ص :2

مجموعه مقالات(یادنامه آیه الله علی مشکینی)

گروهی از نویسندگان

ویراستار مصطفی پورنجاتی.

ص :3

ص :4

فهرست اجمالی

ص :5

فهرست اجمالی

ص :6

روشنفکرانه را برنمی تابد و در برابر آن ها قد علم می کند.

کلیدواژه ها: آیت اللّه مشکینی، سیاست و دیانت، انقلاب اسلامی، جامعۀ مدرسین، اصلاح طلبان، اصول گرایان.

سازماندهی آموزشی در حوزۀ علمیۀ قم می شود. آنان مایل بودند برخی دروس دیگر همچون اخلاق نیز در چارچوب دروس طلاب قرار گیرد. ایشان حتی همزمان با نوشتن این نامه، رایزنی هایی نیز با دیگر علمای ارشد حوزه انجام داد.

فعالیت های ایشان و همفکرانش در دوره ای آغاز شده بود که آیت اللّه بروجردی، زعیم بزرگ حوزه به حساب می آمد و نگرش های سیاسی در حاشیه بود. آنان اگرچه مجال نیافته بودند به برخی دغدغه های سیاسی خود بپردازند، اما حرکتی را با نوشتن این نامه آغاز کردند که زمینه را برای ورود حوزه به عرصه های نو هموار می کرد. نامه با دست خط آیت اللّه مشکینی نوشته شد و دویست طلبه و استاد حوزه آن را امضا یا تأیید کردند. این نامه و امضاهای آن، سنگ بنای تشکیلاتی شد که تا امروز حضوری فعال در صحنۀ اجتماع و عرصۀ حوزه دارد. آنان در سال 1339 بار دیگر دست به کار شدند تا گام دوم اصلاح ساختار آموزشی را در حوزه بردارند.

آیت اللّه محمد حسینی بهشتی همراه آیت اللّه علی مشکینی و آیت اللّه ربانی شیرازی، برنامۀ مدونی برای نظام آموزشی حوزه طراحی کردند و قرار بود این برنامه در مدرسۀ آیت اللّه گلپایگانی پیگیری و اجرا شود که سال ها بعد در مدرسه ای تحت عنوان «حقانی» مجال ظهور یافت. آیت اللّه مشکینی افزون بر عضویت در هیئت مؤسس این مدرسه، درس اخلاق و مکاسب نیز می گفت. وی در زمانی که کتب آموزشی، چنان احترام و قداستی داشت که کسی حاضر به هیچ تغییری در فرم و محتوای آن ها نبود، رسائل و مکاسب شیخ مرتضی انصاری را خلاصه کرد و برای طلاب مدرسۀ حقانی درس گفت.

پس از فوت آیت اللّه العظمی بروجردی، آیت اللّه مشکینی همراه استادان و روحانیون همفکر، اندک اندک به برخی فعالیت های سیاسی و مبارزاتی روی آورد که ظهور عمومی و آشکار آن پس از قیام 15 خرداد و سخنرانی مشهور امام خمینی قدس سره بود. پس از آن، آنان حلقه ای «یازده نفره» تشکیل دادند که گرچه تحت لوای «اصلاح حوزه» بود، دغدغه های سیاسی نیز داشت. اعضای این گروه عبارت

ص:9

بودند از حضرات آیات: حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، علی مشکینی، علی قدوسی، محمد خامنه ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد آذری قمی، ابراهیم امینی، علی خامنه ای، محمدتقی مصباح یزدی و مهدی حائری تهرانی.

در این گروه، اعضا دو گونه بودند: برادران بزرگ تر و کوچک تر. آقایان: مشکینی، منتظری و ربانی شیرازی در زمرۀ برادران بزرگ تر مدرسین حوزۀ قم قرار داشتند.

آیت اللّه مشکینی اگرچه در آن دوران شاگرد امام خمینی نبود، مرید و پیرو ایشان به شمار می آمد. آیت اللّه مهدوی کنی می گوید: «افرادی را سراغ داشتم که سر درس امام نمی آمدند و شاگرد آقایان دیگری بودند؛ مثل آقای مشکینی که شاگرد محقق داماد بود، ولی نسبت به امام ارادت داشتند».

آیت اللّه مشکینی همراه سایر دوستان، اولین نامۀ سیاسی خود را در اعتراض به بازداشت امام خمینی قدس سره نوشت. آنان پس از برکناری «اسداللّه علم» در 17 اسفند 42 به حسنعلی منصور، نخست وزیر وقت تلگرافی زدند و اعلام کردند: «ملت مسلمان ایران، به خصوص جامعۀ روحانیت، دیگر تاب تحمل زندانی بودن مرجع عالی قدر، حضرت آیت اللّه العظمی خمینی و آیت اللّه قمی و حجت الاسلام طالقانی را ندارد و با بی صبری هرچه تمام تر منتظر خلاصی ایشان هستند». به گفتۀ آیت اللّه طاهری خرم آبادی، نویسندگان این تلگراف آیت اللّه مشکینی و آیت اللّه حسینعلی منتظری بودند. آیت اللّه مشکینی، در برابر اعدام «طیب حاج رضایی» و «حاج اسماعیل رضایی» نیز واکنش نشان داد. ایشان، همراه دوستان همدل و همفکرش در منزل آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی جلسه ای برگزار کردند و قرار شد کلاس های حوزه را به دلیل اعدام این دو نفر که در اعتراض های تهران پس از 15 خرداد بازداشت شده بودند، تعطیل کنند.

تلاش آنان با آزادی امام خمینی در 15 فروردین 43 به سرانجام رسید و بار دیگر این حلقه گرد ایشان جمع شدند و جشن شادمانی در فیضیه برپا شد. اما حلقه زدن مریدان گردِ مرادشان بیش از هشت ماه به طول نینجامید؛ زیرا بار دیگر امام خمینی

ص:10

در 13 آبان بازداشت و پس از اندک زمانی به ترکیه تبعید شد. بدین ترتیب تکاپوها آغاز شد و جلسه ای با حضور حضرات آیات مشکینی، منتظری، ربانی شیرازی، هاشمی رفسنجانی، مصباح، طاهری خرم آبادی و سعیدی برگزار شد و طبق مصوبۀ این جلسه، دیدار با علما و مراجع و انتشار اطلاعیه در دستور کار قرار گرفت. این طیف به بهانۀ مناسبت های مذهبی، مراسم برگزار می کردند و آزادی امام را در لابه لای برنامه ها خواستار می شدند. آنان به آیات عظام: میلانی و مرعشی نجفی نیز نامه نوشتند و در آستانۀ ماه رمضان از این دو عالم دینی استفتا کردند: «نظر به اینکه ماه رمضان در پیش است و طلاب و محصلین حوزۀ علمیۀ قم برای ترویج و تبلیغ عازم مسافرت هستند، پیوسته به اینجانبان مراجعه کرده، سؤال می کنند. چنانچه از طرف دولت تضییقاتی نسبت به مسائل روز و هدف عالی روحانیت و تجلیل از مقام حضرت آیت اللّه العظمی آقای خمینی - مدظله - واقع شد، وظیفه چیست ؟». آنان فقط به این نامه اکتفا نکردند و مراسمی را در فیضیه تحت عنوان «جلسۀ توجیهی طلاب برای تبلیغ در ماه رمضان» برپا کردند. در آن فضا، برخی منبری ها حاضر به سخنرانی در آن جلسه نشدند و سه عضو تشکیلات گروه یازده نفره بر فراز جایگاه قرار گرفتند و سخن گفتند. آن سه نفر عبارت بودند از: آیت اللّه حسینعلی منتظری، آیت اللّه علی مشکینی و آیت اللّه احمد آذری قمی. آیت اللّه مشکینی در سخنرانی خود همچون دو سخنران دیگر، از بازداشت امام خمینی گلایه کرد. آیت اللّه منتظری این گونه آن مراسم را به تصویر می کشد:

ابتدا آقای نوری یک منبر کوتاه رفت، آقای مشکینی هم یک منبر عربی، فارسی و ترکی. چون در حوزه قضیۀ ترک و فارس مطرح شده بود و فارس ها به آقای شریعتمداری اعتراض می کردند که شما کوتاهی می کنید و تقریباً داشت جنگ ترک و فارس شروع می شد... آقای مشکینی می خواست در این اثنا جنگ ترک و فارس راه نیفتد و ارتباطی بین افراد ایجاد کند و دفاعی هم از آقای شریعتمداری شده باشد.

در پی این تلاش ها همچنان جلسات مدرسان حوزوی برگزار می شد تا

ص:11

اعتراض ها خاموش نشود. آنان در 23 بهمن 44 در منزل آیت اللّه مشکینی جمع شدند که در آن جلسه به غیر از صاحب خانه، آقایان آذری قمی، منتظری، ربانی شیرازی، جنتی و حجتی کرمانی حضور داشتند. نتیجۀ جلسۀ آنان پیگیری سه مسئله بود: انتشار اطلاعیه و بیانیه، دیدار با مراجع تقلید و سرانجام، اگر نتیجه نداد، تهدید، ارعاب و حتی ترور. یک سال بعد، در اواسط فروردین 45 اساسنامۀ گروه یازده نفره در تفتیش منزل آذری قمی به دست مأموران ساواک افتاد و از آن پس، حساسیت های امنیتی نسبت به آن ها فزونی گرفت.

اعضای گروه یازده نفره با اطلاع از افشا شدن نامشان، هریک به سویی رفتند و برخی هم بازداشت شدند. آیت اللّه علی مشکینی نیز به تهران رفت و چهار ماه در تهران مخفی شد و با نام مستعار، با دوستانش ارتباط برقرار می کرد. ایشان دربارۀ این چهار ماه می گوید:

در این ایام چندین بار از سوی مرحوم آیت اللّه طالقانی که ایشان نیز زندانی بودند، پیام رسید که زندگی مخفی را رها کن تا دستگیرت کنند؛ زندان بهتر از آن حال است و اغلب دوستان و جوانان مسئول و متعهد را در زندان حداقل زیارت می کنی. ولی من به دلیل علاقۀ زیادی که به مطالعه و تألیف داشتم و می ترسیدم در زندان وسایل کارم یافت نشود، علنی نشدم؛ اما در این دوران موفق به تألیف چندین کتاب شدم.

آیت اللّه مشکینی، سرانجام پس از چهار ماه زندگی مخفیانه، به نجف رفت تا از گزند نیروهای امنیتی در امان باشد و همچون برخی روحانیون مبارز بازداشت نشود. در نجف پای درس امام خمینی حضور یافت و خود نیز مکاسب را تدریس کرد. محمدحسین رحیمیان دراین باره می گوید:

آیت اللّه مشکینی در ماه مبارک رمضان آن سال بعد از نماز ظهر که به امامت حضرت امام در مدرسۀ آیت اللّه بروجردی اقامه می شد، منبر می رفتند.

سخنان ایشان که بیشتر صبغۀ اخلاقی و معنوی داشت، مورد توجه و علاقۀ حوزۀ نجف قرار گرفته بود. در مدتی که ایشان در نجف بودند، درس

ص:12

مکاسب شیخ انصاری را تدریس می کردند و حقیر نیز در این درس شرکت می کردم.

اما پس از هفت ماه، بار دیگر مشکینی به دلیل «ضعف مزاج و هوای گرم نجف» به قم بازگشت. در همان روزهای اول، ساواک او را جلب کرد و از او التزام گرفت که تا 48 ساعت از قم خارج نشود. اما مشکینی فردای آن روز به مشهد رفت و پانزده ماه در حوزۀ علمیه این شهر به تدریس مشغول شد که پس از آن، بار دیگر به قم بازگشت. در همین سال ها بود که امام خمینی تدریس حکومت اسلامی را در نجف آغاز کرده بود. البته پیش از این نیز هواداران امام به این مسئله فکر کرده بودند. در سال های 41-42 آیت اللّه بهشتی به همراه روحانیونی دیگر همچون حضرات آیات مشکینی، هاشمی رفسنجانی، سبحانی، قدوسی، آذری قمی، محفوظی، باهنر، ربانی شیرازی، مفتح، مصباح یزدی، یزدی، امینی و طاهری خرم آبادی، گروهی به نام «ولایت» برپا کرده بودند تا به صورت علمی به حکومت اسلامی بنگرند و از کتاب های گوناگون دربارۀ این مسئله فیش برادری کنند. در سال 44 با سفر آیت اللّه بهشتی به آلمان، فعالیت های این گروه کمتر می شود و با بازگشت ایشان در سال 49 بار دیگر آنان به کارهای تئوریک خود همزمان با اعلام نظر امام خمینی دربارۀ ولایت فقیه می پردازند. اما اندک زمانی نمی گذرد که ساواک از فعالیت های این گروه مطلع می شود و دفترشان را در تهران بازرسی و تمامی فیش های تحقیقاتی دربارۀ حکومت اسلامی را ضبط می کند. البته آنان همچنان به دنبال بسط، تبلیغ و انتشار نظریۀ امام خمینی در قم بودند. آیت اللّه مشکینی نیز در پی این اقدام، کلاس درسی را تحت عنوان «حکومت اسلامی» در قم برگزار و جزوه ای درسی برای طلبه ها تحریر کرد.

در همان سال با فوت آیت اللّه حکیم، دوازده نفر از روحانیون، مرجعیت آیت اللّه خمینی را مطرح کردند، که عبارت بودند از حجج اسلام و حضرات آیات: مشکینی، منتظری، نوری همدانی، فاضل لنکرانی، صالحی نجف آبادی، ربانی شیرازی، جنتی،

ص:13

خزعلی، امینی، شاه آبادی، صلواتی و انصاری شیرازی. آنان اگرچه پیش تر نیز در اطلاعیه های خود ایشان را مرجع تقلید نامیده بودند، اما این بار به صورت پروژه ای سیاسی - اعتقادی به آن نگریستند. آیت اللّه مشکینی در پی این اعلام، گفته بود: تقلید از آیت اللّه العظمی خمینی، «جایز و بی اشکال و صلاح اسلام و مسلمین» است. با اعلام مرجعیت آیت اللّه خمینی، برخی منبری ها با استناد به نظر این دوازده مجتهد، مرجعیت امام را دنبال و تبلیغ کردند. آیت اللّه سید عزالدین موسوی، در 23 خرداد 49 در جمع دویست تن از طلاب و بازاری ها اعلامیۀ این دوازده نفر را بیرون آورد و گفت: «تعدادی از اهالی به دفعات به من مراجعه کرده اند و سؤال هایی نموده اند چه کسی اعلم مراجع تقلید است. من بارها گفته ام که نمی توانم اظهار نظر کنم؛ ولی حالا اعلام می کنم که شیخ حسینعلی منتظری، ربانی شیرازی و میرزا علی مشکینی از قم نوشته اند که آقای خمینی اعلم اند». سپس او اعلام کرد که این سه نفر را می شناسد و به آن ها اعتقاد دارد. پس از این اطلاعیه بار دیگر برخی از آنان بازداشت و 25 نفر از مدرسین قم در مرداد 52 به دستور ساواک به اتهام «تحریک به آدم کشی، سلب آسایش از اهالی محترم شهرستان قم و ایجاد مزاحمت برای یازده هزار نفر از طلبه های حوزۀ علمیۀ قم» به مدت سه سال تبعید شدند.

آیت اللّه مشکینی نیز همچون سایرین در لیست تبعیدیان قرار گرفت و به شهر ماهان کرمان تبعید شد. ایشان در تبعید نیز، دربارۀ برچیده شدن فساد در کشور سخن می گفت و گاه خواستار سرنگونی رژیم شاه می شد. همچنین بر دامنۀ فعالیت های مذهبی و فرهنگی خود افزود. سرانجام پس از یک سال، بار دیگر تبعیدی دیگر برای او رقم خورد؛ این بار به گلپایگان. اما در گلپایگان نیز آیت اللّه مشکینی آرام ننشست و پس از یک سال، او را به کاشمر فرستادند. در کاشمر فضای فعالیت برایش تنگ تر شد؛ به گونه ای که خود دراین باره گفت: «پس از یک سال دوباره محکوم به تغییر محل شدم و به صورت ناگهانی مرا به شهر کاشمر منتقل کردند و یک سال هم در آنجا تحت مراقبت شدیدتر از پیش قرار گرفتم».

ص:14

نوع فعالیت های آیت اللّه مشکینی در دوران قبل از انقلاب، به گونه ای بود که رژیم نتوانست او را بیشتر از تبعید و احضار به شهربانی و ساواک، محکوم کند؛ اگرچه او در اکثر حوادث در کانون مبارزات حوزوی علیه رژیم قرار داشت. او دراین باره می گوید: «در جریان این مبارزات چندین بار در ساواک و شهربانی قم بازداشت شدم». بدین ترتیب مشکینی پس از بازگشت از تبعید، بار دیگر در جمع روحانیون سیاسیِ هوادار امام خمینی حضور یافت. ایشان در سال 56 به گروهی پیوست که بار دیگر به ابتکار آیت اللّه محمّد حسینی بهشتی شکل گرفته بود. این هسته با دیگر تشکل ها همچون جامعۀ مدرسین و روحانیت مبارز تهران و روحانیونی که در قم در پی ترویج مبارزه با رژیم وقت بودند، در اعضا مشترک بود؛ اما برنامۀ اصلی آن، گام های آخر برای شکل گیری حکومت اسلامی بود. در گروه یازده نفرۀ ولایت، ترویج و تئوریزه کردن حکومت اسلامی مدنظر بود؛ اما در این هسته سازماندهی نیروها برای مدیریت حکومت اسلامی پیگیری می شد. آیت اللّه بهشتی در پی آن بود که با یاری سایر روحانیون، مقدمات شکل گیری یک حزب و تشکل را علیه رژیم فراهم کند که پس از انقلاب، بستری برای حزب جمهوری اسلامی شد.

در میان فعالیت های آیت اللّه مشکینی در سال های قبل از انقلاب، برخی عملکردهای ایشان، واکنش هایی برانگیخت. ایشان در سال 49، پس از انتشار کتاب شهید جاوید، اثر نعمت اللّه صالحی نجف آبادی، بر آن تقریظی نوشت. این کتاب در میان اغلب روحانیون با انتقاداتی روبه رو شد و حتی برخی روحانیونِ هوادار امام خمینی نیز حاضر به تأیید آن نشدند؛ به گونه ای که آیت اللّه محمد فاضل لنکرانی، یکی از مدرسان انقلابی، نیز کتابی در نقد آن با نام پاسداران وحی نوشت.

آیت اللّه مشکینی نه تنها از کتاب شهید جاوید تقدیر کرد، بلکه از آیت اللّه منتظری نیز خواست که همراه او شود. او در تقریظ خود بر این کتاب نوشت: «کتاب حاضر که دربارۀ قیام مقدس حسین بن علی - صلوات اللّه و سلامه علیه - به قلم دانشمند

ص:15

معظم، حجت الاسلام آقای حاج شیخ نعمت اللّه صالحی نجف آبادی نوشته شده، بدون مبالغه در نوع خود بی نظیر است. اینجانب آن را یک بار با دقت خواندم و لذت بردم و استفاده کردم». البته آیت اللّه مشکینی پس از مدتی با توجه به اعتراض ها تقریظ خود را پس گرفت. بنابر اظهارات آیت اللّه احمدی میانجی، وی و آیت اللّه سیدمهدی روحانی، «آقای مشکینی را وادار کردند تا توضیحی در مورد کتاب بدهد و تقریظ را پس بگیرد».

از سوی دیگر او در همان سال ها اقدام به نوشتن کتابی با عنوان تکامل انسان در قرآن کرد که پیش از او یداللّه سحابی نیز دراین باره مطالبی منتشر کرده بود. این اقدام ایشان که در حال و هوای «نظریۀ تکامل داروین» در آن دوره صورت گرفت، رفتاری روشنفکرانه محسوب می شد و سابقۀ چندانی در حوزه نداشت.

ایشان در آن دوره به جانبداری از نظریات دکتر شریعتی هم شناخته می شد؛ به گونه ای که حضرات آیات احمدی میانجی، روحانی و میرمحمدی، از مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، به دیدار ایشان در گلپایگان می روند تا «دعوایی طلبگی» کنند و نظر آیت اللّه مشکینی را دربارۀ شریعتی تغییر دهند. آیت اللّه میانجی می گوید: «شنیده بودیم که ایشان از آقای شریعتی طرفداری و حمایت می کند. خدمت او رفتیم تا با وی مباحثه و دعوا کنیم...». ناگفته نماند که معمرین جامعۀ مدرسین همچون آیت اللّه منتظری و آیت اللّه ربانی شیرازی نیز گاه شریعتی را تأیید می کردند.

به هرحال آیت اللّه مشکینی و دوستان حوزوی شان همچنان به حرکت در مسیر انقلاب ادامه می دادند و در این راه حتی به اعدام اعضای ارشد مجاهدین خلق در سال 51 اعتراض کردند و در تحصن خانوادۀ این زندانی ها در منزل آیت اللّه شریعتمداری حضور یافتند و با آنان همنوا شدند. وی همچنین در آن دوره که برخی با «دارالتبلیغ» آیت اللّه شریعتمداری همکاری نمی کردند، پذیرفت که در آنجا تدریس کند. در آن زمان، میان اعضای جامعۀ مدرسین سه دیدگاه دربارۀ دارالتبلیغ وجود داشت: برخی همچون آیت اللّه سبحانی، آیت اللّه مکارم شیرازی، آیت اللّه سید

ص:16

ابوالفضل موسوی تبریزی، آیت اللّه پایانی و آیت اللّه دوزدوزانی حضور فعال در این مؤسسه داشتند؛ و گروه دوم آقایان مشکینی، احمدی میانجی و قدوسی بودند که به رغم برخی اختلافات، همکاری محدود با دارالتبلیغ را مفید می دانستند.

گروه سوم، مخالف هرگونه همکاری با این مرکز حوزوی بودند؛ همچون آیات:

آذری قمی، بنی فضل، خلخالی، ربانی شیرازی و یزدی.

بااین حال در آستانۀ انقلاب اسلامی، این مواضع به یکدیگر نزدیک شد. آنان پس از نگارش مقالۀ توهین آمیز روزنامۀ اطلاعات علیه امام خمینی قدس سره، در ساعات اولیۀ بامداد هجدهم دی، گرد هم جمع شدند و اعتراض های روزهای آتی را برنامه ریزی کردند. پس از قیام نوزده دی نیز در دامنه دار کردن این اعتراض ها در شهرهای دیگر نقش کلیدی داشتند. در آستانۀ ورود امام خمینی به ایران نیز برای وحدت میان روحانیون و دانشگاهیان در مسجد دانشگاه تهران متحصن شدند و آیت اللّه مشکینی همچون برنامه های گذشته، در این تحصن هم حضور داشت.

قانونی اصلاح لایحۀ قانون واگذاری و احیای اراضی در حکومت جمهوری اسلامی ایران» در شورای انقلاب علنی شد. آیت اللّه مشکینی نمایندۀ امام خمینی قدس سره و یکی از اعضای هیئت بررسی کنندۀ لایحه بود. به گفتۀ ایشان: «وقتی از طرف امام دستور داده شد که راجع به زمین های کشاورزی طرحی نوشته شود، آقای منتظری و آقای بهشتی و بنده مأمور نوشتن طرح شدیم. ما به کمک برادران طرح را نوشتیم». ایشان سپس در دفاع از این طرح می افزاید: «اسلام، مالکیت را اصولاً محدود کرده است». این طرح با واکنش های برخی بزرگان و جامعۀ مدرسین قم روبه رو شد. آنان معتقد بودند مالکیت در اسلام نامحدود است و نمی توان به زور و جبر کسی را واداشت تا از مالکیت خود چشم بپوشد. در برابر این واکنش ها، آیت اللّه مشکینی می گوید:

عمدۀ این اختلافات، مسئلۀ ولایت فقیه است؛ زیرا وقتی ما می گوییم زمین شخصی را که مالک است و زمین را احیا کرده و از این طریق مالک آن شده، بگیرند و بین عدۀ دیگری تقسیم کنند، این مسئله مربوط به ولایت فقیه است، یعنی حاکم شرع است که می خواهد این کار را بکند؛ حتی اگر آن شخص راضی نباشد. ولایت فقیه مانند ولایت پدر بر فرزندان صغیرش است.

آیت اللّه مشکینی در این سخنان به گونه ای پاسخ جامعۀ مدرسین را داده بود؛ چراکه جامعۀ مدرسین در نامه ای خطاب به رئیس جمهور، نخست وزیر و نمایندگان مجلس نوشته بودند:

چقدر جای تعجب و ناراحتی است که با این فقه روشن و فقهای عالی مقام، چنین نظرهایی در کشور اسلامی ابراز شود و اسلام شناسان واقعی را با هوچی گری و استفاده از رسانه های گروهی متعلق به اسلام و مسلمین و تهمت و افترا و... بانگ حمایت از فئودالیته بایکوت کنند. اسفناک تر آنکه پای اسلام هم گذاشته شود....

همچنان این طرح درگیرودار بحث و بررسی بود که سرانجام به مجلس شورای

ص:18

اسلامی راه یافت. آیت اللّه مشکینی در آستانۀ طرح آن در مجلس در سوم بهمن 1360، به انتقاد از شورای نگهبان که فقهای آن عضو جامعۀ مدرسین بودند، پرداخت و در خطبه های نماز جمعۀ قم گفت: «فقیه حق دارد با قیمت عادلانه زمین ها را خریده و به افراد بی زمین واگذار کند که نام این عمل را بند "ج" نهاده ایم که اکنون در "بند" افتاده و البته اگر بتواند به زودی از مجلس شورای اسلامی خلاص شود و از کانال بهشت، ذبح شرعی نشود». پس از این انتقادات، جامعۀ مدرسین مصوب کرد که آیت اللّه مشکینی قبل از بیان سخنانش در نماز جمعه با این مجموعه هماهنگی لازم را به عمل آورد. ایشان اصل هماهنگی را پذیرفت و گفت: «تعهد شرعی می کنم در تمام مسائل، فتوای مشهور را بیان کنم و رأی خودم را در قلبم نگاه دارم». از آن پس دیگر دربارۀ این مصوبه سخن نگفت؛ اما بار دیگر قانون کار، ایشان را به اتخاذ موضعی واداشت که برخی اعضای جامعۀ مدرسین را خوش نیامد؛ چرا که ایشان همچنان جانب اقتصاد متمرکز را می گرفت. احمد توکلی، از جریان راست گرا، که در آن زمان وزیر کار دولت میرحسین موسوی بود، با مشورت جامعۀ مدرسین بر اساس «فقه سنتی و اسلام رساله ای» قانون کار را تهیه و تنظیم کرد که دولت به آن طرح روی خوش نشان نداد. میرحسین موسوی هم گفته بود:

«قانون کار مطابق منافع کارگر و عدل اسلامی نیست». در پی این اتفاقات، آیت اللّه مشکینی در جلسۀ جامعۀ مدرسین به دفاع از نخست وزیر وقت پرداخت و به دوستان خود گفت: «در ملاقات امروز نخست وزیر با بنده اظهار داشت ما و دولت همه در خط اسلام هستیم». در همین روزها بود که حتی اعضای جامعۀ مدرسین حضور خود را در نماز جمعه منوط به هماهنگی آیت اللّه مشکینی در ایراد خطبه های خود با آنان کردند.

آیت اللّه مشکینی افزون بر اینکه عضو فعال جامعۀ مدرسین بود، در سال 58 همراه با آیت اللّه منتظری از سوی امام مسئولیت گزینش و جذب قضات را برعهده گرفت که پس از حدود دو سال این مسئولیت به شورایی متشکل از حضرات آیات:

ص:19

ناصر مکارم شیرازی، حسین نوری همدانی، حسین راستی کاشانی، محمد ابطحی کاشانی، مسلم ملکوتی و جعفر کریمی محول شد. بدین ترتیب، آیت اللّه مشکینی فقط در یک جایگاه حکومتی قرار داشت و آن عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی در ابتدای سال های شکل گیری نظام جمهوری اسلامی، و پس از آن عضویت در چهار دورۀ مجلس خبرگان رهبری بود.

«چه شده سر این حکم این همه جنجال می کنند و کار به دانشگاه کشیده شده و عده ای معدود، دانشجو یا مسما به دانشجو، ضمن اعتراض به حکم، به سران نظام اهانت می کنند؟...». آیت اللّه مشکینی در این دوران، پیوسته عملکرد اصلاح طلبان را به باد انتقاد می گرفت.

روی کار آمدن اصول گرایان در انتخابات شوراها و مجلس هفتم، مواضع ایشان را دربارۀ مجلس عوض کرد. در آستانۀ بازگشایی مجلس هفتم در 22 خرداد 83 ایشان در خطبه های نماز جمعۀ قم گفت: «بازگشایی مجلس هفتم را به خودِ مجلسیان و رهبر معظم انقلاب تبریک می گویم و تشکر ویژه از حضرت بقیة اللّه (عج) دارم که وقتی هفت ماه پیش در شب قدر فرشتگان الهی لیست اسامی نمایندگان مجلس هفتم و نام و آدرس آن ها را به حضرت دادند، حضرت هم همۀ آن ها را امضا کردند». این سخن با اعتراض های گروه ها و فعالان سیاسی - مذهبی روبه رو شد. در واکنش به این انتقادها، فرزند و رئیس دفتر آیت اللّه، در نمابری به خبرگزاری اعلام کرد:

طبق روایات اهل بیت علیهم السلام از هر شب قدر تا شب قدر دیگر، لیست حوادث و وقایع جهانی که از جمله نصب و عزل های مختلف کشور است، توسط فرشتگان به حضور اقدس حضرت بقیة اللّه الاعظم - ارواحنا له الفداء - عرضه می شود و آن حضرت آنچه را که بخواهند امضا یا رد می کنند.

آیت اللّه مشکینی نیز روی حسن ظنی که به انتخاب شدگان مجلس هفتم داشتند، در نماز جمعه آرزو کردند که ان شاءاللّه انتصاب آن ها مورد رضایت آن حضرت قرار گرفته باشد.

آیت اللّه مشکینی همچنان بر حمایت خود از اصول گرایان ادامه داد و در آستانۀ انتخابات ریاست جمهوری دورۀ نهم، از تریبون نماز جمعه اعلام کرد: «شما دو قدم خوب در انتخابات مجلس و شورای شهر برداشتید و ایران را از سقوط نجات دادید و این قدم را نیز خوب بردارید». او همچنین در 2 اردیبهشت 84 که چند کاندیدای اصول گرا پا در میدان رقابت گذاشته بودند، پیشنهادی را مطرح کرد و از همۀ

ص:21

کاندیداهای ریاست جمهوری خواست «برای پیشرفت کشور از بین خود یک نفر را انتخاب و به مردم معرفی کنند تا مردم به او رأی بالا و دندان شکن بدهند». با وجود اینکه جامعۀ مدرسین از محمود احمدی نژاد در انتخابات حمایت نکرد، آیت اللّه مشکینی پس از پیروزی این کاندیدا، در برهه های گوناگون حمایت خود را از او علنی کرد. ایشان پس از سخنرانی احمدی نژاد و کذب دانستن «سوزاندن شش میلیون یهودی توسط هیلتر» گفت: «سخن رئیس جمهور سخن همۀ ملت است؛ چرا که رئیس جمهور حرف منطقی به اروپا زده و آن اینکه چرا باید تاوان دروغ های اسرائیل را ملت فلسطین بدهد».

با ورود به هشتاد و پنج سالگی، وضعیت جسمانی آیت اللّه مشکینی اندک اندک رو به ناخوشی گذاشت؛ به طوری که در آستانۀ انتخابات مجلس خبرگان دورۀ چهارم، برخی از عدم کاندیداتوری ایشان خبر دادند. اما با وجود کسالت، ایشان در انتخابات خبرگان حضور یافت؛ اگرچه مقام امامت جمعۀ قم را به آیت اللّه رضا استادی، عضو جامعۀ مدرسین سپرد. در آستانۀ اولین اجلاس خبرگان دورۀ چهارم (یکم اسفند 85) اعلام شد که آیت اللّه مشکینی، رئیس مجلس خبرگان، از بیمارستان به محل برگزاری اجلاسیه خواهد آمد تا در برنامۀ افتتاحیۀ این دوره شرکت کند؛ اما ایشان به دلیل وخامت بیماری نتوانست در سایر برنامه های این اجلاسیه، حضور یابد و همچون سایرین به دیدار رهبری برود.

سرانجام، آیت اللّه مشکینی پس از عمری کوشش برای تحقق آرمان های دینی خود، روز دوشنبه 8 مرداد 1386 مصادف با 15 رجب 1428 قمری در بیمارستان بقیة اللّه تهران درگذشت و حاج منصور ارضی او را غسل داد و آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی بر او نماز گزارد.

2. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم از آغاز تاکنون، سیدمحسن صالح، ج 1، 2 و 3، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385.

3. جریان ها و سازمان های مذهبی - سیاسی ایران، رسول جعفریان، چاپ ششم، 1385.

4. چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران، روح اللّه حسینیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383.

5. خاطرات آیت اللّه مهدوی کنی، غلامرضا خواجه سروی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385.

6. نهضت روحانیون ایران، علی دوانی، ج 4-10، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1377.

ص:23

ص:24

هشتاد و شش سالۀ وی و به گواهی دوستان، شاگردان و همراهان ایشان، می توان گفت آنچه در شخصیت آن عالم فقید بروز و نمود ویژه ای داشت، بعد اخلاقی و معنوی ایشان است. آیت اللّه مشکینی، متواضع، شجاع، زاهد، مخلص، پارسا، دلسوز و آراسته به دیگر صفات نیک، و پیراسته از کژی های اخلاقی بود. عالمی بود که سیاست را به اخلاق آراست و تواضع و فروتنی را به منصۀ ظهور درآورد.

استادی زبردست بود؛ اما هیچ گاه از آموختن بازنماند. با قرآن، انسی شگفت داشت و به عبادت عشق می ورزید. او نماد زهد و تجسّم بی اعتنایی به مناصب دنیوی بود و نمونۀ حسن خلق و خضوع، و در یک جمله، مصداق این فرمایش امیر مؤمنان علیه السلام بود: «فالمتّقون هم أهل الفضائل»؛ پارسایان، فضیلت های بی شمار دارند.(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از حضرت عیسی علیه السلام نقل می فرماید که به حواریون گفت: با کسی همنشینی کنید که شما را به یاد خدا بیندازد و گفتارش در شما تأثیر کند.(2) آیت اللّه مشکینی، به حق همین گونه بود. راست گفته است یکی از یاران قدیم ایشان که «سیمای پر از مهر و عطوفتش، انسان را به یاد خدا می انداخت. کلماتش، سخنانش، همواره بر علم و دانش انسان می افزود، و عملش، چه آن ها را که می دیدیم و چه آن ها را که می شنیدیم، انسان را از دنیا و دنیاپرستی و حب دنیا جدا می کرد، و به آخرت رهنمون می ساخت».(3)

تأثیرگذاری ایشان در حوزۀ سیاست و اجتماعیات نیز، به دلیل چهره و سیرۀ اخلاقی و معنوی ایشان بود. «ایشان یک عالم اخلاقی منزوی، جدا و بریده از جامعه نبودند. عالمی بودند که از آغاز نهضت اسلامی، با رهبری نهضتْ همراه بودند، و از شاگردان و معتقدان به امام بودند. ایشان در طول نهضت خرداد 42 تا پایان زمان حیات پربارشان، ثابت قدم و استوار، بدون هیچ گونه تزلزلی، انقلاب را همراهی کردند، و در انقلاب سهیم بودند. در دوران هشت سال دفاع مقدس، جناب آقای

ص:26

مشکینی با موقعیتی که داشتند، در تقویت روحیۀ رزمندگان نقش آفرینی کردند. در حساس ترین مقاطع جنگ، در جمع فرماندهان نظامی، به هنگامی که رمز عملیات به رزمنده ها اعلام می شد، ایشان حضور پیدا می کردند، و همه از حضور ایشان به عنوان یک انسان معنوی، و از دعا و توجه ایشان بهره می بردند. فرماندهان نظامی، مثل شهید بزرگوار صیاد شیرازی، اصولاً با حضور مرحوم مشکینی در سنگر فرماندهی، گویا احساس آرامش ویژه ای داشتند. برجسته ترین ویژگی مرحوم آقای مشکینی... همین بُعد اخلاقی ایشان است، که زبانزد بود و هست. همۀ نقش آفرینی هایی که ایشان داشتند، با همین رویکرد و گرایش، و با همین رنگ وبوی اخلاقی بود. حضورش در جبهه، همراهی اش با انقلاب، خدماتش به نظام، حمایت هایش از رهبری نظام در دوران امام و رهبری، و کارهای دیگرش، همه، نشئت گرفته از آن روح پاک و معنوی و اخلاقی بوده است».(1)

به حتم شخصیت معنوی و اخلاقی آیت اللّه مشکینی، سهم بسیاری در نفوذ کلام ایشان در عرصۀ سیاست و امور اجتماعی داشت. آیت اللّه استادی در این زمینه گفته است:

بنده، در طول این ده ها سال که در قم و در این لباس هستم، افراد متعددی را دیده ام که درس اخلاق می گفتند؛ از علمای بزرگ، متوسط، کسانی که به این عنوان شناخته شده بودند، یا به این عنوان شناخته نشده بودند... در بین کسانی که درس اخلاق می گفتند و این ویژگی ها را داشتند، معدود بودند کسانی که می توانستند در خودِ جلسه، روی مستمع اثر بگذارند... آیت اللّه مشکینی یکی از این استادان بود. انصافاً محافل اخلاقی ایشان، در افراد اثرگذار بود. اگر من بخواهم مهم ترین خدمت ایشان در حوزۀ علمیه یا در حوزۀ دینی را بگویم، باید این را ذکر کنم؛ چون این انسان های ساخته شده، اخلاقی و انسان هایی که به معنای واقعی مسلمان باشند، همیشه می توانند

ص:27

در جامعه، برای خود، خانواده و شهر و کشورشان مؤثر باشند. آیت اللّه مشکینی، این توفیق را داشته است، و این هم ظاهراً خدادادی است.(1)

بدین رو لازم است بیش از پیش چهرۀ اخلاقی و معنوی آیت اللّه مشکینی، معرفی و آشکار شود. نوشتار حاضر، می کوشد گوشه هایی از سیرۀ اخلاقی و رفتاری آن مرد الهی را با بهره گیری از خاطرات یاران و نزدیکان وی، بازگوید.

بدیهی است که نکته ها و خاطرات یاران و نزدیکان آیت اللّه مشکینی، بسیار بیش از آن است که در این مختصر بگنجد؛ آنچه می آید، اندکی است از بسیار.

می پوشم و در امنیت شهر شرکت می کنم». ایشان لباس پوشیده بودند و همراه جوان ها در نقطه ای آمده بودند و به امنیت شهر کمک می کردند...

اینکه یک عالم بزرگوار و استاد حوزۀ علمیه، و شخصیت عالی مقامی که در آن وقت، حداقل در بین متدینین و حوزه های علمیه، مشهور بودند، بیایند و لباس بسیجی بپوشند و در خیابان بایستند و از امنیت شهر در آن ایام حراست کنند، نشان دهندۀ شخصیت بی هوا و هوس و بدون منیّت ایشان است، و این از نقاط بارز زندگی ایشان بود.(1)

آیت اللّه سید جعفر کریمی در این زمینه گفته است:

ایشان... اگر داعیۀ اشتهار و معروفیت داشتند و درست شناخته می شدند، شاید امروز در اذهان عمومی ما، غیر از آنچه هستند، بودند؛ ولیکن زهد، تواضع و فروتنی مرحوم آیت اللّه مشکینی، ایشان را واداشت که در مقام اشتهار و بروز، و به عنوان یک استوانۀ علمی و چهرۀ درخشان حوزۀ علمیه قم، خودشان را نشان ندهند؛ با اینکه همۀ وسائل برای ایشان فراهم بود.(2)

حجت الاسلام و المسلمین محمدحسین فلاح زاده نیز گفته است: «تعداد شاگردانشان در درس فقه، گاهی کم و زیاد می شد، ولی ایشان هیچ توجهی به این امور نداشتند... رسالۀ عملیۀ آیت اللّه مشکینی مدت ها بود که آمادۀ چاپ شده بود، ولی ایشان اجازه چاپ نمی دادند».(3)

مرحوم در گلپایگان نقل می کند:

در منزل ما، اتاقی در اختیار ایشان بود. پدر من هم اهل تهجّد و شب زنده داری بود. یادم است که گاهی از اوقات که قبل از اذان بیدار می شدم، صدای گریه و آه و ناله از اتاق پدرم و اتاق آیت اللّه مشکینی می شنیدم. هر دو، تا بعد از نماز صبح بیدار بودند... گاهی از اوقات، شب ها برای ایشان رخت خواب پهن می کردم و این کار را چند شب ادامه دادم.

ایشان گفتند: «این ها را جمع کن!». گفتم: «چرا؟» گفتند: «با این تشک نرمی که زیر من پهن می کنید، خواب من سنگین می شود، و شب، آن توفیقی را که باید داشته باشم که زود بیدار شوم، ندارم».(1)

حجت الاسلام و المسلمین محمدحسین فلاح زاده، دربارۀ سجده های طولانی ایشان می گوید: «روزی قرار بود به اتفاق برادرم با ایشان ملاقات کنیم. گفتند که ایشان در سجدۀ تعقیب نماز هستند. بنده به ساعت نگاه کردم و دیدم ایشان در حدود بیست دقیقه، در حال سجده بودند. اینکه چقدر قبل از آن هم در سجده بودند، نمی دانم».(2)

آیت اللّه استادی می گوید: «مسافرتی با ایشان داشتم، و در بخشی از راه، در ماشین ایشان نشستم. همین که ما وارد ماشین شدیم، دیدم که راننده، نوار قرآن را روشن کرد. معلوم بود که اخلاق ایشان این است که طول مسیر، باید با استماع قرآن باشد و همین مقدار راه هم بی عبادت نباشد».(3)

مشکینی، دانشمند بزرگی بود که می دانست میوۀ معرفت، فروتنی است، و غرور و فراتنی، محصول نادانی و کم ظرفیتی است. حضرت آیت اللّه خامنه ای، دربارۀ فروتنی و تواضع ایشان می گوید: «جایگاه رفیع او در نظام جمهوری اسلامی و ریاست مجلس خبرگان رهبری، از آغاز تشکیل این مجلس که نشانۀ حرمت و مکانت او در چشم نخبگان و علمای بزرگ و اساتید مبرز روحانی کشور است، هرگز نتوانست در تواضع و فروتنی او یا در زندگی زاهدانه و دامن پاک او، کمترین خدشه ای وارد آورد».(1)

در این زمینه، نقل قول های ذیل تناسب دارد:

- آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی: «ایشان فوق العاده آدم متواضعی بود... همین تواضع، در خطبه های نماز جمعه اش می درخشید. ایشان خیلی متواضعانه خطبه ها را اداء می کرد، و به همین دلیل خطبه های ایشان در نماز جمعه، خیلی مفید بود. شما کتاب هایشان را که نگاه کنید، می بینید [نام ایشان] با القاب ساده ای نوشته شده است».(2)

- آیت اللّه سید جعفر کریمی:

ایشان در حد اعلای تواضع و فروتنی (در حد امکان افراد عادی) بودند.

شاید همین خصلت اخلاقی ایشان، باعث شد آن طور که بودند، در حوزه شناخته نشوند و ویژگی هایشان بروز نکند. ایشان به صورت یک عالم منزوی در گوشه ای، عمری را در خدمت اسلام و مسلمین به سر بردند، که اگر مثل بقیه، داعیۀ اشتهار و معروفیت داشتند و درست شناخته می شدند، شاید امروز در اذهان عمومی ما، غیر از آنچه هستند، بودند. ایشان هر جا منبر می رفتند، مردم در آنجا جمع می شدند، و بزرگ ترین و باشکوه ترین مجلس، مجلسی بود که آقای مشکینی منبر می رفتند. درعین حال، بارها و بارها اتفاق افتاد که در بعضی از مناسبت ها، که جامعۀ مدرسین می خواست

ص:31

شرکت کند و به حساب جایگاه علمی، اجتماعی و سیاسی جناب آقای مشکینی، از ایشان می خواستند که صحبت کند، مثل یک طلبۀ مبتدی رو به آقایان می کرد، و می فرمود که «شاید من بلد نباشم صحبت کنم و چه باید بگویم؛ پس به من بگویید یا بنویسید و یا به من تذکر بدهید». من این تواضع را کمتر در کسی دیده ام.(1)

- آیت اللّه محمد محمدی ری شهری: «از برجستگی های اخلاقی ایشان، این بود که به شدت متواضع بودند و تواضع ایشان واقعاً برای خود من، مخصوصاً آن اوایل که با ایشان آشنا شده بودم، شگفت انگیز بود. گویا ایشان اصلاً خودشان را نمی دیدند، این حد تواضع، برای من تعجب آور بود. واقعاً خود من نمی توانستم آن طور که ایشان عمل می کردند، عمل کنم».(2)

- حجت الاسلام والمسلمین محمدی عراقی: «ایشان با اینکه از نظر شخصیت علمی و سابقۀ حوزوی کم نظیر بودند و بارها از ایشان درخواست شده بود که در مقام مرجعیت و افتاء قرار گیرند، قبول نمی فرمودند و تا آخر عمر حاضر نشدند...

به رغم آنکه نسبت به بسیاری از شخصیت هایی که در این سطح قرار داشتند، هیچ کمبودی نداشتند».(3)

- دکتر علی رضا سعادت (فوق تخصص خون): «وقتی [برای معاینه] وارد خانۀ ایشان می شدیم، جلو پای ما می ایستادند، دست می دادند، روبوسی می کردیم و متواضعانه ما را در آغوش می گرفتند و می خندیدند و همین باعث می شد که ما قوّت قلب بیشتری پیدا کنیم».(4)

- آیت اللّه محمد یزدی: «به ایشان پیشنهاد کرده بودند، که شما با شرایطی که دارید، چرا برای قبول مرجعیت آماده نمی شوید که مثلاً رساله بنویسید؟ کسانی هم از نزدیکان یا شاگردان اصرار کرده بودند. ایشان در جلسه ای فرموده بودند که من

ص:32

بررسی کردم، دیدم مرد این میدان نیستم، و نمی توانم زیر بار سنگین این مرحله بروم؛ از این جهت، به هیچ وجه حاضر نیستم و دیگر در این زمینه، با من بحث نکنید».(1)

- آیت اللّه محمد مؤمن: «ایشان اصلاً به فکر مرجعیت و شهریه دادن و رساله نوشتن نبود؛ درحالی که تقریباً فضلای حوزه، شاگردان مرحوم آیت اللّه مشکینی هستند. درس ایشان، از چهل سال پیش تا پیروزی انقلاب، تقریباً ادامه داشت، و بعد هم درس های دیگری داشتند».(2)

- حجت الاسلام والمسلمین سید جلال فقیه ایمانی: «در مسئلۀ مرجعیت نیز ایشان با اینکه صلاحیت آن را داشتند، خودشان را عقب کشیدند، و با اینکه همۀ امکانات برای ایشان آماده بود، رغبتی به مرجع شدن نشان ندادند. واقعاً خودشان را وقف اسلام کرده بودند، و نمی خواستند برای کسب عنوان، سروصدایی راه بیندازند».(3)

- حجت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی:

در سن حدود بیست سالگی، کلاسی برای بچه های قم در مسجد رضایی داشتم، که در آنجا مرحوم آیت اللّه ستوده و آیت اللّه صلواتی نماز می خواندند. من چون شاگرد آن دو بزرگوار بودم، گفتم: «شما که اینجا نماز می خوانید، بچه هایتان را بیاورید که برایشان قصه بگویم». فرزند آیت اللّه مشکینی هم می آمد و درس هایمان را که می نوشت، به پدرش نشان می داد.

یک روز آیت اللّه مشکینی از من تشکر کرد و گفت: «من هم می خواهم در جلسۀ بچه ها شرکت کنم». گفتم: «آقا! ده دوازده تا بچه بیشتر نیستند».

ایشان گفت: «دوست دارم بیایم». آیت اللّه مشکینی، که برای هزار طلبه درس می داد، آمد و در جلسۀ بچه ها و کنار آن ها نشست. من هم پای

ص:33

تخته سیاه، یک بحث را برای بچه ها گفتم. از خانه که بیرون آمدیم، آیت اللّه مشکینی گفت: «قرائتی، بیا معامله ای کنیم». گفتم: «چه معامله ای ؟». گفت:

«شما ثواب این جلسۀ بیست تا بچه را به من بده، و من ثواب جلسۀ صدها طلبه را که در مسجد امام، کفایه یا مکاسب و درس خارج می گویم، به تو می دهم». این خیلی سبب تشویق من شد.(1)

- آیت اللّه رضا استادی:

کسانی که با وضع حوزه آشنا باشند، می دانند که هر کسی جای آیت اللّه مشکینی بود، چند سالی که از پیروزی انقلاب می گذشت، دیگر بسیاری از کارهایی که ایشان قبول می کرد، او قبول نمی کرد. مثلاً ایشان عضو جامعۀ مدرسین بود، درحالی که وضع حوزه ایجاب می کرد که ایشان از ده پانزده سال پیش، دیگر خودش را هم ردیف دیگران نداند، و از آن ها فاصله بگیرد؛ چنان که بعضی ها فاصله گرفتند و شاید آن ها هم برای خود توجیهی داشتند. اما این پیداست که ایشان هیچ فکری در ذهنش نبوده است. من که شاگرد ایشان بودم، با ایشان که استاد بودند، هر دو، عضو جامعۀ مدرسین بودیم. این نشان دهندۀ زهد ایشان است، و اینکه برای خودش مقامی قائل نیست. حتی در مجلس خبرگان هم، بسیاری از اعاظم بودند؛ ولی یکی پس از دیگری رفتند و عذرخواهی کردند. البته باز هم تکرار می کنم که انتقادی به آن ها ندارم. ولی ایشان تا آخر ماند و حتی تا آخر، امام جمعه هم بود.(2)

إِلاَّ وَ أَسْبِقُکمْ إِلَیهَا وَ لاَ أَنْهَاکمْ عَنْ مَعْصِیةٍ إِلاَّ وَ أَتَنَاهَی قَبْلَکمْ عَنْهَا»؛(1) مردم! به خدا سوگند، شما را به کاری دعوت نکردم، مگر آنکه پیش ترْ خود بدان عاملم؛ و شما را از کاری نهی نکردم، مگر آنکه پیش ترْ خود از آن روی گردانده ام. مرحوم آیت اللّه مشکینی نیز چنین بود و می گفت: «آنچه را من به عنوان مدرس به شما طلبه ها توصیه می کنم، خودم نیز عامل به آن توصیه ها هستم».(2)

آیت اللّه اکبر هاشمی رفسنجانی دراین باره می گوید: «ایشان که درس اخلاق می گفت، حقیقتاً خودش هم متخلّق به اخلاق اسلامی بود. اخلاق هم یک علم است و خیلی ها می توانند درس آن را بگویند و خوب هم بلد باشند، ولی رفتار خودشان مهم است. رفتار ایشان حقیقتاً اخلاق اسلامی بود. واقعاً زاهد، متمسّک و اهل علم بودند، و هرچه که برای عالم متقی لازم باشد، ایشان داشتند».(3)

آیت اللّه محمدرضا مهدوی کنی در این زمینه گفته است:

ایشان واقعاً عملشان درس بود؛ چه برخوردهای ایشان با طلاب و دیگران، و چه زندگی داخلی و خانوادگی، و زهد و تقوا و قناعت و.... به آنچه می گفتند، معتقد بودند و عمل می کردند. لذا در بین طلاب و غیر طلاب، در نماز جمعه، مجلس خبرگان، اجتماع علما، جامعۀ مدرسین و غیره، سخنان ایشان دلنشین بود. این دلنشینی، به دو جهت بود: یک جهت اینکه واقعاً معتقد بودند و خودشان عمل می کردند...؛ دیگر اینکه حتی کسانی که مستمع ایشان بودند، ایشان را قبول داشتند. چون در تأثیر اخلاق، دو عنصر لازم است: یکی عمل کردن و اعتقاد گوینده، و دوم حسن ظن به گوینده.(4)

حجت الاسلام والمسلمین سید هاشم حسینی بوشهری نیز گفته است:

به خاطر ویژگی های اخلاقی خودِ مرحوم آقای مشکینی و ویژگی عامل

ص:35

بودن به آنچه می گفت، درس اخلاق ایشان فضای دیگری را ایجاد می کرد.

بنده به خاطر دارم موقعی که آن مرحوم، به طلاب و فضلا می فرمود:

«کجاست سید مرتضی ؟ کجاست شیخ مفید؟ کجاست شیخ طوسی ؟» وقتی الگوهای معرفتی و اخلاقی را بیان می کرد، فریاد و ضجۀ طلاب در فضای مسجد اعظم قم، طنین انداز می شد. طلاب، اشک ها می ریختند و گریه ها می کردند و شدیداً منقلب می شدند. بعد از این درس اخلاق، طلاب تا هفتۀ دیگر، انرژی لازم را از نظر بُعد معنوی دریافت کرده بودند، و [برای هفتۀ بعد] لحظه شماری می کردند.(1)

در ادامه، نمونه هایی از پایبندی ایشان به اخلاق اسلامی گزارش می شود:

امانت داری: حجت الاسلام اجاق نژاد دراین باره خاطره ای تعریف می کند و می گوید:

دریکی از سال ها قرار بود به حجّ مشرف شوم و برای اطمینان، خواستم در نبود من اسناد و مدارکم در جای امنی باشد. یک لحظه به ذهنم آمد که موقع خداحافظی با آقای مشکینی، کیف مدارک را به ایشان بسپارم. برای خداحافظی به اتاقشان رفتم و موضوع کیف و مدارکم را به ایشان گفتم. با دست گوشۀ اتاق را نشان دادند و گفتند: «بگذار آنجا». بعد از چند روز وقتی که با خانه تماس گرفتم، همسرم گفتند که برای خرید قربانی نیاز به پول دارند. گفتم که کیفم اتاق آقاجان است؛ برو و مقداری که لازم داری بردار. همسرم بعد از تماس من رفته بودند اتاق پدرشان و خواسته بودند از کیف من پول بردارند، ولی آقای مشکینی اجازه نداده بودند و گفته بودند:

«اگر پول لازم داری، من به تو پول می دهم ولی به آن کیف دست نزن؛ چون امانت است». این در حالی بود که ایشان می دانست همسر من که دختر ایشان بودند، بدون اجازۀ من به کیف دست نمی زنند.(2)

ص:36

پرهیز از غیبت: حجت الاسلام اجاق نژاد می گوید:

بعد از انقلاب روزی در یکی از شهرستان ها اتفاق خاصی روی داده بود.

درگیری بین امام جمعه، فرماندار، سازمان تبلیغات اسلامی و.... این خبر را به من دادند تا من به آقا بگویم. من نیز تمام آنچه را شنیده بودم، همراه با اسامی اشخاصی که در آن درگیری حضور داشتند، به ایشان توضیح دادم.

ایشان هم با توجه به مسئولیت آیت اللّه جنّتی (در آن زمان رئیس سازمان تبلیغات بودند) گفتند موضوع را به ایشان بگویم، آن روز خیلی با تهران تماس گرفتم، ولی نتوانستم آیت اللّه جنتی را پیدا کنم. شب، بعد از نماز مغرب و عشاء، پیش آقای مشکینی آمدم تا به ایشان بگویم که نمی توانم آیت اللّه جنتی را پیدا کنم، که دیدم آقای جنتی در اتاق ایشان نشسته است.

من همین که آقای جنتی را دیدم، شروع به تعریف موضوع درگیریِ به وجودآمده در آن شهرستان کردم، که یک لحظه دیدم آقای مشکینی از اتاقشان خارج شده و درحالی که به خاطر سردی هوای زمستان، عبایی کلفت بر روی دوش خود انداخته بود، در راهرو خانه در حال قدم زدن است. با توجه به وضعیت جسمی ایشان که می دانستم به سرما خیلی حساس هستند، پیش ایشان رفتم و گفتم: «آقا! چرا اینجا قدم می زنید؟».

فرمودند: «شما این حرف ها را یک بار به من گفته بودید؛ نخواستم دوباره آن اسامی را بشنوم».(1)

بخشش و گذشت: حجت الاسلام اجاق نژاد نقل می کند:

قبل از پیروزی انقلاب، در حوزۀ علمیه استادی وجود داشت که خیلی با آیت اللّه مشکینی میانۀ خوبی نداشت و... مدام به ایشان متلک می گفت. تا اینکه بعد از چند مدت من خبردار شدم که وضعیت مالی این استاد خیلی بد شده است. موضوع را به آقای مشکینی گفتم. ایشان به محض اینکه از وضعیت مالی آن استاد باخبر شدند، مبلغی به من دادند و گفتند یک طوری

ص:37

به او برسانید. من به ایشان گفتم: «می دانید همین استاد از مخالفین سرسخت شماست و علیه شما خیلی حرف ها زده است ؟». فرمودند: «این مسئله به آن موضوع ارتباط ندارد. او استاد است و تدریس می کند و ما وظیفه داریم که کمکش کنیم و این، به مخالف بودن او با من ارتباط ندارد».(1)

احترام به استاد: حجت الاسلام اجاق نژاد می گوید:

بعد از پیروزی انقلاب، روزی یکی از استادهایش، آیت اللّه شیخ محمد علمی اردبیلی به قم آمده بود که به دیدار آیت اللّه مشکینی نیز می روند. بعد از دیدار، وقتی آیت اللّه علمی اردبیلی می خواسته از خانۀ آیت اللّه مشکینی خارج شود، ایشان جلوتر از استاد بیرون می آید و کفش های استاد را جلویش می گذارد و با احترام، تا کوچه ایشان را بدرقه می کند. موقع بازگشت به اندرونی خانه، به ایشان گفتم: «آقا! من تا حالا ندیده بودم که شما کفش کسی را جلویش جفت کنید و تا کوچه بدرقه اش کنید». گفتند:

«ایشان یک حق سیوطی به گردن ما دارند».(2)

احترام به مقام شهداء: حجت الاسلام اجاق نژاد دراین باره با نقل خاطره ای چنین توضیح می دهند:

ایشان حدود سال 65 محافظی داشت به نام واحد که خیلی هم جوان بود و در همان سال 65 هم، به جبهه رفت و به شهادت رسید. بعد از مدتی که از شهادت ایشان می گذشت، روزی آیت اللّه مشکینی به من فرمودند که می خواهند برای مراسمی به جایی بروند. اگر کاری ندارم، با آن ها بروم. و من هم قبول کردم. در بازگشت از آن مراسم، آیت اللّه مشکینی از محافظان خود پرسیدند: «واحد کجاست ؟». یکی از محافظان گفت: «در قبرستان شاه ابراهیم دفن شده». فرمود: «برویم حالش را بپرسیم و عرض ارادت کنیم».

وقتی به کنار مزار شهید واحد رسیدیم، آیت اللّه مشکینی طوری خود را

ص:38

روی مزار انداخت که انگار در کربلا بر روی مزار حضرت علی اکبر علیه السلام خود را می دید و زیارت می کرد. دستش را مدام بر روی سنگ مزار شهید واحد می کشید و بعد به صورتش می کشید؛ حتی خاک سنگ مزار شهید واحد را هم تبرک می کرد. دیدن آیت اللّه مشکینی، با آن درجات علمی و حوزوی و سیاسی و در نهایتِ خضوع و تواضع بر سر مزار شهید واحد، که جوانی کم سن و سال بود، خیلی برایم عجیب بود. ایشان به واقع به مقام شهداء، فارغ از درجات دنیوی می نگریستند و برایشان فرقی بین شهید بهشتی، مطهری، و... یا شهید بیست سالۀ بسیجی که واحد بود، نمی کرد.(1)

احترام به حقوق دیگران: دکتر عبدالرحیم جلائی، یکی از دوستان بسیار صمیمی ایشان در اردبیل، می گوید:

زمانی که در تهران دانشجو بودم، از یکی از همشهریان چیزهایی دربارۀ طلبۀ جوانی به نام مشکینی شنیده بودم، ولی اولین دیدار ما در مطب پزشکی من در اردبیل اتفاق افتاد. یک روز طبق روال روزانه، مشغول معاینۀ بیماران در مطب بودم که یک لحظه دیدم از سالن انتظار بیماران، صدای همهمه می آید. درِ اتاق را باز کردم؛ مثل همیشه سالن انتظار پر از مریض بود. ولی در میان بیماران، یک روحانی هم نشسته بود. او را شناختم. علی مشکینی بود که هر سال در ایام محرم یا ماه مبارک رمضان به اردبیل می آمد و منبر می رفت. به طرفش رفتم و بعد از سلام و احوالپرسی، از او خواستم داخل اتاق معاینه بیایند؛ ولی ایشان قبول نکردند و گفتند: «در نوبتم می آیم».(2)

و روی گشاده و خُلق کریم، از آیات خدا بود. آیت اللّه موسوی اردبیلی می گوید:

«ایشان متحمّل بود؛ یعنی گاهی که در برخورد با ناملایماتْ عصبانی می شد... در صدد انتقام برنمی آمد. رفقا می گفتند: آمیرزا علی، موقعی که عصبانی و یا از چیزی ناراحت می شد، دور چشمش قرمز می شد، اما تُن صدایش فرق نمی کرد».(1)

حجت الاسلام و المسلمین سید حسین موسوی تبریزی گفته است: «در این چند سال، من هیچ پرخاش و تندی ای از ایشان ندیدم. حتی اخم هم نکردند، و همیشه بر اساس حسن خلق و تبسمی که داشتند، با دیگران برخورد می کردند».(2)

حجت الاسلام و المسلمین محمّدکاظم راشد یزدی گفته است: «در مدت یک سالی که [در ایام تبعید در گلپایگان] در خدمتشان بودم، حتی یک گره ابرو یا صدای بلند خشن، از ایشان ندیدم و نشنیدم، و در مباحث مختلف با مخالفانشان، به آرامی صحبت می کردند».(3)

دکتر جعفر اصلانی (فوق تخصص ریه) دربارۀ تحمل و مدارای ایشان می گوید:

در ماه های آخر، پیشرفت بیماری و گسترش غدد لنفاوی، مشکلاتی را برای ایشان ایجاد کرده بود... این مشکل، شبکه های عصبی را گرفتار کرده بود و به همین علت، ایشان دچار دردهای شدید شده بودند. ما مجبور بودیم از مُسکن های قوی استفاده کنیم، ولی جوابگو نبود. نکتۀ جالب این است که در همین مراحل هم، با اینکه درد شدیدی داشتند، در برخورد با ما، لبخند از چهرۀ ایشان قطع نمی شد.(4)

حجت الاسلام و المسلمین علی نظری منفرد نقل می کند: «از جهت اخلاقی، ایشان انسان بسیار وارسته و شایسته ای بودند، و اخلاق را توأم با علم داشتند. ایشان انسانی بسیار متواضع و خوش برخورد بودند، و همیشه در برخوردها و ملاقات ها، چهرۀ بشّاشی داشتند».(5)

ص:40

دکتر علی رضا سعادت (فوق تخصص خون) می گوید:

ایشان بسیار متواضع بودند، بسیار به حرف پزشک گوش می دادند، و هرچه ما می گفتیم اجرا می کردند. حتی بعضی وقت ها شوخی می کردند؛ مثلاً ما یک سری دستوراتی به ایشان دادیم و گفتیم که این دستورات را شما باید اجرا کنید. گفتند: «ما که اجرا می کنیم. امیدواریم هر چه ما بگوییم، شما هم اجرا کنید». ما گفتیم: «حاج آقا! حرف های شما خیلی سخت است، ولی ما حتماً گوش می دهیم و رعایت می کنیم».(1)

حجت الاسلام والمسلمین سید احمد حسینی خراسانی می گوید:

ایشان یک عالم اخلاقی منزوی، جدا و بریده از جامعه نبودند. ایشان عالمی بودند که از آغاز نهضت اسلامی، با رهبری نهضتْ همراه بودند، و از شاگردان و معتقدان به امام بودند. ایشان در طول نهضت خرداد 42 تا پایان زمان حیات پربارشان، ثابت قدم و استوار، بدون هیچ گونه تزلزلی، انقلاب را همراهی کردند، و در انقلاب سهیم بودند.(1)

می گفت و تکرار هم می کرد.... همین باعث شد که ایشان مخالفان، و به یک معنی دشمنانی هم پیدا کرد. ولی به نظر من، این از امتیازات ایشان بود و یک اهل علم، باید این طور باشد که اگر در مسائل عقیدتی، معارف، فقه و اصول، با برداشت از قرآن مجید و چهارچوب هایی که در علوم حوزوی تعیین شده است، چیزی را دریافت می کند، باید این شجاعت را داشته باشد که آن را به عنوان یک نظر مطرح کند.(1)

آیت اللّه سید ابوالفضل میرمحمدی:

آیت اللّه مشکینی در بحث و مباحثه، منصف بود. هر زمان احساس می کرد که حرف طرف مقابل، حق است می پذیرفت. وقتی کتابی به نام شهید جاوید منتشر گشت، موجی از اعتراضات پدید آمد. ظاهراً رژیم نیز به اختلافاتی که در میان طلبه ها پیدا شده بود، دامن می زد. ایشان به آن کتاب تقریظ داشت که بسیار بعید به نظر می آمد. این جانب همراه مرحوم آیت اللّه احمدی میانجی، خدمتشان رسیدیم که چرا چنین تقریظی نوشته اند. ایشان اظهار فرمود: «من کتاب را به منزلۀ متنی دانستم که فضلا اشکالات خود را به آن حاشیه بزنند. حالا که می فرمایید خلاف است، و ارادۀ من هم عملی نشد، شما وکیل هستید بروید تقریظ را از چاپ خانه بگیرید». حقیقتاً کمتر می توان یافت که کسی این گونه از نظر خود صرف نظر کند.(2)

حجت الاسلام والمسلمین محمود شریفی اقدم:

در اولین اعلامیه هایی که امام رحمه الله نوشته بودند، اولین یا دومین کسی که امضا کرد، مرحوم مشکینی بود. در یکی از راهپیمایی ها در قم وقتی راهپیمایی از کنار بازار شروع شد، و مردم به راه افتادند با آنکه روزهای خطرناکی بود، ایشان جلو جمعیت قرار گرفت. جمعیت به طرف خیابان آذر و بیمارستان نکویی حرکت می کرد، که راه ها بسته شد، و تانک ها جلو مردم را گرفتند، ولی مرحوم مشکینی، همچنان جلو راهپیمایی قرار داشت. ایشان در اوج

ص:43

نهضت امام رحمه الله، یا در تبعید بود و یا در زندان، و رژیم نمی دانست با ایشان چه کند. اگر ایشان را تبعید نمی کرد، در قم مثمر ثمر بودند، و اگر تبعید می کرد، به حرکت و فعالیت می پرداخت و مردم را بیدار می کرد. یادم است وقتی ایشان به گلپایگان تبعید شد، و حتی وقتی در ماهان کرمان بود، نماز جمعه را اقامه می کرد. با اخلاص و شجاعت کامل، برای خطبه خواندن آمد، و آن روز شمشیر به دست گرفته بود. بحث آن روزِ ایشان، فساد جامعه و به خصوص، فساد جوانان آن روزها بود. ایشان راهکارهای براندازی فساد را برشمرد و فرمود: «یکی از راه هایی که همه می دانید و من نمی توانم آن را به زبان بیاورم و اگر بگویم، من را از اینجا که در تبعید هستم، شاید به کویری ببرند که هیچ کس نتواند با من تماس داشته باشد...» و البته همه فهمیدند، که باید رژیم را ساقط کنیم تا فساد ریشه کن شود.

حجت الاسلام والمسلمین سید علی قاضی عسکر:

ایشان مردی شجاع بودند، و در دفاع از امام رحمه الله و انقلاب، حقیقتاً یک لحظه هم فروگذار نکردند. خانۀ ایشان، کانون مبارزات بود. بسیاری از اطلاعیه هایی که داده می شد، به امضای ایشان می رسید و به این وسیله، از امام دفاع می کردند.

آیت اللّه سید ابوالفضل میرمحمدی:

آیت اللّه مشکینی، از ابتدای جوانی، با طاغوت عصر، یعنی شاه مخلوع در ستیز بود و از او نمی هراسید. شبی در منبر خود اظهار کرد: «شاه بداند نه مردم ما از الجزایری ها ضعیف تر هستند، و نه او از رئیس جمهور الجزایر قوی تر است». این شجاعت، چه بسا موجب تبعید می شد؛ لیکن او هرگز سست نگشت و راه مبارزه و جهاد را ادامه داد تا انقلاب پیروز شد.

حجت الاسلام والمسلمین سید هاشم حسینی بوشهری می گوید:

از ویژگی های بارز آیت اللّه مشکینی، روحیۀ مشورت بود. بارها اتفاق می افتاد که به من می فرمودند: «می خواهم دربارۀ این قضیه یا مسئله، نظر خودتان را بدهید. اگر مطلبی یا نکته ای دارید، یادداشت کنید و به من

ص:44

بدهید. من احساس می کنم استفاده کردن از نظرات دیگران، برای تکمیل سخن بسیار لازم است». البته آن روزها، من از نظر سن و سال و شرایط مختلف، با ایشان قابل قیاس نبودم، ولی ایشان محبت می کردند، و این گونه سفارش می کردند.(1)

آیت اللّه محمد یزدی:

در مجلس خبرگان هم که ایشان رئیس مجلس بودند، و در این دوره های اخیر، من هم عضو خبرگان شده بودم، یادم است در یکی از اجلاس ها فرمودند: «من چهار پنج مطلب فراهم کرده ام، که می خواهم دربارۀ آن ها صحبت کنم، و فکر می کنم که از اولویت برخوردار است». یکی دو مطلبشان را ما گفتیم که اصلاً اولویت ندارد و مسائل کوچک است. شما رئیس مجلس خبرگان هستید و مجلس خبرگان هم اهمیتش بالاتر از این هاست، و مثلاً فلان مطلب در شرایط کنونی جهانی از اهمیت بالاتری برخوردار است. ایشان کمی توضیح خواستند و ما توضیح دادیم، و یادم است که دو سه تا مطلب را به راحتی قبول کردند که جابه جا کنند. به عبارت دیگر، اگر ما به عنوان مشاور، خدمتشان مطلبی می گفتیم، احترام می کردند.

نه تنها به من، بلکه به تعدادی از دوستانی که به مسائل اجتماعی - سیاسی ورود بیشتری داشتند، اعتماد می کردند... زمانی که من در قوۀ قضائیه بودم، یکی دو تا مراجعه در مورد کارهای مدرسه یا کتابخانه شان بود، که به من ارجاع داده بودند، تا موضوع حل و فصل شود. من دیدم که خیلی طبیعی می گویند که مطابق مقررات، ضوابط و قانون عمل شود، و هیچ وقت از انسان چیزی را به این صورت نمی خواستند که مثلاً «این کار انجام شود» یا «نشود». این ها، بر صفا و صمیمیت و صداقت و پاکی ایشان دلالت می کند.(2)

آیت اللّه سید ابوالفضل میرمحمدی:

آیت اللّه مشکینی، با اینکه در تألیفات خود نهایت دقت را می کرد، حرف

ص:45

خود را حرف آخر نمی دانست. وقتی قرآن مجید را ترجمه نمود، از دوستان خواست چنانچه اشکالی به نظرشان می رسد، تذکر دهند، و در این تقاضا هم اصرار داشت. با وجود اینکه زمان طولانی هم سپری گشت، نشنیدیم کسی اشکالی کرده باشد، به جز چند مورد محدود؛ از جمله در موردی که خود من اشکال کردم. ولی ایشان به همۀ آن ها پاسخ قابل اعتنا داشت. این ترجمۀ روشن و تحقیقِ باارزش، اگر ایشان می خواست نظر مادی داشته باشد، می توانست بسیار سودآور باشد؛ لیکن با سماجتی که ایشان داشت، دستور داد بیشتر از مبلغ تمام شده قیمت نگذارند. به علاوه، از مردم متدین هم عذرخواهی کرد که ما نتوانستیم قرآن و کتاب های دینی را، رایگان در اختیار افرادی که به کتب دینی علاقه دارند، ولی قدرت مالی ندارند بگذاریم.(1)

بی علاقگی به دنیاست. انسان وقتی با ایشان بود، احساس می کرد که اصلاً به مسائل مادی علاقه ندارند، و معنویتْ سراسر وجود ایشان را گرفته بود.

یک بار صحبتی بین من و ایشان بود که می فرمودند: «من حاضرم همۀ آنچه را دارم، با یک ریال با تو معامله کنم». حتی ایشان می گفتند: «اگر کسی، از چیزی که دارم (حالا ایشان چیز زیادی هم نداشت) بدزدد، من راضی هستم، ولی این مطلب را با کسی مطرح نمی کنم؛ چون اگر بگویم که راضی هستم، هرچه کتاب هم دارم، می برند».... با اینکه سابقۀ تدریس شان از همۀ مراجع فعلی بیشتر بود، و بعد از آیت اللّه گلپایگانی و آیت اللّه اراکی، انتظار خیلی از بزرگان حوزه این بود که ایشان رساله منتشر کنند و خودشان را در مقام مرجعیت قرار دهند، اما چنین نکردند... حدود دو سال قبل از اینکه آیت اللّه گلپایگانی و آیت اللّه اراکی از دنیا بروند، رساله ای را تهیه کردند، و به من فرمودند که با دو نفر از بزرگان فعلی مشورت کنم، که آیا ایشان این رساله را منتشر کنند یا نه. من با آن دو بزرگوار مشورت کردم، و هر دو تأیید کردند که ایشان رسالۀ خودش را منتشر کند. یکی از آن دو بزرگوار گفت:

«اگر ایشان نظر من را می خواهند، من واجب می دانم که ایشان رسالۀ خودش را منتشر کند». من این مطلب را به آیت اللّه مشکینی منتقل کردم، و ایشان هم رساله را به چاپ خانه دادند که منتشر شود. نمی دانم این وسط چه اتفاقی افتاد، که یک مرتبه ایشان رسالۀ خودشان را از چاپ خانه گرفتند... یک روز سر سفره، من سؤال کردم: «حاج آقا! چه شد که شما رساله را پس گرفتید؟». فرمودند: «مرجعیت، یک انسان راکب می خواهد و من راجل هستم». و بیش از این هم چیزی نگفتند.(1)

آیت اللّه رضا استادی: «ایشان واقعاً زاهد به دو معنی بود: هم از نظر داشتن زندگی ساده و بسیط، و اینکه زی طلبگی حفظ شود؛ و یکی دیگر که زهد مهم تری است، اینکه کسی بتواند نسبت به مقامات اجتماعی، زهد داشته باشد. چون ممکن است که

ص:47

کسی در خانه زاهد باشد، ولی نسبت به مقامات و مناصب نتواند آن طور خودداری کند. ایشان به معنی واقعی کلمه، در هر دو جنبه زاهد بود».(1)

آیت اللّه سید ابوالفضل میرمحمدی:

ایشان از همان اوایل طلبگی، تبلیغ را دوست می داشت و آن را وظیفه می دانست. سالی ایشان را برای منبر در ماه مبارک رمضان، به شهر زاویه زرند دعوت کردم که زادگاه این جانب است. ایشان قبول فرمود، و در اول منبر اظهار کرد: «منبر و سخنرانی های من رایگان است». این اظهار، وقتی بود که ایشان مانند اکثر طلبه های قم، قدرت مالی نداشت و سخت نیازمند بود. ماه مبارک تمام گشت و واعظ ما دست خالی به قم برگشت. این نبود، مگر زهد ایشان.(2)

حجت الاسلام والمسلمین محمدحسین فلاح زاده:

ایشان به عنوان یک انسان متعبّد و زاهد، در حوزه شناخته شده بودند. از همان ابتدا که من به قم آمدم، منزل ایشان در خیابان خاکفرج، نزدیک بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی بود، که خانۀ بسیار محقّری بود. به خاطر دارم در آن زمانی که بیشترِ مردم در خانه هایشان یخچال داشتند، در منزل آیت اللّه مشکینی یخچال نبود، و بعدها کسانی متوجّه شدند و برای منزل ایشان یخچال خریدند. ایشان زندگی بسیار ساده ای داشتند، و تا این اواخر هم سادگی و زهد عملی را در زندگی شان حفظ کردند... ایشان با اعمال و رفتارشان به حوزویان و به مردم فهماندند که می توان انسان متعبد، متخلّق، زاهد و پارسایی بود، و درعین حال، در مسائل سیاسی و انقلابی زمان هم وارد شد.(3)

آیت اللّه استادی: «چند بار که موقع غذا خوردن با ایشان بودم، در محلی بودیم که غذای نسبتاً مطبوع و مطلوبی خوردیم؛ ولی ایشان غذا نخورد و منزل رفت. بعد از

ص:48

اینکه من هم به منزلشان رفتم، دیدم سفره ای پهن کرده اند که مقداری نان خشک با یک غذای ساده بود».(1)

حجت الاسلام والمسلمین سید حسین موسوی تبریزی: «ایشان در قم، عالم معروفی بودند و هم آقایان و هم مراجع، ایشان را به خوبی می شناختند. از این نظر، امکان داشت که وجوهات زیادی در اختیار ایشان قرار بگیرد؛ ولی سطح زندگی ایشان از نظر مادی و وسعت منزل و مخارج آن، و نیز کیفیت رفتارش با طلبه ها، رفت وآمدش، لباس و زندگی ظاهری اش، با ضعیف ترین طلبه ها هماهنگ بود».(2)

حجت الاسلام والمسلمین سید علی اکبر اجاق نژاد:

در سال 1361 که آیت اللّه صادق احسان بخش، ترور شد، من به خاطر صمیمیتی که با ایشان داشتم، به دیدار وی رفته و به ایشان گفتم: «وقتی خبر ترور شما را شنیدم، نذر کردم اگر شما زنده ماندید، یک ختم قرآن برای شهدا بخوانم و از شما هم یک عبا بگیرم». ایشان با دفترش تماس گرفت و دو عدد عبا خواست و آوردند. یکی را به من دادند و دیگری را هم گفتند:

«بدهید به آقای مشکینی». گفتم: «چرا به ایشان ؟». گفتند: «سی سال پیش، بنده در محضر ایشان کفایة الاُصول خواندم. در آن سالها ایشان عبایی داشت. شش ماه پیش در سمیناری دیدم که همان عبا بر دوششان است».(3)

آیت اللّه محمد یزدی: «ساده زیستی ایشان، بارز بود. خیلی با تشریفات نبودند و این اواخر، چون پادرد داشتند، وقتی ما می رفتیم، می دیدیم یکی دو صندلی هم آنجا بود. این اواخر، قبول کرده بودند که در اتاق بیرونی روی صندلی بنشینند. حتی یک مبل هم در خانه شان نبود».(4)

آیت اللّه محمد مؤمن:

من در سال 1353 به تویسرکان تبعید شدم، و در آنجا مسئول کارهای تبلیغی بودم. از آقای ری شهری دعوت کرده بودیم که منبر بروند. یک روز،

ص:49

با ایشان در خیابان قدم می زدیم که گفت: «... آیت اللّه مشکینی اکنون در منزلی هستند که یخچال و حمام ندارد، و غذاهایی می خورند که کسی حاضر نیست بخورد... حاج آقا به من فرمودند: ناراحت نباش که از نظر اجاره نشینی، به تو خوش نگذشت، و مجبور شدی از این خانه به آن خانه بروی. من، در همۀ این کوچه های قم، منزل اجاره ای داشته ام»..... ایشان نعلین نو نمی خریدند. در بیت آقای شریعتمداری، کسی بود که با آقای مشکینی خویشاوند بود. وقتی ایشان نعلین نو می خرید، سه یا چهار ماه می پوشید و بعد می آورد و آقای مشکینی از او می خرید.(1)

حجت الاسلام والمسلمین محمود شریفی اقدم:

وقتی ایشان به ماهان کرمان تبعید شد، دسته ای از طلبه ها از مرحوم قدوسی خواسته بودند که آن ها را برای تبلیغ، به کرمان بفرستد. از جمله کسانی که از مدرسه حقانی، توسط شهید قدوسی برای تبلیغ در کرمان معرفی شدند، بنده بودم. من همراه شش یا هفت نفر، عازم شدیم و سه چهار روزی در منزل شخصی مرحوم مشکینی بودیم، تا جای تبلیغمان مشخص شود.

منزل ایشان بسیار ساده بود. از نظر غذایی هم واقعاً ساده بود.... بعد از انقلاب هم اگر نسبت به قبل از انقلاب، ساده تر نبود، وضعیت بهتری نداشت.(2)

آیت اللّه محمد محمدی ری شهری:

ایشان در صرف بیت المال، به شدت احتیاط داشتند، و مقید بودند که از بیت المال مصرف نکنند، و یا اگر مضطر به مصرف کردن شدند، به حداقل اکتفا کنند. یادم است که وقتی با ایشان خدمت امام رسیده بودیم، ایشان از حضرت امام اجازه می خواستند و می گفتند که «شما دربارۀ همین مقداری که از بیت المال مصرف می کنم، به من اجازه بدهید».(3)

ص:50

حجت الاسلام و المسلمین محمّد محمدی گلپایگانی:

به قدری بیانشان جذاب و شیوا بود و حرف هایی که می زدند، نصایحی که می کردند، و موعظه هایشان از عمق جانشان برمی خاست، که همه مشتاق بودیم فرمایشات ایشان را بشنویم، و از فرمایشات ایشان خسته نمی شدیم... این یک نعمت بزرگ الهی است، که کسی بتواند مکنونات خاطر و معلومات خودش را، با بیان شافی و کافی به مخاطب خودش منتقل کند. ایشان اگر یک ساعت یا بیشتر، به طور یکنواخت صحبت می کردند، کسی خسته نمی شد، و مستمعین شان شاداب و سرزنده بودند، و هیچ احساس خستگی نمی کردند.... بیان ایشان، به قدری شیوا بود که مردم شیفتۀ ایشان بودند... بیان خیلی خوبی داشتند، و بر احادیث و به خصوص تفسیر، خیلی تسلط داشتند.(1)

آیت اللّه محمد محمدی ری شهری:

یکی از نکاتی که در روش تدریس ایشان قابل توجه بود، این بود که ایشان اهمیت زیادی به وقت طلبه ها می دادند. ایشان تلاش می کردند که مطالب زائد یا کم فائده در جلسۀ درس مطرح نشود؛ به همین جهت، بخشی از مطالب مکاسب، رسائل و معالم را که زائد می دانستند، حذف کرده بودند و به طلبه ها نمی گفتند... درس اخلاق ایشان، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم ادامه داشت، و در طلاب علوم دینی خیلی تأثیر داشت، و از اواخر یا اواسط درس اخلاق ایشان، طلبه ها به گریه می افتادند و با اشک ریزان، از صحبت های ایشان استقبال می کردند.(2)

حجت الاسلام والمسلمین علی نظری منفرد: «حافظه و احاطۀ بسیار عالی بر مطالب داشتند، و بیانات ایشان هم بسیار روان و جذاب بود».(3)

آیت اللّه سید جعفر کریمی:

منبریِ بسیار چیره دستی بودند که سالیان دراز، در مناسبت ها به بلاد

ص:52

مختلف تشریف می بردند و منبر بسیار جذاب و خوبی داشتند. ایشان هر جا منبر می رفتند، مردم در آنجا جمع می شدند، و بزرگ ترین و باشکوه ترین مجلس، مجلسی بود که آقای مشکینی منبر می رفتند.(1)

آیت اللّه محمدرضا مهدوی کنی:

یکی از ویژگی های ایشان این بود که در مسائل، به طور دقیق وارد می شدند؛ یعنی تا یک مطلب را خوب درک نمی کردند، در آن حدی که به دیگران تفهیم کنند، از آن رد نمی شدند.(2)

می رسد، سلام می کند و می گوید: «آقا! من از اردبیل آمده ام. فلانی، این پنج تومان را برای شما فرستاده است». ایشان تشکر می کند، و پنج تومان را می گیرد و توی جیبش می گذارد، و می گوید: «حالا با این پنج تومان برویم نان بخریم». از درِ مدرسه که بیرون می آید، طلبه ای می رسد و بعد از سلام، می گوید: «وضع من خیلی بد است. برایم مهمان آمده؛ اگر می شود، چهار یا پنج تومان به من قرض بدهید». ایشان دست در جیب می کند، و همان پنج تومان را به او می دهد، و از مسیر نانوایی برمی گردد و شب را گرسنه می خوابد. صبح فردا، سر درس، آقایی می آید و سلام می کند و می گوید: «من از اردبیل آمده ام. فلانی، این پنجاه تومان را برای شما داده است». ایشان پول را می گیرد و بعد می گوید: «به یاد این آیه افتادم: «مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا».(1) پنج ریال، پنج تومان، و پنج تومان، پنجاه تومان می شود».(2)

حجت الاسلام والمسلمین سید حسین موسوی تبریزی:

یکی از ویژگی های ایشان، این بود که با وجود موقعیتی که داشتند و با آن سن و سال بالا، حاضر بودند به دورترین نقاط بروند و بدون چشم داشت سخنرانی کنند. اگر هم بابت تبلیغ چیزی به ایشان می دادند، یا نمی گرفتند و یا می فرمودند خرج فقرای همان محل کنند.(3)

آیت اللّه محمدرضا مهدوی کنی:

در زمستان، که در قم تدریس می کردند، با همان عبای نازک می آمدند. گاهی ما از دوستانی که به ایشان نزدیک تر بودند، سؤال می کردیم که مگر ایشان عبا ندارند؟ می گفتند: «گاهی برای ایشان عبا می آورند و ایشان به طلبۀ دیگری که عبا ندارد می دهند، و همان عبای تابستانی را در زمستان می پوشند».

... بعضی از دوستان نزدیک و همشهری ایشان می گفتند: «ما گاهی برای ایشان سوغاتی می آوریم و ایشان بلافاصله آن ها را بین طلبه ها تقسیم

ص:54

می کنند».... یادم است که در سفر به اردبیل و مشکین شهر، روستای ایشان را به من نشان دادند. دهی بود که با جادۀ اصلی کمی فاصله داشت. گفتند که ایشان، غیر از اینکه از این مردم چیزی نمی خواهند، هر سال به کسانی که در اینجا متمکن نیستند و فقیر و گرفتارند، کمک هم می کنند، و اگر از قم چیزی برایشان بیاورند، بین این ها تقسیم می کنند. سالی یک بار هم در آبادی می آیند و اهل آبادی را جمع می کنند، و برایشان مجلسی می گذارند، و سخنرانی می کنند. سوری هم می دهند که به اصطلاح، محبتی در حق همشهری های خود کرده باشند و اینکه آن ها را هیچ وقت فراموش نمی کنند و به یادشان هست که زمانی اینجا به دنیا آمده اند و اهل همین جا هستند.(1)

سرماخوردگی به هم بخورد. ایشان با این همه بیماری و مشکلات، وقتی می دیدند توان راه رفتن دارند، می گفتند بایستی قدم بزنم. غذا خوردن ایشان هم سر موقع بود. من شاهد بودم ایشان، این سفارش ائمه را رعایت می کردند که غذا به مقدار اندک و در زمان طولانی، خورده شود. شاید ایشان پنج لقمه صبحانه نمی خوردند، ولی حدود بیست دقیقه طول می کشید. این هم نشان دهندۀ تحت کنترل بودن حرکات و سکنات، و روح و جسم ایشان بود.(1)

حجت الاسلام و المسلمین سلیمان حیدری، از عالمان اردبیل می گوید:

ایشان روزی در ماهان به من گفتند: «اگر به نظر شما من انسان موفقی هستم، این تنها بر اثر نظم در برنامۀ زندگی ام بوده است». و واقعاً هم همین طور بود. همه چیز ایشان روی برنامه بود. اگر غذا می خورد، استراحت می کرد، عبادت و مطالعه می کرد، همگی روی یک برنامۀ از قبل تنظیم شده بود و با شناختی که من از ایشان داشتم، سال ها بود که این برنامه در زندگی روزمره اش وجود داشت و به راحتی هم برنامه اش تغییر نمی کرد.(2)

نمی شناخت. آیت اللّه محمد محمدی ری شهری می گوید:

ایشان کتاب های مختلفی دارند که عمدتاً در ایام تعطیلات تابستانی تألیف شده است. من حقیقتا از این روش ایشان خیلی استفاده کردم. از سال هایی که من با ایشان آشنا شدم، یکی از درس های عملی ای که از ایشان گرفتم، صرفه جویی در وقت و استفاده از وقت بود. ایشان به هیچ وجه نمی گذاشتند که وقتشان تلف شود. از باب مثال عرض کنم که در ایام تعطیلی در نجف، به علت گرمای تابستان، طلبه ها برای هواخوری یا شنا، به شط کوفه می رفتند و چند ساعتی آنجا بودند. در این گونه موارد، ایشان هم همراه ما می آمدند، ولی با خودشان کتاب می آوردند و تا فرصت می شد، همان جا شروع به نوشتن، مطالعه یا تحقیق می کردند. من هیچ وقت ندیدم که وقت ایشان بیهوده تلف شود. بیشتر یا همۀ کتاب های ایشان، در همین اوقاتِ غیر از وقت تدریس و سخنرانی و امثال آن ها نوشته و تألیف شده است.(1)

آیت اللّه سید عبدالکریم موسوی اردبیلی می گوید:

آدم پرکاری هم بود. من فکر می کنم ایشان این حاشیۀ آشتیانی [بر رسائل] را شاید چند بار از اول تا آخر مطالعه کرده باشد. صفحه ای در این کتاب نبود که ایشان مطالعه نکرده باشد.(2)

حجت الاسلام والمسلمین محمود شریفی اقدم می گوید:

ایشان در طول زندگی، فردی پرتلاش بود، و از اوقاتش به خوبی استفاده می کرد. حتی نقل می کنند که ایشان، مکاسب را موقعی مطالعه می کرد و می فهمید که وقت غروب بود. در این موقع، اکثر آقایان طلبه ها، بیشتر وقتشان تلف می شد، ولی ایشان در همین اوقات، در حجره اش می نشست و مکاسب را مطالعه می کرد. ایشان در آن درس، نیازی به استاد نداشته است.(3)

ص:57

حجت الاسلام و المسلمین محمّد محمدی گلپایگانی نقل می کند:

ایشان یکی از نویسندگان خوش قلم و پُرکار بودند. از ویژگی هایشان این بود که به هیچ وجه اجازه نمی دادند که وقتشان به بطالت بگذرد، و از لحظات زندگی شان استفاده می کردند؛ چه در جهت خودسازی، یا تعلیم، مطالعه، و نوشتن. به هرحال، بی کار نبودند. حتی در شدت مریضی که به فوتشان منجر شد، ایشان ترجمۀ ساده ای از قرآن را شروع کرده بودند... با اینکه کسالت داشتند، واقعاً کار می کردند. هر وقت در تابستان ها که در تهران بودند، به دیدنشان می رفتم، می دیدم که مشغول این کار (ترجمۀ قرآن) هستند، و متأسفانه به اتمام نرسید و حدود ده جزء قرآن را ترجمه کردند.(1)

حسین مشکینی، یکی از فرزندان ایشان می گوید:

برنامۀ روزانۀ زندگی پدر طوری بود که امکان تعیین و تنظیم وقت اختصاصی برای صلۀ رحم را نداشتند، به خصوص اینکه ایشان معتقد بودند با توجه به اینکه از مال امام درس خوانده اند و به درجات بالای حوزوی رسیده اند، حق ندارند وقتشان را به غیر از اشاعۀ مکتب اهل بیت علیهم السلام، به کار دیگری اختصاص بدهند. ولی از اوقاتی که برای کارهای شخصی، مثل غذا خوردن داشتند، بهترین استفاده را می کردند. ایشان خیلی آرام غذا می خوردند و معمولاً غذا خوردن ایشان 45 دقیقه طول می کشید. همین زمان خوبی می شد تا همراه غذا خوردن، صلۀ رحم هم بکنند و حین غذا خوردن، از خویشان پذیرایی بکنند.(2)

خبرگان رهبری هم، چند تا کمیسیون داشت که بعضی از این کمیسیون ها مربوط به مسائل، شئون و اصول مرتبط با رهبری بود. تا مدتی که وضع سن و حال ما اجازه می داد که عضو مجلس خبرگان رهبری باشیم، در این کمیسیون هم حضور داشتیم. یکی از اعضای محترم این کمیسیون، مرحوم آیت اللّه مشکینی بود. ایشان، آنجا هم پخته سخن می گفت، و بجا حرف می زد.

تا مطلبی برایش حل نشده بود، تفوّه نمی کرد. عالمان راستین، این چنین هستند؛ یعنی این مطلب را به ارث می برند که «مَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَی»(1).(2)

حجت الاسلام والمسلمین سید علی اکبر اجاق نژاد می گوید:

ما در جوانی که در مشهد محضر ایشان بودیم، به زحمت می شد از ایشان حرف شنید. بعضی از اساتید وقتی دو سؤال از ایشان می پرسیدیم، نیم ساعت و شاید بیشتر توضیح می دادند. اما آقای مشکینی، اگر پانزده سؤال دریافت می کرد، شاید در یک جمله جوابش را می داد و ما هم به بهانۀ سؤال، دوست داشتیم از بیانات ایشان استفاده کنیم؛ ولی ایشان زیاد حرف نمی زد.(3)

آیت اللّه محمد محمدی ری شهری می گوید:

از خصوصیات اخلاقی ایشان، اجتناب از لغو بود؛ چون به شدت مقید بودند که از هر کار و حرفی که سودمند نیست، اجتناب کنند. شما ممکن بود که یک ساعت پیش ایشان بنشینید، و ایشان یک کلمه نگویند. اگر نیازی بود، می گفتند و اگر نیازی نبود، سکوت اختیار می کردند.(4)

روحانیون باشند. دغدغۀ جدی ایشان، خدمت به حوزه و حوزویان، و تربیت طلاب موفق در حوزه بود. برای وقت و عمر طلبه ها حساس بودند و ارزش قائل بودند. باور ایشان این بود، که کتاب های درسی طلاب در حوزۀ علمیه، ارزش و قوّت و اهمیت دارند، و مخصوصاً معتقد بودند که این کتاب ها، یادگاران رجال و شخصیت های فوق العاده ارزشمند تاریخ اسلام، تشیع و حوزه ها هستند؛ ولی بر این باور نیز بودند که شرایط زمانی و مقتضیات عصر ما، به گونه ای است که دیگر آن کتاب ها با آن وضعیت، قابل توصیه نیست. عمر کم، مسئولیت های سنگین، و حوزۀ کاری گستردۀ حوزۀ علمیه ایجاب می کند که جهت استفادۀ بهینه از فرصت ها، امکانات، عمر و وقت طلبه ها، در این کتاب ها تجدید نظرِ جدی صورت بگیرد، و بعضی از مطالب مفصل و غیرضروری آن ها، از مدار برنامۀ درسی طلاب خارج شود.(1)

حجت الاسلام والمسلمین سید حسین موسوی تبریزی می گوید:

طلبه های بااستعداد را شناسایی می کردند، و آن هایی را که درس خوان بودند زیر نظر می گرفتند، و اگر مشکل داشتند، رفعِ مشکل می کردند تا بتوانند راحت تر درس بخوانند.(2)

حجت الاسلام والمسلمین محمدی عراقی:

ما تازه رسائل و مکاسب را شروع کرده بودیم، و مبحث قطع را نزد یکی از اساتید بزرگوار حوزه خوانده بودیم. در مدتی که این مبحث را می خواندیم، به این نتیجه رسیدیم که کتاب رسائل، مباحثی دارد که با توجه به شرایط زمانی و مکانی و اوضاع و احوال آن روزگار، برای ما به عنوان طلبه، ضرورت ندارد. به این نتیجه رسیدیم که خوب است اصلاحاتی در این درس ها صورت بگیرد، و چون جوان بودیم و سر پُر شوری داشتیم، قرار شد با تعدادی از دوستانمان جلسات کاری بگذاریم، و اسمش را

ص:60

«کمیتۀ بررسی و اصلاح کتب درسی حوزه» بگذاریم. بعد، فکر کردیم از اینجا شروع کنیم که به محضر اساتید و بزرگان حوزه برویم، و فکری را که داریم با آن ها مطرح کنیم. سه یا چهار نفر بودیم که خدمت بزرگان و اساتید آن روز حوزه رفتیم... غالباً، بزرگان حوزه سختشان بود برای این مسئله تصمیم گیری کنند؛ آن هم به توصیه و پیشنهاد چند طلبۀ تازه وارد. البته نوع برخورد این اساتید و بزرگان هم متفاوت بود؛ یعنی بعضی ها برخورد تند یا سلبی می کردند، و بعضی ها هم برخورد نرم می کردند. اما یادم هست که در بین همۀ اساتید بزرگواری که ما با آن ها گفتگو کردیم، دو نفر از آن ها نه تنها برخورد تند و سلبی نکردند، بلکه ما را تشویق هم کردند، و به قول معروف، خیلی هم تحویل گرفتند و عملاً با ما وارد کار شدند. یکی از این بزرگواران، حضرت آیت اللّه مشکینی بودند. ایشان با اینکه در همان موقع، از اساتید درجه اول حوزۀ علمیۀ قم بودند، با ما خیلی با احترام برخورد کردند و فرمودند: «حرف شما درست است، و من به سهم خودم آماده هستم در این زمینه با شما همکاری کنم».... ما این برخورد شایسته و کریمانه را از ایشان دیدیم، و خودمان هم می دانستیم که هنوز از نظر علوم حوزوی، به جایی نرسیده ایم؛ اما این مشکل که به ذهن ما رسید و طرح کردیم، نه تنها ایشان طرد نکردند، بلکه با ما همنوا شدند و همکاری کردند و وارد عرصۀ عمل شدند.(1)

حجت الاسلام والمسلمین سید هاشم حسینی بوشهری می گوید:

آن مرحوم، احساس دلسوزی فراوانی نسبت به طلاب داشتند، و برای حل مشکلات معیشتی و درسی آن ها، تلاش بسیاری می کردند. ایشان تأکید داشتند که مسائل و مشکلات طلاب، بایستی مرتفع گردد.(2)

آیت اللّه محمد یزدی می گوید:

به خدمت به طلاب و حوزه بسیار علاقه مند بودند. مدرسه ای را به نام

ص:61

«الهادی» ساختند، و واحد انتشارات درست کردند.(1)

حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسن روحانی گفته است:

یکی از شاگردان کفایه ایشان نقل می کند که در دهۀ 30، موقعی که همسر آیت اللّه مشکینی فوت کرد، ما به محل درس آمدیم. طلبه ها گفتند بعید است ایشان بیاید. همسرشان دیشب رحلت کرده، و قاعدتاً الان برای تشییع جنازه رفته اند. همان طور که داشتیم از مسجد خارج می شدیم، دیدیم استاد در حالِ آمدن است. مرحوم آیت اللّه مشکینی رسید و سلام کرد و نشست. گفتیم: «آقا! ما شنیدیم برای شما حادثه ای پیش آمده، و همسرتان مرحوم شده اند». ایشان گفت: «بله. اما من فکر کردم طلبه ها از راه دور می آیند، و به امید درس، اینجا جمع می شوند. اگر امروز درس را تعطیل کنم، می ترسم وقت آن ها را تلف کرده باشم؛ لذا درس را می گویم و بعد، برای کفن و دفن و تشییع جنازه می روم». ایشان آن روز هم درس کفایه را گفت و بعد از درس، ما شاگردها، با استاد به تشییع جنازه رفتیم.(2)

حسینی بوشهری می گوید: «آیت اللّه مشکینی، مرد مبارزه و جهاد بود. خیلی ها را دیده ایم که در عرصۀ مباحث علمی یا مباحث اخلاقی و زهد، موفق اند؛ حتی عده ای راه زهد را در پیش می گیرند که دور از مسائل اجتماعی حرکت کنند. اما انسانی که علم و عمل و زهد و مبارزه را یک جا جمع کند، قطعاً انسان کم نظیری است. ایشان در شرایط سخت مبارزه، جزء پیشکسوتان عرصۀ مبارزه بود».(1) در ادامه، گفتار برخی فضلا، آیات و نزدیکان ایشان آمده است:

حجت الاسلام والمسلمین سید احمد نقیب پور:

ایشان نامه ای به من نوشتند... که چون شما با مناطق بومی و مردم کرمان آشنا هستید، و سال ها در آنجا و ماهان و اطراف بودید، به محی آباد (نزدیک ماهان) بیایید، و آنجا را مرکز فعالیت های خود قرار دهید. بعد، به اطراف و نواحی دیگر کرمان بروید؛ چون شهرهایی هست که هنوز رنگ روحانی ندیده اند و محیطهای بزرگی هست که من شنیده ام هیچ مبلّغی را ندیده اند.

شما وسیله ای جور کنید و به آن مناطق روحانی بفرستید... ما فرمان ایشان را مطاع می دانستیم، و به حساب اینکه استاد ما و مثل پدرْ نسبت به ما مهربان بودند، اثاث و لوازم را جمع کردیم که حرکت کنیم که برویم. همین که خواستیم حرکت کنیم، مردم مطلع شدند، جلو ماشین را گرفتند، اثاث و لوازم ما را پیاده کردند و گفتند: «نمی گذاریم از اینجا بروید». بعد نامۀ آقا را نشانشان دادیم و گفتیم امر ایشان است و چون آقا مجتهد مسلّم و استاد ما هستند و در تبعیدند، و از ما کمک خواستند... به عنوان وظیفۀ شرعی، باید به نظر ایشان عمل کنیم. وقتی که نامه را برایشان خواندم... مردم گذاشتند که حرکت کنیم... من کمتر شنیدم که کسی به اندازۀ آقای مشکینی، این قدر دلسوز باشد و برای اینکه مردم از احکام دین بی خبرند، غصه بخورد.(2)

آیت اللّه رضا استادی:

ایشان در عین حال، مردمی و به فکر مردم بود. اینکه ما می شنویم ایشان

ص:63

کتابخانه و مدرسه تأسیس کرد و بیمارستان ساخت، همۀ این ها کارهایی بود که برای رفاه مردم بود. گرچه همیشه ایراد می گرفتند و انتقاد می کردند که شرایطی پیش آمد که قدری از تماس نزدیک با مردم، فاصله افتاد، و گاهی اوقات که مردم می خواستند خدمت ایشان برسند، مسئلۀ حفاظت بود و سخت گرفته می شد، و خود ایشان هم از این مسئله ناراحت می شد، مردمی بودن ایشان، همیشه محفوظ بود. یعنی یک ملّا، مجتهد، مدرس، مؤلف، و یک انسان مردمی بود و مردم به طرق مختلف، با ایشان ارتباط داشتند.(1)

حجت الاسلام والمسلمین سید حسین موسوی تبریزی:

ایشان به مسائل تبلیغی و تربیتی، اهمیت زیادی می دادند. خودشان با آن معروفیت و بزرگی که داشتند، آماده بودند برای تبلیغ ماه محرم و رمضان، به هر جا که لازم باشد بروند و برای فرستادن طلبه ها هم آمادگی و علاقه داشتند. در این جهت، یکی از کسانی که به ایشان کمک می کرد، من بودم.

این جریان، از سال 48 شروع شده بود که چند نفر از طلبه ها، برای تبلیغ به شهرهای نزدیک قم می رفتند، و هزینه و بودجۀ این سفرها را ایشان می پرداختند. این، حرکت تازه و نوینی بود، که شروع شد و ایشان ادامه دادند، و دیگران نیز الگوبرداری کردند. روستاهایی که آن وقت شاید، در ماه محرم هم نمی توانستند روحانی داشته باشند، با این حرکت ایشان، تحت پوشش قرار گرفتند.(2)

حجت الاسلام و المسلمین محمدحسین فلاح زاده:

بعضی ها تصور می کنند زهد و تقوا و پاکدامنی، به این معناست که انسان گوشه ای بنشیند و کاری به کار جامعه و مسائل سیاسی و مسائل روز جهان، مخصوصاً جهان اسلام نداشته باشد. بعضی ها تصور می کردند که وارد شدن به مسائل سیاسی، دون شأن روحانیت و علما، و مخالف زهد و پارسایی است؛ درحالی که این طور نیست. آیت اللّه مشکینی، این را در

ص:64

عمل نشان دادند. ایشان ضمن اینکه در حوزه، واقعاً شخصیت علمی و اخلاقی بودند، و عابد و زاهد شناخته می شدند، در کنارش سیاستمدار و انقلابی و دارای موضع درستِ سیاسی و پشتیبان نهضت امام خمینی شناخته می شدند.(1)

دکتر جعفر اصلانی (فوق تخصّص ریه و پزشک معالج):

یک بار در سال 85 که اوج تهاجم رژیم صهیونیستی به لبنان و جنگ 33 روزه بود، ایشان در تهران بودند، و ما هم برای اقدامات درمانی خدمتشان رسیدیم. جالب بود که ایشان با آن بیماری، بسیار نگران اوضاع لبنان بودند، و اینکه حزب اللّه چه می شود.(2)

علما و فضلا دراین باره گفته اند:

آیت اللّه عبداللّه جوادی آملی:

در تمام مدتی که نماز جمعۀ قم به امامت ایشان اداره می شد، جز تقوا، فلاح، صلاح و نجاح، چیزی از ایشان نمی دیدیم. اگر در مجلس ترحیم ایشان، کسی طلب مغفرت می کند، با طیب نفسْ طلب مغفرت می کند؛ چه اینکه در مراسم نمازشان، اگر کسی می گفت: "لا نعلم منه إلاّ خیرا" ،با طیب نفس گفته است.(1)

حجت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی:

خطبه های ایشان اخلاقی و مختصر بود،... و اگر امام جمعه های دیگر هم به ایشان اقتدا کنند و خطبه ها را مختصر بخوانند، نماز جمعه شلوغ می شود.(2)

حجت الاسلام و المسلمین محمّد محمدی گلپایگانی:

در مورد خطبه های نماز جمعۀ ایشان، باید عرض کنم که بیان ایشان، به قدری شیوا بود که مردم شیفتۀ ایشان بودند. بیان خیلی خوبی داشتند، و بر احادیث و به خصوص تفسیر، خیلی تسلط داشتند. در مسائل سیاسی کشور حضور داشتند و به روز بودند، و مجموعۀ این ها خطبه ها را تشکیل می داد، که مورد توجّه مردم، و درعین حال کوتاه و گیرا و جذاب بود.(3)

حجت الاسلام والمسلمین سید حسین موسوی تبریزی:

در خطبه های نماز جمعه یا سخنرانی ها و جلسات، سعی می کردند رفتار مثبتی داشته باشند، و کمتر مرتکب اشتباه بشوند، و این جلسات را با رفتار و خلوص خودشان اداره می کردند.(4)

حجت الاسلام والمسلمین سید احمد حسینی خراسانی:

هر کس در نماز جمعه هایی که با امامت این بزرگوار برگزار می شد شرکت

ص:66

می کرد، مجذوب سخنان پرتأثیر و بامعنویت او بود. درحقیقت، جنبۀ اخلاقی و معنوی مرحوم آقای مشکینی، جنبۀ بارز و برجستۀ شخصیت ایشان بود، که به آنچه می فرمود و می نوشت، پایبند بود.(1)

کرده بود. این مجموعه صفات و فضائل نیک علمی، اخلاقی، معنوی، سیاسی و اجتماعی، ایشان را یک استاد و الگوی محبوب و دوست داشتنی و طبعاً تأثیرگذار در روحیۀ ما، به عنوان یک طلبۀ جوان ساخته بود.(1)

یادش گرامی و راهش پُررهرو باد

مضامین نقل قول های خویشان و اقوام آیت اللّه مشکینی نیز استفاده شده است.

کلیدواژه ها: آیت اللّه مشکینی، روش تربیتی، سیرۀ اخلاقی و عملی.

مَنْ أَحْیَا نَفْساً فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً.(1)

شاید به جرئت بتوان گفت آیت اللّه مشکینی، در نیم قرن اخیر، یکی از اثرگذارترین چهره ها، نه فقط در جامعۀ ایران، بلکه در حوزه های علمیۀ شیعه بوده است. با اذعان به اینکه بیان این مهم، بسیار دشوار است، با توکل به خدای منان، در حد وسع خود به آن می پردازم. سعی من در این نوشتار آن است که تا حد امکان، برای بیان این موضوع بر رفتار آن مرحوم، که خود دیده و یا به واسطۀ اقوام و خویشان شنیده ام تکیه کنم. سعی می کنم کلمات را هم از خود ایشان نقل قول کنم. سعی می کنم درس هایی را که به صورت عملی و حضوری و یا با واسطۀ اندک، از آن مرحوم گرفته ام بیان کنم. البته چون بیشتر به حافظه تکیه کرده ام، ممکن است در نقل قول، کم و زیاد باشد. بنابراین نقل قول ها عموماً نقل به مضمون است.

سعی می کنم ویژگی هایی را که در روش آن مرحوم دیده و شنیده ام، حتی المقدور به صورت مجزا و شفاف بیان کنم. این ویژگی ها بدین شرح اند:

هر صفت به بیان مقداری از آیات و روایات بسنده کرده و یا احادیثی را بیان کرده اند که صحت آن ها مورد تردید است؛ ولی در این کتاب، از مراحل فوق صرف نظر شده و در مورد هر فضیلت یا رذیلتی، به طور خلاصه، حقیقت آن شرح داده شده و سپس آیات کریمۀ مربوط به بحث و نیز احادیثِ رسیده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت معصوم آن حضرت علیهم السلام، بیان گردیده است؛ نه آن قدر کم، که نتواند مقصود را بیان کند، و نه آن قدر زیاد که ملال آور باشد. سپس در بیان حقیقت آن خوی و علل پیدایش و آثار دنیوی و اخروی آن، به فهم خواننده و برداشت او از آیات و روایات اعتماد شده است؛ چرا که فرموده های خداوند و کتاب ناطق او و سخنان پیامبر صادق و اهل بیتش ما را از تمسک به دامن دیگران بی نیاز می کند. به همین دلیل کتاب را درس های اخلاق، و نه تألیفی در علم اخلاق نامیدیم.(1)

درواقع ایشان، در اخذ طریق از اهل بیت علیهم السلام و القاء آن به متعلمین، مصداق این کلام امام صادق علیه السلام بود:

«أَنْتُمْ أَفْقَهُ النَّاسِ إِذَا عَرَفْتُمْ مَعَانِیَ کَلَامِنَا».(2) می خواست، تا جایی که می تواند، دست متعلم را در دست آنان بگذارد. تلاش می کرد تا حد امکان، معارف دینی را از آرایه هایی که به مرور زمان، به آن ها بسته شده اند پالایش کند. این روش در سبک تدوین کتاب فتوایی او، الفقه المأثور و الاصول المتلقاه، هم به خوبی دیده می شود؛ چنان که خود وی در مقدمۀ این کتاب، در بیان مشرب خود در تدوین آن می گوید:

کتابی است فقهی، که در عین اینکه کتاب فتوایی است، تمامی عبارات آن، عین عبارات احادیث است. درواقع، می توان این کتاب را خلاصۀ وسائل الشیعه دانست... از نتایج این مسلک در فقه، هدایت طالبان علوم اسلامی، از ابتدای شروع به اشتغال، به انس گیری با کلمات اهل بیت علیهم السلام و خو گرفتن با منطق و بیان و علم به معارف الفاظ آنان است؛ چه آنکه فرموده اند: شما

ص:71

داناترینِ مردمان هستید، اگر معانی کلام ما را دریابید.(1)

مدتی در کنار جاده ایستادیم. برخی از افراد، که از شاگردان او بودند، با ماشین های گران قیمت، او را در کنار جاده می دیدند و پیاده شده، اصرار می کردند که سوار خودرو آن ها شود و جدّاً از سوار شدن بر چنان ماشین هایی شرمنده می شدند.

در این نوشتار، تکیۀ ما بیشتر بر نقل نمونه هایی از رفتار عملی او در تعلیم و تربیت و ارشاد دیگران است و اگر هم کلمات او را نقل می کنیم، توجه به ادعای او داریم که حتماً خود او چنین می کرده است.

خوانده، بین دو نماز سخنرانی می کرد. هیچ مسئلۀ سیاسی مطرح نمی کرد، بلکه مسئله و حدیث می گفت؛ اما همین نحو استفاده از این امکان ساده برای هدایت مردم، چنان تأثیری در محل به جای گذاشت، که زمانی که در خانه مشغول ملاقات با خویشان بود، دو مأمور ساواک به قصد دستگیری او آمدند و برادران و روحانیون حاضر، به منظور حفظ آرامش، از مرحوم میرزا مسیح ایمانی، از روحانیون مورد احترام مردم منطقه، که جدیداً دعوت حق را لبیک گفته و تنها کسی بود که اتوموبیل شخصی داشت، در خواست کردند با جیپ خود، ایشان را به خارج ده برده، تحویل مأمورین دهد. وی را مستقیماً به ماهان کرمان بردند. او یک سال در ماهان تبعید بود، اما این تبعید برای رژیم مشکل بیشتری ایجاد کرد؛ چرا که او به محض اینکه مستقر شد، از همین فرصت استفاده کرد و مشغول تربیت مردم شد. چنان استفاده ای کرد، که رژیم بیش از یک سال وجود او را در ماهان تحمل نکرد و وی را به گلپایگان منتقل کرد. در مدت یک سالی که در گلپایگان بود، افرادی را تربیت کرد که سال ها از عناصر تأثیرگذار در منطقه و بلکه کشور بودند. در آنجا هم وجودِ بابرکتش بیش از یک سال تحمل نشد و به کاشمر منتقل شد. در کاشمر هم وضع به همین منوال بود.

ایشان برای تعلیم و تربیت و ارشاد، منتظر فراهم شدن همۀ امکانات نمی ماند، بلکه از کوچک ترین امکانی که برایش فراهم می شد بهره برداری می کرد. او هدایت و تربیت را احیای نفس می دانست و از هر فرصتی برای زنده کردن مردگان استفاده می کرد. خود او این آیه را چنین ترجمه کرده است:

... و هر کس انسانی را حیات بخشد (از مرگ نجات دهد یا از کفر به اسلام آورد) گویی همۀ مردم را زنده کرده [و هدایت کرده] است.

می توان از آن ها استفاده کرد؛ مانند حدیث شریف امام صادق علیه السلام:

«الْقَلْبُ یَتَّکِلُ عَلَی الْکِتَابَةِ».(1)

گاهی دربارۀ نوشتن صحبت می شد؛ آن مرحوم می گفت: «سعی کنید خط و نوشتن را خوب بیاموزید. بعضی از افراد، علی رغم جلالت علمی و فضلشان، گویا در نوشتن عاجزند». حتی گاهی به شوخی می گفت: «خط بد نشانۀ سواد زیاد است».

از حدود سال 1350 یا قبل از آن، به خاطر می آورم که نامه ای برای من نوشته بود، بدین مضمون که: «یادت باشد هرگز علم برای علم، فیزیک برای فیزیک، شیمی برای شیمی و... نیاموزی، بلکه همۀ این امور برایت عینکی باشد که با آن خدا و آفرینش او را ببینی». تأسف می خورم که چرا در این سنین، یعنی حدود پانزده سالگی، قدر نامه های متعدد او را ندانستم و حفظشان نکردم.

به قدری این مسئله را جدی می گرفت، که با آن کثرت اشتغالات و اهمیت بسیاری که به وقت خود می داد، گاهی مدت زیادی را صرف نامه نگاری می کرد. من حدود ده سال تنظیم امور مکاتبات او را به عهده داشتم. با اینکه چند نفر از فضلا به نامه های رسیده پاسخ می دادند، اما او تأکید داشت که همۀ نامه ها و پاسخ آن ها را ببیند. در مواردی، پاسخ تهیه شده را مناسب نمی دید و خودْ اقدام به نوشتن پاسخ می کرد. در مواردی هم در ادامۀ پاسخ تهیه شده، توضیحاتی می نوشت. مطلب بسیار جالب، توانایی او در این توضیحات بود. گاهی به نحو استدراکْ محتوای پاسخ را تغییر می داد؛ مثلاً در پاسخ به کسب تکلیف دربارۀ جبران یک خطا، چنین پاسخ داده می شد: «لازم است این خطا اعلام و نسبت به جبران آن اقدام شود». ایشان در آخر نامه، و به خطی شبیه به همان خط، ادامه می داد: «لکن بهتر است اعلام نکنید و به این صورت آن را جبران کنید». کاش به همت مسئولین محترم امور مکتوبات ایشان، روزی شاهد انتشار مجموعۀ مکاتبات او باشیم. نشر این مکاتبات علو

ص:76

شخصیت او را نشان خواهد داد؛ چرا که به گفتۀ امیر بیان علیه السلام:

«کِتَابُکَ أَبْلَغُ مَا یَنْطِقُ عَنْکَ»(1). با نظر به این نامه ها می توان تا حدودی با سجایای اخلاقی و توانایی های او آشنا شد؛ مثلاً:

احترام به دیگران، که نشان از تقیدش به حدیث شریف:

«مَنْ أَکْرَمَ مُؤْمِناً فَبِکَرَامَةِ اللَّهِ بَدَأَ»(2) و نیز

«التَّقْوَی إِجْلَالُ اللَّهِ وَ تَوْقِیرُ الْمُؤْمِنِینَ»(3) دارد.

دلسوزی و اشتیاق به هدایت دیگران، که نشان از پیروی او از اهل بیت علیهم السلام داشت، که:

«یَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ النَّصِیحَةُ».(4) مخصوصاً اگر مخاطب او از مسئولین بودند، که به تکلیف

«النَّصِیحَةُ لِأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ»(5) عمل می کرد؛ هر چند می دانست که:

«من صحب السلطان بالصحة و النصیحة کان أکثر عدوا ممن صحبه بالغش و الخیانة».(6)

بیان شیوا و قلم شیرین و دلنشین: به یاد می آورم در سال 61 یا 62 بود که از طرف مؤسسۀ «کیهان» آن زمان، از ایشان خواستند به مناسبت سالگرد انقلاب، متنی بنویسد. ایشان متنی در حدود پانزده صفحه نوشتند و در پایان نزدیک به یک صفحه دعا کردند، که متن این دعا ترکیبی از زبان فارسی و عربی بود. به ایشان توصیه کردم که این قسمت خیلی شاعرانه است و شاید مناسب نباشد. البته کاش این کار را نمی کردم. ایشان فرمودند با رئیس روزنامه تماس بگیرید و بگویید این قسمت را اگر صلاح دید چاپ کند، که آن متن، بدون آن ضمیمه، در یک ویژه نامه چاپ شد.

کاش آن متن در دسترس بود تا شیوایی قلم و شیرینی بیان او معلوم می شد.

تسلط به آیات و روایات: با اینکه عموماً نامه ها را با تکیه بر حافظه و بدون مراجعه به منابع می نگاشت، درج عین متن آیات و روایات در تضاعیف نامه ها و نیز نقل مضمون روایات به صورت پراکنده در ضمن متن نامه، نشان از آشنایی عمیق

ص:77

و حضور ذهن او نسبت به کتاب و سنت اهل بیت علیهم السلام داشت و در جهت ارشادات آنان حرکت می کرد؛ چرا که می فرمایند:

«أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ یَرْوُونَ مَحَاسِنَ کَلَامِنَا لَکَانُوا بِهِ أَعَزَّ».(1) گرچه معمولاً نامه های او برگرفته از آیات و روایات بود، اما گاهی عین متن حدیث را هم چاشنی نوشتۀ خود می کرد.

خط زیبا: او می دانست

«حُسْنُ الْخَطِّ مِنْ مَفَاتِیحِ الرِّزْقِ».(2)

توانایی در تنوع خط: در ادامۀ نامه هایی که مسئولین مکاتبات می نگاشتند، تکمله هایی اضافه می کرد، که در بسیاری از موارد، تشخیص اصل و تکمله خیلی مشکل بود.

گاهی به جای متن نامه شعر می نوشت، که شعر هم می سرود. افسوس که دیوان شعرش در دسترس نیست. اما من مطمئنم که متون شعری زیادی دارد؛ چرا که در پاسخ به یک نامه، که نسبت به نوع خواندن یک شعر در خطبۀ نماز جمعه انتقاد کرده بود، نوشتند: اگر شرایط اجازه می داد، یک نسخه از دیوان اشعارم را برایتان می فرستادم. اخیراً یکی از دامادهای محترم او چند صفحه از اشعارش را که از روی دیوانش استنساخ کرده بود، در اختیارم گذاشت. در آن می خوانیم:

هرکه در او شوق رخ یار نیست جز خط منقوش به دیوار نیست

کاسۀ دل گر که ز مهرش تهی است بودن در بزم شهود ابلهی است

گر ندهد سر به رهش نقد جان گوی بود ملعبۀ کودکان

کی شب هجران سپری می شود دل ز غم هجر بری می شود

آه که شد خانۀ طاقت خراب کی بزند از افقم آفتاب

خانۀ دل آه چه ویرانه شد کیست که با تیشه در این خانه شد

گر به همین گونه رود ماه و سال بحث برائت نکنم اشتغال

گر نکنم مطلب خود را وصول تیشه زنم بر بن علم اصول

ص:78

همچنین می خوانیم:

آللّه آمان قویون سنون قوی قالا بیزلره قوزی گر گونومی باتیرمیسان آلما الیمدن اولدوزی

بش ایلیمین زکاتینی چیخدون الهی بیر دفه او اشیگیمی باشیمه ییخدون الهی بیر دفه

منگنیه قویوب منی سیخدون الهی بیر دفه آنلامادیم خدای من بیرماگیلان قولاقیمی

کسمه گیلان دامازدیقیم قیرماگیلان اوشاقیمی(1)

صدر داشته باشد؛ چرا که:

«آلَةُ الرِّیَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ».(1) طرف مقابل، همواره برای او انسان قابل احترام بود، نه شخص کوچکی که برای کسب فیض به محضرش مشرف شده است. افراد بسیاری با یک جلسه ملاقات و همسخنی با او، در نوع زندگی خود تجدید نظر کردند.

او به گونه ای با طرف مقابل برخورد می کرد که خودبه خود اعتماد به نفس پیدا می کرد. با احساس نیاز و به قصد کسب فیضْ نزد او می رفت. پس از کمی صحبت، خود را در مقام مشاور می یافت. طوری با شاگردش برخورد می کرد که او به صورت فعال در بحث شرکت می کرد و با اعتماد به نفسی که یافته بود، در پی حل مشکل می رفت. هیچ گاه از اشتباهات متعلم برآشفته نمی شد. نوع برخورد او آرامش بخش بود. من در اتفاقات و مصیبت های خانوادگی، کسی را برای درددل کردن نداشتم، بناچار آن ها را نزد وی می بردم. مرحوم مادرخانم را، که فرزند بزرگ ایشان بود، نزد دکتر بردیم. دکتر گفت وی سرطان خون دارد و باید شیمی درمانی شود، اما وضعش طوری است که کم کم توان خود را از دست خواهد داد و سر انجام از بین خواهد رفت. این مسئله را نه به خودش و نه به فرزندان و نه همسرش نمی توانستم بگویم.

بناچار نزد آن مرحوم رفتم تا هم درددلی کرده باشم، و هم کمک بخواهم. پس از شنیدن شرح مسئله، با آرامش و لبخندی گفت: «آقای علی آقا! این ها از لوازم حیات است». سپس قدری راهنمایی و نصیحت کرد و با همان برخورد ایشان، توانستیم در حد توان در معالجه و کمک ایشان بکوشیم. درواقع، کسی که برای کسب رهنمود نزد وی می آمد، با هدایت های او، کم کم قانع می شد که خود قادر به یافتن راه حل مشکل است و در آن مسیر تلاش، و مسئله را حل می کرد.

فعلی، که خدا وجودشان را برای مسلمین نگاه دارد، نقل می کرد: من مدتی نزد ایشان درس خواندم. پس از مدتی شریک بحث ایشان شدم. تواضع، طهارت روح و صفای نفس ایشان به گونه ای بود که اصلاً برایش مهم نبود که این شریک بحث، شاگردش بوده است. نمی توانم از رفتار ایشان در برابر اساتیدش چیزی بگویم و البته تواضع در برابر استاد، در بین طلاب متداول است؛ اما تواضع در برابر متعلم، متأسفانه کمیاب تر است. چه بسیار در جلسات درس، فریاد و عتاب استاد را دیده ایم. او علم را حجابی از نور می دانست که می تواند مهلک باشد. از علمی که موجب اعجاب شود خوف داشت و می دانست که:

«إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلِیلٌ عَلَی ضَعْفِ عَقْلِهِ»(1) و نیک دریافته بود که به فرمان خدا باید از آن به خدا پناه برد «وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ»(2) و چه حسودی خطرناک تر از آنکه امیرالمؤمنین علیه السلام به حسودی او شهادت می دهد:

«عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِهِ»(3) و دریافته بود که فرار از عجبْ برای عوام بسیار آسان تر از خواص است. عوام عموماً به جهل و نقایص خود اذعان دارند و ادنی توجهی به این امر، آنان را به تواضع و کرنش وامی دارد. اما خواص، باید برای فرار از این حسود عنود، حجاب های نور را بشکافند و شکافتن آن فقط با

«کَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَیْکَ» ممکن است تا چشمان دل باز شود و به مصداق

«أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْکَ» بتواند به مقام

«تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ» برسد و آنگاه مزین به تاج

«فَتَصِلَ إِلَی مَعْدِنِ الْعَظَمَة»(4) گردد. در این صورت می تواند تعلیم دیگران را به عهده گیرد؛ چرا که:

«مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَعَلَیْهِ أَنْ یَبْدَأَ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیْرِهِ».(5) او نه فقط به منظور رعایت تواضع و تحقق مسمای آن، بلکه واقعاً تواضع می کرد. هیچ گاه نسبت به اظهار عقیدۀ یک طلبه، به دلیل جایگاه علمی پایین او بی توجهی نمی کرد. خلاصه غرور علمی نداشت و هیچ وقت

ص:81

در برابر بحث و اشکال متعلم و اظهار عقیدۀ او، به جای پاسخ مستدل و جواب علمی، با عصبانیت، به سکوت امر نمی کرد. به یاد می آورم در درس تفسیر در سال 1362 یا 1363 بحثی طولانی با یکی از شاگردان داشت. از او اشکال و از ایشان توضیح و استدلال. سرانجام، وقتی آن مستشکل دیگر جوابی نداشت و علی القاعده باید می پذیرفت یا حداقل سکوت می کرد، گفت: «نه حاج آقا! این جواب نمی شود.

حضار می دانند جواب رایج در این صورت چگونه است». حتی صدای سایر شاگردان هم درآمد. اما او گفت: «تصادفاً خیلی دلیل خوب و متینی می شود».

دیگری گفت: «آخه حاج آقا! چطور ممکن است چنین باشد». او هم با لبخندی گفت: «خوب این از قدرت خداست دیگر». در طول بیش از ده سال که در جلسات درس های ایشان شرکت کردم، هیچ گاه ندیدم که در مقابل مستشکل، تندی کند.

هرگز عتاب نمی کرد.

حکومتی لحاظ کرد، با استفاده از این کتاب کوچک و نیز نظرات تکمیلی وی که بعدها بیان شد، قابل استفاده و ارائه است. در این کتاب کوچک به خوبی دو رکن مشروعیت حکومت اسلامی، یعنی فقیه جامع الشرایط و نیز رأی و انتخاب مردم تبیین شده است.

شاید یکی از مشکلات و معضلات علمی، که در دهه های اخیر و با پیشرفت دانش پزشکی و ژنتیک، ذهن و فکر روشنفکران را به خود مشغول کرده، مسئلۀ آفرینش دفعی یا تکاملی موجودات زنده، و مخصوصاً انسان است. تعارض به صورتی حاد شد که بسیاری از متفکران، در مجامع علمی و دینی، نظریۀ تکاملی موجودات زنده را با دین و استناد آفرینش موجودات به خدا قابل جمع نمی دانستند. حتی دبیران و مدرسان و اساتید مؤمن و متدین، که دروس زیست شناسی را تدریس می کردند، تنها راه توجیه مسئله را این می دانستند که علم قائل به تکامل است، اما نظر دین چیز دیگری است و ما باید نظر دین را بپذیریم.

روشن است که این تناقض، منجر به تلاشی ذهنی و یکی از دو خسارت عظیم حذف دیدگاه علمی یا حذف دیدگاه دینی می شود. آن مرحوم، با درک این معضل، تصمیم به ورود به این عرصۀ خطرناک گرفت. او در درس تفسیر خود، بحث تکامل را مطرح کرد و ابزار علمی حل این معضل را در اختیار شاگردان خود قرار داد تا معلوم شود که تکامل و تدین، با هم تعارضی ندارند. می شود هم متدین و مسلمان بود، و هم قائل به نظریۀ تکامل شد. گرچه او صریحاً معتقد به نظریۀ آفرینش دفعی انسان بود، اما تلاشش این بود فضلایی تربیت کند که بتوانند موجب آشتی دین و علم در جوانان شوند.

معضلاتی را که در جامعه به وجود می آمد، از قبل رصد و تلاش می کرد فضلا را برای آن معضلات آماده کند. چندین مسئلۀ مهم را، که با پیروزی انقلاب مطرح می شد، درک و دربارۀ آن ها بحث کرد. او می گفت باید کتب فقهی استدلالی به گونه ای ساده تدوین شود، تا جوانان غیرطلبه و دانشجویان و روشنفکران بتوانند از

ص:83

آن ها استفاده کنند. در این مورد موضوعات حکومت جمهوری اسلامی، حدود و قصاص و دیات، تقلید، امر به معروف و نهی از منکر، قضا و شهادات، زمین و... را با ذکر ادلۀ اجمالی، به فارسی تدوین کرد. کاش مسئولین گردآوری و تدوین آثار او، این نوشته ها را در مجموعه ای با عنوان «فقه استدلالی»، که مورد نظر خود او بود منتشر می کردند.

برای طرح و گرفتن پاسخ برای آن ها نبود. به نظرم رسید ایشان که تقریباً روزی یک ساعت در سالن محل تدریس خود پیاده روی می کند، من هم کنار ایشان قدم بزنم و سؤالات خود را هم بپرسم. به دلیل همان اخلاق نرم، به حرف هایم گوش می داد و پاسخ می داد. اما احساس می کردم که کمی بی میل است. سرانجام، پرسیدم «حاج آقا! انگار شما از مزاحمت من معذب می شوید». گفت: «خوب راه رفتن هم یک چیزی است». اصرار کردم که دلیل بی میلی او را بدانم. گفت: «من در وقت مطالعه یا نوشتن، به مشکلاتی برمی خورم که نیاز به فکر کردن و صرف وقت دارند. لذا آن مسائل را در ذهن خود نگه می دارم تا در مدت قدم زدن درباره شان فکر کنم و جوابشان را پیدا کنم».

می کرد. به تغذیه و حفظ صحت بسیار توصیه می کرد. می گفت نماز شب بخوانید، در نماز جماعت شرکت کنید، اما اگر با خواندن نماز شب یا شرکت در نماز جماعت به درستان نمی رسید، نماز را فرادی بخوانید و نماز شب را قضا کنید و درستان را بخوانید. در پاسخ به نامه هایی که برایش می رسید، مکرراً این عبارت را خواندم که:

امام خمینی، با علمْ امام خمینی شد.

شود یا به نام دیگری. در اول انقلاب، دربارۀ اراضی کشاورزی هم، مانند سایر زمینه ها، اقدامات تندی انجام شده بود. افراد و جریانات مشکوکی هم از این جوّ ایجادشده سوء استفاده می کردند. مرحوم امام رحمه الله دستور برکناری معاون امور اراضی وزیر کشاورزی را صادر و به هیئتی متشکل از حضرات آیات عظام، منتظری، مشکینی و بهشتی - قدس اللّه اسرارهم - مأموریت دادند تا طرحی در خصوص اراضی کشاورزی تهیه کنند. پیگیری تهیۀ این طرح، از سوی حجت الاسلام و المسلمین ناطق نوری، به اینجانب محول شد. مرحوم آیت اللّه مشکینی پیش نویس طرح را تهیه کردند. در آن زمان گروه ها و شخصیت های بسیاری به دنبال مطرح شدن به عنوان فرد انقلابی بودند. بارها از او شنیدم که: فقط سعی کنید این وضع اصلاح شود و جلوی این هرج ومرج گرفته شود. این پیش نویس را ببرید و بدهید تا اجرا کنند. اصلاً هم لازم نیست اسمی از من باشد. با توجه به اینکه متصف شدن به هر خصلت، به کار بستن هر روش و انجام هر کاری را که به دیگران توصیه می کرد، خودش دارای آن خصلت بود و آن روش را به کار می بست و آن کار را انجام می داد، معلوم می شود که چه مجاهده ای لازم است که بتوان این ادعا را کرد.

می کرد، برای روستائیان، کشاورزان، تجار و... هم جلسۀ سخنرانی داشت. مطالب پیچیده و مشکل علمی را چنان واضح و سلیس تبیین می کرد، که شنونده باور نمی کرد این همان مسائل ارث، برزخ، شبهات مربوط به حشر، یا تکامل و... است که هر کسی جرئت ورود به آن ها را ندارد. در همان ایام، مسائل اعتقادی و عملی را برای عامۀ مردم چنان بیان می کرد که کسی باور نمی کرد بتوان این مسائل پیچیده را به این وضوح و سادگی و در حد فهم آنان بیان کرد.

الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ»(1) بسیار از مرگ و سکرات موت یاد می کرد.

از نداشتن طاقت در برابر عذاب الهی شکوه می کرد. سختی خشم خدا و درکات جهنم را به یاد می آورد و اظهار عجز می کرد. وقتی صحنۀ «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحیمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ»(2) را به یاد می آورد، فریاد گریۀ حضار بلند می شد. به طلاب توصیه می کرد که:

«إِذَا اقْشَعَرَّ جِلْدُکَ وَ دَمَعَتْ عَیْنَاکَ فَدُونَکَ دُونَکَ فَقَدْ قُصِدَ قَصْدُکَ».(3) از علو مقام و مظلومیت خاندان عصمت و طهارت می گفت و امیدی که به شفاعت آنان داشت. این شعر منصوب به مولای متقیان علیه السلام را بسیار تکرار می کرد:

یا حار همدان من یمت یرنی من مؤمن أو منافق قبلا

یعرفنی طرفه و أعرفه بنعته و اسمه و ما فعلا(4)

در مقام مربی، بیش از آنکه به فکر تعلیم و آموختن مجهولات باشد، در صدد یادآوری معلومات و انذار به پیامدهای مخالفت، و تبشیر به پاداش اطاعت از اوامر خدا بود. لذا تأثیر حضور در یک جلسۀ موعظۀ او بعضاً تا بیش از یک هفته در نفس حاضران باقی می ماند و در بعضی ها موجب تحول و تغییر و اصلاح مسیر زندگی می شد. او مصداق این بیت بود، که خود بسیار آن را می خواند:

به عمری یک نفس با ما چو بنشینند برخیزند نهال دوستی را چون که برخیزند بنشانند

دیگران هلاکتان نکند. این حدیث را از او می شنیدم که مولای متقیان فرمود:

«ما أری شیئا أضر بقلوب الرجال من خفق النعال وراء ظهورهم».(1) طلاب را تشویق می کرد که حد وسط باشند. از اشتهار به عبادت گریزان باشند؛ اشتهار به شرّ هم که جای خود دارد. اصلاً از اشتهار بپرهیزند. او می دانست کسانی که مشهور به عبادت می شوند، میل خودشان به این اشتهار، هر چند

«أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ الذَّرِّ عَلَی الصَّفَا فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ»(2) باشد، بی تأثیر نیست. بنابراین اشتهار به عبادت را مشکلی می دانست که به مصداق

«مَنْ شَهَرَ نَفْسَهُ بِالْعِبَادَةِ فَاتَّهِمُوهُ عَلَی دِینِه»(3) باید با شک و تردید با این پدیده روبه رو شد. بلکه مکرر در مکرر می گفت: شما واجباتتان را انجام دهید و از گناهان اجتناب کنید، من بهشت را برای شما ضمانت می کنم. روش او همان روش اهل بیت علیهم السلام بود که امیر مومنان علیه السلام خطاب به یکی از اشراف می فرماید:

«هَلْ فِی بِلَادِکَ قَوْمٌ قَدْ شَهَرُوا أَنْفُسَهُمْ بِالْخَیْرِ لَایُعْرَفُونَ إِلَّا بِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ فِی بِلَادِکَ قَوْمٌ قَدْ شَهَرُوا أَنْفُسَهُمْ بِالشَّرِّ لَایُعْرَفُونَ إِلَّا بِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَهَلْ فِی بِلَادِکَ قَوْمٌ یَجْتَرِحُونَ السَّیِّئَاتِ وَ یَکْتَسِبُونَ الْحَسَنَاتِ قَالَ نَعَمْ قَالَ تِلْکَ خِیَارُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله النُّمْرُقَةُ الْوُسْطَی یَرْجِعُ إِلَیْهِمُ الْغَالِی وَ یَنْتَهِی إِلَیْهِمُ الْمُقَصِّرُ».(4) هیچ گاه در برابر سؤالاتی که دربارۀ برخی مشهوران به کرامات، از او می شد، روی خوش نشان نمی داد. البته از ورود به بحث دربارۀ افراد هم اکراه داشت. وقتی با اصرار از او دربارۀ برخی از آنان می پرسیدیم، با بی میلی فقط اظهار بی اطلاعی می کرد. دربارۀ برخی از افراد و مقامات و لزوم رعایت شئون آنان سؤال می شد، اظهار می داشت: اصلاً این مقدار کرنش در برابر غیر معصوم معنی ندارد. زمانی که از خود او تعریف می شد، آشکارا اکراه و ناراحتی در چهره اش دیده می شد. در ابتدای انقلاب، فکر می کنم در راهپیمایی یا تشییع جنازه بود، با ایشان نزدیک پل حجتیه در حال عبور از رودخانه

ص:90

بودیم، عده ای از طلاب با دیدن ایشان شروع به شعار دادن کردند که «درود بر خمینی، سلام بر مشکینی». ایشان با حالتی التماس گونه برگشت و خطاب به آنان گفت: «آقا! شما را به خدا نگویید»!

می شود. وی هفت ماه پس از تبعیدش به ماهان نامه ای می نویسد در حالی که مخاطب نامه در خود نامه مشخص نیست، اما آشکار است که از دوستان نویسنده است. اطلاعات خارج از این نامه، بر آن است که نامۀ مزبور به آیت اللّه منتظری اندکی پیش از نوروز 1352 نوشته شده است. این نامه به دلیل محتوای آن، مورد توجه برخی از مخاطبان قرار می گیرد و در تکثیر آن می کوشند. در این نوشتار، ضمن گزارش کوتاه از شرایط سال 52 و مرتبط به آیت اللّه مشکینی، چرایی و چگونگی نوشتن این نامه، از زبان شیخ سلیمان حیدرعلی ایوبی (از روحانیون اردبیلی که آن زمان به دیدار آیت اللّه مشکینی رفته است) توضیح داده می شود و پس از مروری بر موضوعات مطرح شده در نامه (علت تبعید، اعتراض به عمل خلاف قانون، راجع به حوزۀ علمیۀ قم، رساله های عملیه، سهم امام و طلاب محترم)، متن کامل نامه آورده می شود.

کلیدواژه ها: علی مشکینی، حسینعلی منتظری، شهید جاوید، اردبیل.

ابراهیم میلانی که گاه به سبب اطلاق «آیت اللّه» بر وی، با آیت اللّه میلانی معروف هم خلط می شد، نامه ای به یکی از علمای اردبیل با نام سید یونس موسوی نوشته، چنین اظهار کرد:

به قرار مسموع اخیراً بعضی از خائنین به اسلام و مخالفین ولایت حقۀ آل محمد علیهم السلام در لباس روحانیت می خواهند ریشۀ تشیع را بزنند، ولی بحمداللّه در مقابل ادلۀ علمی در مرکز و قم، شکست مفتضحانه خورده و ناچار شدند که به قراء و قصبات و شهرستان ها مسافرت، و مقاصد شوم خود را به شکل های مرموز پیش ببرند، اخیراً وارد اردبیل شده و در صدد انجام مأموریت های خائنانۀ خود می باشند. آن ها می خواهند آن شهر عزیز و نواحی اش را که در حفظ و استقلال ایران شیعه پیشقدم، و در محبت اهل بیت عصمت و طهارت بالاخص سیدالشهداء ارواحناه فداه مشهور و ممتاز و ضرب المثل می باشند، از جادۀ مقدس ولایت منحرف نمایند. اینک نظر به وظیفۀ شرعی مستدعی است از آلوده شدن آن بلدۀ طیبه جلوگیری فرمایند.(1)

اینکه آیت اللّه مشکینی به دلیل فشار سنگین اوضاع در قم، راهی اردبیل شده است یا برای پرهیز از مزاحمت نیروهای امنیتی، یا هدفش تبلیغ یا دیدار خانواده بوده روشن نیست. خود وی در نامه ای که خواهد آمد، هدفش را نکتۀ اخیر، یعنی دیدار خویشان، آن هم پس از چندین سال دانسته است.

از سوی دیگر، در سال 52 در قم اتفاقی افتاد که به کشته شدن یک پاسبان در بازار و دستگیری چند جوان نهاوندی منجر شد که گروه ابوذر را تأسیس کرده بودند. این اتفاق سبب شد که ساواک مصمم شود کنترل بیشتری بر قم اعمال کند.

ساواک دریافته بود که این جوانان با چند تن از علمای قم ارتباط داشته اند. بنابرین برای کنترل اوضاع و جلوگیری از تبلیغات سیاسی آنان و نیز ایجاد رعب و وحشت،

ص:95

تصمیم گرفت تعدادی از مدرسان حوزۀ علمیۀ قم را به شهرهای دوردست تبعید کند.

گروه ابوذر در رمضان سال 1351 با حضور 6 نفر که بین 19 تا 24 سن داشتند و اغلبشان برادر و فامیل بودند تشکیل شد. آنان تحت تأثیر روحانیونی که از قم برای تبلیغ به نهاوند می آمدند، یا روحانیونی که از این شهر در قم تحصیل و تدریس داشتند، قرار گرفته، دست به تشکیل گروه ابوذر زدند. آیت اللّه ربانی شیرازی و مرحوم حجت الاسلام فاکر از افرادی بودند که این گروه با آنان ارتباط داشتند.(1) این گروه برای به دست آوردن اسلحه، بسیار تلاش می کند و عاقبت که ناکام می ماند به قم آمده، تصمیم می گیرد اسلحۀ یک پاسبان را بگیرد که به کشته شدن وی منجر می شود.(2) به هرحال این ماجرا سبب شد تا ساواک آن را بهانه کرده، به تبعید شماری از اساتید و روحانیون بپردازد.

این افراد که بر اساس لیست ساواک 27 (یا 26 یا 25 نفر) نفر می شدند، بر اساس رأی کمیسیون امنیت اجتماعی که در تاریخ 52/5/22 صادر شده بود، به سه سال اقامت اجباری در مناطق گوناگون محکوم شدند. برخی از این افراد عبارت بودند از آیات و حجج اسلام: خزعلی، حسن صانعی، ربانی شیرازی، منتظری، عبایی، آذری قمی، علی مشکینی، احمد جنتی، جعفری گیلانی، امید نجف آبادی، عبدالمجید معادیخواه، گرامی، خلخالی، صالحی نجف آبادی، محمد یزدی و....

متن این گزارش در پروندۀ همۀ این افراد درج شده و در کتاب هایی که با عنوان یاران امام به روایت اسناد ساواک چاپ شده، این لیست آمده است (از جمله در کتاب

ص:96

مربوط به اسناد آیت اللّه مشکینی با عنوان معلم اخلاق، ص 282-284). این کار با استفاده از فرصت پیش آمده در قم انجام شده و شاه نیز روی آن نظر داشته است، چنان که ساواک هم در گزارشی به این مطلب اشاره کرده است.(1) گزارشی از اسامی و مشخصات و زندگی این افراد (26 نفر) در سندی ویژه آمده است.(2) روزهای میانی مرداد سال 52 ثابتی و همکارانش در ساواک در صدد تبعید و یافتن محلی برای اعزام مدرسان قم بودند. آنان به بلوچستان، و بنادری مانند تنب، ابوموسی، قشم و هرمز فکر می کردند.

در همین اوضاع است که آیت اللّه مشکینی راهی مشکین شهر می شود و البته زیر نظر ساواک قرار دارد. در این شهر استقبال شایانی از وی صورت می گیرد.(3) برخی دیگر از مدرسان نیز به شهرهای دیگر رفته بودند که دستور بازگرداندن آنان به قم برای تبعید داده می شود.(4) بر اساس اسناد ساواک، اولین سخنرانی وی در مسجد جامع در روز اول مرداد ماه 52 بوده که به فارسی سخنرانی کرده است.(5) در همین احوال، اعلامیه هایی در اردبیل علیه وی به عنوان کسی که «منکر علم امامت» است منتشر می شد. متن یکی از این اعلامیه ها را ساواک به صورت کامل درج کرده که بسیار جالب و مهم است. در این اعلامیه، خطر این افراد، از خطر بنی امیه برای اسلام بیشتر دانسته شده و گفته شده است که آنان رودرروی مراجع تقلید از جمله آیات میلانی و گلپایگانی و اراکی و نجفی و سید صادق روحانی و غیره هستند.(6) ثابتی هم گفته است که توزیع اعلامیه های مورد نظر بلامانع است.(7) اساس این اعلامیه از همان سیدابراهیم میلانی بود.

آیت اللّه مشکینی در مشکین شهر دستگیر و با دو مأمور به ماهان کرمان فرستاده

ص:97

شد. سندی از ساواک از 31 شهریور حاکی از آن است که وی در حالت تبعید در ماهان کرمان بوده است. گزارش های ساواک از این پس دربارۀ نظارت بر رفتارهای وی در ماهان کرمان و تماس های متقابل میان وی و سایر روحانیون منطقه و جز آن هاست. این وضع تا تیرماه 53 ادامه داشت تا آنکه بر اساس گزارشی، آیت اللّه مشکینی در تاریخ 53/4/18 از ماهان به گلپایگان فرستاده می شود. گزارش های بعدی دربارۀ نظارت بر رفتارهای وی و اخبار مربوطه در گلپایگان است. محل تبعید آیت اللّه مشکینی در شهریور 54 به حکم کمیسیون امنیت اجتماعی شهرستان قم از گلپایگان به کاشمر تغییر یافت. وی تا شانزدهم شهریور 55 در کاشمر بود. در این تاریخ مدت سه سال اقامت اجباری یا درواقع تبعید وی به اتمام رسید و به مشهد آمد، ماه رمضان همانجا ماند و سپس در مهر ماه به قم عزیمت کرد.(1)

در آستانۀ انقلاب، مهم ترین زندانیان، آیات منتظری و طالقانی بودند و در مرتبۀ بعد، از آیت اللّه مشکینی و ربانی شیرازی نام برده می شد.

اردبیلی، که آن زمان به دیدار آیت اللّه مشکینی رفته توضیح داده است. این توضیح، از هر جهت روشنگر زمان و مکان نامه است:

بسمه تعالی

حمد و سپاس بیکران به پیشگاه حضرت احدیت و صلوات و سلام به حضرت خاتم المرسلین و وصیش امیرالمؤمنین و اولاد طاهرینش و پویندگان طریقتش و درود بر مبلغین شریفش.

جزوۀ حاضر نامه ای است از مرحوم آیت اللّه مشکینی به آیت اللّه منتظری. و اما چگونگی نامه و اینکه چرا به خط خود مرحوم آیت اللّه مشکینی نیست، و نامه ناقص است، این جانب چند روز به عید مانده در سال 52 جهت زیارت چند نفر از علمای بزرگ که در تبعیدی به سر می بردند از قم به مقصد ماهان کرمان حرکت کردم. وقتی به ماهان رسیدم، پرسان پرسان بالاخره اقامتگاه ایشان را پیدا کردم که عده ای هم روحانیون و علما در خدمت ایشان بودند و راجع به مسائل گوناگون صحبت می شد.

مرحوم آقای مشکینی صحبت از چند نامه ای فرمودند که ما بین ایشان و آقای منتظری رد و بدل شده. البته به یکدیگر شوخی کرده بودند.

چون آقای مشکینی را در روستای آلنی از توابع مشکین شهر که یکی از شهرهای استان اردبیل است و آقای منتظری را در اصفهان دستگیر و به طبس تبعید کرده بودند، آقای منتظری طی نامه ای نوشته بود که:

آقا! شما باید از شاه ممنون باشی. چون فهمیده شما بدون قطب نمی توانی زندگی کنی از کنار آن قطب (یعنی شیخ صفی الدین) به کنار این قطب یعنی شاه نعمت اللّه (در ماهان) آورده. مرحوم آقای مشکینی در جواب نوشته بود: شما باید بیشتر سپاس گزار باشید. چون فهمید که شما آدم ساکت و آرامی نیستید، شما را از آن منار جنبان برداشته به آن منار جنبان یعنی طبس برده.

بعد از پایان جلسه، آقا مرا به اندرونی برد و اطاقی که مابین درون و بیرون بود درواقع، کتابخانه اش بود. راجع به مسائل مختلف صحبت شد و نامۀ

ص:99

حاضر را که در یک دفتر چهل برگی بود به من داد و فرمود: اگر توانستید، این نامه را به آقای منتظری در طبس برسانید. اگر نتوانستید در قم به اخوی (مرحوم حجت الاسلام آقای شیخ علی اصغر) برسانید. ایشان اگر صلاح بدانند چاپ شود. و چون موقعیت طوری بود برای اینجانب تهیۀ کپی امکان نداشت، با اجازۀ آقا در بیت ایشان من شب نخوابیدم و رونویسی کردم. حداقل یک نسخه در پیش من باشد. و چون اینجانب به علت چند سخنرانی تند تحت تعقیب بودم، قرار شد نامه را در کرمان توسط شخص دیگری ارسال کنم.

اما اینکه چرا نامه قسمت آخرش از بین رفته، اینجانب در روستای زادگاه خودم در خانۀ مرحوم پدرم بودم که همجوار روستای زادگاه آیت اللّه مشکینی است، دستگیر کردند و مقدرای جزوات و کتاب که پیش من بود و به نظر ساواک ممنوع یا مشکوک بود بردند، ولی نامۀ حاضر در جای دیگر بوده، در بازرسی منزل پیدا نکردند. بعد از دستگیری، مرحوم مادرم آن را در نمدی پیچانده و در زیر خاک دفن کرده بود تا بعد از آزادی از زندان، وقتی بیرون آوردیم که چند برگش پوسیده بود. این بود ماجرای آن نامه. اما عنوان امضا دقیقاً یادم نیست. آقا مرقوم فرموده بود: تبعیدی بی گناه الاقل علی مشکینی.(1)

العبد الراجی الی رضوان اللّه سلیمان حیدر علی ایوبی 86/12/3

بدین ترتیب، با این یادداشت بسیاری از مسائل دربارۀ این جزوه روشن می شود.

نسخه ای که در اختیار ما بود، دقیقاً از روی خط ایشان است و از انتها ناقص است.

جالب است که ساواک، از اینکه وی این جزوه را داشته مطلع شده و در گزارشی که در پروندۀ آیت اللّه مشکینی دراین باره هست، چنین آمده:

علی اکبر مشکینی که از روحانیون مخالف شهرستان قم بوده و به علت

ص:100

تبلیغات مضره، به ماهان کرمان تبعید گردیده بود و اکنون به گلپایگان منتقل شده است، هنگامی که در کرمان اقامت داشته، نامه ای برای یکی از دوستان خود نوشته که جنبۀ تبلیغات مضره و تحریک افکار را دارد. این نامه وسیلۀ روحانیون افراطی تکثیر و توزیع می گردد. نظریۀ چهارشنبه: فتوکپی رونوشت نامۀ مورد نظر به ضمیمه ایفاد می گردد. ضمناً این نامه جزو مدارک شخصی به نام حیدرعلی ایوبی که اخیراً وسیلۀ ساواک اصفهان دستگیر شده به دست آمده است که در دو نسخه تکثیر، و قصد داشته آن را توزیع نماید.(1)

با توجه به این یادداشت، باید متن نامۀ آقای سلیمان حیدرعلی ایوبی را چنین اصلاح کرد که این نامه دو بار نوشته شده، یا حتی بیشتر، و نسخه ای از آن به دست ساواک افتاده و نسخه ای دیگر را مادر ایشان در زیرزمین پنهان کرده است. نسخه ای که در پروندۀ آیت اللّه مشکینی هست، از انتها، مقدار بیشتری افتادگی دارد و شامل دوسوم اصل نامه می شود. اما متن چاپ شده در کتاب معلم اخلاق، همان طور که اشاره شد، متنی ناقص و بسیار مغلوط است. غلطهای چاپی و بدخوانی های آن چندان فراوان است که انسان به شگفتی می افتد. برخی از موارد چنین است: «ایجاد» به «ایجاب»، «خرق عادت» به «فوق عادت»، «مأخوذم» به «ماخورم»، «مبعدین» (تبعیدی ها) به «تبعیدین»، «ادراج» به «اوراج»، «معقوده» به «مفقوده»، «سرانگشت» به «سه انگشت»، «مبعدین» به «متعددین»، «کلی» به «تهی»، «طاری» به «کاری»، «احرار» به «افراد»، «اساسی» به «اصالی»، «وحدانی» به «و خدایی»، «عام» به «تمام»، «استمداد» به «استفصار»، «معتنابهی» به «مقتضی»، «رقاص تئاتر» به «وقاص...»، «لگن» به «لکن»، تبدیل شده و موارد بی شمار دیگر.

به هرحال با توجه به نقص متن چاپ شده و اشتباهات پیش گفته، لازم بود بر اساس نسخۀ تازه یافت شده، بار دیگر این نامه منتشر می شد.

ص:101

است که رفتار این تعداد روحانی برای یازده هزار طلبۀ ساکن قم آزاردهنده بوده و آنان برای ایجاد آرامش در شهر قم تبعید شده اند.

اما مهم ترین بخش نامه، از اینجا به بعد است. از نامه چنین برمی آید که دوستش از وضع حوزه ناراحت بوده و آقای مشکینی در جواب اشاره می کند که «خوبست از نابسامانی وضع خودمان صحبت نکنیم، و الّا مثنوی هفتاد من کاغذ شود». وی می گوید بنای انتقاد از وضع موجود حوزه را ندارد چون از «کنارۀ صحرای بی آب وعلف و کرانۀ کویر لوت» نمی تواند صدایش را «در محیط حوزه به سمع آنان» برساند. بااین حال می کوشد تا «شمه ای از آرزوهای قلبی خود را» بیان کند.

آرزوی نخست وی ایجاد اتحاد در حوزۀ علمیه است؛ چرا که اختلاف «سبب همۀ بدبختی ها و تیره روزی ها و عقب مانده گی ها و سلطۀ اشرار و غارت منابع و اسارت سیاسی و اقتصادی مسلمین و طاری شدن استضعاف» شده است. برای حوزه ای که این زمان دچار اختلاف شدید بر سر کتاب شهید جاوید از یک طرف، و دکتر شریعتی از طرف دیگر بوده، آرزوی اتحاد، طبیعی بوده است. به نظر وی، این اتحاد باید بر پایۀ «اعلای کلمة اللّه و مرام قرآن و نشر معارف ائمۀ شیعه و دفاع از حریم دین و تشخیص صحیح و دقیق راه تبلیغ و نشر مبانی دینی به همۀ دنیا به وسائل متناسب روز و موافق عصر و زمان» باشد.

مصداق دیگر وحدت از نظر وی آن است که این تشتت آرا در رساله های عملیه برداشته شود و مجتهدان «اولاً در مرحلۀ استنباط حکم و اصدار فتوی تبادل نظر کنند و بدین وسیله مقدار زیادی از اختلاف نظر را تبدیل به اتحاد رأی نمایند»؛ اما اگر چنین اتفاق نیفتاد می توانند «فتوای افقه متخالفین و یا احوط اقوال را اعلام دارند، و مردم را از تحیر و تفرّق و دودستگی و احیاناً عداوت و دشمنی برهانند».

به هرحال مهم این است که روحانیت به سمت اتفاق نظر پیش برود «و الّا روحانیت فعلی اگر به همین رویه و حال بماند، مسلماً محکوم به زوال و فنا است». وی با اشاره به آنچه در دانشگاه الازهر قاهره اتفاق افتاد و وحدتی که پدید آمد، به نقش

ص:103

آیت اللّه بروجردی، مرحوم شرف الدین و شیخ محمدحسین کاشف الغطاء اشاره کرده، حاصل آن را «فتوای عجیب و تاریخی و پرارزش استاد بزرگ دانشگاه الازهر، شیخ شلتوت، راجع به جواز تقلید عوام های اهل تسنن از فقهای تشیع» می داند. اگر سنی و شیعه می توانند متحد شوند، چرا «رهبران داخل یک طائفه» نتوانند به هم نزدیک شوند؟ چنان که یهود و نصارا با وجود اختلاف طولانی، با یکدیگر متحد شدند و «رهبران مسیحیت، یهود را از خون عیسی تبرئه» دادند و «با هم متحد شدند». پرسش وی این است: مشکل کجاست که «روحانیت از تختۀ سیاه روزگار که در جلو دیدگانش منصوب شده و هر ساعتی هزاران خطوط آموزنده در آن منقوش می گردد و محو می شود، درس اطلاع و تنبه و جهش و تپش و اتحاد و تقارب و تفاهم و تسالم» را فرانمی گیرد؟

آیت اللّه مشکینی جانبدار اتحاد شیعه و سنی است؛ زیرا «اکثریت قریب به اتفاق آن ها در اصول عقائد و اخلاقیات و مبانی مهمّۀ اسلامی وحدت نظر دارند، به ویژه در پذیرش این کتاب آسمانی و نسخۀ حیات بخش انسانی، همه متحد و متفقند»؛ اما اشکال این است که چرا به «تفسیق و تکفیر» یکدیگر دست زده، «قلم ها و زبان ها بر ضد هم به حرکت درمی آورند».

آرزوی دیگر وی دربارۀ حوزه، که آن هم واکنشی در برابر مشکلی در حوزه است، موضوع سهم امام و بودجه ای است که از نظر دین، مصرف آن روشن است.

در آن زمان، و شاید زمان های دیگر این مشکل وجود داشت که سهم امام گاه در دست کسانی در غیر مورد شرعی آن مصرف شده و حتی کسانی آن را در مصارف شخصی به کار می گیرند. این پول برای آن است تا به عنوان بیت المال مصرف شود، اما وقتی معین و مشخص نیست و در برخی موارد، ابهام در مصرف آن وجود دارد، پیداست که حرف و حدیث هایی به ویژه از ناحیۀ کسانی که در تنگنای معیشت بودند، پدید می آمد. راه حل چیست ؟ به نظر وی لازم است این پول «در محل امنی و صندوق مشترکی به نام بیت مال اللّه یا بیت مال امام قرار دهند، و برای نگهداری و

ص:104

مصرف آن هیئت امنای مالی از عالی ترین و عاقل ترین و روشن ترین افراد روحانیت که مورد اعتماد و اطمینان می باشند تعیین نمایند». نتیجه آن می شود که افزون بر جلوگیری از «هرج ومرج و ریخت وپاش و حیف ومیل»، در سه مرحله یعنی «قبل الوصول و حال الحفظ و عندالمصرف» مشکلی پیش نخواهد آمد. حرف و حدیث هایی که در برخی محافل به عنوان انتقاد از مسئله و مشکل سهم امام وجود داشت، متفاوت بود و برخی از آن ها را می توان در اینجا ملاحظه کرد: «این درست نیست که هرکس در هر جایی آن را پیدا کند، بگیرد به هر وسیله و عنوان و کاغذپاره و توصیۀ پارتی و حیل شرعیه و تزویر بخشش اکثر و گرفتن اقل، اختلاس کند و برباید و اتلاف نماید، و سپس بر همۀ جرائم خویش با توبه های خاص و لطائف الحیلی قلم عفو کشد». نتیجه آن می شود که آنچه می ماند، جز مرفه کردن عده ای هیچ نتیجه ای برای اسلام و مسلمین ندارد؛ چرا که «نه اسلام را از آن یقینی، نه قرآن را رونقی، نه حقیقت را اثباتی، نه دین را رواجی، نه خانۀ ایمان را مرمّتی، نه پیکر زخمیِ دیانت را مرحمی، نه جسد نیمه جان آن را نیروی حیاتی، نه ترویج دین را توسعه ای، و نه دشمنان حمله ور قرآن را دفاعی حاصل آید». این پولی است که عده ای متدین، که از قضا بیشترشان ازطبقات پایین جامعه هستند، به امید آنکه در راه اسلام صرف شود می پردازند؛ اما گاه می شود که «در طریق رفاه عیش افرادی صرف شود». پرسش وی این است که «آیا روحانیت با چنین وضعی می تواند تأثیر ایمانی و اخلاقی در قلوب جامعه مسلمین بگذارد و حب مال و جاه را از دل ها بیرون کند؟».

وی سپس نمونه ای از رفتارهای سختگیرانۀ امام علی علیه السلام را دربارۀ بیت المال مطرح کرده و خانۀ شیخ انصاری را شاهدی بر صدق مطالبش گرفته و روش مامقانی اول را که «پس از رسیدن به مرتبۀ مرجعیت، اجرت سرتراشی را» هم بر مخارجش اضافه نکرده، گفت: «من نامم بزرگ شده، نه مساحت سرم». همو می گفت: «تعجب دارم از اینکه مردم مرا تمجید می کنند که زاهد است و وجوه مالی را در غیر مصارف خود مصرف نمی کند، یعنی می گویند من دزد و غارتگر نیستم.

عجبا! اینکه صفت فوق العاده ای نیست».

ص:105

مرحوم مشکینی تأکید دارد روحانیونی که از سهم امام ارتزاق می کنند، الزماً باید در مقابل دنیایی که «همواره بر طول و عرضش» افزوده می شود، خود را «کنترل کنند و تقلیل و تنزّل بخشند».

پس از امر «وحدت» و «سهم امام»، سومین نکته دربارۀ روحانیت، پرهیز دادن وی از زندگی مادی و پیروی از انبیا در گذشتن از لذت های شخصی و جسمی است؛ «چه آنکه انبیای عظام آسایش خویش را فدای آسایش ملت کردند و راحتی خود را قربانی سعادت آن ها. آنان اهداف اصالی داشتند و در راهش بر صدمه حاضر شدند». در چنین شرایطی است که روحانیت نیز باید به جای بدن پروری، روح پروری کند. استفاده از تعبیر «علی وار» که این زمان به تدریج و شاید از زبان شریعتی در متون دینی رایج شده بود، در این نامه دیده می شود. «پیروی از اهداف پیغمبران یعنی پیغمبروار صلی الله علیه و آله، کوشیدن و جهانی را زنده کردن، یعنی علی وار علیه السلام، طرفداری از خدا و قرآن و حقوق مظلومان کردن، و قربانی این راه شدن، یعنی حسن وار علیه السلام شدن برای حفظ خون مستضعفین در صورت اقتضاء ساکت شدن و فحش و ناسزا شنیدن، یعنی حسین وار علیه السلام قیام کردن و بر علیه جور و ستم و خفقان و ظلم شوریدن و آشوبیدن و تسلیم شدن و دفاع کردن و جنگیدن و بالاخره کشته شدن». در اینجاست که معنای روحانیت این می شود: «پیش مرگان در راه هدف».

از انبیا که بگذریم، الگوی های دیگری هم هستند که این زمان برای روحانیت، به تدریج به صورت قدیسانی مبارز درآمده اند. «روحانیت یعنی سیدجمال بودن و بر ضد استعمارگران جوشیدن و سخن گفتن و نوشتن و بیدار کردن و هشیاری بخشیدن و مشت استعمارگران و چشم استعمارزدگان را باز نمودن». از گذشتگان هم شیخ مفید، سید مرتضی و کاشف الغطاء شدن، از دیگر الگوهایی است که برابر چشمان روحانیت قرار دارد. البته روحانیت از دید مرحوم مشکینی تنها مبارزه نیست؛ اما به علم و تحقیقات خاص حوزوی نیز اهمیت می دهد: «روحانیت یعنی شیخ طوسی شدن، در علوم مختلفه و فنون مربوطه و لازم روزمرۀ مردم جدیت عملی نمودن، تحقیقات علمی نگاشتن، تفسیری عمیق، اخباری منظّم، اصولی متین،

ص:106

رجالی مهذّب و کتاب دفاعی بر طبق تشیع صحیح نوشتن»؛ و هم زمان «روحانیت یعنی... دامن را به کثافت حرام و شبهه آلوده نکردن»؛ «روحانیت یعنی حقایق قرآن را درک کردن و در اعماق جان و روانش جا دادن و به مرحلۀ عمل آوردن و با سعی و کوشش و فداکاری در میان اجتماع و محیط مجامع بشری دریغ، و به رایگان قربانی دادن»؛ و سرانجام: «آری روحانیت تشیع، یعنی استقلال فکری و آزادی چندبعدی:

آزادی در اجتهاد و استنباط احکام از مدارک مربوطه، نه تبعیت از آراء و عقاید عده ای غیرمعصوم و افراد عادی هزارواندی پیش و گفتار آن ها را وحی منزل شمردن، و آزادی در بودجۀ مالی، بدین معنی که مخارج زندگی را از منافع معهوده طبق دستور دین به دست آوردن و بر وفق موازین شرعی توزیع و مصرف کردن».

متأسفانه همان طور که گفته شد، صفحات پایانی این نامه به دست نیامده است تا ببینیم آیا نتیجه گیری های دیگری هم از این مباحث دارد یا خیر.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

دوست محترم

سلام گرم و صمیمانه تقدیم می دارم. آرزومندم آن جناب و همۀ پیروان مکتب قرآن، در تشخیص وظائف خویش که یکی از مهمات امور است موفق شوید، و در انجام آن مجدّ و کوشا باشید، و در زمرۀ منتظران حضرت بقیة اللّه (عج) درآیید؛ بدان معنی که از نظر کمالات نفسانی و بینش روحی و روش عملی اسلامی و انسانی، آنچنان باشید که مهیای دخول در زیر پرچم عدالت شوید؛ چه آنکه یاران حضرتش جزء پاکانِ دور از هوا و متقیانِ پشت پازده به ماسوی نخواهند بود.

نه بدان معنی که در استراحت زندگی، به خواب خوشی فروروید و شانه از همۀ مسئولیت های مذهبی و وجدانی خالی کنید و حل مشکلات به عهدۀ حضرتش محول دارید، و البته این صفت را انتظار ننامند؛ بلکه لازمۀ این کار، ترس از ظهور و کراهت از آن است، نه آرزو و اشتیاق.

وه چه اندازه فاصله و تباین است میان انتظار واقعی و ادعای انتظاری که ما

ص:107

داریم، و چه اشتباهی کرده ایم و چه ضد و نقیضی در مرحلۀ واقع و عمل ما وجود دارد.

خلاصه نامۀ شریف را خواندم و مناسب دیدم در اطراف مندرجاتش، مطالبی معروض دارم.

[چگونه از اردبیل به ماهان تبعید شدم ؟]

اما راجع به نحوۀ مسافرت این جانب از مشکین تا ماهان کرمان.

اواخر شهریور 52 در خانۀ گلینی در وطن اجدادم آرمیده بودم. مدت ها بود از این زادگاه دور بودم، و برحسب اتفاق پس از گذشت زمانی، توفیق زیارت خویشانم حاصل بود. به ناگاه جوان ناشناسی وارد اطاق شد و در گوشه ای چشم به چشم همه دوخت و قرعۀ فالش به نام اینجانب اصابت کرد. وی از خانه بیرون شد و پیشکش به سراغم به اندرون که این جنبندۀ مجهول الهویه را با تو کاری است.

آنگاه که قدم بیرون نهادم خود را در میان عده ای ناشناس دریافتم که حلقه وارم احاطه کرده اند. بی درنگ به داخل ماشینی هدایت شدم. در گوشه ای غنودم. چشم بربستم و مدتی نگشودم و بدین فکر فرو رفتم که مطلب چیست ؟ و این عمل یعنی چه ؟ و بدین طرز چرا؟ و بالاخره به کجا؟

از شما چه پنهان، این بنده را همانند بردۀ گریزپایی و برّۀ رعیت به دستور کدخدایی، به اسارت بردند و از نُه شهرستان این کشور عبورم دادند و با قبض رسیدهای رسمی و توصیه های اکید که مراقبت شود و زیر نظر باشد و غفلت نشود، به وسیلۀ دو مرد کارآزموده و میدان نبرددیده، با اسلحۀ گرم و تحت الحفظ شدیدی روانه داشتند.

کوتاه سخن آنکه در مدت یک روز و دو شب، با حرکت سریع و پیمودن مسافت 1920 کیلومتر در ماهان کرمان، داخل اطاقی از سنگ سیاه بر روی پتوی سادۀ سربازی درافتادم، و اینک هفت ماه است که در تحت شرایط نامساعدی و مراقبت و تهدیدات سختی از کار خود بیکارم و ویلان و سرگردانم.

ص:108

علت تبعید

در اواسط سفر اجباری که این جانب را از شهربانی قم عبور می دادند، برگه ای به عنوان ذیل به دستم دادند:

برحسب تصمیم متخذه در جلسۀ مورخ 52/5/22 کمیسیون حفظ امنیت اجتماعی شهرستان قم علی مشگینی بر طبق مادۀ 2 قانون حفظ امنیت اجتماعی به سه سال اقامت اجباری در ماهان کرمان محکوم گردید.

از این برگه، راهی بر اتهام منسوبۀ خویش یافتم، و به مادۀ 2 قانون فوق الذکر مراجعه کردم. آنجا چنین نوشته بود:

مادۀ 2: وظائف کمیسیون عبارت است از، الف: رسیدگی به عمل اشخاصی که در شهرها و دهات مردم را [به ضدیت با یکدیگر تحریک و موجبات سلب آسایش و اخلال در نظم و آرامش را](1) عملاً فراهم می سازد؛ ب:

رسیدگی به عمل شخص یا اشخاصی که کشاورزان را به امتناع از عمل کشت و زرع یا جلوگیری از ورود مالک به ملک خود وادار نمایند، و همچنین رسیدگی به عمل کسانی که در امر وارد کردن و خرید و فروش مواد مخدر دخالت نمایند. (نقل از مجموعۀ مدون قوانین و مقررات جزایی، ص 180 چاپ خرداد ماه 1350)

ضمناً مسبوق شدم که عدۀ زیادی از اساتید عالی رتبۀ حوزۀ علمیۀ قم را نیز در تحت همان ماده و به اتهام مشابه اتهام این جانب تبعید نموده اند.

از مادۀ اتهام مربوطه مطلع شدم که ما را مشمول مادۀ 2 قانون نامبرده دیده اند. بند الف آن یا بند ب یا هر دو؛ یعنی این جانب مردم را به ضدیت یکدیگر تحریک کرده، سلب آسایش و اختلال در نظم اجتماع نموده ام، یا آنکه کشاورزان را به امتناع از عمل کشت و زرع، یا مالکان را از ورود به ملک و مداخله در انجام عملیاتشان مانع شده ام، و یا اینکه در امر وارد

ص:109

کردن و خرید و فروش مواد مخدره دخالت نموده ام: و قد کنتُ و ربّ الکعبة بریئاً من جمیع ذلک، براءة الذّئب فی دم یوسف، ثم أو براءة یوسف فی السرقة و الفحشاء.

پس از چندی روزی، برگه ای دریافت کردم که از زیر دست خود مقامات مربوطه به دست آمده بود و در آن برگه به عنوان اعلام جرم و تطبیق قانون فوق الذکر به حال متهمین مذکور (اساتید حوزۀ علمیۀ قم) چنین نوشته بود:

عده ای از طلاب قم به تحریک مردم به خونریزی و برادرکشی و ایجاد ضدیت با یکدیگر اشتغال دارند، به نحوی که ادامۀ حضور آنان در شهرستان قم، موجب سلب آسایش اهالی و ایجاد مزاحمت برای یازده هزار نفر طلابی است که حقیقتاً برای تحصیل علم و کسب معارف اسلامی به قم آمده اند.

اعتراض از عمل خلاف قانون

دوست محترم! فعلاً در این صدد نیستم توضیح مفصلی دربارۀ فساد عملکرد دستگاه حاکمه بدهم، ولی آن جناب مسبوقید که:

اولاً خود قانون مادۀ 1 تشکیل کمیسیون امنیت و تعیین و تصویب جرم و سپس اجرا نمودن کیفر آن، قانونی است جدّاً مورد اشکال و خلاف قوانین دیگر مملکتی؛ چه آنکه قوای مقننه و حاکمه و مجریه باید از هم جدا باشند، و هیچ یک از آن ها حق دخالت در شئون دیگری نداشته باشد. پس چگونه شد که عدۀ معینی، هم جعل و هم تصویب و هم اجراء آن را متکفّل شدند، و به راستی این عمل از معجزات و خرق عادت این کشورِ مهد تمدن و مرکز عدل و داد است.

و ثانیاً این جانب دو ماه قبل از تاریخ صدور رأی کمیسیون امنیت قم به اردبیل رفته بودم و در آنجا مقیم بودم. چنانچه اتهام و جرمم بدان شدت بوده که به ناگاه در مشکینم محاصره کنند و بدان وضع اهانت آور مأخوذم دارند، پس چگونه این کیفر به دو ماه تأخیر افتاد؟ و اگر جرمم در اردبیل

ص:110

بوده، پس چگونه شد که از مراکز مربوط آن شهر [مُطلع] نشدند و اقداماتی ننمودند و از قم تعقیب نمودند؟

و ثالثاً بر طبق تصریح مادۀ 16 صفحۀ 5 که می گوید: «محکومین به اقامت اجباری بدون مستحفظ به نقطه ای که مجبور به اقامت در آنجا می باشند رفته و در آنجا در تحت نظر نخواهند بود» ما باید آزادانه به محل های تعیین شده می رفتیم، نه بدان نحو تحت الحفظ که اسیران جنگی یا محکومین به اعدام را می برند: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذینَ لا یُوقِنُون».(1)

و رابعاً در محل اقامت اجباری افراد مزبور (طبق تصریح به همان ماده) نباید تحت نظر باشند، و نباید به محل های بد آب وهوا تبعید شوند. پس به چه منطقی ما را تحت مراقبت و زیر نظر قرار داده اند، و بدترین نقاط کشور را برای غالب مبعدین انتخاب کرده اند؟ «إِنَّهُمْ یَکیدُونَ کَیْدا، وَ أَکیدُ کَیْدا»(2)

و خامساً ادراج این افراد که از فضلا و پاکان و غالباً از اساتید بزرگ حوزۀ علمیۀ قم هستند، در تحت مادۀ 2 قانون کمیسیون امنیت اجتماعی (که شامل بند الف و بند ب است، چنان که قبلاً گفته شد) به راستی مطلبی است عجیب و بهت آور و اسف انگیز. آیا معقول است یک نفر روحانی که شبانه روز خود را در تدریس کتب فقهی و تألیف کتب اخلاقی و تفسیر قرآن مجید می گذارند، کشاورزان را از کشت و زرع جلوگیری کند یا مشغول خرید و فروش مواد مخدره گردد، و یا آنکه مردم شهرستان خود را به ضدیت یکدیگر تحریک نماید؟ «سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظیمٌ»(3) اقرء و اضْحک أو أبک.

ما برای اثبات بی گناهیِ خود و معرفی هیئت حاکمه و چگونگی قضاوت و رفتارشان برهانی لازم نداریم، جز آنکه جامعۀ ما بدانند چه رقم جرم و اتهامی به ما نسبت داده اند، و تا چه حدی بین عملکرد اینان و واقع و حقیقت فاصله است. چه آنکه بی تردید، می دانیم افکار و وجدان مردم پس از شناختن افراد متهم و پی بردن به اتهامات منسوبه، قضاوت عادلانه

ص:111

خواهند کرد، و البته «چیزی که عیان است چه حاجت به بیان است».

اینان که دور هم نشسته و تصویب کرده و اجرا نموده اند، گویا خیال کرده اند در میان دیوار آهنین اند و کسی از نحوۀ رفتارشان اطلاع نخواهد داشت، غافل از آنکه همچنان که دیروز را امروز است، امروز را نیز فردایی است، و جلوتر از آنکه خدای قهّار اینان را در محکمۀ عدل خویش به محاکمه کشد، صفحات تاریخ نیز روش و کردارشان را در رأی و منظر آینده قرار می دهد، و سرانگشت افکار آیندگان و وجدان بیدار آن ها، گره های معقوده و سردرگم تاریخ را می گشاید و بالاخره روشن می کند در صحنۀ جهان چه گذشته و قضاوت گذشتگان تا چه حدی از حقیقت دور بوده: «أ وَ لا یَعْلَمُونَ أنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ».(1)

من اینک از این گوشۀ دوردست مملکت و کرانۀ بی آب وعلف کویر لوت، با زبان و قلم می گویم و فریاد می کشم و تظلّم می کنم که دنیا بداند ما چه گونه گرفتاریم و فریاد ما را کسی نمی شنود و یا گوش نمی دهد.

و سادساً اینان گفته اند که این افراد متهم، مردم را به خونریزی تحریک می کنند و سلب آسایش از مردم قم و یازده هزار طلاب قم کرده اند. ما می گوئیم برای نمونه، یک نفر از مردم قم و یا از محصلین حوزه را پیدا کنید که قیمت سرش کمتر از کلاهش نباشد، و بر دعوی اتهام شما شهادت بدهد، به شرط آنکه از خودتان و جیره خوار مستقیم یا غیرمستقیم دستگاهتان نباشد. در این فرض، دعاوی شما را می پذیریم و خود را ملامت می کنیم: «فَإنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتی وَقُودُها النّاسُ وَ الْحِجارَةُ»(2) و ضمناً این ها خوشبختانه از آمار طلاب قم بی اطلاع اند؛ زیرا مسلماً طلاب قم یازده هزار نیستند.

و سابعاً: این ها گفته اند سه نفر نهاوندی در بازار قم پاسبان را کشته و گرفتار شده اند. در بازجوبی مقدماتی شخص اخیر آن ها معلوم شد عده ای از

ص:112

طلاب قم (از تبعیدشدگان) در این گونه ماجراها دست داشته اند. ما می گوئیم: اولاً اطلاق کلمۀ «طلاب» بر آقایان مبعّدین ناشی از عدم اطلاع این ها است؛ چه آنکه آقایان از اساتید بزرگ و موجه و مورد احترام همۀ محصلین قم می باشند. و این سخن همانند این است که یک استاد دانشگاه را شاگرد کلاس اول خوانند.

و ثانیاً مراد از کلمۀ «این گونه ماجراها» چیست ؟ معلوم می شود به تصدیق این ها، افراد مذکور در ماجرای واقع، شده دست نداشته اند، [بلکه] در اشباه و نظائر آن [دست داشته اند و اگر چنین است، پس خوب بود یکی از ماجراها را که به قول آن ها به دست این آقایان اجراشده معین می کردند تا اتهام روشن شود.

شگفتا آیا این مطلب منطقی است که عده ای را به اتهام دخالت در ماجرای کلی و مبهم و نامعلوم که هنوز به مصداق حقیقی آن پی نبرده اند یا تعبیر صحیح فاقدالمصداق است دستگیر کنند و به مناطق کذایی کشور تبعید کنند؟ «وَ قَدْ مَکَرُوا مَکْرَهُمْ وَ عِنْدَ اللّهِ مَکْرُهُمْ».(1)

من در جواب برگۀ احضار دادگاه که ما را برای محاکمه طلبیده بودند نوشتم: همان طور که به تقنین قانون نشستید و به تصویب و تشدیدش سخن گفتید، و به اجرای فوریش برخاستید، باز هم بنشینید و قضاوت کنید و اجرا نمایید. محاکمۀ حضوری اینجانب محوّل می شود به روزی که حکومتش به دست خدای عادل، و شهودش فرقۀ پاکان، و کیفرش ابد الهی با اعمال شاقه «ألا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أسْرَعُ الْحاسِبینَ» (2)«إنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعیدًا * وَ نَراهُ قَریباً».(3)

راجع به حوزۀ علمیۀ قم

دوست محترم در ضمن سخنانتان اظهار ناراحتی از وضع حوزه داشتید.

ص:113

خوبست از نابسامانی وضع خودمان صحبت نکنیم و الّا مثنوی هفتاد من کاغذ شود.

اما راجع به زعمای حوزۀ علمیه، حقیر از محیط دور و کنارۀ صحرای بی آب وعلف و کرانۀ کویر لوت، چگونه صدایم را به آن هیاهو و اختلاط امواج در محیط حوزه به سمع آنان برسانم ؟ چنان که شاعر گفته:

گوش اگر گوش تو، ناله اگر نالۀ من آنچه البته به جایی نرسد فریاد است

ولی می توانم شمه ای از آرزوهای قلبی خود را به شما بگویم.

من آرزو دارم که آنان در مرحلۀ اول، دست یگانگی به هم بدهند و اسباب و علل مولّدۀ اختلاف و دوئیت و سوء تفاهم را پیدا کرده، ریشه کن سازند و از مرض خطرناک تشتّت و اختلاف که از روز اوّل بر پیکرۀ جامعۀ اسلامی عارض شده تا آن ها را بدین طرز به خاک مذلت نشانید و سبب همۀ بدبختی ها و تیره روزی ها و عقب مانده گی ها و سلطۀ اشرار و غارت منابع و اسارت سیاسی و اقتصادی مسلمین و طاری شدن استضعاف چندبعدی از قبیل استعمار افراد و استثمار منافع بلاد و استعمار افکار و استبداد نَفوِاس و استعباد احرار گردید، جداً بپرهیزند و در پیشبرد هدف اساسی و ایدآل وحدانی همگانی که به خاطر آن روی مسند مخصوص نشسته اند و برای آن اموالی می گیرند و می بخشند و تصرّف می کنند، کوششی بیشتر و خالص تر و جدی تر نمایند. آن هدف یعنی اعلای کلمة اللّه و مرام قرآن و نشر معارف ائمۀ شیعه و دفاع از حریم دین و تشخیص صحیح و دقیق راه تبلیغ و نشر مبانی دینی به همۀ دنیا به وسائل متناسب روز و موافق عصر و زمان [بنمایند].

[رساله های عملیه]

آرزو دارم که آن ها راجع به فتوی و رساله های عملیه تغییر رویه دهند، نقائص مربوطه را بررسی کرده، برطرف نمایند؛ بدین معنی که اولاً در مرحلۀ استنباط حکم و اصدار فتوی تبادل نظر کنند و بدین وسیله مقدار

ص:114

زیادی از اختلاف نظر را تبدیل به اتحاد رأی نمایند، و در موارد عدم امکان توافق در ابلاغ آن به جامعۀ مقلّدین، راه حلی در نظر بگیرند و مثلاً فتوای افقه متخالفین و یا احوط اقوال را اعلام دارند، و مردم را از تحیر و تفرّق و دودستگی و احیاناً عداوت و دشمنی برهانند و این نیروی عظیم روحانیت را که باید وسیلۀ روشنی جامعه از نظر مذهب و اجتماع و سبب توجه عام ملت به یک نقطۀ وحدانی مقتدر و سبب ائتلاف و همبستگی و قدرت متشکلّه در مقابل قرآن باشند، وسیلۀ سرگردانی و اختلاف نسازند، و در نتیجه پنجاه رقم رسائل عملیۀ گوناگون را به یک رسالۀ متفقٌ علیها تبدیل نمایند.

من آرزو دارم زعمای دینی گرد هم آیند و با قلبی مملو از صمیمیت، دست اخوت و برادری به همدیگر بدهند و جان ها در طریق هدف به کف گیرند و از همۀ مسلمان ها در این راه استمداد جویند. باشد که بتوانند موجودیت خود و قرآن را حفظ کنند و از ضرر دشمنان نیرومند و مجهز و افسونگران چیره دست محفوظ بمانند؛ و الاّ روحانیت فعلی اگر به همین رویه و حال بماند، مسلّماً محکوم به زوال و فنا است، و البته این مرض مهلک نتیجۀ سهل انگاری خودشان می باشد: «تُوَفّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» (1)«وَ ما رَبُّکَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبیدِ».(2)

آیا به خاطر دارید که چندی پیش عده ای از علمای بزرگ اسلام در قاهرۀ مصر گرد هم آمدند و از بدبختی مسلمین جهان و حکومت نفاق و افتراق و عداوت و بغضاء بر جامعۀ آنان و ملعبه و بازیچه شدن آن ها در دست دشمنان اظهار تأسف و تأثر کردند، سخن ها گفتند و تبادل افکار نمودند و بالاخره تصمیم بر آن داشتند که لجنۀ تقریبی تشکیل دهند و دانشمندان و روشنفکران را از پیروان قرآن، دعوت به توحید کلمه [و] تفاهم و تقارب و نزدیکی نمایند. باشد که مجدی از سوابق حالات خویش را دریابند.

آری، آن ها به گرد هم درآمدند و با خلوص و صمیمیت، بنیاد چنین امری را

ص:115

ریختند و در اندک مدتی عدۀ زیادی از رجال برجستۀ علمی و دینی کشورهای اسلامی به آنان پیوستند. از ایران مرحوم آیت اللّه بروجردی و از لبنان مرحوم سید شرف الدین و از نجف شیخ محمد حسین کاشف الغطاء بودند، و در نتیجۀ الفت و تفاهم معتنابهی میان روشنفکران فرق اسلامی حاصل آمد، و فتوای عجیب و تاریخی و پرارزش استاد بزرگ دانشگاه الازهر، شیخ شلتوت، راجع به جواز تقلید عوام های اهل تسنن از فقهای تشیع صادر گردید، و مجلۀ وزین [علمی و دینی] دارالتقریب تأسیس و منتشر شد.

آیا نباید اقلاً رهبران داخل یک طائفه با هم الفت گیرند و به هم نزدیک شوند؟

آیا توجه دارید که بیش از ده قرن بود ملت نصاری، یهود را دشمن سرسخت خویش می شمردند و آنان را قاتل حضرت مسیح علیه السلام می نامیدند، ولی هنگامی که آتش اختلاف در میان مسلمین و یهود شعله ور شد و بیم آن می رفت مسلمین را وحدت کلمه ای حاصل آید و جان تازه ای بگیرند، رهبران مسیحیت، یهود را از خون عیسی تبرئه کرد و مطلب را بی اصل و سوء تفاهم خواندند و با هم متحد شدند.

شما دقت کنید تا چه اندازه دشمنان اسلام در مقام کوبیدن آن با هم پیوستگی دارند و در این مرحله، آب و آتش آمیخته می شود و گرگ و میش در یک صف قرار می گیرند. آیا نباید مسلمان ها حرکت و جنبشی داشته باشند؟ و از موجودیت خویش دفاع کنند؟

عجبا دشمن دیرینه در داخل خانه مشغول غارت است، ولی صاحبان خانه به جان همدیگر افتاده، مشغول ریختن خون یکدیگرند.

«فَوَ اللَّهِ مَا غُزِیَ قَوْمٌ قَطُّ فِی عُقْرِ دَارِهِمْ إِلَّا ذَلُّوا»(1).

سوگند به ذات الهی، هر ملتی که در میان محله خویش مورد حملۀ دشمن

ص:116

شوند، به خاک مذلّت خواهند نشست.

آیا توجه دارید در این جنگ اخیر کشورهای اسلامی با اسرائیل در سایۀ اندک اتحاد و تفاهم اعراب، چگونه دشمن مغرور [و] رجزخان معرکه آراء خاورمیانه را که به اعتماد خدایگان ابرقدرتش، و پشتوانۀ دلار صاحب دلارش، گاهی به آسمان حمله ور بود و گاهی بر زمین بی منطق حمله می کرد و بی دلیل می کشت، و بی مبالات به آتش می کشید، می بالید و می غرّید و عربده می کشید، به خاک مذلّتش نشاندند و صدایش را خاموش کردند، و چگونه همانند خیک خالی بادش بیرون گشت و به مانند رقاص تأتر درافتاد و فقره های کمرش بشکست و لگن خاصره اش دررفت.

آری، ارباب بزرگش در هنگام احتضار بر سر بالینش حاضر شد و دو ابرقدرت در یاری اش هم پیمان شدند؛ زیر بغلش را گرفتند و بر سرپاهای لرزانش نگاه داشتند که هنوز [هم] اگر رها کنند برو درمی افتد و مغزش(1) از منفذ زیرینش می ریزد.

شما دیدید در سایۀ اتحاد اندک، اسلحۀ قوی تری (نفت) به دست گرفتند و قدرت های جهانی را به لرزه درآوردند و اگر بتوانند از چنگال استعمار بیرون شوند، به طور مسلّم مجد و عظمت دیرین خود را در خواهند یافت: (2)«إنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأنْفُسِهِمْ».(3)

آری، چرا روحانیت از تختۀ سیاه روزگار که در جلو دیدگانش منصوب شده و هر ساعتی هزاران خطوط آموزنده در آن منقوش می گردد و محو می شود، درس اطلاع و تنبه و جهش و تپش و اتحاد و تقارب و تفاهم و تسالم نخوانند؟ آیا آن ها صدای رسای اولین رهبر عالم آن امنیت را از مکه معظمه نمی شنوند:

«الْمُسْلِمُونَ إِخْوَةٌ تَتَکَافَی دِمَاؤُهُمْ وَ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ

ص:117

أَدْنَاهُم و هم ید علی من سواهم».(1) پیروان من امتیازی از نظر خون و نژاد ندارند، تعهدات سیاسی و اجتماعی کوچک ترین فرد آن ها بدین جهت که در صف واحد و دارای یک هدف اند، تعهدات همگانی است و آنان همانند انگشتان یک دست اند و در مقابل دشمن، نیروهای درهم فشردۀ متبدّل به یک نیرویند.

شما در جلد 14 بحار صفحۀ 340 این روایت را می یابید که امام ششم علیه السلام در حدیث اهل قم فرموده:

«[تُرْبَةُ قُمَّ مُقَدَّسَةٌ وَ أَهْلُهَا مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ] لَا یُرِیدُهُمْ جَبَّارٌ بِسُوءٍ إِلَّا عُجِّلَتْ عُقُوبَتُهُ مَا لَمْ یَخُونُوا إِخْوَانَهُمْ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ جَبَابِرَةَ سَوْءٍ»؛(2) کسی آن ها را به بدی قصد نمی کند، مگر اینکه در عقوبت او تعجیل می شود، تا وقتی که به برادرانشان خیانت نکنند.

وقتی خیانت کردند، خداوند ستمکاران را به آن ها مسلّط می کند.

حالا متوجه می شوید که چرا آتش فتنه و عذاب بر سرشان می بارد و مورد ترحّم حق تعالی واقع نمی شود «مالم یخونوا اخوانهم». به حقیقت سوگند که مجاز نگویم و راه به کژی و انحراف نپویم. مسلمین جهان، جز عدّۀ معدودی سخت در غفلت و اشتباه اند و در محاصرۀ اندیشه و تأمل و در اسارت فکر و تعقّل؛ چه آنکه اکثریت قریب به اتفاق آن ها در اصول عقائد و اخلاقیات و مبانی مهمّۀ اسلامی وحدت نظر دارند، به ویژه در پذیرش این کتاب آسمانی و نسخۀ حیات بخش انسانی همه متحد و متفق اند. پس چه امری رخ داده که موارد اتفاقّ را نادیده می گیرند؟ و اختلافات فرعی را دستاویز می کنند و سخت تر از دشمنان خارج، از هم فاصله می گیرند و تفسیق و تکفیر می کنند، و قلم ها و زبان ها بر ضدّ هم به حرکت در می آورند، چرا؟ و به چه جهت ؟

«إِلَهُهُمْ وَاحِدٌ وَ کِتَابُهُمْ وَاحِدٌ أَ فَأَمَرَهُمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِالِاخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ أَمْ

ص:118

نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْه» (1)«فَیَا عَجَباً عَجَباً وَ اللَّهِ یَمِیثُ الْقَلْبَ وَ یَجْلِبُ الْهَمَّ مِنِ اجْتِمَاعِ هَؤُلَاءِ عَلَی بَاطِلِهِمْ وَ تَفَرُّقِکُمْ عَنْ حَقِّکُم».(2)

گفته می شود هنگامی که در اندلس عده ای از کشیشان مسیحی در غرفۀ قصری سخنی از سرِ دار رفتن مسیح می زدند که آیا آن ها [شاید: تنها] روحش از سرِ دار به عالم بالا رفت یا همراه با بدنش بود، و آنچنان گرم مباحثه بودند که کتاب ها و کفش ها بر سر هم می کوبیدند، به ناگاه اطلاعی در رسید که اینک لشگریان اسلام شهر را فتح کرده و وارد قصر می شوند.

آری، وضع روحانیت فعلی مسلمین قریب به این معنی است: «أ لَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ»(3) و مما نزل من الحق، التنبه و القیام و العمل.

راجع به سهم امام علیه السلام

دوست عزیزم! من آرزو دارم این بودجۀ عظیم اسلامی که خداوند بزرگ بدان جهت که مورد اهمیت شدیدش قرار دهد و از حیف و میلش محفوظ دارد، ذات اقدس خود را نیز سهیم کرده، حصه ای برای خود، و حصه ای برای رسول صلی الله علیه و آله و حصه ای برای ذوی القربی خاصّ وی که جانشینان آن حضرت باشند قرار داده، و تصرف در حصّة اللّه و حصة الرسول را نیز محوّل به امام علیه السلام نمود که وی عدّۀ مخصوصی را (درماندگان سادات) با محدودیت خاصّی اداره کند و مابقی را که درحقیقت بودجۀ مالی و ضامن اجرای برنامه های مذهبی است، بر طبق نظر صائب و مصون از خطا و اشتباه خود را [در راه] اعلاء کلمة اللّه مصرف نماید: «وَ اعْلَمُوا أنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ»(4) در محل امنی و صندوق مشترکی به نام بیت مال اللّه یا بیت مال امام قرار دهند، و برای نگهداری و مصرف آن هیئت امنای مالی از

ص:119

عالی ترین و عاقل ترین و روشن افراد روحانیت که مورد اعتماد و اطمینان می باشند تعیین نمایند؛ بدان نظر که از هرج و مرج و ریخت و پاش و حیف و میل و مراحل ثلاثه قبل الوصول و حال الحفظ و عند المصرف مصون و محفوظ بماند، به نحوی که همۀ جامعۀ روحانیت، از رئیس و مرئوس، در حدود ضرورت خودشان جیره خوار صندوق باشند.

این درست نیست که هرکس در هر جایی آن را پیدا کند بگیرد به هر وسیله و عنوان و کاغذپاره و توصیۀ پارتی و حیل شرعیه و تزویر بخشش اکثر و گرفتن اقل، اختلاس کند و برباید و اتلاف نماید، و سپس بر همۀ جرائم خویش با توبه های خاصّ و لطائف الحیلی قلم عفو کشد، و رفته رفته کهنه های نو و فقیرهای غنی و عیش هایی مرفّه شود، و هر روزی ویرانه هایی آباد، ساختمان هایی بنا و قصرهایی از روی زمین سبز شود. نه اسلام را از آن یقینی، نه قرآن را رونقی، نه حقیقت را اثباتی، نه دین را رواجی، نه خانۀ ایمان را مرمّتی، نه پیکر زخمیِ دیانت را مرحمی، نه جسد نیمه جان آن را نیروی حیاتی، نه ترویج دین را توسعه ای، و نه دشمنان حمله ور قرآن را دفاعی حاصل آید.

شما می دانید غالب این بودجه از دست رنج یک عده طبقۀ پائین تر جامعه که با هزاران زحمت و کوشش تأمین معاش می کنند، به دست می آید. آن ها با خلوص نیت، حاصل زحمات خود را در اختیار این هیئت می گذارند.

پس نیابت، ناروا و ظلم است در آن حیف و میل شود، و در طریق رفاه عیش افرادی صرف شود.

آری اینان گویندگان مذهبی اند که از زبان اسلام علی الدوام تقید از اختلاف طبقاتی دنیا و نکوهش از وضع سودایی جهان دارند. آیا سزاست که جامعۀ روحانیت در میان اختلاف کذایی ایجاد کنند که زندگی مشابه به مرگ تدریجی عده ای، در کنار عیش مرفّه عده ای دیگر قرار گیرد؟ آیا روحانیت با چنین وضعی می تواند تأثیر ایمانی و اخلاقی در قلوب جامعۀ مسلمین بگذارد و حب مال و جاه را از دل ها بیرون کند؟

ص:120

«کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ».(1)

به حقیقت قسم که این اختلاف طبقاتی بدتر از آن است که متفرقین [شاید:

محتکرین] دارند، چه آنکه احتکار آنان از اموال شخصی، و اینان از اموال عمومی است؛ اموالی که صاحبش غائب و حقوق حقه اش به دست ما ارادتمندان صمیمی و پیروان با اخلاصش به چنین طرزی تقسیم می شود:

«أ فَحَسِبْتُمْ أنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أنَّکُمْ إلَیْنا لا تُرْجَعُونَ».(2) این بودجه از سنخ همانست که اهمیت آن را روش علی بن ابی طالب علیه السلام با برادرش عقیل و دختر عزیزش روشن می سازد، و ابوبصیر از امام باقر علیه السلام می پرسد:

«مَا أَیْسَرُ مَا یَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ قَالَ مَنْ أَکَلَ مِنْ مَالِ الْیَتِیمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْیَتِیم»(3) می فرماید خوردن یک درهم از سهم امام علیه السلام (البته به طریق غیرمجاز) انسان را مستحق ورود دوزخ می کند. این همان بودجه ای است که بزرگان، علما و متقین گذشتگان در گرفتن و مصرف آن نهایت احتیاط را مراعات می کردند و این درس را از مکتب علی علیه السلام و فرزندانش فراگرفته بودند.

خانۀ محقق آیت اللّه انصاری در شهر مذهبی نجف شاهد مطلب است، و روش مامقانی اول که پس از رسیدنشان به مرتبۀ مرجعیت، اجرت سرتراشی را اضافه نکرده می فرمود: من نامم بزرگ شده، نه مساحت سرم.

او می گفت: تعجب دارم از اینکه مردم مرا تمجید می کنند که زاهد است و وجوه مالی را در غیر مصارف خود مصرف نمی کند، یعنی می گویند من دزد و غارتگر نیستم. عجبا! اینکه صفت فوق العاده ای نیست.

بنده معتقدم جامعۀ روحانیت، خاصه کسانی که از ممرّ فوق ارتزاق دارند، باید بکوشند که زندگی خود را علی رغم اقتضای زمان و اجبار محیط کنونی که زندگانی ها را متورم کرده، و همواره بر طول و عرضش می افزاید، کنترل کنند و تقلیل و تنزّل بخشند، و گرنه ماها با این رویه زندگی کنیم، در مقابل

ص:121

شاگردان مدرسۀ علی بن ابی طالب علیه السلام هوسران دنیاپرستیم: «وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبّاً جَمّاً».(1)

راجع به طلاب محترم

دوست محترم و آقا!

آنچه راجع به وضع این طلاب اشارت رفته بود از قبیل میل به مادیت و ضعف روح تقوی و گرایش به جمع مال و حیارات مقام و رغبت به رفاه زندگی، آری این امر یکی از مهم ترین علل انحطاط مسلمان ها بوده و می باشد، مرض پیکرۀ اجتماع و سرطان جامعۀ روحانیت و مربیان مذهبی است.

آیا روحانیت توجه دارد که هدف آن ها باید همان باشد که خداوند از ارسال پیمبران و کتاب های آسمانی دارد؛ یعنی توجه دادن به مبدأ [و] معاد، تکمیل عقول، ساختن انسان های مافوق، هدفی کردن اجتماع، و بالاخره تأمین زندگی مرفّه عقلایی دنیا و سعادت جهان دیگر و در نهایت روشنی است که اگر کسی چنین ایدئولوژی و هدفی دارد، او باید همانند فرستادگان الهی از همۀ لذّت های شخصی و جسمی بگذرد و همه را قربانی راه هدف کند؛ چه آنکه انبیای عظام، آسایش خویش را فدای آسایش ملت کردند و راحتی خود را قربانی سعادت آن ها. آنان اهداف اصالی داشتند و در راهش بر صدمه حاضر شدند. آن ها سعادت چندبعدی می طلبیدند، آن ها بالعیان می دیدند که تأمین حیات و رفاه عیش برای خود با کوشش و سعی در طریق هدف جمع نمی شود؛ بدین جهت خود را فراموش کردند تا دیگران را به یاد آورند و از خویش غایب شدند، در متن اجتماع حاضر گشتند، از لذائذ خود دور شدند تا به سعادت جامعه نزدیک شدند، رنج ها و مرگ ها را بخریدند تا جامعه را زنده کردند: «اُولئِکَ الَّذینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ».(2) من در حیرت و شگفتی ام از آن فرد روحانی که اطلاع از وظائف خطیر خود ندارد، آیا غفلت است یا تغافل، و هر دو اسف آور:

ص:122

«فَأیْنَ تَذْهَبُونَ» (1)«فَأنّی تُؤْفَکُونَ».(2)

آیا نمی دانند روحانیت یعنی روح پروری، نه بدن پروری؛ و معنویت طلبی و تربیت نفس و تهذیب اخلاق؛ قیام به وظایف انبیاء؛ پیروی از اهداف پیغمبران یعنی پیغمبروار صلی الله علیه و آله کوشیدن و جهانی را زنده کردن؛ یعنی علی وار علیه السلام طرفداری از خدا و قرآن و حقوق مظلومان کردن و قربانی این راه شدن؛ یعنی حسن وار علیه السلام شدن برای حفظ خون مستضعفین در صورت اقتضاء ساکت شدن و فحش و ناسزا شنیدن، یعنی حسین وار علیه السلام قیام کردن و بر علیه جور و ستم و خفقان و ظلم شوریدن و آشوبیدن و تسلیم شدن و دفاع کردن و جنگیدن و بالاخره کشته شدن، روحانیت یعنی پیش مرگان در راه هدف: «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدیلاً».(3) روحانیت یعنی سیدجمال بودن و بر ضد استعمارگران جوشیدن و سخن گفتن و نوشتن و بیدار کردن و هشیاری بخشیدن و مشت استعمارگران و چشم استعمارزدگان را باز نمودن.

روحانیت یعنی شیخ مفید و سیدمرتضی و علّامه و کاشف الغطا شدن، با قلم ها و قدم ها و زبان ها و بیان ها در مجامع علمی و کنگره های بزرگ اسلامی حق را روشن کردن و باطل را زدودن، دوستان را نیرو دادن و دشمنان را آگاهانیدن. [روحانیت] یعنی شیخ طوسی شدن در علوم مختلفه و فنون مربوطه و لازم روزمرۀ مردم جدیت عملی نمودن، تحقیقات علمی نگاشتن، تفسیری عمیق، اخباری منظّم، اصولی متین، رجالی مهذّب و کتاب دفاعی بر طبق تشیع صحیح نوشتن «وَ جاهِدُوا فی اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ».(4)

روحانیت یعنی صاحب عروة الوثقی بودن و پول های سرشار و لیره های بی شمار را بدان احتمال که ایادی استعمار در طریق وصول آن دخیل باشند

ص:123

رد کردن، و دامن روحانیت به کثافت حرام و شبهه آلوده نکردن.

و بالاخره [روحانیت] یعنی حقایق قرآن را درک کردن و در اعماق جان و روانش جا دادن و به مرحلۀ عمل آوردن و با سعی و کوشش و فداکاری در میان اجتماع و محیط مجامع بشری دریغ، و به رایگان قربانی دادن.

آری روحانیت تشیع، یعنی استقلال فکری و آزادی چندبعدی: آزادی در اجتهاد و استنباط احکام از مدارک مربوطه، نه تبعیت از آراء و عقاید عده ای غیرمعصوم و افراد عادی هزار و اندی پیش و گفتار آن ها را وحی منزل شمردن، و آزادی در بودجۀ مالی، بدین معنی که مخارج زندگی را از منافع معهوده طبق دستور دین به دست آوردن و بر وفق موازین شرعی توزیع و مصرف کردن.

سپس به اقامۀ نماز جمعه پرداخت. با استناد به منابع تاریخی، حضرت امام امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در مقام حاکم اسلامی به این امر اقدام کرده است. دعوت نمازگزاران به تقوای الهی و بیان مسائل جاری کشور اسلامی، از جمله وظایف خطبای جمعه در طول چند قرن بوده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و برقراری نظام جمهوری اسلامی در ایران، ایراد خطبۀ جمعه و اقامۀ نماز جمعه، یکی از شئون و وظایف حاکم اسلامی شد. درپی آن، نمایندگانی از جانب حاکم اسلامی، به امامت جمعه در مراکز استان ها و شهرستان ها منصوب شدند، که حضرت آیت اللّه مشکینی رحمه الله از جملۀ آن هاست که به امامت جمعۀ شهر مقدس قم، از ناحیۀ حضرت امام خمینی (رضوان اللّه علیه) منصوب شد و معظم له توانستند چند سالی از جایگاه امامت جمعه به نشر و تبلیغ معارف دینی و اندیشه های نظام جمهوری اسلامی ایران بپردازند.

مقالۀ حاضر از دو بخش اصلی تشکیل یافته است: بخش اول به صورت کلی به نماز جمعه در اسلام می پردازد و بخش دوم به مطالعۀ خطبه های نماز جمعۀ مرحوم آیت اللّه مشکینی رحمه الله اختصاص یافته است. گفتنی است معظم له در طول امامت جمعۀ خویش در شهر قم، 139 خطبۀ جمعه ایراد فرمودند. در این مقاله به بررسی پنجاه خطبه از مجموع خطبه های جمعۀ آن بزرگوار پرداخته می شود.

است که این کلمه با «ضم» اول، مختص موعظه، و آن حالتی است که هنگام سخن گفتن بر انسان عارض می شود، ولی با «کسر» اول، مخصوص خواستگاری از زن است.(1)

در اصطلاح، خطبه عبارت از کلمات و جملات منثوری است که سخنور در برابر فرد یا جمعی از مردم بر زبان می آورد. بنابراین خطیب کسی است که شأنش سخنوری است.(2)

با این تعریف، فرق خطابه و موعظه نیز آشکار می گردد؛ چرا که اثر وضعی خطابه تهییج و بی تاب کردن احساسات است، آن چنان که احساسات شخص مخاطب را به جوش آورد و متعاقباً حرکت و جنبش در پی داشته باشد.(3) ولی اثر وضعی موعظه، آرام ساختن و تحت سلطه آوردن مخاطب است، طوری که شخص را به تعقل و تفکر وا می دارد تا خود را از دام نفس برهاند. بنابراین، برای تعدیل شهوات و احساسات، هنگامی که خودسرانه عمل نمایند، موعظه ضرورت می یابد.(4)

کَعب بن لوی یا به قولی قصَی بن کلاب، مردم را در این روز گرد می آورد و برای آنان موعظه می کرد؛ به همین جهت بعضی ها تغییر نام این روز از یوم العروبه به جمعه را به کلاب نسبت داده اند.(1) برخی دیگر، این نام گذاری را به انصار مدینه منسوب دانسته اند؛ زیرا بر پایۀ برخی احادیث، اسعدبن زراره، پیش از هجرت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مدینه، مردم را در این روز گرد آورد و با آنان نماز گزارد و از آن پس نام جمعه برای این روز برگزیده شد.(2) در احادیث، از روز جمعه با عناوینی چون: «سید ایام»، (3)«افضل ایام»، (4)«روز تنظیف و عید مسلمین»، (5)«روز خدا»،(6) و... یاد شده است.(7)

خطابه و خطبه خوانی، قرین نبوت است؛ چنان که همۀ پیامبران الهی، به این هنر آراسته بودند.(1) بر همین اساس و با استناد به روایتی، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فصیح ترین شخص عرب به شمار می رفته است.(2)

به شواهد تاریخی، خطبۀ حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر، خطبه های امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، خطبۀ حضرت زهرا علیها السلام در مسجد مدینه، خطبۀ حضرت امام سجاد علیه السلام در مسجد جامع دمشق و خطبۀ حضرت زینب علیها السلام در افشاگری جنایات یزید پس از واقعۀ کربلا، جزء ماندگارترین خطبه های عبادی و سیاسی جهان اسلام به شمار می آیند.(3)

" زانوناء "برپا شد».(1) بنابر گزارش های تاریخی، پس از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اقامۀ نماز جمعه در دورۀ خلفای نخستین و نیز در دورۀ حکومت امام علی و امام حسن علیه السلام متداول بوده؛ چنان که اقامۀ نماز جمعه توسط ابوبکر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در استقرار و رسمیت یافتن خلافت وی نقش اساسی داشته است.(2) همچنین، در دوران حکومت امویان و عباسیان نیز نماز جمعه به امامت خلفا و نمایندگان آن ها برگزار می شد.(3)

اما دربارۀ تاریخ برگزاری نماز جمعه در ایران چنین آمده است: در پی اعتراض دولت عثمانی مبنی بر عدم اقامۀ نماز جمعه در ایران، دولت صفوی نماز جمعه را در ایران به پا داشت؛ چنان که وجود مساجد جامع متعلق به آن زمان در شهرها، این مطلب را تأیید می کند. پس از این اقدام دولت صفوی، علما و اندیشمندان اسلامی، مواضع متفاوتی در وجوب یا عدم وجوب نماز جمعه در عصر غیبت اتخاذ کردند و در این راستا عالمان و دانشمندان، رساله هایی نوشته اند. در میان رساله های نگاشته شده دربارۀ وجوب یا عدم وجوب نماز جمعه، می توان به رسالۀ صلاة الجمعة اثر شهید ثانی؛ الشهاب الثاقب اثر فیض کاشانی (1091 ق)؛ اللمعة فی تحقیق صلاة الجمعة اثر قاضی نوراللّه شوشتری (1019 ق) و رسالۀ صلاة الجمعة اثر فاضل هندی (1113 ق)، اشاره کرد.(4)

ناگفته نماند که نخستین نماز جمعۀ معاصر و بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی در ایران، در تاریخ 5 مرداد 1358 به امامت آیت اللّه محمد صادقی تهرانی در دانشگاه تهران و شریف و متعاقباً آیت اللّه طالقانی برگزار شد. البته قبل از آن هم

ص:130

آیت اللّه حاج آقا رحیم ارباب چرمهینی در اصفهان نماز جمعه برپا می کرد. ایشان نماز جمعه را در منزل اقامه می کرد.(1)

فَیَشْهَدُونَهَا وَ یَضْمَنُهُمُ الْأَوْلِیَاءُ حَتَّی یَرُدُّوهُمْ»؛(1) حضرت علی علیه السلام همیشه کسانی را که به واسطۀ بدهکاری یا تهمت، در زندان به سر می بردند، روز جمعه برای شرکت در نماز جمعه از زندان خارج می کرد و به نماز جمعه می آورد و اولیائشان ضامن می شدند که آنان را به زندان باز گردانند.

طبق روایتی دیگر از همان حضرت، امام علی علیه السلام به تبهکاران زندانی اجازه می داد در نماز جمعه حاضر شوند:

«أَنَّ عَلِیّاً علیه السلام کَانَ یُخْرِجُ الْفُسَّاقَ إِلَی الْجُمُعَةِ وَ کَانَ یَأْمُرُ بِالتَّضْیِیقِ عَلَیْهِمْ»؛(2) امام صادق علیه السلام می فرماید: حضرت علی علیه السلام تبهکاران را برای شرکت در نماز جمعه از زندان خارج می کرد و دستور می داد بر آنان سختگیری کنند.

عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کَانَ إِذَا خَطَبَ فِی الْحَرْبِ خَطَبَ عَلَی قَوْسٍ وَإِذَا خَطَبَ فِی الْجُمُعَةِ خَطَبَ عَلَی عَصًا»؛(1) همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی که در شرایط جنگی خطبه ایراد می فرمود، بر چلۀ کمان تکیه می کرد و زمانی که در نماز جمعه (شرایط صلح) خطبه می خواند، عصا بر دست می گرفت.

همچنین، بررسی ها دربارۀ نوع سلاحی که حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام هنگام ایراد خطبه های جمعه به دست می گرفتند، ما را با نقل هایی متفاوت روبه رو می سازد؛ نقل هایی که هریک مؤید دیگری است. نقل اول از نصر بن مزاحم (96 ق) است:

«... حضرت علی علیه السلام هنگام ایراد خطبه ها، شمشیر خویش را حمایل کرده و بر کمان تکیه زده بودند...».(2)

اما نقل دوم از شیخ مفید رحمه الله است که می فرماید: «... امام علی علیه السلام هنگام ایراد خطبه های جمعه، بر کمان عربی تکیه می کردند».(3)

از مطالعۀ گزارش های یادشده و مانند آن، درمی یابیم که به هرحال، حضرت هنگام ایراد خطبه ها، بر سلاحی تکیه می کرد؛ حال ممکن است آن سلاح شمشیر بوده باشد یا کمان؛ و نیز می توان این گونه نتیجه گرفت که نقل اول، بر شرایط کاملاً جنگی و ویژه ناظر بوده است؛ چرا که ضمن گزارش حالات آن حضرت در جبهۀ صفین آمده است.(4) ولی نقل دوم، به احتمال بسیار، بیانگر شرایط طبیعی جامعۀ اسلامی است.(5)

به ظرفیت فکری و علمی آن ها دارد، هم خود خطبه ها را کوتاه می فرمودند، و هم به اصحاب در این باره توصیه می کردند. سیره و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله این بود که خطبه ها را کوتاه و روان ایراد می فرمود و در زندگی آن حضرت این گونه ثبت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله روز جمعه، موعظه را طولانی نمی کرد، و خطابۀ آن حضرت کلماتی کوتاه و روان بود.(1) همچنین از جناب عمار یاسر نقل شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ما را به کوتاه کردن خطبه ها فرمان داد.(2)

خطبۀ نخست، سورۀ توحید را می خواند.(1) قدر متیقن روایات یادشده، ما را به این نتیجه می رساند که حضرت در پایان خطبۀ اول، یک سورۀ کامل را تلاوت می کرد.

اما دربارۀ اینکه حضرت امیرالمؤمنین، علی علیه السلام در پایان بخش دوم خطبه ها چه سوره یا آیه ای تلاوت می کرد، هیچ مستندی یافت نشد. با تتبع در خطبه های آن حضرت، درمی یابیم که در این قسمت از خطبه ها سورۀ کاملی تلاوت نشده است و حضرت فقط به تلاوت آیۀ 90 سورۀ مبارکۀ نحل(2) و 201 از سورۀ بقره(3) بسنده کرده است.

مبادرت ورزید. در این بخش از مقاله، به مطالعۀ پنجاه خطبه از خطبه های جمعۀ معظم له می پردازیم.

موفقید که آزادانه به مسجد بروید و از این جوّ آزاد اسلامی استفاده کنید. ماه رمضان همۀ مساجد و مصلّاها را پر کنید. روز جمعه همه جا را تعطیل کنید و در مصلّاها حاضر شوید. به خدا ما خواهیم رفت و این اعمال برای ما خواهد ماند».(1)

امام جمعۀ فقید شهر مقدس قم، دربارۀ قداست مکان نماز جمعه و اینکه نمازگزار باید قدر این نعمت الهی را بداند و با شناخت کامل دربارۀ این جایگاه حضور داشته باشد، این گونه توصیه فرمود: «این نَفس هایی که در مصلّا می کشید، کفارۀ گناهان شماست. واللّه کسی صادقانه از خانه برخیزد و به سوی مصلّا و نماز جمعه بشتابد، قربةً إلی اللّه و به ویژه اگر بتواند غسل کند، اگر بتواند توبه هم کند، بیایی نماز بخوانی و برگردی، خداوند به گذشته هایت قلم می کشد. قدر این نعمت ها را بدانید و متقی باشید».(2)

نکتۀ آخر اینکه معظم له افزون بر اینکه به احکام و شرائط نماز آگاه و دانا بود، فهم عمیقی از مسائل و حکمت نماز جمعه و دیگر نمازها داشت، به طوری که در موارد متعدد نه تنها نمازگزاران، بلکه عموم مردم و غائبین را متوجه این امر کرد.

برای نمونه، در یکی از خطبه ها چنین فرموده: «و به ملتمان توصیه می کنم که به نماز جمعه خوب حاضر بشوید. این نماز را باشکوه انجام دهید. این نماز عظیم الشأن است و ما به خاطر این نماز توانستیم خیلی از کارها را انجام دهیم».(3)

چنان که این سنت حسنه، هم در خطبه های جمعۀ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، و هم در خطبه های جمعۀ امیر المؤمنین علیه السلام به کرات صورت گرفته است. آیت اللّه مشکینی رحمه الله در بخش هایی از خطبه ها، با تأسی به سیرۀ بزرگان دین، مباحث مفصلی راجع به تقوا بیان فرموده؛ از جملۀ آن ها می توان به حقیقت تقوا، ضرورت تقوا، آثار تقوا در دنیا و آخرت و نیز راه کسب تقوا اشاره کرد. معظم له دربارۀ تکرار این مقوله در هر هفته، این گونه بیان فرمود: «طبق وظیفه، خطیب جمعه در هر دو خطبه باید، یا مستحب است که به تقوا توصیه کند، اگرچه خیلی تکراری است. این تکرار، از آن تکرارهای واجب است».(1)

پرداختن به موضوعات روز جامعۀ اسلامی در خطبۀ جمعه و نیز تبیین مواضع نظام در برابر حوادث و پیشامدها، ما را رهنمون می سازد به اینکه نباید از عنصر سیاسی بودن این فریضه غفلت بورزیم. مرحوم آیت اللّه مشکینی رحمه الله با علم به این موضوع، افزون بر تبیین مواضع نظام جمهوری اسلامی، به فلسفۀ پرداختن ائمۀ جمعه به موضوعات سیاسی نیز اشاره فرمود:

گاهی ممکن است بگویند که خیلی در خطبه ها از سیاست حرف نزنید، همان قدر که اشاره ای می کنید و روایتی می خوانید و نصیحتی می کنید کافی است. ولی اولاً شرع اسلام گفته خطیب در خطبۀ دوم از اوضاع کشور و مملکت، داخل و خارج کشور به مردم بگوید. علاوه بر آن می بینم تازگی حوادثی در مملکت پیدا شده که خیلی خطرناک و ناراحت کننده است.

واقعاً شبانه روز وجدانم ناراحت است که چه کنیم با این وضعیتی که می بینیم. این نوشتارها، گفتارها، سخنرانی ها، این عمل ها؛ چه کنیم با این ها.

من مجبورم این چیزها را بگویم.(1)

امام جمعۀ فقید شهر مقدس قم، با مبنا قرار دادن این اصل، در اکثر خطبه های جمعۀ خود، علاوه بر آگاه سازی و روشنگری مردم در مسائل سیاسی، تحلیل سیاسی نیز ارائه می کرد که می توان موضوعات آن را در چند محور خلاصه کرد:

آیت اللّه مشکینی رحمه الله با تأسی به این کلام نورانی امیر بیان، در خطبه های متعدد، از مسند امامت جمعه مواضع کلی نظام جمهوری اسلامی را تبیین کرد.

خطیب نماز جمعۀ شهر مقدس قم، دربارۀ اینکه برای پیشبرد اهداف انسانی و اسلامی باید حکومتی تشکیل و همۀ کارها زیر نظر بهترین افراد اداره شود، چنین فرمود:

عقل می گوید در میان هر بشری باید حکومت باشد. شما ببینید الان در قدیم هم همین طور بوده، حالا هم همین طور است، هیچ کشوری پیدا نمی کنید که حاکم نداشته باشد؛ حالا شاه، نخست وزیر، رئیس جمهور، هر چی باشد، مردم حکومت لازم دارند و عقل می گوید حکومت باید دست بهترین افراد باشد، [دست] دلسوزترین افراد باشد و حکومت نباید دست انسان جاهل و نادان و قسی القلب باشد.(1)

معظم له دربارۀ هدف از تشکیل حکومت اسلامی که خواست همۀ انبیا و اولیای الهی بود، این گونه فرمود: «این هدف انبیاء بود و پیامبر گرامی و حضرت امیر و امام حسین علیه السلام هم هدفشان همین بود که دین الهی به اصوله و فروعه در میان مردم پیاده بشود».(2) همچنین، وی دربارۀ هدف از تشکیل حکومت اسلامی و آثار آن چنین فرمود:

باید یک حکومت الهی مستقر بشود و اگر حکومت نباشد احکام، عملی نمی شود. خود پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در مکه بود، حکومت نداشت نتوانست کاری انجام بدهد. وارد مدینه شد، حکومت تشکیل داد، اسلام را پیاده کرد.

حکومت است که می تواند هدف را پیاده کند. حکومت عدل است که می تواند قرآن را در میان مردم ظهور بدهد.(3)

از دیدگاه آیت اللّه مشکینی رحمه الله، حکومت اسلامی از نظر ماهیت، با نظام طاغوت در تضاد است و این دو نظام، هم از نظر شکل، و هم از نظر محتوا، و هم از نظر آثار،

ص:141

با همدیگر متفاوت هستند: «حکومت الهی یعنی کسی که در رأس قرار گرفته و همه زیر نظر اوست، انسانِ عالم به دین، متخصص در دین، فقیه، مجتهد، عادل باشد. هیچ واجبی از او عمداً ترک نشود و هیچ حرامی را عمداً مرتکب نشود. این حکومت، می شود حکومت اسلامی. و حکومت طاغوتی این است که در رأس، چنین آدمی نباشد».(1)

باید کمک کنند. باید همه تصمیم بگیرند همراه دولت شان راه بیفتند تا بازسازی انجام بگیرد.(1)

همچنین، ایشان به کارگیری همۀ استعدادها و ظرفیت ها در بازسازی را ممدوح می دانست و توجه به ابتکارات و خلاقیت های ایرانی را این گونه بیان فرمود: «بالاتر از همۀ این ها - به شما دوستان عرض کنم - بازسازی یعنی به کارگیری همۀ استعدادهای ملت که از فکر آن ها، ابتکار آن ها، اختراع و سیاست و نقشه ریزی آن ها کاملاً استقبال شود، و به رشد و شکوفایی آن ها کمک شود».(2)

مثل ماه مبارک رمضان،(1) آنچنان سخن گفت که مخاطب خویش را هم به آیندۀ کشور، و هم به رحمت الهی خوش بین سازد.

«با وجود گرمی هوا دو نکته را عرض کنم: اولی مسئلۀ فلسطین است که درد و رنجی است برای عالم اسلام و مسلمین».(1)

«... به هرحال ما امروز کوشیدیم که با اینکه حالمان مساعد نبود، تندتند یک حرف هایی بزنیم، بلکه بتوانیم یک خرده کمترش بکنیم ان شاء اللّه بعداً آقایان می آیند از این خطبه ها [ی کوتاه] برای مردم می خوانند».(2)

معصومان علیهم السلام در محیطی پرشکوه و در جوّی سرشار از نورانیت و روحانیت و پیراسته از اغراض خصوصی و منزه از حب و بغض و مصالح و منافع شخصی، که از شاخصه های سخن دینی است، به تحلیل مسائل دینی، اعتقادی و نکات اخلاقی می پرداخت و می کوشید همگان را در مسیر تقوا و محبت و خشیت الهی سوق دهد.

موارد زیر، نمونه ای از سخنان معظم له است که نشان از ایمان نظری و عملی وی دارد:

بندگان خدا! توصیه می کنم شما را به تقوا، پروا، پرهیز از گناه، به مخالفت نفس، مخالفت هوا. گناهانی که روح انسان را می کشد، مهلکات است.

روایت، گناهان را سمّ مهلک و کشنده خوانده است. عمل خیر را از منجیات، و رهایی بخش شمرده است. از گناهان دوری کنید. روحتان را آلوده به گناه نکنید. شخصیت انسانی تان را تنزل ندهید. مقام والای ایمانتان را به وسیلۀ گناه و هوای نفس خدشه دار نکنید.(1)

لزوم توجه جوانان به اوقات خویش، و مغتنم شمردن ایام برای کسب توفیقات و رحمت الهی، یکی دیگر از توصیه های اخلاقی امام جمعۀ فقید شهر مقدس قم بود در ایام مقارن با ماه شعبان. ایشان با استناد به مناجات شعبانیه(2) چنین فرمود:

این ماه، ماه پیامبر بزرگ است. رحمت خدا و رضایت خدا از بندگانش در این ماه نهفته است و مقدمۀ ماهی بزرگ تر. ماه الهی است. قدر این ماه را بدانید. انجام وظیفۀ لازمه را در این ماه ها انجام بدهید؛ زیرا که

«الْأُمُورُ مَرْهُونَةٌ بِأَوْقَاتِهَا»؛(3) عمل ها در گرو وقتش است؛ در همان وقت اگر انجام دادی، موفق شدی؛ و الّا فلا.(4)

ص:146

گسیختگی های این کشور و ترمیم و بازسازی خرابی های ظاهری و مادی و معنوی این کشور، رفع گرانی ها، تکمیل کمبودها، به حال عادی درآوردن نرخ ها، مبارزه کردن و برانداختن بازار سیاه اجناس و ده ها از این قبیل کارها، قدم های اولیه ای است که باید ادارات ما، دولت ما، ملت ما بردارند و فوراً این قدم ها باید برداشته شود و من از خدای توانا خواهانم آقایان را در انجام این وظایف موفق بدارد.(1)

17. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، محمد بن حسن طوسی (460 ق)، تصحیح اسماعیل انصاری، [بی تا].

18. المصباح (جنّة الامان الواقیة و جنّة الایمان الباقیة)، تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی عاملی (905 ق)، بیروت: 1398 ق.

19. مکاتیب الرسول، علی احمدی میانجی، قم: دارالحدیث، 1419 ق.

20. من لا یحضره الفقیه، علی بن بابویه صدوق (381 ق)، تصحیح: شمس الدین محمدجعفر، بیروت: دارالتعاریف، 1411 ق.

21. المیزان فی تفسیر القرآن، محمدحسین طباطبایی، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، تهران: بنیاد علمی فرهنگی علامه طباطبایی، 1364.

22. نهج البلاغة، محمد بن حسین رضی (406 ق)، ترجمۀ محمد دشتی، قم: امام علی علیه السلام.

23 وسایل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محمد حر عاملی (1104 ق)، بیروت:

دارالاحیاء التراث العربی، 1403 ق، پنجم.

ص:151

ص:152

کِلک مُشکین تو روزی که ز ما یاد کند ببرد اجر دو صد بنده که آزاد کند(1)

بر شاخسار هستی، گلی به زیبایی انسان نشکفت؛ گلی که گلبرگی دل انگیزتر از «بیان» بر آن نرست؛ بیانی که تمام فرّ و شکوه روح آدمی را در آن باید جست؛ روحی که نفخۀ رحمان است و سزاوار خلعت قرآن «الرَّحْمنُ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ * خَلَقَ اْلإِنْسانَ * عَلَّمَهُ الْبَیانَ».(2)

از دیدگاه واژه شناسان، مفهوم «بیان» گستره ای به وسعت «وضوح» و «آشکاری» و «آشکارکنندگی» را شامل می شود و افزون برسخن و گفتار، خط و نوشتار و انواع استدلالات عقلی و منطقی و اظهار مقصود به وسیلۀ رساترین الفاظ را که حاکی از فهم و تیزبینی ذهن است، دربر می گیرد.(3)

تفهیم و تفهّم و تعلیم و تعلّم به وسیلۀ این موهبت کبری و نعمت عظمی صورت می گیرد و درصورت خرق پردۀ عادت، آن را باید اعجاز عظیم نامید.

بیان، جویباری از چشمۀ فیاض روح آدمی وجلوه ای از مهر تابان روان آسمانی انسان است.

سرشت انسان در بیانش جلوه گر است و حقیقتش در گفتار و نوشتارش به نمایش درمی آید وچه ژرف است کلام نورانی امیرالمؤمنین، امام علی علیه السلام:

«تَکَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَإِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِه» (4)(سخن گویید تا شناخته شوید؛ که همانا مرد در زیر زبانش نهفته است).

جناب ملای رومی، این بیان شریف را با ابیاتی چند در دفتر دوم مثنوی چنین توضیح می دهد:

ص:154

آدمی مخفی است در زیر زبان چون که بادی پرده را در هم کشید

کاندر آن خانه گهر یا گندم است یا در او گنج است و ماری بر کران

این زبان پرده است بر درگاه جان سرّ صحن خانه شد بر ما پدید

گنج زر یا جمله مار و کژدم است ز آنکه نبود گنج زر بی پاسبان

روح آدمی هرچه به حقیقت ربّانی خود نزدیک تر باشد، تراوش های آن دل انگیزتر و نورانی تر است. سخن زیبا، به نظم و نثر، از روح زیبای گوینده حکایت می کند. به تعبیری دیگر، ورای هر گفتار و نوشتار هنری، روحی هنرمند و والا و پُر رمز و راز قرار دارد، که سر از جیب سخن درآورده است و خودنمایی می کند؛ چرا که به قول ملاعبدالرحمان جامی در مجموعۀ یوسف و زلیخا:

نکورو تاب مستوری ندارد نظر کن لاله را در کوهساران

کند شق، شقّه گل زیر خارا چو هرجا هست حسن اینش تقاضاست

چو در بندی سر از روزن برآرد که چون خرم شود فصل بهاران

جمال خود کند زآن آشکارا نخست این جنبش از حسن ازل خاست

نتیجه آنکه بیان، نعمتی است عِدل خلقت انسان، و بیان رسا و ذوق لطیف برخاسته از نسیم رحمتی است که بر کالبد آدمی دمیده شده است.

کلام شیوا و بیان رسا در این سامان بالیده اند. اگر سایر ملل در همۀ اعصار و امصار خود، یکی مانند تولستوی، گوته و تاگور و امثال آن دارند، در هر عصر و مصر ایران بزرگ، قد رعنایی از لطافت و ظرافت به دلربایی چهره افروخته است. ذکر این حقیقت، نه به معنای تفاخر مذموم و برتری طلبیِ نامعقول است، که آن کمال بی ادبی است؛ بلکه حدیث نعمت و شُکر موهبت است.

آورده اند، مضمونی پرورده اند، شگردی زده اند، طنزی پرداخته اند و مزاحی گفته اند و... که شنیدنی و آموختنی است.(1)

متأسفانه اغلب به دلیل اشتهار عالمان دینی به رشته های تخصصی خود اعم از تفسیر، حدیث، فقه، اصول، فلسفه، عرفان و کلام و یا دلایل دیگر، این بُعد از شخصیت و کارکردشان مورد غفلت قرار می گیرد.

عالم ربّانی، زاهدِ عابد، معلّم اخلاق و مهذّب نفوس، مفسّر قرآن و فقیه عالی قدر، حضرت آیت اللّه حاج میرزا علی مشکینی - قدّس اللّه نفس الزکیه - در زمرۀ عالمان طراز اول عصر حاضر است که عظمت علمی و معنوی را توأم با لطافت طبع و ظرافت ذوق داشت. اگر چه به نظر نگارنده، مشی زاهدانه و دور از تظاهر آن بزرگوار، حتی مقام علمی و معنوی اش را نیز در پردۀ اختفا نگه داشت، اما خوش ذوقی و لطافت طبعش که هر گاه اراده می فرمود، شهد معنا را با کوثر الفاظ مصفّا در جام های بلورین از جملات شیوا با شاهدانی از نکات دلنشین و زیبا به مخاطبان مشتاق خود تقدیم می داشت، بیشتر در سراپردۀ خلوت مستور ماند. توجه به این نکته که حضرتش افزون بر آنکه در میان عالمان و حکیمان ایرانی پروش یافته بود، که در فراز پیشین گفته آمد، از دیاری برخاست که وجب به وجب خاکش مدفن اهل دلی، و مرقد اهل ذوقی، از علما و عرفا و شعراست؛ دیاری که آن را باید سرزمین «شیخ و شمشیر و شعر» نامید که در اینجا تیمّناً و تبرّکاً نمونه ای از گفتار و سخن عالمان پیش از ایشان ذکر می شود: در سال های نخستین قرن چهاردهم هجری شمسی، آن گاه که رئیس ادارۀ نوبنیاد ثبت احوال و اسناد از فقیه نامدار و عظیم الشأن دارالارشاد اردبیل، مرحوم آیت اللّه سید احمد مرتضوی قدس سره (م 1313 ق) در خصوص وثاقت عالم و مجتهد دیگر شهر، آیت اللّه سید حبیب اللّه موسوی اطهاری - رضوان اللّه علیه - (م 1312 ش) سؤال می کند، مرحوم سید احمد آقا طی چند سطر با عبارتی مشحون از جذالت و زیبایی

ص:157

و نکات دلنشین ادبی و شیوا چنین پاسخ می دهد:

الحمد للّه رب العالمین و صلی اللّه علی حبیبه محمد و آله الطاهرین.

از بدایع امور و غرائب دهور، در این ازمنه، و اقصی امکنه، سؤال و استیضاح از اشیاء جلیه، که در غایت انجلاء و انکشاف، کالشّمسِ فِی رائِعَه النّهار بوده و می باشد. شأن مسئول و قدر مرتبۀ او، جلیل الشأن اعلی و اغلی و اجلی از تعریف و توصیف و ترتیب به کلمات و عبارت، فهذا المُولَی الجَلیل، لایدرِک الواصِف المَطری خَصائِصَه، همین سیدُالفقهاءِ الاَعلام - مُدّظلّه - فعلش مستقیم و قولش، و هر چه بفرمایند صحیح و مُجری و مُمضی. لانَّه لاینطِقُ عَنِ الهَوی، اطالَ اللهُ بَقائَه و کَثَّرَ اللّه امثالَه.

وَلَو انّ ثَوبَاً خیطَ مِن تِسعَ نَعتُهُ لَعِشرینَ حَرفَاً عَن مَعالیهِ قاصُر

سؤال سائل در این خصوص غیر وجه، فَلا تَکُن مِن المُمتَرین. در مَهجه بَیضاء و نَهجه غَرّاء مستوی باشید و ارتیاب در شأن چنین بزرگوار سامی، زید افضالُهُ العالی، خارج از طریقۀ ثواب، انَّ هذا لَشیء عُجابٌ.(1)

آیت اللّه مشکینی در جوار چنین بزرگانی پرورش یافته و در چنین فضایی نشو و نما کرده بود، افزون بر آنکه خودْ سال ها مدرّس فنون بلاغت و اصول فصاحت از کتاب گران سنگ مطوّل در حوزه های علمیه بود. بنابراین شگفت نیست که حضرتش را در بلندای قُلّۀ فصاحت و بلاغت گفتاری و نوشتاری مشاهده کنیم.

اکنون در این مختصر و با ذکر این نکتۀ لازم، که فقط به نکاتی چند و با رعایت اختصار تمام، بر بخشی از نامه های معظم له نظری افکنده می شود - چه آنکه بررسی ابعاد مکاتبات ایشان که مشحون از لطایف ادبی و ظرایف اخلاقی است، در وسع این مقالۀ کوتاه نمی گنجد - تعدادی از نامه های آن عالم ربّانی که شامل مکاتبات

ص:158

ایشان مابین دوستان، شاگردان، فرزندان و ارادتمندان خویش است، از دو جهت بررسی می شود:

نخست: از جهت آرایه ها و صنایع ادبی به کاررفته در نامه ها؛

دوم: از نظر محتوایی و مضامین اخلاقی موجود در آن.

نمونه هایی از آرایه ها و صنایع ادبی به کاررفته در نامه های آیت اللّه مشکینی، به دو نوع نظم و نثر ادا می گردد و هر دو قسم به فراخور هنرنمایی گوینده و نویسنده، به انواع و اقسام فنون و صنایع ادبی آراسته می شود. آیت اللّه مشکینی با اتکا به ذوق سرشار خویش در هر دو قسم هنرنمایی کرده است. در این معروضه، سخن از ویژگی های نثر ایشان است.

«نثر» در لغت به معنای «پراکندگی» و «پراکندن»، و در اصطلاحْ سخنی است که مقید به وزن و قافیه نباشد و به نثر مرسل و مسجّع تقسیم می شود.(1)

دریافتم که حلقه وارم احاطه کرده اند. بی درنگ به داخل ماشینی هدایت شدم. در گوشه ای افتادم، چشم بربستم و مدتی نگشودم و بدین فکر فرو رفتم که مطلب چیست ؟ و این عمل یعنی چه ؟ و بدین طرز چرا؟ و بالاخره به کجا؟ از شما چه پنهان این بنده را همانند بردۀ گریزپایی و برّۀ رعیت به دستور کدخدایی، به اسارت بردند و از نُه شهرستان این کشور عبورم دادند و با قبض رسیدهای رسمی و توصیه های اکید که مراقبت شود، و زیر نظر باشد و غفلت نشود، به وسیلۀ دو مرد کارآزموده و میدان نبرد دیده، با اسلحۀ گرم و تحت الحفظ شدیدی روانه داشتند. کوتاه سخن آنکه در مدّت یک روز و دو شب، با حرکت سریع و پیمودن مسافت 1920 کیلومتر در ماهان کرمان داخل اتاقی از سنگ سیاه بر روی پتوی سادۀ سربازی درافتادم و اینک هفت ماه است که در تحت شرایط نامساعدی، و مراقبت و تهدیدات سختی، از کار خود بی کارم و ویران و سرگردانم.(1)

و نیز:

نامۀ مبارک تقبیل و وضع بر اعین شد. مراحمتان مسرورم کرد و الطافتان محبورم ساخت. امید آنکه، آن باشید که اسلام خواهد، و آن شوید که نیکان شدند، و لَدَی التّوجُّه الی المَلأ الاَعلی و الفَناءِ عَن هذِهِ الدَنیةِ الاَدنی دستم بگیرید و از این مذبلۀ حیات مادی و افکار آلوده به اجتماع بیرون کشید، و حجاب ها از دلم با نام دعوات دل های شب عقب زنید، گرچه حجاب نور باشد و معروض دارید: که رحمم کنند و از ورطۀ اشتغال به غیر الاهَم درآورند و مجنون خویش کنند و دلم شستشو دهند و راهم بنمایند به سیرم وادارند.(1)

و در جایی دیگر:

«بهر حال این مسئله را واگذار به اجازۀ جنابعالی کردیم فَما آتَیتُم نَأخُذُهُ وَ ما نَهَیتُم عَنهُ فَنَنتَهی» (1)(اشاره به آیۀ شریفۀ «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»؛(2)

و نیز:

«و کاغذ مُلَوّن جُوفی اشبَهُ شَیء بِالقِصاصِ قَبل الجِنایة است ارجُو ان تَعفُو عَنّی ألا تُحِبُونَ ان یغفِرَ اللهُ لَکُم، قربان وجود ذی جودت» (3)(اشاره به قاعده ای فقهی و آیۀ 22 سورۀ مبارکه نور).

و در جایی دیگر:

«اصل (قرض) برداشتن را امضاء کردیم و دادن را خدا تعیین فرموده: «فَنَظِرةٌ الی مَیسَرةِ» ولی دنبال آیه را زود بخوانید» (1)(کنایه از اینکه آنچه که در قالب قرض داده شده است، هبه است به دلیل دنبالۀ آیه که و «وَ أنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ».(2)

منغمر فرموده اید که نزدیک است خفه شویم جزاکم اللّه خیرا»؛(1)

و نیز در جایی دیگر:

«از شما چه پنهان این بنده را همانند بردۀ گریزپائی و برّۀ رعیت به دستور کدخدائی به اسارت بردند»؛(2)

و در نامه ای:

آیا توجّه داری در این جنگ اخیر کشورهای اسلامی با اسرائیل در سایۀ اندک اتّحاد و تفاهم با اعراب، چگونه دشمن مغرور رجزخوان معرکه آراء خاورمیانه را که به اعتماد خدایگان ابرقدرتش و پشتوانۀ دلار صاحب دلارش گاهی به آسمان حمله ور بود و گاهی بر زمین، بی منطق حمله می کرد و بی دلیل می کشت و بی مبالات به آتش می کشید، می بالید، و می غرّید و عربده می کشید، به خاک مذلّتش نشاندند و صدایش را خاموش کردند و چگونه همانند خیک خالی بادش بیرون گشت و بمانند رقاص تأتر درافتاد و فقره های کمرش شکست و لگن خاصره اش دررفت. آری ارباب بزرگش در هنگام احتضار برسر بالینش حاضر شد و دو ابَر قدرت در یاریش هم پیمان شدند، زیر نعلش را گرفتند و بر سر پاهای لرزانش نگاه داشتند.

و در جایی دیگر:

«از خاطرات ایام ماضیه، صحنه ای در محوطۀ خاطر تجدید نمایم، سلامی عرض کنم و ارادتی تقدیم دارم، باشد آن رفیق صمیم قدیم را دلی نرم شود و روحی گرم شود، ما را نیز جزء فردی از افراد عادی اردبیل حساب کند و ریاست خود را دربارۀ ما نیز مرعی دارد و بوسیلۀ نامه ای، قلب خراب را دستور تعمیر صادر نماید. آخر نه این است که ویرانه ها را تعمیر می کند»؛(1)

و نیز:

«امید آنکه پیوسته در تصحیح ابدان ملت بکوشید، ولی چند دقیقه ای وقت خواب برای خویش قرار دهید، اما نه مثل من که همیشه در خوابم و احتیاج به تنبیه و بیداری دارم. ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا!».(2)

تمام به زبان مادری آن بزرگوار، یعنی ترکی آذری نیز کشیده می شود، نظیر آنچه از حکیم هیدجی در دیوانش موجود است که به عنوان نمونه از ملمّعات ممزوج به عربی، فارسی و ترکی حکیم هیدجی نقل و سپس به نمونه هایی از ایشان می پردازیم. حکیم ملامحمد هیدجی، در تضمین سروده ای از شیخ شهاب الدین سهروردی، معروف به شیخ اشراق می فرماید:

من از صورت گذر کردم به معنا تو گویی سینه ام شد طور سینا

به کوه قلب زد برق تمنّا اذا ابصرتُ ذاک الضوء افنی

فلا ادری یمینی عن یساری جیگر اود دوتدی یاندی دورگتور سو(1)

هرآن کس از حقیقت برده او بو خبر دارد ز حال بی دلان او

ولی سرّ عظیم منکروه یدقون الروس علی الجداری

بدین گفتار نغز شیخ اشراق نمودم گفته های خویش الحاق

قاریشدی بیر بیرینه بال وقیماق(2) دئدی هر کیم ائشیدی اولدی ییراق(3)

بلی خوش گوسترور قیرمیزلا ساری(4) منه هیدج وطن، مأوی اولوب ری(5)

دئمه کی گل بیزه أوز دردووی دی(6) گر از درد دل خود غصۀ وی

دهم شرحی بنالد سنگ چون نی بگرید کوه چون ابر بهاری

............. الهی عبدک العاصی اتاکا

مقرّا بالذنوب قد دعاکا فان تغفر فشأنک ذاکا

فان تطرد فمن یرحم سواکا بعفو منک یا رب استجاری(7)

اما نمونه های تلمیع در نثر آیت اللّه مشکینی:

ولی بنده صبر می کنم؛ زیرا الصَبرُ مِفتاحُ الفَرجِ و آچار ُ کلِّ باغلی(8) شَیء فی

ص:167

العالم. آری شما در مدرسۀ جلالیه درس خوانده و متخلق به اخلاق آیت اللّه آخمازی شده اید. ضمناً سلام خالص بی عیب و بی شک و ریب به دوستان گرامی، خاصه الحاج عبدالمحمد مؤمن الجماعه و الحاج رشید الذی جورابه الاعطائی الآن موجود فی پائی و الحاج میرزا آقا انشاء اللّه فی السّال الآینده الذی ساکُهُ الشریف فی کل سفرٍ یولِدُ الشَی و خُصوصاً الحاجّ درخشان جعل اللّه اخرتَه درخشانا و هو رجلٌ انسانا جعل اللّه عاقبته خیرانا و الرجل القرداش(1) فی شب های ماه رمضان یولداش(2) اعنی آقای مهدی مناف و الرجل الدر واکن للعلما مع التأنی النائم وحده فی المطلب آخراناً و الطالب للنوم تحت لحافه انساناً و الشاگردَینِ الدوستَینِ الذَینِ احدهما استحیی لان یاکل معنا فی اوباشدان(3) و فی فرداه آج قالدی الی الآخشام(4) و هَلُمَّ ایضا الی سائر الرفقا خاصة منهم العلما و الحاج شیخ غفور و الحاج شیخ زاده و الی اهل البیت جمیعاً و رحمة اللّه و برکاته.

اسیران جنگی یا محکومین به اعدام را می بردند. فاصبر إنّ وعدَ اللّه حق ولا یستخفنّک الذین لایوقنون».(1)

همچنین در نامه ای که به دادگاه ستم شاهی می نویسند:

«محاکمۀ حضوری این جانب محوّل می شود به روزی که حکومتش به دست خدای عادل، و شهودش فرقۀ پاکان، و کیفرش حبس ابد الهی با اعمال شاقه (الا له الحکم و هو اسرع الحاسبین انّهم یرونه بعیدا و نراه قریبا».(2)

و هنر خود را به مثابۀ مؤمنی که «بشره فی وجهه»(1) و عالم و عارفی که «هَشّ، بَشّ، بَسّام»(2) در آفرینشِ طنز زیبا و دل انگیز و مفید به نمایش می گذارد. اکنون به ذکر چند نمونه از مطایبات ایشان در نامه ها خطاب به دوستان و ارادتمندانشان می پردازیم:

«به بچه ها وعده داده ام اینجا نیز جشن مفصلی بگیریم و آقایان که به درس تفسیر می آیند، هر یک چندین عدد گز سفید و شیرینی و در کاغذهای نایلونی پیچیده میل کنند و دنبالش یک استکان چائی محصول هندوستان و قند کارخانۀ فریمان در استکان های ظریف ساخت امریکای شمالی و نعلبکی ژاپنی اصل میل فرمایند: الا «وَ فی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ»!»؛(3)

و در جایی دیگر:

«البته ضمناً [به نویسنده] گوشزد کنید که چیزی که در عوض می نویسد قربة الی اللّه بنویسید که دوباره ما بدهکار اجرت نشویم!»؛(4)

و نیز:

در سال های نخستین تشکیل شورای محترم نگهبان به یکی از اعضای آن در نامه ای آکنده از مهر و عطوفت و درعین حال در قالب طنز و مزاح چنین مرقوم می فرمایند:

و بعد، تسلیمات خالص تر از نور، صاف تر از روح، پاک تر از حقیقت، وسیع تر از قلب مؤمن و درازتر از قامت زمان، به حضورتان اهدا می گردد و تبریکات و تحیات برای انتخاب بجای آن جناب به عضویت شورای نگهبان که صادراً من اهله و واقعاً فی محله است، معروض می شود و حال که آن دوست و یارانش طریقی برای عبور قوافل قوانین، و کانالی در مسیر مرورشان قرار گرفتید، فاوصیکم یا اخوانی ان تکونوا مراقبین وقتا بی وقتا و

ص:170

فی محاسبة المارّین اشداء سرسختا، فخذوا من القواعد الفقهیة سیوفا بید من حدید و کونوا علی بأس فی الامر بس شدیدا، فاذا رایتم ان المجلس اخرج بتصویبه قانونا و رایتموه فی محتواه عن الصواب وارونا و من الحق بیرونا فلیتقبّل قبضة الشمشیر ایدی افکارکم تقبیلا و قاتلوا الاجنبی الوارد فی کانال التصفیة تقتیلا، فاذبحوه فی مکانه ذبجا شرعیا ولیکن قانون الدناجة عندکم مرعیاً فانه لعنه اللّه غیر مأکول للأمة الاسلامیة لحمه و غیر مساغ لاکلهم شحمه و غیر مجاز لشربهم دمه، و لست أدری یا اخوتی و سوف اخال ادری، هل اسّستم لجبران ما تلف من انظارکم اصلا و هل فکّرتم لمن فرّ من کانالکم وصلا او تقعدون عندئذ آسفین و محال فراره واصفین و تنشدون للفارّ شتما و تاخذون ختما؟ و بالجمله این وجود شبیه العدم و عدم مثیل الوجود پیوسته و هماره دوستانم را و گل های معطّر بوستانم را فی اوقات الخلوات و ادبار الصلوات دعا گویم. امید آنکه آن کنید که خدا می پسندد و آن پسندید که خدا می کند، آن گوئید که او انجام می دهد و آن انجام دهید که او می گوید، آن یابید که صالحان یافتند و بدانجا شتابید که نیکان شتافتند.

ملأ اللّه باطنکم نورا و قلبکم سرورا و رزقکم در این دنیا به راحتی فلوسا و علی الدوام سورا، و در آن دنیا فی کل جنة قصورا و فی کل قصر حورا، و جعل عیشکم قارّا و دشمنانکم فارّا و روزهم تیرة و روزگارهم تارا و طعامهم زهرا و رفیقهم مارا و نصیبهم ننگا و حظوظهم عارا.

و لیتنی وجدت الی خدمتکم راها راها و زرتکم من قریب گاها گاها فانکم کنتم عندی من سالف الزمان ماها ماها فاجتنبوا ان یکون شغل افواهکم قاها قاها و تدعوا فی افئدة محبیکم آها آها ثم ارجوا من اللّه ان یجعل تروریست شخصکم و شخصیتکم عنکم دورا و جعلهم فی کل اقداماتهم خیتا و بورا و السلام علیکم ابدا ما بقیت و رحمة اللّه و برکاته؛(1)

ص:171

و نیز به یکی از دوستان ارادتمند خویش می نویسند:

«النصیحة: از کسی تسبیح اخذ نکنید. دستۀ کتری را که سوخته نایلون بپیچید.

لوله و شیر مستراح بیرون را درست کنید. دستگیرۀ درِ اطاق حیاط کوچک را عوض کنید؛ یعنی آن صندلی را بردارید دستگیره یا صندلی دیگر بگذارید. قدری بیشتر بخوابید که نسخه ها را در خواب ننویسید و محل بیرون شهر را آباد ننمائید. جلیلی را دستور دهید که در نماز کاهلی نکند. اگر به تهران مسافرت کردید، به مشهد بروید»؛(1)

و در نامه ای دیگر:

«بالجمله نامۀ مبارک شما که خواندنش سبب آمرزش گناهان است (زیرا زحمت های طاقت فرسا انسان را کفارۀ گناه است) زیارت شد و از مراحمتان متشکرم»؛(2)

و نیز:

«نامۀ مبارک زیارت و پس از تحمل زحماتی در تحصیل و استخراج و استنباط و تصفیۀ معانی مقصوده از زیر لایه های الفاظ سامیۀ آن، ازآن جناب سپاس گزارم. امید آنکه پیوسته در تصحیح ابدان ملت بکوشید. ولی چند دقیقه ای وقت خواب برای خویش قرار دهید، اما نه مثل من که همیشه در خوابم و احتیاج به تنبیه و بیداری دارم. ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا»؛(3)

و باز:

«اگر ممکن شود، یک کامیون بزرگ باری تهیه کنید و سلام های بنده را در آن بار کنید که سه متر هم از ماشین بالاتر رود و ارسال کنید به قریۀ مبارکۀ اخماز مرکز و محط و مهبط حضرت نور روشن و ضیاء ثابت کثیر العلم قلیل اللطف آقای حاج سید جلال اجارودی»؛(4)

ص:172

و در نامه ای دیگر:

فان قبول کرد و فورید فهو المطلب الوحید و الفرض المفید و الا فَارسل الی خوده و فامیله و کسانه جیوشا نفریناً من چتربازان کثیره که نصف اللیل از قم برخاسته و در اردبیل بنشینند و حول و حوش وی را درست ببینند و لدی المصلحه به وی بتازند و کارش را بسازند و السلام علی من سمع مقالتی فَرعی و حفظ بصلواته عند اوقاته فرعا و لا یکون کالدکتر لا ینام اللیل لخدمة الناس و یترک الصلوة الی نصف اللیل لوسوسة الخناس، قربانت بنده بی سپاس از حیث عمل بی پایه و بی اساس علی مشکینی.(1)

تذکرات اخلاقی هدیه می کند و مصداق این حدیث شریف می گردد که: طبیب دوّار بطبّه.(1) اکنون مواردی چند در نامه های ایشان ذکر می شود.

گرفتاری ها کفارۀ همۀ گناهان بشود و یادی از روز واپسین بکنید؛ گرچه می دانم مشغلۀ شما اجازۀ یاد آخرت را هم نمی دهد، ولو ذاتاً اهل یاد هستید».(1)

خدا وعدۀ فضل داده. نماز صحیحِ با حال، کلید همۀ توصیه های فوق است.

سلام بر شما.(1)

است. بکوش تا آخرتت را آباد کنی، نمازها را خوب بخوان، مسائل نماز و غیره را یاد بگیر، برای زن های آنجا مسئله بگو، از این فرصت استفاده کن.

امیدوارم عاقبت کار همۀ ماها ختم بخیر شود و همه با ایمان کامل روسفید به حضور خداوند برسیم. همۀ برادران و خواهرانت، سلام قشنگ دارند؛(1)

و باز در نامه ای دیگر:

پس از سلام، امیدوارم که پیوسته بدنت، روحت، عقلت، فکرت سالم و صحیح باشید و همه وقت خدا را فراموش نکنی و از عمر خویش استفاده کنی. در اوقات بیکاری، با قرآن و بعضی از کتاب های دینی مأنوس شوید و اگر ممکن شد با زن ها و دختران آن محیط آشنا شوید و مسائل شرعی بیاموزید. از خدا و پیامبر و حلال و حرام و حالات ائمه علیهم السلام برای آن ها بگوئید و خلاصه شما هم مبلّغ دینی بشوید. زبان ترکی بلدید، از آن استفاده کنید و برای آخرت خود ذخیره فراهم کنید و خدمت کردن برای اولاد پیامبر و مرد صالح الهی، یعنی آقای اجاق نژاد را یکی از بهترین عبادت ها حساب کنید و دیگر هر کار کردیم، شماره تلفن شما را پیدا نکردیم.

همۀ ماها بحمداللّه سلامت هستیم و مامانت سلام خالصانه دارد و خواهرانت و برادرانت همه سلام و دعا دارند. پدر پیرت که فقر مالی و نیازش کم شده، فقر و نیاز روحی اش بیشتر شده و پیوسته در فکر کسب زاد و راحله است ولی کاری نمی تواند بکند. برای ایشان دعا بفرمائید. خداوند همۀ شماها را از بندگان صالح و شایستۀ خویش قرار دهد و به خانوادۀ آقای خندانی سلام برسانید. خداوند خیر دنیا و سعادت عقبا به شما و همسر محترمتان و اقوام و ارحامتان عنایت فرماید. والسلام علیکم و رحمة اللّه.(2)

هیچ یک در موقعیت های گوناگون به قدر امکان غفلت نمی کند. ملاحظه فرمایید:

سلام به همۀ دوستان دارم و به حضرت آیت اللّه حائری سلام مرا برسانید و کذا به آقای حاج وحید و رفقای دیگر کلهم اجمعین و به آقای طاهری کنی سلام دارم و به آقای حیدری همسایه و آقای حاج آقا محمد و حاج مسجدی و آقای حاج آقا حبیب و میرزا عباس و آقای قنادین و آقای دستمالچی اخ الحاج حبیب و مشهدی علی و استاد ترک سماورساز سر کوچه و آن آستاد حلبی ساز و بخاری ساز ترک لب خیابان و آقای حاج خاکی و تمام دوستان سلام دارم. قربان شما مجرم بی عمل کثیر الزلل تبعیدی بی گناه.(1)

به خدمت دوستان گرامی، به آن آقا که بیماران بدن را شفا می بخشد، ولی خود به بیماری بی مهری گرفتار است نمی تواند شفا بدهد سلام برسانید و شاهد این مطلب این است که دوستت دارم و دانم که توئی دشمن جانم، خلاصه به ایشان و آقایان دوستان آقای حاج شیخ زاده و آقای مروج (یعنی آیات عظام حومه ای) و آقای حاج عبدالمحمد مرجوّی و آقای حاج اسماعیل حافظی و آقای حقگوئی و آقای قالیچه چی و آقایان همکار نزدیک مغازۀ شما و پدرش و... و تمام دوستان را سلام دارم.(2)

عبارتی را وارد دیدم و در حاشیۀ مرقومتان خطّ لزوم تصحیح کشیدم، و عده ای از اشکالات محتوائی نیز قابل توجه بود، تصحیح کردم و اندکی هم به نظر می رسید وارد نیست، در حاشیه اشاره به جواب نمودم؛ ولی رو هم رفته نقدتان برای من پرارج بود. آری «أحبّ إخوانی من أهدی إلیّ عیوبی» و منتظرم در آینده نیز از شما و سائر دوستان در این ترجمه که یأتیه الباطل من بین یدیه و من خلفه استفاده نمایم.(1)

به نوبۀ خودْ چراغی فروزان و ستاره ای درخشان و شمسی پرنور و قمری پرفروغ اند.

سلام بر ائمۀ جماعات و جمعات و طلاب علوم و مربّیان نور و مردم بیدار وَ با عشق و شور آن سامان.

و نیکو است در اینجا یادی ویژه از آن درّ گرانمایۀ اردبیل کنم که در جنب ایوان علوی، هر فقیه و محققی از آنجا عبور کند، هدیه ای لایق به امانتِ گرانقدر اردبیل تقدیم می دارم؛ یعنی آنکه احمد نامش، و مقدس صفتش و اردبیل مولدش و جوار علوی آرامگاهش می باشد.

ای عالم روحانیت [!] بکوشید که چنین باشید «وَ فی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ».(1)

و زیباست باز بگویم که ملت اردبیل را آن گونه که در اسبق زمانْ من دیده ام، معنویتشان بر مادیت، و ایمانشان بر دنیویت می چربید، مساجدشان در محرم دیدنی و حلاوت عبادتشان در رمضان چشیدنی بود. سلام بر آن ها.

دینشان سالم و دنیایشان آباد باد.

غرض از تصدیع اینکه همایش و بزرگداشتی تحت عنوان تجلیل از یکی از علماء بزرگوار آن سامان، الفاضل الورع، ابی البرکات و مستحسن الحرکات، عالمی بینا، فاضلی دانا، مفسری توانا، متفکری ذلیق(2) و مربی خلیق حضرة الشیخ حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ عبد الرحیم جعفری دامت برکاته تشکیل شده است.

گرچه بر اساس خواستۀ دوستان محترم بر خود لازم دانستم بر حسب وظیفه پیشنهاد صمیمی آن ها را بپذیرم و در این همایش سهمی داشته باشم، امّا کیفیت ذلک و جنابه

«ینحدُر عنه السّیل و لا یرقی الیه الطّیر».(3)

ص:180

این مقدار می دانم که حضرتش از اوائل جوانی، یعنی از روزی که مرحوم مغفور ملا حسن برزندی آن وجود پربرکتی که در برزند و حُومه، خود ملجأ مستمندان و خانه اش مطاف حاجتمندان بود، فرزند و برادرزادگانش را روانۀ اردبیل نمود، از آن مقطع، تحصیل این مرد بزرگ به مصداق کلام نورانی امیر بیان علیه السلام

«تغرَّب عن الاوطان فی طلب العلی»(1) شروع شد.

او هنگامی که جملۀ

«اوّل العلم معرفة الجبار»(2) را گفت، در قلب نورانیش شوقی خاصّ پدید آمد و طولی نکشید که عالمی خبیر، کاتبی خوش خط، گوینده ای زبردست، خطیبی روانشناس و مبارزی مجاهد گردید.

چشمی از ابوالعلاء معرّی عاریه کن و او را بنگر که خواهی گفت:

«لو جئتَه لرأیتَ الناس فی رجلٍ و الدهر فی ساعة و الارض فی دار»

اینجانب مدتی هر چند کوتاه در مدرسۀ ملا ابراهیم، سعادت همنشینی و نیل به محضرشان را داشتم و در حضورشان از درس مرحوم آقای سید کریم انواری(3) بهره مند می شدیم که پس از گذشت مدتی، از این سعادت دور شدم.

جناب جعفری - دامت افاضاته - مثل اغلب طلاب علوم دینی در آن ایام، از مال دنیا صفر الکف(4) بود و عمر شریف و پر برکت خود را به مصداق: «أبی

ص:181

اللّه ان یرزق المتقین الّا من حیثُ لم یحتسِبوا»،(1) با زهد و تقوی، درعین حال با سلامت نفس و مناعت طبع به قلّۀ عزت رسانید.

و همانند حضرت موسی بن عمران که چون اغنام دختران ناشناسِ شعیب علیهم السلام را سیراب کرد، در گوشه ای بر روی خاک بخوابید و این جمله را در زبان خویش زمزمه کرد «ربِّ انّی لِما أنزلتَ الی من خیر فقیرٌ»،(2) این کلام ترجمۀ زبان عبری موسی است که به عربی یادگار او شده؛ یعنی «خدایا به لقمۀ نانی نیازمندم».

او با توکل به خدای رحمان و امید به حق سبحان - جلّ و علا - با کمترین مؤنه و بیشترین معونه، بضاعت خود را در راه ترویج دین الهی و تفسیر کتاب آسمانی و تبلیغ احکام نورانی و معرّفی مکتب اهل بیتِ عصمت و طهارت علیهم السلام مبذول فرمود و در جهت هدایت امّتی عظیم و اصلاح جامعه ای قویم که دارالایمان اردبیل لقب یافته است، زحمات طاقت فرسائی کشید و خصوصاً در تربیت جوانان پاک، مجاهد و متعهد که نقش آنان در شکل گیری انقلاب اسلامی در آن خطّه کاملاً مؤثر و محسوس بود، توفیق بزرگ و موفقیت قابل تحسین و تمجید بدست آورد که طوبی له و حسن مآب(3) و شکر اللّه سعیه و ادام اللّه عزه.

این کوتاه سخن که به منظور بهره مندی از فضایل آن عالم ربّانی گرد آمد، انگشتانۀ فهم این ناچیز بود که برای پیمانه کردن دریای ذوق و لطافت آن بزرگ مرد علم و دین جرئت به خود راه داده؛ وگر نه هِزار هَزار خوش الحان می خواهد که در بوستان و گلستان سخنش تفرّج کنند و بر شاخسار هر گلی از معنا و غنچه ای از نکات زیبا بنشینند و آواز سر دهند و نغمه سرایی کنند.

از خداوند متعال خواستارم جویندگان گوهر علم و کمال و پویندگان طریق

ص:182

وصال را توفیق خاکساری بر آستان اهل هنر، طاعت و بندگی و درس آموزی از گفتار و کردار تندیس های فرزانگی عنایت فرماید؛ چرا که:

گر در سرت هوای وصال است حافظا باید که خاک درگه اهل هنر شوی(1)

ص:184

فعالیت های سیاسی و اجتماعی نیز حضور فعال داشت و در مسئولیت های گوناگون ایفای نقش کرد. ریاست شورای بازنگری قانون اساسی، ریاست مجلس خبرگان رهبری و ریاست جامعۀ مدرسین، گوشه ای از مسئولیت های اجتماعی وی به شمار می رود.

آیت اللّه مشکینی در کنار فعالیت های علمی و نیز حضور در عرصه های اجتماعی، به حوزۀ تحقیق و نگارش نیز اهتمام ویژه داشت. افزون بر آثاری که از وی منتشر شده است، دست نوشت های بسیاری از او برجای مانده است که فرصت تنظیم و انتشار آن ها را نیافت. در همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی که به زودی برگزار خواهد شد، مجموعۀ آثار وی در پنجاه جلد انتشار خواهد یافت.

همچنین هفت جلد کتاب دیگر از سوی دبیرخانۀ این همایش دربارۀ وی به چاپ می رسد.

کتاب شناسی حاضر که در فرصت زمانی کوتاهی فراهم آمده است، به معرفی آثار چاپ شده و منابع دربارۀ وی اختصاص دارد. این فهرست در دو بخش اصلی سامان یافته است: بخش نخست، به آثار وی اختصاص دارد. در این ابتدا مشخصات کتاب شناختی 26 اثر تألیفی آیت اللّه مشکینی ارائه می شود. سپس مشخصات کتاب شناختی 151 مقاله و درس گفتار او آورده می شود. در بخش دوم نیز 75 منبع دربارۀ آیت اللّه مشکینی معرفی می شود. در مجموع دو بخش این فهرست، 252 منبع معرفی شده است.

این منابع حاصل دست رسی نگارنده بدان ها در فاصلۀ زمانی محدود بوده است. ممکن است آثار دیگری نیز - به خصوص در بخش «مقالات و درس گفتارها» و «آثار درباره» - وجود داشته باشد که از نگاه صاحب این قلم به دور مانده باشد. ازاین رو با تمام تلاشی که در ارائۀ بدون نقص این کتاب شناسی شده، خالی از کاستی نیست.

ص:186

ترجمۀ آزاد از تحریر المعالم. ترجمۀ علیرضا فیض، قم: دفتر نشر الهادی، 1375، 319 ص.

5. التفسیر المبسوط. قم: چاپخانۀ علمیه، 1358، وزیری، ج 4.

6. تقلید چیست ؟: دوازده پرسش و پاسخ پیرامون تقلید و مختصری از احکام مربوط به حدود، قصاص و دیات. قم و تهران: یاسر، 1347، جیبی، 103 ص. عنوان روی جلد: تقلید چیست ؟

نشر دوم: نوشتارهای فقهی: کتاب واجب و حرام، تقلید چیست ؟ امر به معروف و نهی از منکر، بحثی پیرامون خمس، کتاب قضا و شهادات، زمین و آنچه در آن است (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 44)، به کوشش حمید جُلفایی، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ص 203-256.

7. حواشی کتاب المضاربة والشرکة من العروة الوثقی. قم: دفتر نشر الهادی، 1369، 142 ص.

8. دروس فی الأخلاق. قم: نشر الهادی، چاپ اول، 1374، وزیری، 279 ص، و ترجمۀ آن با این مشخصات: درسهای اخلاق، ترجمۀ علیرضا فیض، قم:

مترجم، چاپ اول، 1376، 287 ص.

9. درسی از قرآن کریم: تفسیر سورۀ صاد. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1359، رقعی 288 ص.

10. دعای عرفۀ امام حسین علیه السلام و دعای عرفۀ امام سجاد علیه السلام. ترجمۀ علی مشکینی و الهی قمشه ای، تهران: نهضت زنان مسلمان، 1363، رقعی، 106 ص. عنوان روی جلد: دعای عرفۀ امام حسین علیه السلام با ترجمۀ آیت اللّه مشکینی، دعای عرفۀ امام

ص:188

سجاد علیه السلام، ترجمۀ مرحوم آیت اللّه الهی قمشه ای.

11. الرسائل الجدیدة والفرائد الحدیثة: تلخیص لفرائد الاستاذ الاعظم والفقیه المقدّم آیت اللّه الملک الباری مولانا العلامة الکبیر الشیخ مرتضی الانصاری قدس سره. قم: چاپخانه پیروز، 1349، وزیری، 535 ص.

12. الزواج فی الاسلام یشتمل علی امهات آداب. [بی جا]: [بی نا]، [بی تا]، 368 ص، و ترجمۀ آن با این مشخصات: ازدواج در اسلام، ترجمۀ احمد جنتی، قم: دفتر نشر الهادی، ویرایش دوم، 1381، رقعی، 240 ص.

13. الفقه المأثور: أصول متلقاة من الکتاب والسنة، بأسلوب حدیث و نظم جدید، وهو فقه جامع، فرید فی بابه، وحید فی نظمه، جید فی اسلوبه، مبتکر فی تنظیم مقدماته وتبویب کتبه، تألیف علی وفق مذهب الإمامیة. قم: دفتر نشر الهادی، چاپ دوم، 1418 ق، وزیری، 548 ص. عنوان روی جلد: الفقه المأثور: فقه جامع، باسلوب جدید، فرید فی بایه، وحید فی نظمه، مبتکر فی تنظیم مقدمات الفقه و تبویب کتبه.

14. القرآن الکریم با ترجمۀ فارسی. ویرایش و تلخیص ترجمه: حسین استادولی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی و آموزشی شبستان دانش، [بی تا]، وزیری، 604 ص.

15. قصار الجمال فی العقائد والأخلاق والعمل. [بی جا]: [بی نا]، [بی تا]، وزیری، 2 ج، ؟؟؟ ص.

16. کتاب امر به معروف و نهی از منکر (فرمان دادن به نیکی و بازداشتن از بدی): تحقیقی و استدلالی به زبان فارسی برای طلاب محترم و دانش پژوهان اسلامی. قم و تهران:

یاسر، [1359]، جیبی، 72 ص. عنوان روی جلد: امر به معروف و نهی از منکر.

نشر دوم: نوشتارهای فقهی: کتاب واجب و حرام، تقلید چیست ؟ امر به معروف و نهی

ص:189

از منکر، بحثی پیرامون خمس، کتاب قضا و شهادات، زمین و آنچه در آن است (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 44)، به کوشش حمید احمدی جُلفایی، قم:

سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ص 257-302.

17. کتاب واجب و حرام: شامل واجبات و محرّمات اعتقادی و عملی در شرع اسلام.

قم: دفتر نشر الهادی، چاپ پنجم، 1374، رقعی، 248 ص.

نشر دوم: نوشتارهای فقهی: کتاب واجب و حرام، تقلید چیست ؟ امر به معروف و نهی از منکر، بحثی پیرامون خمس، کتاب قضا و شهادات، زمین و آنچه در آن است (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 44)، به کوشش حمید جُلفایی، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ص 21-201.

18. کتاب قضا و شهادات تحقیقی و استدلالی به زبان فارسی برای طلاب و قضات و دانش پژوهان اسلامی. قم و تهران: یاسر، 1359، جیبی، 136 ص. عنوان روی جلد: کتاب قضا و شهادات.

نشر دوم: نوشتارهای فقهی: کتاب واجب و حرام، تقلید چیست ؟ امر به معروف و نهی از منکر، بحثی پیرامون خمس، کتاب قضا و شهادات، زمین و آنچه در آن است (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 44)، به کوشش حمید جُلفایی، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ص 381-454.

19. کتاب المنافع العامّة: شرح الکتاب احیاء الموات من الشرایع. قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1407 ق، وزیری، 201 ص.

20. کشکول حکمت. قم: دفتر نشر الهادی، چاپ اول، 1386، رقعی، 328 ص.

عنوان روی جلد: کشکول حکمت: روایات، اشعار، لطائف، خاطرات.

21. مسلکنا: معاشر الشیعة الامامیة فی العقائد والاخلاق والاعمال. [بی جا]: [بی تا]،

ص:190

[بی نا]، رقعی، 443 ص. عنوان روی جلد: مسلکنا فی الأصول والأخلاق والفروع، وترجمۀ آن با این مشخصات: راه ما: مسلکنا، ترجمۀ احمد خدائی، [بی جا]:

[بی نا]، [بی تا]، وزیری، 384 ص.

22. مسائل فارسی و استدلالی کتاب احیاء موات برای طلاب محترم و دانش پژوهانی که طالب آشنائی با فقه استدلالی اسلامی هستند. قم و تهران: یاسر، [1359]، جیبی، 130 ص. عنوان روی جلد: زمین و آنچه در آنست.

نشر دوم: نوشتارهای فقهی: کتاب واجب و حرام، تقلید چیست ؟ امر به معروف و نهی از منکر، بحثی پیرامون خمس، کتاب قضا و شهادات، زمین و آنچه در آن است (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 44)، به کوشش حمید جُلفایی، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ص 455-526.

23. مصطلحات الفقه ومعظم عناوینه الموضوعیه. قم: الهادی، چاپ دوم، 1379، وزیری، 579 ص.

24. مفتاح الجنان و مصباح الجنان. تعریب: السید علی الحائری، قم: مؤسسة نشر الهادی، چاپ اول، 1386، وزیری، 613 ص، و ترجمۀ آن با این مشخصات:

مفتاح الجنان ومصباح الجنان، بازنگری و ترجمه: سید مرتضی قافله باشی، قم:

الهادی، چاپ چهارم، 1387، وزیری، 796 ص، و گزیدۀ آن با این مشخصات:

مفتاح الفلاح یا نیایش و ارتباط با خدا، قم: الهادی، چاپ اول، 1386، جیبی، 284 ص. این کتاب قبلاً با این مشخصات منتشر شده است: المصباح المنیر:

زیباترین سخن و عارفانه ترین دستور برای توبه و مناجات و تقرب به پروردگار و نیکوترین روش و مؤدبانه ترین برنامه برای توسل و عرض ادب به ساحت پیشوایان دینی و مقربان درگاه حق تعالی. قم: دفتر نشر الهادی، چاپ هفتم، 1379، وزیری، 592 ص.

ص:191

25. المواعظ العددیه: تهذیب و اضافات لکتاب الاثنی عشریة. شروح و تعلیقات: علی احمدی میانجی، [بی جا]: [بی نا]، چاپ دوم، [بی تا]، وزیری، 338 ص، و ترجمۀ فارسی آن با این مشخصات: نصایح گفتاری چند از حکم و مواعظ عددی فراگرفته از بیانات رهبران دین و خردمندان جهان، ترجمۀ احمد جنتی اصفهانی، قم: چاپخانۀ مهر، [بی تا]، وزیری، 408 ص. عنوان روی جلد: نصایح: ترجمۀ کتاب المواعظ العددیة، و گزیده ای از آن با این مشخصات: گلستان حکمت: منتخبی از کتاب شریف نصایح استاد اخلاق حضرت آیت اللّه مشکینی. گردآوری و تلخیص، غلامرضا حیدری، قم: الهادی، چاپ چهارم، 1388، رقعی، 143 ص، و گزیدۀ دیگری با این مشخصات: بوستان حکمت: گزیدۀ کتاب شریف نصایح استاد اخلاق حضرت آیت اللّه مشکینی، گردآوری و تلخیص: حیدرعلی حیدری، قم: الهادی، چاپ اول، 1389، رقعی، 144 ص.

26. الهادی إلی موضوعات نهج البلاغة. تهران: انتشارات چاپخانۀ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، 1363، وزیری، 618 ص.

28. «آشنایی با شخصیتهای اسلامی معاصر، پاسداران اسلام». پاسدار انقلاب، شمارۀ 50 (اسفند 1360)، ص 14-17.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2 ص 341-349.

29. «آنهایی که درسهای آفرینش را خوب آموختند» (عرفان عملی در اسلام).

جهاد، شمارۀ 35 (16 تیر 1361)، ص 30-31 و 72.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، ج 2، ص 141-147.

30. اخلاق اسلامی. تهیه و تنظیم: مؤسسۀ علمی - هنری قدر، تهران: قدر ولایت، 1387، 157 ص.

31. «اخلاق اسلامی». تربیت، شمارۀ 28 (اردیبهشت 1367)، ص 6-9.

نشر دوم: اخلاق اسلامی (رنگ آمیزی صانع). گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 1، ص 126-136.

32. «اخلاق اسلامی». تربیت، شمارۀ 39 (خرداد 1368)، ص 6-9.

نشر دوم: «اخلاق اسلامی: واعراض عقلانی». گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری،

ص:193

قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 253-260.

33. «اخلاق اسلامی». تربیت، شمارۀ 58 (اردیبهشت 1370)، ص 5-7.

نشر دوم: «اخلاق اسلامی (خصایل آدمی)». گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ ونشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 368-375.

34. «اخلاق اسلامی: آثار خرد». تربیت، شمارۀ 49 (خرداد 1369)، ص 4-7.

چاپ دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 320-327.

35. «اخلاق: الإخلاص». بقیة اللّه، شمارۀ 4 (رجب 1412)، ص 22-25.

36. «اخلاق اسلامی: آزادی و محدودیت انسان». تربیت، سال سوم، شمارۀ 7 (فروردین 1367)، ص 4-7.

37. «اخلاق اسلامی: ابزار تقویت روح». تربیت، شمارۀ 53 (آذر 1369)، ص 5-8.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 352-358.

38. «اخلاق اسلامی: ابعاد صدق». تربیت، شمارۀ 38 (اردیبهشت 1368)، ص 6-8.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 245-252.

ص:194

39. «اخلاق اسلامی: اختبار و روح». تربیت، شمارۀ 48 (اردیبهشت 1369)، ص 4 - 5 و 50.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 1، ص 315-319.

40. «اخلاق اسلامی: ارتباط علم و عمل». تربیت، شمارۀ 34 (دی 1367)، ص 4 - 7 و 48.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 197-208.

41. «اخلاق اسلامی: اسباب هلاکت». تربیت، شمارۀ 33 (آذر 1367)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 186-196.

42. «اخلاق اسلامی: اسماء روح». تربیت، شمارۀ 45 (بهمن 1368)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 289-299.

43. «اخلاق اسلامی: اعراض از دنیا». تربیت، شمارۀ 29 (خرداد 1367)، ص 6-9.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث،

ص:195

چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 137-146.

44. «اخلاق اسلامی: اقتدار و روح». تربیت، شمارۀ 47 (فروردین 1369)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 306-314.

45. «اخلاق اسلامی: انتفاع دنیوی». تربیت، شمارۀ 57 (فروردین 1370)، ص 6 - 8 و 50.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 359-367.

46. «اخلاق اسلامی: انشراح صدر». تربیت، شمارۀ 36 (اسفند 1367)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 223-232.

47. «اخلاق اسلامی: تأدیب الهی». تربیت، شمارۀ 40 (تابستان 1368)، ص 6-9.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 261-271.

48. «اخلاق اسلامی: تهذیب نفس». تربیت، شمارۀ 31 (مهر 1367)، ص 4-7 و 50.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 161-174.

ص:196

49. «اخلاق اسلامی: خصایل ملایک». تربیت، شمارۀ 60 (تابستان 1370)، ص 6-9.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 376-384.

50. «اخلاق اسلامی: در وادی محبت». تربیت، شمارۀ 44 (دی 1368)، ص 6-9.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 281-288.

51. «اخلاق اسلامی: راه رستگاری». تربیت، شمارۀ 50 (تابستان 1369)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 328-335.

52. «اخلاق اسلامی: روح ربانی». تربیت، شمارۀ 42 (آبان 1368)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 272-280.

53. «اخلاق اسلامی: عزم و اراده». تربیت، سال سوم، شمارۀ 6 (اسفند 1366)، ص 4-7.

54. «اخلاق اسلامی: عقل و خرد». تربیت، شمارۀ 46 (اسفند 1368)، ص 4-6.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه

ص:197

علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 300-305.

55. «اخلاق اسلامی: گفت و شنود». تربیت، شمارۀ 50 (تابستان 1369)، ص 54 - 57، و شمارۀ 51 (مهر 1369)، ص 4-7، و شمارۀ 60 (تابستان 1370)، ص 54-57.

نشر دوم: «در حاشیۀ مباحث اخلاق اسلامی (گفت و شنود)». گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 326-345، و با عنوان «گفت و شنود اخلاق اسلامی»، ج 1، ص 385-393.

56. «اخلاق اسلامی: مدارج توحید». تربیت، شمارۀ 35 (بهمن 1367)، ص 4-7 و 29.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 209-222.

57. «اخلاق اسلامی: منشأ روح». تربیت، شمارۀ 52 (آبان 1369)، ص 5-6.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 346-351.

58. «اخلاق اسلامی: مواعظ اخلاقی». تربیت، شمارۀ 30 (تابستان 1367)، ص 6-9.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 147-160.

ص:198

59. «اخلاق اسلامی: هجرت از هوا تا خدا». تربیت، شمارۀ 32 (آبان 1367)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 175-185.

60. «اخلاق اسلامی: همراهان آدمی». تربیت، شمارۀ 37 (فروردین 1368)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 232-244.

61. «اخلاق: التفکر». بقیة اللّه، شمارۀ 5 (شعبان 1412)، ص 19-22.

62. «اخلاق: حالات النفس». بقیة اللّه، شمارۀ 2 (جمادی الاُولی 1412)، ص 20-24.

63. «اخلاق الحب». بقیة اللّه، شمارۀ 3 (جمادی الثانی 1412)، ص 26-29.

64. «اخلاق در اسلام». پاسدار اسلام، شمارۀ 1 (دی 1360)، ص 7-11 و 62، و شمارۀ 2 (بهمن 1360)، ص 4-6، و شمارۀ 3 (اسفند 1360)، ص 8-10.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 485-517.

65. «اخلاق در اسلام: اخلاص». پاسدار اسلام، شمارۀ 9 (شهریور 1361)، ص 6-8.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه

ص:199

علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 541-546.

66. «اخلاق در اسلام: بخل». پاسدار اسلام، شمارۀ 8 (مرداد 1361)، ص 11-13.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 535-540.

67. «اخلاق در اسلام: تفکر». پاسدار اسلام، شمارۀ 13 (دی 1361)، ص 10-11.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 565-569.

68. «اخلاق در اسلام: تواضع». پاسدار اسلام، شمارۀ 4 (فروردین 1361)، ص 10 - 12، و شمارۀ 5 (اردیبهشت 1361)، ص 10-11.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 518-529.

69. «اخلاق در اسلام». پاسدار اسلام. شمارۀ 19 (تیر 1362)، ص 16-19، و شمارۀ 21 (شهریور 1362)، ص 19-21، و شمارۀ 23 (آبان 1362)، ص 10 - 12، و شمارۀ 24 (آذر 1362)، ص 11-13، و شمارۀ 26 (بهمن 1362)، ص 11-13، و شمارۀ 27 (اسفند 1362)، ص 11-13، و شمارۀ 29 (اردیبهشت 1363)، ص 11-13.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث،

ص:200

چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 7-55.

70. «اخلاق در اسلام». پاسدار انقلاب، شمارۀ 16 (شهریور 1360)، ص 7-13، و شمارۀ 17 (مهر 1360)، ص 7-11، و شمارۀ 18 (آبان 1360)، ص 11.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 1، ص 448-484.

71. «اخلاق در اسلام: حب و دوستی». پاسدار اسلام، شمارۀ 15 (اسفند 1361)، ص 9-11، و شمارۀ 16 (فروردین 1362)، ص 8-10.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 577-593.

72. «اخلاق در اسلام: حرص». پاسدار اسلام، شمارۀ 10 (مهر 1361)، ص 6-8، و شمارۀ 11 (آبان 1361)، ص 6-8.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 547-558.

73. «اخلاق در اسلام: راحت طلبی». پاسدار اسلام، شمارۀ 12 (آذر 1361)، ص 6-8.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 559-564.

74. «اخلاق در اسلام: سخاوت». پاسدار اسلام، شمارۀ 6 (خرداد 1361)، ص 10 -

ص:201

12، و شمارۀ 7 (تیر 1361)، ص 12-14.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 530-534.

75. «اخلاق در اسلام: عجب». پاسدار اسلام، شمارۀ 14 (بهمن 1361)، ص 9-11.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 570-576.

76. «اخلاق در اسلام». ناظر امین، شمارۀ 3 (اسفند 1381)، ص 6-7.

77. «اخلاق در اسلام: یقین و باور درونی». پاسدار اسلام، شمارۀ 18 (خرداد 1362)، ص 10-12.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 594-599.

78. «اخلاق در نهج البلاغه». یادنامۀ دومین کنگرۀ هزارۀ نهج البلاغه: 1402-1361، گردآوری و تنظیم: بنیاد نهج البلاغه و وزارت ارشاد اسلامی، [تهران]: انتشارات شرکت سهامی چاپخانۀ وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1363، وزیری، ص 15-23.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 54-61.

ص:202

79. «الأخلاق فی الأسلام». بقیة اللّه، شمارۀ 1 (ربیع الثانی 1412)، ص 6-10.

80. «اخلاق و بنیادهای اخلاقی در اسلام». ذکر: مجموعۀ مقالات، تهیه و انتشار:

بنیاد انتقال به تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: چاپ اوّل، فروردین 1361، دفتر چهارم، ص 133-164.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 96-125.

81. «ارزش و منزلت ستیز با ظالمان و یاری مظلومان در اسلام (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 57 (30 شهریور 1362)، ص 30-31 و 66.

82. «از ذخایر عالم تشیّع». تاریخ و فرهنگ معاصر (یادنامۀ امام موسی صدر)، شمارۀ 5 (1375)، ص 136-139.

نشر دوم: یادنامۀ امام موسی صدر: به مناست سی امین سالگرد ربودن امام موسی صدر، سید هادی خسروشاهی، تهران: مؤسسۀ تحقیقاتی امام موسی صدر، چاپ اول، 1387، وزیری، ص 139-142.

نشر سوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 338-340.

83. «از قرآن چه می دانیم ؟». نور علم، شمارۀ 2 (دی 1362)، ص 19-25.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 19-27.

ص:203

84. انقلاب و اندیشه ها. قم: دفتر انتشارات اسلامی، [بی تا]، 133 ص.

این دفتر مجموعه ای است از سخنان آقایان سید علی خامنه ای و سید محمد بهشتی، علی مشکینی، محمد تقی فلسفی، اکبر هاشمی رفسنجانی، جلال الدین فارسی و....

85. «انبیاء الهی اساتید تشریعی انسانند». پیوند، شمارۀ 38 (آذر 1361)، ص 4-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 40)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، ج 2، ص 56-60.

86. «انسان، انتخابی بین صفات ملکوتی و بهیمی». راه زینب، شمارۀ 45 (خرداد 1360)، ص 20-21.

87. «انسان و توحشگاه دنیا». جهاد، شمارۀ 40 (28 مهر 1361)، ص 20-22.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 175-184.

88. «انس با قرآن و نماز». شاهد، شمارۀ 329 (مهر 1381)، ص 36-37.

89. «بحثی پیرامون حیاء فاضله و حیاء رذیله». جهاد، شمارۀ 46 (22 دی 1361)، ص 16-17 و 62.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، ج 2، ص 211-219.

ص:204

90. «بشریت به کجا می رود؟». راه زینب، شمارۀ 34 (26 اسفند 1359)، ص 32 - 33، و شمارۀ 35 (11 فروردین 1360)، ص 38-39، و شمارۀ 37 (25 فروردین 1360)، ص 18-19.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 73-90.

91. «بغض، حلقۀ محکمی از حلقه های ایمان». جهاد، شمارۀ 56 (26 مرداد 1362)، ص 26-27 و 58.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 288-294.

92. «پاسخ به سؤالات اخلاقی اسلامی». تربیت، شمارۀ 30 (تابستان 1367)، ص 34-35.

93. «پیام آیت اللّه مشکینی به کنگرۀ سوم نهج البلاغه». کاوشی در نهج البلاغه، تهران:

بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، 1364، وزیری، ص 9-13.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 62-64.

94. پیام حضرت آیت اللّه مشکینی رئیس محترم مجلس خبرگان و امام جمعۀ قم و دبیر جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم به مناسبت برگزاری سمینار ولایت فقیه 5 -

ص:205

9 آبان 1363 دانشگاه تهران، 2 ص، اعلامیه، 30 * 21.

محل نگهداری کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی.

95. «ترجمۀ قرآن». بینات، سال سیزدهم، شمارۀ 50-49 (بهار و تابستان 1385)، ص 436-439.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 28-32.

96. «ترس از خدا، تعالی بخش روح انسان (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 44 (24 آذر 1361)، ص 22-23 و 73.

97. «تفسیر سورۀ لقمان». پاسدار اسلام، شمارۀ 38 (بهمن 1363)، ص 12-15، و شمارۀ 39 (اسفند 1363)، ص 10-12، و شمارۀ 40 (فروردین 1364)، ص 10-13، و شمارۀ 41 (اردیبهشت 1364)، ص 13-15، و شمارۀ 42 (خرداد 1364)، ص 12-14، و شمارۀ 43 (تیر 1364)، ص 10-13، و شمارۀ 44 (مرداد 1364)، ص 9-11، و شمارۀ 45 (شهریور 1364)، ص 10-12، و شمارۀ 46 (مهر 1364)، ص 10-13، و شمارۀ 47 (آبان 1364)، ص 12-15، و شمارۀ 48 (آذر 1364)، ص 12-15، و شمارۀ 49 (دی 1364)، ص 14 - 17، و شمارۀ 50 (بهمن 1364)، ص 14-17، و شمارۀ 51 (اسفند 1364)، ص 23-25، و شمارۀ 52 (فروردین 1365)، ص 16-19، و شمارۀ 53 (اردیبهشت 1365)، ص 14-17، و شمارۀ 54 (خرداد 1365)، ص 20-22، و شمارۀ 55 (تیر 1365)، ص 14-16، و شمارۀ 56 (مرداد 1365)، ص 12-15، و شمارۀ 57 (شهریور 1365)، ص 18-21 و 58، و شمارۀ 58 (مهر 1365)، ص 14-16، و شمارۀ 59 (آبان 1365)، ص 14-16، و شمارۀ 60 (آذر 1365)، ص 14-16.

ص:206

98. «تفکر خمیرمایۀ انسانیت». جهاد، شمارۀ 38 (10 شهریور 1361)، ص 24 - 25 و 60.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 156-166.

99. «تواضع، زیباترین صفت روح انسان (عرفان عملی در اسلام)»، جهاد، شمارۀ 52 (28 اردیبهشت 1362)، ص 22-23 و 63.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 257-265.

100. «توکل، صفتی از صفات مقربین به خدا: درسهایی از آیت اللّه مشکینی». جهاد، شمارۀ 50 (31 فروردین 1362)، ص 24-25 و 78.

نشر دوم: «توکل». گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 240-248.

101. «جهاد اصغر و جهاد اکبر». راه زینب، شمارۀ 31 (5 اسفند 1359)، ص 48 - 49، و شمارۀ 32 (12 اسفند 1359)، ص 48-49.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 61-72.

ص:207

102. «جهاد، نعمت خدا به نظام اسلامی». شاهد یاران، شمارۀ 21 (مرداد 1386)، ص 4.

103. «حب ریاست، منشأ گناهان بزرگ». جهاد، شمارۀ 47 (20 بهمن 1361)، ص 45-46.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 220-225.

104. «حجاب بین انسان و خدا چگونه از میان می رود؟ (عرفان عملی در اسلام)».

جهاد، شمارۀ 43 (10 آذر 1361)، ص 26-27.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 197-202.

105. «حسنات و سیئات روح انسان (عرفان عملی در اسلام)»، جهاد، شمارۀ 48 (11 اسفند 1361)، ص 24-25 و 79.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ص 225-232.

106. «حول الوحدة والتوحید». التوحید، شمارۀ 17 (ذوالقعده و ذوالحجة 1405 ق)، ص 61-76.

107. «خطاهای کتاب نفس را چگونه اصلاح کنیم ؟ (عرفان عملی در اسلام)». جهاد،

ص:208

شمارۀ 36 (2 مرداد 1361)، ص 30-31.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 148-150.

108. «دانش دانشجو و دانشمند از نظر اسلام». دانشگاه انقلاب، شمارۀ 5 (آبان 1360)، ص 31-32 و 53.

109. «درس اخلاق حضرت آیت اللّه مشکینی». پاسدار انقلاب، شمارۀ 11 (فروردین 1360)، ص 19-21 و 56، و شمارۀ 12 (اردیبهشت 1360)، ص 8-9 و 54، شمارۀ 13 (خرداد 1360)، ص 9-11، شمارۀ 14 (تیر 1360)، ص 10-11 و 45.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 1، ص 410-447.

110. «درس اخلاق حضرت آیت اللّه مشکینی برای پاسداران سپاه قم». پاسدار انقلاب، شمارۀ 10 (اسفند 1359)، ص 10-12 و 51.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 1، ص 402-409.

111. «درس اخلاق، یاد خدا: رمز موفقیت». مجلس و راهبرد، شمارۀ 1 (پاییز 1372)، ص 26-36.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 117-134.

ص:209

112. «درسهایی که آفرینش بی واسطه به ما می دهد (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 34 (22 خرداد 1361)، ص 30-31 و 60.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 135-140.

113. «درس هایی از اخلاق». پاسدار انقلاب، شمارۀ 9 (بهمن 1359)، ص 12-13.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 1، ص 394-401.

114. «در هر مورد که مالکیت خصوصی منجر به استثمار شود باید از آن جلوگیری شود». جهاد، شمارۀ 24 (2 دی 1360)، ص 12-13 و 51.

115. «دنیا چیست ؟». سروش، شمارۀ 104 (تیر 1360)، ص 46-47.

116. «دنیای ملعونه چیست ؟». سروش، شمارۀ 106 (مرداد 1360)، ص 16-17 و 51.

117. «دنیای ملعونه... دنیای مکروهه». راه زینب، شمارۀ 39 (8 اردیبهشت 1360)، ص 20-21، و شمارۀ 40 (15 اردیبهشت 1360)، ص 38-39.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 91-104.

118. «دنیا و مسئولیت انسان». راه زینب، شمارۀ 43 (5 خرداد 1360)، ص 20-21، و شمارۀ 44 (12 خرداد 1360)، ص 14-15.

ص:210

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 105-116.

119. «دیدگاه ها: آیت اللّه علی مشکینی». جهاد، 50 (31 فروردین 1362)، ص 4-6.

120. «رابطۀ فقه و حدیث». علوم حدیث، سال ششم، شمارۀ 20 (تابستان 1380)، ص 38-45.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 47-56.

121. «رحمت صفتی از صفات فاضلۀ انسانی». جهاد، شمارۀ 54 (8 تیر 1362)، ص 22-23 و 60.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 274-280.

122. «ره توشه ای برای مبلّغان». مبلغان، شمارۀ 321 (تیر - مرداد 1381)، ص 98-101.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 79-83.

123. «رهنمودهای حضرت آیت اللّه مشکینی در دیدار با رشد معلم». رشد معلم، شمارۀ 10 (آذر 1362)، ص 6-7، و شمارۀ 11 (دی 1362)، ص 6-7.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه

ص:211

علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 295-298.

124. «زهد، درجات و نشانه های آن». ناظر امینی، شمارۀ 6 (مرداد 1382)، ص 4.

125. «سخنان آیت اللّه مشکینی در دیدار با اعضای شورای اسلامی روستایی». جهاد، شمارۀ 29، (26 اسفند 1360)، ص 22-23 و 62.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 355-358.

126. «سلسله درسهای اخلاق: اوصاف انسان». سروش، شمارۀ 120 (آبان 1360)، ص 48-49.

127. «سلسله درسهای اخلاق: اوصاف حزب اللّه در نهج البلاغه». سروش، شمارۀ 126 (آذر 1360)، ص 50-51.

128. «سلسله درسهای اخلاق: خوف و رجا». سروش، شمارۀ 123 (آذر 1360)، ص 50-51.

129. «سیر الإنسان نحو الکمال». بقیة اللّه، شمارۀ 51 (جمادی الاُخری 1416)، ص 26-31.

130. «سیمای آموزش، درس ایمان». عروة الوثقی، شمارۀ 115 (آذر 1362)، ص 40-42.

131. «شناخت انسان». نور علم، شمارۀ 17 (شهریور 1365)، ص 8-17.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه

ص:212

علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 67-78.

132. «سنت در نگاه اهل تشیع و تسنّن». علوم حدیث، سال اول، شمارۀ 1 (پاییز 1375)، ص 19-16.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 1، ص 38-46.

133. سه خطبۀ مهم نماز جمعه از سه امام جمعه: سید علی خامنه ای، اکبر هاشمی رفسنجانی و علی مشکینی. [تهران]: روابط عمومی و ارشاد اسلامی سازمان صنایع ملی ایران، 1360، 40 ص، جزوۀ شمارۀ 5.

134. «شوراها باید آثار استثمار و استبداد را در روستاها از بین ببرند». جهاد، شمارۀ 29 (26 اسفند 1360)، ص 22-23 و 62.

135. «صفات مؤمنین (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 49 (25 اسفند 1361)، ص 24-25 و 55.

136. «عرفان عملی در اسلام: به همراه پرسش و پاسخی پیرامون خلقت». جهاد، شمارۀ 39 (3 مهر 1361)، ص 38-39 و 57.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 233-239.

137. «عقیده و عمل مجاهدین خلق چگونه است». پیام انقلاب، شمارۀ 12 (7 مرداد 1359)، ص 8-13 و 62.

ص:213

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 359-366.

138. «فقر و غنا». ناظر امین، شمارۀ 19 (آذر و دی 1383)، ص 4-7.

139. «گزارشی از سمینار شوراهای اسلامی روستاهای سراسر کشور: سخنرانی آیت اللّه مشکینی». جهاد، شمارۀ 19 (15 مهر 1360)، ص 10-11 و 44.

140. «گزیده ای از دروس اخلاق حضرت آیت اللّه مشکینی». نامۀ جامعه، سال اول، شمارۀ 2 (آبان 1383)، ص 6-7.

نشر دوم: «حیات طیبه». گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 91-95.

141. «گزیده هایی پیرامون مسائل روستا و کشاورزی». جهاد، شمارۀ 63 (اردیبهشت 1363)، ص 44-46.

142. «مالکیت از دیدگاه آیت اللّه مشکینی». پیام هاجر، شمارۀ 8 (فروردین 1360)، ص 1 و 3.

143. مالکیت در اسلام. تبریز: پیام، [بی تا]، 1360، 92 ص.

این دفتر مجموعه ای است از سخنان و مصاحبه های آقایان حسینعلی منتظری، علی مشکینی، علی شریعتی، حبیب اللّه پیمان و رضا اصفهانی.

144. «مالکیت زمین و چگونگی تقسیم آن». پیام انقلاب. شمارۀ 13 (مرداد 1359)، ص 54-55 و 64 و شمارۀ 15 (شهریور 1359)، ص 50-51.

ص:214

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 308 -.

145. «متن مصاحبۀ آیت اللّه مشکینی پیرامون ارتش». صف، شمارۀ 20 (مرداد 1360)، ص 8-19.

146. «مرحوم مطهری اسلام شناسی وارد بود». پیام انقلاب، شمارۀ 31 (اردیبهشت 1360)، ص 27-31.

147. «مرض های روحی انسان (عرفان عملی اسلام)». جهاد، شمارۀ 24 (26 آبان 1361)، ص 18-19 و 38.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 191-196.

148. «مسئلۀ معاد، قیامت و عالم برزخ: قیامت در کجا برپا می شود؟ (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 37 (20 مرداد 1361)، ص 26-27 و 50.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 151-155.

149. «مصاحبه با آیت اللّه مشکینی». پیام انقلاب، شمارۀ 3 (20 تیر 1359)، ص 4-5.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 367-369.

ص:215

150. «مطالبی دربارۀ سجده، شجاعت پیامبران، امامان و... (عرفان عملی در اسلام)»، جهاد، شمارۀ 53 (25 خرداد 1362)، ص 26-28.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 266-273.

151. «معارف اسلامی: انسان و توحشگاه دنیا (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 40 (28 مهر 1361)، ص 20-22.

152. «معارف اسلامی: پرسش و پاسخی پیرامون راه حل های جلوگیری از انحراف جوانان، برخورد پیامبر با مشرکین، مسئلۀ شفاعت (عرفان عملی در اسلام)».

جهاد، شمارۀ 41 (12 آبان 1361)، ص 30-31 و 66.

153. «معارف اسلامی: تفکر خمیرمایۀ انسانیت (عرفان عملی در اسلام)».

154. «معارف اسلامی: تفکر خمیرمایۀ انسانیت (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 38 (10 شهریور 1361)، ص 24-25 و 60-61.

155. «معارف اسلامی: نکاتی چند پیرامون گناه، توبه و شفاعت (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 45 (8 دی 1361)، ص 22-23 و 56.

156. «مطالبی پیرامون سجده، شجاعت پیامبران و امامان (عرفان عملی در اسلام)».

جهاد، شمارۀ 53 (خرداد 1362)، ص 26-28.

157. «معارف الإسلامیة: اهمیة إقامة الصلاة». بقیة اللّه، شمارۀ 65 (شباط 1997)، ص 18-22.

ص:216

158. «معارف الإسلامیة: ثواب الأبرار وعقاب الکفار». بقیة اللّه، شمارۀ 55 (نیسان 1996)، ص 20-24.

159. «معارف الإسلامیة: الحکمة فی القرآن». بقیة اللّه، شمارۀ 59 (صفر 1417)، ص 18-22.

160. «معارف الإسلامیة: الرجوع الی اللّه والحساب الدقیق». بقیة اللّه، شمارۀ 63 (کانون الأول 1996)، ص 18-22.

161. «معارف الإسلامیة: شکر النعمة وکفرانها». بقیة اللّه، شمارۀ 60 (ابلول 1996)، ص 18-21.

162. «معارف الإسلامیة: کیفیة خلق الإنسان». بقیة اللّه، شمارۀ 61 (ربیع الثانی 1417)، ص 18-23.

163. «معارف الإسلامیة: معتقدات الإنسان». بقیة اللّه، شمارۀ 54 (آذر 1996)، ص 22-25.

164. «معارف الإسلامیة: مظاهر الخلق فی الطبیعة». بقیة اللّه، شمارۀ 57 (ذو الحجة 1416)، ص 22-26.

165. «مقدمه ای بر دعا». صف، شمارۀ 164 (دی 1372)، ص 12-15، و شمارۀ 165 (بهمن 1372)، ص 16-19.

166. «مقدمه». واژه های اخلاقی از اصول کافی، ابراهیم پیشوایی ملایری، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، ویرایش دوم، چاپ پنجم، 1376، رقعی، ص 15-20.

ص:217

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 48)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 33-37.

167. «مهریه». اعتصام، شمارۀ 5 (شهریور 1361)، ص 14-15.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 320-224.

168. «ناگفته ها...». روزنامۀ قدس (5 آذر 1376)، ص 9.

169. «نظر آیت اللّه منتظری و آیت اللّه مشکینی در مورد وقایع پانزده خرداد». عروة الوثقی، شمارۀ 50 (خرداد 1360)، ص 28-29.

170. «نکته های تربیتی». رشد معلم، شمارۀ 24 (مهر 1364)، ص 11.

171. «نکات اخلاقی». مبلغان، شمارۀ 107 (شهریور - مهر 1387)، ص 64-66.

172. «نکاتی پیرامون انسان کامل: چگونگی حشر انسان در قیامت (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 55 (29 تیر 1369)، ص 24-25 و 53.

نشر دوم: «نکاتی دربارۀ انسان کامل، استخاره، چگونگی حشر انسان در قیامت و...». گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 281-287.

173. «نکاتی پیرامون سخاوت، ایثار و تبعیض (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 59 (14 اردیبهشت 1362)، ص 20-21 و 63.

ص:218

نشر دوم: «نکاتی دربارۀ سخاوت، ایثار، تبعیض و...». گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعه آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اوّل، 1392، وزیری، ج 2، ص 249-256.

174. «نکاتی چند دربارۀ گناه، توبه و شفاعت (عرفان عملی در اسلام)». جهاد، شمارۀ 45 (8 دی 1361)، ص 22-33 و 56.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 203-210.

175. «الوحدة والتوحید». التوحید، شمارۀ 16 (رمضان و شوال 1405)، ص 73 - 88، و شمارۀ 17 (ذوالقعده و ذوالحجه 1405)، ص 61-76.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 373-417.

176. وصیتهای پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام. تهران: مکتب قرآن، چاپ اول، 1379، 96 ص.

177. «ولایة الفقیه... وقیادة الأُمة». المنطلق، شمارۀ 19 (ربیع الثانی 1402)، ص 18 - 21.

نشر دوم: گفتارها و نوشتارها در نشریات و مقدمۀ کتاب ها (مجموعۀ آثار آیت اللّه علی مشکینی: 49)، به کوشش محمد قنبری، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، 1392، وزیری، ج 2، ص 418-422.

ص:219

آیت اللّه مشکینی به روایت اسناد ساواک: معرفی کتاب

4. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 33 - 34.

آیت اللّه مشکینی در جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم: معرفی کتاب

5. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 30-32.

آیت اللّه مشکینی در مجلس خبرگان: معرفی کتاب

6. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 27-29.

آیت اللّه مشکینی، فقیه و متفکر بزرگ

7. عروة الوثقی، شمارۀ 104 (مرداد 1362)، ص 5-7.

آیت اللّه مشکینی نماد استقامت و مبارزه

8. روزنامۀ رسالت (91/3/18)، ص 2.

آیت اللّه مشکینی و فیض حضور در بارگاه رفیق اعلا

9. کیهان فرهنگی. شمارۀ 250 (مرداد 1386)، ص 78.

ادهم نژاد لنگرودی، محمد تقی

10. «آیت اللّه مشکینی اسوۀ فضیلت». مبلغان، شمارۀ 105 (ربیع الثانی 1429 ق)، ص 71-87.

ارضی، منصور

11. «صریح، شجاع و در عین حال غریب بود: گفت وگو با حاج منصور ارضی».

هادی عسگری، روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل:

ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 68-69.

ص:221

ارطایفه، مهدیه

12. کلک مشکینی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اوّل، 1388، پالتویی، 152 ص.

این کتاب، شامل داستان هایی برگرفته از حقیقت وجودی و سیر زندگی و مبارزات آیت اللّه مشکینی است که به قلم ادبی نگاشته شده است.

استادولی، حسین

13. «ترجمۀ تفسیری قرآن: گفتگو با استاد حسین استادولی». خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 14-19.

14. «جزئیاتی از تتبعات آیت اللّه مشکینی در ترجمه و تفسیر قرآن کریم: در گفت وگو با ویراستار آثار قرآنی آیت اللّه مشکینی مطرح شد». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد درگذشت آیت اللّه مشکینی»، ص 75-78.

استادی، رضا

15. «آثار قرآنی آیت اللّه مشکینی: گفتگو با آیت اللّه استادی رئیس همایش». خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 10-13.

اسلامی، حسن

16. «نیم نگاهی به الفقه المأثور والاصول المتلقاة». علوم حدیث، سال پنجم، شمارۀ 1 (بهار 1379)، ص 209-212.

امین امام و امت در پیچ تاریخی بازنگری قانون اساسی: نامۀ تاریخی

امام خمینی به آیت اللّه مشکینی 35 روز قبل از رحلت

17. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد

ص:222

درگذشت آیت اللّه مشکینی»، ص 70-71.

انتخابی حکیمانه، مستظهر به الهام الهی و مدد غیبی: روایت

آیت اللّه مشکینی از انتخاب حضرت آیت اللّه خامنه ای به عنوان رهبری

18. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 48-49.

انتظارات آیت اللّه از حوزه ها

19. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 29.

انصاری، مجید

20. «در سوگ عالم اثرگذار و انقلابی». روزنامۀ شرق (9 مرداد 1386)، ص 1 و 31.

بررسی و مقایسۀ علمی مرجعیت و ولایت امر

21. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 45.

تاجیک، مهدی

22. «رئیس مجلس خبرگان رهبری درگذشت». روزنامۀ شرق (9 مرداد 1386)، ص 1-2.

تاوان صراحت در دفاع از ولایت: سابقۀ هجمه به فقیه مجاهد و معلم اخلاق

از تریبون مجلس ششم

23. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 65-67.

ص:223

تبریزی، قاسم

24. «اسناد ساواک گویای تمام ابعاد مبارزات آیت اللّه مشکینی نیست: جزئیاتی از مبارزات آیت اللّه مشکینی در گفت وگو با قاسم تبریزی». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 32-34.

تبریزی، مصطفی

25. «پیرامون مباحثۀ آیت اللّه یزدی و آیت اللّه مشکینی». روزنامۀ رسالت (22 شهریور 1384)، ص 3 و 24.

تبلور غیرت دینی در کسوت ریاست جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم

26. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 35-37.

تشکیل، تصویب و انشای اصول مربوط به رهبری و مجلس خبرگان

27. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 46-47.

تعلیقه های استدلالی و تحریری نو از تحریر الوسیله: معرفی کتاب

28. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 22 - 23.

پیام حضرت آیت اللّه مشکینی رئیس محترم مجلس خبرگان و امام جمعۀ قم

و دبیر محترم جامعۀ مدرسین قم به مناسبت برگزاری سمینار ولایت فقیه

2.29 ص، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی

این سمینار از 5 تا 9 آبان 1363 در دانشگاه تهران برگزار شده است.

ص:224

چکیدۀ مقالات همایش

30. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 39 - 42.

در این نوشتار، چکیدۀ شش مقالۀ ارسال شده برای همایش آمده است که عبارت اند از: «بررسی ترجمۀ قرآن کریم اثر آیت اللّه مشکینی»، ابراهیم نخعی؛ «ولایت فقیه در اندیشۀ سیاسی آیت اللّه مشکینی»، علی اکبر عالمیان؛ «موسیقی و غنا از دیدگاه فقیه مشکینی»، محمد رضا بندرچی؛ «انتظارات آیت اللّه مشکینی از حوزۀ علمیۀ قم در سال 1352»، رسول جعفریان؛ «پیامدهای الهیاتی نظریۀ تکاملی داروین با نگاهی به کتاب "نظریة التطوّر" »،سید حسن اسلامی؛ «سیری در اسناد مبارزات آیت اللّه مشکینی بر اساس کتاب "امام خمینی به روایات اسناد ساواک"»، قاسم تبریزی.

جنتی، احمد

31. «می خواستند امام را شهید کنند: گفت وگو با آیت اللّه جنتی». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 15-16.

جوادی آملی، عبداللّه

32. «مصداق ماینطق عن الهوی بود». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 2.

حضرت آیت اللّه العظمی مشکینی رحمه الله از نگاه دیگران

33. قم: انتشارات الهادی، چاپ اول، 1387، رقعی، 223 ص.

این مجموعه، شامل 33 گفت وگوست که عبارت اند از: 1. رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت اللّه سید علی خامنه ای؛ 2. آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی؛

ص:225

3. آیت اللّه سید عبدالکریم موسوی اردبیلی؛ 4. آیت اللّه عبداللّه جوادی آملی؛ 5. آیت اللّه اکبر هاشمی رفسنجانی؛ 6. آیت اللّه محمد رضا مهدوی کنی؛ 7. آیت اللّه محمد یزدی؛ 8. آیت اللّه سید جعفر کریمی؛ 9. آیت اللّه محمد مؤمن؛ 10. آیت اللّه محمد محمد ی ری شهری؛ 11. آیت اللّه رضا استادی؛ 12. آیت اللّه سید ابوالفضل میرمحمد ی؛ 13. آیت اللّه احمد صابر همدانی؛ 14. حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسن روحانی؛ 15. حجت الاسلام والمسلمین علی افتخاری گلپایگانی؛ 16. حجت الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری؛ 17. حجت الاسلام والمسلمین سید احمد حسینی خراسانی؛ 18. حجت الاسلام والمسلمین سید کاظم حسینی میانجی؛ 19. حجت الاسلام والمسلمین قربانعلی دری نجف آبادی؛ 20. حجت الاسلام والمسلمین محمد کاظم راشد یزدی؛ 21. حجت الاسلام والمسلمین محمود شریفی اقدم؛ 22. حجت الاسلام والمسلمین کاظم صدیقی؛ 23. حجت الاسلام والمسلمین محمد فاکر؛ 24. حجت الاسلام والمسلمین سید جلال فقیه ایمانی؛ 25. حجت الاسلام والمسلمین محمد حسین فلاح زاده؛ 26. حجت الاسلام والمسلمین سیدعلی قاضی عسکر؛ 27. حجت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی؛ 28. حجت الاسلام والمسلمین محمد محمد ی گلپایگانی؛ 29. حجت الاسلام والمسلمین محمود محمد ی عراقی؛ 30. حجت الاسلام والمسلمین سید حسین موسوی تبریزی؛ 31. حجت الاسلام والمسلمین علی نظری منفرد؛ 32. حجت الاسلام والمسلمین سید احمد نقیب پور؛ 33. تیم پزشکی.

حداد عادل، غلامعلی

34. «فرمودند ببین چه کرده ای که خدا این توفیق را به تو داده: گفت وگو با دکتر غلامعلی حداد عادل». محمد رجبی، روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 72-73.

ص:226

حمیدی، رضا

35. «فرائض فیض فائزین: سطوری در رثای حضرت آیت اللّه فیض (مشکینی)».

روزنامۀ رسالت (13 مرداد 1386)، ص 19.

خاتمی، سید احمد

36. عالم قرآنی. روزنامۀ رسالت (10 مرداد 1386)، ص 1.

خاطرات منتشرنشده از آیت اللّه مشکینی

37. روزنامۀ جمهوری اسلامی (15 شهریور 1386)، ص 9.

خامنه ای، سید علی

38. «جامع علم و عمل، جهاد و زهد». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 2.

خدمات فرهنگی - اجتماعی آیت اللّه مشکینی

39. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 20-21.

خسروشاهی، سید هادی

40. خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی دربارۀ آیت اللّه مشکینی. قم: کلبۀ شروق، چاپ اول، 1392، رقعی، 148 ص، مصور.

عناوین اصلی طرح شده در کتاب چنین است: گفتگو دربارۀ زندگی و مبارزۀ آیت اللّه مشکینی: خاطراتی مستند از زندگی، مبارزات و خدمات؛ پیوست ها:

زندگی نامۀ خودنوشت؛ کتاب شهید جاوید؛ دیدگاه جامعۀ مدرسین؛ مسئلۀ قمه زنی؛ ضمائم: اسناد و تصاویر؛ فهرست اعلام؛ فهرست کتب، فهرست اماکن.

41. «ناگفته های مستند از زندگی، مبارزات و خدمات آیت اللّه مشکینی: گفت وگو با

ص:227

حجت الاسلام والمسلمین سید هادی خسروشاهی». جواد حجتی، روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیتاللّه مشکینی»، ص 17-25.

درازی، علی

42. زندگی و مبارزات آیت اللّه مشکینی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی - هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1391، وزیری، 588 ص، مصور.

کتاب در نه فصل سامان یافته است که بدین شرح است: 1. زندگی نامه؛ 2. حیات علمی؛ 3. اندیشه ها؛ 4. خصوصیات اخلاقی؛ 5. فعالیت های اجتماعی؛ 6. فعالیت های سیاسی؛ 7. مسئولیت ها در نظام اسلامی؛ 8. سرانجام؛ 9. راویان.

در بخش پایانی کتاب نیز گاه شمار، اسناد و تصاویر، فهرست موضوعی اسناد، کتاب نامه و نمایه ها آمده است.

43. «فقط مصادیقی از شئون ولایت فقیه در قانون اساسی آمده است: ریشه های علمی و فقهی انواع ولایت از منظر آیت اللّه مشکینی». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 39-40.

44. «معرفی کتاب تاریخ شفاهی و زندگی آیت اللّه علی مشکینی». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 79.

درسنامه های اخلاق برای نیروهای سیاسی

45. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 8.

ص:228

دهخدا، حامد

46. «واکنشی به مکتوب سرگشادۀ جناب دکتر سید کاظم اکرمی به آیت اللّه مشکینی». روزنامۀ رسالت (13 آذر 1381)، ص 2.

رئیسی، سید ابراهیم

47. «ریاست آیت اللّه مشکینی بر خبرگان یک امر بدیهی بود: گفت وگو با حجت الاسلام والمسلمین سید ابراهیم یونسی». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 54-57.

رحیمیان، محمد حسن

48. «گل انداختن منبرهای پر نکته در رمضان نجف: گفت وگو با حجت الاسلام والمسلمین محمد حسن رحیمیان». محمد رضا گائینی، روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 6-8.

الرسائل الجدیدة والفوائد الحدیثة: معرفی کتاب

49. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 25-26.

رضائی خراسانی، منصوره

50. بررسی افزوده های تفسیری در ترجمه های قرآن کریم جزء 3 و 4 قرآن. پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: لیلا قاسمی، استاد مشاور: عظیم عظیم پور، دانشکدۀ علوم و فنون قرآن کریم دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تهران، 1390، 226 ص.

این پایان نامه مشتمل است بر بررسی هفت ترجمۀ معاصر قرآن به زبان فارسی

ص:229

شامل ترجمه های: الهی قمشه ای، بهاء الدین خرمشاهی، طاهره صفارزاده، محمد مهدی فولادوند، علی گرمارودی، علی مشکینی و ناصر مکارم شیرازی.

زندگی و مبارزات آیت اللّه مشکینی: معرفی کتاب

51. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 35-38.

زندگی نامۀ آیت اللّه مشکینی

52. خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 1-5.

زندگی نامۀ آیت اللّه مشکینی

53. مسجد. سال هفدهم، شمارۀ 140 (مرداد 1388)، ص 68-69.

زندگی نامۀ آیت اللّه مشکینی

54. محدث. سال دوم، شمارۀ 9 (مرداد 1386)، ص 3-4.

صالحی، احسان

55. «پیچیدگی های فقیه بی آلایش». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 4.

غرویان، محسن

56. «در حاشیۀ نامۀ آقای کروبی به آیت اللّه مشکینی دام عزه». روزنامۀ رسالت (17 آبان 1384)، ص 2.

فقیه مجاهد و بی بدیل

57. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، رحلی، 78 ص.

این ویژه نامه در پنج بخش سامان یافته است: معلم اخلاق؛ مدرس مبارز؛ خبره ترینِ خبرگان؛ سرباز رشید و بی بدیل مکتب امام و رهبری؛ خادم قرآن و اهل

ص:230

بیت علیهم السلام. در این مجموعه بیش از سی گفت وگو و یادداشت دربارۀ ابعاد گوناگون شخصیت آیت اللّه مشکینی پرداخته است.

کرامتی مشکینی، مرتضی

58. اسوۀ اخلاق (مقدس ثانی): زندگی نامه و خاطرات، دروس اخلاق عارف با اللّه مفسر کبیر حضرت آیت اللّه العظمی فیض مشکینی رحمه الله، قم: سعید نوین، چاپ اول، 1392، رقعی، 344 ص.

محمد یان، ابراهیم

59. تحلیل و بررسی افزوده ها در ترجمه های معاصر قرآن کریم جزء 17 و 18. پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: کامران ایزدی، استاد مشاور: لیلا قاسمی، تهران، دانشکدۀ علوم و فنون قرآن دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تهران، 1390، 174 ص.

این پایان نامه مشتمل است بر بررسی هفت ترجمۀ معاصر قرآن به زبان فارسی شامل ترجمه های: الهی قمشه ای، بهاء الدین خرمشاهی، طاهره صفارزاده، محمد مهدی فولادوند، علی گرمارودی، علی مشکینی و ناصر مکارم شیرازی.

محمد ی ری شهری، محمد

60. «پای انقلاب که وسط می آمد با هیچ کس تعارف نداشت: روایت حجت الاسلام والمسلمین ری شهری از صراحت آیت اللّه مشکینی». جواد حجتی، روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 62-64.

محمد ی گلپایگانی، محمد

61. «ناگفته های تبعید آیت اللّه مشکینی در گلپایگان». سید محمد حسن وفایی،

ص:231

روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 26-28.

مرکز بررسی اسناد تاریخی

62. یاران امام به روایت اسناد ساواک: معلم اخلاق آیت اللّه میرزا علی اکبر فیض مشکینی، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، چاپ اول، 1387، وزیری، چهل و دو + 504 ص، مصور.

معلم اخلاق و زهد

63. روزنامۀ اطلاعات (8 مرداد 1387)، ص 6.

مکارم شیرازی، ناصر

64. «خود را مدیون انقلاب می دانست». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 2.

منطق انتخاب ولی فقیه چیست ؟ تبیین خبرگان از سوی آیت اللّه مشکینی

65. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 42-44.

موسوی، محمد مهدی

66. «رئیس مجلس خبرگان رهبری در آئینۀ کلامش: نگاهی به دیدگاه های سیاسی - اجتماعی آیت اللّه مشکینی». روزنامۀ ایران (14 شهریور 1386)، ص 15.

مهریزی، مهدی

67. «برنامه ها و فعالیت های دبیرخانۀ همایش: گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین مهریزی دبیر علمی همایش». روح اللّه مهپور، خبرنامۀ همایش بزرگداشت آیت اللّه مشکینی، شمارۀ 1 (زمستان 1391)، ص 6-9.

ص:232

نامۀ آیت اللّه مشکینی به علمای بلاد دربارۀ نامزدهای جامعۀ مدرسین

در انتخابات خبرگان

68. روزنامۀ اعتماد (1385/8/15)، ص 3.

نصوحی دهنوی، علیرضا

69. تحلیل و بررسی افزوده ها در جزء سی قرآن مجید در ترجمه های معاصر. پایان نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عباس مصلایی پور، استاد مشاور: کریم دولتی، دانشکدۀ علوم و فنون قرآن دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم تهران، 1390، 146 ص.

این پایان نامه مشتمل است بر بررسی هفت ترجمۀ معاصر قرآن به زبان فارسی، شامل ترجمه های: الهی قمشه ای، بهاءالدین خرمشاهی، طاهره صفارزاده، محمد مهدی فولادوند، علی گرمارودی، علی مشکینی و ناصر مکارم شیرازی.

نگاهی به زندگی و حیات علمی حضرت آیت اللّه مشکینی

70. روزنامۀ جمهوری اسلامی (2 بهمن 1373)، ص 15.

نمی شود در امر ولایت بی طرف ماند: نمونه هایی از اعتقاد عملی به ولایت فقیه

71. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 58.

وفایی، مرتضی

72. آیت اللّه مشکینی در جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. قم: الهادی، چاپ اول، 1391، وزیری، 348 ص.

کتاب در هشت فصل سامان یافته است که عناوین اصلی چنین است:

1. زندگی نامه؛ 2. شکل گیری جامعۀ مدرسین؛ 3. اعلامیه ها؛ 4. نامه های جامعۀ مدرسین با امضای آیت اللّه مشکینی؛ 5. نامه های خطاب به آیت اللّه مشکینی؛

ص:233

6. نامه های دیگر؛ 7. دیدگاه ها؛ 8. فعالیت ها.

وقتی آیت اللّه مشکینی از انحرافات منتظری می گوید: سخنرانی تاریخی

در مقابل اظهارات 13 رجب 76

73. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 60-61.

هدف از شمشیر کشیدن علیه شورای نگهبان هجمه به ولایت فقیه است:

فقیه مجاهد به مثابۀ مدافع ولایت فقیه و معارض انحراف

74. روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 50-53.

یزدی، محمد

75. «گفت من اجازۀ شرعی این کار را می دهم». روزنامۀ جوان (شنبه 7 مرداد 1391)، «فقیه مجاهد و بی بدیل: ویژۀ سالگرد رحلت آیت اللّه مشکینی»، ص 30-31.

ص:234

قرون نخستین طلوع آفتاب اسلام بر سرزمین ایران، شوق آگاهی یافتن از آنچه پیامبر رحمت بر زبان رانده است، جمعی را به حرکت درآورده و راهیِ اقصی نقاط عالم اسلامی نموده تا شنوندۀ کلام نور از حاملان آن باشند. در سده های بعد نیز این انگیزه از تک و تا نیفتاده و هر جا مرکزی برای نشر علوم دینی شده، رجالی از اردبیل را نیز در خود جای داده است.

آنچه در پیش روی خوانندگان عزیز قرار دارد، تلاشی است، هر چند ناچیز، برای معرفی محدثان و عالمان آن دیار؛ آن ها که در راه انتقال میراث حدیثی پیامبر و اهل بیت علیهم السلام تلاش کرده اند و به «محدث» نامبردار شده اند و نیز آنان که با فراگیری معارف اسلامی، به نشر آن اقدام نموده، یا بر کرسی تدریس مباحث غنی فقهی و اصولی نشسته اند و یا نگارش کتاب های دینی را سرلوحۀ کار خود قرار داده اند و به تألیف پرداخته اند و یا به مدد دم مسیحایی خود، خلقی را با زلال احکام و اخلاق اسلامی سیراب ساخته اند و بعد از سال ها از فقدانشان، حلاوت سخن هایشان هنوز در کام مستمعان است و جلوه های رفتارشان چراغی فرا راه پویندگان طریق هدایت.

آنچه گفتنش لازم است اینکه پیش تر، تلاش های شایسته ای از سوی تنی چند از سروران مکرم، به ویژه دانشور ارجمند، آیت اللّه سید فخرالدین موسوی ننه کران - که کتاب تاریخ اردبیل و دانشمندان اثر خامۀ ایشان است - صورت گرفته است و به معرفی مشاهیر علمی، دینی و ادبی استان اردبیل پرداخته اند: اما گذشت زمان، چهره های نوینی را به عرصه رسانده که شاید به گاه نوشتن آن کتاب هنوز در آغاز یا میانۀ راه بوده اند و در دل آن کتاب جای نگرفته اند. همچنین وجود ابزار نوین پژوهش مدد رسانده است که برخی از نوشته های پیش تر، کامل تر شود و بر غنای آن ها افزوده گردد.

سخن آخر، آنکه این نوشتار اعلام محدودۀ فعلی استان عالم خیز اردبیل را به ترتیب تاریخی در دل خود جای داده است.

ص:236

و در آن شهر از احمد بن طاهر بن نجم میانجی از سعید بن عمرو برذعی سؤالات و تعلیقه هایی از ابی زرعه رازی روایت کرد. آنچه او روایت می کرد، منحصر به این روایات بود. دارقطنی، ابو بکر برقانی ازهری و هلال بن محسن کاتب از او روایت کرده اند. خطیب بغدادی او را ثقه، امین، فاضل و فقیه مذهب شافعی دانسته و برقانی و ازهری نیز او را ثقه خوانده اند. وی در ربیع الاخر سال 381 ق درگذشت.(1)

خدا رفت و در راه حجاز تا مدینه، با ابوعبداللَّه محمد بن خفیف شیرازی، معروف به شیخ کبیر همسفر بود و از اصحاب او شد. پس از مراجعت از مکه در شیراز اقامت کرد و تمام اوقات خود را به موعظه و اندرز مردم اختصاص داد و در همان جا در سال 415 ق درگذشت و مزارش در شیراز مشهور است. در آخر عمر بر کردار و گفتار بعضی از صوفیه منکر شد و افعال و اعمال آنان را تقبیح کرد. کتاب فصول، مجموعه گفتارهای اوست که در مجالسش ایراد کرده است.(1)

منصور بکر بن حیدر و راویان طبقۀ آن ها حدیث شنیده و ابو القاسم رویدشتی اصفهانی نیز از او نقل کرده است. او در سال 493 ق در بغداد درگذشت.(1)

ابو طاهر احمد بن محمد اصفهانی سلفی و ابو بکر طیب بن احمد غضایری ابیوردی از او روایت کرده اند. وی پس از سال 505 ق درگذشت.(1)

قاضی القضاة سرزمین گردید. این از عجایب است که امام ائمۀ شرق و غرب و شیخ الاسلام را از منصب قضا معزول سازند و مردی فیلسوف را به جای او منصب قضا دهند. باید از گردش روزگار عبرت آموخت». او در سال 646 ق در 56 سالگی در همان دیار درگذشت.(1)

سوم صفر 646 ق در همانجا درگذشت. کتاب های التفسیر الکبیر و حدیث الاربعین فی امور الدین از اوست.(1)

بکریه، ایتمشیه و ام السلطان تدریس کرد. او در سال 811 ق درگذشت.(1)

ابوالحسن نزد کمال بن ابی شریف و دیگران تحصیل کرد و در علوم دینی به ویژه در علم قرائات موقعیتی ممتاز یافت. او در روز چهارشنبه هشتم ربیع الاول 896 ق در الخلیل درگذشت. وصول الغمر إلی أصول قراءة أبی عمرو از اوست.(1)

مجموعه ای در حساب است. او در سال 946 ق درگذشت.(1)

ایشان پس از تکمیل مقامات معنوی و علمی در نجف اشرف بر مسند تدریس نشست و آن حوزۀ کهن را که می رفت تا چراغ پرفروغش به خاموشی گراید، احیا کرد و انوار علم و فضیلت و معنویت را مجدداً جلوه گر ساخت؛ عالمان و طالبان علم به جذبۀ مقدس اردبیلی از اقصی نقاط جهان اسلام به نجف اشرف سرازیر شدند و اکنون نیز پس از گذشت بیش از چهارصد سال به یمن تجدید حیات علمی حوزۀ نجف اشرف توسط آن بزرگوار، این حوزۀ مقدس مرکز علوم الهی است.

محقق اردبیلی در طول حیات پربرکت خویش شاگردان بسیاری تربیت کرد که همگی جزو مراجع و علمای طراز اول جهان اسلام شدند.

سال های (984 تا 993 ق) عصر پرتو افشانی فقیه بزرگ و پژوهشگر سترگ احمد بن محمد اردبیلی است. او در فقه تحقیقات گسترده ای دارد. مرحوم مجلسی دربارۀ او گفته است: «محقق اردبیلی از حیث تقوا و پرهیزگاری و فضل و دانش به اوج کمال رسید و من در میان قدما و متأخرین مانندش را نشنیدم». و نیز دربارۀ او گفته اند: مادران، مانند او را نزاییده اند.

مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان إلی أحکام الایمان، الزبدة، إستیناس المعنویة، عقاید الاسلام، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن و تفسیر آیات احکام القرآن، الرسالة الخراجیة، الرد علی الصوفیة، الخراجیة، حدیقة الشیعة، زبدة البیان، بحر المناقب، اصول الدین و اثبات الواجب تعالی از آثار قلمی ایشان است.

سرانجام این عالم ربّانی و فقیه صمدانی در ماه رجب سال 993 ق رخت از جهان خاکی بست و روح مقدسش به ملکوت اعلی پیوست. قبر مطهرش در ورودی رواق مطهر أمیرالمؤمنین (علیه السلام) مشهور و مزار خاص و عام است.(1)

ص:255

سند المدققین وارث علم الانبیاء والمرسلین، نائب الائمة المعصومین، سلالة الائمة الطاهرین، نتیجة العلماء المجتهدین...» خوانده است.(1)

اواخر ربیع الثانی سال 1071 ق خواند.(1)

می شود. از کتاب های او حاشیه بر شرح تهذیب المنطق دوانی، حاشیه بر شرح عضدیه، المفاتیح فی حل المصابیح، حاشیه بر تفسیر بیضاوی و شرح الدائرة الهندیه است.

او پس از سال 1024 ق درگذشته است.(1)

را که راوی آن ها مجهول، ضعیف و مرسل بودند، روشن سازم».

در مصفی المقال آمده است:

شیخ مولی محمد بن علی اصفهانی حایری از بزرگ ترین شاگردان علامه مجلسی (ره)، صاحب جامع الرواة و رافع الاشتباهات فی تراجم الرواة و تمییز المشترکات که بیست سال از عمر شریف خود را در تألیف و جمع آوری آن صرف کرده است و به برکت آن، وضعیّت دوازده هزار حدیث را روشن ساخته است. این کتاب بیش از پنجاه هزار سطر می شود. مرحوم سید حسین قزوینی آن را ملخّص کرده و معارج الأحکام نامیده است. دیگر آثار صاحب جامع الرواة، کتاب تصحیح الأسانید است که همه یا بخشی از آن را محدّث نوری در خاتمۀ مستدرک الوسائل درج نموده است.

چون کتاب به پایان رسید (1100 ق) جشنی برپا کردند و دانشمندان گرد آمدند و برای بزرگداشت آن، هر کدام جمله ای در آغاز کتاب نوشتند: مجلسی بسم اللّه الرحمن الرحیم را نوشت، آقا جمال خوانساری «الحمدللّه»، گلستانه «الذی»، عقیلی «زین قلوبنا» و شیخ جعفر قاضی «بمعرفة الثقات».... اردبیلی پس از پایان گرفتن تألیف جامع الرواة از اصفهان به کربلا رفت و چند ماه بعد (ذی القعده سال 1101 ق) در کربلا درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.(1)

و عنایت بسیاری به کتب تفسیر، حدیث و فقه داشت. نسخه ای از کتاب من لا یحضره الفقیه را کتابت کرد و این کار را در ایام اقامتش در اصفهان در سال 1083 ق به اتمام رساند و آن را نزد سید میر عابد حسینی اردبیلی قرائت کرد. استاد نیز در آخر کتاب، در همان سال به او اجازه داد و دربارۀ او چنین نوشت: «قد قرأ علی هذا الکتاب الشریف و المؤلف المنیف السید الحسیب النجیب و الفاضل الورع النقی الجلیل النبیل... قراءة و تصحیح وضبط و فحص و تحقیق...». او همچنین نسخه ای از کتاب کنز العرفان فاضل مقداد سیوری را در آخر صفر سال 1102 ق کتابت کرد و حاشیه هایی بر آن نگاشت و اشکالاتی مطرح کرد.(1)

العشرة، الابانة المرضیة، رساله مرآة النفس، رساله مرآة العقل، رسالة فی وحدة الوجود، سراج السالکین و شرح قصیده یائیه میر فندرسکی. وی در سال 1175 ق در خلخال درگذشت و قبرش آنجاست.(1)

سال 1285 ق درگذشت. برخی از آثار او عبارت اند از: ابتلاء الاولیاء، اتمام الحجه فی اثبات القائم الحجه (عج)، کتاب الانتصار، الارشاد، کتاب التوقیعات، الحائریات فی مسائل فقهیه غامضه، الدرر و الغرر، الدرر الفاخره فی زیارت العتره الطاهره و افتخار الشیعه.(1)

بعضی امور علمی را به او می سپرد. وی مدتی برای تحصیل در نجف اشرف به سر بُرد. کتاب اجوبة مسائل بعض الاخوان از اوست که در سال 1245 ق نگاشته است.(1)

«شیخ الاسلام»، در خلخال به دنیا آمد و برای تحصیل به اصفهان عزیمت کرد. او در مدرسۀ جده به فراگیری علوم پرداخت و پس از دستیابی به مقام فقاهت به خلخال باز گشت و در روستای هرآباد ساکن شد و مرجع امور دینی مردم آن سامان گردید و مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت. الحنفیة فی مناسک الحج و العمرة را در سال 1281 ق به رشتۀ تحریر درآورد. او در پایان قرن سیزدهم درگذشت.(1)

زنده بوده است.(1)

که او صاحب ذهن دقیق و فکر عمیق بوده است. از آثار علمی او شرح دوازده امام شیخ محی الدین عربی است و نیز ترجمه فرائد الاصول شیخ انصاری به فارسی او را یاد کرده است. اعتضاد السلطنه دربارۀ او گفته است: از آثار قلمیه اش یکی ترجمه و شرح دوازده امام منسوب به شیخ اکبر محی الدین العربی است که به نام بنده نگارنده برنگاشته... از خدمات و زحمات وی در راه دولت و ملت ایران لختی را بر سبیل اشارت در فهرستات مطبوعۀ خویش و مؤلفات زمان های پیش برنگاشته ام و شکرانۀ حقوق او را نسبت به من شخصاً بگذاشته ام. محمدعلی تربیت در کتاب دانشمندان آذربایجان، صفحۀ 10 می گوید: سید صالح بن محمد سعید در اول ماه صفر 1306 ق وفات نموده و در مقبرۀ ابن بابویه (شیخ صدوق) مدفون گردیده است.(1)

اردبیل گذرانید و در سیزده سالگی جهت ادامۀ تحصیل به اصفهان رفت. 25 سال تمام در آنجا اقامت گزید و با اندوخته های علمی عازم اردبیل شد. مدتی در اردبیل بود و سپس عازم نجف اشرف و پس از سال ها تحصیل به اردبیل مراجعت کرد و افزون بر تدریس، به انجام خدمات دینی و فرهنگی و عمرانی پرداخت. ملا ابراهیم از آنجا که امامت جمعۀ اردبیل را بر عهده داشت، به امام جمعه مشهور بود و در مسجد «اوچ دکان» اقامۀ جماعت می کرد. او در سال 1267 مدرسۀ معروف ملا ابراهیم را بنا نهاد. همچنین، بر رودخانۀ بالخلو پلی بست و در سمت شرقی آن، در جایی که به نام وی به محلّۀ ابراهیم آباد معروف است، در سال 1279 مسجدی احداث کرد. این پل و مسجد با محله ای که در آن قرار دارند، امروز نیز به نام او به پل و مسجد و محلّۀ ابراهیم آباد شهرت دارد.

وی سرانجام، حدود سال 1307 ق درگذشت.(1)

حاشیه ای بر فرائد الاصول شیخ مرتضی انصاری است. رساله بیان معنی سلطنت مشروطه و فوائدها، نوشتۀ او، یکی از رسائلی است که در تبیین و دفاع از مشروطیت، قبل از استبداد صغیر و در 25 شوال 1325 ق در دارالخلافۀ تهران تحریر یافته و در مطبعۀ شاهنشاهی به چاپ رسیده است.(1)

فراگیری دروس نزد اساتید آن مدرسه گذراند. پس از آن به نجف اشرف مهاجرت کرد و از اساتید آنجا به ویژه فاضل شربیانی بهره برد. او سپس به زادگاه خود بازگشت و به انجام وظایف دینی پرداخت. او یکی از روحانیون طرفدار مشروطه بود و جان خود را بر سر این دیدگاه نهاد. در بارۀ کشته شدن گفته اند: ملا امام وردی مشکینی یکی از روحانیان غیرتمند و مشروطه خواه آذربایجان بود. در روزهایی که دار الشوری از شهرها یاوری می خواست و در تبریزْ آن جوش و خروش می رفت، این مرد که به شهر آمده بود، نوید داد که به مشکین رود و از سواران قره داغ به یاوری آورد و آهنگ آنجا کرد. ولی چون آگاهی از بمباران مجلس رسید، کسانی، به شیرین کاری در پیش دولتیان، آن مرد غیرتمند را دستگیر کردند و با دستور امیر معزز به اردبیل آوردند، و در اینجا با یک رسوایی که کمتر دیده شود، در بازارها گردانیده، سپس در نارین قلعه در پشت بام به دارش زدند.(1)

خصومات کرده و اجرای حدود کرده است. وی در سال 1327 ق/ 1287 ش دار فانی را وداع گفت.(1)

ایشان تألیفاتی داشت که شرح مزجی تهذیب المنطق او در دسترس است. او در سال 1328 ق درگذشت و در مسجد جنت سرا به خاک سپرده شد.

یک روز مردی به ایشان مراجعه کرد و گفت: خانه ام در حاشیۀ شهر واقع شده است و شب هنگام که به منزل می روم، از حملۀ سگ ها می ترسم. دعایی به من یاد بدهید که از مزاحمت آن ها در امان باشم. فرمود: برای رفع شرّ سگ، این آیه را می خوانند: «و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید؛ و سگ آن ها، دست های خود را بر دهانۀ غار گشوده بود»(1). ولی این را هم بدان که سگ، عربی نمی داند. پس چوب دستی را از خود دور نکن!(2)

مقامات علمی و معنوی، در صحنۀ سیاست و ادارۀ منطقه نقش فعال ایفا کرد در وقایع مشروطیت، از سران آزادی خواهان و رئیس انجمن ولایتی بود و از همراهی با فرهنگ جدید نیز دریغ نمی کرد. ایشان در سال 1332 ق درگذشت و در جنب قبر پدر خود به خاک سپرده شد.(1)

مشروطه نیز مورد توجه آخوند خراسانی بود و دستورات صادره از نجف، به وسیلۀ ایشان به انقلابیون ابلاغ می شد.

او در روز پنجشنبه هشتم ماه رجب سال 1334 ق در اردبیل وفات یافت و جنازه اش را به عتبات عالیات حمل کردند و در وادی السلام به خاک سپرده شد.(1)

در نوزدهم رمضان به خانۀ او ریختند و بر او که در حال اقامۀ نماز ظهر بود حمله کردند. او از آنان مهلت خواست تا نماز عصرش را به جای آورد. در ظاهر به او اجازه دادند؛ اما وقتی که نماز را شروع کرد، در حال سجده سرش را بریدند و بدنش را مثله ساختند. فردای آن روز برخی نزدیکانش قطعات بریده شدۀ پیکرش را جمع آوری کردند و در خانه اش به خاک سپردند. دو سال بعد پیکرش به قم منتقل شد و در قبرستان شیخان دفن گردید.(1)

فاضل شربیانی بوده و در روز دوشنبه 18 ربیع الثانی 1335 ق در نجف وفات کرد.(1)

1278 ق در اردبیل متولّد شد و در آن شهر رشد و نما یافت. مقدّمات علوم را از فضلای زادگاه خویش فراگرفت. سپس به نجف اشرف مهاجرت و در حوزۀ درس سید محمد کاظم یزدی، صاحب عروه، و دیگر بزرگان شرکت کرد و به مقام فقاهت دست یافت. وی در سال 1348 ق درگذشت و در وادی السلام دفن شد. از او تقریرات فقه و اصول فقه برجای مانده است.(1)

کامل، فقیه ماهر متتبع باهر، استاد مسلم و مرجع تقلید جمعی از مردم عراق بود. در اواخر زندگی سکتۀ ناقص کرد و از تدریس بازماند. پس از چندی درگذشت و در وادی السلام دفن گردید.(1)

1308 ق عازم نجف اشرف گردید و از محضر آیات عظام، شیخ محمد حسن مامقانی و فاضل شربیانی و سید محمد فشارکی بهره برد. فاضل شربیانی و سید محمد فشارکی برایش گواهی اجتهاد صادر کردند.

وی پس از فوت پدر خود در سال 1317 ق به اردبیل بازگشت و عهده دار تدریس و تبلیغ شد و مرجع تقلید مردم آن سامان گردید. تقریرات درس فاضل شربیانی، کتابی در مواعظ، و حاشیه بر عروة الوثقی از آثار اوست. وی در سال 1353 ق درگذشت و در مقبرۀ خانوادگی در مسجد جمعه دفن شد.(1)

بادکوبه رفت و در مدرسۀ تازه پیر آنجا به تحصیلات حوزوی خود ادامه داد. بعد از آن به مشهد مقدس هجرت کرد و سطوح عالی و اسفار را از اساتید وقت حوزۀ علمیۀ مشهد مقدس آموخت. سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد و هشت سال در حلقه درس بزرگانی چون شریعت اصفهانی و آخوند خراسانی درآمد و به مقام اجتهاد رسید و به زادگاه خود باز گشت.

مدتی در حوزۀ علمیۀ اردبیل به تدریس سطوح عالی و فلسفه پرداخت و به حکمی معروف شد. از آنجا که دوران نشاط علمی او مصادف با سال های خفقان و دیکتاتوری رضاخانی گردید، به روستای محل تولد خود رفت و به عبادت و مطالعه پرداخت.

او علاوه بر فقه و اصول، در فلسفه و عرفان نیز تبحر داشت و بر دقایق و ظرایف مثنوی معنوی جلال الدین محمّد مولوی مسلط بود و هر از چند گاه در یکی از حجرات مدرسۀ ملا ابراهیم به بیتوته و عبادت می پرداخت.

وی در سوم شعبان 1360 ق/چهاردهم شهریور 1320 ش، قبل از اشغال ایران توسط قوای متفقین، از شدت غیرت دینی، اشغال ایران اسلامی توسط بیگانگان را تاب نیاورد و از این جهان فانی در گذشت و در ثمرین به خاک سپرده شد.(1)

بود که در آغاز تشکیل دادگستری ایران در تدوین قانون مدنی و دیگر قوانین دادگستری شرکت داشت. وی در تهران دارای حوزۀ درسی بود و بسیاری از رجال و بزرگان معروف آن دوره سمت شاگردی او را داشتند. فاضل خلخالی در اواخر عمر سال ها استاد مدرسۀ علوم سیاسی بود و قبل از آن در سمت مستشاری در دیوان عالی کشور انجام وظیفه می کرد.

شرح دعای سحر، رساله در تفسیر «کنت کنزاً مخفیاً» و زندگینامۀ خودنوشت از آثار اوست. در زندگینامۀ خودنوشت، مؤلف زندگینامه و آثار خود اعم از تألیف، شرح و حاشیه را در پنجاه و یک سالگی که سال نوشتن این زندگینامه است به طور مختصر به رشتۀ تحریر درآورده، ولی ناتمام رها شده و تا پنج - شش برگ بدون نوشته مانده است. شرح دعای سحر او توسط عبدالمحمود منصوریانفر، تصحیح شده و به عنوان رسالۀ دکتری ارائه شده است.(1)

فرا گرفت. سپس در سال 1323 ق جهت تکمیل تحصیلات نجف اشرف گردید و در حلقۀ درس آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبایی یزدی در آمد و به مدت نه سال از محضر ایشان بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد.

در سال 1331 ق به اردبیل بازگشت و در شمار مراجع وقت منطقه در آمد و به رتق و فتق امور دینی مردم همت گمارد.

آثاری چون: تقریرات درس آخوند خراسانی، تعلیقه بر کتاب کفایة الاصول، حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری، رسالۀ عملیه و آثاری دیگر از ایشان به یادگار مانده است.

وی در سال 1361 ق/ 1324 ش دار فانی را وداع گفت و در کنار مسجد جمعه اردبیل در جوار پدر و برادر بزرگوار خود به خاک سپرده شد.(1)

سال 1364 ق درگذشت و در قبرستان پشت باغ دفن شد.(1)

خدمات دینی همت گمارد. ایشان عالمی ربّانی و زاهدی پارسا و دارای مقامات معنوی بود و در جریانات اجتماعی و علی الخصوص در رفع بحران ایجاد شده توسط بیگانگان در جریان تجزیه طلب دموکرات نقش بسزائی ایفا کرد و پس از شکست این توطئه نیز سدّ راه سوء استفاده کنندگان و پناه بی گناهان و مانع تعدّی و ستم به توبه کنندگان این جریان شد. وی در سال 1368 ق/ 1327 ش دار فانی را وداع گفت. از آثار قلمی او، یک دوره کامل تقریرات اصول استاد خود، میرزای نائینی، و نیز تقریرات اصول دیگر استادش، آقا ضیاءالدین عراقی است.(1)

ابوالحسن جلوه و دیگران در حوزۀ علمیۀ تهران کشاند. اوضاع نابسامان پایتخت در دوران مشروطیت، وی را مجبور کرد به خلخال بازگردد و در آنجا به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد بپردازد. پس از واقعۀ 1320 ش و اشغال کشور توسط بیگانگان، به تهران هجرت کرد و به انجام خدمات دینی و تدریس در حوزۀ علمیه همت گمارد و سر انجام در سال 1369 ق/ 1329 ش درگذشت و در شهر ری به خاک سپرده شد.(1)

قربانعلی زنجانی، شیخ فیاض الدین و میرزا عبدالرحیم فقاهتی و دیگران آموخت و به مقامات عالی علمی و معنوی نایل آمد و به دیار خود بازگشت.

آنچه این عالم ربّانی را در میان اقران و امثال خود از جایگاهی ویژه برخوردار ساخته، زهد و تقوی و پرهیز از زخارف دنیا و کثرت عبادات و ساده زیستی و همت عالی در ترویج و تبلیغ معارف الهی و مبارزۀ خستگی ناپذیر با حکام جور و انحرافات سیاسی زمان خود است؛ عالمی که در تعلیم و تربیت آحاد و افراد جامعه اسلامی اهتمامی وافر داشت و در کردار و رفتار و گفتار، الگویی برای مردمان بود.

وفات ایشان در پانزدهم صفر سال 1372 ق/ 1331 ش اتفاق افتاد و پیکرش در زادگاه خود، روستای کرین، به خاک سپرده شد.

او اسوۀ زهد و تقوا، ایمان و جهاد و غیرت و شجاعت بود. آن فقیه مبارز، سرانجام پس از عمری تلاش و خدمت، بر اثر کسالت، در سال خورشیدی برابر با 1377 ق/ 1337 ش جان به جان آفرین تسلیم کرد. پیکر وی ضمن تجلیل و تشییع باشکوهی در حرم مطهر رضوی علیه السلام به خاک سپرده شد.(1)

خود، از آن جمله حضرات آیات آقا سید محمّد حجت کوه کمری و حاج آقا حسین بروجردی دارای جایگاه و عظمت ویژه ای بود و بسیاری از علمای کنونی از شاگردان ایشان به شمار می آیند. وفات وی در سال 1378 ق/ 1337 ش اتفاق افتاد.

پیکرش در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.(1)

پس از گذراندن تحصیلات متوسطه وارد حوزۀ علمیۀ اردبیل شد و در مدرسۀ علمیۀ ملا ابراهیم به تحصیل پرداخت. مقدمات و بخشی از سطوح عالی را از اساتید وقت حوزه اردبیل فرا گرفت، سپس عازم حوزه قم گردید و از محضر اساتید وقت، از جمله علامه طباطبایی بهره برد. او در سال 1366 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و در درس حضرات آیات سید ابوالقاسم خویی، میرزا باقر زنجانی و شیخ حسین حلّی حاضر شد. او در سال 1375 ق شمسی به اردبیل بازگشت و به تدریس و تبلیغ و اقامۀ جماعت و دیگر فعالیت های دینی همت گمارد و کتابخانۀ ارزشمندی در مدرسۀ ملا ابراهیم تأسیس کرده. تقریرات اصول از آثار اوست.

وی در سال 1383 ق/ 1343 ش دار فانی را وداع گفت. پیکرش به قم منتقل و در قبرستان ابوحسین به خاک سپرده شد.(1)

تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی پرداخت.

پس از سال ها اقامت در نجف اشرف، به زادگاه خود بازگشت و به تدریس و ترویج معارف دینی پرداخت. از ایشان رسالۀ عملیه مشتمل بر فتاوای فقهی خویش و نیز کتابی در علم اصول فقه به یادگار مانده است. او در سال 1387 ق/ 1346 ش دارفانی را وداع گفت و در روستای محل تولد خود به خاک سپرده شد.(1)

مهمات امور، طرف مشورت مراجع بزرگ قرار می گرفت چندان که او را «عقل حوزه» لقب داده بودند. شرح عروة الوثقی و رسالة فی التیمّم از آثار اوست.

وی در سال 1351 ش در 73 سالگی درگذشت و در صحن مقدس حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در مقبرۀ بیت موسوی خلخالی به خاک سپرده شد.(1)

فقه و اصول میرزا ابو الحسن مشکینی، سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ ضیاء الدین عراقی شرکت کرد و به مقام علمی والایی دست یافت. او سالی هم سال در قم درس شیخ عبد الکریم حاضر گردید. وی در سال 1363 ق به تهران مهاجرت کرد و به عنوان وکیل سید ابوالحسن اصفهانی به انجام وظایف دینی پرداخت. تقریرات درس اصول شیخ ضیاء الدین عراقی، رسالة فی الولایة و شرح العروة الوثقی از آثار اوست. او در سال 1394 ق/ 1353 ش به رحمت ایزدی پیوست.(1)

الکفایة، غایة المطالب، فرائد العلوم، قسطاس البرهان فی حکمة المیزان، کشف حقیقت (علم هیئت قدیم و جدید) و گنجینه معارف از آثار اوست.(1)

او در 28 رجب 1397 ق/ 1356 ش در حادثۀ رانندگی درگذشت و در اردبیل به خاک سپرده شد.(1)

سید محمّد حجّت کوه کمره ای شرکت کرد و خود به تدریس سطوح عالی پرداخت. در سال 1322 ش به نجف رفت و به حلقۀ درس سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدعلی کاظمینی خراسانی، شیخ حسین حلّی و حاج شیخ موسی خوانساری پیوست.

آیت اللّه علمی در سال 1333 ش به مشهد رفت و در این شهر رحل اقامت افکند و در مدرسۀ میرزا جعفر به تدریس پرداخت.

تقریرات دو دوره اصول آیت اللّه شیخ حسین حلّی، یک دوره متأجّر بر اساس مکاسب شیخ انصاری از اوّل بیع تا عقد و نسیه، شرح استدلالی عروة الوثقی، رساله ای در اجتهاد و تقلید، توضیح المسائل تحت عنوان ذخیرة المعاد و دورۀ معارف اسلامی و کتاب صلوة از آثار علمی اوست. او در روز جمعه 11 مرداد 1366 ش در 78 سالگی دار فانی را وداع گفت و در حرم رضوی دفن شد.(1)

در سال 1408 ق/ 1367 ش درگذشت و در قبرستان بهشت فاطمه در کنار پدر و فرزند برومندش به خاک سپرده شد.

الذخر فی علم الاصول، کتابی در علم انساب و رساله های علمی در موضوعات فقهی ربا و نکاح از اوست.(1)

حوزۀ علمیۀ قم هجرت کرد و در حلقۀ دروس فقه و اصول سید محمّد حجّت کوه کمری، سید صدرالدین صدر و سید حسین بروجردی درآمد. پس از آن به زادگاه خود بازگشت. ایشان در حدود سال 1410 ق دیده از جهان فروبست و در باغ بهشت قم مدفون شد.(1)

شیخ عبد الحسین لنکرانی و مقداری از متون سطح حوزه را در محضر حاج سید محسن نجفی و حاج سید ابراهیم افتخار العلماء فرا گرفت و در سال 1318 ش به قم مشرف شد. ایشان سطوح عالی را در محضر سید احمد خوانساری و سید محمد داماد فرا گرفت و در درس خارج سید محمد حجت کوه کمری و حاج آقا حسین بروجردی شرکت جست و در حدود پنج سال در دروس خارج اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق حضرت امام خمینی کسب فیض کرد.

وی از افراد مورد توجه حضرت امام بود و بسیاری از مطالب دروس معظم له از جمله تقریرات فلسفه را به رشتۀ تحریر درآورده و در پاره ای موارد به نظر استاد رساند.

او در سال 1330 ش به اردبیل بازگشت و سپس در سال 1363 ش بنا بر تقاضای ریاست قوۀ قضائیۀ وقت، وارد دیوان عالی کشور شد و در روز هفتم خرداد سال 1369 ش به جوار رحمت حق شتافت و در قم به خاک سپرده شد.(1)

شد و به تبلیغ و ارشاد پرداخت. از ایشان، تألیفاتی در زمینۀ فقه و اصول به یادگار مانده است که تاکنون چاپ نشده است. او در سال 1413 ق/ 1371 ش دیده از جهان فروبست و در باغ بهشت قم مدفون شد.(1)

کرد. وی پس از سکونت حدود یک سال در قم در سال 1395 ق به اردبیل بازگشت و به فعالیت های دینی پرداخت. او در سال 1415 ق در اردبیل درگذشت. اصحاب الإجماع، تفسیر سورة البقرة، تفسیر سورة الحمد، تقریرات الاصول (دورۀ کامل بحث خارج سید ابو القاسم خویی)، تقریرات مکاسب محرمه، دیوان شعر، شرح السیوطی، شرح الصمدیة، شرح کفایة الاصول، مجالس طیبه از آثار اوست.(1)

برای ادامۀ تحصیل عازم حوزۀ علمیۀ قم گردید و از محضر عالمانی چون سید محمد باقر سلطانی طباطبایی، نجفی مرعشی، سید محمد حجت کوه کمره ای، حاج آقا حسین بروجردی، سید محمد محقق داماد، سید محمدرضا گلپایگانی و امام خمینی بهره برد. وی در کنار تحصیل، به تدریس پرداخت. آیت اللّه پایانی در تدریس مکاسب شیخ انصاری و کفایه آخوند خراسانی ماهر بود و سال های متمادی به این امر پرداخت. وی بر مکاسب آن مرحوم شرح و حواشی دقیقی دارد که دو جلد آن از اول مکاسب محرمه تا آخر بیع ما یقبل التملیک و ما لا یقبل به چاپ رسیده است.

بر کفایة آخوند نیز شرحی نوشته اند که ناتمام است. از وی تقریرات بحث بیع آیت اللّه حجت و اصول آیت اللّه بروجردی نیز به صورت مخطوط به یادگار مانده است. رساله هایی در احکام الاراضی و بیع الفضولی نیز به رشتۀ تحریر در آورد که در مجموعۀ مقالات کنگره های مقدس اردبیلی و شیخ انصاری به چاپ رسیده است.

وی در سال 1375 هجری شمسی وفات یافت و در حرم حضرت معصومه علیها السلام در ایوان آینه و در جوار محقق داماد دفن گردید.(1)

اردبیل بازگشت و به تدریس و تبلیغ پرداخت. او چهار سال آخر عمر را در قم ساکن شد و در سال 1419 ق درگذشت و در قبرستان ابوحسین دفن شد.

رساله هایی در اخلاق، تعلیم و تربیت، علم اقتصاد، رد داروین، اول ما خلق اللّه و منازل الآخرة از او برجای مانده است.(1)

مسائل مذهبی. آیت اللّه مروج با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی وارد مبارزات اسلامی گردید و از جریان نهضت اسلامی و با ارسال تلگراف هایی به مراجع تقلید حمایت کرد. در سال 1358 از سوی امام خمینی به عنوان امام جمعه و نمایندۀ ولی فقیه تعیین گردید. ایجاد ثبات لازم در شهر، مساعدت به محرومان، کمک به رزمندگان اسلام، برپایی نماز جمعۀ شکوهمند در اردبیل، برپایی کنگرۀ مقدس اردبیلی، تلاش جهت استان شدن اردبیل، قسمتی از فعالیت وی در دوران حیاتش بود. پس از رحلت حضرت امام، نمایندۀ مقام معظم رهبری در اردبیل شد.

در 27 فروردین 1380 درگذشت و در قبرستان عمومی شهر به خاک سپرده شد.(1)

عضویت دورۀ اول خبرگان رهبری همراه سه دوره نمایندگی مردم قم در مجلس شورای اسلامی، از دیگر مسئولیت های وی پس از انقلاب است. همچنین در حوزۀ علمیه عهده دار تدریس درس خارج و کفایه و مکاسب بود. وی در سال 1382 ش درگذشت و در قم مدفون گردید.

در یازده سالگی وارد مدرسۀ ملا ابراهیم شد، ادبیات عرب، منطق، معالم الاصول و شرح لمعه را از محضر اساتید وقت حوزۀ اردبیل تلمذ کرد. در سال 1323 ش به حوزۀ علمیۀ قم عزیمت کرد و ده سال در محضر آیات مرعشی نجفی، سلطانی طباطبایی، بروجردی، امام خمینی (ره) و صدرالدین صدر حاضر شد. چند ماه هم در مشهد مقدس از درس خارج سید یونس اردبیلی بهره برد. او در درس تفسیر علامه طباطبایی نیز شرکت کرد.

در سال 1333 ش به موطن خود مراجعت کرد و مدت هفت سال در کلخوران ساکن شده، به وعظ و ارشاد مردم پرداخت. پس از آن به شهر اردیبل مهاجرت کرد و افزون بر تدریس در حوزۀ علمیۀ اردبیل، به اقامۀ نماز جماعت در مسجد تازه میدان و وعظ و تفسیر قرآن مبادرت ورزید. ایشان در 22 ربیع الاول 1428 ق/ 22 فروردین 1386 به ملکوت اعلی پیوست.

از جمله آثار علمی ایشان عبارت اند از: شرح دعای هشتم صحیفه سجادیه، تفسیر موضوعی قرآن کریم که اختصاص به آیاتی دارد که با کلمه «قل» شروع شده است، توضیح و شرح احادیثی چند در موضوعات گوناگون و مجموعۀ شصت سخنرانی ایشان در موضوعات متنوع.

دیگران استفاده کرد. وی در سال 1354 ش همراه بسیاری دیگر از ایرانیان از عراق اخراج شد و به ایران آمد. در سال های پایانی عمر در تهران ساکن شد.

او شخصیت ارجمندی بود که حیات خود را فروتنانه در خدمت به مردم و اهتمام در تأسیس آثار و ابنیۀ عام المنفعه و ترویج عملی سیرۀ اهل بیت علیهم السلام، مصروف کرد. وی در سال 1430 ق/ 1388 ش درگذشت.

در سال 1326 ش عازم حوزۀ علمیۀ قم شد و دروس خارج فقه و اصول را از محضر بزرگانی چون: حاج آقاحسین بروجردی، سید محمّد حجت کوه کمری، سید محمّد محقق داماد و امام خمینی فراگرفت و در تفسیر و هیئت و فلسفه نیز از محضر علامه سید محمّد حسین طباطبایی بهره برد. سپس به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف مهاجرت کرد و در حلقۀ درس آقا سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی و سید ابوالقاسم خویی و بیش از همه شیخ حسین حلی درآمد و دورۀ کامل بحث های ایشان را تقریر کرد و پس از سال 1378 ق خود به تدریس و تحقیق و تألیف پرداخت.

وی در سال 1379 ق به اردبیل بازگشت و به انجام فعالیت های دینی از تدریس و تبلیغ و اقامۀ جماعت همت گمارد. پس از یک سال و نیم، دوباره به نجف بازگشت و در آنجا به فعالیت های علمی، اعم از تدریس و تحقیق و تألیف پرداخت. در سال 1355 ش هنگام اخراج علما و روحانیون ایرانی توسط رژیم بعث عراق، او مجبور به ترک نجف اشرف گردید و به حوزۀ علمیۀ قم وارد و در آنجا متوطّن شد تا به وظایف شرعی اعم از تدریس و تألیف و رفع نیازهای مردم و حلّ مشکلات اجتماعی آنان اقدام کند.

او در روز 29 اردیبهشت 1389 ش در 82 سالگی در قم دار فانی را وداع گفت و در جوار کریمۀ اهل بیت علیها السلام به خاک سپرده شد.(1)

را از آقایان مرعشی نجفی و مجاهدی تبریزی آموخت. ایشان پس از مدتی به دلایلی به اردبیل بازگشت و تحصیلات عالی خود را تا سال 1334 ش در محضر شیخ غلامحسین غروی قدسی ادامه داد و در همان سال عازم حوزۀ علمیۀ نجف اشرف گردید و به مدت شانزده سال از دروس خارج فقه و اصول شیخ مجتبی لنکرانی، سید ابوالقاسم خویی و سید محمّد باقر صدر بهره برد و به مقامات عالی علمی نایل آمد.

در سال 1350 ش به ایران مراجعت کرد و وعظ و ارشاد در سرعین را در پیش گرفت و تا پایان عمر، مردم آن سامان را از راهنمایی های خویش بهره مند کرد. دو تن از فرزندان او به اسامی حاج داوود و محمدعلی در دفاع مقدس به شهادت رسیدند. او در تیرماه سال 1390 ش دارفانی را وداع گفت.

تدریس دروس کرد و سپس در حوزۀ علمیۀ قم سال های متمادی به تدریس کتب درسی اصولی و فقهی پرداخت و حتی در ایام تعطیلی تابستان نیز سال ها در زنجان به تدریس کفایة الاصول (سطح و خارج) و تفسیر و اخلاق مشغول بود و در دهه های اخیر نیز اشتغال به تدریس خارج فقه داشت و تا روزهای پایانی عمر شریفش به مطالعه و نوشتن دروس مربوط مشغول بود.

تقریرات دروس خارج فقه و اصول اساتید، توضیح المسایل، مناسک حج، موسیقی از دیدگاه اسلام، تفسیر سوره فاتحة الکتاب و برخی آیات قرآن مجید، رساله در بیان خلقت انسان، رساله در طینت و میثاق و... از آثار ایشان است.

ایشان در 27 اردیبهشت 1391 ش دار فانی را وداع گفت و در امام زاده علی بن جعفر قم به خاک سپرده شد.

کنار انتساب به سلسلۀ جلیله سیادت و خاندان عصمت و طهارت است.

شیخ محمّد کاظم شیرازی، شیخ محمّد کاظم آل یاسین و صدرا بادکوبه ای حضور یافت. در سال 1327 ش مجدداً به حوزۀ علمیۀ قم بازگشت و افزون بر اساتید قبلی، در درس حاج آقا حسین بروجردی و سید محمّد محقق داماد شرکت کرد و در کنار تحصیل در حوزۀ علمیۀ قم و تدریس سطوح عالی و تفسیر قرآن به فعالیت هایی چون: همکاری در انتشار مجلۀ مکتب الاسلام و سفرهای متعدّد تبلیغی اقدام کرد.

در سال 1339 ش به اردبیل بازگشت و به تدریس سطوح عالی و خارج فقه و اصول و تفسیر و نیز فعالیت های عام المنفعه برای مساعدت به نیازمندان پرداخت.

ایشان در سال 1347 شمسی به تهران مهاجرت کرد و در مسجد امیرالمؤمنین علیه السلام به اقامۀ جماعت و تدریس خارج از فقه و اصول و اسفار پرداخت. ایشان به همراه شهید بهشتی، شهید مطهری، شهید مفتح و تنی چند به فعالیت های علمی، فرهنگی و سیاسی اقدام کرد و با تأسیس مؤسسۀ خیریۀ مکتب امیرالمؤمنین، به احداث مدارس راهنمایی و دبیرستان و دانشگاه دارالعلم مفید و کانون فرهنگی توحید همّت گمارد.

ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سمت های مهمی همچون: عضو شورای انقلاب و دادستان کل کشور و رئیس شورای عالی قضایی انجام وظیفه کرد و در سال 1368 ق به قم بازگشت و به فعالیت های علمی خود ادامه داد و در شمار مراجع عظام جهان تشیع درآمد.

فقه القضاء، فقه الحدود و التعزیرات، فقه الدیات، فقه القصاص، فقه الشرکة و التأمین، فقه الشهادات، فقه المضاربه، حاشیه بر خیارات مکاسب، یک دوره اصول فقه، کتاب جمال ابهی (در رد بهائیت)، مقالاتی در تفسیر قرآن، چهار جلد در موضوع اقتصاد، یک دوره اقتصاد اسلامی بر طبق کتاب و سنت، و کتاب اخلاق آثار قلمی ایشان است.

شیخ مجتبی لنکرانی، سید عبدالاعلی سبزواری و برادرشان سید احمد نجفی؛ خارج فقه و اصول: امام خمینی، سید ابوالقاسم خویی، سید محمود شاهرودی، سید محسن حکیم، شیخ حسین حلی، شیخ باقر زنجانی و سید عبدالهادی شیرازی؛ فلسفه و حکمت و کلام: شیخ صدرا بادکوبه ای و شیخ محمد بصراوی بودند.

او پس از تکمیل تحصیلات و تدریس در نجف اشرف به ایران مراجعت کرد و در حوزۀ علمیه و مدرسۀ عالی حسینی و مدرسۀ نواب مشهد و دانشگاه های تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبایی و علوم قضایی سالیان متمادی تدریس کرد. از تألیفات او کتاب تاریخ اردبیل و دانشمندان، تاریخ تشیع، تاریخ شهر اسفراین، تاریخ شهر گلپایگان، تاریخ شهر لاهیجان، شرح کشکول شیخ بهایی، رساله ای در تقیه، کتاب حج، وصیت و نکاح در سه مجلد و چند اثر دیگر.

ایشان اجازۀ روایت از آیت اللّه حاج آقا بزرگ تهرانی (صاحب کتاب الذریعه) و آیت اللّه سید شهاب الدین مرعشی دارند و چند دوره نمایندۀ مردم اردبیل در مجلس شورای اسلامی بود.

خلخال منصوب شد و مدت 24 سال این وظیفه را به عهده داشت.(1)

6. الاعلام، خیر الدین الزرکلی، بیروت: دار العلم للملایین، 1410 ق/ 1980 م، پنجم.

7. اعیان الشیعة، سید محسن امین، تحقیق و تخریج: حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.

8. اکمال الکمال، ابن ماکولا، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

9. امل الآمل، حر عاملی، قم: دار الکتاب الاسلامی، 1362.

10. الانساب، عبدالکریم بن محمد السمعانی، تقدیم و تعلیق: عبد اللّه عمر البارودی، بیروت: دار الجنان للطباعة و النشر و التوزیع، 1408 ق / 1988 م.

11. ایضاح المکنون فی الذیل علی الکشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، اسماعیل پاشا البغدادی، تصحیح: محمد شرف الدین یالتقایا، رفعت بیلگه الکلیسی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1413 ق / 1992 م.

12. بزرگان شیراز، رحمت اللّه مهراز، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1348.

13. بغیة الوعاة فی طبقات اللغوین و النحاة، عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، بیروت:

دارالفکر، 1420 ق.

14. تاج العروس، الزبیدی، تصحیح: علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1414 ق/ 1994 م.

15. تاریخ ادبیات در ایران از دوران باستان تا قاجاریه، یان ریپکا، ترجمه عیسی شهابی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1381.

16. تاریخ اردبیل و دانشمندان، فخرالدین موسوی اردبیلی نجفی، مشهد: چاپخانه خراسان، 1357.

17. تاریخ الاسلام، الذهبی، د. عمر عبد السلام تدمری، لبنان/ بیروت: دار الکتاب العربی، 1407 ق/ 1987 م.

18. تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417 ق / 1997 م.

19. تاریخ علمای خراسان، عبدالرحمن بن نصراللّه مدرس، مصحح: محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد: کتابفروشی دیانت.

ص:333

20. تاریخ فرهنگ آذربایجان، حسین امید، تبریز: وزارت فرهنگ، 1332.

21. تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1415 ق.

22. تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی، تهران: امیر کبیر، 1324.

23. التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، محمد بن عبدالرحمن سخاوی، بیروت: