم،بپذیرید و آنچه را که خاموش ماندم،رهایش کنید.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در وادی ای میان مکّه و مدینه برخاست و برایمان سخنرانی کرد و سپس فرمود:«من هم یک بشر هستم و به زودی فرا خوانده می شوم و باید از میان شما بروم.دو چیز در میانتان بر جای می گذارم:یکی کتاب خدا که رشتۀ [اتّصال به] خدا،در آن است.هر که از آن پیروی کند،بر راه راست است و هر که آن را رها کند،در گم راهی است.و [دوم،] اهل بیتم.خدا را در بارۀ اهل بیتم به شما یادآور می شوم!»و این جمله را سه بار فرمود.

ما گفتیم:اهل بیت او کیان اند؟آیا زنان او هم هستند؟

گفت:نه.چه بسا مدّتی از یک روزگاری را مردی با زنی ازدواج می کند و بعد،او را طلاق می دهد و وی به خانۀ پدر و مادرش باز می گردد. (1)

ما هذانِ الثَّقَلانِ؟فَغَضِبَ حَتَّی احمَرَّ وَجهُهُ،ثُمَّ سَکَنَ وقالَ:

ما ذَکَرتُهُما إلّاوأَنَا اریدُ أن اخبِرَکُم بِهِما،ولکِن رَبَوتُ (1)فَلَم أستَطِع،سَبَبٌ طَرَفُهُ بِیَدِ اللّهِ وطَرَفٌ بِأَیدیکُم،تَعمَلونَ فیهِ کَذا وکَذا،ألا وهُوَ القُرآنُ،وَالثَّقَلُ الأَصغَرُ أهلُ بَیتی،ثُمَّ قالَ:

وَایمُ اللّهِ،إنّی لَأَقولُ لَکُم هذا ورِجالٌ فی أصلابِ أهلِ الشِّرکِ أرجی عِندی مِن کَثیرٍ مِنکُم.ثُمَّ قالَ:

وَاللّهِ لا یُحِبُّهُم عَبدٌ إلّاأعطاهُ اللّهُ نوراً یَومَ القِیامَةِ حَتّی یَرِدَ عَلَیَّ الحَوضَ،ولا یُبغِضُهُم عَبدٌ إلَّااحتَجَبَ اللّهُ عَنهُ یَومَ القِیامَةِ.فَقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام:إنَّ أبا عُبَیدِ اللّهِ یَأتینا بِما یَعرِفُ.

96.الکافی: عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ،عَن أبیهِ،عَن حَمّادِ بنِ عیسی،عَن إبراهیمَ بنِ عُمَرَ الیَمانِیِّ،عَنِ ابنِ اذَینَةَ،عَن أبانِ بنِ أبی عَیّاشٍ،عَن سُلَیمِ بنِ قَیسٍ، (2)قالَ:سَمِعتُ عَلِیّاً صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ یَقولُ:...قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی آخِرِ خُطبَتِهِ یَومَ قَبَضَهُ اللّهُ عز و جل إلَیهِ:

إنّی قَد تَرَکتُ فیکُم أمرَینِ لَن تَضِلّوا بَعدی ما إن تَمَسَّکتُم بِهِما:کِتابَ اللّهِ، وعِترَتی أهلَ بَیتی،فَإِنَّ اللَّطیفَ الخَبیرَ قَد عَهِدَ إلَیَّ:أنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ کَهاتَینِ-وجَمَعَ بَینَ مُسَبِّحَتَیهِ-ولا أقولُ کَهاتَینِ-وجَمَعَ بَینَ المُسَبِّحَةِ وَالوُسطی-فَتَسبِقَ إحداهُمَا الاُخری،فَتَمَسَّکوا بِهِما،لا تَزِلّوا ولا تَضِلّوا،ولا تَقَدَّموهُم فَتَضِلّوا.

ص:288

است.و گران سنگ کوچک تر،اهل بیت من اند».

سپس فرمود:«به خدا سوگند،من این را به شما می گویم؛امّا مردانی در اصلاب مشرکان هستند که امید من به آنان،از امیدم به بسیاری از شما بیشتر است».

سپس فرمود:«به خدا سوگند،هیچ بنده ای آنان (اهل بیتم) را دوست ندارد،مگر آن که خداوند در روز قیامت،به او نوری می بخشد،تا آن گاه که در کنار حوض [کوثر]،بر من وارد شود،و هیچ بنده ای آنان را دشمن نمی دارد،مگر آن که روز قیامت،خداوند از او محجوب خواهد بود».

آن گاه امام باقر علیه السلام فرمود:«ابو عبید اللّه هر چه می داند،برای ما می گوید». (1)

96.الکافی -به نقل از امام علی علیه السلام-:پیامبر صلی الله علیه و آله در آخرین سخنرانی خود-که در روز رحلتش به سوی خداوندعز و جل ایراد کرد-فرمود:«من دو چیز در میان شما بر جای نهاده ام که تا وقتی به آنها تمسّک جویید،هرگز گم راه نخواهید شد:کتاب خدا و عترتم [یعنی] اهل بیتم.خداوند لطیف و آگاه،به من خبر داد که این دو،هیچ گاه از یکدیگر جدا نخواهند شد تا آن که در کنار حوض بر من وارد شوند،همانند این دو»و دو انگشت نشانه اش را کنار هم نهاد«و نمی گویم همانند این دو که یکی از دیگری جلوتر باشد»و انگشت نشانه و میانه اش را کنار هم گذاشت [و افزود:]«پس به این دو،چنگ زنید تا نلغزید و گم راه نشوید،و از آنها پیشی نگیرید که به گم راهی در می افتید». (2)

ص:289

97.تفسیر العیّاشی: عَن مَسعَدَةَ بنِ صَدَقَةَ قالَ:قالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام:إنَّ اللّهَ جَعَلَ وِلایَتَنا أهلَ البَیتِ قُطبَ القُرآنِ،وقُطبَ جَمیعِ الکُتُبِ،عَلَیها یَستَدیرُ مُحکَمُ القُرآنِ،وبِها نَوَّهَتِ الکُتُبُ،ویَستَبینُ الإِیمانُ،وقَد أمَرَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن یُقتَدی بِالقُرآنِ وآلِ مُحَمَّدٍ،وذلِکَ حَیثُ قالَ فی آخِرِ خُطبَةٍ خَطَبَها:

إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ:الثَّقَلَ الأَکبَرَ وَالثَّقَلَ الأَصغَرَ،فَأَمَّا الأَکبَرُ فَکِتابُ رَبّی، وأَمَّا الأَصغَرُ فَعِترَتی أهلُ بَیتی،فَاحفَظونی فیهِما؛فَلَن تَضِلّوا ما تَمَسَّکتُم بِهِما.

ز-حینَ الاِحتِضارِ

98.دعائم الإسلام: رُوِّینا عَن أبی ذَرٍّ رَحمَةُ اللّهِ عَلَیهِ،أنَّهُ شَهِدَ المَوسِمَ بَعدَ وَفاةِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،فَلَمَّا احتَفَلَ النّاسُ فِی الطَّوافِ،وَقَفَ بِبابِ الکَعبَةِ وأَخَذَ بِحَلقَةِ البابِ،وقالَ:یا أیُّهَا النّاسُ-ثَلاثاً-وَاجتَمَعوا ووَقَفوا وأَنصَتوا،فَقالَ:مَن عَرَفنَی فَقَد عَرَفَنی،ومَن لَم یَعرِفنی فَأَنَا أبو ذَرٍّ الغِفارِیُّ،اُحَدِّثُکُم بِما سَمِعتُهُ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،سَمِعتُهُ یَقولُ حینَ احتُضِرَ:

إنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی،فَإِنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ کَهاتَینِ-وجَمَعَ بَینَ إصبَعَیهِ المُسَبِّحَتَینِ مِن یَدَیهِ،وقَرَنَهُما،وساوی بَینَهُما-وقالَ:ولا أقولُ کَهاتَینِ-وقَرَنَ بَینَ إصبَعَیهِ الوُسطی وَالمُسَبِّحَةِ مِن یَدِهِ الیُمنی-لِأَنَّ إحداهُما تَسبِقُ الاُخری،ألا وإنَّ مَثَلَهُما فیکُم مَثَلُ سَفینَةِ نوحٍ،مَن رَکِبَها نَجا،ومَن تَرَکَها غَرِقَ. (1)

99.مسند زید بن علیّ: حَدَّثَنی زَیدُ بنُ عَلِیٍّ،عَن أبیهِ،عَن جَدِّهِ،عَن عَلِیٍّ علیهم السلام،قالَ:

ص:290

97.تفسیر العیّاشی -به نقل از مسعدة بن صدقه-:امام صادق علیه السلام فرمود:«خداوند،ولایت ما، اهل بیت،را محور قرآن و محور همۀ کتاب ها[ی آسمانی] قرار داد.قرآنِ مُحکم بر این محور می چرخد،و کتاب ها[ی آسمانی] از آن به نیکی یاد کرده اند،و ایمان،با آن شناخته و روشن می شود.پیامبر خدا به پیروی از قرآن و خاندان محمّد امر نمود،آن جا که در آخرین سخنرانی اش فرمود:"من در میان شما،دو چیز گران سنگ بر جای می گذارم:

گران سنگ بزرگ تر و گران سنگ کوچک تر.آن بزرگ تر،کتاب پروردگار من است و آن کوچک تر،عترت من،یعنی اهل بیتم.پس مرا در این دو،پاس بدارید؛زیرا تا زمانی که به آنها چنگ در زنید،گم راه نخواهید شد"». (1)

لَمّا ثَقُلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی مَرَضِهِ وَالبَیتُ غاصٌّ بِمَن فیهِ،قالَ:اُدعوا لِیَ الحَسَنَ وَالحُسَینَ،فَدَعَوتُهُما،فَجَعَلَ یَلثِمُهُما حَتّی اغمِیَ عَلَیهِ،قالَ:فَجَعَلَ عَلِیٌّ علیه السلام یَرفَعُهُما عَن وَجهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،قالَ:فَفَتَحَ عَینَیهِ فَقالَ:دَعهُما یَتَمَتَّعانِ مِنّی وأَتَمَتَّعُ مِنهُما، فَإِنَّهُ سَیُصیبُهُما بَعدی أثَرَةٌ (1)،ثُمَّ قالَ:

یا أیُّهَا النّاسُ،إنّی خَلَّفتُ فیکُمُ کِتابَ اللّهِ وسُنَّتی وعِترَتی أهلَ بَیتی،فَالمُضَیِّعُ لِکِتابِ اللّهِ کَالمُضَیِّعِ لِسُنَّتی،وَالمُضَیِّعُ لِسُنَّتی کَالمُضَیِّعِ لِعِترَتی،أما إنَّ ذلِکَ لَن یَفتَرِقا حَتّی ألقاهُ عَلَی الحَوضِ.

4/2 مَعنَی العِترَةِ وأَهلِ البَیتِ

100.المستدرک علی الصحیحین: کَتَبَ إلَیَّ أبو إسماعیلَ مُحَمَّدُ بنُ النَّحوِیِّ یَذکُرُ أنَّ الحَسَنَ بنَ عَرَفَةَ حَدَّثَهُم،قالَ:حَدَّثَنی عَلِیُّ بنُ ثابِتٍ الجَزَرِیُّ،ثنا بُکَیرُ بنُ مِسمارٍ مَولی عامِرِ بنِ سَعدٍ:سَمِعتُ عامِرَ بنَ سَعدٍ یَقولُ:قالَ سَعدٌ:نَزَلَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الوَحیُ،فَأَدخَلَ عَلِیّاً وفاطِمَةَ وَابنَیهِما تَحتَ ثَوبِهِ،ثُمَّ قالَ:اللّهُمَّ هؤُلاءِ أهلی وأَهلُ بَیتی.

101.صحیح مسلم: حَدَّثَنا أبو بَکرِ بنُ أبی شَیبَةَ،ومُحَمَّدُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ نُمَیرٍ (وَاللَّفظُ لِأَبی بَکرٍ)،قالا:حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ بِشرٍ،عَن زَکَرِیّاءَ،عَن مُصعَبِ بنِ شَیبَةَ،عَن صَفِیَّةَ بِنتِ شَبیَةَ،قالَت:قالَت عائِشَةُ:خَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله غَداةً وعَلَیهِ مِرطٌ مُرَحَّلٌ (2)مِن شَعرٍ

ص:292

خدا صلی الله علیه و آله شدّت یافت،در حالی که اتاق آکنده از جمعیت بود،فرمود:«حسن و حسین را برایم صدا بزنید».

من آن دو را صدا زدم.پیامبر صلی الله علیه و آله شروع به بوسیدن آن دو کرد تا آن که از هوش رفت.من آنان را از روی صورت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بلند کردم.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چشمانش را گشود و فرمود:«بگذارشان تا از من لذّت ببرند و من از آنان لذّت برم؛زیرا به زودی پس از من،به این دو،ستم خواهد رسید».

سپس فرمود:«ای مردم! من در میان شما کتاب خدا و سنّتم و عترتم-یعنی اهل بیتم-را جانشین خود قرار می دهم.پس کسی که کتاب خدا را وا نهد،همچون کسی است که سنّت مرا وا نهاده باشد و کسی که سنّت مرا وا نهد،چنان است که عترت مرا وا نهاده باشد.بدانید که این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض،ملاقاتشان کنم». (1)

أسوَدَ،فَجاءَ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ فَأَدخَلَهُ،ثُمَّ جاءَ الحُسَینُ فَدَخَل مَعَهُ،ثُمَّ جاءَت فاطِمَةُ فَأَدخَلَها،ثُمَّ جاءَ عَلِیٌّ فَأَدخَلَهُ،ثُمَّ قالَ: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً (1).

102.المستدرک علی الصحیحین: حَدَّثَنا أبو بَکرٍ أحمَدُ بنُ سَلمانَ الفَقیهُ،وأَبُو العَبّاسِ مُحَمَّدُ بنُ یَعقوبَ،قالا:ثنا الحَسَنُ بنُ مُکرَمٍ البَزّارُ،ثنا عُثمانُ بنُ عُمَرَ،ثنا عَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ دینارٍ،عَن شَریکِ بنِ أبی نَمِرٍ،عَن عَطاءِ بنِ یَسارٍ،عَن امِّ سَلَمَة،قالَت:فی بَیتی نَزَلَت: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً .قالَت:فَأَرسَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلی عَلِیٍّ وفاطِمَةَ والحَسَنِ والحُسَینِ،فَقالَ:هؤُلاءِ أهلُ بَیتی.

103.تفسیر الطبری: حَدَّثَنَا ابنُ حُمَیدٍ،قالَ:ثنا عَبدُ اللّهِ بنُ عَبدِ القُدّوسِ،عَنِ الأَعمَشِ، عَن حَکیمِ بنِ سَعدٍ،قالَ:ذَکَرنا عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ رضی الله عنه عِندَ امِّ سَلَمَةَ،قالَت:فیهِ نَزَلَت: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً .

قالَت امُّ سَلَمَةَ:جاءَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله إلی بَیتی،فَقالَ:لا تَأذَنی لِأَحَدٍ،فَجاءَت فاطِمَةُ، فَلَم أستَطِع أن أحجُبَها عَن أبیها،ثُمَّ جاءَ الحَسَنُ،فَلَم أستَطِع أن أمنَعَهُ أن یَدخُلَ عَلی جَدِّهِ واُمِّهِ،وجاءَ الحُسَینُ،فَلَم أستَطِع أن أحجُبَهُ،فَاجتَمَعوا حَولَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله عَلی بِساطٍ،فَجَلَّلَهُم نَبِیُّ اللّهِ بِکِساءٍ کانَ عَلَیهِ،ثُمَّ قالَ:هؤُلاءِ أهلُ بَیتی،فَأَذهِب عَنهُمُ الرِّجسَ وطَهِّرهُم تَطهیرًا،فَنَزَلَت هذِهِ الآیَةُ حینَ اجتَمَعوا عَلَی البِساطِ.

قالَت:فَقُلتُ:یا رَسولَ اللّهِ،وأَنَا؟قالَت:فَوَاللّهِ ما أنعَمَ،وقالَ:إنَّکِ إلی خَیرٍ.

ص:294

جای داد.در پی او فاطمه آمد که پیامبر صلی الله علیه و آله او را نیز در زیر پوشش خود جای داد و سرانجام علی آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله او را نیز در زیر پوشش خود جای داد و سپس فرمود:

«إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» . (1)

102.المستدرک علی الصحیحین -به نقل از عطاء بن یسار،از امّ سلمه-:آیۀ شریف:«جز این نیست که خدا اراده کرده تا هر گونه پلیدی را از شما«اهل بیت»دور گرداند و شما را کاملاً پاک نماید»در خانۀ من نازل شد.آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله علی،فاطمه،حسن و حسین علیهم السلام را حاضر کرد و فرمود:«اینان،اهل بیت من اند». (2)

103.تفسیر الطبری -به نقل از حکیم بن سعد-:نزد امّ سلمه از علی بن ابی طالب نام بردیم.

امّ سلمه گفت:آیۀ:«جز این نیست که خدا اراده کرده تا هر گونه پلیدی را از شما«اهل بیت»دور گرداند و شما را کاملاً پاک نماید»در بارۀ او (علی علیه السلام ) نازل شده است.

امّ سلمه گفت:پیامبر صلی الله علیه و آله به خانۀ من آمد و فرمود:«به هیچ کس اجازۀ دخول نده».آن گاه فاطمه آمد و من نتوانستم مانع از رفتن او نزد پدرش شوم.به دنبال او حسن آمد و نتوانستم از رفتن او نزد جدّ و مادرش جلوگیری کنم.سپس حسین آمد و جلوی او را نیز نتوانستم بگیرم.همۀ آنها بر گلیمی،گِرد پیامبر صلی الله علیه و آله حلقه زدند و پیامبر خدا عبایی را که بر دوش داشت،بر آنها افکند و سپس فرمود:«اینان اهل بیت من اند.خدایا! هر گونه پلیدی را از آنها دور کن و کاملاً پاکشان گردان».پس هنگامی که بر گلیم حلقه زده بودند،این آیه نازل شد.اُمّ سلمه گفت:گفتم:ای پیامبر خدا! من چه؟و به خدا سوگند،پیامبر صلی الله علیه و آله نفرمود:

آری؛بلکه فرمود:«تو در راه درست هستی». (3)

ص:295

104.صحیح مسلم: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بنُ بَکّارِ بنِ الرَّیّانِ،حَدَّثَنا حَسّانُ ( یَعنِی ابنَ إبراهیمَ)،عَن سَعیدٍ (وهُوَ ابنُ مَسروقٍ)،عَن یَزیدَ بنِ حَیّانَ،عَن زَیدِ بنِ أرقَمَ،قالَ:

دَخَلنا عَلَیهِ فَقُلنا لَهُ:لَقَد رَأَیتَ خَیراً،لَقَد صاحَبتَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وصَلَّیتَ خَلفَهُ، وساقَ الحَدیثَ بِنَحوِ حَدیثِ أبی حَیّانَ،غَیرَ أنَّهُ قالَ:ألا وإنّی تارِکٌ فیکُم ثَقَلَینِ،أحَدُهُما کِتابُ اللّهِ عز و جل هُوَ حَبلُ اللّهِ،مَنِ اتَّبَعَهُ کانَ عَلَی الهُدی،ومَن تَرَکَهُ کانَ عَلی ضَلالَةٍ».

وفیهِ:فَقُلنا:مَن أهلُ بَیتِهِ نِساؤُهُ؟قالَ:لا وَایمُ اللّهِ،إنَّ المَرأَةَ تَکونُ مَعَ الرَّجُلِ العَصرَ مِنَ الدَّهرِ،ثُمَّ یُطَلِّقُها فَتَرجِعُ إلی أبیها وقَومِها.

105.معانی الأخبار: حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ الحَسَنِ القَطّانُ،قالَ:حَدَّثَنَا الحَسَنُ بنُ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ السُّکَّرِیُّ،عَن مُحَمَّدِ بنِ زَکَرِیَّا الجَوهَرِیِّ،عَن جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عُمارَةَ، عَن أبیهِ،عَنِ الصّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن أبیهِ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ،عَن أبیهِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ،عَن أبیهِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ،عَن أبیهِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیهم السلام،قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنّی مُخَلِّفٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ:کِتابَ اللّهِ وعِترَتی أهلَ بَیتی.وإنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ کَهاتَینِ-وضَمَّ بَینَ سَبّابَتَیهِ-،فَقامَ إلَیهِ جابِرُ بنُ عَبدِ اللّهِ الأَنصارِیُّ،فَقالَ:یا رَسولَ اللّهِ،ومَن عِترَتُکَ؟

قالَ:عَلِیٌّ،وَالحَسَنُ وَالحُسَینُ،وَالأَئِمَّةُ مِن وُلدِ الحُسَینِ إلی یَومِ القِیامَةِ.

106.تاریخ دمشق: أخبَرَنَا ابنُ طاوسَ،نا عاصِمُ بنُ الحَسَنِ،أنا أبو عُمَرَ بنُ مَهدِیٍّ،أنا مُحَمَّدُ بنُ مَخلَدٍ،نا مُحَمَّدُ بنُ عَبدِ اللّهِ مَولی بَنی هاشِمٍ،نا أبو سُفیانَ،نا هُشَیمٌ،عَنِ

ص:296

104.صحیح مسلم: یزید بن حیّان،نقل کرده که:بر زید بن ارقم وارد شدیم و به او گفتیم:

تو خیر دیده ای؛با پیامبر صلی الله علیه و آله همراه بوده ای و پشتش نماز خوانده ای و سخن را به شکل حدیث ابو حیّان ادامه داده؛امّا این را [در این حدیث] گفته است:بدانید که من در میان شما دو چیز گران بها به یادگار می گذارم:یکی از آن دو،کتاب خدای است که ریسمان خداست.هر کس از آن پیروی کند،بر هدایت است،و هر کس آن را رها نماید،بر گم راهی است.

و در همان حدیث آمده:گفتیم:اهل بیت او کیان اند؟آیا زنان اویند؟

گفت:نه؛سوگند به خدا،زن همراه مرد است از روزگاری کوتاه تا روزگاری بلند.بعد مرد او را طلاق می دهد و او به خانۀ پدر و قبیلۀ خود برمی گردد. (1)

105.معانی الأخبار -به نقل از امام علی علیه السلام-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«من در میان شما،دو چیز گران سنگ را جانشین خود می کنم:کتاب خدا و عترتم [یعنی] اهل بیتم.این دو،هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض بر من وارد شوند، همانند این دو»و دو انگشت سبّابه اش را کنار هم نهاد.

جابر بن عبد اللّه انصاری برخاست و گفت:ای پیامبر خدا! عترت تو،کیان اند؟

فرمود:«علی و حسن و حسین و امامانِ از نسل حسین تا روز قیامت». (2)

106.تاریخ دمشق -به نقل ازجمیع بن عمیر-:با مادرم بر عایشه وارد شدیم.مادرم از او پرسید و گفت:به من بگو که محبّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نسبت به علی چگونه بود؟

عایشه به او گفت:او در میان مردان،محبوب ترین کس نزد پیامبر خدا بود.من دیدم که او را به همراه فاطمه،حسن و حسین زیر جامۀ خود گرفت و سپس فرمود:

ص:297

العَوّامِ بنِ حَوشَبٍ،عَن جُمَیعِ بنِ عُمَیرٍ (1)،قالَ:دَخَلتُ مَعَ امّی عَلی عائِشَةَ [فَسَأَلَتها امّی] قالَت:أخبِرینی کَیفَ کانَ حُبُّ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ؟

فَقالَت عائِشَةُ:کانَ أحَبَّ [الرِّجالِ] إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،لَقَد رَأَیتُهُ وقَد أدخَلَهُ تَحتَ ثَوبِهِ،وفاطِمَةَ وحَسَناً وحُسَیناً،ثُمَّ قالَ:اللّهُمَّ هؤُلاءِ أهلُ بَیتی،اللّهُمَّ أذهِب عَنهُمُ الرِّجسَ وطَهِّرهُم تَطهیرًا.

قالَت:فَذَهَبتُ لِاُدخِلَ رَأسی فَدَفَعَنی،فَقُلتُ:یا رَسولَ اللّهِ،أوَلَستُ مِن أهلِکَ؟ قالَ:إنَّکِ عَلی خَیرٍ،إنَّکِ عَلی خَیرٍ.

108.تاریخ دمشق: أخبَرَنا أبُو المُظَفَّرِ بنُ القُشَیرِیِّ،وأَبُو القاسِمِ الشَّحّامِیُّ،قالا:أنا أبو سَعدٍ مُحَمَّدُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ،أنا أبو سَعیدِ الکَرابیسِیُّ،أنا أبو لَبیدٍ مُحَمَّدُ بن إدریسَ،نا سُوَیدُ بنُ سَعیدٍ،نا مُحَمَّدُ بنُ عُمَرَ،نا إسحاقُ بنُ سُوَیدٍ،عَنِ البَراءِ بنِ عازِبٍ،قالَ:

جاءَ عَلِیٌّ وفاطِمَةُ وَالحَسَنُ وَالحُسَینُ إلی بابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله،فَقامَ بِرِدائِهِ وطَرَحَهُ عَلَیهِم، ثُمَّ قالَ:اللّهُمَّ هؤُلاءِ عِترَتی.

108.کفایة الأثر: أخبَرَنا أبُو المُفَضَّلِ،قال:حَدَّثَنی أبُو القاسِمِ عَبدُ اللّهِ بنُ أحمَدَ بنِ عامِرٍ الطّائِیُّ،قالَ:حَدَّثَنی أحمَدُ بنُ عَبدانَ،قالَ:حَدَّثَنی سَهلُ بنُ صَیفِیٍّ،عَن موسَی بنِ عَبدِ رَبِّهِ،قالَ:سَمِعتُ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ علیهما السلام یَقولُ فی مَسجِدِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله-وذلِکَ فی حَیاةِ أبیهِ عَلِیٍّ علیه السلام-:سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ:ألا إنَّ أهلَ بَیتی أمانٌ لَکُم،

ص:298

«خدایا! اینان،اهل بیت من اند.خدایا! هر گونه پلیدی را از آنها دور کن و کاملاً پاکشان گردان».من هم پیش رفتم تا سرم را زیر جامه کنم؛ولی پیامبر صلی الله علیه و آله مرا پس زد.

گفتم:ای پیامبر خدا! آیا من از اهل بیت تو نیستم؟فرمود:«تو بر عقیده ای درست هستی.تو بر عقیده ای درست هستی». (1)

108.تاریخ دمشق -به نقل از براء بن عازب-:علی،فاطمه،حسن و حسین بر در خانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند.پیامبر صلی الله علیه و آله ردای خود را برداشت و آن را بر روی آنان انداخت و فرمود:«خدایا! اینان،خاندان من اند». (2)

108.کفایة الأثر -به نقل از موسی بن عبد ربّه-:از حسین بن علی علیه السلام شنیدم که در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله درروزگار حیات پدرش علی علیه السلام می فرمود:«از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود:"هان! اهل بیت من،موجب زنهار دادن به شمایند.پس آنها را به سبب محبّت من دوست بدارید و بدیشان چنگ در زنید تا هرگز گم راه نشوید".

گفته شد:اهل بیت تو چه کسانی هستند،ای پیامبر خدا؟

ص:299

فَأَحِبّوهُم لِحُبّی،وتَمَسَّکوا بِهِم لَن تَضِلّوا.قیلَ:فَمَن أهلُ بَیتِکَ یا نَبِیَّ اللّهِ؟قالَ:

عَلِیٌّ وسِبطایَ،وتِسعَةٌ مِن وُلدِ الحُسَینِ أئِمَّةٌ امَناءُ مَعصومونَ،ألا إنَّهُم أهلُ بَیتی وعِترَتی مِن لَحمی ودَمی.

109.الخصال: حَدَّثَنَا الحَسَنُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ سَعیدٍ العَسکَرِیُّ،قالَ:أخبَرَنا مُحَمَّدُ بنُ حَمدانَ القُشَیرِیُّ،قالَ:أخبَرَنَا المُغیرَةُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ المُهَلَّبِ،قالَ:حَدَّثَنی أبی، قالَ:حَدَّثَنی عَبدُ اللّهِ بنُ داوودَ،عَن فُضَیلِ بنِ مَرزوقٍ،عَن عَطِیَّةَ العوفِیِّ،عَن أبی سَعیدٍ الخُدرِیِّ،قالَ:قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله:

إنّی تارِکٌ فیکُم أمرَینِ:أحَدُهُما أطوَلُ مِنَ الآخَرِ،کِتابُ اللّهِ حَبلٌ مَمدودٌ مِنَ السَّماءِ إلَی الأَرضِ،وعِترَتی،ألا وإنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ.

فَقُلتُ لِأَبی سَعیدٍ:مَن عِترَتُهُ؟قالَ:أهلُ بَیتِهِ.

110.عیون أخبار الرضا علیه السلام: حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ زِیادِ بنِ جَعفَرٍ الهَمَدانِیُّ،قالَ:

حَدَّثَنا عَلِیُّ بنُ إبراهیمَ بنِ هاشِمٍ،عَن أبیهِ،عَن مُحَمَّد بنِ أبی عُمَیرٍ،عَن غِیاثِ بنِ إبراهیمَ،عَنِ الصّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ،عَن أبیهِ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ،عَن أبیهِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ،عَن أبیهِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیهم السلام،قالَ:سُئِلَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام عَن مَعنی قَولِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله:إنّی مُخَلِّفٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ،کِتابَ اللّهِ وعِترَتی،مَن العِترَةُ؟ فَقالَ:

أنَا وَالحَسَنُ وَالحُسَینُ وَالأَئِمَّةُ التِّسعَةُ مِن وُلدِ الحُسَینِ،تاسِعُهُم مَهدِیُّهُم وقائِمُهُم، لا یُفارِقونَ کِتابَ اللّهِ ولا یُفارِقُهُم،حَتّی یَرِدوا عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَوضَهُ.

ص:300

فرمود:"علی و دو نوۀ من و نُه تن از فرزندان حسین که امامانی امین و معصوم اند.آگاه باشید که آنان،اهل بیت و عترت من و از گوشت و خون من هستند"». (1)

109.الخصال -به نقل از عطیّۀ عوفی-:ابو سعید خُدری گفت که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«من دو چیز را در میان شما از خود بر جای می گذارم که یکی از آنها بلندتر از دیگری است:

کتاب خدا-که رشتۀ متّصل از آسمان به زمین است-و عترتم.آگاه باشید که این دو، هرگز از هم جدا نمی شوند تا آن که در کنار حوض،بر من وارد شوند».

به ابو سعید گفتم:عترت او چه کسانی هستند؟

گفت:اهل بیتش. (2)

110.عیون أخبار الرضا علیه السلام -به نقل از امام حسین علیه السلام-:از امیر مؤمنان-که درودهای خداوند بر او باد-در بارۀ این سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:«من در میان شما،دو گران سنگ بر جای می گذارم:کتاب خدا و عترتم»سؤال شد که:عترت،کیان اند؟

فرمود:«من و حسن و حسین و نُه امام از نسل حسین که نهمین آنان،مهدی و قائم ایشان است.نه اینان از کتاب خدا جدا می شوند و نه کتاب خدا از ایشان جدا می شود،تا آن که بر پیامبر خدا در کنار حوضش وارد شوند». (3)

ص:301

ص:302

هرگز گم راه نمی شوید:کتاب خدا و عترتم،همان اهل بیتم.این دو،هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض،بر من وارد شوند.

6.ابو قدامۀ انصاری (1)

7.ابو الهیثم بن تیّهان (2)

8.ابو لیلی انصاری (3)

9.ابو هُرَیره (4)

10.اُبَیّ بن کعب (5)

11.اُمّ سلمه (6)

12.اُمّ هانی (7)

13.اَنَس بن مالک (8)

14.بَراء بن عازب (9)

15.جابر بن عبد اللّه انصاری (10)

ص:305

16.جُبَیر بن مُطعِم (1)

17.حُذَیفة بن اسید غِفاری (2)

18.حذیفة بن یمان (3)

19.خُزَیمة بن ثابت،ذو الشهادتین (4)

20.زبیر (5)

21.زید بن ارقم (6)

22.زید بن ثابت (7)

23.سعد بن ابی وقّاص (8)

24.سلمان فارسی (9)

ص:306

25.سهل بن سعد (1)

26.ضَمْرۀ (/ضَمیرۀ) سُلَمی (/اسلمی) (2)

27.طلحة بن عبید اللّه تمیمی (3)

28.عامر بن لیلی بن ضَمْره (4)

29.عامر بن واثله (5)

30.عبد الرحمان بن عوف (6)

31.عبد اللّه بن ابی اوفی (7)

32.عبد اللّه بن جعفر (8)

33.عبد اللّه بن حَنطَب (9)

34.عبد اللّه بن عبّاس (10)

35.عبد اللّه بن عمر (11)

36.عَدیّ بن حاتم (12)

ص:307

37.عُقبة بن عامر (1)

38.عمّار بن یاسر (2)

39.عمر بن خطّاب (3)

40.عمرو بن عاص (4)

41.قیس بن سعد بن عُباده (5)

42.محمّد بن مسلمه (6)

43.مقداد بن اسود (7)

44.هاشم بن عُتبه. (8)

تأمّل در گزارش های حدیث ثقلین،بیانگر آن است که:

1.روایت بعضی از این افراد،در کتاب های معتبر یا مشهور اهل سنّت (همانند کتب تسعه (9)و کتاب های هم ردیف آنها) در حدیث و رجال و تراجم آمده است. (10)

ص:308

2.روایت برخی دیگر از صحابه،در کتاب های معمولی و متوسّط اهل سنّت موجود است. (1)

3.برخی افراد،در روایت های کتاب هایی همچون نفحات الأزهار (به نقل از مصادر اهل سنّت) و ینابیع المودّة ،یاد شده اند که از اعتبار مصادر پیشین برخوردار نیستند. (2)

4.روایت دو نفر از این افراد،اختصاصاً در مصادر شیعی ذکر شده است. (3)

5.حضور برخی اصحاب،در مجلسِ مُناشدۀ (اقرار گرفتن) امام علی علیه السلام بر حادثۀ غدیر،گزارش شده است. (4)

صادق علیه السلام، (1)امام رضا علیه السلام (2)و امام هادی علیه السلام (3)،این حدیث را روایت کرده اند.

15.مطّلب بن عبد اللّه بن حنطب

16.یحیی بن جَعده.

17.یزید بن حیّان

صحیح شمرده است. (1)

ج-آلبانی،روایت ترمذی به نقل از زید بن ارقم و ابو سعید خُدری را صحیح دانسته است. (2)

د-حاکم نیشابوری،گزارش زید بن ارقم در بارۀ خطبۀ پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیر خُم را صحیح دانسته (3)و ذهبی نیز این سخن را تأیید کرده است. (4)ابن کثیر،صحّت این حدیث را به نقل از استاد خود،ذهبی،گزارش کرده است. (5)

ه-هیثمی،روایت زید بن ثابت را معتبر دانسته و گفته است:

«إسناده جیّد» (6)و«رواه الطبرانیّ فی الکبیر و رجاله ثقات». (7)

«سندهای آن،خوب است».«طبرانی،آن را در المعجم الکبیر نقل کرده است و رجال حدیث،ثقه هستند».

سیوطی و آلبانی نیز آن را صحیح شمرده اند. (8)

و-ابن حجر،نقل امام علی علیه السلام را صحیح دانسته است. (9)بوصیری نیز آن را صحیح شمرده است. (10)

آنان برای امّت اسلامی،ایجاب می کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در ماه های آخر عمر پربرکت خود،از هر فرصتی برای تبیین جایگاه آنان استفاده کند و در مناسبت های مختلف،این سخن را تکرار نماید تا به گوش همگان برسد و حجّت بر آنان تمام شود.مواردِ گزارش شده،عبارت اند از:

1.در سرزمین عرفات،در روز عرفه (1)

2.در مسجد خَیف (2)

3.در مِنا (3)

4.در مسجد الحرام (4)

5.در غدیر خُم،در بازگشت از حَجّة الوداع (5)

6.در مدینه،در آخرین سخنرانی (6)

7.در منزل،در بستر بیماری ای که به رحلت ایشان انجامید. (7)

ابن حجر هیثمی در بارۀ طُرق حدیث ثقلین و اهمّیت تکرار آن می گوید:

ثمّ اعلم أنّ لحدیث التمسّک بذلک طرقاً کثیرة وردت عن نیّف و عشرین صحابیّاً،و مرّ له طرق مبسوطة...و فی بعض تلک الطرق أنّه قال ذلک بحجّة الوداع بعَرَفَة،و فی اخری أنّه قاله بالمدینة فی مرضه و قد امتلأت الحُجرة

ص:313

بأصحابه،و فی اخری أنّه قال ذلک بغدیر خمّ،و فی أُخری أنّه قال [ذلک] لمّا قام خطیباً بعد انصرافه من الطائف (1)کما مرّ،ولا تنافی،إذ لا مانع من أنّه کرّر علیهم ذلک فی تلک المواطن و غیرها اهتماماً بشأن الکتاب العزیز و العترة الطاهرة. (2)

بدان که حدیث«تمسّک به ثقلین»،طرق زیادی دارد و از بیست و چند صحابی، نقل شده است.طرق فراوانی هم در صفحات گذشته ذکر شد....در برخی از این طرق،آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را در سرزمین عرفات در حجّة الوداع گفت.در برخی دیگر آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را در مدینه به هنگام بیماری اش،وقتی که اتاقش آکنده از اصحاب بود،فرمود.در پاره ای از آنها آمده که آن را در غدیر خُم گفته است.در برخی دیگر گفته شده که پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام بازگشت از طائف،به سخنرانی ایستاد و در آن جا فرمود.البتّه میان اینها منافاتی وجود ندارد؛چرا که معنی ندارد که پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر توجّه ویژه اش به کتاب خدا و عترت،آن را در جاهای یاد شده و جاهای دیگر،بارها گفته باشد.

بدین ترتیب،برای روشن شدن مقصود از«اهل بیت»در حدیث ثقلین،توضیح کوتاهی در بارۀ آیۀ تطهیر،ضروری می نماید.

امّ سلمه گفت:ای پیامبر خدا! من از«اهل بیت»نیستم؟و پیامبر خدا فرمود:

إنَّکِ مِن أزواجِ رَسولِ اللّهِ. (1)

تو،از همسران پیامبر خدایی.

و در روایت دیگر آمده است که فرمود:

إنَّکِ إلی خَیرٍ.أنتِ مِن أزواجِ النَّبِیِّ. (2)

تو در راهی درست و از همسران پیامبر خدایی.

در روایتی دیگر،آمده است که امّ سلمه گفت:من عبا را کنار زدم تا همراه علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام زیر آن قرار گیرم؛ولی پیامبر صلی الله علیه و آله آن را از دست من کشید و فرمود:

إنَّکِ عَلی خَیرٍ. (3)

تو بر عقیده ای درست هستی.

از مجموع آنچه دو تن از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله (امّ سلمه و عایشه) در معنای«اهل بیت»از پیامبر خدا روایت کرده اند (4)و آنچه هفده تن از اصحاب پیامبر خدا در بارۀ آن،گزارش کرده اند (5)و آنچه اهل بیت علیهم السلام،خود در تفسیر«اهل بیت»گفته اند، (6)چنین بر می آید که تنها گروهی خاص از نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله،«اهل بیت»شمرده می شوند و حتّی همسران پیامبر صلی الله علیه و آله جزو آن نیستند.بدین ترتیب،مجال کمترین شک در مقصود از«اهل بیت»برای محقّق منصف،باقی نمی ماند. (7)

ص:316

از سوی دیگر،مضمون و سیاق آیۀ تطهیر نیز مؤیّد احادیثی است که«اهل بیت» را به جمع خاصّی از نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله تفسیر کرده اند.

به علاوه،سیرۀ عملی پیامبر خدا در تبیین این آیۀ شریف-از هنگامی که برای دفع احتمال ورود همسرانش در عنوان«اهل بیت»،مانع از ملحق شدن همسر بزرگوارش امّ سلمه به«اصحاب کسا»شد تا هنگام مرگ- (1)به گونه ای بود که هیچ گونه اختلافی در مفهوم و مصداق«اهل بیت»باقی نمی گذاشت و در زمان حیات ایشان،جز گروه خاصّی از نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله که از نظر علمی و عملی،شایستگی هدایت و رهبری امّت اسلامی را داشتند،کسی مدّعی این عنوان نبود. (2)

بنا بر این،هر گونه شبهه در مفهوم و مصداق«اهل بیت»درآیۀ تطهیر و حدیث ثقلین،در برابر سخنان صریح و روشن پیامبر صلی الله علیه و آله در تفسیر این عنوان و سیرۀ عملی ایشان در این زمینه،فاقد ارزش علمی است.

قابل توجّه این که مضمون حدیث ثقلین و تأکید پیامبر خدا بر این نکته که قرآن و اهل بیت،تا قیامت با هم هستند و جامعۀ اسلامی موظّف به پیروی از آنان است، به روشنی دلالت دارد که مصادیق«اهل بیت»،منحصر به اصحاب کسا-که آخرین آنان (امام حسین علیه السلام )،پنجاه سال پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله به شهادت رسید-نیستند؛ بلکه چنان که در شماری از روایات اهل البیت بدان تصریح گردیده است،نُه تن از فرزندان حسین علیه السلام نیز بدان افزوده می شود.امام علی علیه السلام در تبیین معنای«عترت پیامبر صلی الله علیه و آله»می فرماید:

أنا وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ وَ الأئِمَّةُ التِّسعَةُ مِن وُلدِ الحُسَینِ،تاسِعَهُم مَهدِیُّهُم وَ

ص:317

قائِمُهُم،لا یُفارِقونَ کِتابَ اللّهِ وَلا یُفارِقُهُم حَتَّی یَرِدوا عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَوضَهُ. (1)

من و حسن و حسین و نُه امام از فرزندان حسین-که نهمین آنان،مهدی و قائم آنهاست-،همان هاییم که از کتاب خدا جدا نمی شوند و کتاب خدا هم از آنان جدا نمی شود تا بر حوض،در کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وارد شوند.

در احادیث معتبر در نزد اهل سنّت،هر چند با این صراحت،«عترت»بر دوازده نفر از خاندان رسالت،تطبیق نشده است،ولی احادیث نقل شده توسط آنان که تأکید می کنند خلفای پیامبر خدا دوازده نفرند،جز با مبنای اعتقادی پیروان اهل بیت علیهم السلام قابل توجیه نیستند. (2)نمونه هایی از این احادیث،به شرح زیرند:

لا یَزالُ الدِّینُ قائِماً حَتَّی تَقومَ السّاعَةُ،أو یَکونَ عَلَیکُم اثنا عَشَرَ خَلیفَةً،کُلُّهُم مِن قُرَیشٍ. (3)

دین خدا،همواره پابرجاست تا این که قیامت برپا شود و یا دوازده نفر بر شما خلیفه شوند که همگی از قریش هستند.

در نقلی دیگر،آمده است:

لا یَزالُ الإسلامُ عَزیزاً إلی اثنَی عَشَرَ خَلیفَةً. (4)

اسلام تا دوازده خلیفه،همواره عزّتمند است.

بدین سان،می توان گفت که این گونه احادیث،به شمول مفهوم«عترت»بر سایر امامان،اشاره دارند،چنان که در احادیث اهل بیت علیهم السلام بِدان تصریح شده است.

خطاب به امّت اسلامی تا دامنۀ قیامت فرمود:

إنِّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ أما إن تَمَسَّکتُم بِهِما لَن تَضِلُّوا:کِتابَ اللّهِ وَ عِترَتی أهلَ بَیتی،فَإنَّهُما لَن یَفتَرِقا حَتَّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ. (1)

من دو چیز گران بها در میان شما به جا می گذارم.که تا وقتی به آن دو چنگ بزنید، هرگز گم راه نمی شوید:کتاب خدا و عترتم،[یعنی] اهل بیتم.این دو،هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض،بر من وارد شوند.

بر پایۀ این سخن نورانی،«قرآن»و«عترت»،دو امانت گران بهای به هم پیوسته ای هستند که خاتم انبیا صلی الله علیه و آله به امّت خود سپرده و از آنان خواسته است که تا دامنۀ قیامت،از آنها پاسداری کنند.

یکی از مهم ترین نکات در تبیین معنای حدیث ثقلین،دلالت این حدیث شریف بر امامت امام مهدی علیه السلام و لزوم تمسّک به ایشان است؛امّا قبل از هر گونه توضیح در این باره،مقدّمتاً به سه پیام سرنوشت ساز این سخن نورانی در ارتباط با امامت و رهبری اهل بیت علیهم السلام،اشاره ای کوتاه می کنیم:

باطل،از پیش رو و از پشت سر آن،به سویش نمی آید.وحی [نامه ای] است از حکیمی ستوده».

پیام روشن«همتاییِ اهل بیت با قرآن»در حدیث ثقلین،عصمت اهل بیت علیهم السلام است؛زیرا:

اوّلاً فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله در بارۀ تمسّک به اهل بیت در کنار قرآن،به معنای وجوب اطاعت از آنان است و اگر اهل بیت مانند قرآن از خطا مصون نباشند،وجوب فرمانبری از آنان غیر قابل توجیه است.

امام علی علیه السلام در تبیین این برهان و در بارۀ وجوب اطاعت از اولی الأمر (اختیارداران) می فرماید:

إنَّما أمَرَ بِطاعَةِ أولی الأمرِ (1)لأنَّهُم مَعصومونَ مُطَهَّرونَ،لا یَأمرونَ بِمَعصِیَةٍ. (2)

به فرمانبری از اولی الأمر دستور داده شده است،به این جهت که آنان [از گناه و خطا] مبرّایند و پاک اند و به گناه،دستور نمی دهند.

ثانیاً عدم مصونیت اهل بیت از خطا،پیوستگی آنان با قرآن را مخدوش می سازد،در حالی که حدیث ثقلین،با صراحت،پیوستگی و جداناپذیری قرآن و اهل بیت را اعلام نموده است.شیخ مفید قدس سره در این باره می گوید:

و ذلک موجب لعصمتهم من الآثام و مانع من تعلّق السهو بهم و النسیان؛إذ لو وقع منهم عصیان أو سهو فی الأحکام لفارقوا به القرآن فیما ضمّنه البرهان. (3)

این،موجب پاکی آنان از گناه و مانع از دچار شدن آنها به غفلت و فراموشی است؛ زیرا اگر از آنان نافرمانی سر بزند و یا در احکام،سهو کنند،از قرآن،در چیزی که برهان،آن را اثبات کرده است (عصمت)،جدا شده اند.

ص:320

بنا بر این،حدیث ثقلین،دلیل دیگری است بر عصمت اهل بیت و مصونیت آنان از گناه و اشتباه در کنارآیۀ تطهیر و احادیثی که در تبیین طهارت اهل بیت، صادر شده اند. (1)

افزون بر این،حدیث ثقلین در تبیین مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام در کنار قرآن، تصریح می کند:

إنِّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ أما إن تَمَسَّکتُم بِهِما لَن تَضِلُّوا:کِتابَ اللّهِ وَ عِترَتی أهلَ بَیتی. (1)

من دو چیز گران بها در میان شما به جا می گذارم.که تا وقتی به آن دو چنگ بزنید، هرگز گم راه نمی شوید:کتاب خدا و عترتم،[یعنی] اهل بیتم.

و این،بدان معناست که مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام در کنار قرآن،موجب مصونیت از گم راهی در مسائل دینی است و کسانی که مرجعیت علمی آنان را نپذیرند،نمی توانند به مجموعۀ باورهای دینی خود مطمئن باشند.