ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

دو. شروح و تعلیقه های الکافی

سه. مجموعه آثار تولیدی کنگره

چهار. ویژه نامه های مجلّات

پنج. خبرنامۀ کنگره

شش. DVD (لوح چند منظورۀ دیجیتال) .

اینک نگاهی مختصر به این عناوین ششگانه می افکنیم:

یک. الکافی

کتاب الکافی ، پس از مقابله با نسخ کهن و مورد وثوق و نیز اعراب گذاری، به همراه تعلیقه هایی در رفع مشکلات برخی از اسناد و برخی توضیحات فقه الحدیثی، در قالب نوینی به زیور طبع، آراسته می گردد.

دو. شروح و تعلیقه های الکافی

بر کتاب الکافی ، شروح و تعلیقه های بسیاری نوشته شده که تاکنون اندکی از آن به چاپ رسیده است. کمیتۀ علمی تلاش کرد که این شروح و تعلیقه ها را شناسایی کرده، و تصحیح و عرضۀ آنها را در دستور کار خود قرار دهد که برای برپایی کنگره، این موارد، تصحیح شده، به چاپ خواهد رسید:

1. الشافی فی شرح الکافی ، ملّا خلیل بن غازی قزوینی (م 1089ق)2جلد

2. صافی ] در شرح کافی [ ، ملّا خلیل بن غازی قزوینی (م 1089ق)2جلد

3. الحاشیة علی اصول الکافی ، ملّا محمد امین استرآبادی (م 1036ق)1جلد

4. الحاشیة علی اصول الکافی ، سید احمد علوی عاملی (زنده در 1050ق)1جلد

5. الحاشیة علی اصول الکافی ، سید بدرالدین حسینی عاملی (زنده در 1060ق)1جلد

6. الکشف الوافی فی شرح اصول الکافی ، محمد هادی بن محمد معین الدین آصف شیرازی (م 1081ق)1جلد

7. الحاشیة علی اصول الکافی ، میرزا رفیعا (م 1082ق)1جلد

8. الهدایا لشیعة أئمّة الهدی (شرح اصول الکافی) ، شرف الدین محمد بن محمدرضا مجذوب تبریزی (قرن 11ق)2جلد

ص:10

9. الذریعة إلی حافظ الشریعة (شرح اصول الکافی) ، رفیع الدین محمد بن محمد مؤمن گیلانی (قرن11ق)2جلد

10 و 11. الدرّ المنظوم ، شیخ علی کبیر (م1104ق) و الحاشیة علی اصول الکافی ، شیخ علی صغیر (قرن 12)1جلد

12. تحفة الأولیاء (ترجمۀ اصول الکافی) ، محمد علی بن محمد حسن فاضل نحوی اردکانی (زنده در 1237ق)4جلد

13. شرح فروع الکافی ، محمد هادی بن محمدصالح مازندرانی (م 1120ق)5جلد

14. البضاعة المزجاة (شرح روضة الکافی) ، محمد حسین بن قاریاغْدی (م1089ق)2جلد

15. منهج الیقین (شرح وصیت امام صادق علیه السلام به شیعیان) ، سید علاء الدین محمد گلستانه (م 1110 ق) 1جلد

16. مجموعه رسائل در شرح احادیثی از کافی 2جلد

سه. مجموعه آثار تولیدی کنگره

منظور از این عنوان، آثار تولیدی کمیتۀ علمی است. در این حوزه، این آثار عرضه می گردد:

1. حیاة الشیخ الکلینی /ثامر العمیدی1جلد

2. توضیح الأسناد المشکلة فی الکتب الأربعة أسناد الکافی / سید محمدجواد شبیری2 جلد

3. العنعنة من صیغ الأداء للحدیث الشریف فی الکافی / سید محمدرضا حسینی جلالی1جلد

4. کافی پژوهی در عرصۀ نسخه های خطی / علی صدرایی خویی با همکاری سیّد صادق اشکوری1 جلد

5. کتاب شناسی کلینی و کتاب الکافی / محمد قنبری1 جلد

6. شناخت نامۀ کلینی و الکافی / محمد قنبری4 جلد

7. کافی پژوهی (گزارش پایان نامه های مرتبط با کلینی و الکافی ) / سید محمدعلی ایازی1جلد

8. مجموعه مقالات همایش / گروهی از پژوهشگران7 جلد

9. مصاحبه ها و میزگردها 1جلد

چهار. ویژه نامه های مجلات

مجله های آینۀ پژوهش ، سفینه ، علوم حدیث و برخی دیگر از نشریات، هم زمان با برپایی کنگره، ویژه نامه هایی منتشر می کنند.

ص:11

پنج. خبرنامه

خبرنامۀ کنگره که به اطلاع رسانی پیش از برپایی کنگره می پردازد و تا زمان برگزاری، چهار شماره از آن، منتشر خواهد شد.

شش. DVD

نرم افزار مجموعۀ آثار کنگره، همراه با برخی از نسخه های خطّی الکافی ، و نیز دیگر شروح، تعلیقه ها و ترجمه های چاپ شدۀ الکافی در قالب DVD ارائه خواهد شد.

دربارۀ «مجموعه مقالات فارسی»

یکی از دستاوردهای علمی کنگره، نگارش مقالات سودمند فارسی دربارۀ کلینی و الکافی است. در پی فراخوان عمومی و نیز سفارش نگارش، مقالات بسیاری به دبیرخانۀ کنگره رسید که پس از ارزیابی علمی، از میان آنها 66 مقاله برگزیده و در مجموعه مقالات، آمادۀ نشر گردید. این مقالات، در سه گروه، دسته بندی شده اند:

1. جلد اوّل و دوم: مباحث کلّی، 27 مقاله؛

2. جلد سوم: مصادر و اسناد کافی، 9 مقاله؛

3. جلد چهارم و پنجم: مباحث فقه الحدیثی، 30 مقاله.

یادآوری می شود که «مجموعۀ مقالات عربی» نیز در دو جلد جداگانه به چاپ می رسد.

***

در پایان، از همۀ فرهیختگان و اندیشمندان، سازمان ها و نهادهای علمی - پژوهشی ای که در به ثمر رسیدن این کنگره سهم داشته اند، سپاس گزاری می شود، بویژه از: تولیت محترم آستان حضرت عبدالعظیم علیه السلام و ریاست محترم مؤسسۀ علمی - فرهنگی دار الحدیث، حضرت آیة اللّه محمّد محمّدی ری شهری، شورای عالی سیاست گذاری و شورای علمی و کمیتۀ بین الملل و کمیتۀ اجرایی و دبیرخانۀ کنگره، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مدیران عالی آستان حضرت عبدالعظیم علیه السلام، مدیران و محققان و دیگر کارکنان پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث، مسئولان و اساتید و دانشجویان دانشکدۀ علوم حدیث و مسئولان و کارکنان سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.

مهدی مهریزی

دبیر کمیتۀ علمی

بهار 1387

ص:12

الدواجن والرواجن، کتاب الوصایا، کتاب الفرائض، کتاب الروضة، وله غیر کتاب الکافی ، کتاب الردّ علی القرامطة، کتاب رسائل الأئمة علیهم السلام، کتاب تعبیر الرؤیا، کتاب الرجال، کتاب ما قیل فی الأئمة علیهم السلام من الشعر.

کنت أتردّد إلی المسجد المعروف بمسجد اللؤلؤی، وهو مسجد نفطویه النحوی، أقرأ القرآن علی صاحب المسجد وجماعة من أصحابنا یقرأون کتاب الکافی علی أبی الحسین أحمد بن أحمد الکوفی الکاتب، حدّثکم محمّد بن یعقوب الکلینی، ورأیت أبا الحسن العقرائی یرویه عنه. وروینا کتبه کلّها عن جماعة شیوخنا: محمّد بن محمّد، والحسین بن عبیداللّه، وأحمد بن علی بن نوح، عن أبی القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه، عنه.

ومات رحمه اللّه أبو جعفر الکلینی ببغداد سنة تسع وعشرین وثلاثمائة، سنة تناثر النجوم، وصلّی علیه محمّد بن جعفر الحسینی أبو قیراط، ودفن بباب الکوفة، وقال لنا أحمد بن عبدون: کنت أعرف قبره، وقد درس رحمه اللّه.

وقال أبو جعفر الکلینی: کلّ ما کان فی کتابی عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، فهم محمّد بن یحیی، وعلی بن موسی الکمیذانی، وداود بن کورة، وأحمد بن إدریس، وعلی بن إبراهیم بن هاشم» .

وقال الشیخ (603) : «محمّد بن یعقوب الکلینی یکنّی أبا جعفر، ثقة، عارف بالأخبار، له کتب، منها کتاب الکافی وهو یشتمل علی ثلاثین کتاباً، أوّله کتاب العقل وفضل العلم، وکتاب التوحید، وکتاب الحجّة، وکتاب الایمان والکفر، وکتاب الدعاء، وکتاب فضل القرآن، وکتاب الطهارة والحیض، وکتاب الصلاة، وکتاب الزکاة، وکتاب الصوم، وکتاب الحجّ، وکتاب النکاح، وکتاب الطلاق، وکتاب العتق والتدبیر والمکاتبة، وکتاب الأیمان والنذور والکفّارات، وکتاب المعیشة، وکتاب الشهادات، وکتاب القضایا والأحکام، وکتاب الجنائز، وکتاب الوقوف والصدقات، وکتاب الصید والذبائح، وکتاب الأطعمة والأشربة، وکتاب الدواجن والرواجن، وکتاب الزیّ والتجمّل، وکتاب الجهاد، وکتاب الوصایا، وکتاب الفرائض، وکتاب الحدود، وکتاب

ص:14

الدیات، وکتاب الروضة آخر کتاب الکافی ، وله کتاب الرسائل ، وکتاب الردّ علی القرامطة ، وکتاب تفسیر الرؤیا ، أخبرنا بجمیع کتبه وروایاته الشیخ المفید أبو عبداللّه محمّد بن محمّد بن النعمان، عن أبی القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه، عنه.

وأخبرنا الحسین بن عبیداللّه قراءة علیه أکثر کتبه من الکافی عن جماعة، منهم أبو غالب أحمد بن محمّد الزراری، وأبو القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه، وأبو عبداللّه أحمد بن إبراهیم الصیمری المعروف بابن أبی رافع، وأبو محمّد هارون بن موسی التلّعکبری، وأبو المفضّل محمّد بن عبداللّه بن المطلب الشیبانی، کلّهم عن محمّد بن یعقوب.

وأخبرنا السیّد الأجلّ المرتضی، عن أبی الحسین أحمد بن علی بن سعید الکوفی، عن الکلینی.

وأخبرنا أبو عبداللّه أحمد بن عبدون، عن أحمد بن إبراهیم الصیمری، وأبو الحسین عبد الکریم بن عبداللّه بن نصر البزّاز بتفلیس وبغداد عن الکلینی بجمیع مصنّفاته وروایاته، وتوفّی محمّد بن یعقوب سنة ثمان وعشرین وثلاثمائة ببغداد ودفن بباب الکوفة فی مقبرتها، قال ابن عبدون: رأیت قبره فی صراة الطائی وعلیه لوح مکتوب فیه اسمه واسم أبیه» .

وعدّه فی رجاله فیمن لم یرو عنهم علیهم السلام (27) ، قائلاً: «محمّد بن یعقوب الکلینی، یکنّی أبا جعفر الأعور، جلیل القدر، عالم بالأخبار، وله مصنّفات یشتمل علیها الکتاب المعروف ب الکافی . مات سنة تسع وعشرین وثلاثمائة فی شعبان فی بغداد ودفن بباب الکوفة، وذکرنا کتبه فی الفهرست» .

وقال الشیخ یوسف البحرانی فی لؤلؤة البحرین فی ذیل ترجمة الکلینی (123) : وقد نقل العلّامة السیّد هاشم البحرانی فی کتابه روضة العارفین قال: وحکی بعض الثقات من علمائنا المعاصرین أنّ بعض حکام بغداد رأی بناء قبر محمّد بن یعقوب، فسأل عن البناء فقیل: قبر بعض الشیعة، فأمر بهدمه وحفر قبره، ورآه بکفنه لم یتغیّر، ومدفون معه آخر صغیر بکفنه أیضاً، فأمر بدفنه وبنی علیه قبة، فهو الآن قبر معروف مزار

ص:15

ومشهد - إنتهی - ثم قال رحمه الله:

والذی وجدته بخطّ بعض مشایخنا، وأظنه المحدّث السیّد نعمة اللّه الجزائری، هو أنّ السبب فی ذلک أنّ بعض الحکام فی بغداد لما رأی افتتان الناس بزیارة الأئمة علیهم السلام، حملة التعصّب علی حفر قبر الامام الکاظم علیه السلام، وقال: إن کان کما یزعمون من فضله، فهو موجود فی قبره، وإلّا نمنع الناس من زیارة قبورهم، وقیل له: إنّ هنا رجلاً من علمائهم المشهورین، واسمه محمّد بن یعقوب الکلینی، وهو أعور، وهو من أقطاب علمائهم، فیکفیک الاعتبار بحفر قبره فأمر بحفر قبره، فوجدوه بهیئته کأنّه قد دفن فی تلک الساعة، فامر ببناء قبة عظیمة علیه وتعظیمه، وصار مزاراً مشهوراً (إنتهی) .

وهو من مشایخ جعفر بن محمّد بن قولویه، روی عنه فی کامل الزیارات فی مواضع منها: الباب (3) ، فی زیارة قبر رسول اللّه صلی الله علیه و آله، الحدیث (6) .

بقی هنا أمور:

الأوّل: أنّ النجاشی والشیخ فی رجاله قد أرّخا وفاة محمّد بن یعقوب الکلینی بسنة تسع وعشرین وثلاثمائة، وهو ینافی ما ذکره الشیخ فی الفهرست، من أنّ وفاته کانت سنة ثمانیة وعشرین وثلاثمائة.

الثانی: أنّ الشیخ ذکر أنّ محمّد بن یعقوب الکلینی یکنّی أبا جعفر الأعور، ومرّ توصیفه بأعور فیما نقله الشیخ البحرانی فی لؤلؤته.

ولأجل ذلک احتمل بعضهم درک محمّد بن یعقوب شرف حضور الحجّة علیه السلام، وذلک لما رواه الصدوق قدس سره بسنده عن أبی نعیم الأنصاری الزیدی، قال: کنت بمکّة عند المستجار وجماعة من عند المقصرة، فیهم المحمودی، وعلّان الکلینی، أبو الهاشم الدیناری، وأبو جعفر الأحول الهمدانی، وکانوا زهاء ثلاثین رجلاً (إلی أن قال) : إذ خرج علینا شاب من الطواف، علیه إزاران محرم بهما، وفی یده نعلان، فلما رأیناه قمنا جمیعاً هیبة له. . . الحدیث. کمال الدین : الجزء (2) ، باب (43) ، فی ذکر من شاهد القائم علیه السلام ورآه وکلّمه، الحدیث (24) .

ولکنه وهم، فإنّ المذکور فی الروایة أبو جعفر الأحوال الهمدانی، وما ذکره الشیخ

ص:16

أبو جعفر الأعور الرازی، وبین العنوانین بون بعید.

الثالث: أنّ السیّد الطباطبائی بحر العلوم قال فی رجاله : وقد علم من تاریخ وفاة هذا الشیخ رحمه الله أنه قد توفّی بعد وفاة العسکری علیه السلام، بتسع وستین سنة، فإنه قبض علیه السلام سنة مائتین وستین، فالظاهر أنه (محمّد بن یعقوب) أدرک تمام الغیبة الصغری بل بعض أیّام العسکری علیه السلام أیضاً. إنتهی. الفوائد الرجالیة : الجزء (3) ، ص 336.

أقول: إنّ تاریخ تولّد محمّد بن یعقوب قدس سره مجهول، فلعلّ تولّده کان بعد وفاة العسکری علیه السلام، وعلیه فلم یظهر وجه استظهار السیّد - قدّس اللّه نفسه -.

وکیف کان، فطریق الصدوق إلیه: محمّد بن عصام، وعلی بن أحمد بن موسی، ومحمّد بن أحمد السنانی، عن محمّد بن یعقوب الکلینی، والطریق ضعیف، ولکن طریق الشیخ إلیه صحیح.

(وروایاته عنه تبلغ سبعمائة وثمانیة وخمسین مورداً) ، ومحمّد بن جعفر، ومحمّد بن جعفر أبی العبّاس، ومحمّد بن جعفر الرزّاز، ومحمّد بن جعفر الرزّاز أبی العبّاس، ومحمّد بن جعفر الکوفی، ومحمّد بن الحسن، ومحمّد بن عقیل، ومحمّد بن علی، ومحمّد بن یحیی (وروایاته عنه تبلغ خمسة آلاف وثلاثة وسبعین مورداً) ، ومحمّد بن یحیی العطّار، والرزّاز.

وروی عنه جعفر بن محمّد أبو القاسم، وجعفر بن محمّد بن قولویه أبو القاسم، ومحمّد بن محمّد بن عصام الکلینی.

التهذیب : الجزء 4، باب ما یجب أن یخرج من الصدقة وأقلّ ما یعطی، الحدیث 173.

کذا فی هذه الطبعة، وفی الطبعة القدیمة والنسخة المخطوطة: محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن عبدالملک، عن عبدالملک بن عتبة، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 3، کتاب الزکاة 5، باب أقلّ ما یعطی من الزکاة وأکثر 30، الحدیث 2، إلّاأنّ فیه: محمّد بن یحیی، عن أحمد (بن محمّد) ، عن عبدالملک بن عتبة، وهو الصحیح، الموافق للوافی والوسائل.

وروی أیضاً هکذا: وعنه (محمّد بن یعقوب) ، عن أحمد، عن علی بن الحکم، التهذیب : الجزء 4، باب الزیادات فی الزکاة، الحدیث 282.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 3، کتاب الزکاة 5، باب الرجل یحجّ من الزکاة أو یعتق 38، الحدیث 2، وفیه: أحمد بن محمّد، عن علی بن الحکم، وأحمد بن محمّد تعلیق علی سابقه، والراوی عنه عدّة من أصحابنا، وهو الصحیح الموافق للوسائل، فإنّ أحمد بن محمّد إما أحمد بن محمّد بن عیسی، أو أحمد بن محمّد بن خالد، ولا یروی الکلینی عنهما بلا واسطة، و الوافی کما فی التهذیب.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن علی بن سیف، عن إسحاق بن عمّار. التهذیب : الجزء 5، باب صفة الاحرام: الحدیث 288.

کذا فی هذه الطبعة، وفی الطبعة القدیمة: أحمد، عن علی بن سیف علی نسخة، وفی نسخة أخری: أحمد، عن علی، عن سیف، وهو الصحیح، الموافق للنسخة المخطوطة و الاستبصار : الجزء 2، باب کیفیة التلفّظ بالتلبیة، الحدیث 570، و الکافی : الجزء 4، کتاب الحجّ 3، باب صلاة الاحرام وعقده. . . ، 80، الحدیث 9 وفیه أحمد مصدراً بالکلام، وهو تعلیق علی سابقه، والراوی عنه عدّة من أصحابنا، فما فی التهذیب من روایة محمّد بن یعقوب، عن أحمد بلا واسطة، فی غیر محلّه.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن محمّد. التهذیب : الجزء 4، باب فضل صیام یوم الشکّ، الحدیث 504.

ص:19

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 4، کتاب الصیام 2، باب الیوم الذی یشکّ فیه من شهر رمضان 9، الحدیث 5، وفیه أحمد بن محمّد مبدوء بالکلام، وهو تعلیق علی سابقه، والراوی عنه عدّة من أصحاب.

أقول: ونظیر هذا السند وقع فی التهذیبین فی عدّة من الروایات، وفیها: روی محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن محمّد، وأحمد بن محمّد هذا هو أحمد بن محمّد بن عیسی، أو أحمد بن محمّد بن خالد، وهما لیسا شیخین للکلینی، وتقدّم تلک الموارد فی أحمد بن محمّد فراجع.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن محمّد بن إدریس، عن أحمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید، التهذیب : الجزء 4، باب فضل شهر رمضان، الحدیث 550.

کذا فی هذه الطبعة، وفی الطبعة القدیمة والنسخة المخطوطة: أحمد بن إدریس، عن أحمد بن محمّد، وفی الکافی : الجزء 4، کتاب الصیام 2، باب فضل شهر رمضان 2، الحدیث 6، أحمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید، وأحمد بن محمّد هذا تعلیق علی سابقه، والراوی عنه عدّة من أصحابنا، وهو الصحیح الموافق للوافی ، وفی الوسائل عن الکافی مثله، وعن التهذیب کما فی الطبعة القدیمة منه.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن محمّد بن خالد. التهذیب :

الجزء 9، باب الذبائح والأطعمة، الحدیث 367.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 6، کتاب الأطعمة 6، باب طعام أهل الذمة ومؤاکلتهم وآنیتهم 16، الحدیث 8، وفیه هکذا: عنه، عن إسماعیل بن مهران. . . إلخ، والضمیر یرجع إلی أحمد بن محمّد بن خالد الذی وقع فی الروایة السابقة علی هذه الروایة، والراوی عنه عدّة من أصحابنا، فعلی هذا، محمّد بن یعقوب، یروی عن أحمد بن محمّد بن خالد بواسطة عدة من أصحابنا، وهو الصحیح، لأنّ محمّد بن یعقوب لم یرو عن أحمد بن محمّد بن خالد بلا واسطة، و الوافی کما فی الوافی ، وفی الوسائل هکذا: وعنهم، عن أحمد، عن إسماعیل. . . إلخ.

ص:20

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، التهذیب : الجزء 8، باب الحکم فی أولاد المطلّقات، الحدیث 378.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، وفی النسخة المخطوطة: محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، وهو الصحیح الموافق للکافی:

الجزء 6، کتاب العقیقة 1، باب النشوء 32، الحدیث 1.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن أحمد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین. التهذیب : الجزء 5، باب الطواف، الحدیث 367.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً علی نسخة، وفیها نسخ أخری منها: محمّد بن أحمد بن یحیی، عن محمد بن الحسین، والظاهر هو الصحیح الموافق لما فی النسخة المخطوطة من التهذیب ، ولما فی الاستبصار : الجزء 2، باب من طاف ثمانیة أشواط، الحدیث 753، و الوافی أیضاً، وما فی هذه الطبعة من التهذیب من نسبة هذا السند إلی محمّد بن یعقوب غیر صحیح، والصواب ما فی النسخة المخطوطة من التهذیب وما فی الاستبصار ، فإنّ الموجود فی الکافی هکذا: محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن ابن فضّال. . . إلخ، الجزء 4، کتاب الحجّ 3، باب السهو فی الطواف 131، الحدیث 10، و الوسائل أیضاً موافق لما فی الکافی.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن جمیل بن زیاد. التهذیب : الجزء 7، باب الزیادات من الاجارات، الحدیث 984.

کذا فی هذه الطبعة، ولکن فی الطبعة القدیمة والنسخة المخطوطة: حمید بن زیاد، بدل جمیل بن زیاد، وهو الصحیح الموافق للکافی: الجزء 5، کتاب المعیشة 2، باب النوادر 159، الحدیث 57، و الوافی والوسائل أیضاً.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن الحسن بن الحسین الهاشمی.

التهذیب : الجزء 7، باب الکفاءة فی النکاح، الحدیث 1583.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 5، کتاب النکاح 3، باب آخر منه (أن المؤمن کفو المؤمنة 22) ، الحدیث 5، إلّاأنّ فیه: الحسین بن الحسن

ص:21

الهاشمی، وهو الصحیح الموافق للوافی ، وفی الوسائل نسختان.

وروی الشیخ أیضاً هکذا: عنه (محمّد بن یعقوب) ، عن الحسن بن محمّد، عن معلّی بن محمّد. التهذیب : الجزء 9، باب الصید والذکاة، الحدیث 237.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ولکن فی النسخة المخطوطة: الحسین بن محمّد، بدل الحسن بن محمّد، وهو الصحیح الموافق للکافی: الجزء 6، کتاب الذبائح 5، باب ادراک الذکاة 7، الحدیث 3، و الوافی والوسائل أیضاً.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن سهل، عن بعض أصحابه. التهذیب :

الجزء 2، باب ما یجوز الصلاة فیه من اللباس والمکان، الحدیث 921.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 3، کتاب الصلاة 4، باب اللباس الذی تکره الصلاة وفیه وما لا تکره 60، الحدیث 31، إلّاأنّ فیه: علی (بن محمّد) ، عن سهل، عن بعض أصحابه، وهو الصحیح، فإنّ محمّد بن یعقوب لا یمکن أن یروی عن سهل بلا واسطة، بل یروی عنه کثیراً ما بواسطة عدّة من أصحابنا، وقد یروی عنه بواسطة علی بن محمّد، وفی الوافی نقلاً عن الکافی فقط مثله، وکذلک الوسائل أیضاً، وفیه عن التهذیب : باسناده عن محمّد بن یعقوب، عن عدّة من أصحابنا، عن سهل. . . إلخ.

ثمّ إنّ الشیخ روی بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن سهل بن زیاد، فی عدّة موارد، ومن المعلوم وقوع السقط فی تلک الموارد، فإنّ محمّد بن یعقوب، یروی عن سهل بن زیاد بواسطة، وتقدّم تفصیلاً فی سهل بن زیاد، فراجع.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن محمّد، وعبداللّه بن إبراهیم الأحمر. التهذیب : الجزء 1، باب صفة الوضوء والفرض منه، الحدیث 1107.

کذا فی هذه الطبعة، وفی الطبعة القدیمة نسخ متعدّدة، ورواها الکلینی فی الکافی :

الجزء 3، کتاب الطهارة 1، باب النوادر 46، الحدیث 1، وفیه: علی بن محمّد بن عبداللّه، عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر، وهو الصحیح، الموافق للوافی و الوسائل أیضاً.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن بندار. التهذیب : الجزء 7،

ص:22

باب السنّة فی عقود النکاح، الحدیث 1651.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 5، کتاب النکاح 3، باب نوادر 140، الحدیث 5، إلّاأنّ فیه: علی بن محمّد بن بندار، وهو الصحیح، الموافق للوافی والوسائل ، بقرینة سائر الروایات.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن الحسن المیثمی. التهذیب :

الجزء 7، باب الحدّ فی السرقة والخیانة. . . ، الحدیث 525.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، وفی النسخة المخطوطة: محمّد بن یعقوب، عن علی بن محمّد، عن علی بن الحسن المیثمی، وهو الموافق لما فی الاستبصار : الجزء 4، باب حکم المحارب، الحدیث 971.

ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 7، کتاب الحدود، باب حدّ المحارب 50، الحدیث 11، وفیه: علی بن محمّد، عن علی بن الحسن التیمی، وهو الصحیح، و الوافی والوسائل أیضاً کما فی الاستبصار ، إلّاأنّ فی الاخیر علی بن الحسن التیمی نسخة، وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن محمّد، عن محمّد بن الحسین.

التهذیب : الجزء 2، باب کیفیة الصلاة وصفتها، الحدیث 473، و الاستبصار : الجزء 1، باب آخر وقت صلاة اللیل، الحدیث 1019، إلّاأنّ فیه: محمّد بن یحیی، بدل علی بن محمّد.

ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 3، کتاب الصلاة 4، باب صلاة النوافل 84، الحدیث 27، وفیه هکذا: وعنه، عن محمّد بن الحسین، وفی الروایة السابقة علی هذه الروایة هکذا: علی بن محمّد، عن سهل بن زیاد، وبما أنّ علی بن محمّد، لم یرو عن محمّد بن الحسین فی الکتب الأربعة، فالضمیر یرجع إلی سهل بن زیاد، لثبوت روایته عن محمّد بن الحسین فی عدّة موارد، و الوسائل کما فی التهذیب ، وکذلک الوافی نقلاً عن الکافی فقط.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن محمّد، عن سهل بن زیاد.

التهذیب : الجزء 2، باب تفصیل ما تقدّم ذکره فی الصلاة، الحدیث 684، و الاستبصار :

الجزء 1، باب من فاتته صلاة فریضة، فدخل علیه وقت صلاة أخری فریضة، الحدیث

ص:23

1050، إلّاأنّ فیه، عدّة من أصحابنا، بدل علی بن محمّد، وما فی التهذیب موافق لما فی الکافی : الجزء 3، کتاب الصلاة 4، باب من نام عن الصلاة، أو سها عنها 12، الحدیث 2، والظاهر هو الصحیح، و الوافی کما فی التهذیب ، وکذلک فی الوسائل عن الکافی والتهذیب أیضاً، وعن الاستبصار قال: باسناده عن سهل.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن محمّد، عن ابن بندار.

التهذیب : الجزء 7، باب السنّة فی عقود النکاح، الحدیث 1653.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ولکن رواها الکلینی فی الکافی : الجزء 5، کتاب النکاح 3، باب نوادر 140، الحدیث 7، وفیه علی بن محمّد بن بندار، بدل علی بن محمّد، عن ابن بندار، وهو الصحیح الموافق للوافی والوسائل بقرینة سایر الروایات.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن محمّد بن الحکم ابن جمهور، عن أبیه. التهذیب : الجزء 7، باب المهور والأجور، الحدیث 1446.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 5، کتاب النکاح 3، باب نکاح الشغار 35، الحدیث 3، إلّاأنّ فیه: علی بن محمّد، عن ابن جمهور، عن أبیه، وهو الصحیح الموافق للوافی والوسائل.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن مهزیار، عن هارون بن مسلم، التهذیب : الجزء 4، باب فضل التطوّع بالخیرات، الحدیث 581.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 4، کتاب الصیام 2، باب من فطّر صائماً 3، الحدیث 4، إلّاأنّ فیه: علی بن إبراهیم، بدل علی بن مهزیار، وهو الصحیح الموافق للوافی و الوسائل.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن أحمد، عن الحسین بن سعید. التهذیب : الجزء 4، باب حکم العلاج للصائم، الحدیث 778.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً علی نسخة، وفی نسخة أخری: محمّد، عن أحمد، بدل محمّد بن أحمد، وهو الصحیح الموافق للکافی: الجزء 4، کتاب الصیام 2، باب فی الصائم یحتجم ویدخل الحمّام 28، الحدیث 4، و الوافی و الوسائل أیضاً.

ص:24

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن أحمد بن یحیی، عن یعقوب بن یزید. التهذیب : الجزء 9، باب الصید والذکاة، الحدیث 27.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ولکن فی النسخة المخطوطة: محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن یحیی، عن محمّد بن أحمد بن یحیی، وهو الصحیح الموافق للکافی: الجزء 6، کتاب الصید 4، باب صید السمک 11، الحدیث 16، و الوافی و الوسائل أیضاً.

وروی أیضاً بسنده، عن أبی القاسم جعفر بن محمّد، عن محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن الحسین، وغیره، عن سهل بن زیاد. التهذیب : الجزء 1، باب صفة الوضوء والفرض منه. . . ، الحدیث 159.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 3، کتاب الطهارة 1، باب حدّ الوجه الذی یغتسل والذراعین وکیف یغسل 18، الحدیث 5، إلّاأنّ فیه: محمّد بن الحسن، بدل محمّد بن الحسین، وهو الصحیح الموافق للوافی والوسائل.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن عبداللّه، عن علی بن الحکم. التهذیب : الجزء 4، باب من الزیادات فی الزکاة، الحدیث 319.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً علی نسخة، وفی نسخة أخری: محمّد، عن عبداللّه، وفی النسخة المخطوطة: محمّد بن عبداللّه بن محمّد، وهو الموافق للوافی ، وفی الوسائل : محمّد بن یحیی، عن محمّد بن عبداللّه بن محمّد.

ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 4، کتاب الزکاة 1، باب سقی الماء 41، الحدیث 2، وفیه: محمّد، عن عبداللّه بن محمّد، عن علی بن الحکم، والظاهر هو الصحیح. والمراد بمحمد هو محمّد بن یحیی، فإنه لم تثبت روایة محمّد بن یحیی، عن محمّد بن عبداللّه، ولا روایة محمّد بن عبداللّه، عن علی بن الحکم فی غیر هذا المورد.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن عبداللّه، عن عبداللّه بن جعفر. التهذیب : الجزء 7، باب الزیادات فی فقه النکاح، الحدیث 1954.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 5، کتاب النکاح 3، باب نوادر 190، الحدیث 31، إلّاأنّ فیه: محمّد بن یحیی، بدل محمّد ابن عبداللّه،

ص:25

والظاهر هو الصحیح، فإنه لم تثبت روایة محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن عبداللّه، وکثرة روایة محمّد بن یحیی، عن عبداللّه بن جعفر، وإن کان الوافی والوسائل کما فی التهذیب.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن معلّی بن محمّد، عن الحسن بن علی الوشّاء. الاستبصار : الجزء 1، باب المسافر یدخل علیه الوقت، الحدیث 854.

ورواها فی التهذیب : الجزء 3، باب أحکام فوائت الصلاة، الحدیث 348، إلّاأنّ فیه:

محمّد بن یعقوب، عن الحسین بن محمّد، عن معلّی بن محمّد، وهو الصحیح الموافق للکافی : الجزء 3، کتاب الصلاة 4، باب من یرید السفر أو یقدم من سفر 78، الحدیث 2، و الوافی و الوسائل أیضاً.

ورواها الشیخ أیضاً بسنده، عن الحسین بن محمّد، عن معلّی بن محمّد، باب الصلاة فی السفر، الحدیث 562 من الجزء المتقدّم.

وروی أیضاً بسنده، هکذا: محمّد بن یعقوب مرسلاً، عن یونس بن عبد الرحمان، عن علی بن أبی حمزة. التهذیب : الجزء 4، باب الزیادات فی الزکاة، الحدیث 325.

ورواها الکلینی هکذا: یونس، عن علی بن أبی حمزة. . . الخ. الکافی : الجزء 3، کتاب الزکاة 5، باب منع الزکاة 2، الحدیث 3، فیونس فی هذه الروایة تعلیق علی الروایة السابقة التی هکذا: علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن إسماعیل بن مرار، عن یونس، ولیست مرسلة کما ذکره الشیخ قدس سره، وفی الوافی الروایة مبدوءة بیونس نقلاً عن الکافی والتهذیب ، وفی الوسائل : إسماعیل بن مرار، عن یونس، عنهما.

ثمّ إنّه روی الشیخ أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن یعقوب بن یزید، عن ابن أبی عمیر. التهذیب : الجزء 4، باب الزیادات من الصوم، الحدیث 960.

ثم قال: وعنه، عن هارون بن الحسن بن جبلة، الحدیث 961. وقال بعده: عنه، عن علی بن السندی، عن حمّاد بن عیسی، الحدیث 962، والروایة الأولی بهذا السند غیر موجودة فی الکافی ، علی أنّ محمّد بن یعقوب لا یمکن أن یروی عن یعقوب بن یزید، لبعد الطبقة، فالظاهر أنّ الصحیح محمّد بن علی بن محبوب، بدل محمّد بن یعقوب،

ص:26

لکثرة روایته عن یعقوب بن یزید، وعلی ابن السندی کما أشار إلیه أیضاً صاحب المنتقی وغیره، وفی الوسائل صرّح بمحمد بن علی بن محبوب، مکان محمّد بن یعقوب فی الموارد الثلاثة المتقدّمة، وکذلک الوافی فی الروایة الأولی، وأما فی الروایة الثانیة، والثالثة، أرجع الضمیر إلی أحمد بن محمّد الذی وقع فی رقم 958 من التهذیب.

وروی أیضاً بسنده، عن محمّد بن یعقوب، عن علی بن محمّد بن بندار، عن أبیه، عن عبداللّه بن المغیرة. التهذیب : الجزء 7، باب من الزیادات من الاجارات، الحدیث 1048.

کذا فی الطبعة القدیمة أیضاً، ورواها الکلینی فی الکافی : الجزء 5، کتاب النکاح 3، باب کراهة العزبة 9، الحدیث 7، إلّاأنّ فیه هکذا: وعنه، عن أبیه، عن عبداللّه بن المغیرة، وقبل هذه الروایة هکذا: علی بن محمّد بن بندار، وغیره، عن أحمد بن أبی عبداللّه البرقی، عن ابن فضّال، وظاهر الضمیر وإن کان راجعاً إلی علی بن محمّد بن بندار، کما أخذ الشیخ بهذا الظهور، ولکن بما أنه لم تثبت روایة محمّد بن بندار، عن عبداللّه بن المغیرة أرجعنا الضمیر إلی أحمد بن أبی عبداللّه وفقاً للوسائل، لکثرة روایة محمّد بن خالد، عن عبداللّه ابن المغیرة.

ص:27

ص:28

محمّد بن یعقوب

وبغداد عن أبی جعفر محمّد بن یعقوب الکلینی بجمیع مصنّفاته وروایاته. وتوفّی محمّد بن یعقوب سنة ثمان وعشرین وثلاثمائة، ودفن بباب الکوفة فی مقبرتها. قال ابن عبدون: رأیت قبره فی صراة الطائی وعلیه لوح مکتوب علیه اسمه واسم أبیه.

والنجاشی، قائلاً: بن إسحاق أبو جعفر الکلینی رحمه الله وکان خاله علّان الکلینی الرازی شیخ أصحابنا فی وقته بالریّ ووجههم، وکان أوثق الناس فی الحدیث وأثبتهم؛ صنّف الکتاب الکبیر المعروف بالکلینی - یسمّی الکافی - فی عشرین سنة (إلی أن قال) کنت أتردّد إلی المسجد المعروف بمسجد اللؤلؤی - وهو مسجد نفطویه النحوی - أقرأ القرآن علی صاحب المسجد، وجماعة من أصحابنا یقرؤون کتاب الکافی علی أبی الحسین أحمد بن أحمد الکوفی: حدّثکم محمّد بن یعقوب الکلینی. ورأیت أبا الحسن العقرائی یرویه عنه (إلی أن قال) ومات أبو جعفر الکلینی ببغداد سنة تسع وعشرین وثلاثمائة - سنة تناثر النجوم - وصلّی علیه محمّد بن جعفر الحسنی أبو قیراط، ودفن بباب الکوفة. وقال لنا أحمد بن عبدون: کنت أعرف قبره وقد دُرس، رحمه الله! .

وقال أبو جعفر الکلینی: کلّ ما کان فی کتابی «عدّة من أصحابنا عن أحمد بن محمّد بن عیسی» فهم: محمّد بن یحیی، وعلیّ بن موسی الکمندانی، وداود بن کورة، وأحمد بن إدریس، وعلیّ بن إبراهیم بن هاشم.

وعن جامع اصول ابن الأثیر: أبو جعفر محمّد بن یعقوب الرازی، الإمام علی مذهب أهل البیت، عالم فی مذهبهم، کبیر فاضل عندهم، مشهور (إلی أن قال) عُدّ مجدّد مذهب الإمامیّة علی رأس المائة الاُولی الباقر علیه السلام والثانیة الرضا علیه السلام والثالثة الکلینی والرابعة المرتضی. (1)

أقول: قد عرفت فی - علیّ بن الحسین بن بابویه - أنّ ما قاله النجاشی ثمّة وهنا: من کون ستة تناثر النجوم سنة 329 غیر صحیح، بل کان التناثر سنة 323؛ فقال الجزری: فی سنة 323 فی لیلة أوقع القرمطی بالحجّاج انقضّت الکواکب من أوّل اللیل إلی آخره انقضاضاً دائماً مسرفاً لم یعهد مثله. (2)وقد عرفت ثمّة أیضاً کلام الشیخ فی الرجال

ص:30

وروایة الغیبة وقول المسعودی فی ذلک.

کما أنّ ما قاله هو والشیخ فی الرجال : من کون فوته سنة 329 أیضاً لم یعلم صحّته، بل الأصحّ ما قاله الشیخ فی الفهرست : من کونه سنة 328؛ فقال الجزری فی کامله : وفی سنة 328 توفّی محمّد بن یعقوب - وقیل (1)محمّد بن علیّ - أبو جعفر الکلینی وهو من أئمّة الإمامیّة وعلمائهم، (2)وقال علیّ بن طاوس فی محجّته - عند نقله وصیّة أمیر المؤمنین علیه السلام إلی ابنه من رسائل الکلینی -: وهذا محمّد بن یعقوب توفّی ببغداد سنة ثمان وعشرین وثلاثمائة. (3)

وأمّا ما نقله عن النجاشی من قوله: «وکان أوثق الناس فی الحدیث» فوجدناه کما نقل، وعبّر الخلاصة أخذاً عنه: «ومحمّد أوثق الناس فی الحدیث» وهو الصحیح، وإلّا کان الکلام بمقتضی السیاق راجعاً إلی خاله، مع أنّه لیس بمراد، لقوله بعدُ: «صنّف. . .

الخ» . ویحتمل أن یکون کلام النجاشی «کان أوثق الناس» بالفصل وأتی الخلاصة بالاسم توضیحاً؛ وبالجملة: الکلام لا یصحّ إلّابأحدهما.

هذا، وفی القاموس فی «کلن» : وکأمیر بلدة بالریّ منها محمّد بن یعقوب الکلینی من فقهاء الشیعة. ولکن فی أنساب السمعانی: الکلینی بضمّ الأوّل وکسر اللام. وفی کامل الجزری بعد ضبط الکلینی بالحروف: هو مُمال. (4)

هذا، وفی اللؤلؤة: عن بعض مشائخنا - وأظنّه السیّد الجزائری - أنّ بعض الحکّام فی بغداد لمّا رأی افتتان الناس بزیارة الأئمّة علیهم السلام حمله النصب علی حفر قبر الکاظم علیه السلام وقال: إن کان کما یزعمون من فضله فهو موجود فی قبره، وإلّا نمنع الناس من زیارة قبورهم. فقیل له: إنّ هنا رجلاً من علمائهم المشهورین واسمه محمّد بن یعقوب

ص:31

الکلینی وهو أعور وهو من أقطابهم، فیکفیک الاعتبار بحفر قبره، فوجدوه بهیئة کأنّه قد دفن تلک الساعة! فأمر ببناء قبة عظیمة علیه. (1)

وحیث قال الشیخ فی الرجال: «یکنّی أبا جعفر الأعور» فالظاهر إرادته بما رواه الإکمال والغیبة عن أبی نعیم الأنصاری قال: کنت بالمستجار وجماعة من المقصّرة فیهم المحمودی (إلی أن قال) وأبو جعفر الأعور. . . الخبر. (2)ومنه یظهر درکه شرف حضور الحجّة علیه السلام.

] 7414 [

أقول: وکذا فی فهرست الشیخ مکنیّاً له بأبی بکر.

وعنونه الخطیب وقال، قال الدار قطنی: محمّد بن یوسف بن یعقوب الرازی شیخ دجّال کذّاب یضع الحدیث والقراءات والنسخ، وضع نحواً من ستّین نسخة قراءات لیس شیء منها أصل، ووضع من الأحادیث المسندة ما لا یضبط، قدم إلی هاهنا قبل الثلاثمائة، فسمع منه ابن مجاهد وغیره، ثمّ تبیّن کذبه فلم یحک عنه ابن مجاهد حرفاً.

وممّا روی عنه الخطیب الحدیث الموضوع علی النبیّ صلی الله علیه و آله أنّه قال لسعد: ارم فداک أبی وأُمّی. (1)

] 7417 [

ص:34

الکلینی (مقدمة الکافی)

طائفة من ثقات المحدّثین، فی مجموعات حدیثیّة، ربّما کان أجلّها، الکافی (1)الکلینیّ، المتوفی سنة 329ق، و من لا یحضره الفقیه، (2)لابن بابویه، المتوفّی سنة 1381ق، و تهذیب الأحکام، (3)و الاستبصار، (4)للشیخ الطوسی، المتوفی سنة 460ق ثم جامع الأخبار فی إیضاح الاستبصار، (5)للشیخ عبداللّطیف بن أبی جامع الحارثی الهمدانی، العاملی؛ تلمیذ الشیخ البهاء العاملی؛ المتوفی سنة 1050ق، و الوافی (6)للفیض، المتوفّی سنة 1091ق، و تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، (7)لمحمّد بن الحسن الحرّ العاملی المتوفّی سنة 1104ق، و بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار، (8)للمجلسی المتوفی سنة 1110ق، و العوالم، (9)فی 100 مجلد، للشیخ عبداللّه بن نوراللّه البحرانی، المعاصر للمجلسی، و الشفا فی حدیث آل المصطفی، (10)للشیخ محمد رضا بن عبداللّطیف التبریزی، المتوفی سنة 1158ق، و جامع الأحکام ، فی 25 مجلّداً (11)للسیّد عبداللّه شبر، المتوفی سنة 1246ق، و مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، (12)للحاج المیرزا حسین النوری الطبرسی، فی سنة 1320ق، و کثیر من أمثالها.

و قد کان علماء الشیعة، و رواة أخبار آل محمد - و لایزالون - یتوارثون العنایة بروایة الحدیث، و حمله، و نقده، و جمعه، و ترتیبه، و فنون درایته، (13)و تعدیل رواته؛ و تحقیق تواریخ و طبقات رجاله، (14)و اجازتهم المبسوطة، فی هذا الباب، جمّة؛ و قد بلغ بعضها مقدار بضع مجلدات، امّا المقتضبة؛ فأشتات کثیرة لا تحصی؛ قیّدت طائفة منها فی مجموعات مشهورة، حافلة بال فوائد و النوادر. (15)

ص:36

و أکتفی فی الدلالة - علی عنایة الشیعة بالحدیث - بما رواه أبوجعفر محمد بن جریر بن رستم الطبری؛ فی کتاب دلائل الإمامة ؛ قال: «جاء رجل الی فاطمة علیها السلام فقال: یا ابنة رسول اللّه، هل ترک رسول اللّه - عندک - شیئاً تطرفینیه؟ (1)فقالت: یا جاریة؛ هات تلک الحریرة، (2)فطلبتها، فلم تجدها، فقالت: و یحک (3)اطلبیها فإنّها تعدل عندی حسناً و حسیناً، فطلبتها، فاذا هی قد قممتها فی قمامتها، فإذا فیها: قال محمد النبی: «لیس من المؤمنین من لم یأمن جاره بوائقه، و من کان یؤمن باللّه و الیوم الآخر، فلا یؤذی جاره، و من کان یؤمن باللّه و الیوم الآخر، فلیقل خیراً، أو یسکت. انّ اللّه یحب الخیّر، الحلیم، المتعفّف، و یبغض الفاحش، الضنین (4)السّآل، الملحف. ان الحیاء من الإیمان، و الإیمان فی الجنّة. و ان الفحش من البذاء، و البذاء فی النار» . (5)

و قد قال الباقر علیه السلام: (یا جابر - واللّه - لحدیث تصیبه من صادق، فی حلال و حرام، خیر لک ممّا طلعت علیه الشمس حتّی تغرب) . (6)

و قال الصادق علیه السلام: (حدیث فی حلال و حرام، تأخذه من صادق، خیر من الدّنیا و ما فیها من ذهب أو فضّة) . (7)

و فی الأخبار ما یفید اهتمام أصحاب الأئمّة، بحمل الحدیث عنهم، (8)و الرحلة فی طلبه من أصحابه، (9)و تفضیله و التحریض علیه.

و الأحادیث فی الحثّ علی طلب العلم، و فرضه، و التثبّت، و الاحتیاط فی الدین و الأخذ بالسنّة، کثیرة جدّاً.

ص:37

و کان الباقر علیه السلام یقول: (لو أُتیت بشابّ الشیعة، لا یتفقّه فی الدین لأوجعته) . (1)

و من محاسن ما نقل عن مولانا الباقر علیه السلام أیضاً، ممّا یدلّ علی عظیم تواضع اهل البیت، و عجیب عنایتهم، الّتی لا تبلغ غایتها، و لا یدرک غورها - بحفظ سنن اللّه، و سنن رسوله، قصّة معاوضة محفوظه علیه السلام بالأصل الذی کان عند مولاهم؛ جابر بن عبداللّه الأنصاری؛ علی انّهم عیبة الروایات، و منشأ جمیع فنون الفضائل؛ فإنّما عنهم یؤثر العلم الإلهی، و منهم ظهر مکنون الآثار النبویة، و قد أوتوا فضیلة العصمة، الّتی لم یکن لأحد فیها مغمز؛ و قد عمد لذلک، إرشاداً للنّاس، و تعلیماً للشیعة، لیحذوا علی أمثلتهم و یأخذوا عنهم قوانین توارث تلک الأمانة المذخورة؛ و القصّة، هذا نصّها:

«. . . عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: قال أبی لجابر بن عبداللّه الأنصاری: انّ لی إلیک حاجة، فمتی یخفّ علیک أن أخلوبک؛ فأسألک عنها؟ فقال له جابر: أیّ الأوقات أحببته، فخلا به فی بعض الأیام، فقال له: یا جابر أخبرنی عن اللّوح الذی رأیته فی ید امّی فاطمة علیها السلام بنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله و ما أخبرتک به امّی أنّه فی ذلک اللّوح مکتوب؟ فقال جابر: أشهد باللّه أنی دخلت علی أمّک فاطمة علیها السلام فی حیاة رسول اللّه صلی الله علیه و آله فهنّیتها بولادة الحسین، ورأیت فی یدیها لوحاً أخضر، ظننت أنّه من زمرّد، و رأیت فیه کتاباً أبیض شبه لون الشمس، فقلت لها: بأبی و امّی یا بنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله ما هذا اللّوح؟ فقالت: هذا لوح أهداه اللّه إلی رسوله صلی الله علیه و آله فیه اسم أبی و اسم بعلی: و اسم ابنیّ، و اسم الأوصیاء من ولدی، و أعطانیه أبی لیبشرنی بذلک، قال جابر: فأعطتنیه امّک فاطمة علیها السلام فقرأته، و استنسخته، فقال له أبی: فهل لک یا جابر أن تعرضه علیّ؟ قال: نعم. فمشی معه أبی إلی منزل جابر، فأخرج صحیفة من رقّ، فقال: یا جابر انظر فی کتابک لأقرأ ] أنا [ علیک، فنظر جابر فی نسخته فقرأه أبی فما خالف حرفٌ حرفاً، فقال جابر: فأشهد باللّه أنّی هکذا رأیته فی اللّوح مکتوباً. . . الخ» . (2)

ووعاة علم آل محمد صلی الله علیه و آله و حماة شریعة أهل البیت، و نقلة أخبار الشیعة؛ ما انفکّوا یستندون فی استنباط الفتیا إلیه، و هو قمن أن یعتمد علیه فی استخراج الأحکام، خلیق أن یتوارث، حقیقٌ أن یتوفّر علی تدراسه، جدیرٌ أن یعنی بما تضمن من محاسن الأخبار، و جواهر الکلام، و طرائف الحکم.

قال العلامة الحلّی: «الکلینی مضموم الکاف، مخفّف اللّام، منسوب الی کلین قریة بالرّی» . (1)

و قال السّید محمد مرتضی الزبیدی: «الکلینی، ضبطه ابن السمعانی، کزبیر. قلت: و هو المشهور علی الألسن، و الصواب بضم الکاف، و إمالة اللام، کما ضبطه الحافظ فی التبصیر : (2)ة، (3)بالرّی، (4)منها، ابوجعفر محمد بن یعقوب الکلینی. . .» . (5)

و قد اختلف المتأخرون فی ضبط الکلینیّ، اختلافاً کبیراً: (6)

و نقل المیرزا محمد عن الشهید الثانی أنّ الکلینی مخفّف اللّام المفتوحة. (7)

و قال الساروی؛ فی ترجمة أحمد بن ابراهیم، المعروف بعلّان الکلینی: «مضموم الکاف، مخفف اللّام المفتوحة، منسوب الی قریة من الرّی» و قال فی الهامش: «کلین کأمیر ینسب الیه محمد بن یعقوب الکلینی؛ بضم الکاف، و فتح اللّام علی ما هو المشهور بین ألسنة المحدّثین - و قد یغیر اللّفظ فی النسبة، و لعلّه من ذلک. . . (منه)» . (8)

و قال الشیخ عبد النبی الکاظمی: «وفی التحریر: (9)و الذی سمعته من فضلاء الریّ، انّ هناک قریتین کلین کأمیر، و کلین مصغّراً - و فیها قبر الشیخ محمد (10)بن یعقوب الکلینی. و امّا ولده فقبره ببغداد» ثم قال بعد نقل ما ورد فی التحریر: «بل المعروف فیما

ص:40

بین علمائنا، و أهل عصرنا، أنّه قبره فی بغداد. . .» . (1)

و قال المیرزا عبداللّه الأفندی، بعد نقل ضبط العلامة الحلّی، المذکور آنفاً: «و قال الشیخ البهائی، فی تعلیقاته علی هذا المواضع، ان الأولی، أن یقال: کلین بفتحم الکاف لکن غلب استعمال کلین بضم الکاف» . و قد ردّ مقالة البهاء العاملی، قال: «ثم أقول:

الذی سمعناه من أهل طهران، الذی هو المعهود من بلاد الریّ قریتین، (2)اسم أحدهما (3)کلین علی وزن أمیر، و الأخری، کلین - مصغراً - و - ح - (4): لا یبقی نزاع فی المقام ولکن لایعلم - ح - أن محمد بن یعقوب، من أیّ القریتین، و - أیضاً - لایظهر وجه تصحیح السمعانی هذه النسبة، بأنّها بضم الکاف، و کسر اللام، اذ لم أجد فی موضع آخر، کون کلین، بضم الکاف و کسر اللام، قریة بالرّی، و لعلّها فی غیر الرّی، فلاحظ، و لو صحّ ذلک؛ أعنی؛ القول بأن الکلینی، بضم الکاف و کسر اللّام، فلعلّه نسبة الی إحدی القریتین المذکورتین و یکون کسر اللّام، فیه من باب التغییرات للنسب - کما أومانأ إلیه أوّلاً أیضاً - فلاحظ» . (5)

و قال الشهید فی اجازته لابن الخازن الحائری: «الکلینی بتشدید اللّام» . (6)

و قال محمد باقر بن محمد أکمل: «و فی حاشیة البلغة: ضبطه بعض الفضلاء بکسر الکاف، و تشدید اللّام المکسورة» . (7)

و قال الشیخ أحمد النراقی: «الکلینی؛ بضمّ الکاف، و تخفیف اللّام، منسوب الی کلین، قریة من قری ریّ (8)و نحوه فی بعض لغات الفرس. (9)و حکی عن الشهید الثانی أنّه ضبطه فی اجازته لعلیّ بن حارث الحائری، (10)الکلینی بتشدید اللّام. و فی القاموس، (11)

ص:41

کلین کأمیر قریة بالرّی، منها محمد بن یعقوب، من فقهاء الشیعة أقول: القریة موجودة الآن فی الرّی، فی قرب الوادی المشهور بوادی الکرج و عبرت عن قریة، (1)و مشهورة عند أهلها، و أهل تلک النواحی جمیعاً، بکلین بضمّ الکاف، و فتح اللّام المخفّفة، و فیها قبر الشیخ یعقوب، والد محمد» . (2)

و قال المجلسیّ: «کلین کزبیر - أیضاً - قریة بالرّی، و محمد بن یعقوب منها، کذا سمعت بعض المشایخ، یذکر عن أهل الریّ» . (3)

یرجع إلیه المسترشد» . (1)

و کان مجلسه مثابة أکابر العلماء الراحلین فی طلب العلم، کانوا یحضرون حلقته لمذاکرته، و المفاوضته، و التفقّه علیه.

و کان رضی الله عنه عالماً متعمّقاً، محدثاً ثقة، حجة عدلاً، سدید القول؛ یعدّ من أفاضل حملة الأدب، و فحول أهل العلم، و شیوخ رجال الفقه، و کبار أئمّة الاسلام مضافاً الی أنّه من أبدال الزهادة و العبادة و المعرفة و التألّه و الاخلاص.

و الکافی - و الحق اقول - جؤنة حافلة الأخبار، و نفیس الأعلاق من العلم، و الدّین، و الشرائع، و الأحکام، و الأمر، و النهی، و الزواجر، و السنن، و الآداب، و الآثار.

و تنمّ مقدمة ذلک الکتاب القیّم، و طائفة من فقره التوضیحیة، فی أثناء کلّ باب من الأبواب، علی علوّ صناعة الکتابة، و ارتفاع درجته فی الإنشاء، و وقوفه علی سرّ العربیّة، و بسطته فی الفصاحة، و منزلته فی بلاغة الکلام.

و کان مع ذلک عارفاً بالتواریخ، و الطبقات، صنّف کتاب الرّجال ، کلمانیاً بارعاً، ألّف کتاب الردّ علی القرامطة . و أمّا عنایته بالآداب، فمن أماراتها کتاباه: رسائل الأئمة علیهم السلام و ما قیل فی الأئمّة من الشعر . و لعلّ کتابه تفسیر الرؤیا خیر کتاب أخرج فی باب التعبیر.

4. أبوعبدللّه، أحمد بن عاصم؛ العاصمی؛ الکوفی. (1)

5. أبوجعفر، أحمد بن محمد بن عیسی بن عبداللّه بن سعد بن مالک بن الأحوص بن السائب بن مالک بن عامر؛ الأشعری، القمی. (2)

6. أحمد بن مهران. (3)

7. اسحاق بن یعقوب. (4)

8. الحسن بن خفیف. (5)

9. الحسن بن الفضل بن یزید (6)الیمانی. (7)

10. الحسین بن الحسن؛ الحسینی، الأسود. (8)

11. الحسین بن الحسن؛ الهاشمی، الحسنی، العلوی. (9)

12. الحسین بن علی العلوی. (10)

13. أبو عبداللّه، الحسین بن محمد بن عمران بن أبی بکر؛ الأشعری، القمی المعروف بابن عمر. (11)

14. حمید بن زیاد؛ من أهل نینوی؛ المتوفی سنة 310ق. (12)

15. أبوسلیمان، داود بن کورة، القمی. (13)

16. أبوالقاسم، سعد بن عبداللّه بن أبی خلف؛ الأشعری؛ المتوفی 27 شوال سنة 300ق. (14)17. أبوداود، سلیمان بن سفیان. (15)

ص:44

18. أبوسعید، سهل بن زیاد؛ الادمی، الرازی. (1)

19. أبوالعباس عبداللّه بن جعفر بن الحسین بن مالک بن جامع، الحمیری القمی. (2)

20. أبوالحسن، علی بن ابراهیم بن هاشم، القمی، صاحب التفسیر المعروف (3)المتوفی بعد سنة 307ق.

21. علی بن الحسین السعد آبادی. (4)

22. أبوالحسن علی بن عبداللّه بن محمد بن عاصم، الخدیجی، الأصغر (؟) . (5)

23. أبوالحسن، علی بن محمد بن ابراهیم بن أبان، الرازی، الکلینی، المعروف بعلان. (6)

24. علی بن محمد بن أبی القاسم بندار. (7)

25. أبوالحسن، علی بن محمد بن أبی القاسم عبداللّه بن عمران، البرقیّ، القمیّ ابن بنت أحمد بن محمد بن خالد البرقیّ، المعروف. (8)

26. علی بن موسی بن جعفر الکمندانی. (9)

27. أبو محمد، القاسم بن العلاء من أهل آذربیجان (ظ؟) . (10)

28. أبوالحسن، محمد بن اسماعیل، النیسابوری، الملقّب بندفر. (11)

29. أبوالعباس، محمد بن جعفر، الرزّاز، المتوفی سنة 301ق. (12)

30. أبوالحسن، محمد بن أبی عبداللّه جعفر بن محمد بن عون، الأسدی، الکوفی ساکن الرّی. (13)31. أبوجعفر، محمد بن الحسن بن فروخ، الصفّار، الأعرج القمیّ، صاحب کتاب بصائر الدرجات ، المتوفّی سنة 290ق مولی عیسی بن موسی بن جعفر الأعرج. (14)

ص:45

32. محمد بن الحسن، الطائی. (1)

33. أبوجعفر، محمد بن عبداللّه بن جعفر بن الحسین بن جامع بن مالک، الحمیری، القمی. (2)

34. محمد بن عقیل؛ الکلینی. (3)

35. أبوالحسین، محمد بن علی بن معمر؛ الکوفی، صاحب الصبیحی. (4)

36. أبوجعفر، محمد بن یحیی؛ العطار، الأشعری القمی. (5)

7. أبوالحسن عبدالکریم بن عبداللّه بن نصر البزّاز التنیسی. (1)

8. علی بن أحمد بن موسی، الدقّاق. (2)

9. أبوعبداللّه محمد بن ابراهیم بن جعفر، الکاتب، النعمانیّ، المعروف بابن زینب (3)«کان خصیصاً به، یکتب کتابه الکافی» (4). (5)

10. أبوعبداللّه محمد بن أحمد بن عبداللّه بن قضاعة بن صفوان بن مهران الجمّال الصفوانی، نزیل بغداد. (6)«کان تلمیذه الخاص به، یکتب کتابه الکافی و أخذ عنه العلم و الأدب، و أجاز ] الکلینی [ له، فی قراءة الحدیث» . (7)

11. أبو عیسی محمد بن أحمد بن محمّد بن سنان، السنانی، الزاهری نزیل الرّی. (8)

12. أبو المفضّل محمد بن عبداللّه بن المطلّب، الشیبانی. (9)

13. محمد بن علی ماجیلویه. (10)

14. محمّد بن محمّد بن عاصم الکلینی. (11)

15. أبو محمد هارون بن موسی بن أحمد بن سعید بن سعید، الشیبانی، التلعکبری، المتوفی سنة 385ق. (12)

و قال الطوسی: «ثقة، عارف بالأخبار» . (1)

و قال ایضاً: «جلیل القدر، عارف بالأخبار» . (2)

و قال ابن شهر آشوب: «عالم بالأخبار» . (3)

و قال السیّد رضی الدین بن طاوس: «الشیخ المتّفق علی ثقته، و أمانته، محمد بن یعقوب الکلینی» . (4)

و قال أیضاً: «محمد بن یعقوب، أبلغ فیما یرویه، و أصدق فی الدرایة» . (5)

و قال ابن الاثیر: «. . . و هو من أئمّة الامامیة و علمائهم» . (6)

وقال أیضاً - وقد عدّه من مجدّدی الإمامیة علی رأس المائة الثالثة -: أبو جعفر محمد بن یعقوب الرازی، الإمام علی مذهب أهل البیت، عالم فی مذهبهم، کبیر، فاضل عندهم مشهور. . .» . (7)

و عدّه الطیّبی من مجدّدی الأئمّة علی رأس تلک المائة: قال: «. . و من الفقهاء. . . أبوجعفر الرازی الإمامی» . (8)

و قال ابن حجر: «و کان من فقهاء الشیعة، و المصنّفین علی مذهبهم» . (9)

و قال ایضاً: «. . . أبو جعفر محمد بن یعقوب الکلینی، من رؤساء فضلاء الشیعة، فی أیّام المقتدر» . (10)

و قال الفیروزابادی: «. . محمد بن یعقوب الکلینی، من فقهاء الشیعة» . (11)

و قال الشیخ حسین بن عبدالصمد الحارثی الهمدانی: «. . . محمد بن یعقوب الکلینی رحمه الله شیخ عصره فی وقته، ووجه العلماء و النبلاء، کان أوثق الناس فی الحدیث و

ص:48

أنقدهم له و أعرفهم به» . (1)

و قال القاضی الشوشتری: «رئیس المحدثین الشیخ الحافظ» . (2)

و قال المولی خلیل بن الغازی القزوینی: «اعترف المؤالف و المخالف بفضله، قال أصحابنا: و کان أوثق الناس فی الحدیث و أثبتهم، و أغورهم فی العلوم» . (3)و قال محمد تقی المجلسی: «و الحق انّه لم یکن مثله، فیما رأیناه فی علمائنا، و کل من یتدبّر فی أخباره و ترتیب کتابه، یعرف أنّه کان مؤیداً من عنداللّه - تبارک و تعالی - جزاه اللّه عن الاسلام و المسلمین، أفضل جزاء المحسنین» . (4)

و قال محمد باقر المجلسی: «الشیخ الصدوق، ثقة الإسلام، مقبول طوائف الأنام ممدوح الخاصّ و العامّ، محمد بن یعقوب الکلینی» . (5)

و قال لمیرزا عبداللّه الأفندی: «ثقة الإسلام، هو فی الأغلب یراد منه أبوجعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی، الرازی، صاحب الکافی و غیره، الشیخ الأقدم المسلّم بین العامة و الخاصة و المفتی لکلا الفریقین» . (6)

و قال الشیخ حسن الدمستانی: «ثقة الاسلام، و واحد الأعلام، خصوصاً فی الحدیث فانّه جهینة الأخبار، و سابق هذا المضمار، الذّی لا یشق له غبار، و لا یعثر له علی عثار» . (7)

و قال السیّد محمّد مرتضی الزبیدی: «. . من [ فقهاء الشیعة ] (8)و رؤساء فضلائهم، فی أیام المقتدره» . (9)

و قال المحدّث النیسابوری فی کتاب منیة المرتاد فی ذکر نفاة الاجتهاد: «و منهم؛ ثقة الاسلام، قدوة الأعلام، و البدر التمام، جامع السنن و الآثار، فی حضور سفراء الإمام، علیه أفضل السّلام، الشیخ أبوجعفر محمد بن یعقوب الکلینی الرازی محیی

ص:49

طریقتة أهل البیت علی رأس المائة الثالثة. . .» . (1)

و قال الشیخ أسداللّه الشوشتری: «. ثقة الإسلام، و قدوة الأنام، و علم الأعلام، المقدم المعظّم عند الخاصّ و العامّ، الشیخ أبی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی» . (2)

و قال السید أحمد الحسینی. کذا الصدوق ثقة الاسلام

و قال ایضاً: و الشیخ و الصدوق و الکلینی و کلّهم عدل بغیر مین (3)

و قال: و اسم الکلینیّ محمد الأبر سلیل یعقوب المعظّم الخطر (4)

و قال السید محمد باقر الخوانساری: «و هو فی الحقیقة أمین الإسلام، و فی الطریقة دلیل الأعلام، و فی الشریعة جلیل الأقدام، لیس فی وثاقته لأحد کلام، و لا فی مکانته عند أئمة الأنام» . (5)

4. کتاب الرسائل؛ (1)رسائل الأئمّة علیهم السلام (2). (3)

5. کتاب الکافی. (4)

6. کتاب ما قیل فی الأئمّة علیهم السلام من الشعر. (5)

قرؤوه علی تلمیذه أبی الحسین أحمد بن أحمد الکوفی الکاتب (1)و رواه جماعة من أفاضل رجالات الشیعة عن طائفة من کملة حملته؛ و من رواته الأقدمین: النجاشی (2)و الصدوق (3)و ابن قولویه، (4)و المرتضی، (5)و المفید، (6)و الطوسی، (7)و التلعکبری، (8)و الزراری، (9)و ابن أبی رافع، (10)و غیرهم.

و قد ظلّ حجة المتفقهین عصوراً طویلة، و لایزال موصول الأسناد و الروایة، مع تغیر الزمان، و تبدّل الدهور.

و قد اتّفق أهل الإمامة، و جمهور الشیعة، علی قرؤوه علی تلمیذه أبی الحسین أحمد بن أحمد الکوفی الکاتب 1و رواه جماعة من أفاضل رجالات الشیعة عن طائفة من کملة حملته؛ و من رواته الأقدمین: النجاشی 2و الصدوق 3و ابن قولویه، 4و المرتضی، 5و المفید، 6و الطوسی، 7و التلعکبری، 8و الزراری، 9و ابن أبی رافع، 10و غیرهم.

و قد ظلّ حجة المتفقهین عصوراً طویلة، و لایزال موصول الأسناد و الروایة، مع تغیر الزمان، و تبدّل الدهور. (11)

و قد اتّفق أهل الإمامة، و جمهور الشیعة، علی تفضیل هذا الکتاب و الأخذ به، و الثقة بخبره، و الاکتفاء بأحکامه، و هم مجمعون علی الإقرار بارتفاع درجته و علوّ قدرته - علی انّه - القطب الذی علیه مدار روایات الثقات المعروفین بالضبط و الاتقان الی الیوم و هو عندهم و أجمل و أفضل (12)من سائر اصول الأحادیث.

و قال أیضاً - فی اجازته لأحمد بن أبی جامع العاملی -: « الکافی فی الحدیث الذی لم یعمل الأصحاب مثله» . (1)

و قال الفیض: « الکافی . . . أشرفها و أوثقها و أتمّها و أجمعها؛ لاشتماله علی الاُصول من بینها، و خلّوه من الفضول و شینها» . (2)

و قال الشیخ علی بن محمد بن حسن بن الشهید الثانی: «الکتاب الکافی و المنهل العذب الصافی. و لعمری، لم ینسج علی منواله، و منه یعلم قدر منزلته (3)و جلالة حاله» . (4)

و قال المجلسی: «کتاب الکافی . . . أضبط الاُصول و أجمعها، و أحسن مؤلفات الفرقة الناجیة، و أعظمها» . (5)

و قال المولی محمد أمین الاسترابادی فی الفوائد المدنیة : «و قد سمعنا عن مشائخنا و علمائنا أنّه لم یصنف فی الإسلام کتاب یوازیه أو یدانیه» . (6)

و قال بعض الأفاضل: «اعلم ان الکتاب الجامع للأحادیث، فی جمیع فنون العقائد، و الأخلاق، و الآداب، و الفقه - من أوله إلی آخره - مما لم یوجد فی کتب أحادیث العامّة، و انّی لهم بمثل الکافی ، فی جمیع فنون الأحادیث، و قاطبة أقسام العلوم الإلهیة، الخارجة من بیت العصمة و دار الرحمة» . (7)

و هو «. . . یحتوی علی ما لا یحتوی غیره، مما ذکرناه، من العلوم حتّی انّ فیه ما یزید علی ما فی الصحاح الست للعامة متوناً و أسانید» (8)فإنّ عدّة أحادیث الکافی 16199 حدیثاً (9)و جملة ما فی کتاب البخاری الصحیح 7275 حدیثاً، بالأحادیث المکرّرة، و قدقیل: «انّها بإسقاط المکرّرة 4000 حدیث» . (10)

ص:53

قال ابن تیمیة: انّ احادیث البخاریّ و مسلم سبعة آلاف حدیث و کسر. (1)

«و منها انّه غالباً، لایورد الأخبار العارضة، بل یقتصر علی ما یدلّ علی الباب الذی عنونه، و ربّما دلّ ذلک علی ترجیحه لما ذکر، علی ما لم یذکر» (1). (2)

من أفاضل أوائل القرن الثانی عشر. (1)ألّفه للشاه السلطان حسین الموسوی الصفویّ. و هو مخطوط، و منه نسخة (2)بخزانة کتب السّید محمّة المشکاة.

10. مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرّسول، (3)لمحمد باقر بن محمد تقی المجلسی المتوفّی سنة 1110ق. و هو مطبوع سنة 1321ق بطهران، فی 4 مجلدات ضخمة.

11. هدی العقول فی شرح أحادیث الاُصول ، لمحمّد بن عبد علی بن محمد بن أحمد بن علیّ بن عبدالجبّار، القطیفی، من علماء اوائل القرن الثالث عشر. و هو مخطوط، و منه نسخة فی خزانة کتب مدرسة عالی سبهسالار. (4)

12. الوافی ، للفیض الکاشانی، (5)المتوفی سنة 1091ق. و هو مطبوع سنة 1310 و 1324ق بطهران فی 3 مجلّدات.

2. حاشیة أبی الحسن الشریف الفتونی العاملی، المتوفی سنة 1138ق. (1)

3. حاشیة السّید المیر أبی طالب بن المیرزا بیک الفندرسکی من أفاضل أوائل القرن الثانی عشر. (2)

4. حاشیة الشیخ أحمد بن اسماعیل الجزائری، المتوفّی سنة 1149ق. (3)

5. حاشیة السّید بدرالدین أحمد الأنصاری العاملی، تلمیذ البهاء العاملی. (4)

6. حاشیة محمد أمین بن محمد شریف الأسترآبادی الأخباری، المتوفّی سنة 1036ق. (5)

7. حاشیة محمد باقر بن محمد تقی المجلسی. (6)

8. حاشیة محمد باقر الداماد الحسینی. (7)

9. حاشیة محمد حسین بن یحیی النوری؛ تلمیذ المجلسی. (8)

10. حاشیة حیدر علی بن المیرزا محمد بن حسن الشیروانی. (9)

11. حاشیة المولی رفیع الجیلانی، المعروفة بشواهد الإسلام. (10)

12. حاشیة السیّد شبر بن محمد بن ثنوان الحویزی، النجفی. (11)

13. حاشیة السید نورالدین علی بن ابی الحسن الموسوی العاملی، المتوفّی سنة 1068ق. (12)

14. حاشیة الشیخ زین الدین أبی الحسن علی ابن الشیخ حسن صاحب المعالم. (13)

15. حاشیة الشیخ علی الصغیر بن زین الدین بن محمد بن الحسن بن زین الدین

ص:57

الشهید الثانی. (1)

16. حاشیة الشیخ علی الکبیر بن محمد بن الحسن بن زین الدّین الشهید الثانی. (2)

17. حاشیة الشیخ قاسم بن محمد بن جواد الکاظمی، المشهور بابن الوندیّ، المتوفّی بعد سنة 1100ق. (3)

18. حاشیة الشیخ محمد بن الحسن بن زین الدّین الشهید الثانی، المعروف بالشیخ محمد السبط العاملیّ المتوفی سنة 1030ق. (4)

19. حاشیة المیرزا رفیع الدین محمد بن حیدر النائینی، المتوفّی سنة 1080ق (5). (6)

20. حاشیة الشیخ محمد بن قاسم الکاظمی. (7)

21. حاشیة نظام الدین بن أحمد الدشتکی. (8)

4. جامع الرواة، (1)لحاجی محمد الأردبیلی، تلمیذ المجلسیّ.

5. رسالة الأخبار و الاجتهاد، فی صحة أخبار الکافی ، لمحمد باقر بن محمد أکمل البهبهانی. (2)

6. معرفة أحوال العدة الذین بروی عنهم الکلینی ، للسیّد حجة الإسلام محمّد باقر الشفتی الأصفهانی، المتوفّی سنة 1260ق طبع مع مجموعته الرّجالیة ص 114 - 25 بطهران سنة 1314ق. (3)

7. الفوائد الکاشفة عن سلسلة مقطوعة و أسماء فی بعض أسانید الکافی مستورة للسیّد محمد حسین الطباطبائی التبریزی. (4)

و قال فی مقدمته: «لما کان بعض الرواة بین ثقة الاسلام الشیخ أبی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی، و بین بعض من روی عنه من الأصحاب، کأحمد بن محمد بن عیسی، و أحمد بن محمد بن خالد، و سهل بن زیاد، غیر مذکورین فی کتابه المسمّی بالکافی، مشیراً إلیهم فیه، بعدة من أصحابنا، فأحببت توضیحاً، بل لزوماً، حیث یحتاج العمل بالروایة الی معرفة أحوال الراوی، من الصحة و غیرها من الأوصاف، أن أکتب رسالة جامعة لما وصل إلینا من أسمائهم، و جامعة لأحوالهم، و وافیة لبیان أوصافهم، لیکون الطالب العامل بها علی بصیرة» . (5)

8. ترجمة علیّ بن محمّد المبدوء به بعض أسانید الکافی ؛ للشیخ المیرزا أبی المعالی ابن الحاج محمد ابراهیم بن الحاجّ محمد حسن الکاخی الخراسانی

ص:60

الأصفهانی، الکلباسی المتوفی سنة 1315ق. (1)

9. البیان البدیع فی أن محمد بن اسماعیل المبدوء به فی أسانید الکافی انّما هو بزیع (2)للسیّد حسن الصدر المتوفّی 11 ربیع الأول سنة 1354ق. (3)

10. رجال الکافی ، جداول لفقیه آل محمد و رئیس الطائفة، شیخ علماء قم الیوم (4)الحاج السید حسین الطباطبائی البروجردی، و هو مخطوط، سمعت به.

أمّا عدد أحادیث الکافی (5)و تحقیق رجاله، و اختلاف رواته، و أسناده، فقد عنی بها أکثر علماء الحدیث و الطبقات فی المشیخات و کتب الرجال. (6)

فروع الکافی:

طهران سنة 1315ق. فی مجلدین توأم أوّلهما 427 صفحة، و الآخر 375 صفحة مع حواش فی الهامش.

] طبع دارالکتب الاسلامیة فی خمس مجلّدات [ .

لکنهو سنة 1302 / 1885.

الروضة:

طهران سنة 1303ق فی 142 صفحة، (1)مع تحف العقول ، و منهاج النجاة.

لکنهو سنة 1302 /1885.

] طبع دارالکتب مستقلاً [ .

و الصحیح - عندی - أنّ تاریخ الوفاة هو شهر شعبان سنة 329، (1)و النجاشی أقدم و أقرب الی عصر الکلینیّ، و قد أیّده الشیخ الطوسی، و العلامة الحلّی، و هم أدری من ابن الأثیر و ابن حجر بتواریخ علماء الشیعة. و هذا لاینافی وفاته قبل علیّ بن محمد السمری الذی توفی فی شعبان سنة 329ق، وفاقاً للسیّد ابن طاوس.

و صلّی علیه محمد بن جعفر الحسنی المعروف بأبی قیراط. (2)

محمد بن یعقوب الکلینی، وزرته هناک» . (1)

و قال الشیخ یوسف البحرانی: «و قبر هذا الشیخ الآن، بل قبل هذا الزمان فی بغداد مزار مشهور، و علیه قبّة عالیة» . (2)

و قال الشیخ أسداللّه الشوشتری: «و مزاره معروف الآن؛ قریباً من الجسر» . (3)

و قال الشیخ عبدالنبیّ الکاظمی: «المعروف فیما بین علمائنا، و أهل عصرنا، أنّ قبره فی بغداد فی مکان یقال له المولی خانه، قریباً من باب الجسر، و قبره الی الآن مشهور، یزوره الخاصّة و العامة» . (4)

و قال السید محمّد باقر الخوانساری: «و القبر المطهّر الموصوف، معروف فی بغداد الشرقیّه، مشهور، تزوره الخاصّة و العامة، فی تکیة المولویة، و علیه شباک من الخارج الی یسار العابر من الجسر» . (5)

و حاول السیّد محمد مهدی الاصفهانی، إثبات کون قبر الکلینی فی الجانب الشرقی، (6)و قد ردّ علیه الأستاذ الدکتور مصطفی جواد (7)و خطّأ «انّ القبر الذی قرب رأس الجسر من الشرق، هو قبر الکلینی» . (8)

و قد تعوّد الشیعة زیارة هذا القبر الحالیّ، منذ قرون متعاقبة، معتقدین أنّ صاحبه هو الکلینی. و الفریقان مجتمعان علی تعظیم هذا القبر، و تبجیل صاحبه و قصة نبش قبره سائرة. (9)

و طریقة سلفنا، و آبائنا المتقدّمین، و اسمرار سیرتهم، فی زیارة الموضع المعروف المنسوب الیه فی «جامع الآصفیة» قرب رأس الجسر من الشرق، یضطرّنا الی احترام هذا المزار ک «تمثال الجندیّ المجهول عند الأوروبیّین» و إن کان فی الحقیقة لم یرمس فیه، و ذلک، إحیاء لذکره، و إخلاداً لاسمه، و استبقاء له.

قال أبو علی: «و قبره قدس سره معروف فی بغداد الشرقیة - مش - (10)تزوره الخاصّة و العامّة، فی تکیة المولویة، و علیه شباک من الخارج، الی یسار العابر من الجسر» . (11)

خادم أهل البیت حسین علی محفوظ عفا اللّه عنه 1374ق.

ص:64

مع الکلینی وکتابه «الکافی»

الصلاة والصیام والحجّ والزکاة والقضایا. (1)

فکان رضی الله عنه أوّل من دوّن الأحادیث مع تبویبها فی الإسلام بعد أمیر المؤمنین علیه السلام الذی سبق الکلّ فی تدوین أحادیث الرسول صلی الله علیه و آله فی کتابه الصحیفة الجامعة، وهو من إملاء النبیّ صلی الله علیه و آله وخطّ الوصیّ علیه السلام، وقد اعتمد البخاری علی صحیفة الإمام علی علیه السلام فی مواضع من صحیحه. (2)

وبعد انتقال الرسول الأکرم صلی الله علیه و آله إلی الرفیق الأعلی، استمرّ تدوین الأحادیث عند شیعة أمیر المؤمنین علیه السلام کالأصبغ بن نُباتة، وسُلیم بن قیس الهلالی، وعُبید اللّه بن أبی رافع، وعلیّ بن أبی رافع، ومحمّد بن قیس البجلی، ومیثم التمّار ونظرائهم کما هو مفصّل فی فهارس کتب الشیعة. دون أن تؤثّر علیه أوامر المنع التی اتّخذت صفتها الرسمیّة بُعید أحداث السقیفة، ولم یَعُقْ سیره فیما بعد التضییق الاُموی علی مدرسة الإمام زین العابدین بعد استشهاد أبیه الإمام الحسین علیهما السلام، بل کان الأمر علی خلاف ما کان متوقّعاً فی ضُمور نشاط تلک المدرسة أو رکوده، إذ ظهرت علی أیدی تلامذة الإمام السجّاد علیه السلام جملة من المدوّنات الحدیثیّة، من أمثال: مدوّنات جابر الجعفیّ، وأبان بن تَغْلِب، والحسین بن ثور بن الجهم، وزیاد ابن المنذر وغیرهم.

ولمّا حلّ الانهیار بدولة معاویة التی أقامها علی مبدأ البغی والعدوان وسفک الدم الحرام، وآلت إلی السقوط فی أواخر عهد الإمام الباقر علیه السلام، وانشغل الأمویّون بسلطتهم، وَجَدَ الإمام الباقر علیه السلام متنفّساً لنشر العلم والمعرفة، فاتّسعت حرکة التدوین فی عصره وعلی یده اتّساعاً کبیراً کما یظهر من مدوّنات تلامذته الکثیرة فی فهرستی الشیخ الطوسیّ والنجاشیّ. ثم اتّسعت تلک الحرکة العلمیة اتّساعاً هائلاً بعد سقوط الدولة الأمویة، وتولّی العباسیّین زمام الاُمور سنة (132ق) فی عهد الإمام الصادق علیه السلام.

ونتیجةً لانشغال الدولة الجدیدة بتثبیت أقدامها، وَجَدَ الإمام الصادق علیه السلام نفسه فی فرصة سانحة للانطلاق فی أرحب المیادین العلمیّة؛ لأجل صیاغة الفکر الإسلامی وتجدیده علی أثر ما مُنِیَ به علی أیدی الاُمویین وأعداء الدین، وغرسه فی نفوس

ص:66

المسلمین نقیاً صافیاً، لم تشُبْه بِدَعُ الأوّلین، فکان بحقٍّ ذلک الرجل الفذّ والأوحدیّ الفرد الذی تمکّن من إعادة الروح إلی الإسلام کما کان فی عهده الأول، بعد أن غذّاه بلُبان التوحید الخالص، ونزع عنه کلّ لباس لم یمتّ بصلة إلیه، مع تثبیت قواعده علی أقوم الأسس وأرسخها، وقیادة التثقیف الإسلامی علی أوسع نطاق کما نلحظه فی کثرة الوافدین إلی جامعته الإسلامیة الکبری من شتّی أمصار المسلمین، وقد قُدِّر لبعض من تلامذته أن یکونوا قادةً لمذاهب إسلامیة لم تزل قائمة إلی الیوم.

لقد رفع الإمام الصادق علیه السلام لواء العلم، ونادی بشعار التدوین عالیاً، وهتف بطلّاب جامعته الکبری قائلاً: «اکتبوا فإنّکم لا تحفظون حتی تکتبوا» (1)و: «احتفظوا بکتبکم فإنّکم سوف تحتاجون إلیها» . (2)

وکان من نتائج هذه الدعوة الصریحة إلی التدوین أن تصدّی المئات من تلامذته علیه السلام إلی التألیف والتصنیف فی شتّی حقول العلم والمعرفة. لا سیما علوم الشریعة الغرّاء، فأضافوا بذلک إلی مدوّنات الحدیث الشیعیة فی المراحل السابقة المئات من الکتب کالاُصول الأربعمائة ونحوها من المصنّفات التی أصبحت مع غیرها من مؤلّفات أصحاب الأئمة علیهم السلام فی المراحل اللاحقة، الحجر الأساس الذی ابتنیت علیه المجامیع الحدیثیّة المتأخّرة عند الشیعة الإمامیة فی القرنین الرابع والخامس الهجریین.

وبالجملة، فإنّ کتب الحدیث الأربعة المعروفة ( الکافی ، و الفقیه ، و التهذیب ، و الاستبصار ) قد سُبقت بتراث حدیثیّ شیعیّ ضخمٍ اشترکت فی بنائه نخبة من ثِقات أصحاب الأئمة، ابتداءً من عهد أمیر المؤمنین علیه السلام، وانتهاءً بوفاة الإمام العسکریّ سنة (260ق) علیه السلام. وقد أحصی الحرّ العاملی ذلک التراث فوجده أکثر من ستة آلاف وخمسمائة کتاب. (3)وقد وصل بعض هذا التراث إلینا وفُقِدَ معظمه علی أثر الظروف القاسیة التی مرّ بها أهل البیت علیهم السلام وشیعتهم، والتی توّجت علی ید الطغاة بحرق مکتباتهم العظمی فی بغداد ومصر فی عصری السلاجقة والأیوبیین.

ولعلّ الذی یخفّف من وطأة ضیاع معظم تلک المدوّنات بما فی ذلک أغلب

ص:67

الاُصول الأربعمائة، هو أنّ محتویاتها ظلّت محفوظةً فی کتبنا الحدیثیّة المعتمدة، وعلی رأسها کتاب الکافی لثقة الإسلام الکُلینیّ الذی عُقد هذا البحث لأجله وکتابه، لکی نقف علی منزلة الکلینی ومکانته العلمیّة، ومزایا الکافی ، والمنهج المتّبع فیه، مع ما یتّصل بهما من امور اخری علی النحو الآتی:

یبق بید (الخلیفة) العباسیّ غیر بغداد وبعض السواد، (1)فتعطّلت دواوین الدولة، وضعفت السلطة، وساد الفساد الإداریّ، وعمّ الفقر، وازدادت الرشوة، بل تعرّضت بغداد نفسها لمحاولات اجتیاح خطیرة من بعض تلک الدویلات الصغیرة.

وفی ظلّ تلک الظروف المؤاتیة للأطراف المتنازعة علی حکم الریّ، شهدت الریّ صراعاً حادّاً بین تلک الأطراف للاستیلاء علیها ابتداء من الدولة الطاهریة التی أخضعت الریّ لنفوذها قبیل سنة (250ق) ، ثمّ الدولة العلویّة فی طبرستان التی توسّعت خلال الفترة من سنة (250ق إلی سنة / 253ق) ، وامتدّ نفوذها الی الریّ والمدن المجاورة.

ولم یکن نفوذ الدولة العلویة التی انقرضت سنة (316ق) مستمراً علی الریّ طیلة حکمهم، بل نازعهم علیها قواد (الخلیفة) من الترک بمساعدة السامانیین إلی أن تمکّنوا من انتزاعها من أیدی العلویین سنة (272ق) (2)ثم تغلّب علی الریّ بعد ذلک أحمد بن الحسن الماردانی وتمکّن من انتزاعها من أیدی الأتراک فی سنة (275ق) وکان قد أظهر التشیّع وأکرم أهله وقرّبهم، فتقرّب إلیه الناس بتصنیف الکتب فی ذلک، فصنّف له عبد الرحمن بن أبی حاتم کتاباً فی فضائل أهل البیت علیهم السلام، کما صنّف له غیره أیضاً، وکان ذلک فی أیام المعتمد العباسی. (3)

ثم خضعت الریّ بعد ذلک إلی سیطرة السامانیین، إذ استطاع إسماعیل بن أحمد السامانی بسط نفوذه علیها سنة (289ق) ، وأقرّه المکتفی العباسی (289-295ق) علیها سنة (290ق) وبعث إلیه بخلعٍ وعقد له ولایتها. ثم تعاقب السامانیّون بعده علی حکم الریّ فکان الوالی علیها فی عهد المقتدر العباسی (295 - 320ق) علیّ بن صعلوک (ت/ 302ق) ثم جاء بعده ابنه أحمد بن علیّ بن صعلوک الذی عیّنه السامانیون علی إدارتها، واعترف المقتدر بولایته وأقرّه علیها وأجزل له العطاء. (4)

ص:69

وهکذا استمرّ حکم الریّ بید السامانیین، ولم ینقطع حکمهم علیها إلّافی فترات قلیلة تعرّضت فیها الری إلی أطماع الساجیین، إذ استطاع یوسف بن دیوداد الساجی أن یسیطر علی الریّ وتمکّن من قتل والیها أحمد بن علی بن صعلوک سنة (311ق) ، لکنّها عادت إلی سیطرة السامانیین ثم تعرّضت فی أواخر عهدهم إلی أطماع الدیالمة سنة (316ق) . (1)

ولم تلبث الریّ علی ذاک الحال إلی أن خضعت لسلطة البویهیّین الذین أحکموا القبضة علیها بعد ذلک التاریخ، وأحسنوا السیاسة فیها بتقریب العلماء وإکرامهم.

ولما کانت مغادرة الکُلینی الریّ إلی بغداد قبل سنة (310ق) کما سنبیّنه ولکون سُلطة البویهیین علی الری لم تتحقّق إلّابعد عدّة سنوات من مغادرته الریّ، فمنه یُعلم أنّه رحمه الله غادر الری فی فترة حکم السامانیین علیها، ولم یشهد دخول البویهیّین إلیها، ولم یَحْظَ برعایتهم قطّ لا فی الریّ کما عرفت، ولا فی بغداد التی ضمّت رُفاته الطاهر قبل دخول البویهیّین إلیها بخمس سنوات بلا خلاف بین سائر المؤرّخین.

هذا، وإلی جانب التدهور السیاسی المذکور فی الریّ، نجد العکس تماماً فی الحیاة العلمیة والفکریة فی تلک البلاد التی انتعشت فیها حرکة الفکر، ونشط العلماء فی البحث والتألیف وکثرت المناظرات بین أقطاب المذاهب فی ذلک العصر بالری، ولا زال تُراثهم یشهد بذلک.

وقد کان للدویلات المحلّیة المتعاقبة علی حکم الریّ الأثر المباشر والإسهام الفعّال فی دفع الحرکة الفکریة والعلمیّة خطوات واسعة إلی الأمام، وذلک بعدم تدخّلها فیما یجری من مناظرات وجدل بین علماء الری؛ (2)لانشغالهم.

بسیاسة الحکم وتثبیت أقدامهم وإدارة شؤون البلاد أکثر من أیّ أمر آخر، ممّا یقتضی ذلک مراعاة العلماء والإحسان إلیهم بصفتهم الصفوة فی تلک البلاد، فإذا لانت

ص:70

قیادتهم، سهلت قیادة قواعدهم بالضرورة.

ونتیجةً لهذا الاستقرار الفکری فی الری، سادت آراء المذاهب السنیة فی تلک البلاد، مع آراء المذهب الشیعی الإمامی، کما کان للمعتزلة، وبعض الفرق التی اندرست فیما بعد - کالبرغوثیة، والزعفرانیة، والمستدرکة - وجود ما فی تلک البلاد. (1)

وأما عن بغداد فی عصر الکلینی من الناحیة السیاسیة، فقد امتازت بتدهور أوضاعها بأضعاف ما کان علیه حال الریّ، إذ تغلّب العنصر الترکیّ علی السلطة، وأطلقت أیدی الأتراک فی سیاسة الدولة، والتلاعب بمقدّرات الاُمّة، حتی أصبح (الخلیفة) أسیراً بید حرسه، إن أرادوه أبقوه، وإن ضجروا منه خلعوه، فإن أبی سملوا عینیه أو قتلوه!

فقد خلعوا المعتزّ باللّه العباسی (251-255ق) بتدبیر من صالح بن وصیف الترکیّ، وقتلوا المهتدی باللّه (255-256ق) ، وخلعوا المقتدر باللّه (295 - 320ق) فی سنة (296ق) ، ونصبوا مکانه ابن المعتز، ثم خلعوا ابن المعتز وأعادوا المقتدر إلی السلطة، ثم خلعوه مرةً اخری سنة (317ق) ، وبایعوا المعتضد باللّه، ثمّ عزلوا المعتضد وأرجعوا المقتدر وأخیراً قتله مؤنس الخادم بدرب الشماسیّة ببغداد سنة (320ق) ، وبعدها جلبوا المعتضد إلی السلطة سنة (320ق) ، ولکنّهم سرعان ما خلعوه مع سملهم عینیه سنة (323ق) ، کما خلعوا المتّقی باللّه (329 - 333ق) وسملوا عینیه أیضاً. (2)

وقد بلغ تدهور الحیاة السیاسیة فی بغداد مبلغاً عظیماً باستفحال أمر الخدم وربّات الحجال فی التدخّل بشؤون الدولة وسیاستها بحیث صار تنصیب الوزراء وعزلهم بأیدیهنّ خصوصاً امّ المقتدر التی کانت ذات سطوة کبیرة یحسب لها الوزراء والقوّاد والأعیان ألف حساب! ویکفی أنّ تنصیب الوزراء وعزلهم بلغ اثنتی عشرة مرّة فی عصر المقتدر فقط. فکانت دولته ذات تخلیط کبیر، وکما یقول ابن الطقطقی (ت/ 709ق) : «خربت الدنیا فی أیامه، وخَلَتْ بیوت الأموال، واختلفت الکلمة» . (3)

ص:71

وإلی جانب هذا الانهیار السیاسی فقد تعرّضت بغداد نفسها لمخاطر الاجتیاح المرتقب فی ذلک الوقت من الحدود المتاخمة لها من کلّ صوب؛ لکثرة الحرکات الانفصالیة عن الدولة التی کوَّنت کیانات قویّة هدّدت بغداد مرّاتٍ عدیدة، کحرکة القرامطة التی فتکت بجیش الحاکم العباسی فتکاً ذریعاً، حتی اضطرّت السلطة إلی تعطیل قوافل الحجّ سنوات طویلة، کلّ ذلک خشیة من فتک القرامطة ومجازرهم الرهیبة. (1)

وبالجملة، فإنّ فقدان الاستقرار السیاسی فی بغداد فقداناً تامّاً کان من أبرز معالم الحیاة السیاسیة فی ذلک العصر الذی عاشه الکلینی رحمه الله. ویکفی أن جعلت الانتکاسات الخطیرة التی مرّت بها الحیاة السیاسیة فی بغداد، الطریق ممهّداً لدخول البویهیّین إلی بغداد سنة 334ق بعد وفاة الکلینی رحمه الله بخمس سنوات.

والحقّ، إنّ هجرة الکلینی من الری وهی فی قبضة السامانیین، إلی بغداد - قبل سنة (310ق) - وهی فی قبضة الأتراک، إنّما کانت هجرةً علمیّة خالصة لا دخل لأیّ شی ء غیر علمیّ فیها بأیّ شکل من الأشکال. واختیار بغداد بالذات ما کانَ اعتباطاً، وإنّما لاعتبارات علمیّة کثیرة ولعلّ فی مقدمتها شهرة بغداد من الناحیة العلمیة، إذ لا تکاد تجد عالماً شیعیّاً أو سُنیاً إلّاوقد وفد إلی بغداد فی ذلک العصر لاعتبارها من أرقی مراکز العلم والدین فی ذلک الحین، إذ لم تؤثر الأحداث السیاسیّة الخطیرة علی تطوّر الفکر فی بغداد أو تشلّ حرکته، بل حصل العکس تماماً، حیث بلغت علوم الشریعة واللغة والأدب والفلک والطب والجغرافیة والتاریخ قمّتها علی أیدی العلماء الوافدین إلی بغداد من کلّ مصر، حتی أصبحت فی عصر الکلینی بالذات من أهمّ مراکز الإشعاع الفکریّ فی العالم الإسلامیّ، وصارت مُنتدی العلماء والفقهاء والمفکّرین، وتنوّعت فیها الثقافة، وسادت بها آراء المذاهب، وتوسّعت فیها ألوان الدراسة فشملت أبواب العلوم والمعارف المختلفة لا سیّما علوم الشریعة الغرّاء، ولا

ص:72

زالت مؤلّفات بغداد فی ذلک العصر تکوّن أهم مصادر البحث الأساسیة فی علوم الشریعة إلی الیوم. (1)

وحسب بغداد أن تتوجّه إلیها الشیعة من کلّ مکان فی عصر الکلینی بالذات مع ترقّبهم لما یخرج علی أیدی أرکانها الأربعة من وصایا إمام العصر علیه السلام.

لقد ترکت الحیاة الفکریة والعلمیة فی مرکزی العلم والدین (الری وبغداد) آثارها الواضحة علی ثقافة الکلینی کما نلحظه فی طیّات کتابه الخالد ( الکافی) الذی استوعب فیه مختلف الأنشطة الفکریة، فحاول اختیار ما یمثّل وجهة النظر الإسلامیة الصائبة إزاء ما اثیر فی عصره من مسائل العقیدة والاُمور الاُخری، وینتخب منه اللُبّ الذی یمثل روح الشریعة الغرّاء، عسی أن تقف علیه أجیال المسلمین فتجده غضّاً مع تقادم الملوان، کلّ ذلک مقروناً بالإسناد الذی هو حجته ودلیله وبرهانه.

فالکافی إذَنْ مرآة صافیة صادقة تعکس ما کان علیه العصر من آراء فکریة ومیول مذهبیة واتّجاهات عقلیة. وما کان ذلک لیتمّ لولا ما کان علیه المؤلّف من سعة اطّلاع، کما سنبیّنه فی ترجمته.

الإمامیة کلّهم بهذا الاسم والکنیة (1)وقد اتّفق أن یکون أصحاب الکتب الحدیثیة المتأخرة عند الشیعة من المتسمّین بهذا الاسم أیضاً. (2)

أدنی إشارة تمسّ بوثاقته، وهذا لم یکن مقصوراً علی ما فی کتب الرجال الشیعیّة فحسب، بل جمیع من ترجم له من المسلمین قد اثنی علیه وأطراه کما سنشیر إلیه فی محلّه، ممّا یدلّ بوضوح علی أنّ لهذا المحدّث الشهیر منزلةً بین العلماء لا یمسّها أحد بسوء إلّاکُذِّبَ وافتضحَ أمره کما نجده عند متأخّری نابتة عصرنا من الحشویة الوهابیین الذین تمیّزوا عن المسلمین بشذوذهم فی الاقتداء بمن اتّفق المسلمون علی ضلالته وتیهه وهو ابن تیمیة الذی کفّره أقرب الناس إلیه وهم تلامذته. ولا عجب فی ذلک بعد أن عرف الکلُّ تکفیرهم لجمیع أهل التوحید! !

وهذه القرینة کالأُولی فی تقدیر ولادته فی حدود سنة (260ق) أیضاً.

وأظنّ أنّ مثل هذا التقدیر لعمر الکلینی معقول، فلا معنی لأنْ یُسْتکثر بحجّة عدم وجود النصّ علیه! ! خصوصاً فی مثل أعمار الناس فی ذلک العصر. ویُستفاد من هذا التقدیر أمران وهما:

الأوّل: إنّ عمره الشریف کان بحدود سبعین عاماً، وإنّ ولادته کانت فی أواخر حیاة الإمام العسکری علیه السلام.

الثانی: إنّه کان من النوابغ بلا شک ولا شبهة؛ لأنّ من یُطْلب منه تألیف کتاب لیکون مرجعاً للشیعة فی جمیع مسائل الشریعة وهو فی سنّ الثلاثین لا شک أنّه من النوابغ قطعاً، بخلاف ما قد یزعمه البعض من أنّ شهرة الکلینی کانت فی أیّامه الأخیرة وبعد اکتمال الکافی ، وربّما قد یتمادی فی وهمه، فیزعم أنّها حصلت بعد وفاته! !

وممّا لا شکّ فیه أنّ للاُسرة دورها الخطیر فی بناء شخصیّة مولودها، وتوجیه طاقاته وتنمیتها. وإذا ما عُدنا إلی اسرة ثقة الإسلام، نجد أباه الشیخ یعقوب بن إسحاق الکلینی موصوفاً بکونه من رجالات العلم والدین الأخیار الفضلاء فی قریة کُلین، (1)ولعلّ فی بقاء قبره إلی الآن فی تلک القریة، وصیرورته مزاراً معروفاً لأهل تلک القریة وغیرها ما یشهد بفضله ونُبله.

وأمّا امّ الکُلینی فهی امرأة فاضلة بلا شکّ؛ لأنّها تربیة اسرة علمیّة خرّجت الکثیر من رجالات الفقه والحدیث، ولبعضهم ذکر فی أسانید الکافی وغیره من کتب الحدیث المشهورة.

وقد عُرِفَ من اسرتها: جدُّها لأبیها الشیخ إبراهیم بن أَبَان الرازی الکُلینیّ، وأبوها الشیخ محمّد بن إبراهیم بن أبان، ترجم له علماء الشیعة، وهم ما بین مادح وموثِّق، (2)وعمّها الشیخ أحمد بن إبراهیم بن أبان، قال عنه الشیخ الطوسی: «خیّر فاضل من أهل الری» ، (3)ووثّقه العلّامة وابن داود الحلیّان (4)وأخوها الشیخ الجلیل علیّ بن محمّد بن إبراهیم بن أبان الرازی الکلینی المعروف بعلّان، یکنی أبا الحسن، ثقةٌ، عَیْنٌ من عیون هذه الطائفة، وثّقه النجاشی وغیره، له کتاب أخبار الإمام القائم علیه السلام.

وهو من رجال العِدَّة الذین یروی الکلینی بتوسّطهم عن سهل بن زیاد، وهو خال الکلینی واُستاذه، وقد أکثر الکلینی جدّاً من الروایة عنه بخلاف ما ظنّه بعضهم من قلّة الروایة عنه فی الکافی ! کیف، وهو روی عن العدّة عن سهل أکثر من ألف مورد فی الکافی ، مع الاتّفاق علی أنّ خاله من ضمن تلک العدّة؟

وقد قُتِلَ هذا الشیخ وهو فی طریقه إلی مکّة المکرّمة قاصداً أداء فریضة الحج، وکان قد استأذن من إمام العصر المهدی علیه السلام لهذا الغرض فورد المنع، لکنّه خالف، فذهب إلی الحجّ فقُتل.

ص:77

وقد أغرب بعضهم حین تساءَ لَ عن سرّ توثیقه وإطرائه من قبل أعلام الشیعة، مع هذه المخالفة منه لإمام العصر (أرواحنا فداه) ، ولم یَعِ الوجه فی ذلک، فظنّ مُنافاة التوثیق للخروج إلی الحج بعد المنع منه! ولم یلتفت إلی أنّ التوثیق الرجالی أعمّ من هذه الاُمور، کما هو صریح توثیقاتهم حتی لمن انحرف عن أئمة الهدی علیهم السلام، نظیر توثیقاتهم للواقفة، والفطحیّة، والزیدیّة ونحوهم.

علی أنّ الحج لیس محرّماً، والاستئذان فیه من الإمام علیه السلام لیس واجباً، وإنّما مثله کمثل الاستخارة أو الاستشارة إذ تجوز فیهما المخالفة وإن کان الأولی التقیّد بهما.

ومن هُنا یتّضح أنّ المنع لم یکن بنحو لازم، ولو فُرض کونه کذلک فلا مُنافاة بین مخالفته وبین التوثیق من کلّ وجه.

والمهمّ أنّ امّ الشیخ الکلینی کانت ذات نشأة جیّدة فی بیت جُلّ رجالاته من حملة حدیث أهل البیت علیهم السلام، فلا غَرْوَ إذن أن یجد ولیدها الذی عاش فی أحضان تلک الاُسرة ما أوصله إلی مصافّ المجدّدین فی الإسلام.

جعفر بن محمّد بن عون الأسدی الکوفی ساکن الریّ، ومحمّد بن الحسن الطائی الرازی، وأمثالهم.

ولا یبعد أن تکون الری التی اشتهر فیها وسطع نجمُه منطلقَه إلی المراکز العلمیة المعروفة فی بلاد العجم قبل الهجرة إلی العراق ومن ثَمَّ العودة إلی الری؛ إذ التقی بمشایخ من مدن شتّی وحدّث عنهم.

فمن مشایخ قم الذین حدّث عنهم، وورد ذکرهم فی أسانید الکافی ، هم: أحمد ابن إدریس، وسعد بن عبد اللّه بن أبی خَلَف الأشعری، وعلیّ بن إبراهیم بن هاشم، وعلی بن محمّد بن عبد اللّه، ومحمّد بن الحسن الصفّار، ومحمّد بن یحیی العطار، وغیرهم.

ومن سمرقند: محمّد بن علی الجعفری، أبو الحسین السمرقندی.

ومن نیسابور: محمّد بن إسماعیل أبو الحسن النیسابوری، ومحمّد بن أحمد الخفّاف النیسابوری.

ومن هَمَدَان: محمّد بن علی بن إبراهیم بن محمد الهَمَدَانی.

ومن قزوین: محمّد بن محمود بن أبی عبد اللّه القزوینی.

ومن آذربیجان: القاسم بن العلاء الآذربیجانی. (1)

وقد ذکر الکُلینی فی باب مولد أبی الحسن الرضا علیه السلام ما یشیر إلی وصوله إلی خراسان، قال: «وُلد أبو الحسن الرضا علیه السلام، سنة ثمان وأربعین ومائة، إلی أن قال وتُوفِّیَ علیه السلام بطوس فی قریة یقال لها: سناباد من نوقان علی دعوة» (2)ونوقان: إحدی مدینتی طوس، والاُخری: طابران. وقوله: (علی دعوة) إشارة لقرب سناباد من نوقان، أی أنّ البعد بینهما قدر مدّ صوت داعٍ یسمعه المدعوّ. (3)وهذا الوصف والتقدیر یدلّان علی المشاهدة.

ویبدو أنّ ثقة الإسلام - بعد أن طاف فی المراکز العلمیّة فی بلاد إیران - کان عازماً علی رحلة علمیة واسعة، وهذا ما نجده واضحاً فی انتقاله من الری إلی بغداد قبل سنة (310ق) .

وما کان اختیار بغداد اعتباطاً، بل لکونها مرکز الحضارة الإسلامیة، وملتقی العلماء

ص:79

من جمیع الأمصار، ومستوطن السفراء الأربعة رضی اللّه تعالی عنهم. علی أنّه طارت شهرته إلی بغداد قبل وصوله إلیها، إذ عرف واشتهر فی الریّ قبل مغادرتها کما تومئ إلی ذلک عبارة النجاشی فی ترجمته، قال: «شیخ أصحابنا فی وقته بالریّ ووجههم» ، وهذا یبطل ما قد یزعم من عدم شهرته فی الری، وإنّما عرف واشتهر فی بغداد!

کیف ولثقة الإسلام مؤلّفات قیّمة قبل الکافی الذی استغرقَ عشرین عاماً؟ ولا شکّ أنّها کانت کلّها قد الِّفت قبل وصوله إلی بغداد، لکون الکافی آخرها تألیفاً، فلابدّ حینئذ من اطّلاع الرازیین والقمیّین بل وحتی البغدادیین والکوفیین بحکم حریة الانتقال وکثرة الوافدین إلی بغداد والکوفة من القمیین والرازیین علی تراث الکلینی، مع وصول أخباره إلیهم ونشاطه وتعلیق الآمال علیه فی تجمیع تراث أهل البیت علیهم السلام وتتبّع موارده وشوارده واختیار الصحیح منه. ولکن السطحیة فی البحث قد تؤدّی إلی مثل هذا التشویه وقلب الحقائق وتزییف الوقائع، مما ینبغی علی الباحث التأمّل فی نتائج ما یقول قبل أن یکتب.

ومما یقطع بشهرته الواسعة فی الری ومعرفة البغدادیین عن کثب بمنزلته الرفیعة وعلوّ کعبه علی أقرانه، انّه لم یتتلمذ علی أحد من مشایخ الشیعة فی بغداد إلاّ علی العاصمی أحمد بن محمّد بن أحمد بن طلحة البغدادی، ولم یأخذ من مشایخه الشیعة الکوفیّین إلّاعن عدد ضئیل کابن عقدة الحافظ (ت / 333ق) ، ومحمّد بن علی بن معمر الکوفی وغیرهما، علی الرغم من کثرتهم فی ذلک الحین، وإنّما کان أغلب مشایخه من بلاد الری وما جاورها کقم وغیرها.

وإنْ دلّ هذا علی شی ء إنّما یدلّ علی بلوغ الکلینی درجة عالیة من الفقه والحدیث ونحوهما قبل الوصول إلی بغداد بحیث بوّأته شهرته لأن یکون فی بغداد القطب الذی تدور حول محوره أحادیث الشیعة وفقههم.

ولعلّ فی احتفاف الکثیر من طلبة علوم الشریعة حوله فی بغداد من الشیعة وغیرهم کما سیأتی یدلّ علی تتبّع الناس آثاره، وشغفهم فی تلقّف علومه وأفکاره، ولکن التفسیر الغبی قد یجعل من التفاف الناس حول شخص فی مکان دلیلاً علی شهرته فی ذلک المکان دون غیره، وهو کما تری!

ص:80

هذا، وقبل بیان رحلة الکلینی إلی مراکز العلم الاُخری منطلقاً إلیها من بغداد ثم العودة إلیها، لا بدّ من الوقوف علی أمر فی غایة الأهمیة طالما انطلی علی البعض بسبب الدراسات العقیمة حول الکافی وخلاصته، هو أنّ اختیار الکلینی لبغداد بعد الریّ دون قُم إنّما کان لاختلاف المنهج بین هذین المرکزین العلمیّین، لإعطاء بغداد فسحة للعقل دون قم التی التزمت المنهج الروائی، وأخرجت من أرضها بعض من تأثر بالمنهج العقلی کسهل بن زیاد الذی لم یرو عنه شیخ مدرسة قم وهو الصدوق، بینما روی عنه الکلینی أکثر من ألف مورد فی الکافی.

وهذا الزعم باطل من عدّة وجوه وهی:

الأوّل: إنّه لو اجری مَسْحٌ شامل لأحادیث الکافی ، وتمّ إرجاعها إلی مشایخ الکلینی المباشرین لوجدت أکثر من ثلثی الکافی یرجع إلی مشایخه القمیّین دون غیرهم، کعلیّ بن إبراهیم بن هاشم، ومحمّد بن یحیی، وأحمد بن إدریس ونظرائهم.

فمشایخ قُم یحتلون إذن مرکز الصدارة فی أحادیث الکافی .

الثانی: إنّ الصدوق نفسه احتج بمرویّات سهل بن زیاد، وأسانیده طافحة بذکره، بل حتی فی کتابه الفقیه، رجّح روایةً لسهل بن زیاد علی اخری واعتبر ما رواه سهل بن زیاد هو الصحیح صراحةً (1)هذا فضلاً عن مرویات سهل الاخری فی الفقیه (2)الذی جعله الصدوق حُجّة بینه وبین اللّه عزّوجلّ. وقد جمعتُ مرویّات سهل فی کتب الصدوق، فخرجتُ بثمرتین، إحداهما: أنّ حصّة القمیین الذین روی عنهم الصدوق عن سهل، من مرویّات سهل، أکثر من غیرهم. والاُخری: أنّ ما أخرجه الصدوق عن سهل لیس قلیلاً، بل یبلغ کرّاساً.

ص:81

الثالث: المعروف عن الکلینی أنّه إنّما یحدّث عن سهل بتوسّط (العدّة) غالباً، وبدونها أحیاناً، وإذا عُدنا إلی رجال عدّة الکافی عن سهل لا نجد فیهم بغدادیاً واحداً، بل کلّهم من بلاد الریّ. وأمّا ما رواه عنه من غیر توسّط العدّة فجمیعُه عن القمیین کأحمد بن محمّد بن خالد القمّی، ومحمّد بن یحیی القمّی، ومحمّد بن الحسن الصفّار القمّی، ومحمّد بن الحسین القمّی، ومحمّد بن أحمد بن یحیی القمّی، مع بعض الرازیّین کأبی الحسین الأسدی ساکن الریّ، وعلیّ بن محمّد الرازیّ، ولیس فیهم أحد من بغداد فیما تتبّعناه.

ومنه یعلم أنّ مرویّات سهل فی الکافی إنّما طریق الکلینی إلیها یمرّ بمدرستی قم والریّ، ولا دخل لبغداد ومشایخها فی ذلک ولو بحدیث واحد.

الرابع: روایات الکافی وإنْ تناولت الکثیر من المباحث العقلیّة لا سیما فی الاُصول منه إلّاأنّها مسندة إلی أهل البیت علیهم السلام، واختیارها لا یکوّن علّامةً فارقةً فی التأثّر بالمنهج العقلی؛ لکونها مأثورة عن أهل البیت علیهم السلام أوّلاً، ولیس فیها آراء خاصّة للکلینی بحیث تکوّن خطاً واضحاً لذلک التأثّر المزعوم ثانیاً، ولتأثّر مدرسة قُمّ وقادتها بتلک الروایات أکثر من الکافی مرّاتٍ ومرّاتٍ ثالثاً، فالصدوق الذی عُدَّ مُمَثّلاً لمدرسة قُم کانت له آراء عقلیة کثیرة جدّاً فی کتبه لا سیما فی أوائل إکمال الدین، ثمَّ إنّه أفرد کتاباً بعنوان التوحید یتّفق فی موضوعه مع اصول الکافی ، وله علل الشرائع وهو أوضح فی الدلالة علی المقصود، وأوضح منه ما ورد فی اعتقادات الصدوق.

الخامس: إنّ ما فی دیباجة الکافی یشهد علی بُطلان الزعم المذکور، إذ بیّن فیها الکُلینیّ أنّه سیتبع المنهج الروائی فی تحصیل الأحادیث الشریفة، وهذا واضح لمن راجع خطبة الکافی ، بل وفیها التصریح بعجز العقل عن إدراک جمیع الأحکام، وأنّ المدرک منها ما هو إلّاأقلها.

السادس: إنّ سهل بن زیاد نفسه، کان من مشهوری الرواة، ومنهجه روائی بحت کما تشهد علیه کتب الحدیث، ولیست له آراء عقلیة فی مرویّاته، حتی یُدّعی تأثّره بالمنهج العقلی، کما أنّ انتقاءه لمرویّاته وإنْ عبّر عن منهجه، إلّاأنّ مرویّاته فی الکافی لم تنحصر

ص:82

باُصوله التی ردّت علی الأفکار والاتّجاهات السائدة فی ذلک العصر، وإنّما کان جلّها فی الأحکام الشرعیة الفرعیّة التی لا تختلف بکثیر أو قلیل بین روّاد مدرستی قُم وبغداد؛ لأنّها من الاُمور التوقیفیّة التی لا دخل للآراء العقلیة فی صیاغتها، علی أنّ الطریق إلی مرویّات سهل فی الکافی لم یکن إلّاعبر مشایخ القمیین والرازیین کما تقدّم. کما ان الشیخ الطوسی لم یرو کتابه الا عن مشایخ قم وحدهم، بل لم یقع فی طریقه إلیه غیرهم (1)وأمّا کتابه النوادر، فقد عُرِف من طریق ابن قولویه القمِّی. (2)

وأمّا عن شُبْهة الغُلُوّ وعلاقة ذلک بالجوانب العقلیة، فإنّها لم تثبت بحقّه، وأحادیثه خیر شاهدٍ علی براء ته منها، إذ لیس فیها ما یُشمُّ منه رائحة الغُلوّ. هذا فضلاً عن توسّع القمیین فی معنی الغلوّ، وتسرّعهم فی تطبیقه علی مصادیق لیست فی شی ء منه.

وعوداً علی بدءٍ نقول:

زار الکُلینی المراکز العلمیة فی العراق بعد أن اتّخذ بغداد قاعدة لانطلاقه منها إلی المراکز العلمیة الاُخری سواء کانت فی العراق أو الشام أو غیرها.

فقد حدّث عن مشایخ الکوفة، کابن عقدة، وابن معمر، والرزّاز، وحُمید بن زیاد الکوفی نزیل سوراء، ثمّ انتقل إلی نینوی (قریة قرب الحائر الحُسینی) وبقی فیها إلی أن مات سنة 310ق بلا خلاف من أحد، ولم تعرف له رحلة إلی الری وقُم حتی یحتمل لقاء الکُلینی معه خارج الکوفة بل سوراء. وهذا دلیل واضح علی أنّ مُغادرة الکلینی الریّ لیست کما یتصوّره البعض فیزعم أنّه دخلَ بغداد فی السنوات الأخیرة من عمره وبالضبط فی سنة 327ق اعتماداً منه علی إجازة الکلینی روایة مصنّفاته لتلمیذ أبی الحسین عبد الکریم بن عبد اللّه بن نصر البزاز ببغداد فی تلک السنة علی ما جاء فی مشیخة التهذیب. (3)و فهرست الشیخ. (4)

وأی علاقة بین تاریخ منح الإجازة العلمیّة فی بلدٍ کبغداد لشخص فی روایة مسموعاته، وبین معرفة زمان دخول المانح إلی بغداد نفسها؟

وکیف نفسّر لقاءَه مع مشایخ الکُوفة، وسوراء، الذین حدّث عنهم وفیهم مَنْ مات

ص:83

سنة (310ق) مع القول بعدم دخوله العراق إلّافی أواخر حیاته؟ بل کیف یجتمع سفره إلی مکّة المکرّمة، والشام دون المرور بالعراق إن لم تکن بغداد منطلقه إلیها بسنة واحدة هی سنة (327ق) ، هذا مع انعدام واسطة السفر السریع فی عصره، وکون تقلبه فی تلک الأمصار لغایة علمیة، ممّا یتطلّب المکوث فی کل مرکز زمناً؟

فقد ذکر ابن عساکر الدمشقی (ت/ 571ق) فی تاریخ دمشق، أنّ الکلینی قدم إلی دمشق، وحدّث ببعلبک. (1)

کما ذکر الکلینی نفسه ما یدلّ بوضوح علی وصوله إلی الحجاز فقد قال فی باب مولد النبیّ صلی الله علیه و آله ما نصّه: «وُلِدَ النبی صلی الله علیه و آله لاثنتی عشرة لیلة مضت من شهر ربیع الأوّل فی عام الفیل یوم الجمعة مع الزوال إلی أن قال: وحملتْ به امّه فی أیام التشریق عند الجمرة الوسطی وکانت فی منزل عبد اللّه بن عبد المطّلب، وولدته فی شِعْب أبی طالب فی دار محمّد بن یوسف، فی الزاویة القُصوی عن یَسارِک وأنت داخل الدار» . (2)

ومن البعید أن یکون هذا الوصف من غیر مُشاهدة، بل هو ظاهر فیها. علی أنّ قوافل الحاجّ إلی مکّة المکرمة من إیران کانت تمرّ فی ذلک الوقت إمّا علی طریق البصرة، أو علی طریق الکوفة، کما أنّ الرحلة من إیران إلی دمشق لا تتمّ بدون المرور بالعراق فی ذلک العصر، ومنه یعلم أنّ دخول الکلینی العراق لو کان فی سنة 327ق لکان هذا یعنی انّه طوی کلّ تلک المسافات الطویلة بسنة واحدة، لوفاته رحمه الله سنة 328ق علی قولٍ سیأتی، وهو کما تری!

وعلی أیّة حال، فإنّ لوصول الکلینی إلی بغداد الأثر الفعّال فی نشر حدیث أهل البیت علیهم السلام علی أوسع نطاق فی مرکز الحکومة العباسیّة مما لم یُعْهَد ذلک بتلک الدرجة عند أساطین الحدیث قبله.

کتبه الاُخری لوقفنا علی آخرین ضاعت أسماؤهم علینا بضیاع کتبه سوی الکافی الذی بقی والحمد للّه.

وسوف لن نذکر فی التعداد الآتی لمشایخه مَن عُدّ من مشایخه بلا قطع فی ذلک، کسهل بن زیاد الذی مات فی زمان الغیبة الصغری، وأحمد بن محمد بن خالد البرقی (ت/ 274 أو 280ق) ، أو أحمد بن محمد بن عیسی الأشعری الذی کان حیاً فی زمان وفاة البرقی، وغیرهم. ولن نکرّر ذکر الأسماء المتّحدة فی شخص واحد، وإن وردت فی کتب الرجال والأسانید بصورة مختلفة، ممّا أدّی ببعض الدارسین إلی جعل الشیخ الواحد ثلاثة مشایخ! وأمّا الأسماء المشترکة فلن نذکر منها إلّاالمتعیّن بحسب الامکان، مع ترک التفصیلات الاُخری کالآتی:

1. أبو بکر الحبّال: اصول الکافی 2: 652/3

2. أبو داود: فروع الکافی 3: 9 / 6، 3: 49 / 4 وغیرها، وقد اختلفوا کثیراً فی تحدید اسمه.

3. أحمد بن إدریس، أبو علی الأشعری القمی (ت/ 306ق) : له روایات کثیرة فی جمیع أجزاء الکافی.

4. أحمد بن عبد اللّه بن أحمد بن محمد بن خالد البرقی، وهو ابن ابن البرقی، فصحف إلی ابن امیة، والصواب: ابن ابنه: فروع الکافی 3: 445 / 20، 4: 3 / 6، 5: 78 / 8، وهو من رجال عِدَّة الکافی الذین یروی عنهم الکلینی عن البرقی أحمد ابن محمّد بن خالد، بلفظ: «عِدَّة من أصحابنا» .

5. أحمد بن محمّد بن أحمد بن طلحة، أبو عبد اللّه العاصمیّ، کوفی نزل بغداد:

فروع الکافی 3: 505/18.

6. أحمد بن محمّد بن سعید أبو العباس الکوفی المعروف بابن عُقْدة الزیدی الجارودیّ الحافظ (ت / 333ق) وقیل (332ق) والأول أشهر: فروع الکافی 5: 4/6.

7. أحمد بن محمّد بن عبد اللّه: فروع الکافی 3: 501/15.

8. أحمد بن محمّد بن علی: فروع الکافی 4: 68/3.

9. أحمد بن مهران: اصول الکافی 1: 424 / 60، و: 458/3.

10. إسحاق بن یعقوب: کمال الدین 2: 483 / 4 باب 49.

ص:85

11. إسماعیل بن عبد اللّه القرشی: روضة الکافی 8: 293/448.

12. حبیب بن الحسن: فروع الکافی 7: 229 / 4 و5.

13. الحسن بن خفیف: اصول الکافی 1: 523 / 21.

14. الحسن بن علیّ العلویّ: تهذیب الأحکام 3: 230 / 726، واحتُمل اتّحاده مع الحسن بن علیّ بن الحسن الدینوریّ العلویّ أحد مشایخ والد الصدوق (ت/ 329ق) .

15. الحسن بن علیّ الهاشمیّ: تهذیب الأحکام 4: 301/910، 911، 912.

16. الحسن بن الفضل بن زید ] یزید [ الیمانی: اُصول الکافی 1: 586/13.

17. الحسین بن أحمد بن هلال: روضة الکافی 8: 257 / 370، واحتُمل التصحیف فیه، واستصوبوا: «الحسین، عن أحمد بن هلال» کما فی اُصول الکافی 1: 342 / 29، وقد روی النعمانی فی کتاب الغیبة عن الکلینی، عن الحسین بن أحمد، عن أحمد بن هلال:

الغیبة : 167.

وقد اختار بعضهم القول بأنّ الحسین هذا هو الحسین بن أحمد المالکی أحد مشایخ والد الصدوق رحمه الله.

18. الحسین بن الحسن الحسینی الأسود الهاشمی العلویّ الرازیّ، أبو عبداللّه:

فروع الکافی 5: 1/109 و: 345 / 5 و 7: 109 /1.

19. الحسین بن محمّد الأشعری، أبو عبد اللّه القمی: له فی الکافی أکثر من أربعمائة وخمسین حدیثاً.

20. حُمَیْد بن زیاد، أبو القاسم الکوفی النینوائی (ت/ 310ق) : له أکثر من ثلاثمائة حدیث فی الکافی.

21. داود بن کورة، أبو سلیمان القُمی: أحد رجال عدّة الکافی الذین یروی الکلینی بتوسّطهم عن أحمد بن محمّد بن عیسی، وموارد هذه العدة کثیرة فی الکافی.

22. سعد بن عبد اللّه بن أبی خلف الأشعری القمی، شیخ الطائفة، وفقیهها، ومحدّثها، ووجهها فی عصره (ت/ 299 أو 301ق) . اُصول الکافی 1: 524 / 10 و: 530 / 1 و: 535 / 6 و: 539 / 6 و: 543 / 7، 8 و: 552 / 9 و558 / 11 و: 564 / 12، وفروع الکافی 3: 276 بعد الحدیثین 4 و5.

ص:86

ولا عجب فی ندرة مرویّات الکلینی عنه فی فروع الکافی ، ولا مجال لتحفظ ثقة الإسلام من روایات سعد فی الأحکام لتوهّم شذوذها کما قد یُفتری، فالکلینی أعرف الناس بجلالته وفقهه وتثبّته، وإنما وراء تلک الندرة کما یتراء ی لی هو وفاة سعد شیخ الشیعة ووجهها وفقیهها بُعَید لقاء ثقة الإسلام به، أو لقصر اللقاء بینهما لسبب آخر غیر الموت مُشتِّت الأحباب.

ولا ینتقض هذا، بإمکان الإکثار عنه بالواسطة، لأنّه لا یتناسب مع علوّ الإسناد الذی هو من دأب المحدّثین الکبار کالکلینی الذی بإمکانه الروایة عن مشایخ سعد بواسطة واحدة.

23. عبد اللّه بن جعفر بن الحسن بن مالک بن جامع الحمیری، أبو العباس القمی:

اصول الکافی 1: 342/29.

24. علی بن إبراهیم بن هاشم القمی (ت/ بعد سنة 307ق) : له روایات کثیرة جداً فی الکافی تزید علی خمسة آلاف روایة.

25. علیّ بن إبراهیم بن محمّد بن الحسن بن محمّد بن عُبید اللّه بن الحسین بن علیّ بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام: فروع الکافی 6: 225/4.

26. علیّ بن الحسین السَعْدآبادی، أبو الحسن القمیّ، أحد رجال عدّة الکافی الذین یروی الکلینی بتوسّطهم عن البرقی، وموارد هذه العدّة کثیرة جداً فی الکافی.

27. علیّ بن محمّد بن أبی القاسم عبد اللّه بن عمران البرقیّ، المعروف أبوه بماجیلَوَیْه، یکنی: أبا الحسن، ویلقّب أبو القاسم ببُندار، ولهذا وَرَدَ فی أسانید الکافی بأکثر من عنوان، منها: (علیّ بن محمّد بن بُندار) : له روایات فی الکافی تزید علی مائتین.

وهو من رجال عدّة الکافی الذین یروی الکلینی بتوسّطهم عن البرقیّ، وهو ابن بنت أحمد بن محمّد بن خالد البرقیّ، ولهذا یعبّر عنه بابن بنت البرقی وفد صُحِّف فقیل: ابن اذینة، والصواب ابن بنته کما نبَّه علیه غیر واحد من الأعلام.

28. علیّ بن محمّد الکلینی، وهو خال الشیخ الکلینی واُستاذه: فروع الکافی 5: 541/5.

29. علیّ بن موسی الکمیذانی، من رجال عدّة الکافی الذین یروی الکلینی بتوسّطهم عن أحمد بن محمّد بن عیسی الأشعریّ، وموارد هذه العدّة کثیرة فی الکافی .

ص:87

30. القاسم بن العلاء الآذربیجانی (ت/ 304ق) : اصول الکافی 1: 198 / 1 و: 519/9.

31. محمّد بن أحمد الخفّاف النیسابوری: تاریخ دمشق 16: 137، والوافی بالوفیات 5: 266.

32. محمّد بن أحمد بن عبد الجبّار: لسان المیزان لابن حجر 5: 433 فی ترجمة الکلینی، مصرِّحاً بأنّه حدث عنه فی بغداد، وهو غیر محمّد بن عبد الجبّار المعروف بمحمّد بن أبی الصهبان القمی الذی حدّث الکلینی عنه بالواسطة.

33. محمّد بن أحمد بن علی بن الصلت القمیّ: روضة الکافی 8: 334 /523.

34. محمّد بن إسماعیل، أبو الحسن النیسابوریّ: له أکثر من مئتی روایة فی الکافی .

35. محمّد بن جعفر، أبو العباس الرزّاز الکوفیّ: فروع الکافی 4: 390 / 9 و: 336 / 18 وغیرهما.

36. محمّد بن جعفر بن محمّد بن عون الأسدیّ، أبو الحسین الکوفی ساکن الریّ، یُقال له: محمّد بن أبی عبد اللّه (ت/312ق) : فروع الکافی 3: 78 / 5 و: 197 / 1 وغیرهما.

37. محمّد بن الحسن الطائیّ الرازیّ: روی عنه الکلینیّ کما فی طریق النجاشی إلی کتاب علیّ بن العباس الجراذینیّ: 255/668.

38. محمّد بن الحسن بن فروخ الصفّار، أبو جعفر الأشعریّ القمیّ (ت/ 290ق) :

فروع الکافی 3: 18 / 11 و: 413 / 1 و: 500 / 21 وغیرها. وهو من رجال العدّة فی الکافی الذین یروی الکلینی بتوسّطهم عن سهل بن زیاد، وللعلّامة النوریّ رأی فی المقام ینفی فیه کون محمّد بن الحسن فی تلک العدّة هو الصفّار خاتمة مستدرک وسائل الشیعة / العلّامة النوری 3: 516 (الطبعة المحقّقة) .

39. محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن الحسین بن جامع بن مالِک الحمیریّ، أبو جعفر القمیّ: فروع الکافی 6: 358/6.

40. محمّد بن عقیل الکلینیّ: فروع الکافی 4: 224 / 1، وهو من رجال العدّة فی الکافی الذین یروی الکلینی بتوسّطهم عن سهل بن زیاد، وموارد هذه العدّة کثیرة فی الکافی.

41. محمّد بن علیّ بن إبراهیم بن محمّد الهَمَدانیّ: صرّح الشیخ آقا بزرک الطهرانی

ص:88

فی طبقات أعلام الشیعة: 283 القرن الرابع بأنّه من مشایخ الکلینی.

42. محمّد بن علیّ الجعفریّ، أبو الحسین السمرقندیّ: تاریخ دمشق 16: 137، و الوافی بالوفیات 5: 266.

43. محمّد بن علیّ بن معمّر الکوفی: فروع الکافی 4: 49 / 14 وفیه: (محمّد ابن علی، عن معمر) . والصحیح: (بن معمر) . انظر روضة الکافی 8: 18 / 4 و: 31/5.

44. محمّد بن علیّ بن معن: کتاب التوحید للشیخ الصدوق: 72 / 27 باب رقم / 2.

45. محمّد بن محمود، أبو عبد اللّه القزوینی: اصول الکافی 1: 49 ذیل الحدیث الخامس.

46. محمّد بن یحیی، أبو جعفر العطّار القمی، له روایات فی الکافی تمثل المرتبة الثانیة فی الکثرة بعد روایات علیّ بن إبراهیم فیه.

ومن ملاحظة التوزیع الجغرافی لمشایخه یعلم أنّه حدّث عن علماء مختلف الأمصار الإسلامیة والمدن المشهورة، کُلَیْن، والریّ، وقُم، وهَمَدان، وقزوین، وآذربیجان، وسمرقند، کما حدّث عن مشایخ بَغداد، والکوفة وسوراء، والیمن فی رحلة واسعة شملت خراسان والعراق والحجاز والشام.

والذی نعرفه من أسماء تلامیذ الکلینی والراوین عنه أقل بقلیل مما نجهله، لکثرة مجالسه العلمیة تبعاً لرحلاته وسعة أسفاره، وتجواله فی الکثیر من المراکز العلمیة المعروفة فی عصره والتی کانت تعج بأفواج الرواة فی ذلک الحین، وقد یجد المتتبع غیر من سنذکره منهم، وهم:

1. أحمد بن إبراهیم بن أبی رافع الصیمُری الکوفی، ساکن بغداد: قال الشیخ فی بیان طریقه إلی ما رواه عن الکلینی: «. . . وأخبرنا به أیضاً أحمد بن عُبدون المعروف بابن الحاشر، عن أحمد بن أبی رافع، وأبی الحسن عبد الکریم بن عبد اللّه ابن نصر البزاز بتنیس وبغداد عن أبی جعفر محمّد بن یعقوب الکُلینی جمیع مصنّفاته وأحادیثه سماعاً وإجازة ببغداد بباب الکوفة بدرب السلسلة سنة سبع وعشرین وثلاثمائة» (1)انتهی.

وقد فهم بعض المعاصرین من هذه العبارة أنّ الکلینی رحمه الله قد أجاز تلمیذیه المذکورین بتنیس وبغداد، ورتّب علی ذلک أشیاء کثیرة کوصول الکلینی إلی تنّیس فی رحلاته العلمیة وأشیاء اخری یسمج ذکرها، ولو تأمّل قلیلاً لعرف أنّ ابن الحاشر (ت/ 423ق) سمع من شیخیه بمنطقتی تنیس وبغداد ما أجازهما الکلینی ببغداد سنة 327ق. وأنّ الکلینی لم یصل إلی تنیس ولم یرها.

2. أحمد بن أحمد، أبو الحسین الکوفی الکاتب: رجال النجاشی : 377/1026.

3. أحمد بن الحسین العطّار، أبو الحسین: عیون المعجزات لحسین بن عبد الوهاب: 7.

4. أحمد بن علی بن سعید، أبو الحسین الکوفی: فهرست الشیخ الطوسی:

136/591.

5. أحمد بن محمّد بن علی، أبو الحسین الکوفی الکاتب: رجال الشیخ الطوسی: 450 / 70، ویحتمل قویاً اتّحاده مع مَنْ قبله کما نبّه علیه جملة من الأعلام، وهو الظاهر أیضاً.

6. أحمد بن محمّد بن محمّد بن سُلیمان بن الحسن بن الجهم بن بُکیر بن أعْیَن ابن سُنْسُن، أبو غالب الزُراری (ت/ 368ق) : صرّح برسالته المعروفة بأنّه یروی جمیع الکافی عن مصنّفه، بعضه قراء ةً، وبعضه إجازةً، قال: «وقد نسختُ منه کتاب الصلاة والصوم فی نسخة، وکتاب الحجّ فی نسخة وکتاب الطهر والحیض فی جزء، والجمیع

ص:90

مجلّد. وعزمی أن أنسخ بقیة الکتاب إن شاء اللّه فی جزء واحد، ورق طَلحیّ» رسالة أبی غالب الزراری : 176 - 177/90.

7. إسحاق بن الحسن بن بکر العقرابی أو العقرانی، التمّار، یکنی: أبا الحسن، رجال النجاشی : 377/1026

8. جعفر بن محمّد بن جعفر بن موسی بن قولَوَیْه، أبو القاسم (ت/ 367 أو368 أو 369ق) : روی عن الکلینی کثیراً فی کتابه ( کامل الزیارات ) : 248 و249 و329، و330 وغیرها.

9. أبو الحسن بن داود: رجال النجاشی : 82 / 198 فی ترجمة أحمد بن محمد بن عیسی الأشعری.

10. أبو سعد الکوفی شیخ الشریف المرتضی: تاریخ دمشق الکبیر لابن عساکر 16:

137.

11. عبد الکریم بن عبد اللّه بن نصر، أبو الحسین کما فی فهرست الشیخ : 136 / 591، أو أبو الحسن البزّاز التنیسی: تقدّم عند ذکر أحمد بن إبراهیم برقم /1.

12. عبد اللّه بن محمّد بن ذکوان (من أهل السنّة) : تاریخ دمشق الکبیر 16: 137.

13. علیّ بن أحمد بن موسی الدقّاق: الخصال للصدوق 1: 160 / 209 و1: 167 / 219 و2: 643 / 23، وذکره فی علل الشرائع 1: 135 و154 بعنوان علیّ بن أحمد بن محمّد الدقاق، وفی بعض النسخ: علی بن أحمد بن محمّد بن موسی الدقاق.

14. علیّ بن عبد اللّه الورّاق: طبقات أعلام الشیعة (القرن الرابع) : 315.

15. علیّ بن محمّد الرازی: طبقات أعلام الشیعة (القرن الرابع) : 17، وانظر: الشیخ الکلینی البغدادی وکتابه الکافی الفروع : 104 هامش رقم / 3.

16. علیّ بن محمّد بن عبدوس، أبو القاسم الکوفیّ: تاریخ دمشق الکبیر 16: 137.

17. محمّد بن إبراهیم بن جعفر أبو عبد اللّه الکاتب النعمانی، المعروف بابن أبی زینب، صاحب کتاب الغیبة ، حدّث فیه کثیراً عن الکلینی.

18. محمّد بن إبراهیم بن یوسف الکاتب، أبو الحسن، الفقیه المعروف بالشافعیّ:

شرح اصول الکافی للمظفر 1: 24، انظر کتبه علی المذهب الشافعی فی فهرست ابن

ص:91

الندیم: 301 فی أخبار الشافعی وأصحابه، الفن الثالث من المقالة السادسة، وله کتب فی الفقه علی المذهب الشیعی ذکرها ابن الندیم فی الفهرست أیضاً: 278 الفن الخامس من المقالة السادسة.

19. محمّد بن أحمد بن عبد اللّه بن قُضاعة بن صفوان بن مهران الجمّال نزیل بغداد، المعروف بأبی عبد اللّه الصفوانی (ت/ 358ق) : خاتمة مستدرک الوسائل 3: 470.

20. محمّد بن أحمد بن محمّد بن سنان الزاهریّ، أبو عیسی، نزیل الریّ: شرح اصول الکافی للمظفر 1: 24.

21. محمّد بن الحسین البزوفریّ: کفایة الأثر للخزاز القمی (من أعلام القرن الرابع الهجری) : 297.

22. محمّد بن عبد اللّه بن المطلب، أبو المفضل الشیبانی، نزیل بغداد (ت/ 387ق) :

روی أحادیث کثیرة عن الکلینی فی أمالی الشیخ الطوسی، وانظر فهرست الشیخ الطوسی : 136/ 591.

23. محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابوَیْه، أبو جعفر القمی الشهیر بالصدوق: فضل الکوفة ومساجدها لمحمد بن جعفر المشهدی الحائری: 49 تحت عنوان: «ذکر الصلاة فی زوایا المسجد المعروف بمسجد السهلة» ، فقد أخرج حدیثاً مسنداً إلی الشیخ الصدوق، وفیه قال الصدوق: «حدّثنا الشیخ الفقیه محمّد بن یعقوب، قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم، عن أبیه. . . الخ» .

والظاهر من هذا المورد، أنّ الشیخ الصدوق یروی عن الکلینی بالإجازة منهُ مکاتبة ومن ألفاظ الأداء بالإجازة: (حدّثنا) ؛ لأنّ الصدوق وُلِدَ فی قم بحدود سنة (306ق) ؛ وکان عمره وقت خروج الکلینی من الری إلی بغداد دون الخامسة، کما أنّه لم یخرج من قم إلّابعد سنة 329ق بحسب تتبّعنا لأسفار الشیخ الصدوق ورحلاته العلمیّة، واحتمال عودة الکلینی من العراق إلی قم، والتقاء الصدوق به وهو فی سنّ تحمل الروایة، لا دلیل علیه.

24. محمّد بن علی بن طالب، أبو الرجاء البلدیّ: طبقات أعلام الشیعة (القرن الرابع) : 290.

ص:92

25. محمّد بن علی ماجیلویه بن أبی القاسم عبداللّه الملقّب ببُندار، ابن عمران الجنابی البرقی: شرح اصول الکافی للمظفر 1: 24.

26. محمّد بن محمّد بن عصام الکلینیّ: من لا یحضره الفقیه للصدوق 4: 534 من المشیخة، فی الطریق إلی ما رواه عن الکلینی.

27. محمّد بن موسی المتوکّل: کمال الدین للصدوق 2: 675 / 31 (نوادر الکتاب) .

28. هارون بن موسی بن أحمد بن سعید التّلعُکْبری من بنی شیبان (ت/ 385ق) :

فهرست الشیخ : 136 / 591 و تهذیب الأحکام 10: 13 من المشیخة.

المسلمین» : 215 / 14، «رکن الاسلام وثقته» : 328 / 22، «حجة الفرقة وثقتها» : 336 / 23، «فخر الطائفة وذخرها» : 270 / 18، «ومقدَّمهم» : 240 / 16، «وإمامهم» : 312 / 21، «سلطان المحدّثین» : 226 / 15، «شیخ المحدّثین وأفضلهم» : 364 / 25، «عماد الإسلام والمسلمین» 524 / 35، «رئیس المحدّثین» : 163 / 10، «أفضل المحدّثین وأقدمهم» :

350 / 24، «الإمام الأقدم. . . ورئیس الاُمة» : 256 / 17، «حجة الفرقة وإمامهم» : 312 / 21، «الشیخ الأقدم، والرکن الأعظم محمّد بن یعقوب الکلینی رضوان اللّه علیه» : 588 / 40، و «کرّم اللّه وجهه» : 312/21.

وإذا کان الکلینی هو هکذا فی نظر أقطاب علماء الشیعة، فاعلم أنّه قد وصف عند أعلام أهل السنّة بأوصاف جلیلة أیضاً کالمجدّد، والفقیه، والعالم، ونحو ذلک من الأوصاف التی تبیّن مکانته بنظرهم، خصوصاً وهم یعلمون من تخرج علی یدیه من فقهائهم ورواتهم.

ولهذا تجد ذکره العطر فی الکتب المعتمدة عندهم، إذ ترجم له - مع الثناء علیه - العدید منهم، وهم:

1. عبد الغنی بن سعید الأزدیّ المصریّ (ت/ 407ق) فی المؤتلف والمختلف، کما فی کتاب الغدیر للعلامة المحقق المرحوم السید عبد العزیز الطباطبائی: 39.

2. ابن ماکولا، أبو نصر علیّ بن هبة اللّه (ت/475ق) فی الاکمال 4: 575.

3. ابن عساکر الدمشقی الشامی الشافعی (ت/571ق) فی تاریخ دمشق الکبیر 16: 37.

4. أبو السعادات مبارک بن محمد بن الأثیر (ت/ 606ق) ، عدّ الکلینی من المجدّدین علی رأس المائة الثالثة فی کتابه: جامع الاُصول 12: 220، لِما جاء فی الحدیث الشریف: «إنّ اللّه تعالی سیبعث لهذه الاُمة علی رأس کلّ مائة سنة من یجدّد لها دینها» . أخرجه أبو داود فی سننه 4: 480، والحاکم فی مستدرکه 4: 22 وغیرهما.

5. عز الدین، أبو الحسن ابن الأثیر (ت/ 630ق) فی کتابه الکامل فی التاریخ 8: 364.

6. ابن منظور، جمال الدین محمّد بن مکرم (ت/ 711ق) فی مختصر تاریخ دمشق 23: 362/386.

ص:95

7. إسماعیل بن علی أبو الفداء (ت/ 732ق) فی المختصر فی أخبار البشر 2: 87.

8. الحسین بن محمّد الطِیْبیّ (ت/ 743ق) فی شرح مصابیح البغویّ (ت/ 510ق أو 516ق) ، کما فی نهایة الدرایة للسیّد حسن الصدر: 549، نقل عنه أنّه عدّه من المجدّدین.

9. أبو عبد اللّه محمد بن أحمد الذهبیّ (ت/ 748ق) فی المشتبه فی الرجال المطبوع فی متن توضیحه الآتی برقم (12) ، قائلاً: محمّد بن یعقوب الکلینی، من رؤوس فضلاء الشیعة فی أیام المقتدر» . وقال فی سیر أعلام النبلاء 15: 280 / 125: «شیخ الشیعة وعالم الإمامیة، صاحب التصانیف، أبو جعفر محمّد بن یعقوب الکلینیّ. . .» .

وأطراه بأکثر من هذا الکلام فی تاریخ الإسلام فی حوادث سنة 328ق، ص 250/416.

10. الصفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک (ت/ 764ق) فی الوافی بالوفیات 5: 266.

11. مجد الدین محمّد بن یعقوب الفیروزآبادی (ت/ 817ق) ، فی القاموس المحیط 4: 322 فی مادة کَلَان.

12. شمس الدین محمّد بن عبد اللّه محمّد القیسی الدمشقی (ت/842ق) فی توضیح المشتبه (مشتبه الذهبی) 7: 337 (حرف الکاف) .

13. ابن حجر أحمد بن علی العسقلانی (ت/ 852ق) فی کتابیه: لسان المیزان 5:

433، و تبصیر المنتبه 3: 1219.

14. الزَبیدی الحنفی (ت/ 1205ق) فی تاج العروس 9: 322 فی مادة کَلَان.

15. خیر الدین الزرکلی الوهّابی (ت/ 1396ق) فی الأعلام 7: 145.

ولم یقتصر الثناء علی الکلینی علی علماء الإسلام وحدهم، بل تعدّی ذلک، لیکون للمستشرقین إسهام فی هذا الثناء أیضاً، فشهدوا بفضله فی الحدیث (والفضل ما شهدت به الأعداء) .

قال M. tyw nisidl oD عن المحمّدین الثلاثة أصحاب الکتب الأربعة: «وأوّل هؤلاء المحمّدین وأعلاهم منزلةً هو محمّد بن یعقوب الکلینی الذی ألّف کتاب الکافی فی علم الدین» . عقیدة الشیعة، دونالدسن دوایت. م: 283.

ص:96

وقال: n likorP lir : «وفی أوائل القرن الرابع الهجری کان مجدّد فقه الإمامیّة هو أبو جعفر محمّد بن یعقوب الکولینی [کذا] الرازی» . تاریخ الأدب العربی / کارل بروکلمان 3: 339.

الرصافة، والصراة اسم لنهرین صغیرین یصبّان فی دجلة من جهة الکرخ لا الرصافة أیضاً کما حقّقنا فی محله.

والمنقول عن المرحوم الدکتور مصطفی جواد (ت/ 1389ق) : أنّ مصبّ الصراة هو رأس الجعیفر الحالیة فی المنطقة التی کان فیها بیت السید محمّد الصدر. (1)

وعلی أیّة حال، فإنّ القبر الموجود فی المدرسة الآصفیة قد تعرّض إلی الهدم والبناء أکثر من مرّة، وفی إحداها نبش القبر ووجد الشیخ رحمه الله وکأنّه دفن قبل ساعات ومعه میّت صغیر بکفنه کأنّه ولده، مما حملت هذه الکرامة الوالی العثمانی الذی أمر بالهدم علی تشیید القبر وبناء قُبّة علیه، فی قصة سائرة أشار لها جمع من الأعلام. (2)

النمط من حملة الآثار، أنّک لا تجد بینهم للاُمویین وأذنابهم وأنصارهم وزناً ولا اعتباراً، ولا للخوارج والنواصب ورواتهم ذِکراً، ولا لمن لم یحفظ النبی الأکرم صلی الله علیه و آله فی أهل بیته علیهم السلام (1)عیناً ولا أثراً. (2)

کما لا تجد فی أخبار الکافی لمن نافق ممّن تسمّی بالصحابة ولصق بهم (3)خبراً، وأمّا عن أخبار المؤمنین منهم، فهی إمّا أن تمر طرقها عبر من تجنّب الکلینی روایاتهم فلا یروی عنهم ولا کرامة. وإمّا أنْ تمرّ عبر غیرهم، ممّن لا طریق لنا فی معرفة درجة وثاقتهم، إذ لم یسلم علماء جرحهم وتعدیلهم من الجرح فی أنفسهم، ومن یکن هکذا حاله، فلا عبرة فی أقواله.

ولو تنزلنا عن ذلک وقلنا باعتبارها لوثاقة ناقلیها عندهم، فالکلینی رحمه الله فی غنًی عن تکلّف إسنادها، إذ لا یحتاج فی وصلها علی طبق منهجه علی فرض صحّتها أکثر من أن یسندها إلی من حدّث بها من أهل البیت علیهم السلام؛ لثبوت حجیة سنّتهم، مع کونهم من أحرص الناس فی الحفاظ علی السنة النبویة وتدوینها والأمر بکتابتها وحفظها کما مرّ، ومن البداهة بمکان أنّه لا یعدل بأهل البیت علیهم السلام أحد من الصحابة وإن جلّ، ولا یوجد فیهم من هو أعلم بما فی البیت النبوی الطاهر من أهله المطهرین.

إذن، نقل السنة الشریفة علی وفق هذا المنهج، هو من أسدّ النقل وأکثره احتیاطاً فی الدین، والتزاماً بحدیث الثقلین: کتاب اللّه، والعترة.

وهذا المنهج وإن کان هو المنهج العام عند محدّثی العترة، إلّاأنَّ شدة التزام الکلینی به مع میزات کتابه الاُخری هی التی حملت الشیخ المفید قدّس سرّه علی القول: بأنّ الکافی من أجل کتب الشیعة وأکثرها فائدة، (4)کما حملت غیره علی الاعجاب بکتاب

ص:99

الکافی (1)والثناء علی مؤلفه.

ومن هنا بذل علماء الشیعة قدیماً وحدیثاً جهوداً علمیة مضنیة حول الکافی ، فاستنسخوه کثیراً، (2)وشرحوا أحادیثه، وأکثروا من تحشیته وتهمیشه، وبیّنوا مشترکاته، ووضّحوا مسائله، واختصروه، وحقّقوا أسانیده، ورتّبوا أحادیثه، وصنّفوها علی ضوء المصطلح الجدید، وترجموه إلی عدّة لغات، وطبعوه مرّاتٍ ومرّاتٍ، ووضعوا الفهارس الفنیّة لأبوابه، وأحادیثه، وألفاظه، بحیث وصلت جهودهم حول الکافی إلی ما یقرب من مائة کتاب، وبلغ بعضها أکثر من عشرین مجلداً، فضلاً عن الدراسات الحدیثة حوله.

وهم مع کلّ هذه الجهود:

لم یقل أحد منهم بوجوب الاعتقاد والعمل بجمیع ما بین دفتیه.

ولا ادّعی إجماع علی صحّة جمیع ما فیه کما قیل: إنّه (انعقد إجماع العامة علی صحة البخاری ومسلم) . (3)

ولم یُفْتِ أحد من فقهاء الشیعة بشأن الکافی نظیر فتیا إمام الحرمین بشأن صحیحی البخاری و مسلم بأنّه: لو حلف إنسان بطلاق امرأته أنّ کل ما فی البخاری ومسلم هو من قول النبی صلی الله علیه و آله لما الزِم بالطلاق ولا الحنث بیمینه! ! (4)

ولا کان یقرأ فی الشدة لتفرج، ولا فی المراکب لکی لا تغرق، ولم یستسقِ شیعیّ بقراء ته الغَمام کما کان یفعل بکتاب البخاری. (5)

ص:100

ولم یر أحد مناماً بشأن الکافی ، کمنام الفربری بشأن صحیح البخاری. (1)

ولم یتجرّأ أحد علی القول بأنّ کل من روی عنه الکلینی صار فوق مستوی الشبهات، کما کان یصرّح أبو الحسن المقدسی بأن کل من روی عنه البخاری فقد جاز القنطرة، أی لا یلتفت إلی ما قیل فیه، وأیّده علی ذلک أبو الفتح القشیری. (2)

ولم یُغالِ أحد من شعراء الشیعة بوصف أخبار الکافی ، کما غالی البرهان القیراطی فی قصیدته العینیة بأخبار البخاری، وزاد علیه أبو الفتوح إذ یقول: کأنّ البخاریَّ فی جمعه تلقّی من المصطفی ما اکتتب! ! ! (3)

هذا مع أنّ بعض ما اکتتبه البخاری کان من روایة عمران بن حطان، وعکرمة، وإسماعیل بن أبی اویس، وعاصم بن علیّ، وعمرو بن مرزوق، وسُوید ابن سعید وعشرات من نظائرهم الذین عرفوا بأسوأ ما یعرف به الرواة.

نعم، لم یقلْ أحد من الشیعة بنحو هذه الأقوال بشأن الکافی.

وإذا کان الاسترابادی الأخباری رامَ أنْ یجعل کلّ أحادیث الکافی قطعیّة الصدور بقرائن لم تنهض بمدّعاه، فقد ردّه محقّقو الشیعة وأثبتوا بطلان هذه الدعوی، ویکفی أنّ من جملة الرادّین علیه هو خاتمة المحدّثین وشیخ الأخباریین العلّامة النوریّ (ت/ 1320ق) . (4)

ولم یذهب أحد إلی القول بأنّ الکلینی لم یخرج الحدیث إلّاعن الثقة، عن مثله فی سائر الطبقات، بل غایة ما یُستفاد من کلامهم، هو أنّ أخبار الکافی مستخرجة من الاُصول المعتبرة التی شاعَ بین قدماء الشیعة الوثوق بها والاعتماد علیها، إذْ کانت مشهورة معلومة النسبة إلی مؤلّفیها الثقات الأثبات.

کما أنّ إعراض الفقهاء عن بعض مرویّات الکافی ، لا یدلّ علی عدم صحّتها عندهم، ولا ینافی کون الکافی من أجلّ کتبهم، إذْ ربّ صحیحٍ لم یُعمل به لمخالفته المشهور، وقد یکون وجه الإعراض لدلیل آخر وعلّة اخری لا تقدح بصحّة الخبر.

وإذا ما عدنا إلی معنی «الصحیح» عند متقدّمی الشیعة وعرفنا المصطلح الجدید فیه،

ص:101

علمنا أنّ الکلینی رحمه الله لم یَجْرِ فی الکافی إلّاعلی متعارف الأقدمین فی إطلاق الصحیح علی کلّ حدیثٍ اعتضد بما یقتضی الاعتماد علیه، أو اقترنَ بما یوجب الوثوق به والرکون إلیه. کوجوده فی کتب الاُصول الأربعمائة، أو فی کتب مشهورة متداولة، أو لتکرّره فی أصل أو أصلین، أو لوجوده فی أصل معروف الانتساب إلی واحد ممّن أجمعوا علی تصدیقهم والإقرار لهم بالفقه والعلم کزُرارة وأضرابه، أو کان منقولاً من أحد الکتب المعروضة علی الأئمّة علیهم السلام فأثنوا علی مؤلّفیها. أو لأخذه من الکتب التی شاع الاعتماد علیها سواء کانت من کُتب الإمامیة ککتاب الصلاة لحریز بن عبد اللّه السجستانی، أو من کتب غیر الإمامیة ککتاب حفص بن غیاث القاضی، وکتاب الحُسین بن عبد اللّه السعدی، وکتاب القبلة لعلیّ ابن الحسن الطاطری. (1)

وعلی أثر فقدان تلک القرائن أو معظمها فی عصر السیّد ابن طاوس (ت/674ق) ، لذا أظهر التصنیف الجدید للحدیث، ثمّ تطوّر علی ید تلمیذه العلّامة الحلّی (ت/ 726ق) ، إذ قسّموا الحدیث إلی أقسامه المعروفة، وهی:

1. الصحیح: وعرّفوه بأنه ما اتصل سنده إلی المعصوم علیه السلام بنقل الإمامی العدل عن مثله فی جمیع الطبقات (2)وهو کما تری لا ینطبق علی متعارف المحمدین الثلاثة فی اطلاق الصحیح.

2. الحَسِن: وهو ما اتصل سنده إلی المعصوم علیه السلام بإمامی ممدوح مدحاً معتّداً به من غیر نص علی عدالته مع تحقق ذلک فی جمیع مراتب السند، أو فی بعض مراتبه ولو فی واحد، مع کون باقی رجال السند من رجال الصحیح. (3)

ص:102

3. الموثّق: وهو ما دخل فی طریقه من نصّ الاصحاب علی توثیقه مع فساد عقیدته، ولم یشتمل باقی السند علی ضعیف. ویقال له: القوی، وقد یمیز بینهما باطلاق القوی علی مروی الإمامی الذی لم یُمدح ولم یُذم. (1)

4. الضعیف: وهو مالم تجتمع فیه شروط أیٍّ من الأصناف الثلاثة المتقدمة. (2)

ثم حاول المتأخّرون وشرّاح الکافی تطبیق هذا الاصطلاح علی أحادیث الکافی حتی بلغ الضعیف من أحادیث الکافی بحسب الاصطلاح الجدید (9485) حدیثاً، وما تبقّی من الأحادیث موزّعاً علی الصحیح والحسن والموثّق بحسب الأرقام التالیة:

الصحیح (5072) حدیثاً، والحسن (144) حدیثاً، والموثّق (1128) حدیثاً.

وقد علمت أنّ تطبیق الاصطلاح علی أحادیث الکافی لم یُلحظ فیه ما جری علیه ثقة الإسلام من إطلاق لفظ الصحیح علی ما اقترن بالقرائن المتقدّمة التی صار فقدان معظمها سبباً للتصنیف الجدید.

وهذا هو الذی نعتقده، إذ لو کانت الأحادیث الضعیفة بهذا المقدار واقعاً، فکیف یصحّ لمثل الشیخ المفید أن یقول عن الکافی بأنّه من أجلّ کتب الشیعة وأکثرها فائدةً؟ وکیف یشهد من مثل النجاشی بأنّ الکلینی کان أوثق الناس فی الحدیث وأثبتهم؟

ومن هنا یعلم بأنّ ما قام به محمد باقر البهبودی من انتقاء الصحیح من الکافی ، وجمعه فی کتابه ( زبدة الکافی ) ، (3)إنّما هو انتقاء بحسب المصطلح الجدید، کما أنّه لیس مُبتکِراً لهذا العمل، بل سبقه إلیه بعض أعلام الطائفة وشیوخها، کالشیخ حسن بن الشهید الثانی (ت/ 1011ق) فی کتابه « منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح والحِسَان » .

ولیس فی عمل الشیخ حسن رحمه الله ما یوحی بانحصار «الصحاح والحسان» بما فی « منتقی الجمان » ، بخلاف الحال فی « زبدة الکافی » .

وهذا العمل لا یکون وسیلة للطعن کما قد یتوهّمه البعض فی أصل الکافی ؛ لابتنائه

ص:103

علی أساس لیس مُلتَزَماً للکلینی، وهو الاصطلاح الجدید.

ولیس الغرض المؤاخذة علی اتّخاذ هذا المنهج وإن کنت أعتقد خطأه، بل المؤاخذة علی استخدام اسم الکافی وتحمیله بمنهج لم یلتزم به الکلینی أصلاً.

وبقطع النظر عن فساد المنهج وصحّته، فلنا أن نؤاخذه أیضاً علی عدم استحکام تطبیق منهجه، وفرقٌ بین نقد المنهج وبین کیفیة استخدامه.

لقد أخفق البهبودی فی جمع کل ما هو صحیح حتی علی المصطلح الذی التزمه، والمنهج الذی انتهجه فترک الکثیر ممّا هو صحیح ولم یورده فی کتابه، وهذا یَنُمُّ عن وجود ثغرات فی عمله.

وکمثال علی ما نقول: أنّک لا تجد فی ( زبدة الکافی ) الحدیث الثالث من باب الماء الذی لا ینجّسه شیء (1)مع أنّ رجاله کلّهم من الصحیح، والظاهر أنّه تُرکَ لأن ظاهره من قول زرارة فی الکافی ، إذ لم یرفع إلی المعصوم علیه السلام، ولکن الشیخ رواه بالنصّ عن الکلینی، مسنداً إلی أبی جعفر علیه السلام (2)وهذا السند من الصحیح بحسب الاصطلاح اتّفاقاً، لکن الحدیث اهمل فی زبدة الکافی.

والشی ء نفسه ینطبق مع الحدیث الرابع من أحادیث باب طهور الماء، فقد رواه الکلینی عن علی بن إبراهیم، عن محمّد بن عیسی، عن یونس بن عبد الرحمن، عن عبد اللّه بن سنان، عن أبی عبد اللّه علیه السلام (3)وهذا السند من الصحیح بحسب الاصطلاح اتفاقاً، ومع هذا فلم یذکر الحدیث فی زبدة الکافی!

والطریف أنّ متن هذا الحدیث هو متن الحدیث الخامس من الباب المذکور بلا أدنی اختلاف، فکلاهما فی سؤال الإمام الصادق علیه السلام عن ماء البحر: أطهور هو؟ فکان الجواب فی الموردین ب: (نعم) . وفی زبدة الکافی انتقی الحدیث الخامس دون الرابع!

وکمثال ثالث ما ورد فی الکافی بهذا السند:

علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن حمّاد (وهو ابن عثمان) ، عن

ص:104

الحلبی (وهو عُبید اللّه بن علی) عن أبی عبد اللّه علیه السلام. وهذا السند صحیح بلا خلاف، وقد أخرجه صاحب المنتقی عن الکافی (1)لکنّه اهمل فی زبدة الکافی.

وکمثال أخیر، فأنه لم یذکر فی زبدة الکافی الحدیث المروی فی باب روایة الکتب والحدیث بهذا السند: «وعنه أی: عن محمد بن یحیی، عن أحمد بن محمد وهو ابن عیسی؛ ومحمد بن الحسین، عن ابن محبوب، عن عبداللّه بن سنان، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام: یجیئنی القوم فیستمعون منی حدیثکم. . .» (2)علی الرغم من صحة السند بحسب الاصطلاح.

وثمّة شی ء آخر یجب الالتفات إلیه وهو کون الأحادیث الضعیفة فی الکافی بحسب الاصطلاح، غالباً ما تجد مضامینها أو نصوصها مخرّجةً من طرق اخری صحیحة فی الأبواب نفسها التی اشتملت علی تلک الضعاف فیما تتبعناه. وهذا یعنی أنّ شهرة الخبر روائیاً لم تلحظ فی هذا المنهج، وبتعبیر أدقّ: إنّ زبدة الکافی زبدة للأسانید لا للمتون لأنّ أغلب الأسانید التی أهملها فی الزبدة اتّفقت متونها إما بالنصّ تارةً أو المضمون اخری مع المتون المرویة بالأسانید الصحاح، ومع هذا فإنّ ما فاته منها لیس قلیلاً.

ومهما یکن فإنّ من لا خبرة له قد یظنّ بأنّ التصنیف الجدید قد اودی بثلثی أخبار الکافی متخذاً من زبدة البهبودی مثالاً، وهو لیس کذلک کما بینّاه.

اللّه تعالی فرجه الشریف، وثالثة یتساء ل: کیف لم یطلب أحد السفراء من الکلینی کتابه لعرضه علی الإمام علیه السلام؟ وهلّا حظی الکافی بعنایة السفراء واهتمامهم، مع أنّهم کانوا یولون العنایة لما هو أقلّ شأناً من الکافی؟

ولمّا کان یری قبول حکایة العرض إفراطاً، ونفیها تفریطاً، حاول تلطیفها والاتیان بقولٍ وسطٍ شاذٍ مضحکٍ، وهو احتمال عرض بعض أجزاء الکافی علی الإمام المهدیّ علیه السلام!

وجمیع هذا الکلام باطل؛ لأنّ ما یعنیه عرض أجزاء من الکافی هو إمّا أن تکون أحادیث تلک الأجزاء المعروضة موضع تأمّل الکلینی، أوْ لا.

وعلی الأوّل: یمکن له فحصها بنحو ما فحص به أحادیث الأجزاء التی لم تعرض، خصوصاً وهو عالم بالأخبار، وعارف بها بشهادة من عرفت فی ترجمته.

وعلی الثانی، لا یحتاج إلی مسألة العرض أصلاً.

وأمّا عن الصلات والتردّد، فاعلم أنّه لا توجد للکلینی روایة واحدة فی الکافی عن أیٍّ من السفراء الأربعة بلا واسطة، مع أنّه دخل العراق کما نری قبل سنة 310ق، وحدّث عن بعض مشایخ بغداد موطن السفراء کما تقدّم.

کما لم یکثر الکلینی الروایة عن أیٍّ منهم بالواسطة، بل لم تکن مرویّاتهم فی کتب الحدیث الأربعة بتلک الدرجة من الکثرة، ولعلّها لا تزید علی عشرة أحادیث، من بینها حدیثان فقط فی اُصول الکافی. (1)

وهذا یکاد یکون بمنزلة التصریح منهم (قدّست أسرارهم) بإیکال أمر الحدیث إلی أعلّامه من الشیعة، لانشغالهم بتنفیذ أوامر الإمام المعصوم علیه السلام أکثر من أی أمر آخر، ویدلّ علیه کتاب الغیبة للشیخ الطوسی الذی ضمّ معظم المرویّ عنهم، وکان جلّه بهذا الخصوص، ثمّ انّ دور أهل البیت علیهم السلام هو إرشاد رواة الحدیث إلی کیفیة معرفة الصحیح وتمییزه عن غیره بقواعد رصینة سار علیها علماء الشیعة إلی الیوم، هذا مع التندید بالغلاة ولعنهم لتجنّب الروایة عنهم، ومدح الثقات والتعریف بهم لأخذ الروایة منهم،

ص:106

ولم یشغلوا أنفسهم علیهم السلام بمراجعة کتب أصحابهم بعد تمهید طرق الروایة الصحیحة إلیهم.

ویؤیّده أن سیرة آخر الأئمة علیهم السلام إزاء الکتب المؤلّفة فی عصورهم جرت علی وفق ما کانت علیه سیرة آبائهم علیهم أفضل الصلاة والسلام، بمعنی عدم طلب الإمام علیه السلام عرض مصنّفات شیعته علیه للتأکّد من سلامتها، أمّا لو اتّفق أنْ یعرض المؤلّف کتابه أو کتاب غیره علی الإمام، فلا ضیر، کما حصل نظیر هذا لبعضهم:

فقد عرض یونس بن عبد الرحمن بعض کتب أصحاب الإمام الصادق علیه السلام علی الإمام الرضا علیه السلام. (1)

وعرض أیضاً کتاب الفرائض المرویّ عن أمیر المؤمنین علیه السلام علی الإمام الرضا علیه السلام. (2)

وعرض حمزة بن الطیّار علی أبی عبد اللّه علیه السلام بعض خطب أبیه. (3)

وعرض یزید بن خلیفة حدیثاً واحداً لعمر بن حنظلة علی الصادق علیه السلام. (4)

وعرض أبو الصّباح الکِنانی بعض الروایات علی الإمام الصادق علیه السلام. (5)

وعرض محمّد بن قیس البجلی کتاب قضایا أمیر المؤمنین علیه السلام علی الإمام الباقر علیه السلام. (6)

کما عرضه ابنه عُبید بن محمّد بن قیس علی الإمام الباقر علیه السلام، أیضاً. (7)

وعرض أبو عمر المتطبّب ما أفتی به أمیر المؤمنین علیه السلام فی الدیات علی الإمام الصادق علیه السلام. (8)

ص:107

وفی بعض الروایات أنّه عرض علی الإمامین الصادق والرضا علیهما السلام. (1)

وعرض أبو علیّ عُبید اللّه بن علی الحلبی کتابه علی الإمام الصادق علیه السلام. (2)

وعرض أحمد بن أبی خلف کتاب یوم ولیلة لیونس بن عبد الرحمن علی الإمام الجواد علیه السلام. (3)کما عرضه غیره علی الإمام العسکری علیه السلام، کداود بن القاسم الجعفری (4)وبورق البوشنجانی (5)والحسن بن فضال. (6)

وأخرج الکشی، عن أبان بن أبی عیاش أنّه عرض کتاب سُلیم بن قیس الهلالی علی الإمام علی بن الحسین علیهما السلام. (7)

ودخل حامد بن محمد العلجردی البوشنجی علی الإمام الحسن العسکری علیه السلام، فلمّا أراد أن یخرج، سقط منه کتاب الفضل بن شاذان وکان ملفوفاً فی رداء له، فتناوله الإمام علیه السلام وقرأه وترحّم علی الفضل. (8)

وهناک کتاب شبه ممضی من الإمام العسکری علیه السلام، وهو کتاب ابن خانبة، لأنّه قُوبل علی أصل من الإمام فلم یکن بینهما اختلاف إلّابحروف قلیلة. (9)

هذه هی حصیلة الکتب التی عُرِضَت علی الأئمّة علیهم السلام من مجموع ما یزید علی ستة آلاف وخمسمائة کتاب، ولم یکن کتاب واحد من الکتب المعروضة قد عرض بناء علی طلب من المعصوم علیه السلام.

وأمّا ما جاء بشأن طلب الإمام الکاظم علیه السلام من ابن عمّ محمّد بن فلان الواقفی أن یطلب حدیث فقهاء أهل المدینة ثمّ یعرضه علیه علیه السلام، فلا یُنافی ما ذکرناه، لأنّ الخبر دالّ

ص:108

علی أنّ مدار عمل فُقهاء أهل المدینة والمراد بهم فقهاء العامّة کان علی الأحادیث الموضوعة، فأراد الإمام علیه السلام أنْ یبیّن له الطریق الصحیح فی طلب المعرفة، لأنّه لم یکن کرواة الشیعة عالماً بفضل أهل البیت، بل کان زاهداً عابداً بلا علم ولا معرفة. (1)

وإذا علمنا أنّ الظرف السیاسی الذی عاشه الإمام المهدی علیه السلام فی غیبته الصغری، هو أصعب بکثیر ممّا کان علیه آباؤه علیهم السلام، اتّضح لنا أنّ عرض المؤلّفات علیه (حفظه اللّه بعینه ورعایته) لیس أمراً طبیعیاً، ولا تقتضیه ظروف المرحلة، بقدر ما تقتضی بیان دَور الشیعة فی غیاب مَنْ لم یعرفه مات میتة جاهلیّة. ولیس من المعقول جدّاً أن لا یلتفت السفراء إلی مثل هذا حتّی یجعل من الإمام المهدی (أرواحنا فداه) مصحّحاً لمؤلّفات الشیعة. وکیف یغفل الکلینی عن مثل هذا فیقدّم کتابه طواعیة إلی السفراء لیأخذ نصیبُه من نظر المنتظر صلوات اللّه وسلامه علیه؟

ثمّ ألیس یعنی هذا سلب القدرة العلمیّة عن ثقة الإسلام الذی عدّه خصوم الشیعة من المجدّدین علی رأس المائة الثالثة؟

وأمّا ما ذُکر فی المقام من دأب السفراء الأربعة (رضی اللّه عنهم) علی متابعة الکتب والتأکّد من سلامتها! فهو کذب علیهم، مع المبالغة الظاهرة، زیادة علی خطأ الاستدلال به.

ووجه الکذب، هو أنّه لم یُعْرَف عنهم ذلک، ولا ادّعاه أحدٌ منهم، ولا نسبه فاضِل إلیهم.

ووجه المبالغة: هو أنّ غایة ما یعرف عنهم فی ذلک، طلب السفیر الثالث الحسین بن روح رضی الله عنه کتاب التکلیف لیقرأهُ بنفسه (2)وهو من تألیف أبی جعفر محمّد بن علی بن أبی العزاقر المعروف بالشلمغانی بعد أن صار یدّعی أشیاء عظیمة باطلة أدّت إلی لعنه والبراءة منه وقتله سنة (323ق) ، وکان قبل ذلک وکیلاً عن السفیر الثالث فی الکوفة وکان کتابه ( التکلیف ) رائجاً عند الشیعة لأنّه کان ألَّفه قبل انحرافه واشتهاره بالکذب علی السفیر الثالث رضی الله عنه.

ومنه یعلم أن علّة قراءة ابن روح رضی الله عنه لکتاب التکلیف إنّما هی لتوقّعه تعمّد الشلمغانی الکذب علیه أو علی الإمام علیه السلام ودسّه فی کتابه ترویجاً لباطله. حتی کان بعض القُمیین یُراسل الشیخ الحسین بن روح للتأکّد من جوابات بعض المسائل خشیة أن تکون للشلمغانی ید فیها. (3)

ص:109

ولو لم ینحرف لما کان الشیخ بحاجة إلی کلّ هذا، ولترک کتابه کما ترک غیره من مؤلّفات الشیعة التی کانت تزخر بها دورهم ومکتباتهم فی بغداد.

ومما یقوی ذلک ویؤیّده، هو أنّ الحسین بن روح نفسه رضی الله عنه أنفذ کتاب التأدیب من بغداد إلی قم، وکتب إلی فقهاء قم أن ینظروا ما فیه من فتاوی تخالف ما علیه الشیعة (1)ولم یتولّ ذلک بنفسه، بل أوکل الأمر إلی أهل الاختصاص علی الرغم من جدارته بذلک.

ومنه یعلم خطأ الاستدلال بموقفه من الکتابین المذکورین ولا نعلم لهما ثالثاً علی طلب الکافی للنظر فیه أو عرضه علی الإمام المنتظر عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف.

وأما عن الاستدلال علی حکایة العرض، بالتوقیع الخارج من الناحیة المقدسة إلی الصدوق الأوّل (ت/ 329ق) (2)فلا ینبغی لأحد أن یصدّقه دلیلاً، أو یتوهّمه شاهداً علی صحّة احتمال عرض الکافی أو بعضه علی الإمام المهدی علیه الصلاة والسلام بتوسّط أحد السفراء رضی اللّه عنهم؛ لاختلاف الموضوع بینهما اختلافاً جذریاً بحیث لا یمکن أن یُقاس أحدهما بالآخر؛ لأنّ طلب الولد عن طریق الدعاء المستجاب انحصر بناء علی رغبة الطالب وهو الصدوق الأوّل بالإمام المعصوم، ولیس الحال کذلک فی تقییم کتب الحدیث، لإناطة ذلک إلی أهل العلم القادرین علی معرفة الصحیح من الأخبار.

ومن کل ما تقدّم یعلم أنّ الاغترار بحکایة « الکافی کاف لشیعتنا» وتصحیحها أو تلطیفها لا یستند علی أیّ دلیل علمی، بل جمیع الأدلّة المتقدّمة قاضیة ببطلان تلک الحکایة التی لم یسمعها الکلینی نفسه، ولم یعرفها أحد من تلامذته، ولم یکن لها وجود فی عصر الغیبة الصغری (329 - 260ق) ولم یعرفها أحد ولا سمع بها أحد فی أکثر من سبعة قرون بعد وفاة الکلینی، لأنّ أوّل من نسبت إلیه ولم ینسبها إلی کتاب، أو یسندها إلی راو قط هو الشیخ خلیل بن غازی القزوینی (ت/ 1089ق) ، وقد یکون سمعها من بعض مشایخ عصره، لما سیأتی من انکار الاسترابادی لها، وهو قد مات قبل

ص:110

القزوینی بأکثر من خمسین عاماً، فأشاعها من غیر تدفیق ولا تحقیق.

هذا، وقد صرّح معاصروه بأنّه کانت له أقوال غریبة وشاذّة تفرّد بها عن سائر علماء الشیعة، وأنّ من أغرب أقواله وأعجبها قوله: «بأنّ الکافی بأجمعه قد شاهده الصاحب علیه السلام واستحسنه» (1)ونحو هذا من الکلام الذی لم یسمع به أحد من قبله.

ولهذا تجد معاصریه ومَنْ تأخّر عنه قد أنکروا علیه ذلک أشدّ الإنکار، ولم یؤیّده فاضل قط، ویکفی أنّ المحدّث النوری (ت/ 1320ق) وهو من أشهر المتتبّعین للتراث الشیعی لم یجد أثراً لهذا القول: « الکافی کافٍ لشیعتنا» فی مؤلّفات الشیعة، فقال ما هذا نصّه: «فإنّه لا أصل له ولا أثر له فی مؤلّفات أصحابنا، بل صرّح بعدمه المحدّث الاسترابادی الذی رام أن یجعل تمام أحادیثه ] أی: الکافی قطعیّة، لما عنده من القرائن التی لا تنهض لذلک، ومع ذلک صرّح بأنّه لا أصل له» . (2)

ومع هذا الإجماع الشیعی علی ردّ « الکافی کاف لشیعتنا» نجد الیوم فی خصوم الشیعة مَنْ یتمسّک به ویجعله دلیلاً علی اعتقاد الشیعة بقطعیّة صدور جمیع أحادیث الکافی عن أهل البیت علیهم السلام، (3)علی الرغم من الموقف الشیعی العلمی الرافض لدعوی القطعیّة.

الثانی: الاطمئنان والوثوق بصحّة أحادیث الکافی ، بالمعنی المتعارف علیه قبل تقسیم الأخبار إلی صحیح وحسن وموثّق وضعیف، وهذا هو قول الأخباریین الذی یمثل جانب الاعتدال بالقیاس إلی قول الاسترابادی وغیره من الاخباریین أیضاً بقطعیّة صدور أحادیث الکافی عن المعصومین علیهم السلام، وهذا القول یماثل قول العامة بشأن أحادیث البخاری ومسلم، ولا دلیل علیه إلّابعض القرائن التی صرّح المحدّث النوری بأنّها لا تنهض بذلک کما تقدّم.

لقد احتدم النقاش بین الأخباریین والاُصولیین حتّی بلغ ذروته فی عصر العلمین البحرانی والوحید البهبهانی قدّس سرّهما، وحاول کلّ فریقٍ مناقشة آراء الطرف الآخر وإثبات بطلانها، ویبدو من خلال مراجعة کلمات أقطاب الشیعة قبل ظهور الفکر الأخباری أن ما تبنّاه الاُصولیّون هو الصحیح، باعتباره من أکثر الأقوال قرباً من واقع الکتب الأربعة وانسجاماً مع مواقف الأعلام المتقدّمین من أحادیث الکافی.

وقد استدلّ بعضهم علی ضرورة النظر فی أحادیث الکافی بموقف الشیخ الصدوق (ت/ 381ق) المعاصر للشیخ الکلینی، إذ ردّ بعض مرویّات الکافی ولم یفتِ بها وناقشها.

من ذلک حدیث بُرَیْد بن معاویة فی الکافی المرویّ فی باب مَنْ أوصی إلی اثنین فینفرد کلّ واحدٍ منهما ببعض الترکة. (1)

فقد ردّه الشیخ الصدوق بعد أن أخرجه من کتاب الکافی ، بقوله: «لستُ افتی بهذا الحدیث، بل افتی بما عندی بخطّ الحسن بن علی [العسکری] علیه السلام» . (2)

والاستدلال بهذا الموقف غیر تامٍّ؛ لأنّه لا یدلّ علی أکثر من حصول التعارض بین حدیث الکافی ، وبین ما أفتی به الصدوق مما کان عنده بخطّ الإمام علیه السلام.

والصدوق لم یطعن برواته وإنّما وجد معارضاً أقوی فعمل به، والتعارض لا یدلّ علی وضع أحد المتعارضین، إذْ قد یکون المتروک منهما خرج تقیّةً، ونحو ذلک من

ص:112

الوجوه غیر المنافیة لدعوی الاطمئنان. ویدلّ علیه أنّ الشیخ الطوسی قد ردّ کلام الصدوق وجمع بین الخبرین بضرب من التأویل المقبول (1)وأیّده علی ذلک صاحب الوافی. (2)

ومنها أیضاً حدیث الکافی المرویّ عن الحسن بن راشد فی باب صیام الترغیب (3)فقد ردّه الشیخ محمد بن الحسن بن الولید (ت/ 343ق) صراحةً، وتبعه الشیخ الصدوق، فقال: «أمّا خبر صلاة یوم غدیر خُمّ والثواب المذکور فیه لمن صامه، فإنّ شیخنا محمد بن الحسن کان لا یصحّحه، ویقول: إنّه من طریق محمّد ابن موسی الهَمَدانی، وکان غیر ثقةٍ، وکلّ ما لا یصحّحه ذلک الشیخ قدّس سرّه ولم یحکم بصحّته من الأخبار فهو عندنا متروک غیر صحیح» . (4)

وهذا الکلام صریح بعدم صحّة خبر الکافی عند الشیخ الصدوق بنظر المستدلّ، ومع هذا فهو غیر تامٍّ أیضاً، إذ یمکن مناقشته علی أساس أنّ سند الحدیث فی الکافی کان عن علی بن إبراهیم، عن أبیه عن القاسم بن یحیی، عن جدّه الحسن ابن راشد، عن أبی عبد اللّه علیه السلام، ولم یقع فیه محمّد بن موسی الهمدانی الذی ضعّفه ابن الولید، کما أنّ رجال سند الحدیث فی الکافی هم من رجال الصحیح فی نظر الصدوق. فقد صرّح فی الفقیه فی أبواب الزیارات بعد أن أورد ما یقوله الزائر إذا فرغ من زیارة قبر أبی عبد اللّه الحسین علیه السلام، من کلمات الوداع:

«وقد أخرجتُ فی کتاب الزیارات، وفی کتاب فضل الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السلام أنواعاً من الزیارات، واخترت هذه لهذا الکتاب؛ لأنّها أصحّ الروایات عندی من طریق الروایة، وفیها بلاغ وکفایة» . (5)

هذا مع تصریحه فی آخر الزیارة بأنّها من روایة الحسن بن راشد (6)علماً بأنّ

ص:113

للصدوق طریقین إلی ما رواه عن الحسن بن راشد ووقع فی کلیهما القاسم بن یحیی (1)وبهذا یکون خبر الکافی صحیحاً من طریق الروایة علی مبنی الصدوق، وبالتالی فهو غیر دالّ علی نفی دعوی الاطمئنان، بل لعلّه یُفیدها بتقریبین: أحدهما عدم درک ابن الولید لخبر الکافی ، خصوصاً وأنّه لم یرو عن الکلینی ولا الکلینی عنه فی جمیع أجزاء الکافی مع المعاصرة بینهما فضعّف الخبر من غیر طریق الکافی ، وتابعه الصدوق، والآخر: تثبّت ثقة الإسلام فی الروایة، إذ تجنّب روایة الخبر من الطریق الضعیف بالهمدانی.

وأمّا عن إقدام الصدوق علی تألیف کتاب مَنْ لا یحضره الفقیه حین طلب منه ذلک الشریف نِعْمة، کما مُبیّن فی خطبة الکتاب، وعدم إرجاع السائل إلی الکافی ، فلا یدلّ علی الطعن بکتاب الکافی مطلقاً؛ لأنّ تألیف الفقیه کان بمنزلة تألیف رسالةٍ فقهیّةٍ عملیةٍ تعتمد علی نصوص الأخبار، ولا یجوز للمرجع الدینی کالصدوق مثلاً أنْ یُحیل السائل لإنجاح بُغیته فی الوقوف علی الأحکام الفقهیّة إلی کتاب حدیثی واسع کال کافی . ومن هُنا نُشاهد أنّ أحادیث کتاب الفقیه لم تبلغ أکثر من خمسة آلاف وتسعمائة وحدیثین، بینما اشتمل فروع الکافی علی أحد عشر ألفاً وأربعمائة وحدیثین بحسب ترقیم الأحادیث فی طبعات الکافی ، هذا مع وجود أحادیث کثیرة اخری فی فروع الکافی لم ترقّم فی تلک الطبعات.

وإلی هنا یتّضح أنّ الاستدلال بمواقف الصدوق من الکافی جملةً أو تفصیلاً علی نفی دعوی الاطمئنان والوثوق بأخبار الکافی غیر تامّ.

نعم، ورد فی کلمات الشیخ المفید (ت/ 413ق) ، والسیّد المرتضی (ت/436ق) ما هو صریح بنفی هذه الدعوی.

من ذلک ما قاله الشیخ المفید (2)عن روایة محمّد بن سنان عن حذیفة بن منصور فی

ص:114

الکافی، (1)کما نفی صحّة حدیث مرسل أخرجه الکلینی فی کتاب الصیام (2)وقال ما هذا نصّه:

«وهذا الحدیث شاذّ، مجهول الإسناد. . . ومن عَوَّلَ علی مثل هذا الحدیث فی فرائض اللّه تعالی فقد ضلّ ضلالاً بعیداً. وبعد، فالکلام الذی فیه بعید من کلام العلماء، فضلاً عن أئمّة الهدی علیهم السلام» . (3)

وأوضح من هذا هو موقف السیّد المرتضی علم الهدی من أحادیث الکافی وغیره من کتب الحدیث إذ حرّم الرجوع حتّی علی العلماء فضلاً عن العوامّ فی حکم من أحکام الشریعة إلی أیّ کتاب مصنّف فی الحدیث دون النظر.

فقد قال قدس سره فی جواب من سأله عن حکم الرجوع فی تعرّف أحکام ما یجب علیه العمل به من التکلیف الشرعیّ إلی کتاب الکافی للکلینی وغیره من کتب الحدیث الاُخری، ما نصّه:

«اعلم أنّه لا یجوز لعالمٍ أو عامیٍّ الرجوعُ فی حکم من أحکام الشریعة إلی کتابٍ مصنّفٍ؛ لأنّ العمل لا بدّ من أن یکون تابعاً للعلم علی بعض الوجوه، والنظر فی الکتاب لا یُفید علماً، فالعامل بما وجده فیه لا یأمن من أن یکون مُقْدِماً علی قبیحٍ. . . وأمّا الإلزام لنا أنْ لا تکون فی تصنیف هذه الکتب فائدة إذا کان العمل بها غیر جائز، فلیس بصحیحٍ؛ لأنّ مصنِّف هذه الکتب قد أفادنا بتصنیفها وحصرها وترصیفها. . . وأحالنا فی معرفة صحّتها وفسادها علی النظر فی الأدلّة، ووجوه صحّة ما سطّره فی کتابه. . . لأنّ مَنْ لم تجمع له هذه المسائل حتّی ینظر فی کلّ واحدة منها، ودلیل صحّتها تعب وطال زمانه فی جمع ذلک، فقد کفی بما تکلّف له من جمعها مُؤْنة الجمع، وبقی علیه مُؤْنةُ النظر فی الصحّة أو الفساد.

وما زالَ علماء الطائفة ومتکلّموهم یُنکرون علی عوامِّهم العمل بما یجدونه فی الکتب من غیر حجّة مشافهة. . . فکیف یقال: أنّ النکیر غیر واقع، وهو أظهر من الشمس

ص:115

الطالعة؟ إلی أن قال: ولا اعتبار بعوامّ الطائفة وطغامهم، وإنّما الاعتبار بالعلماء المحصّلین» . (1)

وللسیّد المرتضی کلام أوضح من هذا بشأن الکافی علی وجه الخصوص، قالَ قدس سره وقد سألهُ بعضهم عن حدیث الکافی المرویّ فی کتاب التوحید، باب حدوث العالم وإثبات الُمحْدِث (2)ما نصّه: «وهذا الخبر المذکور بظاهره یقتضی تجویز المحال، المعلوم بالضرورات فساده وإنْ رواه الکلینیّ رحمه الله، فکم روی هذا الرجل وغیره من أصحابنا رحمهم اللّه فی کتبهم ما له ظواهر مستحیلة أو باطلة!» .

وعلی الرغم من محاولته تأویل الخبر، ووصف ظاهره بالخُبْث، إلّاأنّه لم یستبعد وضعه. (3)

وأمّا عن موقف الشیخ الطوسیّ (ت/ 460ق) من أحادیث الکافی ، فیقرِّبهُ قوله فی أوّل التهذیب : «ومهما تمکّنت من تأویل بعض الأحادیث من غیر أنْ أطعنَ فی إسنادها؛ فإنّی لا أتعدّاه، وأجتهد أنْ أرویَ فی معنی ما أتأوّل الحدیث علیه حدیثاً آخر یتضمّن ذلک، إمّا من صریحه، أو فحواه» . (4)

وإذا عدنا إلی التهذیب نجد الشیخ رحمه الله کثیراً ما یسوق فیه بمعنی ما تأوّله عدّة أحادیث صحیحة السند تتّفق علی مضمون واحد بحیث یمکن القطع بصدوره عن المعصوم علیه السلام. وإذا ما قُورن هذا مع تصریحه فی عدّة الاُصول بأنّ موافقة خبر الآحاد للسُنّة المقطوعة تفید صحّة متضمَّنةِ لا صحّته فی نفسه؛ لاحتمال أنْ یکون مصنوعاً (5)فقد یُستنتج منه، أنّه قدس سره لم یستبعد هذا الاحتمال، ولو فی بعض متعارضات الکافی ، لا سیما التی صرّح بضعف إسنادها. ومع فرض حصول مثل هذا الاحتمال فی نظر الشیخ، فلا یبقی معنی عنده للاطمئنان والوثوق أو القطع بالصدور.

ص:116

وهذا لا یشمل ما حمله الشیخ من المتعارضات علی التقیّة، وأمّا ما عداه فیدخل فی هذا الاستنتاج بشرط اقترانه بما دلّ علی صحّة متضمّن الأخبار مع ضعف سنده، وبشرط عدم اقترانه بالقرائن الدالّة علی صحّة الخبر فی نفسه کوجوده فی أکثر الاُصول الأربعمائة ونحو ذلک من القرائن التی اعتبرها المتأخّرون المائز بین إطلاق الصحیح عند القدماء وما أکثرها فی زمان الشیخ وبین إطلاقه علی وفق المصطلح الجدید.

وبهذا یکون موقف الشیخ من دعوی الاطمئنان والوثوق إزاء ما تعارض فی الکافی ، ولم یحمله علی التقیّة، مع تصریحه بضعف السند والتعامل معه علی ضوء القرائن الاُولی، وإهمال التنصیص علی احتفافه بما دلّ علی صحّته فی نفسه غیر واضح بالنسبة لی علی الرغم من نفی تلک الدعوی من قبل الأعلام، لأنّ عدم التنصیص لا یدلّ علی عدم الاحتفاف خصوصاً وأنّ الشیخ لا یحتاج إلی ذکر ذلک فی مقام الجمع بین الخبرین المتعارضین. ومهما یکن فإنّ ما ذکرناه من موقف شیخیه المفید والمرتضی رحمهم الله صریح بنفی تلک الدعوی، وفیه الکفایة.

بحذف صدر السند والابتداء بمن نقل من کتابه أو أصله، مع الاستدراک فی آخر الکتابین بمشیخةٍ علی غِرار ما فعله الشیخ الصدوق.

عبارة «مثلهُ» إشارة منه إلی تطابق المتن فی کلا الطریقین. وهو من أوضح مصادیق الخبر العزیز فی الکافی. (1)

ومن الاُمور التی تلاحظ علی منهجه السندی أنّه کثیر ما یرد فی أسانید الکافی ذکر کُنی الرواة وبلدانهم وقبائلهم وحرفهم، أمّا حذف الاسم والاکتفاء بما یدلّ علیه من کنیة أو لقب فلا یدلّ علی التدلیس کما قد یتوهّمه الجاهل؛ لأنّ الحذف لم یکن من الکلینی تعمّداً بل من مشایخه الذین کانوا یکنّون مشایخهم تقدیراً لهم، لما فی إطلاق الکنیة من معانی الاحترام، وقد عرف العرب بالتکنیة ولهم فی الاعتداد بها طرائف کثیرة لیس هنا محلّ تفصیلها.

غایة الأمر أنّ ما ینسب إلی الکلینی وهو فی الواقع إلی مشایخه إنّما باعتبار التدوین بعد الاختیار.

إذن، نسبة جمیع ما یرد فی الإسناد من ألفاظ وإن کانت مجهولة أحیاناً مثل: عن شیخ، أو عن رجل ونحو ذلک، إنّما ینسب إلی الکلینی بهذا الاعتبار، لا أنّه تعمّد إخفاء الاسم والتعبیر عنه بمثل هذه الألفاظ کما قد نجده عند بعض المهرّجین من خُصوم الشیعة الذین لم یلتفتوا إلی نظراء هذا التعبیر فی صحاحهم.

وهناک مفردات اخری فی المنهج السندی فی کتاب الکافی نشیر إلی بعضها اختصاراً:

منها: الالتزام بالعنعنة فی الإسناد کبدیل مختصر عن صیغ الأداء الاُخری التی وردت فی الکافی بصورة أقل من العنعنة.

ومنها: الأمانة العلمیّة فی التزام نقل ألفاظ مشایخ السند، ومثاله نقله حتی لتردّد الرواة فی التحدیث عن مشایخهم بلفظ (حدّثنی فلان، أو روی فلان) . (2)

أو التصریح بما أرسله بعض المشایخ، أو رفعه. (3)

ص:119

ومنها: اختصار سلسلة السند المتکرّر بعبارة: (وبهذا الإسناد) (1)او حذف تمام السند المتکرر والاکتفاء بالعبارة المذکورة. (2)

ومنها: تنوّع مصادر السند فی الکافی ، بحیث یمکن تصنیفها علی طائفتین رئیسیّتین، وهما: الرجال، والنساء الراویات، والرجال إلی معصومین وغیرهم، وهذا الغیر إلی صحابة وتابعین وغیرهم وقد جاء ت مرویّاتهم لتتمیم الفائدة وبعضها الآخر لبیان وجه المقارنة بینها وبین مرویاته الاُخری.

ویمکن تقسیم الطائفة الاُولی إلی الموافق والمخالف فی المذهب؛ لوقوع الکثیر من رواة الفرق المخالفة لمذهب الکلینی فی أسانید الکافی کما بیّناه فی محلّه (3)وأشرنا إلی من رجع منهم إلی الحقّ إشارتین، إحداهما: جملةً، والاُخری تفصیلاً. (4)

وأمّا النساء الراویات فقد بلغن ستّاً وعشرین امرأة فیما تتبعناه.

وهُناک بعض المصادر المجهولة فی أسانید الکافی. (5)

ومنها: وجود الأحادیث الموقوفة (6)والمرسلة (7)والمجهولة وهی التی فی إسنادها راوٍ لم یُسَمّ وتسمّی المبهمة وحکمها الإرسال جمیعاً، کذلک وجود الأحادیث

ص:120

المضمرة (1)مع توافر بعض الأصناف الاُخری لخبر الواحد المسند، کلّ صنف بلحاظ عدد رواته تارةً وهو ما ذکرناه آنفاً أو باعتبار حال رواته، أو بلحاظ اشتراک خبر الواحد المسند مع غیره کالمعنعن کما مرّ والمسلسل (2)والمشترک، (3)والعالی، والنازل، (4)والمعلّق بشرط معرفة المحذوف وهو ما سنشیر إلیه لاحقاً.

ومنها: تعبیر الکلینی عن مجموعة من مشایخه بلفظ: (عدّة من أصحابنا) أو جماعة من أصحابنا والأوّل مطّرد، والآخر نادر.

ولأهمیّة هذا المصطلح المتکرّر کثیراً فی أسانید الکافی ، فلا بدّ من الوقوف علیه لمعرفة المراد به کما سنبیّنه تحت عنوان:

بن عُبید اللّه الغضائری (ت/ 411ق) ، وأخذه عنهما الشیخ النجاشی (ت/450ق) ، والعلّامة الحلی (ت/ 726ق) ، وجمیع مَنْ بحث فی عدّة الکافی أخذ تشخیص رجال العِدّة المعلومة من النجاشی والعلّامة الحلّی فحسب!

وهذه العدد المشخصة ثلاث لا غیر، وهی:

1. عِدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد بن عیسی الأشعری القمّی:

2. عِدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد بن خالد البرقیّ.

3. عِدّة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد أبی سعید الآدمی الرازی.

أمّا رجال العدّة الاُولی فهم خمسة من مشایخ الکلینی.

وأمّا الثانیة فخمسة کذلک، باشتراک شیخ واحد فی العِدّتین، فیکون مجموع مشایخه الذین یروی بتوسّطهم بلفظ العِدّة عن الأشعری والبرقی تسعة مشایخ

کما هو صریح قول العلّامة آقا بزرک الطهرانی، قال رحمه الله: «وجدت علی ظهر الاستبصار الذی کتبه الشیخ جعفر ] بن علی [ بن جعفر المشهدی، عن نسخة خطّ مصنّفه. والکاتب هو والد محمّد بن جعفر المشهدی صاحب مزار محمد بن المشهدی، وقد فرغ عن کتابته سنة (573) وصورة المکتوب علی ظهره، هذه:

(وجدت بخطّ الشیخ السعید أبی جعفر الطوسیّ: سألتُ الشیخ السعید أبی [أبا] عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النعمان الحارثی رضی الله عنه، وأبی [وأبا] عبد اللّه الحسین بن عُبید اللّه الغضائری رضی الله عنه، عن قول الکلینی: عِدّةٌ من أصحابنا فی کتاب الکافی وروایاته؟

فقالا: کلّ ما کان «عِدّةٌ من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد بن عیسی» فإنّما هو: محمّد بن یحیی، وعلیّ بن موسی الکمیذانی یعنی: القمّی؛ لأنّه اسم قم بالفارسیة وداود بن کُورة، وأحمد بن إدریس، وعلیّ بن إبراهیم.

وکل ما کان «عِدَّةٌ من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن خالد البرقیّ» فهم: علی بن إبراهیم، وعلیّ بن محمد ماجیلوَیْه، ومحمّد بن عبد اللّه الحمیریّ، ومحمّدبن جعفر، وعلیّ بن الحسین، انتهی» .

ثم قال: «والنسخة عند الشیخ هادی کاشف الغطاء» ، مذیّلاً ما قاله بعبارة: «الجانی آقا

ص:122

بزرک» کتاب المستحسنات من المستنسخات (خطی) / السید محمد حسین الحسینی الجلالی، وقد تفضّل المحقق السید محمدرضا الحسینی الجلالی بإهداء نماذج مصورة لی من مستنسخات أخیه السید محمد حسین، وکان فی بعضها ما نقلناه نصّاً وهو بخطّ الشیخ آقا بزرک وتوقیعه رحمه الله.

وقد ذکر رجال العِدّة الاُولی کلّ من النجاشی والعلّامة الحلی بنحو ما تقدّم عن الشیخین المفید والغضائری رضی اللّه تعالی عنهم.

أمّا رجال العِدّة الثانیة فلم یذکرهم النجاشی، بل ذکرهم العلّامة مع اختلاف أسماء بعضهم عمّا ذکرنا آنفاً، قائلاً:

«وقال أی: الکلینی کل ما ذکرته فی کتابی المشار إلیه أی: الکافی : «عِدَّةٌ من أصحابنا، عن أحمدبن محمد بن خالد البرقی» فهم: علیّ بن إبراهیم وعلیّ ابن محمّد بن عبد اللّه بن اذَیْنة، وأحمد بن عبد اللّه بن أمیه، وعلی بن الحسن» . (1)

أما عن رجال العِدّة الثالثة، فقد شخّص العلامة الحلّی أسماء هم، وهم: علیّ ابن محمّد بن علّان، ومحمّد بن أبی عبد اللّه، ومحمّد بن الحسن، ومحمّد بن عقیل الکلینی. (2)

وهُناک عِدّة اخری أشار بعض الأعلام إلی تعیین رجالها فی کتاب الکافی نفسه، قال المحدّث النوری: «وفی الکافی فی الباب التاسع من کتاب العتق: عدّة من أصحابنا علیّ بن إبراهیم، ومحمّد بن جعفر، ومحمّد بن یحیی، وعلیّ بن محمّد بن عبد اللّه القمی، وأحمد بن عبد اللّه، وعلیّ بن الحسین جمیعاً، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن عثمان بن عیسی. . . إلی آخره. هکذا فی جملة من النسخ. وفی بعضها: عِدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن عثمان. . . إلی آخره» . (3)

وقد وردت هذه العِدّة فی کتاب العتق فعلاً ولکن لم تشخص الأسماء فیها بل

ص:123

وردت هکذا: عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن خالد، عن عثمان بن عیسی. (1)

ولتصریح العلّامة النوری باختلاف نسخ الکافی فی خصوص هذا المورد فلا معنی إذن لأن یُتّهم الشیخ الخاقانی - الذی أشار إلی عدّة کتاب العتق بالتشخیص المذکور (2)- بأنّه نقل العبارة عن غیره لا علی وجه التحقیق! حتی لکأن الکافی لم یکن موجوداً بین یدیه! !

هذا، وأمّا العِدَد الاُخری فکلّها من العِدَد المجهولة التی لم تشخّص رجالها، مثل عدّة من أصحابنا، عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر) (3)وغیرها.

المصطلح الجدید عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر، وهی عدّة مجهولة یتوقّف علی جملة من الأمور، وهی:

1. معرفة جمیع مشایخ الکلینی الذین رووا عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر بأسمائهم.

2. أن یثبت بالاستقراء أنّهم من الثقات، أو کون القسم الأعظم منهم کذلک.

3. إجراء قواعد حسابات الاحتمال لإثبات عدم کون الواسطة (العِدّة) عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر من الضعاف أو المجاهیل، وذلک لاعتبار المروی عنها بعد تعیینها بنظر أرباب المصطلح الجدید فی تصنیف الحدیث.

فلو فرض أنّ مجموع تلامیذ الأحمر کانوا عشرین تلمیذاً، وثبت لنا ضعف خمسة منهم، فبموجب حسابات الاحتمال نحکم بوثاقة العدّة فی روایتها عن الأحمر؛ لضعف درجة احتمال أن یکون المراد بالعِدّة هم الخمسة الضعاف، وکلّما زاد عدد تلامیذ الأحمر مع زیادة نسبة الثقات فیهم ضعفتْ درجةُ الاحتمال المذکور حتّی تصل إلی درجة قریبة من الصفر، لکنها لا تزول، وکلما انعکست النسبة، زادت درجة الاحتمال المذکور بحیث یکون احتمال دخول الثقة فیهم قریباً من الصفر.

ومع هذا فإنّ تشخیص العدّة أو الحکم باعتبار مرویّاتها بغضّ النظر عن أیّة قرینة خارجیّة، وقصر التعامل معها علی ضوء المصطلح الجدید، غیر مجدٍ.

لأنَّ استقراء تلامیذ الأحمر بالاعتماد علی الکافی غیر کافٍ، لوجود مجموعة اخری من مؤلّفات الکلینی لم تصل إلینا، ولا نعرف شیئاً عن محتواها ولا حجمها، ومع احتمال وجود غیرهم فی کتب الکلینی الاُخری خصوصاً وأنّ هذا الاحتمال قویّ بقواعد حساب الاحتمال یتعذّر علینا إدخال تلک القواعد فی تشخیص رجال العدّة المذکورة، لعدم توفّر عناصر قواعد حساب الاحتمال، والتی یمکن إجمالها بما یأتی:

1. تحدید الوسط المجهول بالاستقراء التامّ، وهو مفقود فی المقام.

2. بیان نسبة الثقات إلی الضعفاء فی هذا الوسط، وأمّا لو کانت العِدّة فی أواسط السند، فتحتاج إلی إثبات کون الراوی عن ذلک الوسط المجهول لا یروی إلّاعن ثقة بالاستقراء، وهو لم یثبت حتی بحقّ الثلاثة.

ص:125

3. بیان القیمة الاحتمالیة لروایة الکلینی عن کلّ فرد من أفراد ذلک الوسط المجهول، بمعنی متابعة روایة الکلینی عن کلّ فرد بعد تشخیصه ومعرفة نسبتها إلی ما رواه عن غیره من رجال ذلک الوسط خارجاً عنه.

4. بیان القیمة الاحتمالیة للمشایخ الذین روی عنهم الکلینی عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر فی کتبه الاُخری المفقودة، لاحتمال الروایة عنهم فی هذا الوسط المجهول علی الرغم من عدم وصول أسمائهم إلینا.

فإنْ توفّرت هذه العناصر، فعندها تطبق قواعد حساب الاحتمال لمعرفة رجال العِدّة المجهولة، وإلّا فتبقی الاستقراء ات ناقصة لا تؤدّی إلی المطلوب، مع ما فیها من إنکار للجمیل وجحود لفضل السید الخوئی قدّس سرّه الذی وفّر مثل هذه الاستقراء ات لغایة اخری فی معجمه.

علی أنّ هذا لا یعنی مطلقاً الاعتقاد بکون هذه العدد مجهولةً عند الکلینی بل هی مجهولة عندنا؛ لعدم الاهتداء إلی طریقة اخری غیر قواعد حسابات الاحتمالات التی لم تتوفّر أکثر عناصرها فی عملیّة تشخیص رجال تلکم العِدَد، ومع هذا فلا یضر عدم تشخیص العِدد المجهولة فی قبول مرویّاتهم، وذلک بلحاظ المنهج السندی المتین الذی اعتمده ثقة الإسلام بحیث دلّنا علی أکثر من طریق لما رواه عن أغلب تلک العِدد المجهولة.

هذا، ومن منهجه السندی أیضاً - اختصاره صدر السند فی أحیان کثیرة؛ للإشعار بأنّ الروایة مأخوذةٌ من کتاب مَنْ ابتدأ به السند، وأما الطریق إلی صاحب الکتاب فهو ما کان قبل هذا السند مباشرة بشرط أنْ یتضمّن اسمه، ومثاله، ما رواه فی فروع الکافی عن (حمید بن زیاد، عن الحسن بن محمّد، عن غیر واحد، عن أبان، عن عبد اللّه بن عجلان، قال: قام أبو جعفر علیه السلام علی قبر رجل. . . الخ» ثمّ أورد الحدیث الذی بعده بهذا الاسناد:

«أبان، عن محمّد بن مسلم، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: یدعی للمیت حین یدخل حفرته. . .» . (1)

ص:126

فاختصار السند هنا، هو للإشعار بأخذ متن الحدیث من کتابٍ لأبان، ککتابه (الوفاة) (1)مثلاً، والطریق إلی الکتاب هو المذکور قبله، ویسمی الحدیث بالمعلّق، لحذف صدره وتعلیقه علی سابقه، ولا منافاة بین التعلیق وبین الروایة من الکتب مادام الطریق إلیها معلوماً، وقد اشتبه بعضهم فظنّ الروایة من الکتب تفید الارسال! ! !

6. ترک الکثیر من الأخبار التی لم یرها قابلةً للروایة إمّا لوضعها من قبل غلاة الشیعة، وإمّا لضعفها بعدم اقترانها بالقرائن المعتبرة عنده، وإمّا لعدم ثبوت وثاقة ناقلیها برأیه.

7. تصنیف الأحادیث المخرجة المرتّبة علی الأبواب علی الترتیب بحسب الصحّة والوضوح، ولذلک أحادیث أواخر الأبواب کما قاله بعض المحقّقین لا تخلو من إجمال وخفاء. (1)

8. روایة القواعد الأساسیّة فی درایة الحدیث وروایته وتقدیمها فی أوائل اصول الکافی لتکون منهجاً سلیماً فی تمییز خبر التقیّة عن غیره.

10. لا یورد الأخبار المتعارضة، بل یقتصر علی ما یدلّ علی الباب الذی عنونه، وربّما دلّ ذلک علی ترجیحه لما ذکر علی ما لم یذکر (2)ولا یُنافی هذا وجود بعض المتعارضات القلیلة فی الکافی.

11. طرحه بعض آرائه الفقهیّة معقّباً بها بعض الروایات (3)أو مصدِّراً بها بعض الأبواب. (4)

12. بیان بعض آرائه الکلامیّة والفلسفیة فی اُصول الکافی. (5)

13. اهتمامه البالغ فی روایة المشهور والمتواتر خصوصاً فی اُصول الکافی وفروعه، ویمکن ملاحظة هذا بسهولة ویسر فی الکثیر من أبواب الکافی ، وذلک لتزاحم الرواة واتّفاقهم علی روایة معنی واحد، وهذا یدخل فی منهجه السندی أیضاً.

14. العنایة الفائقة بروایة ما یتّصل بتواریخ الأئمّة وما یتّصل بموالیدهم ووفیاتهم علیهم السلام.

15. إخضاع متون الکافی اصولاً وفروعاً إلی تبویب واحد، دون روضة الکافی کما سیأتی فی تصنیفه.

ص:128

ومنها: أن تجمع من کتب الحدیث روایات راوٍ معیّن أسندها إلی الأئمة علیهم السلام، وتدوَّن فی کتاب یسمّی (المسند) مضافاً إلی اسم ذلک الراوی الذی أسند الأحادیث، کما هو الحال فی مسند زرارة بن أَعْیَن، ومسند محمد بن مسلم المطبوعین.

ولو استخدمت هذه الصورة فی جمع ما أسنده بعض الرواة الذین أکثروا من الروایة عن الأئمّة علیهم السلام ولم یرد توثیق بحقّهم، أو اختلف الرجالیّون بشأنهم؛ لسهّلت الوقوف علی امور کثیرة قد تؤدّی إلی إعادة النظر فی تقییم حال اولئک الرواة؛ لأنّ النظر فی نشاطهم العلمی یکشف عن أشیاء ذات صلةٍ وثیقةٍ بالدقة والضبط والعلم والوثاقة وغیرها من الاُمور التی ربّما لم تلحظ فی تقییمهم بکتب الرجال.

ومهما یکن، فقد استخدم الکلینی قدّس سرّه الطریقة الاُولی فی تصنیف کتابه الکافی ، لتلبیتها غرضه فی أن یکون کتابه مرجعاً للعالِم والمتعَلِّم، سهل التناول فی استخراج أیّ حدیث من أحادیثه.

وقد حقّق ثقة الإسلام هذا المطلب علی أحسن ما یُرام، إذْ قسّم کتابه الکافی علی ثلاثة أقسام رئیسیّة، وهی:

اُصول الکافی ، و فروع الکافی ، و روضة الکافی.

ثمّ قسم اصول الکافی علی ثمانیة کتب، اشتملت علی (499) باباً وأخرج فیها (3881) حدیثاً، وتجد هذا التصنیف نفسه مع فروع الکافی أیضاً، إذ اشتمل علی (26) کتاباً، فیها (1744) باباً، ومجموع أحادیثها (11021) حدیثاً.

أما قسم الروضة من الکافی فلم یخضعه إلی هذا المنهج من التصنیف، بل ساق أحادیثه تباعاًمن غیر کتب أو أبواب، بل جعله کتاباً واحداً، وقد احتوی علی ستمائة وستة أحادیث.

ومن هُنا یظهر أنّ ما قیل عن مجموع أحادیث الکافی لا ینطبق مع العدد الفعلی المطبوع حالیاً کما سیتّضح من الجدول الآتی، والسبب فی ذلک لیس کما تصوّره البعض من اختلاف نسخ الکافی ؛ لأنّ النسخ التی اعتمدت فی تحقیق الکافی ، والنسخ الکثیرة جداً الواصلة إلینا من الکافی هی أسبق زماناًمن الذین أحصوا أحادیث الکافی

ص:130

فأوصلوها إلی أکثر من ستة عشر ألف حدیث، ویبدو أنّ سبب التفاوت لیس بسبب عدّ الحدیث المروی باسنادین حدیثین، ولا بسبب تشعّب الطریق الواحد إلی شعبتین أو أکثر، وإنّما لعدّ أجوبة الإمام علیه السلام فی مجلس واحد علی أکثر من سؤال بمنزلة الأحادیث المستقلّة، خصوصاً وأنّها تحمل أجوبة مختلفة تبعاً لاختلاف الأسئلة الموجّهة للإمام فی مجلس واحد، وإنْ رواها الکلینی رحمه الله بإسناد واحد.

نظیر ما لو سأل زرارة الإمام الصادق علیه السلام بقوله: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن مسألة کذا؟ فقال علیه السلام: کذا، ثمّ یقول زرارة: وسألته عن کذا، فأجاب بکذا، وهکذا.

ونظیر ما لو قال زرارة مثلاً: قال الإمام الصادق علیه السلام: کذا، ثمّ یقول بعد ذلک: وقال علیه السلام:

. . . وقد یتکرّر هذا فی الحدیث الواحد مرّتین أو ثلاثاً.

وقد وقع مثل هذا فی الکافی ، ولکن لم أعدّه إلّاحدیثاً واحداً فی الفهرس الآتی؛ لغلبة الظنّ أنّ الفارق بین (16/199) حدیثاً وهو الاحصاء المنسوب إلی بعض العلماء وبین ما هو مبین فی الفهرس الآتی، إنّما کان بسبب ما تقدّم آنفاً، وقد تأکّد لی أنّه لم یکن سبباً، ولبعد احتمال سقوط مثل ذلک المقدار من النسخ المعتمدة فی تحقیق الکافی ، وموافقة المطبوع لما فی مرآة العقول والوافی، مع عدم تنبیه أحد من العلماء علی سقوط مثل ذلک المقدار ولو من بعض النسخ، فلم یبق إلّاالسبب المذکور، أو خطأ فی الحساب، واللّه العالم.

ص:131

تنبیه: اعتمدت فی صیاغة هذا الفهرس علی طبعة الکافی البیروتیة / دار الأضواء.

ص:132

17. تبصیر المنتبه بتحریر المشتبه ، ابن حجر العسقلانی (ت/ 852ق) ، تحقیق علی محمد البجاوی، الدار المصریة للتألیف والترجمة.

18. تجارب الاُمم ، مسکویه (ت/ 421ق) ، مطبعة شرکة التمدن، مصر، 1332ق.

19. تصحیح الاعتقاد (شرح عقائد الصدوق) ، الشیخ المفید (ت/ 413ق) ملحق بکتاب أوائل المقالات للشیخ المفید، ط2، تبریز، 1371ق.

20. تعلیقة الوحید علی منتهی المقال ، الوحید البهبهانی (ت/ 1206ق) أُوفسیت عن الطبعة الحجریة سنة، 1306ق.

21. تفسیر التبیان (التبیان فی تفسیر القرآن) ، الطوسی (ت/ 460ق) ، دار إحیاء التراث العربی/ بیروت.

22. تفسیر العیاشی ، العیاشی (ت/ 320ق) ، تحقیق السید هاشم الرسولی المحلّاتی، المکتبة العلمیة الإسلامیة، طهران.

23. تکملة الرجال/ عبد النبی الکاظمی (ت/ 1256ق) ، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم مطبعة الآداب، النجف الأشرف.

24. التنبیه والإشراف ، المسعودی (ت/ 346ق) ، الناشر: مکتبة خیاط، بیروت، 1965ق.

25. تنقیح المقال ، المامقانی (ت/ 1351ق) ، طبع حجر، المکتبة المرضویة، النجف الأشرف، 1350ق.

26. تهذیب الأحکام ، الشیخ الطوسی (ت/ 460ق) تحقیق السید حسن الموسوی الخرسان، ط3، دار الکتب الإسلامیة طهران، وطبعة دار الأضواء، بیروت، 1413ق.

27. التوحید ، الصدوق (ت/ 381ق) ، جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة، قم.

28. توضیح المشتبه ، الدمشقی (ت/ 842ق) ، تحقیق محمد نعیم العرقوسی، ط2، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1414ق.

29. جامع الاُصول من أحادیث الرسول ، أبو السعادات ابن الأثیر الجزری (ت/ 606ق) تحقیق محمد حامد الفقی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.

30. جامع المقال ، الطریحی (ت/ 1085ق) ، تحقیق محمد کاظم الطریحی، مطبعة الحیدری، طهران.

ص:134

31. جوابات أهل الموصل فی العدد والرؤیة ، الشیخ المفید (ت/ 413ق) ضمن المجلد التاسع من مصنّفات الشیخ المفید، طبع المؤتمر العالمی بمناسبة ذکری ألفیة الشیخ المفید، ط2 دار المفید، بیر وت ، 1414ق.

32. خاتمة مستدرک الوسائل ، النوری (ت/1320ق) تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم. والطبعة الحجریة.

33. خاتمة وسائل الشیعة ، الحر العاملی (ت/ 1104ق) ، تحقیق السید محمد رضا الحسینی الجلالی، نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ط1 قم 1412ق.

34. الخصال ، الصدوق (ت/ 381ق) ، نشر جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، قم، 1403ق.

35. الخلاصة فی اصول الحدیث ، الطیبی (ت/ 743ق) ، تحقیق صبحی السامرائی، بغداد، 1391ق.

36. الدرایة فی علم مصطلح الحدیث ، الشهید الثانی استشهد سنة (966ق) ، مطبعة النعمان، النجف الأشرف.

37. الذریعة إلی تصانیف الشیعة ، آقا بزرک الطهرانی (ت/ 1389ق) ، دار الأضواء بیروت، 1403ق.

38. رجال الخاقانی ، الشیخ علی الخاقانی (ت/ 1334ق) ، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم، ط2، مکتب الإعلام الإسلامی، قم، 1404ق.

39. رجال ابن داود الحلی ، ابن داود الحلی (ت/ 707ق) ، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم، ط1 مطبعة الآداب النجف الأشرف، 1388ق.

40. رجال الشیخ الطوسی ، الطوسی (ت/ 460ق) تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریة، النجف الأشرف، 1381ق.

41. رجال العلّامة الحلی ، العلامة الحلی (ت/ 726ق) ، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم، المطبعة الحیدریة، النجف الأشرف، 1381ق.

42. رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال) ، الشیخ الطوسی (ت/ 460ق) ، تحقیق السید مهدی الرجائی، نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، 1404ق.

ص:135

43. رجال النجاشی ، النجاشی (ت/ 450ق) تحقیق السید موسی الشبیری ط4، مؤسسة النشر الإسلامی، قم 1413ق.

44. رسالة أبی غالب الزراری ، تحقیق السید محمد رضا الحسینی الجلالی، ط1، نشر مرکز البحوث والتحقیقات الإسلامیة، قم، 1411ق.

45. رسائل الشریف المرتضی ، المجموعة الاُولی، جوابات المسائل الرسیّة، السید المرتضی (ت/ 436ق) مطبعة سید الشهداء علیه السلام، قم، 1405ق.

46. رسائل الشریف المرتضی ، المجموعة الثالثة، جوابات المسائل الطرابلسیات الثالثة، السید المرتضی (ت/ 436ق) ، مطبعة سید الشهداء، قم، 1405ق.

47. ریاض العلماء ، الأفندی (من أعلام القرن الثانی عشر) ، تحقیق السید أحمد الحسینی، قم، 1401ق.

48. سفینة البحار ، الشیخ عباس القمی (ت/ 1359ق) ، طبع علی الحجر إیران.

49. سنن أبی داود ، أبو داود السجستانی (ت/ 275ق) تحقیق عزّت عبید الدعّاس، ط1، حمص، 1969م.

50. سیر أعلام النبلاء ، الذهبی (ت/748ق) مؤسسة الرسالة، بیروت، 1405ق.

51. شرح اصول الکافی ، عبد الحسین المظفر، ط1، مطبعة النعمان، النجف الأشرف، 1386ق.

52. الشیخ الکلینی البغدادی وکتابه الکافی (الفروع) ، ثامر العمیدی، ط1، مکتب الإعلام الإسلامی، قم، 1414ق.

53. صبح الأعشی فی صناعة الإنشا ، ، القلقشندی (ت/ 820ق) ، المؤسسة المصریة العامة للتألیف والترجمة والنشر، القاهرة، 1963م.

54. صحیح البخاری ، البخاری (ت/ 256ق) ، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.

55. صحیح مسلم بشرح النووی ، النووی الشافعی (ت/ 676ق) ، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407ق.

56. الصواعق المحرقة ، ابن حجر الهیتمی (ت/ 974) ، القاهرة، 1385ق.

ص:136

57. طبقات أعلام الشیعة (القرن الرابع) ، آقا بزرک الطهرانی (ت، 1389ق) ، دار الکتاب العربی، بیروت.

58. عدّة الاُصول ، الشیخ الطوسی (ت، 460ق) نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث للجزء الأول فقط (اوفسیت عن الطبعة الحجریة) .

59. عقیدة الشیعة ، دونالدسن داویت، مطبعة السعادة، مصر، 1365ق.

60. عیون المعجزات ، حسین بن عبد الوهاب (من علماء القرن الخامس الهجری) ، منشورات مکتبة الداوری، قم.

61. العیون والحدائق ، المؤلف مجهول، تحقیق عمر السعیدی، دمشق، 1972م.

62. فتح الأبواب بین ذوی الألباب وبین ربّ الأرباب فی الاستخارات ، ، السید ابن طاوس (ت/ 664ق) تحقیق حامد الخفاف، ط1، بیروت، 1409ق.

63. فتح الباری بشرح صحیح البخاری ، ابن حجر العسقلانی (ت/ 852ق) ، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.

64. الفخری فی الآداب السلطانیة ، ابن الطقطقی (ت/ 709ق) ، دار بیروت للطباعة والنشر، 1966م.

65. الفَرْقُ بین الفِرَقِ ، الاسفرائینی (ت/ 429ق) تحقیق محیی الدین عبد الحمید، مطبعة المدنی، القاهرة.

66. فضل الکوفة ومساجدها ، محمد بن جعفر المشهدی، تحقیق محمد سعید الطریحی، دار المرتضی، بیروت.

67. فهرست الشیخ الطوسی ، الطوسی (ت/ 460ق) ، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم، ط2، المطبعة الحیدریة، النجف الأشرف، 1380ق.

68. فهرست ابن الندیم ، محمّد بن إسحاق (ت/ 385ق) ، دار المعرفة للطباعة والنشر بیروت، (اوفسیت عن النسخة المطبوعة بالمطبعة الرحمانیة، مصر، 1348ق) .

69. الفهرس الشامل للتراث العربی الإسلامی المخطوط (الحدیث النبوی الشریف وعلومه ورجاله) ، نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام، المجمع الملکی لبحوث الحضارة الإسلامیة، الأردن، 1411ق.

ص:137

70. الفوائد الرجالیة (رجال السید بحر العلوم) ، السید بحر العلوم (ت/ 1212ق) ، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم، ط1، مطبعة الآداب، النجف الأشرف.

71. الفوائد الرضویة فی أحوال علماء المذهب الجعفریة ، الشیخ عباس القمی (ت/ 1359ق) طهران 1327ق.

72. الفوائد المدنیة ، الاسترابادی (ت/ 1036ق) ، مطبعة أمیر، قم، 1405ق.

73. فوات الوفیات ، الکتبی (ت/ 764ق) تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید، القاهرة، 1951م.

74. فیض الباری علی صحیح البخاری ، الکشمیری (ت/ 1352ق) ، دار المعرفة للطباعة والنشر، بیروت.

75. القاموس المحیط ، الفیروزآبادی (ت/1414م) ، دارالفکربیروت/ 1403ق.

76. قرامطة العراق فی القرنین الثالث والرابع الهجریین/ محمد عبد الفتاح علیان ، المطبعة الثقافیة، مصر.

77. الکافی (اصوله وفروعه وروضته) ، الکلینی (ت/ 329ق) مطبعة دار الکتب الإسلامیة، طهران، ودار الأضواء بیروت.

78. الکامل فی التاریخ ، عز الدین بن الأثیر (ت/ 630ق) ، دار صادر، بیروت، 1399ق.

79. کامل الزیارات ، ابن قولویه (ت/ 367ق) ، المطبعة المرتضویة، النجف الأشرف، 1356ق.

80. کشف الحجب والأستار ، الکنتوری (ت/ 1286ق) ، مطبعة بیتس مشن، کلکتة، 1330ق.

81. کشف المحجة لثمرة المهجة ، السید ابن طاوس (ت/ 664ق) ، المطبعة الحیدریة، النجف الأشرف، 1370ق.

82. کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الاثنی عشر ، الخزاز القمی (من علماء القرن الرابع الهجری) ، مطبعة الخیام، قم، 1401ق.

83. کمال الدین ، الصدوق (ت/381ق) مؤسسة النشرالاسلامی، قم، 1405ق.

ص:138

84. الکنی والألقاب ، الشیخ عباس القمی (ت/ 1359ق) ، مطبعة العرفان، صیدا، 1358ق.

85. لسان المیزان ، ابن حجر (ت/ 852ق) ط2، بیروت، 1390ق.

86. لؤلؤة البحرین ، البحرانی (ت/ 1186ق) ، تحقیق السید محمد صادق بحر العلوم ط2، مطبعة النعمان، النجف الأشرف، 1969م.

87. مجمع البیان ، الطبرسی (ت/ 548ق) ، منشورات مکتبة السید المرعشی، قم وطبعة دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1406ق.

88. المحاسن ، البرقی (ت/270ق أو280ق) ط2، دار الکتب الاسلامیة، طهران.

89. مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر ، ابن منظور (ت/ 711ق) ، تحقیق ریاض عبد الحمید، دار الفکر، بیروت، 1404ق.

90. مختصر التحفة الاثنی عشریة ، الدهلوی، اختصره الآلوسی الوهابی (سنة 1301ق) ، وقدم له محبّ الدین الخطیب (ت/1389ق) (اوفسیت عن طبعة ترکیا، 1396ق) .

91. المختصر فی أخبار البشر (تاریخ أبی الفداء) ، أبو الفداء إسماعیل بن علی (ت/ 732ق) . (نقلنا عنه بالواسطة) .

92. مرآة العقول ، المجلسی (ت/ 1110ق) ط2، طهران، 1404ق.

93. المستدرک علی الصحیحین ، الحاکم النیسابوری (ت/ 405ق) ، دار الفکر، بیروت، 1398ق.

94. مستدرکات مقباس الهدایة ، محمد رضا المامقانی، ط1، قم/ 1413ق.

95. المشتبه ، الذهبی (ت/ 748ق) مطبوع ضمن توضیح المشتبه للقیسی الدمشقی، وقد تقدم برقم (28) .

96. مشرق الشمسین ، البهائی (ت/ 1031ق) ، بصیرتی، قم، 1390ق.

97. المصطلح الرجالی (أَسْنَدَ عنه) بحث للسید محمد رضا الحسینی الجلالی ، منشور فی مجلة تراثنا العدد الثالث السنة الاُولی، 1406ق.

98. معالم التنزیل ، البغوی (ت/510 أو 516ق) ، دار الفکر، بیروت، 1405ق.

ص:139

99. معانی الأخبار ، الصدوق (ت/381ق) ، دارالمعرفة والنشر، بیروت/ 1399ق.

100. المعتبر فی شرح المختصر ، المحقق الحلی (ت/ 676ق) منشورات مؤسسة سید الشهداء علیه السلام، قم.

101. مقباس الهدایة فی علم الدرایة ، المامقانی (ت/ 1351ق) ، تحقیق الشیخ محمد رضا المامقانی، نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، 1411ق.

102. الملل والنحل ، الشهرستانی (ت/ 548ق) ، مطبعة أمیر، قم، 1409ق.

103. من لا یحضره الفقیه ، الصدوق (ت/ 381ق) ، دار التعارف بیروت، 1401ق و دار الأضواء، بیروت، 1414ق.

104. منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح والحِسان ، الشیخ حسن بن الشهید الثانی (ت/ 1011ق) مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1404ق.

105. الموسوعة (السعودیة) المیسرة فی الأدیان والمذاهب المعاصرة ، ط2، السعودیة، 1409ق.

106. نشوارالمحاضرة وأخبارالمذاکرة/التنوخی (ت/384ق) ، مطبعة المفید، دمشق.

107. نهایة الدرایة (شرح الوجیزة للشیخ البهائی) ، السید حسن الصدر (ت/ 1354ق) تحقیق الشیخ ماجد الغرباوی، مطبعة اعتماد، ایران.

108. هدیة الأحباب فی ذکر المعروفین بالکنی والألقاب والأنساب ، الشیخ عباس القمی (ت/ 1359ق) ، طهران، 1329ق.

109. الوافی ، الفیض الکاشانی (ت/ 1091ق) ، منشورات مکتبة أمیرالمؤمنین علیه السلام العامة فی اصفهان، ط1، 1406ق.

110. الوافی بالوفیات ، الصفدی (ت/ 764ق) ، دار صادر، بیروت، 1389ق.

111. وسائل الشیعة ، الحر العاملی (ت/ 1104ق) ، تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ط1، قم، 1409ق.

ص:140

محمد بن یعقوب کلینی

سال 328 در بغداد درگذشت. (1)

شیخ یوسف بحرانی در لؤلؤة البحرین محمد بن یعقوب را عنوان کرده و گفته های شیخ طوسی و نجاشی را دربارۀ آن نقل کرده و در پایان گوید: قبر کلینی هم اکنون در بغداد مشهور و مزار است. (2)

محمد بن علی اردبیلی در جامع الرواة گوید: محمد بن یعقوب کلینی رازی شیخ اصحاب ما در ری بود و در میان آنها با احترام زندگی می کرد، او در نقل حدیث مورد اعتماد و موثق بود و کتاب کافی را در مدت بیست سال تألیف نمود. (3)

ابن شهر آشوب گوید: ابو جعفر کلینی عالم به اخبار و روایات بود. (4)

رضی الدین بن طاووس گوید: ابو جعفر کلینی مورد اعتماد همه علماء بود و همگان بر وثاقت و عدالت وی اتفاق کرده اند و او را امین و صادق می دانند. (5)

طیبی ابو جعفر کلینی را از مجدّدین مذهب امامیه می داند و گوید: یکی از فقهاء ابوجعفر رازی امامی است. (6)

فیروزآبادی گوید: محمد بن یعقوب کلینی یکی از فقهاء شیعه بود. (7)

شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی گوید: محمد بن یعقوب شیخ زمان خود بود، او چهره درخشان علم و عقل و فهم و از ثقات اهل حدیث و آشنایان به روایت بوده است. (8)

قاضی نوراللّه شوشتری گوید: ابو جعفر کلینی پیشوای اهل حدیث و از مشایخ و حفاظ بود. (9)

مولی خلیل قزوینی گوید: مخالف و مؤالف به فضل او اعتراف دارند، علمای شیعه گفته اند او در نقل حدیث از ثقات بشمار بود و از همگان بیشتر تبحر داشت،

ص:143

علمای امامیه اعتقاد دارند او موثق ترین راویان شیعه بوده است. (1)

محمدتقی مجلسی گوید: حق این است که او در حدیث مانند ندارد و در میان علماء حدیث بی نظیر است، هر کس کتاب او را مطالعه کند و در آن دقت نماید، متوجه می گردد که او از طرف خداوند مؤید بوده است، ترتیب کتاب کافی و حسن تبویب آن شاهد این سخن می باشد خداوند پاداش نیکوکاران را به او عطا کند. (2)

محمدباقر مجلسی گوید: شیخ صدوق ثقةالاسلام، مقبول مردمان، ممدوح خاص و عام محمد بن یعقوب کلینی که همه از وی ستایش می کنند و او را مورد اعتماد قرار می دهند. (3)

شیخ حسنی دمستانی گوید: او یکی از اعلام و بزرگان است، خصوصاً در حدیث که از همگان اقدم و در میدان مسابقه پیشگام و پیشرو می باشد، او از هر نقصی و عیبی پاک و مورد اعتماد و اطمینان اهل حدیث و فقه بوده است. (4)

محدث نیشابوری گوید: یکی از محدثان عالی مقام و فقهای عظام، ثقةالاسلام، پیشوای اعلام، بدر فروزان، جامع سنن و آثار در حضور سفراء امام شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی است که موجب زنده شدن دین در قرن چهارم گردید. (5)

سیدمحمدباقر خوانساری گوید: کلینی در حقیقت امین اسلام و در طریقت راهنمای اعلام و در شریعت صاحب گام های بزرگی بود، هیچ کس در وثاقت او سخنی ندارد و همگان او را قبول دارند، و مقام او در نزد علماء و رهبران مردم روشن است. (6)

علامه تهرانی رحمه الله در طبقات اعلام شیعه قرن چهارم گوید: محمد بن یعقوب بن اسحاق ثقةالاسلام ابو جعفر کلینی مصنف کتاب کافی که در بیست سال آن را تألیف کرد و در سال 328 و یا 329 درگذشت یکی از امامان و رهبران شیعه امامیه به شمار است او در سال تناثر نجوم در بغداد وفات کرد و در همان جا دفن شد. (7)

ص:144

مرحوم شیخ عباس قمی در الکنی و الالقاب گوید: از ابن اثیر جزری نقل شده که وی در جامع الاصول گوید: ابو جعفر محمد بن یعقوب رازی از امامان مذهب اهل بیت است او در مذهب شیعه از علماء بزرگ بود، او را از تجدیدکنندگان مذهب امامیه در آغاز قرن چهارم می دانند.

شیخ عباس در شرح حال کلینی گوید: شیخ بزرگ، پیشوای مردم، مروج مذهب شیعه و ملجأ محدثان عالی مقام ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی ملقب به ثقةالاسلام مؤلف کتاب کافی است که مانند آن در مذهب امامیه تألیف نشده است. (1)

ابن حجر در لسان المیزان گوید: محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی به ضم کاف از اهل ری بود و در بغداد اقامت داشت و در آنجا حدیث می گفت، او از محمد بن عبدالجبار و علی بن ابراهیم بن هاشم و غیر آنها روایت می کند، او از فقهاء شیعه و مصنف آنان بود و در سال 328 در بغداد درگذشت. (2)

کحالة در معجم المصنفین گوید: محمد بن یعقوب کلینی رازی، سلسلی، بغدادی ابوجعفر از فقهاء شیعه به شمار است، او عارف به اخبار و احادیث بود، در بغداد اقامت گزید، و در سال 329 در آنجا درگذشت، از تألیفات او کتاب کافی می باشد که مشتمل بر سی کتاب است. (3)

دکتر حسین علی محفوظ بغدادی در مقدمه چاپ حروفی کافی گوید: محمد بن یعقوب بن اسحاق رازی که به سلسلی و بغدادی هم معروف است و او را ابو جعفر اعور هم می گفتند، کلینی از یک خاندان بزرگ و پاک و ریشه دار در کلین بود که از آن گروهی از افاضل و رجال حدیث و فقه برخاسته اند یکی از آنها علان کلینی دایی او بوده است.

کلینی در زمان خود شیخ شیعه در ری بود و از محترمین و شخصیت های جامعه به شمار می رفت او از ری به بغداد مهاجرت کرد و در درب سلسله یا کوچه زنجیر

ص:145

اقامت گزید، این کوچه در دروازه کوفه قرار داشت، کلینی در آنجا حدیث املاء می کرد و ریاست فقهاء شیعه در هنگام خلافت مقتدر خلیفه عباسی به او تعلق داشت.

کلینی عصر سفیران و وکلاء حضرت مهدی علیه السلام را درک کرد و اخبار روایات را از مصادر و منابع آن فرا گرفت، و در زمان سفیران امام، کافی را تألیف نمود، او کتاب کافی را به درخواست یکی از رجال شیعه فراهم آورد، مجلس کلینی همواره محل اجتماع بزرگان، علماء و اهل حدیث بود، و کسانی در حلقه درسی او فقه و حدیث فرا می گرفتند.

کلینی رضی الله عنه عالمی عمیق و محدثی ژرف نگر و فقیهی عالی مقام بود، او در نقل حدیث از ثقات به شمار می رفت، او یک محدث عادل و حجتی استوار به حساب می آمد، گفته هایش محکم و عقایدش متین و از بزرگان اهل ادب هم محسوب بود او از بزرگان و پیشوایان و زاهدان و عابدان و مخلصان به شمار می رفت. (1)

علمی شیعه را در ری ترک می گوید و محل زندگی و خانوادگی خود را رها می کند، اقوام و عشیره را که همه از بزرگان ناحیه ری بودند و مقام و منزلت بزرگی داشتند ترک می نماید.

گروهی گفته اند او برای نوشتن کتاب کافی به بغداد رفت، در آن زمان جماعتی از بزرگان شیعه و اصحاب ائمه علیهم السلام هنوز در بغداد و کوفه زندگی می کرده اند، آنها کتاب ها و نسخه هایی از مؤلفان قدیم را در دست داشته اند، کلینی برای استفاده از آن نسخه ها برای نوشتن کتاب کافی عازم بغداد شده است.

با کمال تأسف شرح حال جامعی از وی در دست نیست، تنها منبع ترجمه او فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی می باشند، آنها هم به اختصار از وی نام برده اند، دیگران هم چیزی در دست نداشته اند تا بیاورند، مرجع همه سخنان و گفته ها به فهرست طوسی و رجال نجاشی می رسد.

از زندگی خصوصی و خانوادگی او اطلاع درست و مشروحی در دست نیست، تنها به این اکتفاء شده که آنها از محدثان و راویان و وجوه و اعیان ناحیه ری بوده اند، از تاریخ تولد کلینی رضی الله عنه و آغاز زندگی او و هنگام تحصیل در کلین و ری و از اساتید و معلمان او در مصادر و منابع چیز نیست و تنها از مشایخ اجازه او نام برده شده است.

نام او برای نخستین بار در فهرست شیخ ابو جعفر طوسی آمده و چند سطری درباره او و آثارش نوشته شده و بعد وفات او در بغداد و محل قبرش آمده است و بعد هم نجاشی در رجال خود او را عنوان می کند و بعد از تجلیل از وی مختصری از حالات او را بیان کرده است، و بعد از آن هر چه هست از آن دو نفر گرفته شده است.

بوده و همگان مقام و منزلت او را می دانستند و از شخصیت علمی، و فقهی او آگاه بودند، از این رو ورود او به بغداد در میان جامعه تشیع و محافل علمی و فقهی و راویان و محدثان مقیم بغداد به زودی مشهور شد و دانستند که کلینی وارد بغداد شده و در این شهر اقامت گزیده است.

علماء و بزرگان شیعه در بغداد پیرامون او را گرفتند و از وی تحلیل و تکریم نمودند، با این که در آن زمان اوائل قرن چهارم شخصیت های بزرگی از نظر فقهی و روایتی در بغداد بودند ولی شخصیت کلینی همه آنها را تحت الشعاع قرار داد، و پس از اندکی مقام نخست را در آن شهر به دست آورد، به طوری که او را شیخ اهل حدیث در بغداد می گفتند.

اقامت او در بغداد طول کشید، به طوری که او را بغدادی هم گفته اند، او را از این جهت سلسلی گفته اند که در کوچه ای به نام «درب سلسله» زندگی می کرد، ظاهراً در مدخل آن کوچه زنجیری بوده و مردم آن را کوچه زنجیر می گفته اند، همان گونه که در مشهد مقدس بازاری به نام بازار زنجیر بود و در تخریب سال 1354 در توسعه فلکه ویران گردید.

از این که کلینی چند سال در بغداد اقامت کرده و در چه سالی به این جا مهاجرت نموده اطلاع درستی در دست نیست، او سال ها در بغداد مشغول تدریس و تألیف بود و مجلس املاء حدیث داشت گروهی در محضر او تربیت شدند و از وی فقه و حدیث آموختند و به مذهب اهل بیت علیهم السلام خدمت کردند و منشأ آثاری شدند.

کنار نهر طائی دیدم روی قبر او لوحی قرار داشت که در آن نام او و پدرش را نوشته بودند، و در رجال خود گوید:

محمد بن یعقوب کلینی مکنی به ابو جعفر اعور، که از مشایخ جلیل القدر و عارف به اخبار و احادیث بود و کتاب کافی را تألیف کرد، در ماه شعبان سال 329 در بغداد درگذشت و در دروازه کوفه مدفون گردید، شیخ طوسی در فهرست وفات او را 328 نوشته ظاهراً کتاب رجال بعد از فهرست نوشته شده و این تاریخ صحیح بوده است.

ابوالعباس نجاشی در رجال خود گوید: ابو جعفر کلینی رحمه الله در سال 329 در بغداد درگذشت و این سال را تناثر نجوم می گفتند، محمد بن جعفر حسینی ابو قیراط بر او نماز خواند و در دروازه کوفه به خاک رفت، احمد بن عبدون به من گفت: من قبر او را می شناسم و اکنون کهنه شده است.

ابن اثیر در حوادث سال 328 گوید: در این سال محمد بن یعقوب کلینی درگذشت ابن حجر در لسان المیزان گوید: محمد بن یعقوب بن اسحاق ابو جعفر کلینی که از فقهاء شیعه بود در سال 328 در بغداد درگذشت.

محمدتقی مجلسی گوید: قبر کلینی در بغداد در مولوی خانه معروف است و آن را شیخ المشایخ گویند، عامه و خاصه آن را زیارت می کنند و من هم آن را زیارت کردم.

شیخ یوسف بحرانی گوید: قبر کلینی الان و قبل از این زمان در بغداد زیارتگاه بوده است، و روی قبرش گنبدی ساخته شده است.

شیخ اسداللّه شوشتری گوید: مزار او اکنون در نزدیک پل معروف است.

شیخ عبدالنبی کاظمی گوید: در بین علمای معاصر ما و مردم زمان ما معروف است که قبر او در بغداد در جایی به نام مولی خانه نزدیک پل قرار دارد، و قبرش اکنون زیارتگاه عامه و خاصه می باشد.

سید محمد باقر خوانساری گوید: قبر مطهر کلینی اکنون در بغداد شرقی مشهور است و گنبدی روی آن ساخته شده است، عامه و خاصه آن را زیارت می کنند، قبر او اکنون در جایی به نام تکیه مولویه قرار دارد درهای مشبکی در آن کار گذاشته شده است و در طرف چپ کسی که از پل عبور می کند واقع شده است.

ص:149

دکتر محفوظ بعد از نقل اقوال در پایان گوید: شیعیان سال ها و قرن ها است که این قبر را زیارت می کنند و معتقدند که آن قبر کلینی است، عامه و خاصه آن قبر را محترم می دانند و آن را تعظیم و تکریم می کنند، گذشتگان ما و آباء و اجداد همواره به زیارت آن می رفتند، و ما هم باید آن را احترام کنیم و مانند یک سرباز گمنام برایش ارزش بگذاریم. (1)

می گوید: او کافی را به درخواست یکی از برادران مؤمن خود تألیف کرده، او نمی گوید این شخص که بوده و از چه طبقه ای به شمار می رفته، اما پیداست که یک شخصیت بزرگی بوده که کلینی پیشنهاد او را قبول کرده و به این کار بزرگ اقدام نموده است.

دربارۀ کافی سخن بسیار گفته شده، فقهاء و محدثان شیعه از قدیم تا عصر حاضر راجع به کافی مطالبی را اظهار داشته اند، و اهمیت این کتاب شریف را بیان نموده اند، ما در اینجا نخست سخن مؤلف را دربارۀ کافی می آوریم و بعد از آن به گفته های دیگران می پردازیم، اینک گفته های کلینی قدس سره درباره تألیف کافی.

آنها درک کرد آن را قبول کنند و هر چه را نیافت آن را مردود بدانند، تقلید از پدران و اتکاء به عقل مردود است.

بدان ای برادر خداوند تبارک و تعالی بندگان خود را مانند چهارپایان نیافرید، بلکه خلقت آنها را با حیوانات متفاوت قرار داد، در انسان عقل و هوش و ادراک آفرید و جسم آنها را با دانش و کمال و فضل و فهم مرکب ساخت، و آنان را محل امر و نهی فرمود، اشیائی را بر آنان واجب کرد و چیزهایی را حرام فرمود و آنها را مکلف ساخت تا وظایف خود را انجام دهند.

خداوند بندگان خود را دو قسمت کرد، گروهی را سالم و تندرست و جماعتی را بیمار و معلول نمود، مردمان سالم را به انجام اعمالی مأمور کرد و از کارهایی منع نمود، تکالیف خداوند بر مردمان تندرست قرار می گیرد، و از معلولان که توان انجام کاری را ندارند بازخواست نمی کند، زیرا آنها نمی توانند دانش فراگیرند و حقایق را دریابند.

خداوند زندگی معلولان و افراد بیمار و ناتوان را که توانایی انجام کاری ندارند در وظیفه افراد تندرست قرار داده و باید کسانی که سالم می باشند و عقل و هوش آنها کار می کند، از افراد ناتوان سرپرستی نمایند و زندگی آنان را تأمین کنند، و بقاء افراد سالم هم بستگی به علم و فضل دارد، اگر آنها علم فرا گرفتند باقی می مانند و جاودان هستند.

اگر قرار بود افراد تندرست دنبال علم نروند و در جهالت بمانند لازم بود تکلیف هم از آنها برداشته شود، و اگر چنین بود پس ارسال پیامبران و فرود آمدن کتب آسمانی برای چه بود و خداوند این همه آداب و سنن را برای چه فرستاده، و اگر چنین بود که مردم دنبال علم نروند، پس فرستادن پیامبران و انزال کتب امری بیهوده می باشد.

خداوند متعال با عدل و داد خود مردم را حکمت آموخت، و به آنها عقل و فهم داد و آنها را مکلف نمود تا اوامر و نواهی او را فراگیرند و خود را موظف بدانند و به

ص:152

حدود و ثغور شرع مبین عمل کنند، آنها را مانند چهارپایان در بیابان ها رها نکرده که هر کاری می خواهند انجام دهند و هر کاری را مرتکب شوند.

خداوند بندگان خود را موظف کرده تا او را تعظیم کنند و او را یگانه بدانند و به خداوندی او اعتراف نمایند، و بدانند که آفریننده و نگهدارندۀ جهان اوست، و دریابند که خداوند به آنها روزی می دهد و اشیاء بر وجودش گواهند، و برهان او آشکار است و نشانه های پروردگارش چنان روشن است که همه آنها را مشاهده می کنند.

آثار و نشانه های خداوند مردم را به وحدانیت او فرا می خوانند، و گواهی می دهند که خالق کائنات شایسته پرستش می باشد، در همه اشیاء آثار صنعت او پیداست و شگفتی های جهان آفرینش گواه بر حسن تدبیر و اداره کائنات دلالت می کند، خداوند همه را به شناخت خود دعوت کرده و با علم و دانش می توان خدا را شناخت و با حقایق و رازها آشنا شد.

خداوند نمی خواهد مردم جاهل بمانند و احکام دین را در نیابند، حکیم هرگز جهالت را برای مردم روا نمی دارد و نمی خواهد مردم دین را انکار کنند و از احکام آن چیزی نفهمند دین برای علم و فهم آمده و می خواهد مردم دانش و فضل داشته باشند و قلب خود را با نور علم روشن کنند، خداوند در قرآن فرمود: ما از مردم پیمان گرفتیم که درباره خداوند جز حق سخن نگویند.

در جایی دیگر خداوند می فرماید: آنها دروغ گفتند زیرا علم نداشتند و از موضوع آگاه نبودند، خداوند بندگان سالم خود را با امر و نهی محصور کرد، و آنها را مأمور نموده که حق بگویند و همواره دنبال علم بروند و در جهل و نادانی نمانند، پروردگار مردم را امر کرده تا از دانایان سؤال کنند و در دین تفقه نمایند و با فهم و علم امور مذهبی را فراگیرند و حقایق را دریابند.

در قرآن مجید فرموده: باید از هر گروهی یک نفر از جای خود حرکت کند و برود علم دین را فراگیرد و در مسائل مذهبی فهم پیدا نماید و فقیه شود و بعد میان قوم خود

ص:153

برگردد و آنها را از عواقب اعمالشان بیم دهد، در جای دیگر فرموده: از اهل قرآن سؤال کنید اگر چیزی نمی دانید یعنی از کسانی که علوم قرآن را فراگرفته اند و تفسیر و تأویل آن را می دانند بپرسید.

اگر بنا بود افراد تندرست در جهل خود بمانند خداوند آنها را امر نمی کرد تا سؤال کنند و دیگر نیازی به بعثت پیامبران نبود و لزومی نداشت تا کتابی نازل گردد، آنها مانند چهارپایان و افراد دیوانه که تکلیفی ندارند زندگی می کردند و بعد هم از دنیا می رفتند، پس بنابراین بقاء ابناء بشر در دنیا بستگی به علم و تعلیم و تعلم دارد.

باید افراد تندرست که اعضاء و جوارح آنها درست کار می کند دنبال یک آموزگار و مربی بروند و در زندگی استاد معلم و راهنما داشته باشند، باید کسانی باشند که مردم را به نیکی ها امر کنند و از پلیدی ها و بدی ها مردم را باز دارند، باید مردم سالم همواره دنبال ادب بروند و کمال پیدا کنند و از دانایان سؤال نمایند و بر علم و معرفت خود بیفزایند.

اکنون شایسته ترین چیزی که باید عاقل آن را فرا گیرد و انسان زیرک و باهوش دنبال آن برود و افراد موفق که باید آن را دنبال نمایند، طلب علم دین و شناخت آنچه را که خداوند از بندگان خود خواسته است، خداوند از بندگان خود می خواهد او را یگانه بدانند و شرایع و احکام او را فراگیرند و امر و نهی او را انجام دهند و آداب و سنن را بیاموزند.

اینک حجت بر مردم تمام شده و تکلیف همه روشن گردیده، عمرها کوتاه و به تأخیر انداختن کارها پذیرفته نیست، پروردگار از بندگان خود خواسته و با آنها شرط کرده که او را عبادت کنند و همه واجبات را به کار گیرند و از روی علم و بصیرت اعمال را انجام دهند تا کارهای آنها در نزد خداوند مورد رضایت قرار گیرد و سزاوار ثواب و پاداش گردد.

کسانی که بدون علم و بینش کاری انجام دهند و ندانند چه می کنند، و برای چه کسی کار می نمایند در جهل و نادانی هستند، و به نتیجه اعمال و کردار خود واقف

ص:154

نیستند و آنها اطمینان هم پیدا نمی کنند، آنان نمی توانند اعمال خود را درست بدانند و یا آن را تصدیق نمایند، زیرا نسبت به اعمال خود شناختی ندارند و در شک و شبهه هستند.

کسی که در حال شک و تردید و گمان و شبهه کاری انجام می دهد و با خضوع و خشوع و یا میل و رغبت کاری نمی کند، اعمال او هرگز مانند عالمی که از روی یقین کار می کند نخواهد بود، خداوند متعال می فرماید: کسانی که حقایق را درک می کنند حق را تشخیص می دهند و از روی علم کارها را انجام می دهند، شهادت از این جهت قبول است که شاهد آن را دیده است.

اگر کسی موردی را به چشم خود مشاهده نکند و به آن علم نداشته باشد شهادتش پذیرفته نیست، امور کسانی که با شک و تردید و بدون علم و بینش و بصیرت کار می کنند در دست خداوند می باشد، او می تواند اعمال آنها را بپذیرد و یا این که رد نماید، زیرا خداوند امر کرده که واجبات را با علم و بصیرت انجام دهد و آنها را از روی یقین به کار گیرد.

خداوند متعال در قرآن مجید این گونه افراد را چنین وصف می کند و می فرماید:

بعضی از مردم خداوند را بدون علم و بصیرت عبادت می کنند، اگر عبادت آنها به آنان خیری رسانید به آن اطمینان پیدا می کنند و اگر گرفتار فتنه شدند چهره آنها دگرگون می شود، این گروه در دنیا و آخرت زیان می کنند و زیان آشکار هم این است که خداوند را بدون علم عبادت می کنند.

امام علیه السلام فرمودند: هر کس با علم ایمان را به دست بیاورد در آن ثابت می ماند و از ایمان خود سود می برد، هر کس بدون علم وارد آن گردید از آن دست خواهد کشید، و نیز فرمودند: هر کس دین خود را از کتاب خدا و سنت رسول و آل او علیهم السلام به دست آورد مانند کوه ها استوار خواهد ماند و از جای خود تکان نخواهد خورد.

اما هر کس دین خود را از دهان مردان گرفت مردان دیگری دین او را از وی خواهند گرفت امام علیه السلام فرمودند: هر کس ولایت و امامت ما را از قرآن به دست نیاورد

ص:155

در هنگام بروز فتنه ها از راه منحرف خواهد شد و ایمان خود را از دست خواهد داد و در طوفان به این طرف و آن طرف می رود و سقوط می کند.

برای همین جهت است که امروز ادیان فاسده ظاهر شده اند، و مذاهب گمراه کننده آشکار گردیده اند، اکنون کفر و شرک در هم آمیخته و همه جا را فراگرفته است، هر کسی را خداوند توفیق دهد ایمانش ثابت و مستقر می ماند، خداوند برای او اسباب و وسائلی فراهم می کند تا او دین خود را از کتاب و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله فراگیرد و با علم و یقین و بصیرت ایمان بیاورد.

این چنین شخصی دینش مانند کوه ها استوار می ماند و از جای خود تکان نمی خورد، اگر خداوند کسی را موفق نکرد ایمان او عاریتی خواهد بود، او دنبال آراء و نظریات خود را می گیرد و با تقلید و استحسان و تفسیر و تأویل بدون علم و بصیرت گام برمی دارد و گمراه می گردد، در اینجا مشیت خداوند به هر چه تعلق گیرد انجام خواهد گرفت، یا ایمان او را کامل و یا سلب می کند.

برای این گونه افراد که از روی عدم بصیرت سخن می گویند و تأویل بی جا می کنند هیچ اطمینانی نیست، ممکن است آنها صبح مؤمن باشند و شب کافر گردند، و یا شب مؤمن به حساب آیند و بامداد کافر شوند، زیرا او هرگاه یکی از بزرگان را مشاهده می کند به طرف او می رود و هرگاه چیز ظاهرپسندی را دید آن را قبول می کند.

عالم علیه السلام فرمودند: خداوند متعال پیامبران را برای نبوت خلق کرد، آنها فقط پیامبر خواهند بود و اوصیاء هم برای وصایت خلق شدند و آنان هم وصی خواهند بود، گروهی را ایمان عاریت داده اگر بخواهد آن را کامل می کند و اگر بخواهد آن را از دل ها سلب می نماید، این آیه شریفه قرآن «فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ» به این موضوع دلالت دارد.

شما متذکر شده ای که در جاهایی گرفتار مشکلات شده ای و در تنگناهایی قرار گرفته ای حقایق آنها را در نمی یابی و راه چاره را نمی دانی، تو در اختلافات روایات در بن بست قرار گرفته ای و راه حل آنها را پیدا نمی کنی، و می دانی که اختلاف روایات

ص:156

با یکدیگر برای این است که علل و اسباب آن یکسان نبوده و هر کدام در موردی بیان شده اند.

شما در جایی زندگی می کنید که عالمی در آنجا حضور ندارد، شما به افراد مورد وثوق و اطمینان دسترسی ندارید تا مشکلات خود را از وی سؤال کنید و در اختلاف روایات حق را پیدا کنید و انتخاب نمایید و مورد عمل قرار دهید، شما دوست داشتی کتابی کافی در اختیار داشته باشی که در آن همه علوم و معارف دین گردآوری شده باشد تا مورد استفاده قرار گیرد.

کتابی که طلّاب و فراگیرندگان معارف را سود دهد، کسانی که می خواهند راه رشد و سعادت را پیدا کنند به آن مراجعه نمایند، و یا کسانی که در نظر دارند علوم دینی فرا گیرند و آثار صحیحه را مورد عمل قرار دهند و سخنان واقعی رهبران دین را به دست آورند از آن استفاده کنند و از سنت های پیامبر و فرائض خداوند آگاه شوند و آنها را به کار بندند.

شما گفتید اگر چنین کتاب جامعی تألیف گردد و اخبار و روایات و سنن و آثار اهل بیت علیهم السلام در آن گردآوری شود، این کار سبب خواهد شد تا به توفیق خداوند و مساعدت او شیعیان و محبان خاندان عصمت و طهارت راه درست را دنبال کنند و آنها را به سر منزل مقصود هدایت نمایند و راه درست و راه صحیح را به آنان نشان دهد.

اینک ای برادر بدان که خداوند تو را هدایت کند، و راه تشخیص صحیح از سقیم را به تو بنمایاند، هیچ کس نمی تواند با رأی و نظر خود موارد اختلاف را در روایات تمیز دهد و حکم به صحت یک روایت را به نظر خود اظهار کند، و یا بدان عمل نماید، مگر این که، عالم علیه السلام عمل کرده باشد، روایات را به کتاب خدا عرضه کنید هر کدام با قرآن موافق بود عمل کنید و مخالف را ترک نمایید.

در جای دیگر فرموده: در موارد اختلاف روایات هر حدیثی که با مخالفان موافق نبود مورد عمل قرار دهید، و هر روایتی که با آنها موافق بود ترک کنید، و نیز فرموده:

ص:157

روایتی که در عمل به آن اجماع شده آن را مورد عمل قرار دهید و در غیر آن صورت از آن دوری نمایید، ما در اینجا اطلاع اندکی داریم، بهتر از همه در این موارد احتیاط و رد آن به امام می باشد.

امام علیه السلام فرموده: هرگاه دو روایت مختلف در یک مورد رسید و شما نتوانستید صحیح آن را دریابید، به هر کدام از آنها خواستید عمل کنید و این عمل شما از باب تسلیم است.

اکنون خداوند متعال کارها را آسان کرد و وسایل آن را آماده ساخت و تألیف کتابی را که خواسته بودی انجام گرفت و امیدوارم کار به آن گونه انجام گرفته باشد که خواسته و طلب کرده بودید، اگر در تألیف آن کوتاهی شده و موارد نقص در آن مشاهده می شود ما را ارشاد و راهنمایی کنید، زیرا نصیحت و ارشاد میان برادران مؤمن واجب است.

امیدوارم در اعمال کسانی که از این کتاب سود می برند و اخبار و روایات آن را مورد عمل قرار می دهند و از انوار فروزان آن روشنایی می گیرند و در حال و آینده از آن استفاده می کنند مشارکت داشته باشیم، زیرا خداوند یکی است و محمد صلی الله علیه و آله رسول خدا یکی است و حلال محمد صلی الله علیه و آله و حرام او تا قیامت باقی است.

ما کتاب حجت را اندکی باز کردیم و مطالب آن را توسعه دادیم، اگرچه آن را کامل نکردیم در صورتی که نیازمند تکمیل و توسعه بود، ما دوست نداشتیم که خوانندگان این کتاب را از این موضوع بی بهره سازیم، ما از خداوند درخواست می کنیم که عمر ما را طولانی کند تا کتاب حجت را کامل نماییم و همه مباحث آن را در یک کتاب مستقل بیاوریم.

ما از خداوند متعال سپاسگزاریم و از او توان و نیرو برای کارها می خواهیم و امیدواریم ما را توفیق بیشتری بدهد و دست ما را بگیرد، درود بر رسول خدا و آل او علیهم السلام که از پاکان و نیکان هستند، من اینک کتاب خود را از عقل و علم شروع می کنم و از مقام علم و علماء سخن می گویم و از جهل و جاهلان و سقوط آنها بحث می کنم.

ص:158

عقل به مانند قطبی است که همه از او نیرو می گیرند و به وسیله او حرکت می کنند، خداوند به وسیله عقل با مردم احتجاج می کند و ثواب و عقاب و پاداش و جزاء به اندازه عقل و خرد انجام می گیرد.

هستند و متکی به افکار و اندیشه های خود می باشند مورد اعتراض او قرار گرفته اند.

چهارم: محدث بزرگوار به علم و معرفت بسیار اهمیت می دهد و مردم را تشویق می کند که دنبال علم و معرفت بروند، و از جهل و جهالت خود را نجات دهند او فرق بین انسان و حیوان را تنهاه در علم و معرفت می داند و می گوید کسانی که علم ندارند چهارپایانی می باشند که بدون اراده به هر جا می روند و با هر بادی تکان می خورند.

پنجم: در مورد اختلاف روایات تصریح می کند که باید حدیثی مورد عمل قرار گیرد که با قرآن مخالف نباشد، و یا حدیثی که با مخالفان موافقت دارد باید ترک شود، و مورد عمل قرار نگیرد، و یا این که از باب تسلیم به هر کدام خواست عمل کند.

ششم: او می گوید: اگر خداوند به من مهلت داد و عمرم طولانی شد کتاب حجت را مبسوطتر از این خواهم نوشت، و آن را به صورتی مستقل تألیف خواهم کرد و مطالب دیگری به آن اضافه خواهم نمود، او ظاهراً موفق به این کار نشده زیرا در تألیفات وی از این کتاب نامی نیست واللّه تعالی اعلم.

هفتم: او از تشتت و تفرقه و پیدا شدن مذاهب فاسده و آراء و اقوال گوناگون و مکتب های مختلف در جامعه خود اظهار ناراحتی می کند و می گوید: هواپرستان و بداندیشان دست به دست هم داده و محیط و جامعه را با افکار و اندیشه های خود در هم ریخته اند، و باید با ملحدان و صاحبان اندیشه های فاسد مبارزه کرد.

او از اختلاف شیعه و راویان اخبار و روایات که بعد از غیبت امام زمان علیه السلام در سال 260 پیش آمد، کاملاً آگاه بوده و فرقه های گوناگونی که پس از غیبت پدید آمدند و موجب گمراهی گروهی از شیعیان گردیدند، هواپرستان و دنیاطلبان از یک طرف و سیاست خلفاء و عمال آنها از طرف دیگر موجب نابسامانی هایی در جامعه تشیع شده بود.

نوشتن کتابی بزرگ و جامع مانند کافی نیازمند کتابخانه ای بزرگ بود، احتمالاً پیشنهاد تألیف کتاب در ری به کلینی شده باشد، و پیشنهاددهنده هم یکی از رجال شیعه بوده و کلینی را با او انس و محبتی بوده است، او تصمیم می گیرد به بغداد برود و

ص:160

در آن شهر اقامت کند و کتاب خود را تألیف نماید.

در آن زمان بغداد از مراکز مهم علمی و دینی بود، رجال علم و ادب و فقه و حدیث در آنجا سکونت داشتند، خاندان های بزرگی از شیعه در آنجا حضور داشتند و در تشکیلات حکومتی صاحب نفوذ بودند، در بغداد کتابخانه های بزرگی بود که همه نوع کتاب در آنجا وجود داشت.

در مقدمه خود در پاسخ کسی که از وی خواسته بود تا کتابی جامع در حدیث و فقه تدوین کند گفت: دوست داری کتابی داشته باشی که تو را کفایت کند و جامع همه علوم باشد.

در روضات الجنات از کتاب منیة المرتاد نقل شده که کلینی کافی را در مدت بیست سال تألیف کرده است، کلینی از گروهی بی شمار اخبار و روایات اهل بیت علیهم السلام را نقل می کند و کتاب کافی در حقیقت چکیده آثار گذشتگان می باشد.

مشایخ عصر کافی را بر مؤلف آن قرائت می کردند و اجازه روایت آن را دریافت می نمودند، گروهی نیز کافی را در نزد شاگرد او ابو الحسین احمد بن احمد کاتب که از اهل کوفه بود قرائت می کردند، از راویان قدیم کافی کسانی مانند ابن بابویه، ابن قولویه، سید مرتضی، شیخ مفید، تلعکبری، زراری و نجاشی هستند.

کافی در همه زمان ها برهان فقهاء و حجت اهل فتوی بوده و همواره در طول تاریخ مرجع علماء و فقهاء می باشد، تحولات زمان و تغییرات آن از مقام منیع و جایگاه رفیع کتاب شریف کافی نکاسته است.

علماء امامیه و فقهاء شیعه از قدیم این کتاب را بر سایر کتب حدیث فضیلت می دادند و از آن استفاده می کنند و به آن استناد می نمایند، آنها اخبار کافی را موثوق دانسته و در احکام از آن بهره می برند، علماء شیعه اجماع دارند که کافی در مقامی بلند قرار دارد، و مانند قطبی است که همگان باید در اطراف آن جمع گردند.

کافی در ضبط و اتقان از سایر اصول و کتب حدیث برتر است، کتاب کافی در حقیقت مخزن گران بهایی است که در آن نفائس اخبار و روایات و سخن های ناب و خالص گردآوری شده، معارف دین و شریعت، علوم، احکام، اوامر و نواهی، سنن و آثار، مواعظ و نصایح و آداب و اخلاق در آن نهفته است.

مقدمه کتاب کافی و عبارت و فقرات آن نشان می دهد که کلینی رضی الله عنه در انشاء و صنعت کتابت مقامی بس بلند و ارجمند داشته است و به خوبی معلوم می گردد که او در ادبیات عرب و اسرار و رموز آن تبحر داشته و در فصاحت و بلاغت جایگاه ویژه ای احراز کرده بود. (1)

ص:162

محمد مشکوة در دانشگاه تهران موجود است.

10. مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول تألیف محمد باقر مجلسی که در سال 1111 درگذشت، این شرح بسیار مشروح و دوبار چاپ شده است.

11. هدی العقول فی شرح احادیث الاصول تألیف محمد بن عبد علی قطیفی از علماء قرن 13، یک نسخه خطی از آن در مدرسه سپهسالار تهران موجود است.

12. وافی تألیف فیض کاشانی که در سال 1091 درگذشت، این کتاب هم مشروح و چند بار چاپ شده است. (1)

از آن در سال های 1311 در تهران و در سال 1302 قمری در لکنهو چاپ سنگی گردید و در سال 1374 قمری در تهران توسط دارالکتب الاسلامیه برای نخستین بار با چاپ سربی به بازار کتاب عرضه شد.

چاپ سربی آن توسط محقق عالی مقام جناب آقای علی اکبر غفاری دام توفیقه تصحیح و منقح گردید و با نسخ خطی مقابله شد، و تعلیقاتی از طرف مصحح محترم بر آن نوشته شد و در هشت مجلد در چاپخانه حیدری تهران چاپ شد.

نگارنده این کتاب هم در مقابله آن کتاب با نسخ خطی افتخار همکاری با جناب آقای غفاری را داشتم، کار مطبوعاتی حقیر از کافی شروع شد، و اثر نخستین این جانب تنظیم غلطنامه چاپ حروفی کافی بود که به نام این جانب چاپ گردید.

آشنایی با کافی و کار کردن روی آن ما را با معارف اسلامی آشنا کرد و مقدمه ای برای کارهای بعدی شد، از آن تاریخ که اکنون چهل سال از آن می گذرد و همواره در تحقیق، مطالعه و نوشتن بوده ام، از خداوند متعال خواستارم توفیق خدمتگزاری به فرهنگ و معارف اهل بیت علیهم السلام را به ما عطا فرماید.

به طور کلی علماء و فقهاء شیعه روی کتاب کافی بسیار کار کرده اند، شروح و تعلیقات و حواشی زیادی بر آن نوشته اند، دربارۀ رجال و اسانید آن تحقیق کرده اند و نکاتی را درباره آن کتاب شریف مورد بررسی قرار داده اند جویندگان به کتب رجال و تراجم مخصوصاً مقدمه چاپ حروفی آن مراجعه کنند.

کتاب های او را توسط مشایخ خود روایت می کنیم، معلوم است که این آثار در آن زمان مشهور بوده اند و از آنها استفاده می کرده اند.

ابوالعباس نجاشی در رجال خود گوید: ابو جعفر کلینی غیر از کتاب کافی کتب دیگری هم تألیف کرده و آنها عبارتند از کتاب رد بر قرامطه ، کتاب رسائل الائمه علیهم السلام ، کتاب تعبیر رؤیا ، کتاب رجال و کتاب ما قیل فی الائمة علیهم السلام من الشعر ، نجاشی گوید: ما آثار او را بر مشایخ خود قرائت کردیم و از آنها اجازه نقل گرفتیم.

اینک فهرست آثار کلینی:

1. کافی که بسیار مشهور و مکرر چاپ شده است.

2. رسائل الائمة علیهم السلام.

3. ماقیل فی الائمه علیهم السلام من الشعر.

4. کتاب تعبیر الرؤیا.

5. کتاب الرد علی القرامطة.

راویان جلیل القدر و ثقات مؤلفین بود، او اخبار زیادی نقل کرده و مورد اعتماد بوده است، از جامع الرواة معلوم می گردد که کلینی مستقیماً از سعد بن عبداللّه روایت نمی کند، او از طریق محمد بن یحیی احادیث سعد بن عبداللّه را روایت کرده است ولی در مقدمه کافی او را از مشایخ کلینی می داند.

گوید: علی بن ابراهیم بن هاشم قمی کتاب هایی تألیف کرده که ما همه آنها را از طریق شیخ مفید از او روایت می کنیم، نجاشی نیز او را از ثقات اهل حدیث و از مصنفان مورد اعتماد معرفی کرده است. (1)

دارد که ما آن را توسط جماعتی از تلعکبری از وی روایت می کنیم، در جامع الرواة نیز او را عنوان کرده و روایات او را در کافی از طریق کلینی نشان می دهد. (1)

مشایخ خود روایت می کنیم. (1)

می داند. (1)

محمد بن یعقوب الکلینی

المقتدر. و عن ابن الأثیر فی جامع الأصول: هو الفقیه الامام علی مذهب أهل البیت عالم فی مذهبهم کبیر فاضل عندهم مشهور، و عده فی حرف النون من کتاب النبوة من المجددین لمذهب الامامیة علی رأس المئة الثالثة.

و کذلک الطیبلی فی شرح المشکاة . و قال المحقق الکرکی: لم یعلم فی الأصحاب مثله. و قال والد البهائی: هو شیخ عصره و وجه العلماء کان أوثق الناس فی الحدیث و أنقدهم له و أعرفهم به. و قال النجاشی: کنت أتردد إلی مسجد اللؤلئی اقرأ القرآن علی صاحب المسجد و جماعة من أصحابنا یقرءون الکافی علی أبی الحسن احمد ابن الکوفی الکاتب. و قال بحر العلوم الطباطبائی: ثقة لاسلام شیخ المشایخ الأعلام ذکره أصحابنا و غیرهم و اتفقوا علی فضله و عظیم منزلته و قبره الآن مزار معروف بباب الجسر ببغداد و هو باب الکوفة. و قال الطوسی توفی ببغداد: و دفن بباب الکوفة فی مقبرتها قال ابن عبدون رأیت قبره فی صراة الطائی و علیه لوح مکتوب علیه اسمه.

ثقة الاسلام أبو جعفر الکلینی

فانّ والده یعقوب کان من علماء الری ساکناً فی «کلین» و دفن فیها و صار قبره معروفاً مشهوراً یزار، و ذکر الشیخ عباس القمی فی کتابه تحفة الأحباب الفارسی أنّ قبره صار الآن فی أحد دور طهران بالقرب من «حسن آباد» واقعاً علی الطریق المنتهی الی هذه القریة.

ذکره السید محسن الأمین فی أعیان الشیعة و قال: «ثقة الاسلام شیخ المحدثین الأعلام، قال النجاشی: شیخ أصحابنا فی وقته بالری و وجههم و کان أوثق الناس فی الحدیث و أثبتهم صنف الکافی فی عشرین سنة. و قال الشیخ الطوسی: جلیل القدر عالم بالأخبار. و قال ابن طاووس: الشیخ المتفق علی ثقته و أمانته. و قال الحافظ بن حجر العسقلانی: هو من رؤوس فضلاء الشیعة فی أیام المقتدر ] العباسی [ . و عن ابی الأثیر فی جامع الاصول: هو الفقیه الامام علی مذهب أهل البیت عالم فی مذهبهم کبیر فاضل عندهم مشهور. و عده فی حرف النون من کتاب النبوة من المجددین لمذهب الامامیة علی رأس المئة الثالثة. و کذلک الطیبی فی شرح المشکاة.

و قال المحقق الکرکی ] الشیخ عبد العالی المتوفی سنة 993ق [ : لم یعلم فی الأصحاب مثله.

و قال والد البهائی ] العلامة عزّالدین حسین بن عبدالصمد بن الشیخ شمس الدین محمد بن علی [ : هو شیخ عصره ووجه العلماء، کان أوثق الناس فی الحدیث و أنقدهم له و أعرفهم به.

و قال النجاشی ] احمد بن علی صاحب کتاب الرجال [ : کنت أتردد الی مسجد اللؤلؤی أقرأ القرآن علی صاحب المسجد و جماعة من أصحابنا یقرأون الکافی علی أبی الحسن أحمد ابن الکوفی الکاتب.

و قال بحرالعلوم الطباطبائی: «ثقة الاسلام شیخ المشایخ الأعلام، ذکره أصحابنا و غیرهم و اتفقوا علی فضله و عظیم منزلته» .

و قال الشیخ عباس القمی فی الکنی و الألقاب: «و شرح ] أی ابن الأثیر (1)[ ماذکره هو

ص:182

فی الباب الرابع من کتاب النبوة من جامع الاُصول حیث خرج حدیثاً من صحیح أبی داود عن النبی صلی الله علیه و آله انّ اللّه یبعث لهذه الأمة عند رأس کل مائة سنة من یجدد لها دینها» .

ثم قال فی شرح غریب هذا الباب: و الأجدر أن یکون ذلک اشاره الی حدوث جماعة من الأکابر المشهورین علی رأس کل مائة یجددون للناس دینهم، و یحفظون مذاهبهم التی قلدوا فیها مجتهدیهم و أئمتهم و نحن نذکر المذاهب المشهورة فی الاسلام التی مدار المسلمین فی أقطار الارض هی: مذهب الشافعی، و أبی حنیفة، و مالک، و أحمد، و مذهب الإمامیة، و من کان المشار الیه من هؤلاء کان رأس کل مائة.

و کذلک من کان المشار إلیه من باقی الطبقات، و أما من کان قبل تلک المذاهب المذکورة فلم یکن الناس مجتمعین علی امام بعینه و لم یکن قبل الا المائة الأولی.

ثم انهعدّ ممن کان مجدداً لمذهب الامامیة علی رأس المائة الأولی، محمداً بن علی الباقر علیه السلام، و علی رأس المائة الثانیة علی بن موسی الرضا علیه السلام، و علی رأس المائة الثالثة أبا جعفر محمد بن یعقوب الکلینی الرازی، و علی رأس المائة الرابعة المرتضی الموسوی أخا ] الشریف [ الرضی. (1)

و ذکره العلامة الخوانساری فی روضات الجنات فقال: فشأن الرجل أجل و أعظم من أن یختفی علی أعیان الفریقین، أو یکتسی ثوب الاجمال لدی ذی عینین، أو ینتفی أثر إشراقه یوماً من البین، اذ هو فی الحقیقة أمین الإسلام، و فی الطریقة دلیل الأعلام، و فی الشریعة جلیل قدّام، لیس فی وثاقته لأحد کلام، و لا فی مکانیه عند أئمّة الأنام، و حسب الدّلالة علی اختصاصه بمزید الفضل، و اتقان الأمر، اتفاق الطائفة علی کونه أوثق المحمد بن الثلاثة ] المقصود صاحب الترجمة، و الشیخ الصدوق (قده - انظر ترجمته فی هذا المؤلّف) ، و الشیخ الطوسی (قده - انظر ترجمته، فی هذا المؤلّف ایضاً) [ الذین هم أصحاب الکتب الاربعة ] الکافی ، من لا یحضره الفقیه ، و الاستبصار - و کتاب التهذیب ، انظرها فی تراجم مؤلفیها (الصدوق و الطوسی و الکلینی فی هذا المصنف) [ ، و رؤساء هذه الشرعة المتبعة.

کما نقل عن شیخنا الشهید الأول ] هو شیخ الأجل الأفقه أبو عبداللّه محمد بن الشیخ

ص:183

العالم جمال الدین مکی بن شمس الدین محمد الدمشقی العاملی الجزینی، ولد سنة 734ق و استشهد رحمه الله تعالی فی یوم الخمیس التاسع من جمادی الأولی سنة 786ق [ الذی علیه من هذه الطائفة کل المعوّل انّه رحمه الله قال فی اجازته للشیخ الفقیه علی بن الخازن الحائری، (1)و به مصنّفات صاحب کتاب الکافی فی الحدیث، الذی لم یعمل فی الامامیة مثله (2)و قال قبله العلامة ] حسن بن یوسف الحلی [ فی کتاب الخلاصة، (3)تبعاً لشیخنا النجاشی المسلّم کلامه فی أحوال الرجال عند ذکره له بعد ما ترجمه و بجله و کان أوثق الناس فی الحدیث و أثبتهم، صنف الکتاب الکبیر المعروف بالکلینی یسمّی الکافی فی عشرین سنة، و قال الشهید الثانی ] هو الشیخ الأجل زین الدین بن نور الدین علی بن احمد بن احمد بن جمال الدین بن تقی بن صالح بن مشرف العاملی الجبعی [ فی شرح رسالته فی الدرایة مانصه: کان قد استقر علی اربعمائة مصنّف سمّوها الاُصول، فکان علیها اعتمادهم، ثم تداعت الحوادث الی ذهاب معظم تلک الاصول، و لخصها جماعة فی کتب خاصّة تقریباً علی المتناول، و أحسن ما جمع منها الکافی لمحمد بن یعقوب الکلینی، و التهذیب للشیخ أبی جعفر الطوسی، ثم قال: و أما الاستبصار فانّه أخصر من التهذیب و یمکن الاستغناء به عنه، و کتاب من لا یحضره الفقیه حسن أیضاً، و قال الشیخ علی ابن الشیخ محمد سبط شیخنا الشهید الثانی ] المذکور أعلاه [ رحمهم اللّه تعالی. فی کتابه الدر المنظوم ، هذه حواش یسیره علی اصول ا لکافی و المنهل العذب الصافی، للثقة الجلیل محمد بن یعقوب الکلینی أنار اللّه برهانه، و أعلی فی علیین مکانه، فلعمری لم ینسج ناسج علی منواله، و منه یعلم قدر منزلته و جلالة حاله، معرضاً عن التعریض لأحوال الرجال.

ص:184

و قال شیخنا المروّج علی بن عبدالعالی الکرکی العاملی فیما نقل عن إجازته الکبیرة للقاضی صفی الدین عیسی مالفظه: «و منها جمیع مصنّفات و مرویات الشیخ الامام السعید الحافظ المحدث الثقة جامع أحادیث أهل البیت علیهم السلام أبی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی صاحب الکتاب الکبیر فی الحدیث المسمی الکافی الذی لم یعمل مثله. . .» الی أن قال: «و قد جمع هذا الکتاب من الأحادیث الشرعیة و الأسرار الدینیة مالا یوجد فی غیره، و هذا الشیخ یروی عمن لایتناهی کثرة من علماء اهل البیت علیهم السلام و رجالهم و محدثیهم مثل علی بن ابراهیم، و هو یروی عن أبیه، و مثل محمد بن علی بن محبوب و هو یروی عن محمد بن أحمد العلوی عن السید الأجل أبی الحسن علی بن الامام أبی عبداللّه المعصوم جعفربن محمد الصادق علیه السلام، عن اخیه موسی الکاظم، عن آبائه علیهم السلام. (1)

و فی اجازة الفقیه الثّقة الجلیل السید حسین ابن السید حیدر الکرکی العاملی شیخ إجازة مولانا المحقق السبزواری، عن ابن قولویه: جمیع مصنفات و مرویات الشیخ الامام ثقة الاسلام أبی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی التی من جملتها کتاب الکافی و هو خمسون کتاباً بالأسانید التی فیه لکل حدیث متصلة بالأئمة علیهم السلام.

أقول: و هذا ینافی ما نقل عن شیخنا الطوسی رحمه الله فی فهرسته انّه قال من بعد توثیقه للرجل: «له کتب منها کتاب الکافی مشتمل علی ثلاثین کتاباً، أخبرنا بجمیع روایاته الشیخ أبوعبداللّه محمد بن محمد بن النعمان [بن عبدالسلام. البغدادی المعروف بالشیخ المفید] رضی الله عنه، عن أبی القاسم جعفر بن محمد قولویه عنه» . (2)

و جاء فی مقدمة کتابه الکافی المطبوع فی ایران (الطبعة الرابعة - 1392ق) من قبل «المکتبة الإسلامیة بطهران» مع شرح و ترجمة باللغة الفارسیة بقلم الأستاذ العلامة آیة اللّه الحاج الشیخ محمد باقر الکمرئی نزیل الری، ما ترجمته: «محمد بن یعقوب الکلینی، ینتسب الی عائلة عریقة الأصل طیبة النسب فی کُلین (احدی قری الری) ، کان فی زمانه زعیم و شیخ الشیعة و مرجعهم الدینی فی تلک الناحیة، ثم رحل الی بغداد و أقام فیها بمحلة درب السلسلة بباب الکوفة، و فی سنة 327ق شرع بنشر الحدیث حتی

ص:185

صار رئیس فقهاء الامامیة ببغداد أیام المقتدر باللّه العباسی. کان مجلسه نادی العلماء و محفل الأعیان و محط عشاق العلم الذین قدموا إلیه للبحث و المناظرة و أخذ العلم، من البلدان و الأقطار و الأمصار المختلفة.

و کان الکلینی رحمه الله عالماً فقیهاً محدثاً حجة عادلاً، محکم القول صحیحه، و عدّ من أفاضل أهل الأدب و أکابر العلماء و أستاذ رجال الفقه و علم من أعلام علماء الاسلام، إضافة الی زهده و ورعه و عبادته و إخلاصه.

14. حمید بن زیاد النینوائی المتوفی سنة 310ق.

15. أبو سلیمان داود بن کورة القمی.

16. أبو القاسم سعد بن عبدللّه بن أبی خلف الأشعری القمی المتوفی سنة 300ق.

17. أبو داود سلیمان بن سفیان.

18. ابوسعید سهل بن زیاد الآدمی الرازی.

19. أبو العباس عبداللّه بن جعفر الحمیری القمی.

20. علی بن ابراهیم بن هاشم صاحب التفسیر المتوفی سنة 307ق.

21. علی بن الحسین السعد آبادی.

22. أبوالحسن علی بن عبدللّه الخدیجی.

23. علی بن محمد الکلینی المعروف بعلان.

24. علی بن محمد بن ابوالقاسم بندار.

25. علی بن محمد البرقی القمی.

26. علی بن موسی بن جعفر الکمندانی.

27. قاسم بن علاء الآذربایجانی.

28. محمد بن اسماعیل النیشابوری الملقب ببندفر.

29. محمد بن جعفر الرزاز المتوفی سنة 301ق.

30. محمد بن أبی عبداللّه الأسدی الکوفی نزیل الری.

31. محمد بن حسن بن فروخ القمی المتوفی سنة 290ق صاحب کتاب بصائر الدرجات.

32. محمد بن حسن الطائی.

33. محمد بن عبداللّه الحمیری القمی.

34. محمد بن عقیل الکلینی.

35. محمد بن علی معمر الکوفی.

36. محمد بن یحیی العطار الأشعری القمی. (1)

ص:187

8. أبو عبد اللّه محمد بن ابراهیم بن جعفر الکاتب النعمانی المعروف بابن أبی زینب، من خواص صاحب الترجمة و کاتب کتاب الکافی.

10. أبوعبداللّه محمد بن أحمد بن عبداللّه بن قضاعة صفوان بن مهران جمال، الصفوانی نزیل بغداد المجاز من الشیخ الکلینی فی روایة الحدیث، و أحد کُتّاب کتاب الکافی.

12. أبو المفضل محمد بن عبداللّه بن مطلب الشیبانی.

13. محمد بن علی ماجیلویه.

14. محمد بن محمد بن عصام الکلینی.

15. أبو محمد هارون بن موسی بن أحمد بن سعید الشیبانی التلعکبری المتوفی سنة 385ق.

فی الوقت الذی کان أکثر أساتذه الشیخ الکلینی من قم و الری، نری أن أقل تلامذته منهما، و أغلب تلامذته کانوا من الکوفة و بغداد و بین النهرین، حیث أخذ هؤلاء العلم و الحدیث منه أثناء اقامته ببغداد، و علی الخصوص خاصة تلامذته الذین کتبوا و رووا کتاب الکافی مثل النعمانی ] التسلسل 9 أعلاه [ ، و الصفوانی ] التسلسل 10 أعلاه [ ، و الزررای ] التسلسل 5 أعلاه [ الذی یظهر أنه اتصل به فی بغداد، وبناءً علی هذا یظهر أن الشیخ الکلینی قد أقام مدة طویلة فی بغداد تمکن خلالها من تعلیم و تربیة تلامذته، و تکمیل کتابه الکافی.

الاسلام محمد بن یعقوب الکلینی البغدادی صاحب الکافی المتوفی ببغداد سنة ثمان أو تسع و عشرین و ثلاثمائة من الهجرة.

قال العلامة ] حسن بن یوسف الحلی [ فی الخلاصة ] خلاصة الأقوال فی علم الرجال [ ، و دفن بباب الکوفة بمقبرتها. و قال ابن عبدون، و رأیت قبره فی صراط الطائی و علیه لوح مکتوب علیه اسمه و اسم أبیه. و قال العلامة محمد مهدی الطباطبائی النجفی، و هو الآن مزار معروف بباب الجسر و هو باب الکوفة و علیه قبة عظیمة. و فی رجال أبی علی، و قبره قدس سره معروف فی بغداد الشرقیة مشهور تزوره الخاصة و العامة فی تکیة المولویة، و علیه شباک من الخارج الی یسار العابر من الجسر. و قال العلامة محمد مهدی القزوینی الحلّی فی ص 337 من فلک النجاة: و الکلینی فی الجامع مما یلی جسر بغداد، معه قبر آخر یقال انه الکراجکی او الکیدری.

و ما نقله السید هاشم البحرانی فی روضة الواعظین من الکرامة یؤید ذلک» .

19. کتاب العقیقة. 20. کتاب الطلاق. 21. کتاب العتق. 22. کتاب الصید. 23. کتاب الذبائح. 24. کتاب الأطعمة. 25. کتاب الأشربة. 26. کتاب الزی و التجمّل. 27. کتاب الدواجن. 28. کتاب الوصایا. 29. کتاب المواریث. 30. کتاب الحدود. 31. کتاب الآیات. 32. کتاب القضاء و الأحکام. 33. کتاب الأیمان و النذور و الکفارات. 35. کتاب الروضة.

و قد ذکر کتاب الکافی له العلامة الخوانساری فی روضات الجنات (ج 6، ص 114) و قال: «قال شیخنا البهائی ] محمد بن الحسین بن عبد الصمد [ فی وجیزته ] الوجیزة فی الدرایة - طبع بایران مکرراً [ : اما الکافی فهو تألیف ثقة الاسلام أبی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی الرازی عطّر اللّه مرقده، ألّفه فی مدة عشرین سنة. . . ، و عن سمینا العلامة المجلسی قدّس اللّه تعالی سرّه القدوسی انه قال فی مفتتح شرحه علی اصول ا لکافی و ابتدأت بکتاب الکافی للشیخ ثقة الاسلام مقبول طوائف الأنام ممدوح الخاص و العام، محمد بن یعقوب الکلینی، حشره اللّه مع الأئمة الکرام علیهم السلام، لأنه کان من أضبط الاُصول و أجمعها، و أحسن مؤلفات الفرقة الناجیة و أعظمها. . . الی آخره. و قال والده الفاضل الورع الأمین فی مفتتح شرحه العربی علی الفقیه الموسوم ب روضة المتقین و الذی یظهر من التتبع أن الاعتماد علی الکلینی أکثر، و بعده علی الصدوق، و بعده علی الشیخ ] الطوسی [ و ان کان فضل الشیخ غیر مخفی، و لیس لأحد فضله، و لکن باعتبار کثرة التصانیف قد یقع عنه السهو، أو عن نساخ کتابه باعتبار الاهمال، بخلاف الکلینی، فانّه صنف الکافی فی عشرین سنة، و الصدوق وسط بینهما، و قال فی الفائدة الحادیة عشرة من شرحه الفارسی «و همچنین أحادیث مرسله محمد بن یعقوب کلینی و محمد بن بابویه قمی، بلکه جمیع احادیث ایشان که در کافی و من لایحضر است، همه را صحیح می توان گفت، چون شهادات این دو شیخ بزرگوار کمتر از شهادات رجال نیست یقیناً، بلکه بهتر است. . الخ» و ترجمة هذا النص: و أیضاً، أحادیث محمد بن یعقوب الکلینی، و محمد بن بابویه القمی المرسلة، و حتی یمکن القول انّ جمیع أحادیثهما المدونة فی الکافی و من لا یحضره الفقیه صحیحة، لان شهادة

ص:191

هذین الشیخین لیست أقل أهمیّة عن شهاة الرجال، بل هی أفضل. . . الخ.

و قال المحدث النیشابوری فی کتابه موسوم بمنیة المرتاد فی ذکر نفاة الاجتهاد، (1)و منهم ثقة الاسلام قدوة الأعلام و البدر التمام، جامع السنن و الآثار فی حضور سفراء الامام علیه أفضل السلام، الشیخ أبوجعفر محمد بن یعقوب الکلینی الرازی، محیی طریقة أهل البیت علی رأس المائة الثالثة، المؤلف لجامع الکافی فی مدة عشرین سنة. . .

و کتابه مستغن عن الإطراء لأنه رحمه الله کان بمحضر من نوابه علیه السلام، و قد سأله بعض الشیعة من النائیة تألیف کتاب «الکافی لکونه بحضرة من یفاوضه و یذاکره ممن یثق بعلمه، فألف و صنّف و شنّف، و حکی انه عرض علیه فقال: کاف لشیعتنا. (انتهی)» .

و فی رجال سیدنا العلامة الطباطبائی نقلاً عن شیخنا الشهید ] محمد بن جمال الدین مکی بن شمس الدین محمد الجزینی العاملی الشهید فی سنة 786ق] رحمه الله فی الذکری ] ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة [ انه قال: «إن ما فی الکافی من الأحادیث یزید علی ما فی مجموع الصّحاح الست للجمهور، (2)و عدة کتب الکافی اثنان و ثلاثون کتاباً ] و لکن المطبوع منه فی طهران (المکتبة الاسلامیة) سنة 1329ق، یشتمل علی 35 کتاباً اشرنا الیها کامله قبل قلیل [ ، ثم أخذ فی عد تلک الکتب و بدأ بکتاب العقل و الجهل، و ختم بکتاب الوصایا و کتاب المواریث و کتاب الروضة» ، و ذکره له صاحب دائرة معارف الأعلمی (ج 27، ص 145) ، و السید محسن الأمین فی أعیان الشیعة (ج 47، ص 153) ، و الزرکلی فی الأعلام (ج 8، ص 17) ، و المدرس التبریزی فی ریحانة الأدب (ج 3، ص 379) ، والنجاشی فی الرجال (ص 266) ، والشیخ عباس القمی فی الکنی والألقاب (ج 3، ص 120) و قال: «ألف الکافی الذی هو أجل الکتب الاسلامیة و اعظم المصنفات الامامیة و الذی لم یعمل للامامیة مثله» ، کما ذکره له آغا بزرگ الطهرانی فی

ص:192

الذریعة الی تصانیف الشیعة (ج 17، ص 245، الرقم 96) و قال: « الکافی فی الحدیث، و هو من أجل الکتب الأربعة الاُصول المعتمدة علیه، لم یکتب مثله فی المنقول من آل الرسول، لثقة الاسلام محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی ابن أخت علّان الکلینی، و المتوفی سنة 328ق ] 329ق [ مشتمل علی أربعة و ثلاثین کتاباً، و ستة و عشرین باباً، و أحادیثه حُصِرت فی ستة عشر ألف حدیث، الصحیح 5072، الحسن 144، الموثوق 178، القوی 302، الضعیف 9485، مائة و تسعة و تسعون حدیثاً ازید من جمیع الصحاح الستة، لأن الصحیحین أقل من سبعة آلاف، و البقیة لاتبلغ التسعة.

اوله:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمدللّه المحمود لنعمته، المعبود لقدرته، المطاع فی سلطانه، المرهوب لجلاله، المرغوب إلیه فیما عنده، النافذ أمره فی جمیع خلقه، علا فستعلی ودنی فتعالی، و ارتفع فوق کل منظر، الذی لابدء لأولیته و لا غایة لأزلیته القائم قبل الأشیاء و الدائم الذی به قوامها، و القاهر الذی لایؤوده حفظها، و القادر الذی بعظمته تفرد بالملکوت و بقدرته توحد بالجبروت و بحکمته أظهر حججه علی خلقه، اخترع الأشیاء انشاء و ابتدعها ابتداء بقدرته و حکمته، لا من شیء فیبطل الاختراع و لالعلة فلا یصح الابتداع، خلق ما شآء کیف شآء، متوحداً بذلک لاظهار حکمته و حقیقة ربوبیته.

لاتضبطه العقول، و لا تبلغه الأوهام، و لاتدرکه الأبصار، و لا یحیط به مقدار، عجزت دونه العبارة، و کلت دونه الأبصار، و ضل فیه تصاریف الصفات، احتجب بغیر حجاب محجوب، و استتر بغیر ستر مستور، عرف بغیر رؤیة ووصف بغیر صورة و نعت بغیر جسم، لا اله الا اللّه الکبیر المتعال، ضلت الأوهام عن بلوغ کنهه و ذهلت العقول أن تبلغ غایة نهایته، لا یبلغه حد وهم و لا یدرکه نفاذ بصر و هو السمیع العلیم، احتج علی خلقه برسله و أوضح الأمور بدلائله و ابتعث الرسل مبشرین و منذرین، لیهلک من هلک عن بینة و یحیی من حیّ عن بینة و لیعقل العباد عن ربهم ما جهلوه فیعرفوه بربوبیته بعد ما انکروه و یوحدوه بالإلهیّة بعد خما اضدّوه، أحمد حمداً یشفی النفوس

ص:193

و یبلغ رضاه و یؤدی شکر ما وصل الینا، من سوابغ النعماء و جزیل الآلاء و جمیل البلاء. . . الخ.

و اضاف صاحب الذریعة قائلا: و کتبه فی الغیبة الصغری فی مدة عشرین سنة، و لم یصنف مثله فی الإسلام. . . ، ثم أشار الی النسخ الخطبة و قال: نسخة فی غایة النفاسة ممتازة من جهة الخط و الورق و التهذیب و التجلید فی ستة مجلدات من أول الاُصول الی آخر الروضة، تاریخ اتمام الأخیر فی سنة 1062ق، و کلها من وقف الحاج ابراهیم خان فی سنة 1095ق للخزانة الرضویة ] بمشهد [ ، و نسخ تامة نفیسة أیضا فی مجلد کبیر، کلها بقلم الشیخ عبداللّه بن حسن علی شیخ زقة من توابع ثون، کتب تمامه فی مشهد الرضا علیه السلام، و شرع فی کتابة الاصول فی 23 صفر سنة 1056ق و فرغ من کتاب الروضة أواخر ربیع الآخر سنة 1057ق، هم وصلت النسخة الی السید المیر مرتضی بن السید مصطفی التبریزی فی مشهد خراسان فصححها و قابلها بنسخة مصححة بقدر الوسع و الطاقة، و کتب فی هامش آخر کتاب الحج انه فرّغ من التصحیح فی مشهد فی العشر الثانی من رجب. . . ، و انتقلت النسخة الی الحاج الشیخ محمد جواد الواعظ العرافی الکرهرودی فی سنة 1374ق و أهداها الی مکتبة أمیرالمؤمنین فی سنة 1357ق» ، کما ذکره له بروکلمن فی تاریخ الأدب العربی (ج 3، ص 339) و قال: «و هو یتناول جمیع عقاید الإمامیة و مذاهبها، و بعد أحد الکتب الاربعة الکبری للشیعة، و یشتمل علی أکثر من ستة عشر ألف حدیث، عنی المتاخرون باحصائها و تصنیفها علی أصول علم الدرایة بین الصحیح و الحسن و القوی و الضعیف. . . الخ» .

و لکتاب الکافی نسخ خطبة فی أمهات مکتبات الدنیا منها: برلین برقم 1855، جاربت 1608 - 1609، الاسکندریة 10فرق، باتنه برقم 1:57 الرقم 570-574، علیجره 99 رقم 29. 100رقم 35، 38، هاید لبرج، باریس أول برقم 6656، المتحف البریطانی ثانی برقم 152 - 153، کمبرج اول برقم 878 - 879، مانشستر برقم 93،801، مشهد 4:164 رقم 194- 213 (انظر ما ذکره صاحب الذریعة الذی أشرنا الیه قبل قلیل) ، بشاور برقم 623 ألف، مدرسة کلکتا برقم 296، آصفیه 1:656 رقم 416، 597، پرنستون 295،

ص:194

و منه قطعة فی القاهره أول 7: 509، و فی طهران 1:288: 297، 2:34.

و طبع الکتاب المذکور مکرراً فی طهران منها:

سنة 1281ق بخط محمد شفیع التبریزی، و سنة 1307ق، و سنة 1377ق، و سنة 1392 (المکتبة الاسلامیة بطهران مع ترجمة فارسیة) .

کما طبع فی لکنو بالهند سنة 1302ق، 1886 م.

و للکتاب المذکور شروح و تعلیقات و حواش ذکرها آغابزرگ الطهرانی فی الذریعة (ج 6، ص 179 - 184) و (ج 13، ص 94) و (ج 14، ص 28026) ، و بروکلمن فی تاریخ الأدب العربی (ج 3، ص 340- 341) ، و مقدمة کتاب الکافی طبعة (المکتبة الاسلامیة) سنة 1392 (المقدمة - ص 18 - 22) و هی:

1. شرح اصول الکافی (عقل و جهل و علم توحید) لملاصدرا محمد بن ابراهیم بن یحیی الشیرازی الملقب بصدرالدین و صدر المتألهین المتوفی سنة 1050ق/1640م.

منه مخطوطة فی مکتبة طهران 1: 527 - 528، 2:30-32، و مشهد 4: 46، 128، (وانظر کتالوک براون 19 c ) و ( الذریعة ج 13، ص 99، الرقم 313) . و طبع علی الحجر فی طهران سنة 1865م. (1)

2. شرح محمد صالح بن أحمد مازندرانی المتوفی فی اصفهان سنة 1080ق/1675م، اعتبره الفقهاء من أحسن شروح الکافی ، و ذکر الشرح المذکور صاحب الذریعة و قال: «للمولی الأجل الصالح، محمد بن صالح بن أحمد بن شمس الدین السروی المازندرانی صهر المولی محمد تقی المجلسی، أوله: نحمدک یا مروج عقول العارفین بمظاهر کمالک لیلاً و نهاراً، نشکرک یا مفرج قلوب السالکین. . . الخ.

خرج منه شرح کتاب العقل و الجهل و التوحید و الحجة و الإیمان و الکفر و الدعاء و الزکاة و الصوم و الخمس و جمیع کتاب الروضة» .

و للشرح المذکور نسخ خطبة فی مکتبات: طهران 1:258 - 260، المتحف البریطانی ثانی 1544، مشهد 4:42، 127- 131.

ص:195

و طبع علی هامش کتاب مطبوع علی الحجر دون ذکر المکان سنة 1310 - 1311ق.

3. شرح الکافی بالعربیة، و اسمه «الشافی» للشیخ الجلیل خلیل بن غازی القزوینی المتوفی سنة 1089ق/1675 م. صنفه سنة 1065ق/1655 م. نسخة خطیة منه فی مکتبة طهران 1:265 رقم 8، و مشهد 4: 50 رقم 147 - 148.

و ترجمه الشارح نفسه الی الفارسیة بعنوان: «الصافی فی اصول الکافی » ، و لهذه الترجمة مخطوطات فی مکتبات: طهران 2:33، و مشهد 4:50 رقم 149 - 158، بنکیپور 14: 1221. وطبع هذا الشرح إلی الکتب السبعة الاولی من الکتاب علی الحجر فی لکنو سنة 1890 - 1891م، و طبع الی آخر الکتاب أیضاً سنة 1302-1303ق مع کتاب الروضة فی الامامة. و ذکر هذه الترجمة صاحب الذریعة و قال: «شرح الکافی ، فارسیاً اسمه الصافی» للمولی خلیل القزوینی أیضاً فی مجلدات کثیرة، شرع فیه سنة 1064ق، و خرج منه الی سنة 1074ق شرح خمسة عشر کتاباً و شرع فی السادس عشر فی یوم الخمیس من شوال سنة 1074ق و هو کتاب المعیشة و شرحه کبیر، رأیت هذا المجلد فی مکتبة سیدنا المجدد الشیرازی، أوله: الحمدللّه الذی جعل لعباده فی الأرض معایش لیشکروه. و عنوانه أصل و شرح، و فی المکتبة الرضویة شرح کتاب الروضة منه و قد فرغ منه سنة 1084ق، و فیها أیضاً شرح التوحید و شرح النکاح و شرح العقل و شرح الایمان و الکفر و شرح الدعاء، شرح أصوله، تماماً فی نسخ متعددة. و علی هذا الشرح حواش لأخ الشارح المولی محمد باقر بن الغازی القزوینی الذی کان حیاً فی سنة 1103ق» .

4. شرح الکافی للعلامة المجلسی المولی محمد باقر بن محمد تقی المتوفی سنة 1111ق و سماه: « مرآة العقول » ، مخطوطة منه فی مکتبة طهران 1: 269 - 270. و طبع هذا الشرح فی طهران بدون تاریخ. «راجع فی هذا المجلد - ترجمة العلامة المجلسی (المولی محمد باقر) - المصنفات العربیة المؤلف رقم 2 مرآة العقول » .

5. شرح الکافی الموسوم ب ( الرواشح السماویة ) للمحقق الداماد المیر محمد باقر بن محمد الحسینی الأسترآبادی، طبع فی بومبای سنة 1312ق، ذکره له صاحب الذریعة

ص:196

(ج 11، ص 257، الرقم 1571) و قال: «خرج منه شرح خطبته ثم عقد تسعاً و ثلاثین «راشحه» فی مسائل علم درایة الحدیث و أحوال بعض الرواة، و الراشحة الأخیرة فی بعض مباحث علم اصول الفقه و من بعدها شرع فی شرح أحادیث اصول الکافی من کتاب العقل و الجهل، ثم کتاب التوحید الی باب البیان و التعریف و لزوم الحجة عند حدیث ] الامام [ الصادق علیه السلام فی جواب السؤال عن تفسیر آیة «و هدیناه النجدین» قال علیه السلام نجد الخیر و الشر. . . و ما بعد شرح هذا الحدیث لیس فی النسخة الموجودة فی کتب (الطهرانی بکربلاء) فلا أدری انّه بعد بلوغ هذا المقام هل جف قلمه أم لا. و هو کتاب جید لطیف فی بابه. أوله: الحمدللّه رب العالمین حمداً ینبغی لکرم وجهه و یلیق لعز جلاله. . . . طبع بطهران فی سنة 1311ق من أول شرح الخطبة الی آخر الراشحة الأخیرة المذکورة. . .» .

6. و علیه حواش لمیرزا رفیع الدین بن السید حیدر الحسینی الطباطبائی الکائنی المتوفی سنة 1080ق/1669م (و قیل 1082ق/1671 م) مخطوطة منه فی مکتبة طهران 1:245 - 247.

و صاحب هذه الحواشی هو من أجداد السید الحکیم الإلهی المیرزا أبی الحسن الملقب بجلوه. و روی أنّ المیرزا رفیع الدین محمد بن السید حیدر المذکور کان من مشایخ العلامة المجلسی.

7. و له شرح بعنوان هدی العقول فی شرح أحادیث الاُصول لمحمد بن عبد علی بن محمد بن علی بن عبدالجبار القطیفی، صنفه سنة 1218ق / 1813م، مخطوطة منه فی مکتبة طهران 1: 260 - 261. (1)

8. وله شرح بعنوان الروضة علی فروع الکافی لمحمد علی الموسوی طبع علی الحجر فی 3 أجزاء سنة 1302ق و مابعدها.

9. ولکتاب الکافی مختصرات فی المکتب الهندی برقم 144، و المتحف البریطانی أول برقم 980.

ص:197

10. شرح الکافی ، من أول أصوله الی آخر کتاب الجهاد و قسم من کتاب المعیشة للشیخ رفیع الدین محمد بن مؤمن الجیلانی مؤلف کتاب « الذریعة الی حافظ الشریعة » و هو شرح تعلیق علی هوامش نسخة کانت فی تصرفه فکتب علیها التعلیقات. (1)

11. شرح الکافی للشیخ یعقوب بن ابراهیم بن جمال البختیاری الحویزی المتوفی سنة 1147ق، و نسخة منه فی مدرسة السید البروجردی فی النجف الأشرف.

12. شرح اصول الکافی ، هو شرح مزجی لمجهول، شرع فیه مؤلفه فی حرم اللّه تعالی بجوار الکعبة المعظمة سنة 1057ق و اهداه الی الإمام المهدی المنتظر عجل اللّه فرجه. نسخة منه فی کتب العلامة عبدالرضا آل الشیخ راضی النجفی. (2)

13. شرح اصول الکافی ، للأمیر اسماعیل الخواتوان آبادی ذکره الشیخ عبدالنبی القزوینی فی «تتمیم أمل الآمل للحر العاملی» .

14. شرح اصول الکافی لمحمد أمین بن محمد شریف الأخباری الأستر آبادی المتوفی بمکة المکرمة سنة 1036ق.

15. شرح اصول الکافی ، للحکیم المتکلم السید المیرزا رفیع الدین محمد بن حیدر الحسنی النائینی الشهیر بمیرزا رفیعا أستاذ العلامة المجلسی و المتوفی سنة 1082ق. ناقص لم یتم. (3)

16. شرح اصول الکافی للسید المیرزا محمد باقر بن محمد ابراهیم بن محمد باقر بن محمد علی بن محمد مهدی الحسینی الرضوی القمی الهمذانی المتوفی فی 18 صفر سنة 1218ق.

17. شرح اصول الکافی للمولی حسین السجاسی الزنجانی المتوفی فی نیف و عشرین و ثلاثمائة و الف، ذکره العلامة الشیخ محمد علی الأوردبادی فی مجموعته «الحدیقة المبهجة» و قال: رأیت مجلداً منه، و یعتمد فیه مؤلفه علی شرح المولی صدرا کثیراً. (4)

و قال صاحب الذریعة : و هو فی ثلاثة مجلدات، الأول فی شرح کتابی العلم و

ص:198

العقل، و الثانی شرح کتاب التوحید، الثالث فی شرح کتاب الحجة، و کان الجزء الأخیر بخط مؤلفه فی مکتبة شیخ الاسلام الزنجانی فی زنجان ] ایران [ کما کتبه الینا. (1)

18. شرح اصول الکافی للمولی محمد حسین بن یحیی النوری و هو شرح متوسط عبر عنه فی آخره بالتعلیقات.

19. شرح اصول الکافی للمولی محمد زمان التبریزی. (2)

20. شرح اصول الکافی مع ترجمة فارسیة للشیخ عباس بن المولی حاجی الطهرانی (1298- 1360ق) ، طبع منه المجلد الأول فی شرح کتاب العقل، و کان فراغه منه یوم المباهلة سنة 1357ق.

21. شرح اصول الکافی للشیخ علی بن محمد بن الحسن بن زین الدین الشهید العاملی، و سماه الدر المنظوم فی کلام المعصوم، ذکره صاحب الذریعة الی تصانیف الشیعة (ج 8، ص 79، الرقم 283) و قال: «خرج منه مجلد فی شرح کتاب العقل و کتاب العلم، هذا و قد فرغ منه فی آخر ذی الحجة سنة 1061ق، أوله: هذه حواش یسیرة و تعلیقات حقیرة علی اصول الکافی . . . للثقة الجلیل محمد بن یعقوب الکلینی. . . و قد کتبتها فعن لی أن أجعلها متسقة مع اضافة ما یتسر و عدم التعرض بما أشکل و تعسر بحسب ما وصل الیه نظری القاصر. . . قوله المحمود لنعمته المعبود لقدرته. . . الخ.

نسخة عصر المصنف فی طهران بمکتبة «المشکاة» علیها اجازة المصنف بخطه لابن أخیه الشیخ علی بن زین الدین ابن الشیخ محمد بن الحسین بن زین الدین الشهید المعروف بالشیخ علی الصغیر، و تاریخ الاجازة 18/ربیع الأول/1085ق، و رأیت منه نسخاً اخری فی مشهد خراسان و العراق و فی جبع نسخة عند الشیخ عبداللّه بن عبدالسلام الحر المعاصر، و هی بخط محمد بن جعفر بن محمد الطبسی کتابتها سنة 1096ق، و فی طهران نسخة عند مرتضی المدرس الجهار دهی» .

و لهذا الشرح مخطوطة فی جامعه طهران أیضاً.

22. شرح اصول الکافی للشیخ محمد علی بن محمد البلاغی النجفی المتوفی سنة

ص:199

1000ق. ذکره حفیده الشیخ حسن بن عباس بن محمد علی فی کتابه « تنقیح المقال فی علم الرجال » .

23. شرح اصول الکافی ، بالفارسیة، ذکره آغابزرگ الطهرانی فی الذریعة الی تصانیف الشیعة (ج 13، ص 99، الرقم 331) و قال: «شرح اصول الکافی ، فارسی، رأیته فی (مکتبة الخوانساری) فی النجف و قد انمحی اسم مؤلفه فلا یقرأ منه إلا: «. . . ابن شفیع» ، أوله: الحمدللّه رب العالمین. . . الخ. ذکر فی أوله: أنّه لما فرغ من شرح کتاب العقل شرع فی شرح کتاب التوحید و کان دیدنه ] أی عادته [ فی شرح الثانی کدیدنه فی شرح الأول، حیث یشرح فی کل باب الحدیث الأول منه مفصلاً، و یشرح فی ضمنه مایحتاج الی الشرح من بقیة أحادیث الباب. و یعبر فیه عن السید المیرزا رفیعا النائینی المتوفی سنة 1081ق: «بسید المحققین طاب ثراه» فلا یستبعد أن یکون من تلامیذه.

و النسخة بخط محمد ابراهیم بن محمد لاجین القزوینی، فرغ من کتابتها فی یوم الإثنین غرة رجب سنة 1104ق، و یوجد بخط هذا الکاتب فی مکتبة سپه سالار فی طهران «شرح فروع الکافی » للمولی خلیل القزوینی من أول کتاب الطهارة الی آخر کتاب الصلاة فرغ منه فی سنة 1101ق» .

24. شرح اصول الکافی و ترجمته باللغة الأردیة، للسید محمد شبر بن الحسین بن محمد عابد الحسینی الجنفوری المولود سنة 1308ق، نشر مقدار من اوائله فی مجلة «الدین» الصادرة فی جنفور لصاحبها علی مهدی رئیس المدرسة الإیمانیة الناصریة بها.

25. شرح اصول الکافی الموسوم ب «بیانات الوافی» ذکره صاحب الذریعة الی تصانیف الشیعة (ج 3، ص 184، الرقم 656) و قال: «بیانات الوافی، لأحادیث اصول الکافی ، و هو شرح لأصول الکافی من المولی محسن الفیض المتوفی سنة 1091ق، لکنه لیس من تدوینه بل هو مجموع من بیاناته المدرجة فی کتابه الوافی من خصوص (1)المتعلقة منها باحادیث اصول الکافی استخرجها بعض الأصحاب من کتاب الوافی مرتباً علی ابواب اصول الکافی فصار المجموع شرحاً مستقلاً لاصول الکافی من تصنیف محسن الفیض المذکور و تدوین هذا البعض الذی أخلص عمله هذا للّه تعالی

ص:200

و أهمل ذکر اسمه و نسبه و تاریخ عصره، رأیت النسخة فی مکتبة السید عبدالحسین الحجة الطباطبائی الحائری، و أظن أنها کتبت قبل مئة سنة» .

26. شرح اصول الکافی للشیخ محمد ابن الشیخ عبد علی آل عبدالجبار البحرانی القطیفی معاصر السید کاظم الرشتی و المحاکم معه، قال صاحب الذریعة (ج 13، ص 100 الرقم 314) : «و هو 14 مجلداً منها عشرة مبیضة و الباقی مسودة و رأیت مجلداً منه فی مکتبة الشیخ جواد بن الشیخ مشکور بالنجف» .

«و له حواش کثیرة» ، منها:

27. علیه حاشیة، (اصولاً و فروعاً) للشیخ ابراهیم ابن الفقیه الکاظمی الشیخ قاسم الشهیر بابن الوندی مؤلف « جامع أسرار العلما » . (1)قال صاحب الذریعة الشیخ آغابزرگ الطهرانی (ج 6، ص 180، الرقم 984) : «رأیتها بخطه علی حواشی نسخة من « الکافی » التی هی بخط السید نعمة اللّه بن حمزة العمیدی الحسینی فرغ من استنساخها فی (سنة 994ق) و هی فی مکتبة السید مهدی آل حیدر الکاظمی و علیها حواشی والده الشیخ قاسم، و أخیه الشیخ محمد بن قاسم أیضاً، و یظهر من بعض تلک الحواشی أنّه کتبها فی حیاة والده، و ینقل فیها عن ] کتاب [ «الجامع» ] المذکور أعلاه [ لوالده» .

28. حاشیة للمولی ابن الحسن الشریف العاملی الغروی ابن الشیخ محمد طاهر بن عبدالحمید بن موسی بن علی بن محمد بن معتوق بن عبدالحمید الأفتونی العاملی النباطی المتوفی سنة 1138ق، صاحب کتاب الأنساب. (2)

قال صاحب الذریعة إلی تصانیف الشیعة (ج 6، ص 180، الرقم 985) : «رأیتها علی هوامش نسخة من کتاب الصلاة من الکافی التی کتبها عبد المطلب کلیددار (الخازن) للحضرة الغرویة و هو ابن المولی عبد اللّه ابن المولی طاهر الکلیددار و فرغ من الکتابة فی سنة 1128ق، والحواشی بخط غیره، وامضاؤها «أبو الحسن» .

ص:201

29. حاشیة للسید المیر أبی طالب بن میرزا بیک الفندرسکی.

30. حاشیة للمولی أحمد بن اسماعیل الجزائری المتوفی سنة 1149ق. قال صاحب الذریعة الی تصانیف الشیعة (ج 6، ص 181، الرقم 987) : «رأیتها بخطه علی هوامش نسخة «فروغ الکافی » عند الشیخ صالح الجزائری فی النجف» .

31. حاشیة علی الاُصول فقط، للسید بدرالدین أحمد الأنصاری العاملی تلمیذ الشیخ البهائی.

32. حاشیة للمولی محمد أمین بن محمد شریف الأسترآبادی الأخباری المتوفی بمکة سنة 1036ق. (1)

33. حاشیة علی الاُصول فقط للعلامة المجلسی الشیخ محمد باقر بن محمد تقی قدس سره، المتوفی رحمه الله سنة 1111ق. (2)

34. حاشیة للأمیر محمد بن باقر بن محمد الحسینی الأستر آبادی الشهیر بمیرداماد المتوفی رحمه الله فی سنة 1040ق، قال صاحب الذریعة (ج 6، ص 182، الرقم 991) : «و الظاهر انها غیر شرحه ل لکافی الموسوم ب الرواشح السماویة » . (3)

35. حاشیة علی الاُصول فقط، للمولی محمد حسین بن یحیی النوری تلمیذ العلامة المجلسی. (4)

36. حاشیة للمولی حیدر علی بن المیرزا محمد بن الحسن الشیروانی.

37. حاشیة متفرقة علی اصوله و فروعه، للسید نورالدین علی بن أبی الحسن علی بن الحسین بن أبی الحسن الموسوی العاملی المتوفی سنة 1068ق.

38. حاشیة للشیخ زین الدین أبی الحسن علی بن الشیخ الحسن صاحب کتاب المعالم.

39. حاشیة علی بابی التوحید من قسم الاُصول من الکافی ، للشیخ علی الصغیر ابن الشیخ زین الدین أخی الشهید علی الکبیر (صاحب الدر المنثور ) ، و هما ابنا الشیخ محمد السبط ابن صاحب المعالم . قال الشیخ آغا بزرگ الطهرانی فی الذریعة (ج 6، ص 183، الرقم 997) : «توجد نسخة من هذه الحاشیة بخط المحشی فی مکتبة (الخوانساری) ذکر فی آخرها أنّه فرغ من تألیفه فی سنة 1085ق، و فرغ من کتابة هذه

ص:202

النسخة فی سنة 1088ق» .

40. حاشیة الشیخ علی الکبیر (انظر التسلسل 39 فیما سبق) بن محمد بن الحسن بن زین الدین الشهید مؤلف کتاب «الدر المنثور» المتوفی سنة 1104ق.

41. حاشیة للشیخ قاسم بن محمد بن جواد الکاظمی الشهیر بابن الوندی و الفقیه الکاظمی المتوفی بعد سنة 1100ق. (1)

42. حاشیة علی الاُصول فقط، للشیخ محمد بن الحسن بن زین الدین الشهید المعروف بالشیخ محمد السبط العاملی (980 - 1030ق) .

43. حاشیة للأمیر رفیع الدین محمد بن حیدر الحسینی الطباطبائی النائینی (انظر الذریعة ج 6، ص 184، الرقم 1001) .

44. حاشیة للشیخ محمد بن الشیخ قاسم بن محمد جواد الکاظمی، (2)ذکرها له صاحب الذریعة الی تصانیف الشیعة (ج 6، ص 184، الرقم 1002) .

45. حاشیة للشیخ العالم نظام الدین بن احمد الدشتکی، ذکرها آغابزرگ الطهرانی فی الذریعة (ج 6، ص 184، فی « عین الغزال - ص 11») . (3)

و هناک شروح شملت جزءاً من الکافی منها:

46. حثیث الفلجة فی شرح حدیث الفرجة، للسید بهاءالدین محمد بن محمد باقر الحسنی المختاری النائینی من علماء القرن الثانی عشر الهجری.

47. هدایة النجدین و تفضیل الجندین ، فی شرح حدیث جنود العقل و جنود الجهل من الکافی ، للسید حسن الصدر المتوفی رحمه الله سنة 1354ق.

48. و للکافی مختصر بقلم محمد جعفر بن محمد صفی الناعسی الفراسی.

تاریخ الأدب العربی (ج 3، ص 341) ، و العلامة الخوانساری فی روضات الجنات (ج 6، ص 117) ، و الشیخ عباس القمی فی الکنی و الألقاب (ج 3، ص 120) ، و الشیخ الطوسی فی فهرست (ص 135) ، و النجاشی فی الرجال (ص 267) ، و الشیخ آغابزرگ الطهرانی فی الذریعة (ج 10، ص 218، الرقم 620) و للکتاب المذکور نسخة فی الامبروزیانا، راجع: « 28 و 96 GMDZ » .

ص 380) ، و السید محسن الأمین فی أعیان الشیعة (ج 47، ص 153) ، و العلامة الخوانساری فی روضات الجنات (ج 6، ص 117) ، و الشیخ عباس القمی فی الکنی و الألقاب (ج 3، ص 120) ، و آغابزرگ الطهرانی فی الذریعة (ج 4، ص 208، الرقم 1042) و قال: تعبیر الرؤیا، للشیخ أبی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی المتوفی سنة 329ق، یرویه النجاشی مع سائر تصانیف الکلینی عن عدة مشایخ و کلهم عن ابن قولویه و هو عن الکلینی» .

11. دائرة المعارف الأعلمی ، ج 27، ص 144.

12. الرجال لابن داود، ص 341.

13. الرجال لأحمد بن علی النجاشی، ص 266.

14. روضات الجنات للعلامة الخوانساری، ج 6، ص 108، الرقم 568.

15. ریحانة الأدب للمدرس التبریزی، ج 3، ص 379، الرقم 587 «الکلینی» .

16. سِیَر النبلاء «خطی» للذهبی، الطبقة الثامنة عشرة، و هو فیه بضم الکاف و اماله کلام.

17. سفینة البحار لعباس بن محمد رضا القمی، ج 2، ص 494.

18. فلک النجاة فی أحکام الهداة للسید محمد مهدی بن الحسن الحسینی القزوینی الحلی النجفی ص 337.

19. الفهرست للشیخ أبی جعفر الطوسی (طبعة النجف) ص 135.

20. الفوائد الرجالیة لآیة اللّه بحرالعلوم السید محمد مهدی بن السید مرتضی الطباطبائی البروجردی، ج 3، ص 325.

21. قاموس الرجال للعلامة التُستری، ج 8، ص 364، حوادث سنة 328ق.

22. الکنی و الألقاب للشیخ عباس القمی، ج 3، ص 120.

23. اللباب فی تهذیب الأنساب : ج 3، ص 49.

24. لسان المیزان لابن حجر العسقلانی، ج 5، ص 433، الرقم 1419.

25. لؤلؤة البحرین لیوسف البحرانی، 314-321.

26. مجالس المؤمنین لنوراللّه شوشتری، ج 1، ص 442.

27. مجمع الرجال لزکی الدین عنایة اللّه القهپائی، ج 6، ص 73.

28. مستدرک الوسائل لنوری الطبرسی، ج 3، ص 526.

29. معالم العلماء لابن شهر آشوب، ص 88.

30. مقابس الأنوار للشیخ اسداللّه التستری، 6.

31. منتهی المقال لمحمد بن اسماعیل الحائری، ص 298.

32. نوابع الرواة فی رابعة المئات لاغابزرگ الطهرانی (طبعة بیروت 1971 م) .

ص:206

ترجمة الشیخ أبی جعفر الکلینی

قوله: «صنّف کتاب الکافی فی عشرین سنة، وفیها محمد شیخ أصحابنا» . (1)

وفی «ست» : ثقة عارف بالاخبار، له کتب منها کتاب الکافی مشتمل علی ثلاثین کتاباً، أخبرنا بجمیع کتبه وروایاته الشیخ أبو عبداللّه محمّد بن محمّد بن النعمان رضی اللّه عنه عن أبی القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه عنه. وتوفّی ببغداد سنة تسع وعشرین وثلاثمائة فی شعبان (2).

وفی «تعق» : عدّه فی جامع الاصول من مجدّدی مذهب الامامیّة علی رأس المائة الثالثة، والسیّد المرتضی فی رأس المائة الرابعة، بعد أن عدّ الرضا علیه السلام من المجدّدین له فی رأس المائة الثانیة. (3)

وقال فی الکتاب المذکور: أبو جعفر محمّد بن یعقوب الرازی الامام علی مذهب أهل البیت علیهم السلام عالم فی مذهبهم کبیر فاضل عندهم مشهور انتهی.

أقول: انّ فی سنة وفاته انقطعت السفارة بموت آخر السفراء ووقعت الغیبة الکبری، وبین الغیبتین ثلاث وسبعون سنة.

وقد قیل: انّ الکافی الذی لم یصنّف فی الاسلام مثله عرض علی القائم صلوات اللّه علیه فاستحسنه، واللّه العالم.

وقبره معروف فی بغداد الشرقیّة تزوره الخاصّة والعامّة فی تکیة المولویّة وعلیه شبّاک من الخارج الی یسار العابر من الجسر.

وقد نقل صاحب کتاب روضة العارفین عن بعض الثقاة المعاصرین له، أنّ بعض ولاة بغداد أراد نبش قبر سیّدنا أبی الحسن موسی بن جعفر علیه السلام وقال: انّ الرافضة یدّعون فی أئمّتهم أنّهم لا تبلی أجسادهم بعد موتهم وأرید أن أکذّبهم. فقال له وزیره:

انّهم یدّعون فی علمائهم، أیضاً ما یدّعون فی أئمّتهم، وهنا قبر محمّد بن یعقوب الکلینی من علمائهم، فأمر بحفره فإن کان علی ما یدّعونه عرفنا صدق مقالتهم فی أئمّتهم، والّا تبیّن للناس کذبهم فأمر بحفره.

ص:208

وفی «مشکا» : ابن یعقوب الکلینی شیخ الطائفة، عنه جعفر بن محمّد بن قولویه، وأبو غالب أحمد بن محمّد الرازی، وأبو عبداللّه أحمد بن ابراهیم الصیمری المعروف بابن أبی رافع، وأبو محمّد هارون بن موسی التلعکبری، وأبو المفضل محمّد بن عبداللّه بن عبدالمطلّب الشیبانی، وأحمد بن علی بن سعید، وأبو الحسین عبد الکریم بن عبداللّه بن نضر. (1)

وذکر السیّد العالم ابن طاووس فی کتاب الاستخارات أنّ محمّد بن یعقوب الکلینی رضوان اللّه علیه کان فی زمن وکلاء سیّدنا ومولانا المهدی صلوات اللّه علیه وعلی آبائه الطاهرین، ودفن بباب الکوفة فی مقبرتها. قال ابن عبدون: رأیت قبره فی صراة الطائی وعلیه لوح مکتوب اسم أبیه مع اسمه.

قال الشهید الثانی رحمه الله: علان الکلینی بتخفیف اللام المفتوحة. (2)

قال السیّد رضی الدین علی بن طاووس فی کتاب کشف المحجّة أنّ الشیخ المتّفق علی ثقته وامامته محمّد بن یعقوب الکلینی کانت حیاته فی زمن وکلاء مولانا المهدی علیه السلام، عثمان بن سعید العمری، وولده أبی جعفر، وأبی القاسم حسین بن روح، وعلی بن محمّد السمری رضی اللّه عنهم، وتوفّی محمد بن یعقوب قبل وفاة محمد بن

ص:209

علی السمری رضی اللّه عنه، فتصانیف هذا الشیخ وروایاته فی زمان الوکلاء المذکورین (1).

قیل: ویبعد عدم عرضه مصنّفاته علی صاحب الامر علیه السلام، وهو غیر وجیه.

وله من المصنّفات کتاب الکافی ، وکتاب الرسائل ، و مسائل الائمّة ، و کتاب الردّ علی القرامطة ، وکتاب تعبیر الرؤیا ، وکتاب الرجال ، وکتاب ما قیل فی الائمّة من الشعر.

قال الشیخ: أخبرنا بجمیع روایاته الشیخ أبو عبداللّه محمّد بن محمّد بن النعمان، عن أبی القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه، عن محمّد بن قولویه، عن محمّد بن یعقوب بجمیع کتبه.

وأخبرنا الحسین بن عبیداللّه قراءة علیه أکثر کتاب الکافی عن جماعة، منهم أبو غالب أحمد بن محمّد الرازی، وأبو القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه، وأبو عبد اللّه أحمد بن ابراهیم الصیمری المعروف بابن أبی رافع، وأبو محمّد هارون بن موسی التلعکبری، وأبو المفضّل محمّد بن عبداللّه بن عبدالمطلّب الشیبانی، کلّهم عن محمّد بن یعقوب.

وأخبرنا الاجلّ المرتضی عن أبی الحسین أحمد بن علی بن سعید عن محمّد بن یعقوب، وأخبرنا أبو عبداللّه أحمد بن عبدون عن محمّد بن إبراهیم الصیمری، وأبی الحسین عبد الکریم بن عبداللّه بن نصر البزاز بتفلیس وبغداد، عن أبی جعفر محمّد بن یعقوب بجمیع کتبه وروایاته. (2)

ص:210

الکلینی

9. أبو محمد هارون بن موسی بن أحمد بن سعید الشیبانی التلعکبری.

10. محمد بن محمد بن عاصم الکلینی.

ثقة الاسلام کلینی

ایمان، نور و زهد و پارسایی گردآورنده مهمترین کتاب حدیثی شیعه - ثقة الاسلام کلینی - را به تماشا می نشینیم. سر بر در خانه اش می ساییم و نسل جوان ایران اسلامی و دنیای اسلام را به بهره گیری از حرارت و فروغ آفتاب حدیث فرا می خوانیم.

به شهری شیعه نشین معروف بود. «ری» در آن زمان شهری بزرگ بود و عقاید و مذاهب گوناگونی در کنار هم و در آرامش کامل در آن جا به حیات خود ادامه می دادند.

اما این آرامشگاه دستخوش حرکت های سیاسی می شد. فرقۀ اسماعیلیه با انگیزۀ تسلط بر ایران در این نقطه بیش از دیگران سرمایه گذاری کرده بود و به ترویج و تبلیغ تفکر و آراء خود می پرداخت. از این رو «ری» به نقطۀ برخورد آراء و اندیشه های فرقۀ اسماعیلیه و مذاهب شافعی، حنفی و شیعه تبدیل شده بود. کلینی در این زمان در کنار گذراندن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و اندیشه های دیگر مذاهب و فرقه ها آشنا شد بلکه به ماهیت واقعی بعضی از این فرقه ها که می رفت تشیع را از مسیر واقعی اش خارج کنند پی برد. او درد را شناخت و درمان را تشخیص داد. درد، جدایی مردم از سخنان اهل بیت علیهم السلام و دارو، رساندن این سخنان به مردم بود. او در این زمان هدف خویش را برگزید و به دور از هیاهو مسیر خود را مشخص کرد و تصمیم گرفت به فراگیری و نوشتن احادیث بپردازد. از این رو در محضر استادان بزرگی چون «ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی ساکن ری» (1)به فراگیری حدیث پرداخت و در نوشتن و بحث و گفتگو پیرامون احادیث از خود شایستگی بسزایی نشان داد. او بیشتر وقت زندگی خود را صرف حدیث کرد. اما با این حال از واقعیت های اطراف خویش و از مسائلی که شیعیان با آن دست به گریبان بودند، غافل نبود. او از کسانی نبود که عزلت گزیند و فقط به فکر نجات خویش باشد، بلکه در دوران های پر آشوب همواره همگام و همراه با جامعۀ شیعی بوده. در دورانی که «قرمطیان» با عقاید التقاطی خود، که مخلوطی از عقاید زردشتی، مانوی و اسلامی بود (2)به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمین پرداختند، کلینی با شجاعت شیعی خویش عقاید آنها را به نقد کشید و برای آگاه کردن شیعیان از این حرکت انحرافی کتاب الرد علی القرامطه را نوشت و در دسترس شیعیان قرار داد.

ص:217

عصر کلینی را باید عصر حدیث نامید. زیرا نهضتی که برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسر ممالک اسلامی را فرا گرفته بود و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او حدیثی فرا گیرند و بر اندوخته های خویش بیفزایند. تلاش اهل سنت در این عصر به قدری چشمگیر بود که می توان گفت اهل سنت هر چه دارد از این عصر دارد. در این عصر که زمانش به حدود تقریبی یک قرن می رسد کتاب های شش گانه حدیثی اهل سنت (صحاح سته) تدوین شد.

کلینی در این عصر مشغول فراگیری و نوشتن احادیث بود. در این زمان شاگردان امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام و امام رضا علیه السلام هنوز زنده بودند. اما از آنها جز کتاب های و جزوه های کوچک و پراکنده چیزی در دست نبود و بسیاری از این کتاب ها و جزوه ها نیز در همین عصر از بین رفت.

خطر نابودی احادیث، این میراث گرانقدر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام هر لحظه احساس می شد. زیرا با وفات این حاملان احادیث و غیبت امام زمان علیه السلام شیعیان از این سخنان گرانبها محروم می شدند. کلینی با شناخت عصر خود و موقعیت حساس زمانی و درک این که تشیع اگر از این مرحله به سلامت بگذرد برای همیشه از انحراف و التقاط رهایی یافته است، برای تکمیل هدف و رسالت خویش به قم شهر محدثان و شاگردان اهل بیت علیهم السلام مهاجرت کرد.

در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینیه ای به نقل حدیث می پرداختند و بسیاری از اینان در شمار آخرین محدثانی بودند که بدون واسطه از زبان ائمه علیهم السلام حدیث شنیده بودند. وجود این فرزانگان موجب شد که عاشقان کلام اهل بیت علیهم السلام به این شهر مهاجرت کنند و کلینی یکی از این افراد بود. او با استفاده از محضر استادان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی (معروف به معلم) ، عبداللّه بن جعفر حمیری (مؤلف کتاب قُربُ الاسناد ) و فرزند او محمد بن عبداللّه حمیری به فراگیری حدیث پرداخت. استادان و محدثانی

ص:218

که کلینی برای شکوفایی اندیشۀ خدایی خود از آنها بهره جسته است در حدود سی و پنج نفر می باشند. بی شک همۀ استادان کلینی در تشکل شخصیت او نقش داشته اند اما در این میان به رادمردی برمی خوریم که کلینی را با او و او را با کلینی می شناسیم.

کسی که نامش در یک سوم سلسله سندهای روایات کافی است. شخصیتی که نامش با کافی جاودانه شد. محدثی که در اسناد بیش از هفت هزار و یکصد و چهل روایت (7140) چون ستاره می درخشد. (1)او علی بن ابراهیم قمی است که کتاب تفسیر او پایۀ تفسیرهای تشیع گردید. و شاید اگر کلینی پروانه وار به گرد شمع وجود او نمی چرخید و او را لحظه ای چه در حال بیماری و چه سلامت در خانه و مدرسه رها می کرد و از او غافل می ماند، روایات و احادیثی که سلسله سندش به او ختم می شود چون دیگر آثار او برای همیشه از میان می رفت. اما کلینی این اقیانوس حدیث را رها نساخت. او که تشنۀ کلام اهل بیت علیهم السلام بود جرعه جرعه نوشید و به این نوشیدن اکتفا نکرد بلکه دریایی از این کوثر عشق را برای شیعیان پس از خود به یادگار نهاد.

همه آزادانه در آن به تبلیغ مذهب خود می پرداختند. از این رو هر یک از نویسندگان و محدثان مذاهب گوناگون اسلامی مجلس درس و بحثی برای خود برپا داشته بودند و به نقل احادیث خویش می پرداختند. «ابن عقده» یکی از کسانی بود که در این شهر سکونت داشت. او از حافظان بزرگ حدیث به شمار می رفت و حافظه قوی او موجب شده بود که آیتی از آیات حافظه در جهان شود. (1)

بسیاری از بزرگان مذاهب از محضر او کسب علم می کردند. او اگر چه از نظر مذهبی «زیدی جارودی» بود اما زهد و پارسایی از او محدثی موثق ساخته بود که همۀ مذاهب در نقل احادیث به او اعتماد داشتند. کلینی نیز از این مرد بزرگ استفاده کرده، از او روایاتی فرا گرفت.

اولین کتاب تشیع با عنوان عقل و علم و آن گاه توحید و حجت، ارزش های الهی و انسانی را آموزش می داد. کتاب کافی را هر کسی از دیدگاه خود بررسی کرده است. بر کافی هم فیلسوف شرح نوشته است هم عارف و هم فقیه و این خود نشانۀ بزرگی و جامع بودن کافی است. شرح های مهم کافی عبارت اند از: 1. مرآت العقول از علّامۀ مجلسی، که با دیدی فقهی نگاشته شده است. 2. شرح صدر المتألهین معروف به ملا صدرا، که نگرش او نگرشی فلسفی و عرفانی به احادیث است. 3. کتاب وافی نوشتۀ ملامحسن فیض کاشانی. 4. شرح ملّاصالح مازندرانی.

فهرست خود و نجاشی در کتاب رجال خویش این روش را برگزیدند و به همین شیوه روایت را نقل کردند. (1)علاوه بر این گاهی احادیثی بدون نام محدث و راوی و با عنوان «قد قال العلم» و یا «فی حدیث آخر» از کلینی نقل شده است که جمعی از عالمان این احادیث را دلیلی بر وجود ارتباط بین کلینی و امام زمان (عج) دانسته و گفته اند «ممکن است که این کتاب کافی به نظر اصلاح آن حضرت رسیده باشد» (2)و از کلام بزرگان نقل شده است که امام زمان (عج) فرموده اند:

« الکافی کافٍ لشیعتنا» : کافی شیعیان ما را کافی است.

کلینی در زندگی سراسر نور و پربار خود علاوه بر تدوین و تألیف مجموعه الکافی ، کتاب های الرد علی القرامطه ، تفسیر رؤیا (تعبیر خواب) ، مجموعه شعر (حاوی قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام سروده اند) ، کتاب رسایل ائمه علیهم السلام و کتاب رجال را تألیف کرده است.

کلینی

علمی و اخلاقی و تاریخی آشنا می سازد، بلکه با مطالعۀ شرح احوال آنها می توانیم درس صحیح زندگی را بیاموزیم و راه رسیدن به کمالات شایسته و مقامات علمی و عملی را پیدا کنیم.

«بیوگرافی رجال» که در اصطلاح دانشمندان اسلامی معروف به «علم رجال» و «تراجم علما» است از قرن دوم هجری مورد توجه علمای اسلام قرار گرفت و در آن علم، کتاب ها پرداختند. در اعصار متأخر نیز این علم شریف همواره مورد توجه خاص دانشمندان اسلام و بالاخص شیعه بوده و هست.

ما نیز به جهاتی که ذکر شد تدریجاً شرح حال یک یک مفاخر مکتب اسلام و نوابغ عالیقدر شیعه را که با همت عالی و خدمات ذی قیمت آنان اساس مکتب اسلام و آئین تشیع در برابر موانع محفوظ مانده تا به ما رسیده است، از نظر خوانندگان می گذرانیم و امیدواریم که مطالعه این قسمت در آشنا ساختن افکار خوانندگان به حقایق و تعلیمات مکتب اسلام مفید و مؤثر باشد و اینک بیوگرافی مفاخر دانشمندان اسلام را از قرن سوم هجری به ترتیب از نظر خوانندگان می گذرانیم.

***

می باشد که در زمان مقتدر (خلیفه عباسی) می زیست.

ابن اثیر مورخ معروف نیز در کتاب جامع الاصول می نویسد: «محمد بن یعقوب رازی پیشوای مذهب اهل بیت، دانشمندی بزرگ و فاضلی نامدار است» . سپس ابن اثیر روایتی نقل می کند که منسوب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله است به این معنی که خداوند عالم در سر هر قرنی شخصی را بر می انگیزد که دین او را زنده و پایدار بدارد آن گاه به گفتگو در پیرامون این حدیث پرداخته و می گوید: «از مجددین و نگهدارندگان مذهب شیعه در آغاز سدۀ اول محمد ابن علی باقر علیه السلام و در ابتدای سدۀ دوم علی بن موسی الرضا علیه السلام و بر رأس سدۀ سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی بوده است» .

دانشمندان شیعه نیز به استناد همین حدیث عقیده دارند که بر سر هر صد سالی خداوند یکی از بزرگ ترین شخصیت های شیعه را که از لحاظ معلومات دینی و پارسایی در عصر خود ممتاز باشد، برای سرپرستی و حفظ دین خود می انگیزد و به اتفاق در سدۀ سوم کلینی را مجدد مذهب شیعه دانسته اند.

است. کافی یکی از چهار کتب معتبر و صحیح شیعه است که مأخذ تألیف بیشتر کتب ما و مدرک و مرجع محدثین و فقهاء و مستند مجتهدین بزرگ در استنباط احکام دینی می باشد.

سه کتاب دیگر: من لا یحضره الفقیه تألیف رئیس محدثان شیعه محمد بن علی ابن بابویه قمی معروف به «شیخ صدوق رحمه الله» ؛ تهذیب و استبصار تألیف شیخ اجل محمد ابن حسن مشهور به «شیخ طوسی» است.

کلینی در جواب می نویسد: برادر! شکایت تو را فهمیدم که چیزهایی از امور دین بر تو مشکل شده که پی به حقیقت آنها نبرده ای و گفته ای دانشمند مطلع و موثقی نیافته ای که با وی در پیرامون حدیث گفتگو نموده و از او استفاده کنی و هم گفته ای دوست داری کتابی داشته باشی که همۀ علوم دین در آن باشد، به طوری که طالبان دانش را بی نیاز و خواستاران حقیقت از آن بهره مند گردند.

و هر کس بخواهد علم دین و آثار و اخبار صحیحۀ ائمۀ طاهرین و سنت های پایدار را مورد عمل قرار دهد و به وسیلۀ آن واجبات خدا و سنت پیغمبر صلی الله علیه و آله را به کار برد، از آن کتاب اخذ کند.

و گفته ای اگر این فکر عملی شود، امید است که به خواست خدا و توفیق الهی برادران دینی، و علاقه مندان شعائر اسلامی، دوباره به علم و علماء بگروند و آنچه موجب شکوه بوده تدارک شود.

آن گاه بعد از چند سطر می نویسد: «به حمداللّه خداوند میسر کرد تا کتابی که خواسته بودی تألیف گردد امیدوارم چنان باشد که می خواستی ما در این باره کوتاهی نکرده ایم زیرا می دانیم که تبلیغ دین و راهنمایی برادران و هم کیشان امری واجب است از این رو چیزی فروگذار ننموده ایم و امیدواریم با کسانی که در این زمان یا زمان های آینده تا پایان جهان از این کتاب استفاده و اقتباس می کنند و بدان عمل می نمایند، در ثواب سهیم و شریک باشیم. امید است خداوند توفیق مرحمت کند تا بتوانیم نیت خود را عملی سازیم و کتابی کامل تر از این تصنیف کنیم تا اگر چیزی در این کتاب نباشد در آن جبران شود» .

کافی مشتمل بر احادیث مسند و صحیح در زمینه های اصول عقاید، فقه و احکام و اخلاق و آداب زندگی و متضمن اسرار و رموزی است که از علم و دانش اهل بیت عصمت و طهارت سرچشمه گرفته است.

دانشمندان شیعه اتفاق دارند که احادیث کتاب کافی از لحاظ کثرت و صحت؛ در هیچ یک از کتب دیگر یافت نمی شود و هیچ کس تاکنون کتابی در حدیث به این

ص:230

جامعیت و اتقان ننوشته است. به طور خلاصه کلینی با تصنیف کافی اثری از خود به یادگار گذارد که تا دنیا پایدار است بی شبهه اثر ذی قیمت او نیز جاوید خواهد بود.

کافی سه بخش است: 1. اصول کافی 2. فروع کافی 3. روضۀ کافی، و روی هم رفته دارای شانزده هزار و یکصد و نود و نه حدیث است که بیش از مجموع روایات شش کتاب معتبر و معروف صحاح ستۀ اهل سنت می باشد (البته با حذف مکررات آنها) جلالت قدر و مقام شامخ کلینی را از همین جا می توان حدس زد.

3. علی بن احمد موسی دقاق

4. ابن قولویه قمی استاد شیخ صدوق.

5. ابو عبداللّه محمد بن ابراهیم کاتب نعمانی که از شاگردان معروف وی و کاتب کتاب کافی است.

ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی رازی

ما برای این که این مجموعه خالی از این بهره نباشد قسمت هایی را از آن مقدمه استخراج کرده در این جا ترجمه می کنیم، و در هر قسمت تنها به ذکر یک قول اکتفا می ورزیم.

کلین (بر وزن حسین) قریه ای است در 38 کیلومتری جنوب غربی شهر ری کنونی که پنج کیلومتر از جاده دور است و از این قریه فقها و محدثینی بزرگ برخاسته اند که از جملۀ آنها محمد بن یعقوب کلینی و دائی او مرحوم علّان است.

مرحوم کلینی در آن جا شیخ و پیشوای شیعه بود و سپس به بغداد مسافرت کرد و در آن جا هم به تدریس و فتوا اشتغال داشت. سال ولادت کلینی معلوم نیست ولی وفاتش در 328 یا 329 بوده است و سفراء مهدی علیه السلام یعنی نواب خاصّ آن حضرت را درک کرده و احادیث و اخبار را از دست اولّش اخذ کرده است. بعضی از علما معتقدند که کتاب کافی بر امام زمان علیه السلام عرضه شد، و آن حضرت فرمود: « الکافی کاف لشیعتنا؛ همین کتاب کافی شیعیان ما را بس است» معلوم نیست که مرحوم کلینی کتاب کافی را در کجا و از کجا و از چه سالی شروع کرده است ولی آنچه معلوم است تألیف آن مدت بیست سال طول کشیده و در بغداد خاتمه یافته است.

و ترتیب کتاب او دقت کند، در می یابد که او از جانب خداوند تبارک و تعالی مؤیّد بوده است.

معصومین هم نسبت داده شده است، اخباری است که یا به کلی پیغمبر و امام آن را نفرموده و یا به این صورت نبوده است، بلکه هدف های ناپاک و دست های خیانتگر جاعلین و محرفین در ساختن و پرداختن آنها کمک کرده است، جامعه تشیع در این عصر و زمان عاشق تشنه کام عین کلمات صادره از میان دو لب پیشوایان خویش است، و بدون تردید و مبالغه کتاب کافی سرچشمه صافی است که زلال ترین آب مقصود را به لب تشنگان خود می نوشاند.

صادق علیهما السلام و سنت های استواری که باید طبق آن عمل کرد بوده باشد.

سپس می گوید:

خدا را شکر می کنم که وسائل تألیف و تدوین چنان کتابی را که تقاضا کردی آماده کرد و امیدوارم چنان که خواستی بوده باشد، زیرا نصیحت و خیرخواهی برادران دینی بر ما لازم است، و ما امیدواریم که از این زمان تا روز قیامت از این کتاب استفاده می کنند، در اجر و ثواب شریک باشیم.

می توانند کتابی مانند کافی در جمیع فنون و احادیث و تمام اقسام علوم الهی که از خاندان عصمت و رحمت به دست آمده داشته باشند. (زیرا آنها خاندان عصمت و رحمتی ندارند) .

کتاب کافی از علومی که گفتیم آن قدر گرد آورده که در کتاب دیگری نیست به درجه ای که احادیثش از لحاظ متن و سند بر تمام شش کتاب صحیح عامه فزونی دارد زیرا شماره احادیث کافی 16199 می باشد (1)در صورتی که تمام احادیث صحیح بخاری با مکرراتش 7275 حدیث است و گفته اند که با حذف مکررات 4000 حدیث است و ابن تیمیه گوید مجموع احادیث صحیح بخاری و مسلم از 7000 کمتر است.

لکن این جهات و علل دیگر (1)موجب شد که از آن ترجمه و شرح سلب اعتماد گشت.

4. شرح بعضی از احادیث کافی و از این قسمت دو کتاب را ذکر نموده است:

الف. کتاب حثیث الفلجة فی شرح حدیث الفرجة تألیف سید بهاء الدین محمد بن محمد باقر حسینی مختاری از علماء اوائل قرن دوازدهم.

ب. کتاب هدایة النجدین وتفصیل الجندین رساله ای است در شرح حدیث جنود عقل و جهل اصول کافی.

5. مختصر کافی و آن منحصر به کتاب محمد جعفر بن محمد صفی ناعسی است و یک نسخه خطی آن در کتابخانه اهدائی سید محمد مشکات استاد دانشگاه است.

6. تحقیقاتی که راجع به بعضی از جهات کتاب کافی شده است و از این قسمت ده کتاب ذکر می کند.

اینها پنجاه کتاب تمام است که در اطراف کتاب کافی نوشته شده است که بیشتر آنها عربی یا چاپ نشده است و ترجمه و شرح فارسی چاپ شده غیر از همان دو کتابی که در شماره 3 توضیح دادیم به نظر نمی رسد.

از کتب اربعۀ متأخره محسوب می شود و احادیث را از نظری نزدیک به نظر استادش بیان می کند.

3. کتاب مرآة العقول علّامه مجلسی رحمه الله متوفی به سال 1111 که شاید متأخرترین شرح چاپ شده عربی اصول کافی و در نتیجه کامل ترین آنها باشد. و احادیث، بیشتر از نظر افکار فقهاء و محدثین بیان و توضیح شده است.

مرحوم مجلسی در این کتاب نخبه ها و برگزیده های سخنان صدر المتألهین و فیض کاشانی و سایر شارحین (قدس اللّه اسرارهم) را انتخاب کرده و در بیان احادیث ذکر نموده است. در صفحۀ 77 مرآة العقول از گفتار ملّاصدرا به این جمله تعبیر می کند «ما ذکره بعض المحققین» و نسبت به مرحوم فیض «ما ذکره بعض الافاضل» می فرماید و در صفحه 69 دربارۀ سخن ملّاصدرا «ما حققه بعض الافاضل» تعبیر می کند و در صفحه 60 «قال بعضهم» می گوید و در صفحه 54 راجع به حدیث فرجه هفت قول نقل می کند که سومی آنها قول ملّاصدرا است و اقوال دیگری را که تنها احاطه و تبحر بی نظیر آن دانشمند متتبع توانسته است در آن جا گرد آورد و هم چنین اقوال و وجوهی را که در احادیث دیگر ذکر می کند تنها اختصاص به شرح او دارد.

4. شرح ملّا صالح مازندرانی متوفی به سال 1080 است که نزد افاضل فقها مشهور است و اکنون به تذییلات علّامه معاصر آقای حاج میرزا ابوالحسن شعرانی چاپ می شود.

ص:242

در بیان احوالات محمد بن یعقوب کلینی

متأخرین پنج هزار و هفتاد و دو حدیث است و حسان صد و چهل و چهار حدیث است و موثقات هزار و صد و شانزده حدیث است و قوی سیصد و دو حدیث است و ضعاف نُه هزار و چهارصد و هشتاد و پنج حدیث است و در سال سیصد و بیست و نه یا بیست و هشت که سنۀ تناثر نجوم به ارض است، آن جناب وفات یافت و وفاتش در بغداد اتفاق افتاد و در مقبره اش در باب الکوفه مدفون شد و محمد بن جعفر حسینی که ملقب به ابو قیراط است بر او نماز گذارد. سید هاشم بحرانی متقدم در کتاب روضة العارفین گفته که بعضی از ثقات از علمای معاصرین گفته اند که شخصی از حکام بغداد بنای قبر محمد بن یعقوب کلینی را دید و سؤال کرد که این قبر کیست؟ گفتند که قبر یکی از علمای شیعه است. پس امر کرد که آن را خراب کردند و قبر را شکافتند دیدند که آن بزرگوار با کفن باقی مانده و نپوسیده و با او طفل کوچکی با کفنش مدفون است پس امر کرد تا این که دفن کردند و بر آن قبه بنا نهادند ولی الآن قبر معروف و مزار و مشهد است تا این جا کلام سید هاشم بود و بعضی از مشایخ که گویا سید نعمت اللّه جزایری باشد گفته است که سبب حفر آن قبر مطهر آن بود که شخصی از حکام بغداد دید که مردمان به زیارت ائمه علیهم السلام مفتون می باشند پس بغض و عداوت اهل بیت او را بر آن داشت که قبر اطهر حضرت موسی بن جفعر علیه السلام را حفر کند و گفت که اگر اعتقاد شیعه حق است پس او الآن در قبر موجود است والا مردم را خواهیم از زیارت قبور ایشان منع نمود پس بعضی به آن حاکم گفتند که در اینجا مردی از علمای ایشان که از اقاطاب ایشان است مدفون است و اعتقاد ایشان آن است که قبر علمای ایشان نیز محفوظ و بدن ایشان هم متغیر نمی شود پس قبر آن عالم را که محمد بن یعقوب کلینی است بشکافید پس آن قبر را شکافته دیدند که محمد بن یعقوب کلینی به همان هیئت خود مدفون است و هیچ تغییری در او راه نیافته پس امر کرد که بر قبرش قبۀ عظیمی و بنای قویمی بنا کردند و آنجا مزار مشهوری شد و برای محمد بن یعقوب کلینی تألیفاتی نیز نقل شده از آن جمله کتاب کافی است که مانند شمس فی رابعة النهار است و کتاب رسائل الأئمة و کتاب ردّ بر قرامطه و کتاب تعبیر رؤیا و کتاب رجال و کتاب آنچه گفته شده در ائمه از شعر رحمه اللّه تعالی و أسکنه فی غرفات الجنان.

ص:244

ثقة الإسلام کلینی

دایی کلینی - که خود محدثی بزرگ بود و از شیفتگان مکتب اهل بیت به شمار می رفت - در تعلیم و تربیت وی نقش بسزایی داشت. این مرد دانشمند - که «علاّن» نامیده می شد - در سفر حج و در راه زیارت خانه خدا به شهادت رسید.

کلینی توانست در دوران کودکی از محضر این عالم شهید و پدر بزرگوارش کسب فیض کرده و با منابع علم حدیث و رجال آشنا گردد. بعد از طی تحصیلات ابتدایی برای پیمودن مدارج کمال انسانی به شهر ری - که در آن عصر از مرتبه علمی خاصی برخوردار بود - مسافرت کرد.

گذرگاه تشیع است و اگر احادیث و روایات از این بحران بگذرند، برای همیشه تشیع می تواند سالم و به دور از التقاط و انحراف مسیر خود را ادامه دهد، شهر ری را - که تازه دوست داران مکتب علوی در آن به قدرت رسیده بودند - با همه زیبایی ها و جاذبه هایش رها کرده و به سوی قم، شهر محدثان و راویان، هجرت کرد.

شکی نیست که در طول مسافرت ها چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویری از یک عالم شیعه حقیقی در اذهان مردم هر دیار مجسم ساخت که وقتی به بغداد پای نهاد فردی گمنام نبود.

شیعیان به او افتخار می کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می نگریستند.

تقوا و علم و فضیلت او در اندک مدتی شهره آفاق گشت، تا جایی که عامه بزرگان و اندیشمندان معاصر ایشان در مشکلات دینی به او مراجعه کرده و پیروان فرق اسلامی در فتوا به او روی می آوردند. به همین مناسبت به «ثقة الإسلام» شهرت یافت و او نخستین کسی است که در دوره اسلامی به این لقب مفتخر گردید.

با این که آن چهار تن از فقها و محدثان بزرگ شیعه بودند و شیعیان آنها را به جلالت قدر می شناختند، اما کلینی مشهورترین شخصیت عالی مقامی بود که در آن زمان میان شیعه و سنی با احترام می زیست و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام همت می گماشت.

عموم طبقات او را به راستی و درستی گفتار و کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار می ستودند طوری که نوشته اند شیعه و سنی در اخذ فتوا به او مراجعه می کردند و در این باره مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود.

وی در امانت، عدالت، تقوا و فضیلت و حفظ و ضبط احادیث، که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط است، سر آمد روزگار بود.

8. محمد بن احمد سنانی زاهری مقیم ری،

9. محمد بن علی ماجیلویه،

10. محمد بن محمد بن عصام کلینی،

11. هارون بن موسی.

آثار و تألیفات

از تألیفات گرانمایۀ ثقة الإسلام کلینی است:

1. کتاب الکافی ، معروف ترین تألیف کلینی کتاب با عظمت و گرانقدر و نفیس الکافی است که نه تنها بزرگ ترین کار اوست؛ بلکه در جامعۀ اسلامی کتاب معتبری در حدیث چون الکافی تألیف نشده است.

الکافی نخستین کتاب از کتب اربعه است.

2. کتاب رجال،

3. کتاب ردّ بر قرامطه،

4. کتاب رسائل ائمه علیهم السلام،

5. کتاب تعبیر الرؤیا،

6 -مجموعه شعر، مشتمل بر قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام سروده اند.

شیخ کلینی سرچشمۀ زلال

گذشته از ذوق، خلاقیت و تلاش بی وقفۀ شیخ کلینی در نگارش و پالایش احادیث عصر شیعه، او ثمرۀ رنج ها و مشقت های علمای عصر خود است. وی پلی محکم و امانتداری راستین بود که احادیث و روایات علما و استادان عصر خود را به نسل های آینده منتقل ساخت، و در حقیقت کلینی عصارۀ عصر خویش است.

وقتی سخن از کلینی است سخن از تمام زیبایی ها، لطافت ها و فضیلت های زمان اوست. سخن از عزم و ارادۀ تشیع در کسب معارف و علوم است سخن از الکافی است. همان گونه که وقتی سخن از الکافی است، سخن از عطر کلام اهل بیت علیهم السلام،

ص:252

سخن از امانت فراموش شده پیامبر است که فرمود:

إنی تارکٌ فیکمُ الثقلینِ کتابَ اللّهِ و عِترَتی. . . .

شیخ کلینی یعنی الکافی ، یعنی آبشخور پاک اهل بیت علیهم السلام، یعنی کوثر شیرین حدیث در کویر فرهنگی تاریخ، یعنی سرچشمۀ زلال دوستداران آل محمد صلی اللّه علیهم اجمعین.

آری در این سال راد مرد بزرگ عالم تشیع در ماه شعبان جهان فانی را وداع کرد.

دانشمند نامی بغداد «ابو قیراط» بر پیکر پاکش نماز خواند. شیعیان با دلی پراندوه و با احترام آن مرد خدا را در «باب کوفه» بغداد به خاک سپردند.

در همین سال با رحلت آخرین نایب امام زمان، «علی بن محمد سمری» غیبت کبرای آن حضرت نیز آغاز گردید.

سلام بر او روزی که تولد یافت و روزی که در آسمان دنیای اسلام چون آفتاب درخشید و روزی که در پیشگاه ذات اقدس الهی بر انگیخته خواهد شد.

ص:254

جایگاه علمی و مذهبی کلینی در میان امامیه

را از کلینی ارائه داده است. (1)محقق علی کرکی، شیخ الاسلام نامدار شاه طهماسب صفوی، کلینی را «جامع أحادیث أهل البیت» می نامد. (2)شهید ثانی هم او را «شیخ الطائفة» و «رئیس المذهب» خوانده است. (3)شیخ حسین بن عبدالصمد او را عارف ترین محدثان به حدیث و نقادترین در دانش حدیث می داند. (4)فرزندش شیخ بهاء الدین محمد العاملی، معروف به شیخ بهایی هم وی را «ثقة الاسلام» خوانده است. (5)محمد تقی مجلسی، پدر علّامه مجلسی چنان به مقام کلینی و بی مانندی وی معتقد است که می نویسد وی مؤید از سوی خداوند بوده است. (6)علّامه محمد باقر مجلسی نیز کلینی را مقبول همگان و ستایش شده از ناحیه خاص و عام خوانده است. (7)میرزا عبد اللّه أفندی در ریاض العلماء می گوید که کلینی در میان خاصه (یعنی شیعیان) و عامه (یعنی سنیان) نظیری نداشته است. (8)در این میان طبیعی است که اخباریان از وی ستایش بسیار کنند. (9)و کما این که می دانیم، او را «رئیس المحدثین» خوانده اند. (10)ملّاصدرا، فیلسوف نامدار عصر صفوی هم از او ستایش بسیار کرده است. (11)در دوره های متأخر نیز همچنان ستایش از کلینی و کتابش الکافی به صورت قوی تری تداوم داشته است. (12)در برخی از منابع امامی، وی با عنوان مروج مذهب

ص:256

شیعه امامی در عصر غیبت امام غایب معرفی شده است. (1)او را به «الحافظ» نیز ستوده اند. (2)جایگاه بلند وی در میان امامیه مورد تأکید منابع سنی هم قرار گرفته است.

این منابع گاه برای او تعبیر فقیه هم به کار برده اند. (3)

با توجه به سنت تعیین و تشخیص «مجددین دین» که برخاسته از یک اعتقاد سنی مبتنی بر یک حدیث نبوی است. (4)شماری از علما و فقیهان که در فاصله زمانی گذار از قرنی به قرنی دیگر بوده اند و جزء بزرگ ترین و عموماً پر تأثیرترین دانشمندان دینی قرار می گرفته اند، به عنوان مجددان دین و مصادیق آن حدیث نبوی معرفی شده اند.

در فهرستی که نویسنده سنی، ابن اثیر (درگذشته 606ق) مؤلف جامع الاصول ارائه داده. (5)وی در میان مجددان شیعی، کلینی را به عنوان مجدد دین در سال 300 قمری معرفی کرده؛ این در حالی است که برای سال های 100 و 200 ق به ترتیب امامان باقر (درگذشته 114ق) و علی بن موسی الرضا (درگذشته 203ق) و برای سال 400، شریف مرتضی (درگذشته 436 ق) ، دانشمند و متکلم بلند مرتبه امامی را پیشنهاد کرده است. (6)احتمالاً منبع ابن اثیر در این مورد کتابی از یکی از علمای امامیه بوده است.

ص:257

لقب ثقة الاسلام: برای کلینی القاب ستایش آمیزی توسط عالمان امامی بکار رفته است. (1)اما مهمترین این القاب، لقب ثقة الاسلام است. ثقة (2)الاسلام، عنوانی است که ظاهراً تنها در مورد دانشیان دینی امامیه بکار می رود و ظاهراً برای اولین بار توسط شیخ بهایی (3)برای شیخ کلینی (4)و برای نشان دادن موقعیت برجسته او نزد امامیه و به دلیل جایگاه وی در فقه و حدیث امامی، بکار رفته است. (5)این لقب نشان از مرتبه بلند دینی وی نزد علما و فقیهان امامی داشته و تا امروزه نیز شهرت خود را برای کلینی حفظ کرده است. (6)البته این عنوان توسط برخی نویسندگان برای عالمان دیگری نیز مانند شیخ طوسی یا حتی طَبرسی به کار رفته که شهرت آن ابدا به پایه کلینی نرسید (7)

ص:258

لقب ثقة الاسلام یادآور لقب شیخ الاسلام نزد سنیان است که در دورۀ پیش از صفوی معمولاً برای علمای شیعه بکار نمی رفت و در سده های نخستین اسلامی فی المثل در خراسان برای عالمانی سنی به کار برده می شد که از موقعیت اجتماعی و دینی مهمی برخوردار بودند؛ گرچه بعدها عنوان شیخ الاسلام در عصر عثمانی برای بالاترین منصب رسمی دینی به کار گرفته شد.

در مورد ابن بابویه صدوق، نویسندۀ دیگری از کتب اربعه معمولا تعبیر «رئیس المحدثین» بکار رفته است و برای شیخ طوسی، نویسندۀ دو کتاب از کتب اربعه و به دلیل سهم و جایگاهش در استوار کردن مبانی فقه شیعی، تعبیر «شیخ الطائفه» نزد شیعیان امامی بکار می رود.

ص:259

ص:260

مقدمه الکافی: کوششی برای شناخت عقاید کلینی

در این باره همه در نوعی عقاید تنزیهی ریشه دارد که دست کم تأکید بر آن در برخی محافل شیعی در آن زمان تازگی داشته است. از همین خطبه آغازین منظر کلینی به خدا، انسان، جامعه و تاریخ از نقطه نظر اندیشه «نجات» و «تاریخ مقدس» قابل شناسایی است. کلینی در مورد ذات و صفات خداوند بر این نکات تأکید می کند:

خداوند ذاتی است دست نایافتنی که در عین جبروت و تعالی ذات، مجاری ملکوت عالم در ید قدرت اوست. عالم را به ابداع و بدون یاری گرفتن از چیزی و به صورت «خلق لا من شیئ» آفریده است (1)و با ذات متصف به صفات ربوبی و اطلاقی خود در خلقت تصرف می کند. خداوند بدون یاری گرفتن از حجابی که مانع او از عالم مخلوق باشد در حجاب و ستر به سر می برد و ذاتی است دست نایافتنی. با این وصف بدون آن که نیازمند رؤیت باشد، شناخته می شود و بدون آن که حاجتمند میانجیگری صورتی باشد، به وصف می آید و بدون داشتن جسم به نعت می آید. خرد آدمیان از دست یافتن به کنه ذات او ناتوان است و ابعاد او فراچنگ عقل بشری قرار نمیگیرد.

ذات خدا از هر گونه وهمی به دور است و در تیررس چشم هیچ موجودی قرار نمی گیرد. اما با این وصف خدا سمیع و علیم است و به همین دلیل در عین علو ذات خود، با جهان خلقت مرتبط است و این نسبت، ذات خداوند را از مقام علو خود بیرون نمی برد (با تعبیر: «علا فاستعلی و دنا فتعالی») .

کلینی در دنباله به مسئله حجت خداوند و ارسال رسولان به منظور شناخت خدا می پردازد و با تعابیری از این عقیده خود پرده بر می دارد که ذات خداوند که برای خرد آدمیان نایافتنی است، تنها در سایه هدایت انبیاء و حجتهای الهی با «نور عقل» (2)مورد دلالت قرار می گیرد (با تعبیر: «ولیعقل العباد عن ربهم ما جهلوه فیعرفوه

ص:262

بربوبیته. . .») . پس از آن هم، مسئله امامت و استمرار آن و جایگاه امام در هدایت و مرجعیت دینی را مطرح می کند. در حقیقت این خطبه آغازین همچون مقدمه ای است برای مقاصد و اهداف مؤلف در کتاب و همچنین خلاصۀ بسیار کوتاهی است از آنچه در سرتاسر کتاب الکافی مجال ظهور و بیان پیدا کرده است.

کلینی در دنباله سبب تألیف کتاب را پاسخ به درخواست شخصی می داند که از وی تعبیر به برادر کرده است (1)این شخص که از عباراتش بر می آید که خود اهل علم بوده به کلینی از زمانه و جهالت مردمان و بازار کساد دانش و دانشیان شکایت برده و در نهایت این پرسش را از کلینی کرده بوده که آیا دیانت ورزی بدون علم و مبتنی بر جهل شایسته است؟ توضیحات این شخص در دنباله برای ما روشن می کند که شکایت وی به راستی برای چه بوده است؟ وی دیانت تقلیدی مردم روزگار خود و تکیه آنان بر خرد و استحسانات عقلی در دریافت حقائق را مورد انتقاد قرار می دهد.

پاسخ کلینی به پرسش این دوست، باز می تواند ما را با جهان بینی کلینی آشناتر کند.

کلینی در پاسخ سبب تمایز انسان از حیوان را به عقل و خرد انسانی می داند و عقل را سبب امر و نهی می شناسد. کلینی عقل را آلت تکلیف می خواند و وجود آن را برای امر و نهی الهی ضروری می داند. وی مقتضای عدل و حکمت خداوند را وجود تکلیف می داند و معتقد است که اهل عقل با شواهد ربوبی و حجت های روشن به سوی معرفت توحیدی رهنمون می شوند و همین امر آنان را به شناخت دین خدا یاری می رساند. وی با استناد به آیات قرآن استدلال می کند که اهالی خرد می بایست با یاری گرفتن از سوال از اهل علم و از طریق ادب و تعلم خود را پذیرای معرفت دین کنند. کلینی به دلیل وجود حجت و لزوم تکلیف، ضرورت علم به دین و تکالیف الهی را مطرح می کند و تکلیف را تنها با بصیرت و یقین قابل انجام می داند و آن را مستوجب ثواب و جزای الهی می خواند. از این رو با استناد به آیات و احادیث (2)از

ص:263

ضرورت اتکای علم و عمل دینی بر یقین و نه بر شک و عدم بصیرت سخن به میان می آورد. این موضوع یکی از اصلی ترین دشواره های فکری امامیه در این دوران و از موارد مهم استدلالی برای اثبات ضرورت وجود و استمرار حجت الهی / امام برای ایشان قلمداد می شد. (1)آنگاه کلینی (2)با ذکر مسئولیت جهالت مبتنی بر دوری از معرفت یقینی در ایجاد عقاید باطل، از ادیان فاسد و مذاهب شنیع زمانه سخن به میان می آورد که به نظر او تمامی شروط کفر و شرک را در خود جمع کرده اند. در اینجا منظر او نسبت به ایمان / کفر کاملاً با عقاید فرقه ای شیعه در دوران بحرانی شیعی همخوانی دارد. بی تردید مقصود کلینی از این ادیان و مذاهب بیشتر مذاهب درون اسلامی و عقاید و باورهای دینی ای بوده است که در ایران قرن چهارم قمری ظهور داشته است؛ اما در این میان توضیحات بعدی او نشان می دهد که کلینی بیش از همه نظرش به سنیان است که بر طریقه امامان شیعه نیستند. در اینجا محک درست ایمان مبتنی بر بصیرت را کلینی به اتکاء دینداری بر کتاب خدا و سنت پیامبر می داند و هرگونه استحسان، تقلید و تأویل بی پایه علمی را در این زمینه رد می کند. پیداست که وی در پیش زمینۀ تفکرات امامیه دربارۀ ضرورت یقین دینی و عدم درافتادن فقه و عقاید در پیروی از «ظن» و استحسانات عقلی و تقلید (3)نظر به سنیان دارد. در اینجا کلینی با استناد به یک حدیث، ایمان این گروه از مردم را ایمانی عاریتی و غیر مستقر می خواند. (4)

شخصی که کلینی مقدمه کتابش را با پرسش های او آغاز کرده، در دنباله از وی دربارۀ مسائل مورد اختلاف پرسش کرده بود که به نظرش به دلیل اختلاف روایات در آن موضوعات بوده است. اگر بخواهیم سیر منطقی بحث کلینی را در اینجا به درستی دریابیم، باید بگوییم که در بحث از ضرورت وجود یقین دینی و دوری از هرگونه ظن و استحسان، برای امامیه از سوی خود آنان و از سوی مخالفانشان حتی در دورۀ پایانی

ص:264

حضور امامان این پرسش مطرح بوده است که چگونه با وجود آن که امامیه بر ضرورت یقین دینی در فقه و عقاید تأکید می کنند، ولی در عین حال هم، خود از اختلاف و تعارض احادیث امامان در همین موضوعات رنج می برند، بطوری که همین امر موجبات اختلاف نظر میان محافل مختلف شیعیان امامی را فراهم کرده است (1)در همین زمینه است که کلینی در اینجا به مشکل اختلاف احادیث توجه نشان داده و به نقل از همان «برادر ایمانی» مشار الیه گفته است که اختلاف روایات به دلیل اختلاف علل و اسباب آن است؛ اما مشکل آن «برادر ایمانی» این بوده که به کسی که به دانش او اطمینان باشد و بتوان از وی دربارۀ این اختلافات دینی پرسش کرد، دسترسی ندارد، (2)از این رو آن شخص آرزو کرده که کتابی (3)را در اختیار داشته باشد که در آن از همۀ علوم دین آنچه را برای یک متعلم ضروری و مکفی است در بر داشته باشد (با تعبیر: «کتاب کاف. . . ما یکتفی به المتعلم») (4)کتابی که شایسته مراجعه برای علم دین و

ص:265

عمل به آن (یعنی مسائل اعتقادی و فقهی) هر دو با هم بوده (1)و مبتنی باشد بر احادیث صحیح از امامان و سنتهایی که مبنای عمل به فرائض الهی و سنن نبوی اند (با عبارت:

«. . . بالآثار الصحیحة عن الصادقین. . .») . بدین ترتیب تلویحاً روشن می شود که مقصود کلینی از تألیف کتاب الکافی ، تدوین یک کتاب حدیثی برای اهداف صرفاً حدیثی و ارائۀ سعۀ روایی و گردآوری اندوخته های حدیثی خود نبوده، بلکه هدف او تدوین یک کتاب دربارۀ علم و عمل دینی و با قصد ارائه احادیث و آثار صحیح و مورد عمل امامیه بوده است که طبعاً کارکرد عملی همانند رساله های عملیۀ فقیهان متأخر شیعه را داشته باشد. (2)

ص:266

کلینی در پاسخ درخواست دوست خود می نویسد که هیچ کس نمی تواند با «رأی» خود میان احادیث «متعارض» و «مختلف فیه» نظر کند و تمییز بخشد و اختلاف روایات را چاره کند. کلینی سپس با نقل چند حدیث می کوشد ملاک هایی را برای رفع اختلاف اخبار بر اساس دستورات امامان پیشنهاد کند. وی نخست به این حدیث توجه می دهد که این احادیث را بر قرآن عرضه کنید و هر آنچه موافق قرآن بود برگیرید و هر آنچه مخالف بود، فرو گذارید. (1)این در حقیقت نخستین محک و معیار برای حل مشکل تعارض اخبار است. سپس با نقل یک حدیث دیگر دومین ملاک را این می داند که می بایست در میان اخبار متعارض، آنچه را که موافق فتوای سنیان (با تعبیر: «القوم») است، کنار گذاشت. سومین ملاک را کلینی با نقل حدیثی دیگر بیان می دارد. بنابر این حدیث می بایست در میان اخبار متعارض، آنچه را که «مجمع علیه» هست، برگرفت و مابقی را رها کرد. با این وصف دنبالۀ سخن کلینی در این مورد نشان می دهد که وی به کارگیری این ملاک ها و معیارها را هم چندان راه حل نهایی مشکل تعارض اخبار نمی داند؛ چرا که فحوای عبارت وی چنین می رساند که با این ملاک ها تنها شمار اندکی از احادیث را می توان چاره سازی کرد. (2)بنابراین کلینی راه حل دیگری ارائه می دهد که به نظر او کار سازتر است. وی می گوید که احتیاط در واگذاری «علم» اخبار متعارض به خود امامان است، ولی در عین حال می توان در «عمل» فراخور «توسعه» (3)رفتار کرد. به تعبیر دیگر کلینی به رد کردن اخبار متعارض امامان علاقه مند نیست و معتقد است که باید ضمن پذیرش اخبار، فراخور توسعه عمل نمود. بنابراین کلینی با همین منطق کوشیده است در کتاب الکافی و بر اساس کتب مورد اعتماد خود اخبار و احادیث مورد اعتماد را جمع و طبقه بندی کند و در

ص:267

مورد اخبار معتمد اما متعارض و در حقیقت اخباری که با مبانی سه گانۀ فوق سازگاری نمی یابند، نیز تنها به این نیت که همگی می توانند بنابر «توسعه» مبنای عمل قرار گیرند، آنها را در کتابش نقل کرده است. روشن است که کلینی دانشمندی امامی در دوران غلبه تفکر حدیث گرایانه است و هنوز در زمان او شیوه های اجتهادی و اصولی، جز در محافل محدودی از امامیان گسترش نیافته بوده است.

در دنبالۀ متن مقدمه الکافی ، کلینی خداوند را شکر می گزارد که توانسته است درخواست دوستش را برآورده کند. (1)

درست در پایان مقدمه، کلینی دیگر بار به مناسبت ذکر عناوین پاره ای از ابواب کتابش، به اهمیت عقل می پردازد و آن را قطب می خواند که حجت در تکلیف بر مدار آن است و بر اساس آن ثواب و عقاب معنی می یابد. این تأکید دوباره، به خوبی نشانگر گرایش کلینی به معنای مورد نظر از عقل در احادیثی است که بعدا در کتاب العقل و الجهل الکافی ، آنها را روایت کرده است؛ عقل به معنی حجتی الهی که از آن تعبیر به نور می شود، نوری که تنها به دلالت انبیاء و امامان برای انسان موجب انکشاف و حجت و معرفت است.

ص:268

ناگفته هایی دربارۀ محمد بن یعقوب کلینی

مطرح می کردند، نبایستی از چشم و ذهن کلینی دور مانده باشد. پیش از کلینی کما این که استرن در تحقیق ماندگارش دربارۀ ظهور اسماعیلیه نشان داده است، دعوت اسماعیلی در شهر ری و در کلین نهضتی جدید را به راه انداخته بود.

شرح این مطالب را در رساله دانشگاهی خود دربارۀ شیخ کلینی برای مدرسۀ عالی سوربون نوشته ام. اینجا فقط یک نکته را پیرامون این کتاب کلینی ارائه می دهم:

کتاب کلینی در زمان خودش و اندکی بعد از وی از شهرت زیادی برخوردار بوده، به طوری که مسعودی در التنبیه والاشراف از آن در کنار چند ردّیه دیگر بر قرامطه نام برده است. می دانیم که کتاب التنبیه والاشراف در سال 345ق نوشته شده است؛ (1)یعنی تنها 16 سال پس از درگذشت کلینی در 329ق. عبارت مسعودی چنین است:

1. التنبیه والاشراف از المسعودی ص 343:

وردّ علیهم آخرون مثل قدامة بن یزید النعمانی، وابن عبدک الجرجانی (2) وابی الحسن ابن زکریا الجرجانی، وابی عبد اللّه محمد بن علی بن رزام الطائی الکوفی، وأبی جعفر الکلابی الرازی وغیرهم، فکل یصف من مذاهبهم ما لا یحکیه الآخر مع إنکار هذه الطائفة حکایة من ذکرنا وترکهم الاعتراف بها، ونحن فلم نقصد فی کتابنا هذا حکایة مذاهبهم ولا الرد علیهم.

در این عبارت الکلینی به الکلابی تحریف شده است و به هر حال مقصود از او ابوجعفر الکلینی الرازی است.

از شماری از همین ردیه ها در کتاب ابو الحسین هارونی مؤید باللّه زیدی، معاصر شیخ مفید که پیشتر امامی مذهب بوده، نام برده شده اما در این کتاب نامی از کتاب کلینی نیامده است. ابوالحسین از این ردیه ها در آغاز کتاب اثباة نبوة النبی خود به مناسبت ذکر اسماعیلیان و قرمطیان نام می برد. عبارت او چنین است:

ص:270

2. اثباة نبوة النبی از ابوالحسین هارونی ص 12-13:

. . . ولولا أنّه لیس غرضنا فی کتابنا هذا وصف أقوالهم ونشر فضائحهم وبسط مقابحهم من فساد عقائدهم ومساوئ دفائنهم مما بیّنه شیوخنا رحمهم اللّه من الأشراف والعلماء فی کتبهم المصنّفة فی هتک أستارهم وإذاعة أسرارهم نحو أبی زید عیسی بن محمد العلوی الحسینی (1)وأبی جعفر بن قنة (کذا: قبة) الرازی (2)وأبی عبداللّه ابن درام (کذا: رزام) الکوفی وأبی أحمد بن عبدک الجرجانی وغیرهم رحمة اللّه علیهم. . . .

ابوجعفر ابن قبة (د. قبل از 319ق) و ابو زید علوی (د. 326ق) هر دو از معاصران کلینی بوده اند که مانند وی در شهر ری زندگی می کرده اند و آن دو نیز مانند کلینی، با توجه به دعوت قرمطی ری، رد افکار و عقاید قرامطه و اسماعیلیان را ضروری می دانسته اند.

البته در حالی که کلینی و ابن قبه از بزرگان امامیه بوده اند، ابو زید علوی از متکلمان و فقیهان بلند مرتبه زیدی این شهر بوده که ردیه ای هم بر امامیه داشته است.

در کتاب الغدیر آقای امینی هم در ذیل مؤلفان غدیر نامی از کلینی نیست. شاید در یادداشت های چاپ نشده استاد بتوان راهی برای این مسئله یافت. به هر حال در فهارس طوسی و نجاشی و دیگران و یا مناقب ابن شهر آشوب نامی از این کتاب دیده نشد.

البته ادعا شده که نام این کتاب کلینی در البلد الأمین کفعمی آمده است؛ نسخه ای الکترونیکی که از کتاب البلد الأمین در اختیارم هست، مشتمل بر مقدمه ای در معرفی مصادر کفعمی نیست و من اگر حافظه ام اشتباه نکند، بخش هایی از متن و حواشی مهم آن، در نسخه های چاپی این کتاب موجود نیست. باید به نسخه های خطی این کتاب مراجعه کرد و من نمی دانم که آیا نسخه های کامل این کتاب همینک به سادگی قابل دسترسی هست یا نه. به هر حال کفعمی معمولاً مصادر خود را نام می برد و برخی از منابع همچون الذریعة همواره به منابع او اشاره داشته اند؛ چه در این کتاب و چه در کتاب مصباح که آن هم ظاهراً در برخی چاپ های موجود ناقص است و حواشی آن به طور کامل موجود نیست. به هر حال بهتر است دوستی روی این موضوع کار کند.

آنچه در معرفی کتاب البلد الأمین در الذریعة آمده است، با نسخۀ چاپی که در اختیارم هست، تفاوت زیادی دارد.

به هر حال در البلد الأمین چاپی که در اختیار من هست، بخش مقدمه محذوف است، اما در مصباح همو، نام کتاب خصائص یوم الغدیر در لیست منابع، آمده است (ص 773) اما نه منسوب به کلینی، بلکه نویسنده آن تعیین نشده و در خود متن چاپی هم در جایی، مؤلف از آن استفاده نکرده است. در الصراط المستقیم معاصر بزرگ تر او یعنی بیاضی نیز در مقدمه (1/5) ، نام کتاب خصائص یوم الغدیر آمده است و آنجا نیز نویسندۀ کتاب مشخص نیست. به هر حال در مورد کتاب های قدما، ارجاع منابع متأخر نمی تواند چندان مفید باشد. کلینی اگر کتابی در این موضوع داشت، طبعاً توسط طوسی و نجاشی و یا دست کم ابن شهر آشوب که تقریباً بیشتر کتاب های غدیر را در مناقب آل أبی طالب معرفی کرده است و یا وسیله ابن طاووس شناسایی می شد.

به هر حال با توجه به این که عمده منابع کفعمی، گویا برگرفته از آثار ابن طاووس بوده،

ص:272

و شاید خود او بسیاری از این منابع را در اختیار نداشته، باید تحقیق شود که ریشه نام کتاب خصائص یاد شده در کتاب او آیا به اثری از ابن طاووس باز می گردد یا نه؟ شاید تحقیق در نسخه های خطی کامل دو کتاب البلد الأمین و مصباح و حواشی آنها بتواند پرتوی بر این مسئله بیاندازد.

ص:274

محمد بن یعقوب کلینی ملقّب به ثقة الاسلام کلینی

تاکنون نقاط مبهم و نامعلوم فراوانی در شرح حال زندگیش موجود است که علی رغم تلاش ها و تحقیقات زیادی که امروزه به عمل آمده، بی نتیجه مانده و پرده از آن سالیان درازی، که این وارث انبیاء در خدمت به اسلام برداشته نشده است.

آنچه از تاریخ می توان استفاده کرد این که کلینی، نواب خاص امام زمان علیه السلام را درک کرده و بسیاری از احادیث و اخبار را از مصدر اصلی و دست اولش اخذ کرده است.

سال ولادت مرحوم کلینی معلوم نیست، ولی سال وفاتش را 328 یا 329 هجری ذکر کرده اند. مکان ولادت او قریه ای است به نام کلین که لقب آن بزرگوار مشتق از اسم همین قریه است. کلین قریه ای است در 38 کیلومتری جنوب غربی شهر ری، و از این قریه فقها و محدثین زیادی برخاسته اند که از آن جمله محمد بن یعقوب کلینی «ثقة الاسلام» و دایی او مرحوم «علّان» است.

مرحوم کلینی مدتی در کلین به امامت و رهبری تشیع پرداخت، و سپس به بغداد هجرت کرد و در آن جا نیز به تدریس علوم اهل بیت اشتغال داشت.

نجاشی می گوید: «او در زمان خود، شیخ و پیشوای شیعه بود در ری، او حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است» .

ابن طاووس حلی می گوید: «توثیق و امانت کلینی مورد اتفاق همگان است» .

ابن اثیر صاحب کتاب الکامل فی التاریخ می گوید: «او به فرقۀ امامیه در قرن سوم هجری زندگی تازه ای بخشید، و پیشوا و عالم بزرگ و فاضل و مشهور در آن مذهب است» .

ابن حجر عسقلانی می گوید: «کلینی از رؤسای فضلای شیعه است در ایام مقتدر عباسی» .

ملا محمد تقی مجلسی می گوید: «حق این است که در میان علما شیعه مانند کلینی نیامده است، و هر که در اخبار و ترتیب کتابت او دقت کند در می یابد که او از جانب خداوند تبارک و تعالی مؤید بوده است» .

محقق حلی در مقدمۀ معتبر می گوید: «نظر به این که فقها ما رضوان اللّه علیهم

ص:276

زیادند و تألیفات فراوان دارند، و نقل اقوال همۀ آنها غیر مقدور است. من به سخن مشهورین به فضل و تحقیق و حسن انتخاب اکتفا کرده ام و از کتب این فضلا به آنچه اجتهاد آنها هویدا است و مورد اعتماد خودشان بوده است اکتفا کرده ام از جمله کسانی که نقل می کنم، از قدمای زمان ائمه، حسن بن محبوب، احمد بن ابی نصر بزنطی، حسین بن سعید اهوازی، فضل بن شاذان نیشابوری و یونس بن عبدالرحمن؛ و از متأخرین محمد بن بابویه قمی (شیخ صدوق) و محمد بن یعقوب کلینی» . (1)

محقق کرکی می گوید: «این کتاب از احادیث شرعی و اسرار دینی مقداری جمع آوری نموده که در کتاب دیگری یافت نمی شود» .

ملا محسن فیض کاشانی می گوید: « کافی ، شریف ترین و کامل ترین و جامع ترین کتاب است، زیرا که در میان آنها شامل اصول و خالی از عیب و فضول است» .

مولی محمد امین استرآبادی در کتاب فوائد المدنیه می گوید: «ما از اساتید و علمای خود شنیده ایم که در اسلام کتابی تألیف نشده که برابر یا نزدیک کتاب کافی است» . (1)

ص:280

دربارۀ انتساب «خصائص یوم الغدیر» به محمد بن یعقوب الکلینی

(المتوفی 905 عده من مصادر کتابه البلد الأمین فیظهر وجوده عنده فی التأریخ ویأتی فی الغین کتاب الغدیر متعدّداً وکذا الغدیریة و الغدیر فی الاسلام و الغدیر فی الکتاب والسنة والأدب وغیرها، وفی الفاء فیض القدیر فی حدیث الغدیر کما مر فی ( ج 6، ص 378) حدیث الغدیر متعدّداً، ویأتی الإشارة إلیه بعنوان خصایص یوم الغدیر کما عبر به البیاضی کما یأتی الخطاب المنیر فی ذکری عید الغدیر.

ص:282

پژوهشی جدید در کتاب کافی

گزیده اند، آنها از طریق «استحسان» و تقلید پدران و «الاتکال علی عقولهم فی دقیق الأشیاء و جلیلها» به دین رو آورده اند.

کلینی سپس به تفصیل بر لزوم علم آموزی از روی «علم و یقین و بصیرت» تأکید می ورزد، و از «ادیان فاسده و مذاهب مستنشعه» که در عصر وی پدیدار شده شدیدا انتقاد می کند، وی بار دیگر نادرستی روش «الاستحسان و التقلید و التأویل من غیر علم و بصیرة» را متذکر می شود.

وی در ادامه می گوید: تو یادآور شدی که اموری بر تو مشکل شده که به جهت اختلاف روایت در آنها، حقایق آنها را نمی شناسی و تو کسی را در نزد خود نمی یابی که با وی گفتگو کنی و بر دانش وی اعتماد ورزی، تو گفتی که دوست داری که در نزد تو کتابی «کافی» باشد که «جمیع فنون علم الدین» در آن گرد آمده باشد و دانش آموز بدان بسنده کند و هدایت جو بدان رو آورد، و کسی که علم دین و عمل بدان را با «الأثار الصحیحة عن الصادقین علیهما السلام و السنن القائمة الّتی علیها العمل و بها یؤدی فرض اللّه عز و جل و سنته نبیّه صلی الله علیه و آله» می خواهد از آن برگیرد.

وی سپس به قواعد باب تعارض اخبار اشاره کرده و بر «موافقت کتاب» و «مخالفت عامه» و اجماع به عنوان ضوابط ترجیح تکیه می کند ولی اشاره می کند که ما از این قواعد تنها اندکی را می شناسیم و لذا علم آن (شناخت روایات صحیح) را به ائمه علیهم السلام وا می نهیم و به قاعدۀ «تخییر» بسنده می کنیم.

کلینی در ادامه می گوید که شکر خدا را که تألیف آنچه را تو خواسته بودی میسر ساخت امیدوارم که به گونه ای باشد که می خواستی.

کلینی در خاتمۀ مقدمه اشاره می کند که کتاب «الحجة» را اندکی گسترش دادیم، هر چند حق آن را بطور کامل ادا نکردیم، وی امیدوار است که کتابی گسترده تر و کامل تر تألیف کند که تمام حقوق آن را بجا آورد.

وی کتاب خود را با «کتاب عقل» که مدار ثواب و عقاب بوده آغاز می کند.

در این مقدمه چند نکته قابل توجه است.

ص:284

نکتۀ اوّل: مؤلف در این کتاب به دنبال علم و یقین است و بر خودداری از عقل گرایی افراطی تکیه می کند.

نکتۀ دوّم: این کتاب جمیع فنون علم الدین را در بر دارد.

نکتۀ سوم: وی کتاب را از «الآثار الصحیحة» جمع آوری کرده، این عبارت در ارزیابی احادیث کافی بسیار مد نظر بوده چنانچه خواهد آمد.

نکتۀ چهارم: وی در اخبار متعارض، بیشتر بر قاعدۀ «تخییر» تکیه می کند.

نکتۀ پنجم: ظاهر عبارت مقدمه این است که پس از تألیف کتاب نگاشته شده، لذا احتمال عدول از مطالب آن، جا ندارد.

برخی از این نکته ها نیازمند به توضیح بیشتری است که در بحث های آینده بدان می پردازیم.

احادیث فقهی در خود جمع کرده و همچون سایر کتب اربعه اختصاص به احادیث فقهی و مانند آن ندارد.

بنابراین کافی گسترده ترین کتاب حدیثی شیعه از آثار قدماء دانشمندان امامی مذهب است که از حوادث روزگار مصون مانده و به طور کامل به دست ما رسیده است.

گفتنی است که برخی بدون ارائۀ هیچ دلیل قابل توجّهی، در نسبت «کتاب روضه» به کلینی تردید کرده اند یا آن را از زمرۀ کتاب های کافی ندانسته اند (1)با این که نجاشی و شیخ طوسی تصریح کرده اند که روضه، آخرین کتاب کافی است، (2)اسناد این مجلد هم دقیقاً همان اسناد شناخته شدۀ کلینی است. (3)

بنابراین بی شک «کتاب روضه» جزء پایانی کافی است. البته تفاوت های اندکی بین این مجلد و سایر مجلدات کافی وجود دارد همچون عدم باب بندی این مجلد، که کاملاً طبیعی می نماید و هیچ گونه ارتباطی با عدم انتساب کتاب به کلینی ندارد.

گفتنی است که در تنظیم ابواب فقهی کافی ، مشابهت هایی بین این کتاب و کتب سی گانۀ حسین بن سعید دیده می شود، (4)ظاهراً کلینی در تنظیم ابواب به این کتاب نیز نظر داشته است.

درخواست تألیف کتاب را پس از بیست سال پاسخ گفته باشد، بنابراین طبیعی این است که کلینی مدت ها قبل از درخواست تألیف، در فکر تألیف این کتاب بوده و سال ها صرف تهیۀ مقدمات کار کرده و تنها تنظیم نهایی کتاب پس از درخواست سائل صورت گرفته باشد. (1)

شیخ مفید کتاب کافی را «من أجلّ کتب الشیعة و أکثرها فائدة» می داند. (2)