دروس حوزه علمیه جدید پایه 6

مشخصات کتاب

سرشناسه : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1387

عنوان و نام پدیدآور : دروس حوزه علمیه جدید پایه 6/ واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

مشخصات نشر : اصفهان : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1399.

مشخصات ظاهری : نرم افزار تلفن همراه و رایانه

موضوع : حوزه و دانشگاه.

موضوع : حوزه های علمیه-- ایران.

موضوع : دانشگاه ها و مدارس عالی-- ایران.

شناسه افزوده : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

توضیح : مجوعه حاضر،متن کتب متداول حوزه از پایه اول تا دهم می باشد.

ص: 1

فقه

فقه 5 (الروضه البهیّه : از کتاب الطلاق تا کتاب الأطعمه و الأشربه)

المجلد 3

کتاب الطلاق
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 1

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 2

«کتاب الطلاق»

وهو إزاله قید النکاح بغیر عوض بصیغه «طالق» «وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» «فی أرکانه»
[الصیغه]

«وهی» أربعه «الصیغه والمطلِّق والمطلَّقه والإشهاد» علی الصیغه. «و» اللفظ «الصریح» من الصیغه «أنتِ أو هذه أو فلانه» ویذکر اسمها أو ما یفید التعیین «أو زوجتی مثلاً: طالق» وینحصر عندنا فی هذه اللفظه «فلا یکفی» أنتِ «طلاق» وإن صحّ إطلاق المصدر علی اسم الفاعل وقصده فصار بمعنی «طالق» وقوفاً علی موضع النصّ (1)والإجماع، واستصحاباً للزوجیّه، ولأنّ المصادر إنّما تُستعمل فی غیر موضوعها (2)مجازاً وإن کان فی اسم الفاعل شهیراً، وهو غیر کافٍ فی استعمالها فی مثل الطلاق.

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 3


1- اُنظر الوسائل 15:295-296، الباب 16 من أبواب مقدّمات الطلاق.
2- فی (ع) : موضعها.

«ولا من المطلَّقات، ولا مطلَّقه، ولا طلّقت فلانه علی قولٍ» مشهور (1)لأ نّه لیس بصریح فیه، ولأ نّه إخبار ونقله إلی الإنشاء علی خلاف الأصل، فیقتصر فیه علی موضع الوفاق وهو صیغ العقود، فاطّراده فی الطلاق قیاس، والنصّ (2)دلَّ فیه علی «طالق» ولم یدلّ علی غیره، فیقتصر علیه. ومنه یظهر جواب ما احتجّ به القائل بالوقوع، وهو الشیخ فی أحد قولیه استناداً إلی کون صیغه الماضی فی غیره منقوله إلی الإنشاء (3)ونسبه المصنّف البطلان إلی القول مشعر بمیله إلی الصحّه.

«ولا عبره» عندنا «بالسراح والفراق» وإن عبّر عن الطلاق بهما فی القرآن الکریم بقوله: (أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسٰانٍ (4)فٰارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ) (5)لأنّهما عند الإطلاق لا ینطلقان علیه فکانا کنایه عنه لا صراحه فیهما، والتعبیر بهما لا یدلّ علی جواز إیقاعه بهما.

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 4


1- أمّا «أنت من المطلّقات» فلم نعثر علی القائل بکفایتها. نعم نسب ذلک فی التنقیح 3:303 والمهذّب البارع 3:452 إلی الشیخ فی المبسوط، ولکن لم نعثر علیه فیه. وأمّا «أنت مطلَّقه» فالمشهور عدم کفایتها أیضاً، ونسب فی الشرائع 3:17 والتحریر 4:60 وغیرهما القول بکفایتها إلی الشیخ إذا نوی الطلاق. اُنظر المبسوط 5:25. أمّا صیغه «طلّقت فلانه» فقد قال فی المهذّب البارع 3:453 قوله: طلّقت فلانه مُنشأً، قال المصنّف: یقع؛ لوقوعه بما یتضمّنه فی قوله: هل طلّقت؟ فیقول نعم، فمع صریحه أولی ونقل منعه عن الشیخ.
2- اُنظر الصفحه المتقدّمه، الهامش رقم 1.
3- لم نعثر علی الاستدلال فی النهایه ولا فی غیرها. نعم، ذکره فی الإیضاح 3:307 وفی غیره. اُنظر التخریج المتقدّم آنفاً.
4- البقره:229.
5- الطلاق:2.

«و» کذا «الخلیّه والبریّه» وغیرهما من الکنایات کالبتّه، والبتله (1)وحرام، وبائن، واعتدّی «وإن قُصد الطلاق» لأصاله بقاء النکاح إلی أن یثبت شرعاً ما یزیله.

«وطلاق الأخرس بالإشاره» المفهمه له «وإلقاء القناع» علی رأسها لیکون قرینه علی وجوب سترها منه. والموجود فی کلام الأصحاب الإشاره خاصّه (2)وفی الروایه إلقاء القناع (3)فجمع المصنّف رحمه الله بینهما. وهو أقوی دلالهً.

والظاهر أنّ إلقاء القناع من جمله الإشارات، ویکفی منها ما دلّ علی قصده الطلاق کما یقع غیره من العقود والإیقاعات والدعاوی والأقاریر.

«ولا یقع» الطلاق «بالکَتب» - بفتح الکاف مصدر کتب کالکتابه-من دون تلفّظه (4)ممّن یحسنه «حاضراً کان» الکاتب «أو غائباً» علی أشهر القولین (5)لأصاله بقاء النکاح، ولحسنه محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام: «إنّما الطلاق أن یقول: أنتِ طالق» . . . الخبر (6)وحسنه زراره عنه علیه السلام «فی رجل کتب

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 5


1- البتّ والبتل: القطع.
2- مثل الشیخ فی النهایه:511، والطوسی فی الوسیله:324، والکیدری فی الإصباح:449، والمحقّق فی الشرائع 3:18، وغیرهم.
3- اُنظر الوسائل 15:300-301، الباب 19 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 2 و 3 و5.
4- فی (ف) و (ر) : تلفّظ.
5- قال الشارح فی المسالک 9:70-71: اتّفق الأصحاب علی عدم وقوع الطلاق بالکتابه للحاضر القادر علی التلفّظ، واختلفوا فی وقوعه من الغائب فذهب الأکثر-ومنهم الشیخ فی المبسوط والخلاف مدّعیاً فیه الإجماع-إلی العدم أیضاً. وانظر المبسوط 5:28، والخلاف 4:469، المسأله 29 من کتاب الطلاق.
6- الوسائل 15:295، الباب 16 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 3.

بطلاق امرأته، قال: لیس ذلک بطلاق»

(1)

.

وللشیخ رحمه الله قول بوقوعه به للغائب دون الحاضر (2)لصحیحه أبی حمزه الثمالی عن الصادق علیه السلام فی الغائب «لا یکون طلاق حتّی ینطق به بلسانه، أو یخطّه بیده وهو یرید به الطلاق» (3)وحُمل علی حاله الاضطرار (4)جمعاً.

ثمّ علی تقدیر وقوعه للضروره أو مطلقاً علی وجهٍ، یعتبر رؤیه الشاهدین لکتابته حالتها؛ لأنّ ذلک بمنزله النطق بالطلاق فلا یتمّ إلّابالشاهدین، وکذا یُعتبر رؤیتهما إشارهَ العاجز.

«ولا بالتخییر» للزوجه بین الطلاق والبقاء بقصد الطلاق «وإن اختارت نفسها فی الحال» علی أصحّ القولین (5)لما مرّ (6)وقول الصادق علیه السلام: «ما للناس والخیار! إنّما هذا شیء خصّ اللّٰه به رسوله صلی الله علیه و آله» (7)وذهب ابن الجنید إلی وقوعه به (8)لصحیحه حمران عن الباقر علیه السلام: «المخیَّره تبین من ساعتها من غیر

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 6


1- الوسائل 15:291، الباب 14 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 2.
2- اختاره فی النهایه:511.
3- الوسائل 15:291، الباب 14 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 3.
4- کما فی المختلف 7:350، والإیضاح 3:310.
5- وهو للأکثر کما فی السرائر 2:676، والشرائع 3:18. والقائل بالوقوع القدیمان، اُنظر عبارتیهما فی المختلف 7:339، وهو المنسوب إلی السیّد المرتضی وظاهر ابنی بابویه فی المسالک 9:80، وانظر رسائل الشریف المرتضی المجموعه الاُولی:241، والمقنع:347، والفقیه 3:517.
6- من أصاله بقاء النکاح وغیرها.
7- الوسائل 15:336، الباب 41 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 3.
8- تقدّم عنه فی الهامش رقم 5.

طلاق»

(1)

وحُملت علی تخییرها (2)بسببٍ غیر الطلاق (3)-کتدلیس وعیب-جمعاً.

«ولا معلّقاً علی شرط» وهو ما أمکن وقوعه وعدمه، کقدوم المسافر ودخولها الدار «أو صفه» وهو ما قطع بحصوله عادهً، کطلوع الشمس وزوالها. وهو موضع وفاق منّا، إلّاأن یکون الشرط معلوم الوقوع له حال الصیغه، کما لو قال: «أنتِ طالق إن کان الطلاق یقع بک» وهو یعلم وقوعه علی الأقوی؛ لأ نّه حینئذٍ غیر معلّق، ومن الشرط تعلیقه علی مشیئه اللّٰه تعالی.

«ولو فسّر الطلقه بأزید من الواحده (4)» کقوله: أنتِ طالق ثلاثاً «لغا التفسیر» ووقع واحده؛ لوجود المقتضی وهو قوله: «أنتِ طالق» وانتفاء المانع؛ إذ لیس إلّاالضمیمه وهی مؤکّده (5)لا تنافیه، ولصحیحه جمیل (6)وغیرها (7)فی الذی یُطلّق فی مجلس ثلاثاً، قال: «هی واحده» .

وقیل: یبطل الجمیع؛ لأنّه بدعه (8)لقول الصادق علیه السلام: «من طلّق ثلاثاً فی

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 7


1- الوسائل 15:338، الباب 41 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 11.
2- فی (ف) و (ش) : تخیّرها.
3- اُنظر الإیضاح 3:309.
4- فی (س) : واحده، وهکذا فی نسخه (ر) من الشرح.
5- فیما سوی (ع) : توکّده.
6- الوسائل 15:311-312، الباب 29 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 2 و 3.
7- مثل روایه زراره فی الوسائل 15:314، الباب 29 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 11 وغیرها.
8- ذهب إلیه السیّد المرتضی فی أحد قولیه، والعمانی وابن حمزه والدیلمی، اُنظر الانتصار:308، المسأله 172، والمختلف 7:353، والوسیله:322، والمراسم:163.

مجلس فلیس بشیء، من خالف کتاب اللّٰه رُدّ إلی کتاب اللّٰه»

(1)

وحُمل علی إراده عدم وقوع الثلاث التی أرادها (2).

[المطلق و شروطه ]

«ویُعتبر فی المطلِّق: البلوغُ» فلا یصحّ طلاق الصبیّ وإن أذن له الولیّ، أو بلغ عشراً علی أصحّ القولین (3)«والعقلُ» فلا یصحّ طلاق المجنون المطبق مطلقاً ولا غیره حالَ جنونه «ویطلّق الولیّ» وهو الأب والجدّ له مع اتّصال جنونه بصغره، والحاکمُ عند عدمهما، أو مع عدمه «عن المجنون» المطبق مع المصلحه «لا عن الصبیّ» لأنّ له أمداً یُرتقب ویزول نقصه فیه، وکذا المجنون ذو الأدوار.

ولو بلغ الصبیّ فاسدَ العقل طلّق عنه الولیّ حینئذٍ.

وأطلق جماعه من الأصحاب جواز طلاق الولیّ عن المجنون من غیر فرق بین المطبق وغیره (4)وفی بعض الأخبار (5)دلاله علیه. والتفصیل متوجّه،

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 8


1- الوسائل 15:313، الباب 29 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 8.
2- کما فی المختلف 7:354، والإیضاح 3:312، وغایه المراد 3:226.
3- وهو مذهب ابن إدریس والمتأخّرین کما فی المسالک 9:11، وانظر السرائر 2:664 و 693، والقواعد 3:121، والإرشاد 2:42، والتحریر 4:49-50، والإیضاح 3:291 ونسبه فیه إلی أبی الصلاح، وانظر الکافی:305، وغیرها. والقول بالصحّه للشیخ فی النهایه:518، والقاضی فی المهذّب 2:288، والطوسی فی الوسیله:323، وهو المنسوب إلی الإسکافی وابن بابویه، اُنظر المختلف 7:366، والتنقیح الرائع 3:292.
4- مثل الشیخ فی النهایه:509، والمحقّق فی الشرائع 3:12، والعلّامه فی الإرشاد 2: 42، والمصنّف هنا.
5- اُنظر الوسائل 15:329، الباب 35 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث الأوّل.

وبه قطع فی القواعد (1).

واعلم أنّ الأخبار غیر صریحه فی جوازه من ولیّه. ولکن فخر المحقّقین ادّعی الإجماع علی جوازه (2)فکان أقوی فی حجّیّته (3)منها. والعجب أنّ الشیخ فی الخلاف ادّعی الإجماع علی عدمه (4).

«و» کذا «لا» یطلِّق الولیّ عن «السکران» وکذا المغمی علیه، وشارب المُرقد کالنائم؛ لأنّ عذرهم متوقّع الزوال.

«والاختیارُ، فلا یقع طلاق المکرَه» کما لا یقع شیء من تصرّفاته عدا ما استثنی (5).

ویتحقّق الإکراه بتوعّده بما یکون مضرّاً به فی نفسه، أو من یجری مجراه بحسب حاله مع قدره المتوعِّد علی فعل ما تَوعّد به، والعلم أو الظنّ أ نّه یفعله به لو لم یفعل.

ولا فرق بین کون المتوعّد به قتلاً أو جرحاً أو أخذ مال وإن قلّ، وشتماً وضرباً (6)وحبساً. ویستوی فی الثلاثه الاُوَل جمیع الناس. أمّا الثلاثه الأخیره فتختلف باختلاف الناس، فقد یؤثّر قلیلها فی الوجیه الذی ینقّصه ذلک، وقد

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 9


1- القواعد 3:121-122.
2- الإیضاح 3:292.
3- فی (ع) : حجّته.
4- الخلاف 4:442، المسأله 29 من کتاب الخلع.
5- منه: ما إذا أجبره الحاکم علی بیع شیء من أمواله لأداء دینه.
6- فی (ش) : أو شتماً أو ضرباً.

یحتمل بعض الناس شیئاً منها لا یؤثّر فی قدره، والمرجع فی ذلک إلی العرف.

ولو خیّره المکره بین الطلاق ودفع مال غیر مستحقّ فهو إکراه، بخلاف ما لو خیّره بینه وبین فعل یستحقّه الآمر من مال وغیره وإن حتَّم أحدهما علیه. کما لا إکراه لو ألزمه بالطلاق ففعله قاصداً إلیه، أو علی طلاق معیّنه فطلّق غیرها، أو علی طلقه فطلّق أزید.

ولو أکرهه علی طلاق إحدی الزوجتین فطلّق معیّنه فالأقوی أ نّه إکراه؛ إذ لا یتحقّق فعل مقتضی أمره بدون أحد، وکذا القول فی غیره من العقود والإیقاع (1)ولا یُشترط التوریه بأن ینوی غیرها وإن أمکنت.

«والقصدُ فلا عبره بعباره الساهی والنائم والغالط» . والفرق بین الأوّل والأخیر: أنّ الأوّل لا قصد له مطلقاً، والثانی له قصد إلی غیر من طلّقها فغلط وتلفّظ بها. ومثله ما لو ظنّ زوجته أجنبیّه بأن کانت فی ظلمه، أو أنکحها له ولیّه أو وکیله ولم یعلم. ویُصدَّق فی ظنّه ظاهراً وفی عدم القصد لو ادّعاه ما لم تخرج العدّه الرجعیّه. ولا یقبل فی غیرها إلّامع اتّصال الدعوی بالصیغه. وأطلق جماعه من الأصحاب (2)قبول قوله فی العدّه من غیر تفصیل.

«ویجوز توکیل الزوجه فی طلاق نفسها (3)وغیرها» کما یجوز تولّیها غیره من العقود؛ لأنّها کامله فلا وجه لسلب عبارتها فیه. ولا یقدح کونها بمنزله

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 10


1- کذا فی أکثر النسخ، وفی (ش) : الإیقاعات، لکن فی نسخه بدلها أیضاً: الإیقاع.
2- مثل الشیخ فی المبسوط 5:25، والخلاف 4:458، المسأله 14، والمحقّق فی الشرائع 3:13، والقواعد 3:122، والتحریر 4:51، الرقم 5378.
3- خالف الشیخ، فمنع تولّیها طلاق نفسها [ الخلاف 4:470-472، المسأله 31 و 33، والتهذیب 8:87-89، الحدیث 299 و 300، والاستبصار 3:312، الحدیث 1111 و 1112 ] استناداً إلی ما ذکرناه من الوجهین وأجبنا عنه. (منه رحمه الله) .

موجبه قابله (1)علی تقدیر طلاق نفسها؛ لأنّ المغایره الاعتباریّه کافیه. وهو ممّا یقبل النیابه فلا خصوصیّه للنائب. وقوله صلی الله علیه و آله: «الطلاق بید من أخذ بالساق» (2)لا ینافیه؛ لأنّ یدها مستفاده من یده، مع أنّ دلالته علی الحصر ضعیفه.

[المطلقه و شروطها]

«ویُعتبر فی المطلَّقه: الزوجیّهُ» فلا یقع بالأجنبیّه وإن علّقه علی النکاح، ولا بالأمه.

«والدوامُ» فلا یقع بالمتمتّع بها.

«والطهرُ من الحیض والنفاس إذا کانت المطلَّقه مدخولاً بها حائلاً حاضراً زوجها معها» فلو اختلّ أحد الشروط الثلاثه-بأن کانت غیر مدخول بها، أو حاملاً إن قلنا بجواز حیضها، أو زوجها غائب عنها-صحّ طلاقها وإن کانت حائضاً أو نفساء.

لکن لیس مطلق الغیبه کافیاً فی صحّه طلاقها، بل الغیبه علی وجه مخصوص. وقد اختلف فی حدّ الغیبه المجوّزه له علی أقوال (3)أجودها مُضیّ مدّه

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 11


1- فی (ر) : وقابله.
2- المستدرک 15:306، الباب 25 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 3.
3- القول الأوّل: عدم تقدیرها بمدّه، وهو المنسوب إلی المفید وابن بابویه والعمانی وأبی الصلاح والدیلمی، اُنظر المقنعه:526، والمختلف 7:356-357، والکافی:306، والمراسم:163. الثانی: التقدیر بشهر، اختاره الشیخ فی النهایه:512، وابن حمزه فی الوسیله:320. الثالث: التقدیر بثلاثه أشهر، اختاره الإسکافی، والعلّامه فی المختلف 7:357-358. الرابع: التقدیر بمضیّ مدّه یعلم انتقالها من الطهر الذی واقعها فیه إلی آخر بحسب عادتها، وهو المنسوب إلی الشیخ فی الاستبصار، وابن إدریس، وأکثر المتأخّرین. اُنظر الاستبصار 3:295، ذیل الحدیث 1043، والسرائر 2:686، والشرائع 3:14-15، والمختصر:197، والتحریر 4:54، والقواعد 3:126. الخامس: التقدیر بمضیّ ما بین شهر إلی ثلاثه أشهر، وهو المنسوب إلی الشیخ فی موضع آخر من النهایه، وابن البرّاج. اُنظر النهایه:517، والمهذّب 2:287. راجع للتفصیل الإیضاح 3:304، والمهذّب البارع 3:444، والتنقیح الرائع 3:297، والمسالک 3:37، وغیرها.

یُعلم أو یُظنّ انتقالها من الطهر الذی واقعها فیه إلی غیره. ویختلف ذلک باختلاف عادتها، فمن ثمّ اختلف الأخبار (1)فی تقدیرها، واختلفت بسببها الأقوال، فإذا حصل الظنّ بذلک جاز طلاقها وإن اتّفق کونها حائضاً حالَ الطلاق إذا لم یعلم بحیضها حینئذٍ ولو بخبر من یعتمد علی خبره شرعاً، وإلّا بطل. وفی حکم علمه بحیضها علمه بکونها فی طهر المواقعه علی الأقوی.

وفی المسأله بحث عریض قد حقّقناه فی رساله مفرده (2)مَن أراد تحقیق الحال فلیقف علیها.

وفی حکم الغائب من لا یمکنه معرفه حالها لحبسٍ ونحوه مع حضوره، کما أنّ الغائب الذی یمکنه معرفه حالها أو قبل انقضاء المدّه المعتبره فی حکم الحاضر.

ویتحقّق ظنّ انقضاء نفاسها بمضیّ زمانٍ تلد فیه عاده وأکثر النفاس بعدها أو عادتها فیه. ولو لم یعلم ذلک کلّه ولم یظنّه تربّص ثلاثه أشهر کالمسترابه.

«والتعیینُ» أی تعیین المطلَّقه لفظاً أو نیّه، فلو طلّق إحدی زوجتیه لا بعینها بطل «علی الأقوی» لأصاله بقاء النکاح، فلا یزول إلّابسبب محقَّق السببیّه، ولأنّ الطلاق أمر معیَّن فلا بدّ له من محلّ معیَّن، وحیث لا محلّ فلا طلاق، ولأنّ الأحکام من قبیل الأعراض فلا بدّ لها من محلّ تقوم [ به ] (3)

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 12


1- اُنظر الوسائل 15:305-308، الباب 25 و 26 من أبواب مقدّمات الطلاق.
2- طبعت فی ضمن رسائل الشهید الثانی 1:409-441، الرساله رقم 15.
3- فی المخطوطات: بها.

ولأنّ توابع الطلاق من العدّه وغیرها لا بدّ لها من محلّ معیّن.

وقیل: لا یشترط، وتستخرج المطلّقه بالقرعه أو یُعیّن من شاء (1)لعموم مشروعیّه الطلاق، ومحلُّ المبهم جاز أن یکون مبهماً، ولأنّ إحداهما زوجه وکلّ زوجه یصحّ طلاقها. وقوّاه المصنّف فی الشرح (2).

ویتفرّع علی ذلک العدّه، فقیل: ابتداؤها من حین الإیقاع (3)وقیل: من حین التعیین (4)ویتفرّع علیه أیضاً فروع کثیره لیس هذا موضع ذکرها.

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 13


1- قاله الشیخ فی المبسوط 5:76-78، والمحقّق فی الشرائع 3:15، والعلّامه فی القواعد 3:123.
2- ما نسبه الشارح للمصنّف هنا-ومثله فی المسالک 9:49-موافق لما فی الطبعه الحجریّه لغایه المراد:218 حیث ذکر الرأیین فی المسأله: الاشتراط وعدمه ثمّ علّق علیه بعباره: «وهو الأقوی» ، ولکن فی الطبعه المحقّقه لغایه المراد 3:229 اُضیفت کلمه «الأوّل» قبل «هو» ، فنسب إلیه تقویه الرأی الأوّل، والظاهر أ نّه سهو فی التحقیق أو فی اختیار النسخه.
3- قاله الشیخ فی المبسوط 5:78.
4- قاله العلّامه فی القواعد 3:125، والتحریر 4:57، الرقم 5387.

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 14

«الفصل الثانی»
اشاره

«فی أقسامه»

وهو ینقسم أربعه أقسام «وهی» : ما عدا المباح-وهو متساوی الطرفین-من الأحکام الخمسه، فإنّه لا یکون کذلک، بل إمّا راجح أو مرجوح مع المنع من النقیض وتعیینه (1)أم لا.

[المحرم]

وتفصیلها: أ نّه «إمّا حرام، وهو طلاق الحائض، لا (2)مع المصحّح له» وهو أحد الاُمور الثلاثه السابقه، أعنی: عدم الدخول أو الحمل أو الغیبه «وکذا النُفَساء، وفی طهر جامعها فیه» وهی غیر صغیره ولا یائسه ولا حامل مع علمه بحالها أو مطلقاً؛ نظراً إلی أ نّه لا یُستثنی للغائب إلّاکونها حائضاً، عملاً بظاهر النصّ (3).

«والثلاث من غیر رجعه» والتحریم هنا یرجع إلی المجموع من حیث هو مجموع، وذلک لا ینافی تحلیل بعض أفراده وهو الطلقه الاُولی؛ إذ لا منع منها إذا اجتمعت الشرائط.

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 15


1- فی (ر) : تعیّنه.
2- فی (ق) و (س) ونسخه (ش) من الشرح: إلّا.
3- راجع الوسائل 15:308، الباب 26 من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 6.

«وکلّه» أی الطلاق المحرَّم بجمیع أقسامه «لا یقع» بل یبطل «لکن یقع فی» الطلقات «الثلاث» من غیر رجعه «واحده» وهی الاُولی، أو الثانیه علی تقدیر وقوع خلل فی الاُولی، أو الثالثه علی تقدیر فساد الاُولیین.

[المکروه]

«وإمّا مکروه، وهو الطلاق مع التئام الأخلاق» أی أخلاق الزوجین، فإنّه ما من شیء ممّا أحلّه اللّٰه تعالی أبغض إلیه من الطلاق (1)وذلک حیث لا موجب له.

[الواجب ]

«وإمّا واجب، وهو طلاق المُولی والمظاهر» فإنّه یجب علیه أحد الأمرین: الفئه أو الطلاق کما سیأتی (2)فکلّ واحد منهما یوصف بالوجوب التخییری، وهو واجب بقولٍ مطلق.

[المستحب ]

«وإمّا سنّه، وهو الطلاق مع الشقاق» بینهما «وعدم رجاء الاجتماع» والوفاق «والخوف من الوقوع فی المعصیه» یمکن أن یکون هذا من تتمّه شرائط سُنّیّته علی تقدیر الشقاق، ویمکن کونه فرداً برأسه، وهو الأظهر، فإنّ خوف الوقوع فی المعصیه قد یجامع اتّفاقهما، فیُسنّ تخلّصاً من الخوف المذکور إن لم یجب کما وجب النکاح له.

«ویُطلق الطلاق السنّی» المنسوب إلی السنّه «علی کلّ طلاق جائز شرعاً» والمراد به الجائز بالمعنی الأعمّ «وهو ما قابل الحرام» ویقال له: «طلاق السنّه بالمعنی الأعمّ» . ویقابله «البدعیّ» وهو الحرام. ویطلق «السنّی» علی معنیً أخصّ من الأوّل، وهو أن یُطلق علی الشرائط ثمّ یترکَها حتّی تخرج من العدّه ویعقد علیها ثانیاً، ویقال له: «طلاق السنّه بالمعنی الأخصّ» وسیأتی ما یختلف من حکمهما.

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 16


1- کما ورد فی الوسائل 15:267، الباب الأوّل من أبواب مقدّمات الطلاق، الحدیث 5.
2- فی الصفحه 418 و 427.
[طلاق البائن ]

«وهو» أی الطلاق السنّی بالمعنی الأعمّ «ثلاثه» أقسام: «بائن» لا یمکن للمطلّق الرجوع فیه ابتداءً «وهو ستّه: طلاق غیر المدخول بها» دخولاً یوجب الغسل فی قُبُل أو دُ بُر «والیائسه» من المحیض ومثلها لا تحیض «والصغیره» إذ لا عدّه لهذه الثلاث ولا رجوع إلّافی عدّه «و» طلاق «المختلعه والمباراه ما لم ترجعا فی البذل» فإذا رجعتا صار رجعیّاً «والمطلَّقه ثالثه» ثلاثه (1)«بعد رجعتین» کلّ واحده عقیب طلقه إن کانت حرّه، وثانیه بینها وبین الاُولی رجعه إن کانت أمه.

[طلاق الرجعی]

«ورجعی وهو ما للمطلِّق فیه الرجعه» سواء «رجع أو لا» فإطلاق «الرجعی» علیه بسبب جوازها فیه، کإطلاق «الکاتب» علی مطلق الإنسان من حیث صلاحیّته لها (2).

[طلاق العده]

«و» الثالث: «طلاق العدّه، وهو أن یطلّق علی الشرائط، ثمّ یرجع فی العدّه ویطأ، ثمّ یطلّق فی طهر آخر» وإطلاق «العدّی» علیه من حیث الرجوع فیه فی العدّه. وجعله قسیماً للأوّلین یقتضی مغایرته لهما مع أ نّه أخصّ من الثانی، فإنّه من جمله أفراده، بل أظهرها حیث رجع فی العدّه، فلو جعله قسمین ثمّ قسّم الرجعی إلیه وإلی غیره کان أجود.

[حکم المطلقه تسعا]

«وهذه» أعنی المطلّقه للعدّه «تحرم فی التاسعه أبداً» إذا کانت حرّه، وقد تقدّم (3)أ نّها تحرم فی کلّ ثالثه حتّی تنکح [ زوجاً ] (4)غیره،

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 17


1- تفسیر لثالثه، بمعنی أنّ ثلاثه أنسب من الثالثه؛ لتعلّق الحکم بالثلاثه لا بالثالثه فقط. ویمکن فیه الإضافه من قبیل: ثانی اثنین، وثالث ثلاثه. (هامش ر) .
2- أی للکتابه.
3- تقدّم فی الصفحه 215 وما بعدها.
4- لم یرد فی المخطوطات.

وأنّ المعتبر طلاقها للعدّه مرّتین من کلّ ثلاثه؛ لأنّ الثالث لا یکون عدّیّاً حیث لا رجوع فیها فیه.

[حکم المطلقه ثلاثا]

«وما عداه» من أقسام الطلاق الصحیح-وهو ما إذا رجع فیها وتجرّد عن الوطء أو بعدها بعقد جدید وإن وطئ-تحرم المطلَّقه «فی کلّ ثالثه للحرّه» وفی کلّ ثانیه للأمه.

وفی إلحاق طلاق المختلعه إذا رجع فی العدّه بعد رجوعها فی البذل، والمعقود علیها فی العدّه الرجعیّه به (1)قولان (2)منشؤهما: من أنّ الأوّل من أقسام البائن، والعدّی من أقسام الرجعی، وأنّ شرطه الرجوع فی العدّه، والعقد الجدید لا یُعدّ رجوعاً؛ ومن أنّ رجوعها فی البذل صیّره رجعیّاً، وأنّ العقد فی الرجعی بمعنی الرجعه.

والأقوی إلحاق الأوّل به دون الثانی؛ لاختلال الشرط ومنعِ إلحاق المساوی بمثله.

«والأفضل فی الطلاق أن یطلّق علی الشرائط» المعتبره فی صحّته «ثمّ یترکها حتّی تخرج من العدّه، ثمّ یتزوّجها إن شاء، وعلی هذا. . .» و (3)هو طلاق السنّه بالمعنی الأخصّ، ولا تحرم المطلّقه به مؤبّداً أبداً. وإنّما کان أفضل للأخبار الدالّه علیه (4)وإنّما یکون أفضل حیث تشترک أفراده فی أصل الأفضلیّه وجوباً

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 18


1- بالعدّی.
2- القول بإلحاق المختلعه وعدم إلحاق المعقود علیها للعلّامه فی التحریر 4:67 ذیل الرقم 5403. وأمّا القول بعدم إلحاقهما أو إلحاق المعقود علیها فلم نعثر علی قائله.
3- فی (ر) زیاده: هذا.
4- اُنظر الوسائل 15:362، الباب 5 من أبواب أقسام الطلاق.

أو ندباً؛ لاقتضاء أفعل التفضیل الاشتراک فی أصل المصدر، وما یکون مکروهاً أو حراماً لا فضیله فیه.

«وقد قال بعض الأصحاب» وهو عبد اللّٰه بن بکیر: «إنّ هذا الطلاق لا یحتاج إلی محلّل بعد الثلاث» بل استیفاء العدّه الثالثه یهدم التحریم استناداً إلی روایه أسندها إلی زراره، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: «الطلاق الذی یحبّه اللّٰه تعالی والذی یطلّق الفقیه وهو العدل بین المرأه والرجل: أن یطلّقها فی استقبال الطهر، بشهاده شاهدین وإراده من القلب، ثمّ یترکها حتّی تمضی ثلاثه قروء، فإذا رأت الدم فی أوّل قطره من الثالثه-وهو آخر القرء؛ لأنّ الأقراء هی الأطهار-فقد بانت منه وهی أملک بنفسها، فإن شاءت تزوّجته وحلّت له، فإن فعل هذا بها مئه مرّه هدم ما قبله وحلّت له بلا زوج» . . . الحدیث (1).

وإنّما کان ذلک قول عبد اللّٰه؛ لأنّه قال حین سئل عنه: «هذا ممّا رزق اللّٰه من الرأی» (2)ومع ذلک رواه بسند صحیح. وقد قال الشیخ: إنّ العصابه أجمعت علی تصحیح ما یصحّ عن عبد اللّٰه بن بکیر، وأقرّوا له بالفقه والثقه (3).

وفیه نظر؛ لأنّه فطحیّ المذهب، ولو کان ما رواه حقّاً لما جعله رأیاً له. ومع ذلک فقد اختلف سند الروایه عنه، فتاره أسندها إلی رفاعه (4)واُخری إلی زراره، ومع ذلک نسبه إلی نفسه. والعجب من الشیخ رحمه الله مع دعواه الإجماع المذکور أ نّه قال: إنّ إسناده إلی زراره وقع نصره لمذهبه الذی أفتی به، لما رأی أنّ أصحابه

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 19


1- الوسائل 15:355-356، الباب 3 من أبواب أقسام الطلاق، الحدیث 16.
2- الوسائل 15:356، ذیل الحدیث المتقدّم آنفاً.
3- اختیار معرفه الرجال (رجال الکشّی) :375، الرقم 705.
4- کما فی الوسائل 15:353، الباب 3 من أبواب أقسام الطلاق، الحدیث 11.

لا یقبلون ما یقوله برأیه. قال: وقد وقع منه من العدول عن اعتقاد مذهب الحقّ إلی الفطحیّه ما هو معروف، والغلط فی ذلک أعظم من الغلط فی إسناد فُتیاً یعتقد صحّته لشبهه دخلت علیه إلی بعض أصحاب الأئمّه علیهم السلام (1).

«والأصحّ احتیاجه إلیه» أی إلی المحلّل؛ للأخبار الصحیحه الدالّه علیه (2)وعموم القرآن الکریم (3)بل لا یکاد یتحقّق فی ذلک خلاف؛ لأنّه لم یذهب إلی القول الأوّل أحد من الأصحاب علی ما ذکره جماعه (4)وعبد اللّٰه بن بکیر لیس من أصحابنا الإمامیّه، ونسبه المصنّف له إلی أصحابنا التفاتاً إلی أ نّه من الشیعه فی الجمله، بل من فقهائهم-علی ما نقلناه عن الشیخ-وإن لم یکن إمامیّاً. ولقد کان ترک حکایه قوله فی هذا المختصر أولی.

«ویجوز طلاق الحامل أزید من مرّه» مطلقاً (5)علی الأقوی «ویکون طلاق عدّه إن وطئ» بعد الرجعه ثمّ طلّق «وإلّا» یطأ بعدها «فسُنّه بمعناه الأعمّ» وأمّا طلاق السنّه بالمعنی الأخصّ فلا یقع بها؛ لأنّه مشروط بانقضاء العدّه ثمّ تزویجها ثانیاً کما سبق (6)وعدّه الحامل لا تنقضی إلّابالوضع،

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 20


1- التهذیب 8:36، ذیل الحدیث 107، والوسائل 15:356، الباب 3 من أبواب أقسام الطلاق، ذیل الحدیث 16.
2- اُنظر الوسائل 15:350 و 357، الباب 3 و 4 من أبواب أقسام الطلاق.
3- وهو عموم قوله تعالی: فَإِنْ طَلَّقَهٰا فَلاٰ تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ البقره:230.
4- مثل: ابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 3:465، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 3: 320.
5- سواء مضت ثلاثه أشهر أم لا.
6- فی الصفحه 360.

وبه تخرج عن کونها حاملاً، فلا یصدق أ نّها طُلّقت طلاقَ السُنّه بالمعنی الأخصّ ما دامت حاملاً، إلّاأن یُجعل وضعها قبل الرجعه کاشفاً عن کون طلاقها السابق طلاق سُنّه بذلک المعنی. والأقوال هنا مختلفه (1)کالأخبار (2)والمحصَّل ما ذکرناه.

«والأولی تفریق الطَلَقات علی الأطهار» بأن یوقع کلّ طلقه فی طهر غیر طهر الطلقه السابقه «لمن» أراد أن «یُطلّق ویراجع» أزید من مرّه.

وهذه الأولویّه بالإضافه إلی ما یأتی بعده، وإلّا فهو موضع الخلاف وإن

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 21


1- وهی أربعه: الأوّل: قول الصدوقین فی الرساله والمقنع، وهو أ نّه إذا راجع الحبلی قبل أن تضع أو یمضی لها ثلاثه أشهر ثمّ أراد طلاقها ثانیاً لم یکن له ذلک إلّابعد الوضع والطهر، ولم یفصّلا، اُنظر المختلف 7:362، والمقنع:346. الثانی: قول الإسکافی وهو أ نّه إذا أراد طلاقها بعد الرجعه وکان قد واقعها، اشترط مضیّ شهر من المواقعه، وکذا فی الثالث، ویحرم حتّی المحلّل، اُنظر المختلف 7:362. الثالث: قول الشیخ والقاضی وابن حمزه بالمنع من طلاق السنّه، بمعنی أ نّه إذا طلّقها وراجعها ولم یواقعها فلیس له طلاقها حتّی تضع ما فی بطنها، اُنظر النهایه:516-517، والمهذّب 2:285-286، والوسیله:322. الرابع: قول ابن إدریس، واختاره المتأخّرون-کما فی غایه المرام 3:318-مثل المحقّق والعلّامه، وهو أ نّه یجوز طلاقها للسنّه کما یجوز للعدّه، اُنظر السرائر 2:689، والشرائع 3:24، والنهایه ونکتها 3:442، والمختلف 7:364، والإیضاح 3:317، وراجع للتفصیل الإیضاح 3:316، والمهذّب البارع 3:468، والتنقیح الرائع 3:321.
2- اُنظر الوسائل 15:309، الباب 27 من أبواب مقدّمات الطلاق، و 380، الباب 20 من أبواب أقسام الطلاق، و 417، الباب 9 من أبواب العدد.

کان أصحّ الروایتین (1)صحّته، وإنّما الأولی المُخرج من الخلاف أن یراجع ویطأ ثمّ یُطلّق فی طهر آخر، فإنّ الطلاق هنا یقع إجماعاً.

«ولو طلّق مرّات فی طهر واحد» بأن یُطلّق ویراجع، ثمّ یطلّق ویراجع، وهکذا. . . ثلاثاً «فخلاف أقربه الوقوع مع تخلّل الرجعه» بین کلّ طلاقین؛ لعموم القرآن (2)والأخبار الصحیحه (3)بصحّه الطلاق لمن أراده فی الجمله، إلّاما أخرجه الدلیل. وروی إسحاق بن عمّار عن أبی الحسن علیه السلام قال: «قلت له: رجل طلّق امرأته ثمّ راجعها بشهود، ثمّ طلّقها بشهود [ ثمّ راجعها بشهود، ثمّ طلّقها بشهود ] (4)تبین منه؟ قال: نعم. قلت: کلّ ذلک فی طهر واحد، قال: تبین منه» (5).

وهذه الروایه من الموثّق، ولا معارض لها إلّاروایه عبد الرحمن بن الحجّاج عن الصادق علیه السلام «فی الرجل یطلّق امرأته، له أن یراجعها؟ قال: لا یطلّق الطلقه الاُخری حتّی یمسّها» (6)وهی لا تدلّ علی بطلانه؛ نظراً إلی أنّ

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 22


1- اُنظر الوسائل 15:378، الباب 19 من أبواب أقسام الطلاق، الحدیث 1 و 2.
2- هو قوله تعالی: اَلطَّلاٰقُ مَرَّتٰانِ فَإِمْسٰاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسٰانٍ البقره:295.
3- اُنظر الوسائل 15:379، الباب 19 من أبواب أقسام الطلاق، الحدیث 3 و 5.
4- ما بین المعقوفتین لم یرد فی المخطوطات، إلّاأ نّه صحّح فی (ش) طبقاً لما فی التهذیب 8:92، الباب 3 فی أحکام الطلاق، الحدیث 236، والوسائل ونصّ الحدیث فیهما: «رجل طلّق امرأته ثمّ راجعها بشهود، ثمّ طلّقها، ثمّ بدا له فراجعها بشهود، ثمّ طلّقها فراجعها بشهود تبین منه؟ . . .» .
5- راجع الهامش رقم 3، الحدیث 5.
6- الروایه الثانیه [ روایه عبد الرحمن بن الحجّاج، الوسائل 15:376-377، الباب 17 من أبواب أقسام الطلاق، الحدیث 2 ] حسنه السند، والاُولی [ روایه إسحاق بن عمّار ] موثّقه لکنّها معتضده بعموم القرآن والأخبار الصحیحه. (منه رحمه الله) .

النهی فی غیر العباده لا یفسد.

واعلم أنّ الرجعه بعد الطلقه تجعلها بمنزله المعدومه بالنسبه إلی اعتبار حالها قبل الطلاق وإن بقی لها أثر فی الجمله کعدّها من الثلاث، فیبقی حکم الزوجیّه بعدها کما کان قبلها، فإذا کانت مدخولاً بها قبل الطلاق ثمّ طلّقها وراجع ثمّ طلّق، یکون طلاقها طلاق مدخول بها، لا طلاق غیر مدخول بها؛ نظراً إلی أنّ الرجعه بمنزله التزویج الجدید فیکون طلاقها بعده واقعاً علی غیر مدخول بها؛ لما عرفت من أنّ الرجعه أسقطت حکم الطلاق، ولولا ذلک (1)لم یمکن الطلاق ثلاثاً وإن فرّق الطلقات علی الأطهار من غیر دخول والروایات الصحیحه (2)ناطقه بصحّتها حینئذٍ، وکذا فتوی الأصحاب (3)إلّامن شذّ (4)وحینئذٍ فیکون الطلاق الثانی رجعیّاً لا بائناً، وإن وقع بغیر مدخول بها بالنسبه إلی ما بعد الرجعه، فإنّها مدخول بها قبلها، وهو کافٍ.

«وتحتاج» المطلّقه مطلقاً «مع کمال» الطلقات «الثلاث إلی المحلّل» للنصّ (5)والإجماع. ومخالفه من سبق ذکره (6)فی بعض موارده

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 23


1- فی (ع) زیاده: لکان.
2- مثل صحیحه عبد الحمید وصحیحه البزنطی، اُنظر الوسائل 15:378، الباب 19 من أبواب أقسام الطلاق، الحدیث 1 و 2.
3- لم یرد «الأصحاب» فی (ع) .
4- المخالف ابن أبی عقیل [ نقل عنه العلّامه فی المختلف 7:380 ] لا نعرف مخالفاً غیره. (منه رحمه الله) .
5- المتقدّم تخریجه تفصیلاً فی الصفحه 362، الهامش رقم 2.
6- وهو عبد اللّٰه بن بکیر، وسبق فی الصفحه 361.

غیر قادح فیه بوجه.

«ولا یلزم الطلاق بالشکّ» فیه لتندفع الشبهه الناشئه من احتمال وقوعه، بل تبقی علی حکم الزوجیّه؛ لأصاله عدمه وبقاء النکاح.

لکن لا یخفی الوَرَع فی ذلک، فیراجع إن کان الشکّ فی طلاق رجعیّ لیکون علی یقینٍ من الحلّ، أو فی البائن بدون ثلاث جدّد النکاح، أو بثلاث أمسک عنها وطلّقها ثلاثاً لتحلّ لغیره یقیناً. وکذا یُبنی علی الأقلّ لو شُکّ فی عدده، والوَرَع الأکثر.

[حکم الطلاق المریض ]

«ویکره للمریض الطلاق» للنهی عنه فی (1)الأخبار (2)المحموله علی الکراهه جمعاً بینها وبین ما دلّ علی وقوعه صریحاً (3)«فإن فعل توارثا فی» العدّه «الرجعیّه» من الجانبین کغیره «وترثه» هی «فی البائن والرجعی إلی سنه» من حین الطلاق؛ للنصّ (4)والإجماع. وربما عُلّل بالتُهمَه بإراده إسقاط إرثها، فیؤاخذ بنقیض مطلوبه (5)وهو لا یتمّ حیث تسأله الطلاق أو تخالعه أو تبارئه.

والأقوی عموم الحکم؛ لإطلاق النصوص «ما لم تتزوّج» بغیره «أو یبرأ من مرضه» فینتفی إرثها بعد العدّه الرجعیّه وإن مات فی أثناء السنه.

وعلی هذا لو طلّق أربعاً فی مرضه ثمّ تزوّج أربعاً ودخل بهنّ ومات فی

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 24


1- فی (ر) زیاده: بعض.
2- اُنظر الوسائل 15:383، الباب 21 من أبواب أقسام الطلاق.
3- اُنظر الوسائل 15:384-387، الباب 22 من أبواب أقسام الطلاق.
4- اُنظر الوسائل 15:384-387، الباب 22 من أبواب أقسام الطلاق.
5- کما فی المختلف 7:335، والتنقیح الرائع 3:323.

السنه مریضاً قبل أن تتزوّج المطلّقات، ورث الثمان الثمن أو الربع بالسویّه. ولا یرث أزید من أربع زوجات اتّفاقاً (1)إلّاهنا. ولا یلحق الفسخ فی المرض بالطلاق، عملاً بالأصل.

[الرجعه]

«والرجعه تکون بالقول، مثل رجعت وارتجعت» متّصلاً بضمیرها، فیقول: رجعتک وارتجعتک، ومثله راجعتک. وهذه الثلاثه صریحه، وینبغی إضافه «إلیّ» أو «إلی نکاحی» . وفی معناها: رددتک وأمسکتک؛ لورودهما فی القرآن قال تعالی: (وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذٰلِکَ (2)فَإِمْسٰاکٌ بِمَعْرُوفٍ) (3)ولا یفتقر إلی نیّه الرجعه؛ لصراحه الألفاظ.

وقیل: یفتقر إلیها فی الأخیرین (4)لاحتمالهما غیرها کالإمساک بالید أو فی البیت ونحوه. وهو حسن.

«وبالفعل کالوطء والتقبیل واللمس بشهوه» لدلالته علی الرجعه کالقول، وربما کان أقوی منه. ولا تتوقّف إباحته علی تقدّم رجعه؛ لأنّها زوجه. وینبغی تقییده بقصد الرجوع به أو بعدم قصد غیره؛ لأنّه أعمّ خصوصاً لو وقع منه سهواً. والأجود اعتبار الأوّل.

«وإنکار الطلاق رجعهٌ» لدلالته علی ارتفاعه فی الأزمنه الثلاثه ودلالهِ الرجعه علی رفعه فی غیر الماضی، فیکون أقوی، أو دلالته علیها ضمناً. ولا یقدح فیه کون الرجعه من توابع الطلاق فتنتفی حیث ینتفی المتبوع؛ لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 25


1- احترز بقوله: اتّفاقاً، عن مثل ما أسلم عن أزید من أربعٍ فاختار أربعاً أو مات قبل البیان أو مات قبل الاختیار، فقد قیل: إنّ سهم الزوجه یقسم بینهنّ أجمع، لکنّ الأقوی خلافه. وکیف کان لم یحصل الاتّفاق علیه. (منه رحمه الله) .
2- البقره:228 و 229.
3- البقره:228 و 229.
4- قاله العلّامه وولده فی القواعد 3:135، والإیضاح 3:329.

غایتها التزام ثبوت النکاح والإنکار یدلّ علیه، فیحصل المطلوب منها وإن أنکر سبب شرعیّتها.

«ولو طلّق الذمّیّه جاز مراجعتها ولو منعنا من ابتداء نکاحها دواماً» لما تقدّم: من أنّ الرجعه ترفع حکم الطلاق ویستصحب حکم الزوجیّه السابقه (1)لا أ نّها تحدث حکم نکاح جدید، ومن ثَمّ أمکن طلاقها ثلاثاً قبل الدخول بعدها استصحاباً لحکم الدخول السابق، ولأنّ الرجعیّه زوجه، ولهذا یثبت لها أحکام الزوجیّه، ولجواز وطئه ابتداءً من غیر تلفّظ بشیء.

وربما یُخیّل المنع هنا من حیث إنّ الطلاق أزال قید النکاح والرجعه تقتضی ثبوته، فإمّا أن یثبت بالرجعه عین النکاح الأوّل أو غیره، والأوّل محال؛ لاستحاله إعاده المعدوم، والثانی یکون ابتداءً لا استدامه.

ویُضعَّف بمنع زوال النکاح أصلاً، بل إنّما یزول بالطلاق وانقضاء العدّه، ولم یحصل.

«ولو أنکرت الدخول عقیب الطلاق» لتمنعه من الرجعه قُدّم قولها و «حلفت» لأصاله عدم الدخول، کما یُقدّم قوله لو أنکره لیُسقط عنه نصف المهر.

ثمّ مع دعواه الدخول یکون مُقرّاً بالمهر وهی مقرّه علی نفسها بسقوط نصفه، فإن کانت قبضته فلا رجوع له بشیء عملاً بإقراره، وإلّا فلا تطالبه إلّابنصفه عملاً بإنکارها. ولو رجعت إلی الإقرار بالدخول لتأخذ النصف، ففی ثبوته لها أو توقّفه علی إقرار جدید منه، وجهان، وأولی بالعدم لو کان رجوعها بعد انقضاء العدّه علی تقدیر الدخول.

«ورجعه الأخرس بالإشاره» المفهمه لها «وأخذ القناع» عن رأسها؛

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 26


1- تقدّم فی الصفحه 365.

لما تقدّم من أنّ وضعه علیه إشاره (1)الطلاق (2)وضدّ العلامه علامه الضدّ. ولا نصّ هنا علیه بخصوصه فلا یجب الجمع بینهما، بل یکفی الإشاره مطلقاً.

«ویُقبل قولها فی انقضاء العدّه فی الزمان المحتمل» لانقضائها فیه «وأقلّه ستّه وعشرون یوماً ولحظتان» إن کانت معتدّه بالأقراء، وذلک بأن یطلّق وقد بقی من الطهر لحظه، ثمّ تحیض أقلّ الحیض ثلاثه أیّام، ثمّ تطهر أقلّ الطهر عشره، ثمّ تحیض وتطهر کذلک، ثمّ تطعن فی الحیض (3)لحظه.

«و» هذه اللحظه «الأخیره دلاله علی الخروج» من العدّه أو من الطهر الثالث؛ لاستبانته بها «لا جزء» من العدّه؛ لأنّها ثلاثه قروء وقد انقضت قبلها (4)فلا تصحّ الرجعه فیها ویصحّ العقد.

وقیل: هی منها؛ لأنّ الحکم بانقضائها موقوف علی تحقّقها (5)وهو لا یدلّ علی المدّعی.

هذا إذا کانت حرّه. ولو کانت أمه فأقلّ عدّتها ثلاثه عشر یوماً ولحظتان. وقد یتّفق نادراً انقضاؤها فی الحرّه بثلاثه وعشرین یوماً وثلاث لحظات، وفی الأمه بعشره وثلاث، بأن یطلّقها بعد الوضع وقبل رؤیه دم النفاس بلحظه، ثمّ تراه لحظه، ثمّ تطهر عشره، ثمّ تحیض ثلاثه، ثمّ تطهر عشره، ثمّ تری الحیض لحظه، والنفاس معدود بحیضه. ومنه یُعلم حکم الأمه.

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 27


1- فی (ر) زیاده: إلی.
2- تقدّم فی الصفحه 347.
3- أی تدخل فیه.
4- قبل اللحظه الأخیره.
5- قوّاه الشیخ فی المبسوط 5:236.

ولو ادّعت ولادهَ تامٍّ فإمکانه بستّه أشهر ولحظتین من وقت النکاح: لحظه للوطء ولحظه للولاده وإن ادّعتها بعد الطلاق بلحظه. ولو ادّعت ولادهَ سقطٍ مصوّر أو مُضغهٍ أو علقهٍ اعتبر إمکانه عادهً.

وربما قیل: إنّه مئه وعشرون یوماً ولحظتان فی الأوّل، وثمانون یوماً ولحظتان فی الثانی، وأربعون کذلک فی الثالث (1)ولا بأس به.

«وظاهر الروایات أ نّه لا یُقبل منها غیر المعتاد إلّابشهاده (2)أربع من

النساء المطّلعات علی باطن أمرها (3)وهو قریب» عملاً بالأصل والظاهر، واستصحاباً لحکم العدّه، ولإمکان إقامتها البیّنه علیه.

ووجه المشهور: أنّ النساء مؤتمنات علی أرحامهنّ ولا یُعرف إلّا من جهتهنّ غالباً، وإقامه البیّنه عَسِره علی ذلک غالباً، وروی زراره فی الحسن عن الباقر علیه السلام. قال: «العدّه والحیض للنساء، إذا ادّعت صُدّقت» (4)والأقوی المشهور.

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 28


1- لم نعثر علیه.
2- فی (س) ومصحّحه نسخه (ش) من الشرح زیاده: عدلین أو.
3- اُنظر الوسائل 2:596، الباب 47 من أبواب الحیض.
4- الوسائل 15:441، الباب 24 من أبواب العدد، الحدیث الأوّل.
«الفصل الثالث»
اشاره

«فی العِدد»

جمع عدّه، وهی مدّه تتربّص فیها المرأه لتعرف براءه رحمها من الحمل، أو تعبّداً (1)و

[ «لا عدّه علی من لم یدخل بها الزوج» ]

من الطلاق والفسخ «إلّافی الوفاه، فیجب» علی الزوجه مطلقاً الاعتداد «أربعه أشهر وعشره أیّام إن کانت حرّه» وإن کان زوجها عبداً «ونصفها» شهران وخمسه أیّام «إن کانت أمه» وإن کان زوجها حرّاً علی المشهور (2)ومستنده صحیحه محمّد بن مسلم عن الصادق علیه السلام قال: «الأمه إذا توفّی عنها زوجها فعدّتها شهران وخمسه أیّام» (3).

وقیل: کالحرّه (4)استناداً إلی عموم الآیه (5)وبعض الروایات (6)وتخصیصهما

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 29


1- کما فی عدّه الوفاه فی غیر المدخول بها.
2- فی (ر) ونسخه بدل (ش) : الأشهر.
3- الوسائل 15:473، الباب 42 من أبواب العدد، الحدیث 9.
4- قاله الصدوق فی المقنع:358، وابن إدریس فی السرائر 2:743.
5- وهی الآیه 234 من سوره البقره.
6- وهی صحیحه زراره عن الباقر علیه السلام، اُنظر الوسائل 15:472، الباب 42 من أبواب العدد، الحدیث 2.

بغیرها طریق الجمع سواء «دخل بها أو لا» صغیره کانت أم کبیره ولو یائسه، دائماً کان النکاح أم منقطعاً.

[عده ذات الدم ]

«وفی باقی الأسباب» الموجبه للفُرقه «تعتدّ ذات الأقراء» جمع قرء - بالفتح والضمّ-وهو الطهر أو الحیض «المستقیمه الحیض» بأن یکون لها فیه عاده مضبوطه وقتاً، سواء انضبط عدداً أم لا «مع الدخول» بها المتحقّق بإیلاج الحشفه-أو قدرها من مقطوعها-قُبلاً ودبراً علی المشهور وإن لم یُنزل «بثلاثه أطهار» أحدها ما بقی من طهر الطلاق بعده وإن قلّ. وغیرُ مستقیمه الحیض ترجع إلی التمییز، ثمّ إلی عاده نسائها إن کانت مبتدأه، ثمّ تعتدّ بالشهور.

«وذات الشهور وهی التی لا یحصل لها الحیض المعتاد وهی فی سنّ الحیض» سواء کانت مسترابه کما عبّر به کثیر (1)أم انقطع عنها الحیض لعارض من مرض وحمل ورضاع وغیرها، تعتدّ «بثلاثه أشهر» هلالیّه إن طلّقها عند الهلال، وإلّا أکملت المنکسر ثلاثین بعد الهلالین علی الأقوی.

«والأمه» تعتدّ «بطهرین» إن کانت مستقیمه الحیض «أو خمسه وأربعین یوماً» إن لم تکن.

«ولو رأت» الحرّه «الدم فی الأشهر» الثلاثه «مرّه أو مرّتین» ثمّ احتبس إلی أن انقضت الأشهر «انتظرت تمام الأقراء» لأنّها قد استرابت بالحمل غالباً «فإن تمّت» الأقراء قبل أقصی الحمل انقضت عدّتها «وإلّإ صبرت تسعه أشهر» (2)علی أشهر القولین (3)«أو سنه» علی قول (4)«فإن وضعت ولداً أو اجتمعت الأقراء» الثلاثه «فذاک» هو المطلوب فی انقضاء العدّه «وإلّا» یتّفق أحد الأمرین «اعتدّت بعدها» أی بعد التسعه أو السنه «بثلاثه أشهر، إلّاأن یتمّ الأقراء قبلها» فتکتفی بها.

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 30


1- منهم: الشیخ فی النهایه:532، والطوسی فی الوسیله:325، والمحقّق فی المختصر النافع:200، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:471، والعلّامه فی التحریر 4:156، والإرشاد 2:47.
2- هذا الحکم وهو التربّص تسعه أشهرٍ أو سنهً ثمّ الاعتداد بعده هو المشهور بین الأصحاب لا نعلم فیه مخالفاً، والمرویّ فیه خبر عمّار الساباطی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام المشتمل علی التربّص سنهً وثلاثه أشهر [ الوسائل 15:422، الباب 13 من أبواب العدد، الحدیث الأوّل ]. وأمّا التربّص تسعه فلیس بمرویّ، لکنّه علیه أکثر الأصحاب والعمل به أقوی، وإن نقل بأ نّها أقصی الحمل مطلقاً لأنّها أقصاه غالباً تقریباً. والأصل براءه الذمّه من التربّص فیما زاد مع ضعف مستند الروایه [ المذکوره آنفاً ]. وقد روی محمّد بن مسلم وأبو بصیر فی الصحیح [ الوسائل 15:410-411، الباب 4 من أبواب العدد، الحدیث 1 و 2 ] وزراره فی الحسن [ المصدر السابق:411، الحدیث 5 ] أنّ من مضی علیها ثلاثه أشهر لا تحیض فیها تبین بالثلاثه من غیر تفصیل. فیمکن الاستدلال بهما علی الاکتفاء بالتسعه وإن لم یکن ثَمّ نصٌّ إن لم نقل بالاکتفاء بما هو أقلّ، حیث إنّ ظاهر الأصحاب الاتّفاق علی عدم انقضاء العدّه بما دون التسعه. (منه رحمه الله) .
3- وهو المنسوب فی المسالک 9:240 إلی الأکثر، واختاره الشیخ فی الاستبصار 3:323، ذیل الحدیث 1149، وابن إدریس فی السرائر 2:740، والمحقّق فی الشرائع 3:36، والمختصر:200، والعلّامه فی القواعد 3:139-140، والإرشاد 2:47، والمختلف 7: 504، وابن فهد فی المقتصر:281.
4- قاله الشیخ فی النهایه:533 فیما إذا کان المحتبس هو الدم الثالث، وتبعه القاضی فی المهذّب 2:320، وابن حمزه فی الوسیله:326، واختاره العلّامه فی التحریر 4:156 فی مورد تأخیر الثانیه والثالثه.

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 31

وقیل: لا بدّ من وقوع الثلاثه الأقراء بعد أقصی الحمل کالثلاثه الأشهر (1).

والأوّل أقوی، وإطلاق النصّ (2)والفتوی یقتضی عدم الفرق بین استرابتها بالحمل وعدمه فی وجوب التربّص تسعه أو سنه ثمّ الاعتداد بعدها، حتّی لو کان زوجها غائباً عنها فحکمها کذلک، وإن کان ظاهر الحکمه یقتضی اختصاصه بالمسترابه.

واحتمل المصنّف رحمه الله فی بعض تحقیقاته (3)الاکتفاء بالتسعه لزوجه الغائب محتجّاً بحصول مسمّی العدّه والدلیل فی محلّ النزاع، وهذه أطول عدّه تُفرض.

والضابط: أنّ المعتدّه المذکوره إن مضی لها ثلاثه أقراء قبل ثلاثه أشهر انقضت عدّتها بها، وإن مضی علیها ثلاثه أشهر لم ترَ فیها دم حیض انقضت عدّتها بها وإن کان لها عاده مستقیمه فیما زاد علیها بأن کانت تری الدم فی کلّ أربعه أشهر مرّه، أو ما زاد، أو ما نقص بحیث یزید عن ثلاثه ولو بلحظه. ومتی رأت فی الثلاثه دماً ولو قبل انقضائها بلحظه فحکمها ما فصّل سابقاً من انتظار أقرب الأمرین: من تمام الأقراء ووضع الولد، فإن انتفیا اعتدّت بعد تسعه أشهر بثلاثه أشهر، إلّاأن یتمّ لها ثلاثه أقراء قبلها ولو مبنیّه علی ما سبق. ولا فرق بین أن یتجدّد لها دم آخر فی الثلاثه أو قبلها وعدمه.

[عده الحامل ]

«وعدّه الحامل وضع الحمل» أجمع کیف وقع إذا علم أ نّه نشوء آدمیّ «وإن کان علقه» ووضعته بعد الطلاق بلحظه، ولا عبره بالنطفه «فی غیر

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 32


1- قاله الشیخ فی المبسوط 5:237، والصیمری فی غایه المرام 3:240، لکن فیما لو رأت الدم فی الثلاثه أشهر.
2- اُنظر الوسائل 15:422، الباب 13 من أبواب العدد.
3- لم نعثر علیه فیما بأیدینا من کتبه.

الوفاه، وفیها بأبعد الأجلین: من وضعه ومن الأشهر» الأربعه والعشره الأیّام فی الحرّه، والشهرین والخمسه الأیّام فی الأمه.

[الحداد]

«ویجب الحداد علی» الزوجه «المتوفّی عنها» زوجها فی جمیع مدّه العدّه «وهو ترک الزینه: من الثیاب والأدهان والطیب والکحل الأسود» والحنّاء، وخضب الحاجبین بالسواد، واستعمال الاسفیداج (1)فی الوجه، وغیر ذلک ممّا یُعدّ زینه عرفاً. ولا یختصّ المنع بلون خاصّ من الثیاب، بل تختلف ذلک باختلاف البلاد والأزمان والعادات، فکلّ لونٍ یُعدّ زینه عرفاً یحرم لبس الثوب المصبوغ به. ولو احتاجت إلی الاکتحال بالسواد لعلّهٍ جاز، فإن تأدّت الضروره باستعماله لیلاً ومسحه نهاراً وجب، وإلّا اقتصرت علی ما تتأدّی به الضروره. ولا یحرم علیها التنظیف ولا دخول الحمّام ولا تسریح الشعر ولا السواک ولا قلم الأظفار ولا السکنی فی المساکن العالیه ولا استعمال الفُرُش الفاخره ولا تزیین أولادها وخدمها. ولا فرق بین الزوجه الکبیره والصغیره، الحامل والحائل إذا کانت حرّه.

«وفی الأمه قولان (2)المرویّ» صحیحاً عن الباقر علیه السلام «أ نّها لا تحدّ» لأنّه قال: «إنّ الحرّه والأمه کلتیهما إذا مات عنهما زوجهما سواء فی العدّه، إلّاأنّ الحرّه تحدّ والأمه لا تحدّ» (3)وهذا هو الأقوی.

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 33


1- مسحوق أبیض لزینه النساء معرّب: سفید آب.
2- القول بعدم الحداد للشیخ فی النهایه:537، والقاضی فی المهذّب 2:319، ونسبه فی المختلف 7:496 إلی الإسکافی، والمحقّق فی الشرائع 3:38، والمختصر النافع:201، والعلّامه فی المختلف 7:497، والإرشاد 2:48، واختاره المصنّف فی غایه المراد 3: 248، ونسبه فی التنقیح الرائع 3:346 إلی متقدّمی أصحابنا.
3- الوسائل 15:472، الباب 42 من أبواب العدد، الحدیث 2.

وذهب الشیخ فی أحد قولیه (1)وجماعه (2)إلی وجوب الحداد علیها؛ لعموم قول النبیّ صلی الله علیه و آله: «لا یحلّ لامرأه تؤمن باللّٰه والیوم الآخر أن تحدّ علی میّت فوق ثلاث لیال إلّاعلی زوج أربعه أشهر وعشراً» (3)وفیه مع سلامه السند: أ نّه عامّ وذاک خاصّ، فیجب التوفیق بینهما بتخصیص العامّ.

ولا حداد علی غیر الزوج مطلقاً، وفی الحدیث دلاله علیه، بل مقتضاه أ نّه محرَّم.

والأولی حمله علی المبالغه فی النفی أو الکراهه.

[حکم لمفقود زوجها]

«والمفقود إذا جهل خبره» وکان لزوجته من ینفق علیها وجب علیها التربّص إلی أن یحضر، أو تثبت وفاته أو ما یقوم مقامها (4)«و» إن «لم یکن له ولیّ ینفق علیها» ولا متبرّع، فإن صبرت فلا کلام، وإن رفعت أمرها إلی الحاکم بحث عن أمره «وطلب أربع سنین» من حین رفع أمرها إلیه فی الجهه التی فقد فیها إن کانت معیَّنه، وإلّا ففی الجهات الأربع حیث یحتمل الأربع «ثمّ یطلّقها الحاکم» بنفسه أو یأمر الولیّ به. والأجود تقدیم أمر الولیّ به، فإن امتنع طلّق الحاکم؛ لأنّه مدلول الأخبار الصحیحه (5)«بعدها» أی بعد المدّه ورجوع الرسل أو ما فی حکمه «وتعتدّ» بعده.

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 34


1- المبسوط 5:265.
2- مثل: ابن إدریس فی السرائر 2:745، وهو ظاهر شیخنا المفید وابن أبی عقیل وأبی الصلاح وسلّار وابن حمزه حیث لم یفصلوا بین الحرّه والأمه، اُنظر المختلف 7:496، والمقنعه:535، والکافی:313، والمراسم:166، والوسیله:329.
3- المستدرک 15:362، الباب 25 من أبواب العدد، الحدیث 9.
4- کالإخبار بالطلاق أو الارتداد.
5- اُنظر الوسائل 15:389، الباب 23 من أبواب أقسام الطلاق.

«والمشهور» بین الأصحاب «أ نّها تعتدّ عدّه الوفاه» وفی خبر سماعه دلاله علیه؛ لأنّه لم یذکر الطلاق وقال: «بعد مضیّ أربع سنین أمرها أن تعتدّ أربعه أشهر وعشراً» (1)وباقی الأخبار (2)مطلقه، إلّاأنّ ظاهرها أنّ العدّه عدّه الطلاق حیث حکم فیها بأ نّه یطلّقها ثمّ تعتدّ. وفی حسنه برید دلاله علیه؛ لأنّه قال فیها: «فإن جاء زوجها قبل أن تنقضی عدّتها فبدا له أن یراجعها فهی امرأته، وهی عنده علی تطلیقتین، وإن انقضت العدّه قبل أن یجیء أو یراجع فقد حلّت للأزواج ولا سبیل للأوّل علیها» (3).

وفی الروایه دلاله علی أ نّه إذا جاء فی العدّه لا یصیر أحقّ بها إلّامع الرجعه، فلو لم یرجع بانت منه. ووجهه: أنّ ذلک لازم حکم الطلاق الصحیح.

وإنّما نسب المصنّف القول إلی الشهره؛ لضعف مستنده (4)وتظهر الفائده فی المقدار والحداد والنفقه.

«وتباح» بعد العدّه «للأزواج» لدلاله الأخبار علیه (5)ولأنّ ذلک هو فائده الطلاق «فإن جاء» المفقود «فی العدّه فهو أملک بها» وإن حکم بکونها عدّه وفاه بائنه؛ للنصّ (6)«وإلّا» یجئ فی العدّه «فلا سبیل له علیها» سواء وجدها قد «تزوّجت» بغیره «أو لا» أمّا مع تزویجها فموضع وفاق، وأمّا

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 35


1- الوسائل 14:390، الباب 44 من أبواب ما یحرم بالمصاهره، الحدیث 2.
2- اُنظر الوسائل 15:389-390، الباب 23 من أقسام الطلاق، الأحادیث 1 و 3-5.
3- نفس المصدر، الحدیث الأوّل.
4- لأنّ سماعه واقفیّ. راجع المسالک 2:480، و 14:207.
5- یدلّ علیه خبر سماعه وحسنه برید المتقدّم تخریجهما فی الصفحه السابقه، ومرسله الصدوق المنقوله فی الوسائل 15:390، الباب 23 من أبواب أقسام الطلاق، الحدیث 2.
6- مثل خبر سماعه وحسنه برید المتقدّمین.

بدونه فهو أصحّ القولین (1)وفی الروایه السابقه (2)دلاله علیه، ولأنّ حکم الشارع بالبینونه بمنزله الطلاق، فکیف مع الطلاق! والحکم بالتسلّط بعد قطع السلطنه یحتاج إلی دلیل، وهو منفیّ.

ووجه الجواز: بطلان ظنّ وفاته، فیبطل ما ترتّب علیه. وهو متّجه إن لم نوجب طلاقها بعد البحث، أمّا معه فلا.

«وعلی الإمام أن ینفق علیها من بیت المال طول المدّه» أی مدّه الغیبه إن صبرت، ومدّه البحث إن لم تصبر. هذا إذا لم یکن له مال، وإلّا أنفق الحاکم منه مقدّماً علی بیت المال.

«ولو اُعتقت الأمه فی أثناء العدّه أکملت عدّه الحرّه إن کان الطلاق رجعیّاً، أو عدّه وفاه» أمّا الأوّل فلأ نّها فی حکم الزوجه وقد اُعتقت. وأمّا الثانی فلروایه أبی بصیر عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (3)ولو کان بائناً أتمّت عدّه الأمه؛ للحکم بها ابتداءً، وصیرورتها بعد العتق (4)أجنبیّه منه، فلا یقدح عتقها فی العدّه.

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 36


1- وهو مختار أکثر المتقدّمین والمتأخّرین (المسالک 9:290) فقد نُسب إلی الشیخ فی المبسوط 5:278-279 لکنّه قوّی فیه ردّها إلی الزوج إن لم تتزوّج، کما ذهب إلی ذلک ابن حمزه فی الوسیله:324، والدیلمی فی المراسم:167، وابن إدریس فی السرائر 2:737، والمحقّق فی الشرائع 3:39، والمختصر النافع:201، وغیرهم. والقول الآخر أ نّه أملک بها، ذهب إلیه المفید فی المقنعه:537، والشیخ فی النهایه:538، والخلاف 5:78، المسأله 34 من کتاب العدّه، وقوّاه فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:354. وهناک قول ثالث: وهو أ نّه إن کانت العدّه بعد طلاق الولیّ فلا سبیل للزوج علیها، وإن کانت العدّه بأمر الحاکم من غیر طلاق فهو أملک بها. اختار ذلک العلّامه فی المختلف 7:385.
2- وهی حسنه برید.
3- الوسائل 15:475، الباب 43 من أبواب العدد، الحدیث 6.
4- فی (ع) : بعد الحکم.
[عده الذمیه و ام الولد ]

«والذمّیّه کالحرّه فی الطلاق والوفاه علی الأشهر» بل لا نعلم القائل بخلافه. نعم، روی زراره فی الصحیح عن الباقر علیه السلام قال: «سألته عن نصرانیّه کانت تحت نصرانیّ فطلّقها، هل علیها عدّه مثل عدّه المسلمه؟ فقال: لا - إلی قوله-: قلت: فما عدّتها إن أراد المسلم أن یتزوّجها؟ قال: عدّتها عدّه الأمه، حیضتان أو خمسه وأربعون یوماً. . .» الحدیث (1)والعمل علی المشهور. و (2)تظهر فائده الخلاف لو جعلنا عدّه الأمه فی الوفاه نصف عدّه الحرّه کما سلف (3)ولو جعلناها کالحرّه فلا إشکال هنا فی عدّه الوفاه للذمّیّه، ویبقی الکلام مع الطلاق.

«وتعتدّ اُمّ الولد من وفاه زوجها» لو کان مولاها قد زوّجها من غیره بعد أن صارت اُمّ ولده «أو» من وفاه «سیّدها» لو لم یکن حین وفاته مزوّجاً لها «عدّه الحرّه» لروایه إسحاق بن عمّار عن الکاظم علیه السلام فی الأمه یموت سیّدها، قال: «تعتدّ عدّه المتوفّی عنها زوجها» (4).

وقیل: لا عدّه علیها من وفاه سیّدها؛ لأنّها لیست زوجه کغیرها من إمائه الموطوءات من غیر ولد، فإنّ عدّتهنّ من وفاه المولی الواطئ قرء واحد (5).

وهذا القول (6)لیس ببعید لمن لم یعمل بالخبر الموثَّق، فإنّ خبر إسحاق

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 37


1- الوسائل 15:477، الباب 45 من أبواب العدد، الحدیث الأوّل.
2- فی (ش) و (ر) زیاده: إنّما.
3- سلف فی الصفحه 371.
4- الوسائل 15:472، الباب 41 من أبواب العدد، الحدیث 4.
5- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:35، ونفی عنه البأس العلّامه فی المختلف 7:483.
6- وهذا القول مال إلیه العلّامه فی المختلف [ 7:483 ] وجزم به فی التحریر فی موضع [ 4:175، المسأله 5596 ] واختار أ نّها کالحرّه فی موضع آخر [ المصدر السابق، المسأله 5593 ]، ویمکن الاحتجاج علیه بصحیحه سلیمان بن خالد: إنّ علیّاً علیه السلام قال فی اُمّهات الأولاد: لا یتزوّجن حتّی یعتددن أربعه أشهر وعشراً [ الوسائل 15:472، الباب 42 من أبواب العدد، الحدیث الأوّل ] فإنّها عامّهٌ فی موت سیّدها وزوجها. (منه رحمه الله) .

کذلک. والأجود الأوّل.

ولو مات سیّدها وهی مزوّجه من غیره فلا عدّه علیها قطعاً ولا استبراء، وکذا لو مات سیّدها قبل انقضاء عدّتها. أمّا لو مات بعدها وقبل دخوله ففی اعتدادها منه أو استبرائها نظر: من إطلاق النصّ (1)باعتداد اُمّ الولد من سیّدها، وانتفاء حکمه العدّه والاستبراء، لعدم الدخول، وسقوط حکم السابق (2)بتوسّط التزویج «ولو أعتق السیّد أمته» الموطوءه سواء کانت اُمّ ولد أم لا «فثلاثه (3)أقراء» لوطئه إن کانت من ذوات الحیض، وإلّا فثلاثه أشهر.

«ویجب الاستبراء» للأمه «بحدوث الملک» علی المتملّک، «وزواله» علی الناقل بأیّ وجه کان من وجوه الملک إن کان قد وطئ «بحیضه» واحده «إن کانت تحیض، أو بخمسه وأربعین یوماً إذا کانت لا تحیض وهی فی سنّ من تحیض (4)» .

والمراد بالاستبراء ترک وطئها قبلاً ودبراً فی المدّه المذکوره، دون غیره من وجوه الاستمتاع، وقد تقدّم البحث فی ذلک مستوفی (5)وما یسقط معه الاستبراء فی باب البیع، فلا حاجه إلی الإعاده فی الإفاده.

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 38


1- الوسائل 15:472، الباب 41 من أبواب العدد، الحدیث 4.
2- أی الدخول السابق من المولی.
3- فی (ق) ونسخه (ش) من الشرح: فبثلاثه.
4- فی (ق) و (س) : فی سنّ المحیض.
5- تقدّم فی الجزء الثانی:236.
«الفصل الرابع»

«فی الأحکام»

«یجب الإنفاق» علی الزوجه «فی العدّه الرجعیّه (1)کما کان فی صُلب النکاح» شروطاً وکمّیّهً وکیفیّهً «ویحرم علیها الخروج من منزل الطلاق» وهو المنزل الذی طلّقت وهی فیه إذا کان مسکن أمثالها وإن لم یکن مسکنها الأوّل، فإن کان دون حقّها فلها طلب المناسب، أو فوقه فله ذلک. وإنّما یحرم الخروج مع الاختیار.

ولا فرق بین منزل الحضریّه والبدویّه والبرّیّه والبحریّه، ولو اضطرّت إلیه لحاجه خرجت بعد انتصاف اللیل وعادت قبل الفجر مع تأدّیها بذلک، وإلّا خرجت بحسب الضروره. ولا فرق فی تحریم الخروج بین اتّفاقهما علیه وعدمه علی الأقوی؛ لأنّ ذلک حقّ اللّٰه تعالی وقد قال تعالی: (لاٰ تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لاٰ یَخْرُجْنَ) (2)بخلاف زمن الزوجیّه، فإنّ الحقّ لهما. واستقرب فی التحریر جوازه بإذنه (3)وهو بعید.

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 39


1- فی نسخه بدل (ر) من الشرح زیاده: مع عدم نشوزها قبل الطلاق وفی زمن العدّه.
2- الطلاق:1.
3- التحریر 4:179، الرقم 5604.

ولو لم تکن حالَ الطلاق فی مسکن وجب العود إلیه علی الفور، إلّاأن تکون فی واجب کحجّ فتتمّه کما یجوز لها ابتداؤه. ولو کانت فی سفر مباح أو مندوب، ففی وجوب العود إن أمکن إدراکها جزءاً من العدّه، أو مطلقاً أو تتخیّر بینه وبین الاعتداد فی السفر، أوجه: من إطلاق النهی عن الخروج من بیتها فیجب علیها تحصیل الکون به، ومن عدم صدق النهی هنا لأنّها غیر مستوطنه، وللمشقّه فی العود وانتفاء الفائده حیث لا تدرک جزءاً من العدّه. کلّ ذلک مع إمکان الرجوع وعدم الضروره إلی عدمه.

«و» کما یحرم علیها الخروج «یحرم علیه الإخراج» لتعلّق النهی بهما فی الآیه «إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَهٍ» مبیّنه «یجب بها الحدّ، أو تؤذی أهله» بالقول أو الفعل، فتُخرج فی الأوّل لإقامته ثمّ تردّ إلیه عاجلاً، وفی الثانی تخرج إلی مسکن آخر یناسب حالها من غیر عود إن لم تتب، وإلّا فوجهان، أجودهما جواز إبقائها فی الثانی؛ للإذن فی الإخراج معها مطلقاً، ولعدم الوثوق بتوبتها؛ لنقصان عقلها ودینها. نعم یجوز الردّ، فإن استمرّت علیها وإلّا اُخرجت، وهکذا. . .

واعلم أنّ تفسیر الفاحشه فی العباره بالأوّل هو ظاهر الآیه (1)ومدلولها لغه [ مع ] (2)ما هو أعمّ منه. وأمّا الثانی ففیه روایتان مرسلتان (3)والآیه غیر ظاهره

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 40


1- وهی قوله تعالی: إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ الطلاق:1.
2- کُتب علیه فی (ش) : ل، والأوفق للعباره إسقاطه.
3- وهما مرویّتان عن الرضا علیه السلام فی الوسائل 15:439، الباب 23 من أبواب العدد، الحدیث 1 و 2.

فیه، لکنّه مشهور بین الأصحاب. وتردّد فی المختلف (1)لما ذکرناه، وله وجه.

«ویجب الإنفاق فی» العدّه «الرجعیّه علی الأمه» کما یجب علی الحرّه «إذا أرسلها مولاها لیلاً ونهاراً» لیتحقّق به تمام التمکین، کما یشترط ذلک فی وجوب الإنفاق علیها قبل الطلاق. فلو منعها لیلاً أو نهاراً أو بعض واحد منهما فلا نفقه لها ولا سکنی، لکن لا یحرم علیه إمساکها نهاراً للخدمه وإن توقّفت علیه النفقه، وإنّما یجب علیه إرسالها لیلاً، وکذا الحکم قبل الطلاق.

«ولا نفقه للبائن» طلاقها «إلّاأن تکون حاملاً» فتجب لها النفقه والسُکنی حتّی تضع؛ لقوله تعالی: (وَ إِنْ کُنَّ أُولاٰتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتّٰی یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ) (2)ولا شبهه فی کون النفقه بسبب الحمل، لکن هل هی له أو لها؟ قولان أشهرهما الأوّل (3)للدوران وجوداً وعدماً کالزوجیّه.

ووجه الثانی أ نّها لو کانت للولد لسقطت عن الأب بیساره کما لو ورث أخاه لأبیه وأبوه قاتل لا یرث ولا وارث غیر الحمل، ولوجبت علی الجدّ مع فقر الأب، لکن التالی فیهما باطل فالمقدّم مثله. واُجیب بمنع بطلانه فیهما (4).

وتظهر فائده القولین فی مواضع:

منها: إذا تزوّج الحرّ أمهً شرط مولاها رقّ الولد وجوّزناه. وفی العبد إذا

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 41


1- المختلف 7:492.
2- الطلاق:6.
3- وهو مذهب الشیخ فی المبسوط 6:28، والقاضی فی المهذّب 2:348، واختاره العلّامه فی المختلف 7:495، ونسبه إلی ظاهر کلام ابن حمزه، اُنظر الوسیله:328. والثانی هو المنسوب إلی ابن زهره، اُنظر الغنیه:385.
4- أجاب عنه الشیخ فی المبسوط 6:29.

تزوّج أمه أو حرّه وشرط مولاه الانفراد برقّ الولد، فإن جعلناها للحمل فلا نفقه علی الزوج. أمّا فی الأوّل فلأ نّه ملک لغیره، وأمّا فی الثانی فلأنّ العبد لا یجب علیه نفقه أقاربه. وإن جعلناها للحامل وجبت، وهو فی الأوّل ظاهر، وفی الآخر (1)فی کسب العبد أو ذمّه مولاه، علی الخلاف.

وتظهر الفائده أیضاً فیما لو کان النکاح فاسداً والزوج حرّاً، فمن جعل النفقه لها نفاها هنا؛ إذ لا نفقه للمعتدّه عن غیر نکاح له حرمه، ومن جعلها للحمل فعلیه؛ لأنّها نفقه ولده.

«ولو انهدم المسکن» الذی طلّقت فیه «أو کان مستعاراً، فرجع مالکه» فی العاریه «أو مستأجراً انقضت مدّته، أخرجها إلی مسکن یناسبها» ویجب تحرّی الأقرب إلی المنتقل عنه فالأقرب، اقتصاراً علی موضع الضروره. وظاهره (2)کغیره (3)أ نّه لا یجب تجدید استئجاره ثانیاً وإن أمکن. ولیس ببعید وجوبه مع إمکانه، تحصیلاً للواجب بحسب الإمکان. وقد قطع فی التحریر بوجوب تحرّی الأقرب (4)وهو الظاهر، فتحصیل نفسه أولی.

«وکذا لو طلّقت فی مسکن لا یناسبها أخرجها إلی مسکن مناسب» متحرّیاً للأقرب فالأقرب، کما ذکر (5)«ولو مات فورث المسکن جماعه لم یکن

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 42


1- فی (ش) : الأخیر، وفی (ر) : الثانی.
2- أی الماتن.
3- مثل: المحقّق فی الشرائع 3:43، والعلّامه فی القواعد 3:152، والإرشاد 2:50.
4- التحریر 4:179، الرقم 5606، و 180، الرقم 5609.
5- ذکره الشیخ فی المبسوط 5:254.

لهم قسمته» حیث ینافی القسمه سکناها؛ لسبق حقّها إلّامع انقضاء عدّتها.

هذا «إذا کانت حاملاً وقلنا: لها السکنی» مع موته کما هو أحد القولین فی المسأله (1). وأشهر الروایتین (2)أ نّه لا نفقه للمتوفّی عنها ولا سکنی مطلقاً، فیبطل حقّها من المسکن. وجمع فی المختلف بین الأخبار بوجوب نفقتها من مال الولد لا من مال المتوفّی (3)«وإلّا» تکن حاملاً أو قلنا: لا سکنی للحامل المتوفّی عنها «جازت القسمه» لعدم المانع منها حینئذٍ.

«وتعتدّ زوجه الحاضر من حین السبب» الموجب للعدّه من طلاق أو فسخ وإن لم تعلم به «وزوجه الغائب فی الوفاه من حین بلوغ الخبر» بموته وإن لم یثبت شرعاً، لکن لا یجوز لها التزویج إلّابعد ثبوته «وفی الطلاق من حین الطلاق» والفرق مع النصّ (4)ثبوت الحداد علی المتوفّی عنها، ولا یتمّ إلّامع بلوغها الخبر بموته، بخلاف الطلاق، فعلی هذا لو لم یبلغها الطلاق إلّابعد مضیّ مقدار العدّه جاز لها التزویج بعد ثبوته، بخلاف المتوفّی عنها.

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 43


1- اختاره الشیخ فی النهایه:537، والحلبی فی الکافی:313، والقاضی فی المهذّب 2: 319، وابن حمزه فی الوسیله:329، ونسبه فی المسالک 8:454 إلی الأکثر. والقول بالعدم لابن إدریس فی السرائر 2:738، والمحقّق فی الشرائع 2:349، والعلّامه فی القواعد 3:151.
2- قال الشارح فی المسالک 8:453، المراد بالروایه الجنس؛ لأنّه ورد بعدم الإنفاق أربع روایات معتبرات الأسناد. وانظر الوسائل 15:234، الباب 9 من أبواب النفقات، الحدیث 1-3 و 7.
3- المختلف 7:493.
4- اُنظر الوسائل 15:445-446، الباب 27 و 28 من أبواب العدد.

وقیل: تشترکان فی الاعتداد من حین بلوغ الخبر (1)وبه روایات (2)والأشهر الأوّل، ولو لم نوجب الحداد علی الأمه فهی کالمطلّقه، عملاً بالعلّه المنصوصه (3).

***

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 44


1- قاله الإسکافی کما نقله عنه العلّامه فی المختلف 7:498، والحلبی فی الکافی:313.
2- اُنظر الوسائل 15:448-449، الباب 28 من أبواب العدد، الحدیث 9 و 12.
3- العلّه المنصوصه هی الحداد، اُنظر الوسائل 15:446، الباب 28 من أبواب العدد.
کتاب الخلع والمباره
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 45

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 46

«کتاب الخلع والمباراه»

وهو طلاق بعوض مقصود، لازم لجهه الزوج، ویفترقان باُمورٍ تأتی. والخلع بالضمّ اسم لذلک مأخوذ منه بالفتح، استعاره من خلع الثوب وهو نزعه؛ لقوله تعالی: (هُنَّ لِبٰاسٌ لَکُمْ) (1).

[صیغه الخلع ]

«وصیغه الخلع أن یقول» الزوج: «خلعتکِ (2)علی کذا، أو أنت مختلعه» علی کذا أو خلعت فلانه أو هی مختلعه علی کذا «ثمّ یتبعه بالطلاق» علی الفور ویقول (3)بعد ذلک: فأنت طالق «فی القول الأقوی (4)» لروایه موسی ابن بکر (5)عن الکاظم علیه السلام قال: «المختلعه یتبعها بالطلاق ما دامت فی عدّتها» (6).

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 47


1- البقره:187.
2- فی (ق) : خالعتکِ.
3- فی غیر (ع) : فیقول.
4- وهو ما اختاره الشیخ فی المبسوط 4:344، والخلاف 4:422، المسأله 3، والاستبصار 3:317، ذیل الحدیث 1228، والتهذیب 8:97، ذیل الحدیث 328، والقاضی فی المهذّب 2:267، وابن إدریس فی السرائر 2:726.
5- فی (ف) و (ر) : موسی بن بکیر.
6- الوسائل 15:490-491، الباب 3 من کتاب الخلع والمباراه، الحدیث الأوّل.

وقیل: یقع بمجرّده من غیر إتباعه به، ذهب إلیه المرتضی (1)وابن الجنید (2)وتبعهما العلّامه فی المختلف والتحریر (3)والمصنّف فی شرح الإرشاد (4)لصحیحه محمّد بن إسماعیل (5)بن بزیع أ نّه قال للرضا علیه السلام فی حدیث: «قد روی أ نّها لا تبین حتّی یتبعها بالطلاق؛ قال: لیس ذلک إذن خلع (6)فقلت: تبین منه؟ قال: نعم» (7)وغیرها من الأخبار (8)والخبر السابق ضعیف السند (9)مع إمکان حمله علی الأفضلیّه. ومخالفته لمذهب العامّه فیکون أبعد عن التقیّه-مع تسلیمه - لا یکفی فی المصیر إلیه وترک الأخبار الصحیحه وهو علی ما وصفناه، فالقول الثانی أصحّ.

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 48


1- اُنظر الناصریّات:351، المسأله 165.
2- نقله العلّامه عنه فی المختلف 7:392.
3- اُنظر المختلف 7:393، والتحریر 4:86، الرقم 5441.
4- غایه المراد 3:257.
5- فی (ر) زیاده: بن نوح.
6- فی هامش (ع) ما یلی: بضمّ العین وهو الموجود فی نسخ التهذیب، والصواب إثبات الألف؛ لأنّه خبر لیس فیکون منصوباً. وأمّا ما تکلّف به شیخنا الشهید فی شرح الإرشاد من کون اسم لیس ضمیر الشأن، فلا یناسب الترکیب، وذکر أ نّه وجد مضبوطاً بخطّ بعض الأفاضل بفتح الخاء واللام والعین بجعله فعلاً ماضیاً واستحسنه، ولیس بشیء.
7- الوسائل 15:493، الباب 3 من کتاب الخلع والمباراه، الحدیث 9.
8- راجع الوسائل 15:493، الباب 3 من کتاب الخلع والمباراه، الحدیث 2-4 و 10، و 498، الباب 6 من کتاب الخلع والمباراه.
9- وهو روایه موسی بن بکر، وضعف سنده من جهه أنّ فی طریقه ابن فضّال وإبراهیم بن أبی سماک وموسی بن بکر، والأوّل فطحی، والآخران واقفیّان ضعیفان. راجع المسالک 9:369.

ثمّ إن اعتبرنا إتباعه بالطلاق فلا شبهه فی عدّه طلاقاً، وعلی القول الآخر هل یکون فسخاً، أو طلاقاً؟ قولان أصحّهما الثانی (1)لدلاله الأخبار الکثیره (2)علیه، فیُعدّ فیها ویفتقر إلی المحلِّل بعد الثلاث (3)وعلی القولین لا بدّ من قبول المرأه عقیبه بلا فصل معتدّ به، أو تقدّم سؤالها له قبله کذلک.

«ولو أتی بالطلاق مع العوض» فقال: «أنتِ طالق علی کذا» مع سبق سؤالها له أو مع قبولها بعده کذلک «اُغنی عن لفظ الخلع» وأفاد فائدته ولم یفتقر إلی ما یفتقر إلیه الخلع من کراهتها له خاصّه؛ لأنّه طلاق بعوض لا خلع.

«وکلّ ما صحّ أن یکون مهراً» من المال المعلوم والمنفعه والتعلیم وغیرها

[الفدیه و احکامها]

«صحّ أن یکون فدیه» فی الخلع «ولا تقدیر فیه» أی فی المجعول فدیه فی طرف الزیاده والنقصان بعد أن یکون متموّلاً «فیجوز علی أزید ممّا وصل إلیها منه» من مهر وغیره؛ لأنّ الکراهه منها، فلا یتقدّر علیها فی جانب الزیاده.

«ویصحّ بذل الفدیه منها ومن وکیلها» الباذل له من مالها «وممّن یضمنه» فی ذمّته «بإذنها» فیقول للزوج: طلّق زوجتک علی مئه وعلیَّ ضمانها. والفرق بینه وبین الوکیل: أنّ الوکیل یبذل من مالها بإذنها، وهذا من ماله بإذنها.

وقد یشکل هذا بأ نّه ضمان ما لم یجب. لکن قد وقع مثله صحیحاً فیما لو قال راکب البحر لذی المتاع: «ألقِ متاعک فی البحر وعلیَّ ضمانه» وفی

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 49


1- اختاره السیّد فی الناصریّات:352، ذیل المسأله 165، وهو المنسوب إلی الإسکافی علی ما حکی عنه فی المختلف 7:396، وغایه المراد 3:255 وهو اختیارهما أیضاً. والقول الأوّل للشیخ فی الخلاف 4:424، ذیل المسأله 3.
2- منها ما تقدّم تخریجه فی الهامش 8 من الصفحه المتقدّمه.
3- فی (ر) : الثالث.

ضمان ما یُحدثه المشتری من بناء أو غرس علی قول (1)وفی أخذ الطبیب البراءه قبل الفعل.

«وفی» صحّته من «المتبرّع» بالبذل من ماله «قولان أقربهما المنع (2)» لأنّ الخلع من عقود المعاوضات فلا یجوز لزوم العوض لغیر صاحب المعوَّض کالبیع؛ ولأ نّه تعالی أضاف الفدیه إلیها فی قوله: (فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا فِیمَا اِفْتَدَتْ بِهِ) (3)وبذل الوکیل والضامن بإذنها کبذلها، فیبقی المتبرّع علی أصل المنع، ولأصاله بقاء النکاح إلی أن یثبت المزیل، ولو قلنا بمفهوم الخطاب فالمنع أوضح، وحینئذٍ فلا یملک الزوج البذل، ولا یقع الطلاق إن لم یتبع به، فإن اُتبع به کان رجعیّاً.

ووجه الصحّه: أ نّه افتداء وهو جائز من الأجنبیّ، کما تقع الجعاله منه علی الفعل لغیره وإن کان طلاقاً.

والفرق بین الجعاله والبذل تبرّعاً: أنّ المقصود من البذل جعل الواقع خلعاً لیترتّب علیه أحکامه المخصوصه، لا مجرّد بذل المال فی مقابله الفعل، بخلاف الجعاله، فإنّ غرضه وقوع الطلاق بأن یقول: «طلّقها وعلیَّ ألف» ولا مانع من

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 50


1- اختاره الشهید فی متن الکتاب، اُنظر الجزء الثانی:414.
2- قوّاه الشیخ فی المبسوط 4:365، واستقربه المحقّق فی الشرائع 3:51 وفیه: الأشبه المنع، واستقربه العلّامه فی القواعد 3:162 والإرشاد 2:52، واعتمد علیه ولده فی الإیضاح 3:387، والصیمری فی غایه المرام 3:263. وأمّا القول بالصحّه فلم یعلم قائله من الأصحاب کما اعترف به فی المسالک 9:392. نعم، یصحّ عند المخالفین، بل جاء فی المغنی المطبوع مع الشرح الکبیر 8:218: وهذا قول أکثر أهل العلم، وقال أبو ثور: لا یصحّ. اُنظر أیضاً الخلاف 4:440-441، المسأله 26.
3- البقره:229.

صحّته حتّی لا یشترط فی إجابته الفوریّه والمقارنه لسؤاله، بخلاف الخلع. ولو قلنا بصحّته من الأجنبیّ فهو خلع لفظاً وحکماً، فللأجنبیّ أن یرجع فی البذل ما دامت فی العدّه فللزوج حینئذٍ أن یرجع فی الطلاق، ولیس للزوجه هنا رجوع فی البذل؛ لأنّها لا تملکه، فلا معنی لرجوعها فیه. ویحتمل عدم جواز الرجوع هنا مطلقاً (1)اقتصاراً فیما خالف الأصل علی موضع الیقین، وهو رجوع الزوجه فیما بذلته خاصّه.

وفی معنی التبرّع ما لو قال: طلّقها علی ألف من مالها وعلیَّ ضمانها، أو علی عبدها هذا کذلک، فلا یقع الخلع ولا یضمن؛ لأنّه ضمان ما لم یجب وإن جاز «ألقِ متاعک فی البحر وعلیَّ ضمانه» لمسیس الحاجه بحفظ النفس ثَمَّ دون هذا، أو للاتّفاق علی ذاک علی خلاف الأصل، فیقتصر علیه.

«ولو تلف العوض» المعیّن المبذول «قبل القبض فعلیها ضمانه، مثلاً» أی بمثله إن کان مثلیّاً «أو قیمهً» إن کان قیمیّاً، سواء أتلفته باختیارها أم تلف بآفه من اللّٰه تعالی أم أتلفه أجنبیّ، لکن فی الثالث یتخیّر الزوج بین الرجوع علیها وعلی الأجنبیّ، وترجع هی علی الأجنبیّ لو رجع علیها إن أتلفه بغیر إذنها، ولو عاب فله أرشه «وکذا» تضمن مثله أو قیمته «لو ظهر استحقاقه» لغیرها ولا یبطل الخلع؛ لأصاله الصحّه، والمعاوضه هنا لیست حقیقیّه کما فی البیع، فلا یؤثّر بطلان العوض المعیّن فی بطلانه، بل ینجبر بضمانها المثل أو القیمه.

ویشکل مع علمه باستحقاقه حاله الخلع؛ لقدومه علی معاوضه فاسده إن لم یُتبعه بالطلاق، ومطلقاً من حیث إنّ العوض لازم لماهیّته، وبطلان اللازم یستلزم بطلان الملزوم. والمتّجه البطلان مطلقاً إن لم یتبعه بالطلاق، وإلّا وقع رجعیّاً.

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 51


1- حتّی من الأجنبی الباذل.

«ویصحّ البذل من الأمه بإذن المولی» فإن أذن فی عین من أعیان ماله تعیّنت، فإن زادت عنها شیئاً من ماله وقف علی إجازته، فإن ردّ بطل فیه. وفی صحّه الخلع-ویلزمها مثله أو قیمته تتبع به بعد العتق-أو بطلانه الوجهان. وکذا لو بذلت شیئاً من ماله ولم یُجزه، ولو أجاز فکالإذن المبتدأ.

وإن أذن فی بذلها فی الذمّه أو من ماله من غیر تعیین «فإن عیّن قدراً» تعیّن وکان الحکم مع تخطّیه ما سبق «وإلّا» یُعیّن قدراً «انصرف» إطلاق الإذن «إلی» بذل «مهر المثل» کما ینصرف الإذن فی البیع إلی ثمن المثل، نظراً إلی أ نّه فی معنی المعاوضه وإن لم تکن حقیقیّه، ومهر المثل عوض البُضع فیحمل الإطلاق علیه «ولو لم یأذن» لها فی البذل مطلقاً «صحّ» الخلع فی ذمّتها دون کسبها و «تبعت به بعد العتق» کما لو عاملها بإقراض وغیره. ولا إشکال هنا وإن علم بالحال؛ لأنّ العوض صحیح متعلّق بذمّتها وإن امتنع قبضه حالّاً خصوصاً مع علمه بالحکم؛ لقدومه علیه، وثبوت العوض فی الجمله. بخلاف بذل العین حیث لا یصحّ؛ لخلوّ الخلع عن العوض. ولو بذلت مع الإطلاق أزید من مهر المثل فالزائد کالمبتدأ بغیر إذن.

«والمکاتبه المشروطه کالقنّ» فیتعلّق البذل بما فی یدها مع الإذن، وبذمّتها مع عدمه إن کان مطلقاً، وإن کان معیّناً ولم یُجز المولی بطل. وفی صحّه الخلع ولزوم المثل أو القیمه تتبع به الوجهان «أمّا» المکاتبه «المطلقه فلا اعتراض علیها» للمولی مطلقاً، هکذا أطلق الأصحاب (1)تبعاً للشیخ رحمه الله (2).

وفی الفرق نظر؛ لما اتّفقوا علیه فی باب الکتابه: من أنّ المکاتب مطلقاً

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 52


1- مثل المحقّق فی الشرائع 3:53، والعلّامه فی القواعد 3:160، وقاله القاضی فی المهذّب 2:272 فی المکاتبه خالیاً من قید المطلقه والمشروطه.
2- اُنظر المبسوط 4:366-367.

ممنوع من التصرّف المنافی للاکتساب ومسوَّغ فیه من غیر فرق بینهما، فالفدیه إن کانت غیر اکتساب-کما هو الظاهر؛ لأنّ العائد إلیها البضع وهو غیر مال-لم یصحّ فیهما، وإن اعتبر کونه معاوضه وأ نّه کالمال من وجه وجب الحکم بالصحّه فیهما، والأصحاب لم ینقلوا فی ذلک خلافاً. لکن الشیخ رحمه الله فی المبسوط حکی فی المسأله أقوالاً: الصحّه مطلقاً، والمنع مطلقاً، واختار التفصیل وجعله الموافق لاُصولنا وتبعه الجماعه.

والظاهر أنّ الأقوال التی نقلها للعامّه، کما هی عادته. فإن لم تکن المسأله إجماعیّه فالمتّجه عدم الصحّه فیهما إلّابإذن المولی.

[احکام الخلع]

«ولا یصحّ الخلع إلّامع کراهتها (1)» له «فلو» طلّقها والأخلاق ملتئمه و «لم تکره بطل البذل ووقع الطلاق رجعیّاً» من حیث البذل، وقد یکون بائناً من جهه اُخری، ککونها غیر مدخول بها، أو کون الطلقه ثالثه «ولو أکرهها علی الفدیه فعل حراماً» للإکراه بغیر حقّ «ولم یملکها بالبذل» لبطلان تصرّف المکرَه إلّاما استثنی (2)«وطلاقها رجعیّ» من هذه الجهه؛ لبطلان الفدیه، فلا ینافی کونه بائناً من جهه اُخری إن اتّفقت.

«نعم لو أتت بفاحشه» مبیّنه، وهی الزنا، وقیل: ما یوجب الحدّ مطلقاً (3)وقیل: کلّ معصیه (4)«جاز عَضْلُها» وهو منعها بعض حقوقها أو جمیعها من غیر

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 53


1- فی (ق) و (س) : کراهیتها.
2- کالمماطل بأداء الدین والمحجور علیه.
3- ذهب إلیه المحقّق فی المختصر النافع:202.
4- قاله الشیخ فی التبیان 3:150، والراوندی فی فقه القرآن 2:184، والطبرسی فی مجمع البیان 2:24.

أن یفارقها «لتفتدی نفسها» لقوله تعالی: (وَ لاٰ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مٰا آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ) (1)والاستثناء من النهی إباحه؛ ولأ نّها إذا زنت لم یؤمن أن تلحق به ولداً من غیره وتفسد فراشه، فلا تقیم حدود اللّٰه تعالی فی حقّه فتدخل فی قول اللّٰه تعالی: (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اَللّٰهِ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا فِیمَا اِفْتَدَتْ بِهِ) (2).

وقیل: لا یصحّ ذلک ولا یستبیح المبذول مع العضل؛ لأنّه فی معنی الإکراه، ولقوله تعالی: (فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً) (3)والمشروط عدم عند عدم شرطه (4).

وقیل (5): إنّ الآیه الاُولی (6)منسوخه بآیه الحدّ (7)ولم یثبت؛ إذ لا منافاه بینهما، والأصل عدم النسخ. وعلی الأوّل هل یتقیّد جواز العضل ببذل ما وصل إلیها منه من مهر وغیره فلا یجوز الزیاده علیه، أم لا یتقیّد إلّابرضاه؟ اختار المصنّف الأوّل (8)حذراً من الضرر العظیم، واستناداً إلی قول النبیّ صلی الله علیه و آله لجمیله بنت

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 54


1- و (3) النساء:19 و 4.
2- البقره:229.
3-
4- قاله الشافعی فی أحد قولیه. اُنظر المغنی والشرح الکبیر 8:178-179، وانظر المجموع 18:145-149 أیضاً.
5- قاله بعض المفسّرین مثل عطاء وغیره، اُنظر تفسیر الطبری 4:211، والجامع لأحکام القرآن 5:96، ومجمع البیان 2:24.
6- قوله تعالی: وَ لاٰ تَعْضُلُوهُنَّ. . . .
7- قوله تعالی: اَلزّٰانِیَهُ وَ اَلزّٰانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا مِائَهَ جَلْدَهٍ. . . النور:2.
8- وهو جواز العضل، ولم نعثر علی موضع اختیاره. وقال فی المسالک 9:422. ورجّح الشهید فی بعض تحقیقاته تقییده بما وصل إلیها منه.

عبد اللّٰه بن اُبیّ لمّا کرهت زوجها ثابتَ بن قیس وقال لها: «أتردّین علیه حدیقته؟» قالت: وأزیده: «لا، حدیقته فقط» (1)(2).

ووجه الثانی إطلاق الاستثناء (3)الشامل للزائد، وعدّ الأصحاب (4)مثل هذا خلعاً، وهو غیر مقیّد.

وفیه نظر؛ لأنّ المستثنی منه إذهاب بعض ما أعطاها، فالمستثنی هو ذلک البعض، فیبقی المساوی والزائد علی أصل المنع، فإن خرج المساوی بدلیل آخر بقی الزائد. وإطلاق الخلع علیه محلّ نظر؛ لأنّها لیست کارهه أو (5)الکراهه غیر مختصّه بها بحسب الظاهر. وذکرها فی باب الخلع لا یدلّ علی کونها منه.

«وإذا تمّ الخلع فلا رجعه للزوج» قبل رجوعها فی البذل «وللزوجه الرجوع (6)فی البذل ما دامت فی العدّه» إن کانت ذات عدّه، فلو خرجت عدّتها أو لم یکن لها عدّه-کغیر المدخول بها والصغیره والیائسه-فلا رجوع لها مطلقاً «فإذا رجعت» هی حیث یجوز لها الرجوع صار الطلاق رجعیّاً یترتّب علیه أحکامه من النفقه وتحریم الاُخت والرابعه و «رجع هو إن شاء» ما دامت العدّه

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 55


1- السنن الکبری 7:313-314، والمستدرک 15:386، الباب 13 من أبواب کتاب الخلع، الحدیث 3.
2- هذا مقول قول النبیّ صلی الله علیه و آله الأوّل الذی أشار إلیه بقوله «واستناداً إلی قول النبیّ صلی الله علیه و آله» . (منه رحمه الله) .
3- وهو قوله تعالی: إِلاّٰ أَنْ یَأْتِینَ بِفٰاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ .
4- مثل الشیخ فی المبسوط 4:343، والمحقّق فی الشرائع 3:55، والعلّامه فی القواعد 3: 157، وولده فی الإیضاح 3:378.
5- فی (ع) : والکراهه، وفی (ف) : إذ الکراهه.
6- فی (ق) و (س) : الرجعه.

باقیه ولم یمنع من رجوعه مانع کما لو تزوّج باُختها، أو رابعه قبل رجوعها إن جوّزناه. نعم لو طلّقها (1)بائناً فی العدّه جاز له الرجوع حینئذٍ فیها؛ لزوال المانع.

ولو کان الطلاق بائناً مع وجود العدّه-کالطلقه الثالثه-ففی جواز رجوعها فی العدّه وجهان: من إطلاق الإذن فیه المتناول له، ومن أنّ جواز رجوعها فی البذل مشروط بإمکان رجوعه فی النکاح بالنظر إلی الخلع، لا بسبب أمر خارجی یمکن زواله کتزویجه باُختها؛ ولأ نّه برجوعها یصیر الطلاق رجعیّاً، وهذا لا یمکن أن یکون رجعیّاً.

ولا یخفی أنّ هذین مصادره علی المطلوب. لکنّ المشهور المنع.

والوجهان آتیان فیما لو رجعت ولمّا یعلم حتّی خرجت العدّه حیث یمکنه الرجوع لو علم، من إطلاق الإذن لها فی الرجوع، ولزوم الإضرار به.

والأقوی الجواز هنا؛ للإطلاق، ولأنّ جواز رجوعه مشروط بتقدّم رجوعها، فلا یکون شرطاً فیه، وإلّا دار (2)والإضرار حصل باختیاره حیث أقدم علی ذلک، مع أنّ له طریقاً إلی الرجعه فی الأوقات المحتمله إلی آخر جزءٍ من العدّه.

[فی التنازع]

«ولو تنازعا فی القدر» أی قدر الفدیه «حلفت» لأصاله عدم زیادتها عمّا تعترف به منها «وکذا» یقدّم قولها مع الیمین «لو تنازعا فی الجنس» مع

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 56


1- أی الاُخت، أو الرابعه.
2- وجه الدور: أنّ الشرط مقدّمٌ علی المشروط، فلو توقّف وجود الشرط علی وجود المشروط لزم تأخّره عنه، فیتوقّف الشیء علی نفسه، وذلک دورٌ. ویمکن دفعه بأنّ المشروط هو جواز الرجعه لا وقوعها بالفعل، وذلک لا یستلزم الدور؛ لجواز مقارنه جوازها له زماناً. ولو ادّعی أنّ المشروط هو وقوعها منعنا کونها شرطاً فی وقوع رجعتها، وبالجمله فمرجع هذا إلی دور المعیّه، وهو غیر ممتنع. (منه رحمه الله) .

اتّفاقهما علی القدر، بأن اتّفقا علی أ نّها مئه لکن ادّعی أ نّها دنانیر وادّعت أ نّها دراهم؛ لأصاله عدم استحقاق ما یدّعیه، ولأ نّه مدّعٍ فعلیه البیّنه، فتحلف یمیناً جامعه بین نفی ما یدّعیه وإثبات ما تدّعیه فینتفی مدّعاه. ولیس له أخذ ما تدّعیه؛ لاعترافه بأ نّه لا یستحقّه. وینبغی جواز أخذه مقاصّه، لا أصلاً.

ویحتمل تحالفهما؛ لأنّ کلّاً منهما منکر لما یدّعیه صاحبه، وهی قاعده التحالف (1)وحینئذٍ فیسقط ما تداعیاه بالفسخ أو الانفساخ، ویثبت مهر المثل، إلّاأنّ أصحابنا أعرضوا عن هذا الاحتمال رأساً، ومخالفونا جزموا به (2).

«أو الإراده» مع اتّفاقهما علیها بأن اتّفقا علی ذکر القدر وعدم ذکر الجنس لفظاً، وعلی إراده جنس معیّن، لکن اختلفا فی الجنس المراد. وإنّما کان القول قولها فیها؛ لأنّ الاختلاف فی إرادتها ولا یُطّلع علیها إلّامن قبلها، فیقدّم قولها فیها.

ویُشکل بأنّ المعبتر إرادتهما معاً للجنس المعیّن، ولا تکفی إرادتها خاصّه، وإراده کلّ منهما لا یُطّلع علیها إلّامن قبله. ولو عُلّل بأنّ الإراده إذا کانت کافیه عن ذکر الجنس المعیّن کان الاختلاف فیها اختلافاً فی الجنس المعیّن، فتقدیم قولها من هذه الحیثیّه، لا من جهه تخصیص الإراده.

وقال الشیخ: یبطل الخلع هنا (3)مع موافقته علی السابق. وللقول بالتحالف هنا وجه کالسابق.

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 57


1- فی العباره تسامح.
2- جزم به الشافعی وبعض أتباعه کما فی المغنی والشرح الکبیر 8:229، والمجموع 18: 194-197.
3- المبسوط 4:349.

ولو کان اختلافهما فی أصل الإراده مع اتّفاقهما علی عدم ذکر الجنس، فقال أحدهما: أردنا جنساً معیّناً، وقال الآخر: إنّا لم نرد بل أطلقنا، رجع النزاع إلی دعوی الصحّه والفساد. ومقتضی القاعده تقدیم مدّعیها منهما مع یمینه.

ویحتمل تقدیم منکرها والبطلان؛ لأصاله عدمها (1)وهو ظاهر القواعد (2)وتقدیمُ قول المرأه؛ لرجوع النزاع إلی إرادتها کما مرّ (3)وهو ظاهر التحریر (4)وفیه ما ذکر (5).

«ولو قال: خلعتکِ علی ألف فی ذمّتکِ، فقالت: بل فی ذمّه زید، حلفت علی الأقوی» لأنّه مدّعٍ وهی منکره لثبوت شیءٍ فی ذمّتها فکانت الیمین علیها. وقال ابن البرّاج: علیه الیمین (6)لأنّ الأصل فی مال الخلع أن یکون فی ذمّتها، فإذا ادّعت کونه فی ذمّه غیرها لم تُسمع؛ لأصاله عدم انتقاله عن ذمّتها. وعلی الأوّل لا عوض علیها ولا علی زید إلّاباعترافه، وتبین منه بمقتضی دعواه.

ومثله ما لو قالت: «بل خالعک فلان والعوض علیه» ، لرجوعه إلی إنکارها الخلع من قِبَلها. أمّا لو قالت: «خالعتک علی ألف ضَمِنها فلان عنّی» أو «دفعتها» أو «أبرأتنی» ونحو ذلک فعلیها المال مع عدم البیّنه.

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 58


1- أی الإراده.
2- اُنظر القواعد 3:166.
3- مرّ آنفاً فی قوله: لأنّ الاختلاف فی إرادتها، ولا یُطّلع علیها إلّامن قبلها.
4- اُنظر التحریر 4:89.
5- هو ما ذکره فی قوله: ویشکل بأنّ المعتبر إرادتهما معاً.
6- نقل ذلک عنه العلّامه فی المختلف 7:402، ولکن ما جاء فی المهذّب 2:269 هو: أنّ علیه البیّنه وعلیها الیمین. ولعلّ المنقول عنه هنا ورد فی کتابه الکامل، وهو لا یوجد لدینا.
«والمباراه»

وأصلها المفارقه، قال الجوهری: تقول: بارأت شریکی إذا فارقته، وبارأ الرجل امرأته (1)وهی «کالخلع» فی الشرائط والأحکام «إلّاأ نّها» تفارقه فی اُمور:

منها: أ نّها «تترتّب علی کراهیه» کلّ من «الزوجین» لصاحبه، فلو کانت الکراهه من أحدهما خاصّه أو خالیه عنهما لم تصحّ بلفظ المباراه. وحیث کانت الکراهه منهما «فلا تجوز الزیاده» فی الفدیه «علی ما أعطاها» من المهر، بخلاف الخلع حیث کانت الکراهه منها فجازت الزیاده. ونبّه بالفاء علی کون هذا الحکم مترتّباً (2)علی الکراهه منهما وإن کان حکماً آخر یحصل به الفرق بینها وبین الخلع.

«و» منها: أ نّه «لا بدّ فیها من الإتباع بالطلاق» علی المشهور، بل لا نعلم فیه مخالفاً، وادّعی جماعه أ نّه إجماع (3)«ولو قلنا فی الخلع: لا یجب»

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 59


1- الصحاح 1:36 (برأ) .
2- فی سوی (ع) : مرتّباً.
3- مثل العلّامه فی القواعد 3:168، والمختلف 7:402، والتحریر 4:97، ولم نعثر علی الإجماع فی غیرها. نعم، فی الغنیه:375 بعد ذکر صیغه المباراه المتضمّنه للفظ الطلاق قال: وذلک لفظه بدلیل الإجماع المشار إلیه. ونسب فی المختلف 7:402 والمهذّب البارع 3:514 والتنقیح الرائع 3:365 إلی الشیخ أ نّه ادّعی الإجماع، ولم نعثر علی لفظ «الإجماع» فی کتب الشیخ. نعم، فیها ما یفید ذلک وسائر العبارات أیضاً قریبه من عبائر الشیخ، اُنظر التهذیب 8:102، ذیل الحدیث 346، والاستبصار 3:319، ذیل الحدیث 1137، والمبسوط 4:373، والسرائر 2:723، والشرائع 3:58.

إتباعه بالطلاق. وروی أ نّها لا تفتقر أیضاً إلی الإتباع (1)وربما کان به قائل؛ لأنّ الشیخ رحمه الله نسب فی کتابی الحدیث القول بلزوم إتباعها بالطلاق إلی المحصّلین من أصحابنا (2)وهو یدلّ بمفهومه علی مخالف منهم غیر محصِّل. والمحقّق فی النافع نسبه إلی الشهره (3)وکیف کان فالعمل به متعیّن.

وصیغتها: بارأتک-بالهمزه-علی کذا فأنت طالق.

ومنها: أنّ صیغتها لا تنحصر فی لفظها، بل تقع بالکنایات الدالّه علیها، کفاسختکِ علی کذا، وأبنتکِ، وبتتّکِ؛ لأنّ البینونه تحصل بالطلاق وهو صریح، بخلاف الخلع علی القول المختار فیه (4)وینبغی علی القول بافتقاره إلی الطلاق أن یکون کالمباراه.

«ویشترط فی الخلع والمباراه شروط الطلاق» من کمال الزوج، وقصده واختیاره، وکون المرأه طاهراً طهراً لم یقربها فیه بجماع إن کانت مدخولاً بها حائلاً غیر یائسه والزوج حاضر أو فی حکمه، وغیرها من الشروط.

***

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 60


1- الوسائل 15:502، الباب 9 من أبواب الخلع والمباراه، الحدیث 4.
2- تقدّم فی الصفحه السابقه فی الهامش 3.
3- المختصر النافع:204، وفیه: علی قول الأکثر.
4- وهو عدم لزوم الإتباع بالطلاق فیه.
کتاب الظهار
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 61

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 62

«کتاب الظهار»

وهو فِعال من الظهر، اختصّ به الاشتقاق؛ لأنّه محلّ الرکوب فی المرکوب. والمراد به هنا تشبیه المکلَّف من یملک نکاحها بظهرِ محرّمه علیه أبداً بنسب أو رضاع، قیل: أو مصاهره (1).

وهو محرَّم وإن ترتّبت علیه الأحکام؛ لقوله تعالی: (وَ إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَراً مِنَ اَلْقَوْلِ وَ زُوراً) (2).

لکن قیل: إنّه لا عقاب فیه (3)لتعقّبه بالعفو (4)ویضعَّف بأ نّه وصف مطلق، فلا یتعیّن کونه عن هذا الذنب المعیّن.

[صیغته]

«وصیغته: هی» أو أنتِ أو هذه أو فلانه علیَّ ونحوه أو محذوف الصله (5)«کظهر اُمّی أو اُختی أو ابنتی» أو غیرهنّ من المحرّمات «ولو من

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 63


1- قاله العلّامه فی المختلف 7:415.
2- المجادله:2.
3- قاله الفاضل المقداد فی کنز العرفان 2:290، وانظر التنقیح الرائع 3:367.
4- فی قوله تعالی فی الآیه المذکوره: (وإنّ اللّٰه لعَفُوٌّ غفور) .
5- أی لفظ «علیَّ» ونحوه.

الرضاع علی الأشهر» فی الأمرین، وهما: وقوعه بتعلیقه بغیر الاُمّ من المحارم النسبیّات، ومحرّمات الرضاع مطلقاً.

ومستند عموم الحکم فی الأوّل (1)-مع أنّ ظاهر الآیه (2)وسبب الحکم (3)تعلّقه بالاُمّ-صحیحتا زراره وجمیل (4)عن الباقر والصادق علیهما السلام الدالّتان علیه صریحاً، ولا شاهد للمخصّص بالاُمّ النسبیّه فی قوله تعالی: (مٰا هُنَّ أُمَّهٰاتِهِمْ) (5)لأنّه لا ینفی غیر الاُمّ ونحن نُثبت غیرها بالأخبار الصحیحه لا بالآیه، ولا فی صحیحه (6)سیف (7)التمّار عن الصادق علیه السلام «قال: قلت له: الرجل یقول لامرأته: أنتِ علیَّ کظهر اُختی أو عمّتی أو خالتی، فقال: إنّما ذکر اللّٰه تعالی الاُمّهات وإنّ هذا لحرام» (8)لأنّ عدم ذکره لغیرهنّ لا یدلّ علی الاختصاص. ولا یلزم تأخیر البیان عن وقت الحاجه أو الخطاب؛ لأنّه أجاب بالتحریم. ولعلّ السائل استفاد مقصوده منه؛ إذ لیس فی السؤال ما یدلّ علی موضع حاجته.

ومستند عمومه فی الثانی (9)قوله صلی الله علیه و آله: «یحرم من الرضاع ما یحرم

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 64


1- غیر الاُمّ من المحارم النسبیّات.
2- المجادله:2.
3- أی سبب نزول الآیه، حیث نزلت فی شخصٍ ظاهَرَ وعلّقه بالاُمّ.
4- الوسائل 15:511، الباب 4 من کتاب الظهار، الحدیث 1 و 2.
5- المجادله:2.
6- عطف علی «فی قوله تعالی» یعنی لا شاهد فی صحیحه سیف أیضاً.
7- فی (ع) زیاده: بن.
8- الوسائل 15:511-512، الباب 4 من کتاب الظهار، الحدیث 3.
9- یعنی المحرّمات بالرضاع مطلقاً.

من النسب»

(1)

وقول الباقر علیه السلام فی صحیحه زراره: «هو من کلّ ذی محرم: اُمّاً أو اُختاً (2)أو عمّه أو خاله» . . . الحدیث (3)و «کلّ» من ألفاظ العموم یشمل المحرَّمه (4)رضاعاً، و «من» فی الخبر (5)تعلیلیّه، مثلها فی قوله تعالی: (مِمّٰا خَطِیئٰاتِهِمْ أُغْرِقُوا) (6)وقوله: «ویُغضیٰ من مهابته» (7)أو بمعنی الباء، مثلها فی قوله تعالی: (یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ) (8)والتقدیر: یحرم لأجل الرضاع أو بسببه ما یحرم لأجل النسب أو بسببه، والتحریم فی الظهار بسبب النسب ثابت فی الجمله إجماعاً، فیثبت بسبب الرضاع کذلک. وحینئذٍ فیندفع ما قیل: من أنّ الظهار سببه التشبیه بالنسب لا نفس النسب، فلا یلزم من کون التشبیه بالنسب سبباً فی التحریم کونُ التشبیه بالرضاع سبباً فیه (9)

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 65


1- الوسائل 14:280، الباب الأوّل من أبواب ما یحرم بالرضاع، الحدیث الأوّل.
2- فی (ع) : اُمّاً واُختاً، وفی (ش) : اُمّاً اُختاً. وفی الکافی والتهذیب: اُمٍّ أو اُختٍ، وفی الوسائل: من اُمٍّ أو اُخت.
3- الوسائل 15:511، الباب 4 من کتاب الظهار، الحدیث الأوّل.
4- فی (ش) : المحرّمات.
5- أی الخبر النبویّ «یحرم من الرضاع. . .» .
6- نوح:25.
7- جمله من أحد أبیات القصیده المشهوره للفرزدق فی مدح الإمام السجّاد علیه السلام أمام هشام ابن عبد الملک فی موسم الحجّ وتمام البیت: یغضی حیاءً ویُغضیٰ من مهابته فما یکلّم إلّاحین یبتسمُ إرشاد المفید 2:151.
8- الشوری:45.
9- قاله فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:409.

لما قد عرفت من الملازمه (1).

ویمکن أن ینبّه بالأشهر علی ثالث وهو اختصاص التشبیه بمن ذکر، وهو محرّمات النسب والرضاع، دون غیرهنّ (2)لتخرج المحرّمات مؤبّداً بالمصاهره، فقد قیل بوقوعه بالتشبیه بهنّ للاشتراک فی العلّه (3)وهی التحریم المؤبَّد، ولعموم قوله علیه السلام: «هو من کلّ ذی محرم» (4)ولا ینافیه قوله بعد ذلک: «اُمّاً أو اُختاً أو عمّه» لأنّ ذکرهنّ للمثال لا للحصر؛ إذ المحرم النسبی أیضاً غیر منحصر فیهنّ، ولم یقل أحد باختصاص الحکم بالثلاثه. لکن المشهور عدم وقوعه متعلّقاً بهنّ (5).

«ولا اعتبار بغیر لفظ الظهر» من أجزاء البدن، کقوله: أنت علیَّ کبطن اُمّی أو یدها أو رِجلها أو فرجها؛ لأصاله الإباحه وعدم التحریم بشیءٍ من الأقوال إلّا ما أخرجه الدلیل، ولدلاله الآیه (6)والروایه (7)علی الظَهر، ولأ نّه مشتقّ منه فلا یصدق بدونه.

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 66


1- وهی قوله: والتحریم فی الظهار بسبب النسب ثابت فی الجمله إجماعاً فیثبت. . .
2- اختاره الشیخ فی المبسوط 5:149-150، وابن حمزه فی الوسیله:334، وابن الجنید کما نقل عنه العلّامه فی المختلف 7:415، والمحقّق فی الشرائع 3:61.
3- القائل بذلک فخر الدین فی شرحه [ الإیضاح 3:409 ] (منه رحمه الله) . وقاله العلّامه أیضاً فی المختلف 7:415.
4- تقدّم تخریجه فی الهامش 3 من الصفحه السابقه.
5- أی بالمحرّمات بالمصاهره.
6- وهی قوله تعالی: وَ اَلَّذِینَ یُظٰاهِرُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ المجادله:3.
7- وهی روایه زراره وجمیل المتقدّم تخریجهما فی الهامش 4 من الصفحه 406.

وقیل: یقع بجمیع ذلک (1)استناداً إلی روایه ضعیفه (2).

ولو علّقه بما یشمل الظهر-کالبدن والجسم-فالوجهان وأولی بالوقوع.

[شروطه و احکامه]

«ولا التشبیه (3)بالأب» وإن عیّن ظهره «أو الأجنبیّه» وإن شارکا فی التحریم «أو اُخت الزوجه» لأنّ تحریمها غیر مؤبّد. ویفهم من تخصیصها بالذکر من بین المحرّمات بالمصاهره المیل إلی التحریم بهنّ، وإلّا لکان التمثیل بمن حرم منهنّ مؤبّداً أولی «أو مظاهرتها منه» لأصاله عدم التحریم فی ذلک کلّه وکون التحریم حکماً شرعیّاً یقف علی مورده.

«ولا یقع إلّامنجّزاً» غیر معلّق علی شرط ولا صفه، کقدوم زید وطلوع الشمس، کما لا یقع الطلاق معلّقاً إجماعاً، وإنّما کان مثله لقول الصادق علیه السلام: «لا یکون الظهار إلّاعلی مثل موقع الطلاق» (4)ولروایه القاسم بن محمّد قال: «قلت لأبی الحسن الرضا علیه السلام: إنّی ظاهرت من امرأتی، فقال لی: کیف قلت؟ قال: قلت: أنتِ علیَّ کظهر اُمّی إن فعلت کذا وکذا. فقال: لا شیء علیک

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 67


1- قاله الشیخ فی المبسوط 5:149، والخلاف 4:530، المسأله 9 من کتاب الظهار، والنهایه:526، والقاضی فی المهذّب 2:298، وابن حمزه فی الوسیله:334، ونسبه فی المختلف 7:410 إلی الصدوق فی المقنع ولکن لم نعثر فیه علی ذلک.
2- هی روایه سدیر عن الصادق علیه السلام، الوسائل 15:517، الباب 9 من کتاب الظهار، الحدیث 2. وهی ضعیفه السند بسهل بن زیاد وهو غالٍ، وغیاث بن إبراهیم وهو بتری، ومحمّد بن سلیمان وهو ضعیف أو مشترک بینه وبین الثقه، وحال سدیر إلی الضعف أقرب من غیره. راجع المسالک 9:471.
3- فی (ق) و (س) : بالتشبیه.
4- الوسائل 15:510، الباب 2 من کتاب الظهار، الحدیث 3.

ولا تعد»

(1)

ومثله روی ابن بکیر عن أبی الحسن علیه السلام (2). «وقیل» والقائل الشیخ (3)وجماعه (4): «یصحّ تعلیقه علی الشرط» وهو ما یجوز وقوعه فی الحال وعدمه کدخول الدار «لا» علی «الصفه» وهی ما لا یقع فی الحال قطعاً، بل فی المستقبل کانقضاء الشهر «وهو قویّ» لصحیحه حریز عن الصادق علیه السلام قال: «الظهار ظهاران: فأحدهما أن یقول: أنت علیَّ کظهر اُمّی ثمّ یسکت، فذلک الذی یکفّر قبل أن یواقع، فإذا قال: أنت علیّ کظهر اُمّی إن فعلتُ کذا وکذا ففعل، وجبت علیه الکفّاره حین یحنث» (5)وقریب منها صحیحه عبد الرحمن بن الحجّاج عنه علیه السلام (6)أیضاً (7)فخرج الشرط عن المنع بهما وبقی غیره علی أصل المنع.

وأمّا أخبار المنع من التعلیق مطلقاً فضعیفه جدّاً (8)لا تعارض الصحیح، مع

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 68


1- الوسائل 15:530، الباب 16 من کتاب الظهار، الحدیث 4 و 3.
2- الوسائل 15:530، الباب 16 من کتاب الظهار، الحدیث 4 و 3.
3- المبسوط 5:150، والنهایه:525، والخلاف 4:535-536، المسأله 20 من کتاب الظهار.
4- مثل: الصدوق فی المقنع:323، وابن حمزه فی الوسیله:334، والمحقّق فی الشرائع 3:62 والمختصر:205، والعلّامه فی المختلف 7:416 والقواعد 3:172، وولده فی الإیضاح 3:411، وابن فهد فی المقتصر:289 وقال: هو المشهور.
5- الوسائل 15:530-531، الباب 16 من کتاب الظهار، الحدیث 7 و 1.
6- الوسائل 15:530-531، الباب 16 من کتاب الظهار، الحدیث 7 و 1.
7- أثبتنا «أیضاً» من (ع) .
8- مثل روایه قاسم بن محمّد وابن بکیر المتقدّم تخریجهما فی الهامش 1 و 2، وروایه ابن فضّال، الوسائل 15:532، الباب 16 من کتاب الظهار، الحدیث 13. وأمّا ضعف الروایات فلأنّ فی سند الاُولی القاسم بن محمّد وهو مشترک بین الثقه والضعیف، والأخیرتان مرسلتان وفی طریقهما ابن فضال وابن بکیر وحالهما معلوم. راجع المسالک 9:479.

إمکان حملها علی اختلال بعض الشروط غیر الصیغه کسماع الشاهدین (1)فإنّه لو لم یکن ظاهراً لوجب جمعاً بینها (2)لو اعتبرت.

«والأقرب صحّه توقیته» بمدّه کأن یقول: أنت علیّ کظهر اُمّی إلی شهر أو سنه مثلاً؛ لعموم الآیات (3)والروایات (4)ولأنّ الظهار کالیمین القابله للاقتران بالمدّه، وللأصل، ولحدیث سلمه بن صخر: أ نّه ظاهر من امرأته إلی سلخ رمضان وأقرّه النبیّ صلی الله علیه و آله وأمره بالتکفیر للمواقعه قبله (5)وإقراره حجّه کفعله وقوله صلی الله علیه و آله.

وقیل: لا یقع مطلقاً (6)لأنّ اللّٰه تعالی علّق حِلّ الوطء فی کلّ المظاهرین بالتکفیر، ولو وقع مؤقّتاً أفضی إلی الحِلّ بغیره، واللازم کالملزوم فی البطلان.

وربما فُرّق بین المدّه الزائده علی ثلاثه أشهر وغیرها؛ لعدم المطالبه بالوطء قبلها وهی من لوازم وقوعه (7)وهو غیر کافٍ فی تخصیص العموم.

«ولا بدّ من حضور عدلین» یسمعان الصیغه کالطلاق، فلو ظاهر ولم یسمعه الشاهدان وقع لاغیاً «وکونها طاهراً من الحیض والنفاس»

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 69


1- فی (ش) : شاهدین.
2- فی (ر) : بینهما.
3- المجادله:2 و 3.
4- منها صحیحه حریز وعبد الرحمن المتقدّم تخریجهما فی الهامش 5 و6 من الصفحه السابقه.
5- اُنظر السنن الکبری 7:390، وکنز العمّال 10:128، الرقم 28644.
6- قاله الشیخ فی الخلاف 4:542، المسأله 26 من کتاب الظهار، والمبسوط 5:156، والقاضی فی المهذّب 2:301، وابن إدریس فی السرائر 2:709.
7- احتمله العلّامه فی المختلف 7:446، ونسبه إلیه فی المسالک 9:481 دون تردّد نافیاً البأس عنه.

مع حضور الزوج أو حکمه وعدمِ الحَبَل کالطلاق، وکان علیه أن ینبّه علیه، ولعلّه أهمله لظهور أنّ هذه شرائط الطلاق «وأن لا یکون قد قربها فی ذلک الطهر» مع حضوره أیضاً کما سبق (1)فلو غاب وظنّ انتقالها منه إلی غیره وقع [ منه ] (2)مطلقاً (3)«وأن یکون المظاهر کاملاً» بالبلوغ والعقل «قاصداً» فلا یقع ظهار الصبیّ والمجنون وفاقد القصد بالإکراه والسکر والإغماء والغضب إن اتّفق.

«ویصحّ من الکافر» علی أصحّ القولین (4)للأصل والعموم (5)وعدم المانع؛ إذ لیس عباده یمتنع وقوعها منه. ومنعه الشیخ؛ لأنّه لا یقرّ بالشرع، والظهار حکم شرعیٌّ، ولأ نّه لا تصحّ منه الکفّاره لاشتراط نیّه القربه فیها فیمتنع منه الفئه، وهی من لوازم وقوعه.

ویضعَّف بأ نّه من قبیل الأسباب وهی لا تتوقّف علی اعتقادها، والتمکّن من التکفیر متحقّق بتقدیمه الإسلام؛ لأنّه قادر علیه، ولو لم یقدر علی العبادات لامتنع تکلیفه بها عندنا، وإنّما تقع منه باطله لفقد شرطٍ مقدور.

«والأقرب صحّته بملک الیمین» ولو مدبَّره أو اُمّ ولد؛ لدخولها فی عموم

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 70


1- سبق فی الصفحه 353.
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- صادف الحیض أم لا.
4- قوّاه ابن إدریس فی السرائر 2:708، واختاره المحقّق فی الشرائع 3:63، والعلّامه فی القواعد 3:170، والإرشاد 2:55. والقول بالعدم للشیخ فی الخلاف 4:525، المسأله 2 من کتاب الظهار، والمبسوط 5:145، ونسبه فی المختلف 7:408 إلی ظاهر الإسکافی.
5- عموم أدلّه الظهار.

(وَ اَلَّذِینَ یُظٰاهِرُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ

(1)

کدخولها فی قوله تعالی: وَ أُمَّهٰاتُ نِسٰائِکُمْ (2)فحرمت اُمّ الموطوءه بالملک، ولصحیحه محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام قال: «وسألته عن الظهار علی الحرّه والأمه؟ فقال: نعم» (3)وهی تشمل الموطوءه بالملک والزوجیّه.

وذهب جماعه (4)إلی عدم وقوعه علی ما لا یقع علیه الطلاق؛ لأنّ المفهوم من النساء: الزوجه، ولورود السبب (5)فیها، ولروایه حمزه بن حمران عن الصادق علیه السلام فی من یظاهر من أمته، قال: «یأتیها ولیس علیه شیء» (6)ولأنّ الظهار کان فی الجاهلیّه طلاقاً وهو لا یقع بها، وللأصل.

ویُضعَّف بمنع الحمل علی الزوجه، وقد سلف، والسبب لا یخصِّص وقد حُقّق فی الاُصول (7)والروایه ضعیفه السند (8)وفعل الجاهلیّه لا حجّه فیه، وقد نقل أ نّهم کانوا یُظاهرون من الأمه أیضاً (9)والأصل قد اندفع بالدلیل.

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 71


1- المجادله:3.
2- النساء:23.
3- الوسائل 15:520، الباب 11 من کتاب الظهار، الحدیث 2.
4- مثل الشیخ المفید فی المقنعه:524، والحلبی فی الکافی:304، والقاضی فی المهذّب 2:298، والدیلمی فی المراسم:162، وابن إدریس فی السرائر 2:709.
5- سبب نزول الآیه.
6- الوسائل 15:521، الباب 11 من کتاب الظهار، الحدیث 6.
7- راجع الذریعه إلی اُصول الشریعه 1:307.
8- لأنّ فی طریقها ابن فضّال وابن بکیر وهما فطحیّان، راجع المسالک 9:9-10.
9- اُنظر غایه المراد 3:277.

وهل یشترط کونها مدخولاً بها؟ قیل: لا (1)للأصل والعموم (2).

«والمرویّ» صحیحاً «اشتراط الدخول» فروی محمّد بن مسلم فی الصحیح عن أحدهما علیهما السلام قال: «لا یکون ظهاراً (3)ولا إیلاء حتّی یدخل بها» (4)وفی صحیحه الفضل بن یسار أنّ الصادق علیه السلام قال: «لا یکون ظهاراً (5)ولا إیلاء حتّی یدخل بها» (6)وهذا هو الأصحّ، وهو مخصّص للعموم بناءً علی أنّ خبر الواحد حجّه ویخصّص عموم الکتاب «ویکفی الدُبر» لصدق الوطء به کالقبل.

«ویقع الظهار بالرتقاء والقرناء والمریضه التی لا توطأ» کذا ذکره المصنّف وجماعه (7)وهو یتمّ علی عدم اشتراط الدخول، أمّا علیه فلا؛ لإطلاق

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 72


1- قاله المفید فی المقنعه:524، وابن زهره فی الغنیه:366-367، والکیدری فی الإصباح:456، وابن إدریس فی السرائر 2:710.
2- عموم أدلّه الظهار.
3- کذا فی النسخ. وفی المصادر: ظهار، وهو الصحیح.
4- التهذیب 8:21، الحدیث 65، والوسائل 15:516، الباب 8 من کتاب الظهار، الحدیث 2، وفیهما: فی المرأه التی لم یدخل بها زوجها، قال: لا یقع علیها إیلاء ولا ظهار. وروی الحدیث فی الوسائل عن أبی جعفر وأبی عبد اللّٰه علیهما السلام.
5- کذا فی النسخ. وفی المصادر: ظهار، وهو الصحیح.
6- التهذیب 8:21، الحدیث 66، والوسائل 15:516، الباب 8 من کتاب الظهار، الحدیث الأوّل. وفیهما عن الفضیل بن یسار.
7- منهم المحقّق فی الشرائع 3:64، والعلّامه فی الإرشاد 2:55، والقواعد 3:171.

النصّ (1)باشتراطه من غیر فرق بین من یمکن ذلک فی حقّه بالنظر إلیه وإلیها وغیره، ولکن ذکر ذلک من اشترط الدخول کالمصنّف، ومن توقّف کالعلّامه (2)والمحقّق (3)ویمکن أن یکون قول المصنّف هنا من هذا القبیل (4)وکیف کان فبناء الحکم علی اشتراط الدخول غیر واضح. والقول بأ نّه إنّما یشترط حیث یمکن تحکّم، ومثله حکمهم (5)بوقوعه من الخصیّ والمجبوب حیث یمتنع الوطء منهما.

«وتجب الکفّاره بالعود، وهی (6)» أ نَّث الضمیر لتوسّطه بین مذکّر ومؤنّث أحدهما مفسّر للآخر قاعده مطّرده، أی المراد من العود «إراده الوطء» لا بمعنی وجوبها مستقرّاً بإرادته، بل «بمعنی تحریم وطئها حتّی یکفّر» فلو عزم ولم یفعل ولم یکفّر ثمّ بدا له فی ذلک فطلّقها سقطت عنه الکفّاره. ورجّح فی التحریر (7)استقرارها به محتجّاً بدلاله الآیه وهی قوله تعالی: (ثُمَّ یَعُودُونَ لِمٰا قٰالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ (8)علیه. وفی الدلاله علیه نظر، وإنّما ظاهرها وجوبها بالعود قبل أن یتماسّا، لا مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 73


1- راجع الهامش 4 و 6.
2- و (2) راجع الهامش 7 فی الصفحه السابقه.
3-
4- قد جعل المصنّف فی شرح الإرشاد [ غایه المراد 3:275 ] اشتراط الدخول أصحّ، وهذا هو التصریح بالاشتراط، أمّا نسبته إلی المرویّ فلا یخلو من شائبه التوقّف. (منه رحمه الله) .
5- مثل فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:405.
6- فی (ق) : هو.
7- التحریر 4:107، الرقم 5472.
8- المجادله:3.

وإنّما یحرم الوطء علیه به لا علیها، إلّاأن تکون معاونه له علی الإثم فیحرم لذلک، لا للظهار، فلو تشبّهت علیه علی وجه لا یحرم علیه، أو استدخلته وهو نائم لم یحرم علیها؛ لثبوت الحلّ لها قبله والأصل بقاؤه.

ویفهم من قوله: «بمعنی تحریم وطئها حتّی یکفّر» أنّ غیر الوطء من ضروب الاستمتاع لا یحرم علیه، وهو أحد القولین فی المسأله (1)لظاهر قوله تعالی: (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسّٰا (2)إذ الظاهر منها الوطء کما فی قوله تعالی: مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ (3)وإن کان بحسب اللغه أعمّ منه، حذراً من الاشتراک. ولا یرد استلزامه النقل، والاشتراک خیر منه؛ لأنّا نجعله متواطئاً علی معنی یشترک فیه کثیر وهو تلاقی الأبدان مطلقاً، وإطلاقه علی الوطء استعمال اللفظ فی بعض أفراده. وهو أولی منهما ومن المجاز أیضاً. ومنه یظهر جواب ما احتجّ به الشیخ علی تحریم الجمیع استناداً إلی إطلاق المسیس (4).

وأمّا الاستناد إلی تنزیلها منزله المحرّمه مؤبّداً (5)فهو مصادره.

هذا کلّه إذا کان الظهار مطلقاً. وأمّا لو کان مشروطاً لم یحرم حتّی یقع الشرط، سواء کان الشرط الوطء أم غیره.

ثمّ إن کان هو الوطء تحقّق بالنزع، فتحرم المعاوده قبلها ولا تجب قبله وإن

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 74


1- ذهب إلیه ابن إدریس فی السرائر 2:711، وقوّاه العلّامه فی المختلف 7:424. والقول الآخر تحریم الجمیع ذهب إلیه الشیخ فی المبسوط 5:154-155، والخلاف 4: 539، المسأله 22 من کتاب الظهار، والعلّامه فی القواعد 3:173، وولده فی الإیضاح 3:415.
2- المجادله:3.
3- البقره:237، والأحزاب:49.
4- اُنظر الخلاف 4:539، ذیل المسأله 22 من کتاب الظهار، والمبسوط 5:155.
5- استند إلیه الفخر فی الإیضاح 3:415.

طالت مدّته علی أصحّ القولین (1)حملاً علی المتعارف.

«ولو وطئ قبل التکفیر» عامداً حیث یتحقّق التحریم «فکفّارتان» إحداهما للوطء، والاُخری للظهار، وهی الواجبه بالعزم. ولا شیء علی الناسی. وفی الجاهل وجهان: من أ نّه عامد، وعذره فی کثیر من نظائره.

«ولو کرّر» الوطء قبل التکفیر عن الظهار وإن کان قد کفّر عن الأوّل «تکرّرت الواحده» وهی التی وجبت للوطء، دون کفّاره الظهار، فیجب علیه ثلاث للوطء الثانی، وأربع للثالث، وهکذا. . . ویتحقّق تکراره بالعود بعد النزع التامّ «وکفّاره الظهار بحالها» لا تتکرّر بتکرّر الوطء.

«ولو طلّقها» طلاقاً «بائناً أو رجعیّاً وانقضت العدّه حلّت له من غیر تکفیر» لروایه برید العجلی (2)وغیره (3)ولصیرورته بذلک کالأجنبیّ، واستباحه الوطء لیس بالعقد الذی لحقه التحریم. ورُوی أنّ ذلک لا یسقطها (4)وحملت علی الاستحباب (5)ولو راجع فی الرجعیّه عاد التحریم قطعاً «وکذا لو ظاهر من أمه» هی زوجته «ثمّ اشتراها» من مولاها؛ لاستباحتها حینئذٍ بالملک وبطلان

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 75


1- اختاره المحقّق فی الشرائع 3:65، والعلّامه فی القواعد 3:173. والقول الآخر هو المنسوب إلی الشیخ، اُنظر النهایه:525.
2- کذا فی سند الصدوق فی الفقیه، ولکن فی الکافی 6:161 الحدیث 34 والتهذیب 8:16 الحدیث 51 یزید الکناسی بدل برید، اُنظر الفقیه 3:529، الحدیث 4831، والوسائل 15:518، الباب 10 من کتاب الظهار، الحدیث 2.
3- اُنظر بقیّه أحادیث الباب 10 من الوسائل فی الهامش السابق.
4- اُنظر الوسائل 15:519، الباب 10 من کتاب الظهار، الحدیث 9.
5- حملها السیوری فی التنقیح الرائع 3:376.

حکم العقد کما بطل حکم السابق فی السابق (1)وکذا یسقط حکم الظهار لو اشتراها غیره وفسخ العقد ثمّ تزوّجها المظاهر بعقد جدید.

«ویجب تقدیم الکفّاره علی المسیس» لقوله تعالی: (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسّٰا (2)«ولو ماطل» بالعود أو التکفیر «رافعته إلی الحاکم فیُنظِره ثلاثه أشهر» من حین المرافعه «حتّی یُکفّر ویفیء» أی یرجع عن الظهار مقدّماً للرجعه علی الکفّاره کما مرّ (3)«أو یطلّق ویُجبره علی ذلک بعدها» أی بعد المدّه «لو امتنع» فإن لم یختر أحدهما ضیّق علیه فی المطعم والمشرب حتّی یختار أحدهما، ولا یجبره علی أحدهما عیناً. ولا یطلّق عنه، کما لا یعترضه لو صبرت.

***

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 76


1- وهو فی ما إذا طلّق بائناً، أو رجعیّاً وانقضت العدّه.
2- المجادله:3.
3- فی الصفحه 415.
کتاب الإیلاء
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 77

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 78

«کتاب الإیلاء»

[تعریفه و صیغته]

«و» هو مصدر آلی یولی إذا حلف مطلقاً، وشرعاً «هو الحلف علی ترک وطء الزوجه الدائمه» المدخول بها قُبُلاً أو مطلقاً «أبداً أو مطلقاً» من غیر تقیید بزمان «أو زیاده علی أربعه أشهر؛ للإضرار بها (1)» فهو جزئیّ من جزئیّات الإیلاء الکلّی اُطلق علیه.

والحلف فیه کالجنس یشمل الإیلاء الشرعیّ وغیره، والمراد الحلف باللّٰه تعالی، کما سیأتی. وتقییده بترک وطء الزوجه یُخرج الیمین علی غیره، فإنّه لا یلحقه أحکام الإیلاء الخاصّه به، بل (2)حکم مطلق الیمین. وإطلاق «الزوجه» یشمل الحرّه والأمه المسلمه والکافره، وخرج بها الحلف علی ترک وطء الأمه الموطوءه بالملک، وبتقییدها بالدائمه المتمتّع بها فإنّ الحلف علی ترک وطئها (3)لا یُعدّ إیلاءً، بل یمیناً مطلقاً، فیتبع الأولی فی الدین أو الدنیا، فإن تساویا انعقد یمیناً یلزمه حکمه. وکذا الحلف علی ترک وطء الدائمه مدّه لا تزید عن

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 79


1- فی مصحّحه (ق) جُعل قید «للإضرار بها» قبل قوله: أبداً أو مطلقاً.
2- فی مصحّحه (ش) زیاده: له.
3- فی (ر) : وطئهما.

أربعه أشهر.

وزدنا فی التعریف قید «المدخول بها» (1)لما هو المشهور بین الأصحاب من اشتراطه (2)من غیر نقل خلاف فیه. وقد اعترف المصنّف فی بعض تحقیقاته (3)بعدم وقوفه علی خلاف فیه، والأخبار الصحیحه مصرّحه باشتراطه فیه وفی الظهار (4)وقد تقدّم بعضها (5)وقید «القبل أو مطلقاً» احترازاً عمّا لو حلف علی ترک وطئها دبراً، فإنّه لا ینعقد إیلاءً کما لا تحصل الفئه به.

واعلم أنّ کلّ موضع لا ینعقد إیلاءً مع اجتماع شرائط الیمین یکون یمیناً. والفرق بین الیمین والإیلاء-مع اشتراکهما فی أصل الحلف والکفّاره الخاصّه-: جوازُ مخالفه الیمین فی الإیلاء، بل وجوبها علی وجه مع الکفّاره، دون الیمین المطلقه، وعدمُ اشتراط انعقاده مع تعلّقه بالمباح بأولویّته دیناً أو دنیاً أو تساوی طرفیه، بخلاف الیمین؛ واشتراطُه بالإضرار بالزوجه کما عُلم من تعریفه، فلو حلف علی ترک وطئها لمصلحتها-کإصلاح لبنها أو کونها مریضه-کان یمیناً لا إیلاءً، واشتراطُه بدوام عقد الزوجه، دون مطلق الیمین، وانحلالُ الیمین علی ترک وطئها بالوطء دبراً مع الکفّاره، دون الإیلاء. إلی غیر ذلک من الأحکام

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 80


1- فی (ع) و (ف) : الدخول بها.
2- کما فی النهایه:528، والمراسم:162، والوسیله:335، والمهذّب 2:302، والإصباح:455، والسرائر 2:719، والشرائع 3:84، والقواعد 3:175، والتحریر 4: 113، وغیرها.
3- لم نعثر علیها.
4- اُنظر الوسائل 15:516، الباب 8 من کتاب الظهار، و 538، الباب 6 من أبواب الإیلاء.
5- تقدّم فی الصفحه 414.

المختصّه بالإیلاء المذکوره فی بابه.

«ولا ینعقد» الإیلاء کمطلق الیمین «إلّاباسم اللّٰه تعالی» المختصّ به أو الغالب کما سبق تحقیقه فی الیمین (1)لا بغیره من الأسماء وإن کانت معظّمه؛ لأ نّه حلف خاصّ، وقد قال صلی الله علیه و آله: «من کان حالفاً فلیحلف باللّٰه، أو فلیصمت» (2)ولا تکفی نیّته، بل یعتبر کونه «متلفّظاً به» ولا یختصّ بلغه، بل ینعقد «بالعربیّه وغیرها» لصدقه عرفاً بأیّ لسان اتّفق.

«ولا بدّ» فی المحلوف علیه-وهو الجماع فی القبل- «من» اللفظ «الصریح» الدالّ علیه «کإدخال الفرج فی الفرج» أو تغییب الحشفه فیه «أو اللفظه المختصّه بذلک» لغهً وعرفاً، وهی مشهوره.

«ولو تلفّظ بالجماع والوطء وأراد الإیلاء صحّ» وإلّا فلا؛ لاحتمالهما إراده غیره، فإنّهما وُضعا لغهً لغیره وإنّما کُنّی بهما عنه (3)عدولاً عمّا یُستهجن إلی بعض لوازمه ثمّ اشتهر فیه عرفاً فوقع به مع قصده.

والتحقیق: أنّ القصد معتبر فی جمیع الألفاظ وإن کانت صریحه، فلا وجه لتخصیص اللفظین به. واشتراکهما أو إطلاقهما لغه علی غیره لا یضرّ مع إطباق العرف علی انصرافهما إلیه. وقد روی أبو بصیر فی الصحیح عن الصادق علیه السلام قال: «سألته عن الإیلاء ما هو؟ فقال: هو أن یقول الرجل لامرأته: واللّٰه لا اُجامعک کذا وکذا» . . . الحدیث (4)ولم یقیّده بالقصد فإنّه معتبر مطلقاً، بل أجاب

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 81


1- سبق فی الجزء الثانی:65.
2- السنن للبیهقی 10:28، وکنز العمّال 16:687-688، الرقم 46333.
3- أی الإیلاج.
4- الوسائل 15:542، الباب 9 من أبواب الإیلاء، الحدیث الأوّل.

به فی جواب «ما هو» المحمول علی نفس الماهیّه، فیکون حقیقهَ الإیلاء، ودخول غیره من الألفاظ الصریحه حینئذٍ بطریق أولی، فلا ینافیه خروجها عن الماهیّه المجاب بها.

نعم یستفاد منه أ نّه لا یقع بمثل المباضعه والملامسه والمباشره التی یعبّر بها عنه کثیراً وإن قصده؛ لاشتهار اشتراکها. خلافاً لجماعه (1)حیث حکموا بوقوعه بها. نعم لو تحقّق فی العرف انصرافها أو بعضها إلیه وقع به.

ویمکن أن تکون فائده تقییده بالإراده أ نّه لا یقع علیه ظاهراً بمجرّد سماعه موقعاً للصیغه بهما بل یُرجع إلیه فی قصده، فإن اعترف بإرادته حکم علیه به، وإن ادّعی عدمه قُبل. بخلاف ما لو سُمع منه الصیغه الصریحه، فإنّه لا یُقبل منه دعوی عدم القصد، عملاً بالظاهر من حال العاقل المختار. وأمّا فیما بینه وبین اللّٰه تعالی فیرجع إلی نیّته.

«ولو کنّی بقوله: لا جَمَع رأسی ورأسک مخَدَّه أو (2)لا ساقفتکِ» بمعنی جمعنی وإیّاک سقف «وقصد الإیلاء» أی الحلف علی ترک وطئها «حکم الشیخ» (3)والعلّامه فی المختلف (4)«بالوقوع» لأنّه لفظ استعمل عرفاً فیما

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 82


1- مثل الشیخ فی المبسوط 5:116، والخلاف 4:514، المسأله 6 من کتاب الإیلاء، وابن إدریس فی السرائر 2:722، والعلّامه فی الإرشاد 2:57، والقواعد 3:175-176، والصیمری فی تلخیص الخلاف 3:40، ذیل المسأله 6، وجعلها الشهید فی غایه المراد 3:287 من الصریح عرفاً وادّعی عدم الخلاف فی الوقوع بها.
2- فی (ق) : و.
3- المبسوط 5:116.
4- المختلف 7:450.

نواه فیحمل علیه کغیره من الألفاظ، ولدلاله ظاهر الأخبار علیه حیث دلّت علی وقوعه بقوله: لأغیظنّک (1)فهذه أولی. وفی حسنه برید عن الصادق علیه السلام أ نّه قال: «إذا آلی أن لا یقرب امرأته ولا یمسّها ولا یجمع رأسه ورأسها، فهو فی سعه ما لم تمضِ أربعه أشهر» (2).

والأشهر عدم الوقوع؛ لأصاله الحلّ واحتمال الألفاظ لغیره احتمالاً ظاهراً، فلا یزول الحِلّ المتحقّق بالمحتمل، والروایات (3)لیست صریحه فیه.

ویمکن کون «الواو» فی الأخیره (4)للجمع فیتعلّق الإیلاء بالجمیع، ولا یلزم تعلّقه بکلّ واحد.

واعلم أنّ الیمین فی جمیع هذه المواضع تقع علی وفق ما قصده من مدلولاتها؛ لأنّ الیمین تتعیّن بالنیّه حیث تقع الألفاظ محتمله، فإن قصد بقوله: «لا جمع رأسی ورأسک مخَدّه» نومهما مجتمعین علیها انعقدت کذلک حیث لا أولویّه فی خلافها، وإن قصد به الجماع انعقدت (5)کذلک، وکذا غیره من الألفاظ حیث لا یقع الإیلاء به.

«ولا بدّ من تجریده عن الشرط والصفه» علی أشهر القولین (6)لأصاله

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 83


1- الوسائل 15:542، الباب 9 من أبواب الإیلاء، الحدیث 1 و 2.
2- الوسائل 15:543، الباب 10 من أبواب الإیلاء، الحدیث الأوّل.
3- وقد تقدّم بعضها.
4- أی حسنه برید المتقدّمه.
5- فی سوی (ش) : انعقد.
6- اختاره الشیخ فی الخلاف 4:517، المسأله 12 من کتاب الإیلاء، وابن حمزه فی الوسیله:335، وابن زهره فی الغنیه:363، وابن إدریس فی السرائر 2:722، والمحقّق فی الشرائع 3:83، والعلّامه فی التحریر 4:114، والإرشاد 2:57، وولده فی الإیضاح 3:426، والشهید فی غایه المراد 3:288، والصیمری فی غایه المرام 3:318، وتلخیص الخلاف 3:42.

عدم الوقوع فی غیر المتّفق علیه، وهو المجرّد عنهما.

وقال الشیخ فی المبسوط (1)والعلّامه فی المختلف (2): یقع معلّقاً علیهما؛ لعموم القرآن (3)السالم عن المعارض، والسلامه عزیزه.

«ولا یقع لو جعله یمیناً» کأن یقول: «إن فعلتِ کذا فواللّٰه لا جامعتکِ» قاصداً تحقیق الفعل علی تقدیر المخالفه زجراً لها عمّا علّقه علیه. وبهذا یمتاز عن الشرط مع اشتراکهما فی مطلق التعلیق، فإنّه لا یرید من الشرط إلّامجرّد التعلیق، لا الالتزام فی المعلَّق علیه. ویتمیّزان أیضاً بأنّ الشرط أعمّ من فعلهما، والیمین لا تکون متعلّقه إلّابفعلها أو فعله. وعدمُ وقوعه یمیناً بعد اعتبار تجریده عن الشرط واختصاصُ الحلف باللّٰه تعالی واضحٌ.

«أو حلف بالطلاق أو العتاق» بأن قال: إن وطأتک ففلانه-إحدی زوجاته-طالق أو عبده حرّ؛ لأنّه یمین بغیر اللّٰه تعالی.

[شروط المولی ]

«ویشترط فی المؤلی الکمال» بالبلوغ والعقل «والاختیار والقصد» إلی مدلول لفظه، فلا یقع من الصبیّ والمجنون والمکرَه والساهی والعابث ونحوهم ممّن لا یقصد الإیلاء «ویجوز من العبد» بدون إذن مولاه اتّفاقاً حرّه کانت زوجته أم أمه؛ إذ لا حقّ لسیّده فی وطئه [ لها ] (4)بل له الامتناع منه

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 84


1- المبسوط 5:117.
2- المختلف 7:451.
3- البقره:226.
4- لم ترد فی المخطوطات.

وإن أمره به «و» من الکافر «الذمّی» لإمکان وقوعه منه حیث یقرّ باللّٰه تعالی. ولا ینافیه وجوب الکفّاره المتعذّره منه حالَ کفره؛ لإمکانها فی الجمله کما تقدّم فی الظهار (1)وکان ینبغی أن یکون فیه خلاف مثله؛ للاشتراک فی العلّه، لکن لم ینقل هنا. ولا وجه للتقیید بالذمّی، بل الضابط الکافر المقرّ باللّٰه تعالی لیمکن حلفه به.

[احکام الایلاء]

«وإذا تمّ الإیلاء» بشرائطه «فللزوجه المرافعه» إلی الحاکم «مع امتناعه عن الوطء، فیُنظره الحاکم أربعه أشهر ثمّ یُجبره بعدها علی الفئه» وهی وطؤها قبلاً ولو بمسمّاه بأن تغیب الحشفه وإن لم یُنزل مع القدره، أو إظهار العزم علیه أوّل أوقات الإمکان مع العجز «أو الطلاق» فإن فعل أحدهما-وإن کان الطلاق رجعیّاً-خرج من حقّها وإن امتنع منهما ضیّق علیه فی المطعم والمشرب ولو بالحبس حتّی یفعل أحدهما. وروی: أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام کان یحبسه فی حظیره من قصب ویعطیه ربع قوته حتّی یطلّق (2)«ولا یجبره» الحاکم «علی أحدهما عیناً» ولا یطلّق عنه بل یخیّره بینهما.

«ولو آلی مدّه معیّنه» تزید عن الأربعه «ودافع» فلم یفعل أحد الأمرین «حتّی انقضت» المدّه «سقط حکم الإیلاء» لانحلال الیمین بانقضاء مدّته ولم تلزمه الکفّاره مع الوطء وإن أثم بالمدافعه.

«ولو اختلفا فی انقضاء المدّه» المضروبه «قُدّم قول مدّعی البقاء» مع یمینه؛ لأصاله عدم الانقضاء «ولو اختلفا فی زمان إیقاع الإیلاء حلف من یدّعی

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 85


1- تقدّم فی الصفحه 412.
2- اُنظر الوسائل 15:545، الباب 11 من أبواب الإیلاء، الحدیث 3، مع اختلاف یسیر.

تأخّره» لأصاله عدم التقدّم. والمدّعی للانقضاء فی الأوّل هو الزوجه؛ لتطالبه بأحد الأمرین، ولا یتوجّه کونها منه. أمّا الثانی (1)فیمکن وقوعها من کلّ منهما، فتدّعی هی تأخّر زمانه إذا کان مقدّراً بمدّه لم تمضِ قبل المدّه المضروبه فترافعه لیُلزَم بأحدهما، ویدّعی تقدّمه علی وجه تنقضی مدّته قبل المدّه المضروبه لیسلم من الإلزام بأحدهما. وقد یدّعی تأخّره علی وجه لا تتمّ الأربعه المضروبه لئلّا یُلزَم إذا جعلنا مبدأها من حین الإیلاء، وتدّعی هی تقدّمه لتتمّ.

«ویصحّ الإیلاء من الخصیّ والمجبوب» إذا بقی منه قدر یمکن معه الوطء إجماعاً، ولو لم یبقَ ذلک فکذلک عند المصنّف وجماعه (2)لعموم الآیات (3)وإطلاق الروایات (4).

والأقوی عدم الوقوع؛ لأنّ متعلّق الیمین ممتنع، کما لو حلف أن لا یصعد إلی السماء، ولأنّ شرطه الإضرار بها وهو غیر متصوّر هنا.

«وفئته» علی تقدیر وقوعه منه «العزم علی الوطء مظهراً له» أی للعزم علیه «معتذراً من عجزه، وکذا» فئه الصحیح «لو انقضت المدّه وله مانع من الوطء» عقلیّ کالمرض، أو شرعیّ کالحیض، أو عادیّ کالتعب والجوع والشبع.

«ومتی وطئ» المُؤلی «لزمته الکفّاره، سواء کان فی مدّه التربّص» أو قبلها لو جعلناها من حین المرافعه «أو بعدها» لتحقّق الحنث فی الجمیع،

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 86


1- أی الاختلاف الثانی.
2- مثل: الشیخ فی المبسوط 5:142-143، والمحقّق فی الشرائع 3:84، والعلّامه فی القواعد 3:175، والإرشاد 2:57، والتحریر 4:111.
3- مثل الآیه 226 من سوره البقره.
4- اُنظر الوسائل 15:543، الباب 10 من أبواب الإیلاء وغیره.

وهو فی غیر الأجیر موضع وفاق، ونفاها فیه الشیخ فی المبسوط (1)لأصاله البراءه، وأمره به المنافی للتحریم الموجب للکفّاره. والأصحّ أ نّه کغیره؛ لما ذُکر ولقوله تعالی: (ذٰلِکَ کَفّٰارَهُ أَیْمٰانِکُمْ إِذٰا حَلَفْتُمْ (2)ولم یفصّل، ولقول الصادق علیه السلام فی من آلی من امرأته فمضت أربعه أشهر: «یوُقف فإن عزم الطلاق بانت منه، وإلّا کفّر [ عن ] (3)یمینه وأمسکها» (4).

«ومدّه الإیلاء من حین الترافع» فی المشهور کالظهار؛ لأنّ ضرب المدّه إلی الحاکم فلا یُحکم بها قبلها، ولأ نّه حقّها فیتوقّف علی مطالبتها، ولأصاله عدم التسلّط علی الزوج بحبس وغیره قبل تحقّق السبب.

وقیل من حین الإیلاء (5)عملاً بظاهر الآیه حیث رتّب التربّص علیه من غیر تعرّض للمرافعه، وکذا الأخبار (6)وقد تقدّم فی الخبر السابق ما یدلّ علیه. وفی حسنه برید عن الصادق علیه السلام قال: «لا یکون إیلاء ما لم یمض أربعه أشهر، فإذا مضت وُقِفَ، فإمّا أن یفیء، وإمّا أن یعزم علی الطلاق» (7)فعلی هذا لو لم ترافعه

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 87


1- المبسوط 5:135.
2- المائده:151.
3- زیاده من الوسائل یقتضیها السیاق.
4- الوسائل 15:547، الباب 12 من أبواب الإیلاء، الحدیث 3.
5- قاله القدیمان العمانی والإسکافی، واختاره العلّامه فی المختلف 7:452، وولده فی الإیضاح 3:432.
6- مثل: روایه أبی بصیر والحلبی، اُنظر الوسائل 15:542، الباب 9 من أبواب الإیلاء، الحدیث 1 و 2، و 540، والباب 8 من أبواب الإیلاء، الحدیث الأوّل.
7- الوسائل 95:543، الباب 10 من أبواب الإیلاء، الحدیث الأوّل. مع بعض الاختلاف.

حتّی انقضت المدّه أمره بأحد الأمرین منجّزاً.

«ویزول حکم الإیلاء بالطلاق البائن» لخروجها عن حکم الزوجیّه. والظاهر أنّ هذا الحکم ثابت وإن عقد علیها ثانیاً فی العدّه؛ لأنّ العقد لم یرفع حکم الطلاق، بل أحدث نکاحاً جدیداً کما لو وقع بعد العدّه، بخلاف الرجعه فی الرجعی.

ولو کان الطلاق رجعیّاً خرج من حقّها، لکن لا یزول حکم الإیلاء إلّا بانقضاء العدّه، فلو راجع فیها بقی التحریم. وهل یُلزم حینئذٍ بأحد الأمرین بناءً علی المدّه السابقه أم یضرب له مدّه ثانیه ثمّ یوقف بعد انقضائها؟ وجهان: من بطلان حکم الطلاق وعود النکاح الأوّل بعینه ومن ثَمَّ جاز طلاقها قبل الدخول وکان الطلاق رجعیّاً، بناءً علی عود النکاح الأوّل وأ نّها فی حکم الزوجه، ومن سقوط الحکم عنه بالطلاق فیفتقر إلی حکم جدید، استصحاباً لما قد ثبت. وبهذا جزم فی التحریر (1).

ثمّ إن طلّق وَفی وإن راجع ضربت له مدّه اُخری، وهکذا. . .

«و» کذا [ یزول ] (2)حکم الإیلاء «بشراء (3)الأمه ثمّ عتقها» وتزویجها بعده (4)لبطلان العقد الأوّل بشرائها، وتزویجها بعد العتق حکم جدید کتزویجها بعد الطلاق البائن، بل أبعد.

ولا فرق بین تزویجها بعد العتق وتزویجها به جاعلاً له مهراً؛ لاتّحاد العلّه.

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 88


1- التحریر 4:120، الرقم 5492.
2- فی المخطوطات: یزیل.
3- فی (ع) : شراء.
4- فی (ع) : بعد العتق.

وهل یزول بمجرّد شرائها من غیر عتق؟ الظاهر ذلک؛ لبطلان العقد بالشراء واستباحتها حینئذٍ بالملک، وهو حکم جدید غیر الأوّل، لکنّ الأصحاب فرضوا المسأله کما هنا.

نعم لو انعکس الفرض بأن کان المؤلی عبداً فاشترته الزوجه توقّف حلّها له علی عتقه، وتزویجه ثانیاً. والظاهر بطلان الإیلاء هنا أیضاً بالشراء وإن توقّف حلّها له علی الأمرین کما بطل بالطلاق البائن وإن لم یتزوّجها.

وتظهر الفائده فیما لو وطئها بعد ذلک بشبهه أو حراماً، فإنّه لا کفّاره إن أبطلناه بمجرّد الملک والطلاق.

«ولا تتکرّر الکفّاره بتکرّر الیمین» سواء «قصد التأکید» وهو تقویه الحکم السابق «أو التأسیس» وهو إحداث حکم آخر، أو أطلق «إلّامع تغایر الزمان» أی زمان الإیلاء وهو الوقت المحلوف علی ترک الوطء فیه، لا زمان الصیغه، بأن یقول: «واللّٰه لا وطئتک ستّه أشهر، فإذا انقضت فواللّٰه لا وطئتک سنه» فیتعدّد الإیلاء إن قلنا بوقوعه معلّقاً علی الصفه. وحینئذٍ فلها المرافعه لکلّ منهما، فلو ماطل فی الأوّل حتّی انقضت مدّته انحلّ ودخل الآخر. وعلی ما اختاره المصنّف سابقاً من اشتراط تجریده عن الشرط والصفه (1)یبطل الثانی، ولا یتحقّق تعدّد الکفّاره بتعدّده ولا یقع الاستثناء موقعه.

«وفی الظهار خلاف أقربه التکرار» بتکرّر الصیغه، سواء فرّق الظهار أم تابعه فی مجلس واحد، وسواء قصد التأسیس أم لم یقصد ما لم یقصد التأکید؛ لصحیحه محمّد بن مسلم عن الصادق علیه السلام قال: «سألته عن رجل ظاهر من

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 89


1- اختاره فی الصفحه 425.

امرأته خمس مرّات، أو أکثر؟ قال علیه السلام: قال علیّ علیه السلام: مکان کلّ مرّه کفّاره»

(1)

وغیرها من الأخبار (2).

وقال ابن الجنید: لا تتکرّر إلّامع تغایر المشبّه بها، أو تخلّل التکفیر (3)استناداً إلی خبر (4)لا دلاله فیه علی مطلوبه.

«وإذا وطئ المؤلی ساهیاً أو مجنوناً أو لشبهه» لم تلزمه کفّاره؛ لعدم الحنث و «بطل حکم الإیلاء عند الشیخ (5)» لتحقّق الإصابه ومخالفه مقتضی الیمین، کما یبطل لو وطئ متعمّداً؛ لذلک، وإن وجبت الکفّاره، وتبعه علی هذا القول جماعه (6)ونسبه المصنّف القول إلیه یشعر بتمریضه، ووجهه أصاله البقاء، واغتفار الفعل بالأعذار، وکون الإیلاء یمیناً، وهی فی النفی تقتضی الدوام، والنسیان والجهل لم یدخلا تحت مقتضاها؛ لأنّ الغرض من البعث والزجر فی الیمین إنّما یکون عند ذکرها وذکر المحلوف علیه حتّی یکون ترکه لأجل الیمین.

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 90


1- الوسائل 15:523، الباب 13 من کتاب الظهار، الحدیث الأوّل.
2- المصدر المتقدّم، الحدیث 2-5.
3- حکاه عنه العلّامه فی المختلف 7:431.
4- هو صحیح عبد الرحمن بن الحجّاج عن الصادق علیه السلام [ الوسائل 15:524، الباب 13 من کتاب الظهار، الحدیث 6 ] فی رجلٍ ظاهر امرأته ثلاث مرّات فی مجلسٍ واحدٍ «قال: علیه کفّارهٌ واحدهٌ» . وحمل علی إراده التأکید أو اتّحاد جنس الکفّاره، فلا یمتنع تعدّد أفرادها. وکیف کان فلا دلاله علی التفصیل. (منه رحمه الله) .
5- المبسوط 5:140.
6- منهم العلّامه فی القواعد 3:180، والإرشاد 2:59، ولم نعثر علی غیره، نعم هو ظاهر المحقّق حیث نسبه إلی الشیخ وسکت عنه، اُنظر الشرائع 3:87.

مع أ نّه (1)فی قواعده استقرب انحلال الیمین مطلقاً بمخالفه مقتضاها نسیاناً وجهلاً وإکراهاً مع عدم الحنث محتجّاً بأنّ المخالفه قد حصلت وهی لا تتکرّر، وبحکم الأصحاب ببطلان الإیلاء بالوطء ساهیاً مع أ نّها یمین (2)فنسب الحکم المذکور هنا إلی الأصحاب، لا إلی الشیخ وحده. وللتوقّف وجه.

«ولو ترافع الذمّیّان إلینا» فی حکم الإیلاء «تخیّر الإمام» أو الحاکم المترافع إلیه «بین الحکم بینهم بما یحکم علی المؤلی المسلم (3)وبین ردّهم إلی أهل ملّتهم (4)» جمع الضمیر للاسم المثنّی تجوّزاً، أو بناءً علی وقوع الجمع علیه حقیقه کما هو أحد القولین (5).

«ولو آلی ثمّ ارتدّ» عن ملّه «حُسب علیه من المدّه» التی تُضرب له «زمان الردّه علی الأقوی» لتمکّنه من الوطء بالرجوع عن الردّه، فلا تکون عذراً؛ لانتفاء معناه.

وقال الشیخ: لا یُحتسب علیه مدّه الردّه؛ لأنّ المنع بسبب الارتداد، لا بسبب الإیلاء، کما لا یُحتسب مدّه الطلاق منها لو راجع وإن کان یمکنه

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 91


1- أی الماتن قدس سره.
2- القواعد والفوائد 2:208-209.
3- فی (ق) : مسلماً.
4- فی (ق) : نحلتهم.
5- نسبه فی المستصفی 2:90-91 إلی جماعه، ونسبه فی العدّه 1:299 إلی من شذّ منهم. وأمّا القول الآخر وهو وقوعه علیه مجازاً فنسب أیضاً فی العدّه إلی المتکلّمین وأکثر الفقهاء واختاره هو نفسه، کما اختاره المحقّق فی معارج الاُصول:88، والعلّامه فی نهایه الوصول:135 (مخطوط) .

المراجعه فی کلّ وقت (1).

واُجیب بالفرق بینهما (2)فإنّ المرتدّ إذا عاد إلی الإسلام تبیّن أنّ النکاح لم یرتفع، بخلاف الطلاق، فإنّه لا ینهدم بالرجعه وإن عاد حکم النکاح السابق کما سبق (3)ولهذا لو راجع المطلّقه تبقی معه علی طلقتین.

ولو کان ارتداده عن فطره فهو بمنزله الموت یبطل معها (4)التربّص، وإنّما أطلقه؛ لظهور حکم الارتدادین.

***

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 92


1- المبسوط 5:136 و 138.
2- اُنظر الإیضاح 3:434.
3- سبق فی الصفحه 430.
4- فی (ش) : معه.
کتاب اللعان
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 93

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 94

«کتاب اللعان»

وهو لغهً: المباهله المطلقه أو فِعال من اللعن، أو جمع له وهو الطرد والإبعاد من الخیر، والاسم اللعنه (1). وشرعاً: المباهله بین الزوجین فی إزاله حدّ أو نفی ولد، بلفظ مخصوص عند الحاکم.

«سببان»
[1- القذف ]

«أحدهما: رمی الزوجه المحصنه» بفتح الصاد وکسرها «المدخول بها» دخولاً یوجب تمام المهر، وسیأتی الخلاف فی اشتراطه (2)«بالزنا قُبلاً أو دُبُراً مع دعوی المشاهده» للزنا، وسلامتها من الصَمَم والخَرَس. ولو انتفی أحد الشرائط ثبت الحدّ من غیر لعان، إلّامع عدم الإحصان فالتعزیر، کما سیأتی (3)والمطلّقه رجعیّهً زوجه، بخلاف البائن.

وشمل إطلاق رمیها ما إذا ادّعی وقوعه زمن الزوجیّه وقبله، وهو فی الأوّل

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 95


1- الصحاح 6:2196 (لعن) ، ونقله فی لسان العرب 12:293 عن الأزهری (لعن) .
2- یأتی فی الصفحه 444.
3- یأتی فی الصفحه 439.

موضع وفاق، وفی الثانی قولان (1)أجودهما ذلک اعتباراً بحال القذف. و «قیل» والقائل الشیخ (2)والمحقّق (3)والعلّامه (4)وجماعه (5): «و» یشترط زیاده علی ما تقدّم «عدم البیّنه» علی الزنا علی وجه یثبت بها، فلو کان له بیّنه لم یُشرع اللعان؛ لاشتراطه فی الآیه (6)بعدم الشهداء والمشروط عدمٌ عند عدم شرطه ولأنّ اللعان حجّه ضعیفه؛ لأنّه إمّا شهاده لنفسه أو یمین، فلا یُعمل به مع الحجّه القویّه وهی البیّنه، ولأنّ حدّ الزنا مبنیّ علی التخفیف (7)فناسب نفی

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 96


1- القول بعدم ثبوت اللعان للشیخ فی الخلاف 5:16، المسأله 15 من کتاب اللعان. والقول بثبوت اللعان للشیخ فی المبسوط 5:193، والمحقّق فی الشرائع 3:94، والعلّامه فی المختلف 7:474، وقوّاه فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:437، والشهید فی غایه المراد 3:300.
2- المبسوط 5:183.
3- الشرائع 3:93، والمختصر النافع:211.
4- القواعد 3:181-182، والإرشاد 2:61، والتحریر 4:124.
5- مثل الفخر فی الإیضاح 3:436، والصیمری فی غایه المرام 3:330، وتلخیص الخلاف 3:69 ونسبه فیه إلی المشهور، ونسبه السیوری فی التنقیح الرائع 3:416 إلی الأکثر.
6- النور:6.
7- المراد: أنّ من جمله بناء الحدود علی التخفیف أ نّها لا تثبت بیمین المدّعی، ولا یتوجّه بها علی المنکر یمینٌ. فلو ثبت اللعان هنا مع إمکان البیّنه وهی فی معنی الیمین لثبت الحدّ علیها بلعانه، وهو فی معنی ثبوته علیها بیمینه، وبناء الحدّ علی التخفیف ینافی ذلک، فلا یشرع مع إمکان إقامته بالبیّنه. فإنّه ممّا یثبت بها مطلقاً ولا ینافی ذلک ثبوته بالیمین فی اللعان حیث یشرع؛ لأنّ ذلک ثبت بالإجماع فبقی المختلف فیه معرضاً للشبهه المذکوره. (منه رحمه الله) .

الیمین فیه ونسبته إلی القول یؤذن بتوقّفه فیه.

ووجهه (1)أصاله عدم الاشتراط، والحکم فی الآیه وقع مقیّداً بالوصف وهو لا یدلّ علی نفیه عمّا عداه وجاز خروجه مخرج الأغلب، وقد روی أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله لاعَنَ بین عویمر العجلانی وزوجته ولم یسألهما عن البیّنه (2).

«والمعنیّ بالمحصنه: العفیفه» عن وطءٍ محرَّم لا یصادف ملکاً وإن اشتمل علی عقد، لا ما صادفه وإن حرم کوقت الحیض والإحرام والظهار، فلا تخرج به عن الإحصان، وکذا وطء الشبهه ومقدّمات الوطء مطلقاً «فلو رمی المشهوره بالزنا» ولو مرّهً «فلا حدّ ولا لعان» بل یعزّر.

«ولا یجوز القذف إلّامع المعایَنه» للزنا «کالمیل فی المُکْحُله» لیترتّب علیه اللعان؛ إذ هو شهاده أو فی معناها «لا بالشیاع، أو غلبه الظنّ» بالفعل، فإنّ ذلک لا یجوز الاعتماد علیه فی ثبوت الزنا.

هذا إذا لم یُشترط فی الشیاع حصول العلم بالخبر، فإنّه حینئذٍ یکون کالبیّنه وهی لا تجوّز القذف أیضاً، أمّا لو اشترطنا فیه العلم لم یبعد الجواز به؛ لأنّه حینئذٍ کالمشاهده.

[2-انکار الولد ]

«الثانی: إنکار من ولد علی فراشه بالشرائط السابقه» المعتبره فی إلحاق الولد به، وهی وضعه لستّه أشهر فصاعداً من حین وطئه، ولم یتجاوز حملها أقصی مدّته، وکونها موطوءه بالعقد الدائم «وإن سکت حال الولاده» فلم (3)ینفه

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 97


1- وجه التوقّف.
2- اُنظر الوسائل 15:589، الباب الأوّل من أبواب اللعان، الحدیث 9.
3- فی (ر) : ولم.

«علی الأقوی» لأنّ السکوت أعمّ من الاعتراف به، فلا یدلّ علیه.

وقال الشیخ: لیس له إنکاره حینئذٍ؛ لحکم الشارع بإلحاقه به بمجرّد الولاده العاری عن النفی (1)إذ اللحوق لا یحتاج إلی غیر الفراش فیمتنع أن یزیل إنکاره حکم الشارع، ولأدائه إلی عدم استقرار الأنساب.

وفیه: أنّ حکم الشارع بالالتحاق (2)مبنیّ علی أصاله عدم النفی، أو علی الظاهر وقد ظهر خلافه. ولو لم یمکنه النفی حاله الولاده إمّا لعدم قدرته علیه لمرض أو حبس أو اشتغال بحفظ ماله من حرق أو غرق أو لُصٍّ ولم یمکنه الإشهاد ونحو ذلک، أو لعدم علمه بأنّ له النفی-لقرب عهده بالإسلام أو بُعده عن الأحکام-فلا إشکال فی قبوله عند زوال المانع، ولو ادّعی عدم العلم (3)قُبل مع إمکانه فی حقّه.

وإنّما یجوز له نفیه باللعان علی أیّ وجهٍ کان «ما لم یسبق الاعتراف» منه «به صریحاً أو فحویً» فالأوّل ظاهر، والثانی أن یجیب المبشّر بما یدلّ علی الرضا به والاعتراف «مثل أن یقال له: بارک اللّٰه لک فی هذا الولد، فیؤمِّن، أو یقول: إن شاء اللّٰه. بخلاف» قوله فی الجواب «بارک اللّٰه فیک وشبهه» ک «أحسن اللّٰه إلیک» و «رزقک اللّٰه مثلَه» فإنّه لا یقتضی الإقرار؛ لاحتماله غیره احتمالاً ظاهراً.

«ولو قذفها بالزنا ونفی الولد وأقام بیّنه» بزناها «سقط الحدّ» عنه

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 98


1- المبسوط 5:229، والخلاف 5:30، المسأله 34.
2- فی (ر) : بالإلحاق.
3- فی (ر) زیاده: به.

لأجل القذف بالبیّنه «ولم ینتفِ عنه الولد إلّاباللعان» لأنّه لاحق بالفراش وإن زنت اُمّه کما مرّ (1)ولو لم یُقم بیّنه کان له اللعان للأمرین معاً، وهل یُکتفی بلعان واحد أم یتعدّد؟ وجهان: من أ نّه کالشهاده أو الیمین، وهما کافیان علی ما سبق علیهما من الدعوی. ومن تعدّد السبب الموجب لتعدّد المسبّب إلّا ما أخرجه الدلیل.

[شروط الملاعن ]

«ولا بدّ من کون الملاعن کاملاً» بالبلوغ والعقل. ولا یشترط العداله، ولا الحرّیّه، ولا انتفاء الحدّ عن قذف، ولا الإسلام، بل یلاعن «ولو کان کافراً» أو مملوکاً أو فاسقاً؛ لعموم الآیه (2)ودلاله الروایات (3)علیه.

وقیل: لا یلاعن الکافر ولا المملوک (4)بناءً علی أ نّه شهادات کما یظهر من قوله تعالی: (فَشَهٰادَهُ أَحَدِهِمْ (5)وهما لیسا من أهلها. وهو ممنوع؛ لجواز کونه أیماناً؛ لافتقاره إلی ذکر اسم اللّٰه تعالی، والیمین یستوی فیه العدل والفاسق والحرّ والعبد والمسلم والکافر والذکر والاُنثی. وما ذکروه معارض بوقوعه من الفاسق إجماعاً.

«ویصحّ لعان الأخرس بالإشاره المعقوله إن أمکن معرفته» اللعان،

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 99


1- مرّ فی الصفحه 313.
2- النور:6.
3- اُنظر الوسائل 15:595، الباب 5 من أبواب اللعان.
4- نسبه الشیخ إلی قوم من العامّه کالزهری وأبو حنیفه و. . . اُنظر الخلاف 5:7، المسأله 2، کما نسبه السیوری وابن فهد إلی المفید وسلّار. لکنّهما قالا: لا لعان بین المسلم والذمّیّه، ولا بین الحرّ والأمه. راجع التنقیح الرائع 3:418-419، والمهذّب البارع 4:8، والمقنعه:542، والمراسم:164.
5- النور:6.

کما یصحّ منه إقامه الشهاده والأیمان والإقرار وغیرها من الأحکام، ولعموم الآیه.

وقیل بالمنع (1)والفرق؛ لأنّه (2)مشروط بالألفاظ الخاصّه، دون الإقرار والشهاده فإنّهما یقعان بأیّ عباره اتّفقت، ولأصاله عدم ثبوته إلّامع تیقّنه، وهو منتفٍ هنا.

واُجیب بأنّ الألفاظ الخاصّه إنّما تعتبر مع الإمکان وإشارته قائمه مقامها، کما قامت فی الطلاق وغیره من الأحکام المعتبره بألفاظ خاصّه. نعم استبعاد فهمه له موجَّه، لکنّه غیر مانع؛ لأنّ الحکم مبنیّ علیه (3).

«ویجب» علی ذی الفراش مطلقاً (4)«نفی الولد» المولود علی فراشه «إذا عرف اختلال شروط الإلحاق» فیلاعن وجوباً؛ لأنّه لا ینتفی بدونه «ویحرم» علیه نفیه «بدونه» أی بدون علمه باختلال شروط الإلحاق «وإن ظنّ انتفاءه عنه» بزنا اُمّه أو غیره «أو خالفت صفاتُه صفاتَه» لأنّ ذلک لا مدخل له فی الإلحاق، والخالق علی کلّ شیءٍ قدیر، والحکم مبنیّ علی الظاهر.

ویلحق الولد بالفراش دون غیره، ولو لم یجد مَن عَلِم انتفاءه مَن یلاعن بینهما لم یفده نفیه مطلقاً (5).

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 100


1- القائل بالمنع ابن إدریس [ فی السرائر 2:701 ]. (منه رحمه الله) .
2- فی (ف) و (ش) : بأ نّه.
3- أی علی الفهم.
4- سواء علم بزنا اُمّه أم لا، وسواء وافق صفاتُه صفاتَه أم لا (هامش ر) .
5- لا فی التصریح ولا فی التعریض (هامش ر) .

وفی جواز التصریح به نظر؛ لانتفاء الفائده مع التعریض بالقذف، وإن (1)لم یحصل التصریح.

[ما یعتبر فی الملاعنه]

«ویعتبر فی الملاعنه الکمال والسلامه من الصمم والخرس» فلو قذف الصغیره فلا لعان، بل یُحدّ إن کانت فی محلّ الوطء کبنت الثمانی، وإلّا عُزّر خاصّه للسبّ؛ لتیقّن (2)کذبه.

ولو قذف المجنونه بزنا أضافه إلی حاله الجنون عُزّر، أو حاله الصحّه فالحدّ، وله إسقاطه باللعان بعد إفاقتها. وکذا لو نفی ولدها.

ولو قذف الصمّاء والخرساء حرمتا علیه أبداً ولا لعان. وفی لعانهما لنفی الولد وجهان: من عدم النصّ فیرجع إلی الأصل، ومساواته للقذف فی الحکم. والأوجه الأوّل؛ لعموم النصّ ومنع المساواه مطلقاً، وقد تقدّم البحث فی ذلک.

«والدوام» فلا یقع بالمتمتّع بها (3)لأنّ ولدها ینتفی بنفیه من غیر لعان «إلّاأن یکون اللعان لنفی الحدّ» بسبب القذف فیثبت؛ لعدم المانع مع عموم النصّ وهذا جزمٌ من المصنّف بعد التردّد؛ لأنّه فیما سلف نسب الحکم به إلی قول (4)وقد (5)تقدّم أنّ الأقوی عدم ثبوت اللعان بالمتمتّع بها مطلقاً (6)وأنّ المخصّص للآیه صحیحه ابن سنان عن الصادق علیه السلام (7).

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 101


1- فی سوی (ع) : إن-بدون الواو-.
2- فی نسخه بدل (ر) : المتیقّن.
3- فی (ع) ونسخه بدل (ش) : فلا یثبت بالمتمتّع بها، وفی (ف) : فلا یثبت فی المتمتّع بها.
4- سلف فی الصفحه 242.
5- لم یرد «قد» فی (ع) و (ف) .
6- سواء کان لنفی الحدّ أو لنفی الولد.
7- الوسائل 15:596، الباب 5 من أبواب اللعان، الحدیث 4.

«وفی» اشتراط «الدخول» بالزوجه فی لعانها «قولان» (1)مأخذهما عموم الآیه، فإنّ لِأَزْوٰاجِهِمْ فیها جمع مضاف، فیعمّ المدخول بها وغیرها، وتخصیصها بروایه محمّد بن مصادف قال: «قلت لأبی عبد اللّٰه علیه السلام: ما تقول فی رجل لاعن امرأته قبل أن یدخل بها؟ قال: لا یکون ملاعناً حتّی یدخل بها، یُضرب حدّاً وهی امرأته» (2)والمستند إلیه (3)ضعیف أو متوقّف فیه، فالتخصیص غیر متحقّق. ولکن یشکل ثبوته مطلقاً (4)لأنّ ولد غیر المدخول بها لا یُلحق بالزوج، فکیف یتوقّف نفیه علی اللعان؟ نعم یتمّ ذلک فی القذف بالزنا.

فالتفصیل کما ذهب إلیه ابن إدریس (5)حسن، لکنّه حمل اختلاف الأصحاب علیه. وهو صلح من غیر تراضی الخصمین؛ لأنّ النزاع معنویّ، لا لفظیّ بین الفریقین، بل النزاع لا یتحقّق إلّافی القذف؛ للإجماع علی انتفاء الولد عند عدم اجتماع شروط اللحوق بغیر لعان، وإن کان کلامهم هنا مطلقاً.

«ویثبت» اللعان «بین الحرّ و» زوجته «المملوکه لنفی الولد أو»

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 102


1- القول بالاشتراط للشیخ فی الخلاف 5:49، المسأله 69، والنهایه:522، والقاضی فی المهذّب 2:309، وابن حمزه فی الوسیله:336، وابن زهره فی الغنیه:378، وغیرهم. والقول بعدم الاشتراط منسوب فی غایه المرام 3:336 إلی المفید والعلّامه فی القواعد ولم نعثر علیه فی المقنعه، وانظر القواعد 3:186.
2- الوسائل 15:592، الباب 2 من أبواب اللعان، الحدیث 8.
3- یعنی «محمّد بن مصادف» ، وفی التهذیب والوسائل: «محمّد بن مضارب» .
4- أی بمقتضی العموم بحیث یدخل فیه نفیُ ولدِ غیر المدخول بها.
5- التفصیل بین القذف، فلا یشترط الدخول وبین نفی الولد فیشترط. السرائر 2:698.

نفی «التعزیر» بقذفها؛ للعموم وصحیحه محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام قال: «سألته عن الحرّ یُلاعن المملوکه، قال: نعم إذا کان مولاها زوّجه إیّاها لاعَنَها» (1)وغیره (2).

وقیل: لا لعان بینهما مطلقاً (3)استناداً إلی أخبار دلّت علی نفیه بین الحرّ والمملوکه (4)وحملها علی کونها مملوکه للقاذف طریق الجمع بینها وبین ما ذکرناه من وقوعه بالزوجه المملوکه صریحاً.

وفصلُ ابن إدریس هنا غیرُ جیّد، فأثبته مع نفی الولد، دون القذف، نظراً إلی عدم الحدّ به لها. ولکن دفع التعزیر به کافٍ، مضافاً إلی ما دلّ علیه مطلقاً. ووافقه علیه فخر المحقّقین محتجّاً بأ نّه جامع بین الأخبار (5)والجمع بینهما بما ذکرناه أولی.

«ولا یلحق ولد المملوکه» بمالکها «إلّابالإقرار» به علی أشهر القولین (6)

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 103


1- الوسائل 15:597، الباب 5 من أبواب اللعان، الحدیث 5، وفیه: إذا کان مولاها الذی زوّجها إیّاها.
2- المصدر السابق:596-597، الباب 5 من أبواب اللعان، الحدیث 1 و 2 و 6 و 8 و 10.
3- قاله المفید فی المقنعه:542، وسلّار فی المراسم:165.
4- الوسائل 15:596-598، الباب 5 من أبواب اللعان، الحدیث 4 و 11-13.
5- الإیضاح 3:445.
6- اختاره الشیخ فی المبسوط 5:231، والمحقّق فی الشرائع 3:97، والعلّامه فی القواعد 3:187، والتحریر 4:130، والإرشاد 2:61، وقوّاه ولده فی الإیضاح 3:448، واعتمد علیه فی غایه المرام 3:339. ولم نعثر علی القول الآخر من أصحابنا، ونسبه محکیّاً فی الجواهر 34:41 إلی ظاهر الاستبصار وصریح الجامع، ولم نعثر علیه فیه، اُنظر الجامع للشرائع:479، والاستبصار 3:365، ذیل الحدیث 3. نعم، نسب فی الخلاف إلی الشافعی بأ نّه إذا وطأها ثمّ جاءت بولد. . . إلی أن قال: فإنّها تصیر فراشاً بالوطء، اُنظر الخلاف 5:48، المسأله 67، وانظر المغنی مع الشرح الکبیر 9:17 و 21.

والروایتین (1)«ولو اعترف بوطئها، ولو نفاه انتفی بغیر لعان» إجماعاً. وإنّما الخلاف فی أ نّه هل یلحق به بمجرّد إمکان کونه منه وإن لم یُقِرّ به، أم لا بدّ من العلم بوطئه وإمکان لحوقه به، أو إقراره به؟ فعلی ما اختاره المصنّف والأکثر لا یُلحق به إلّابإقراره ووطئه وإمکان لحوقه به، وعلی القول الآخر لا ینتفی إلّابنفیه، أو العلم بانتفائه عنه.

ویظهر من العباره وغیرها من عبارات المحقّق والعلّامه: أ نّه لا یلحق به إلّا بإقراره (2)فلو سکت ولم ینفه ولم یقرّ به لم یلحق به، وجعلوا ذلک فائده عدم کون الأمه فراشاً بالوطء.

والذی حقّقه جماعه أ نّه یلحق به بإقراره، أو العلم بوطئه وإمکان لحوقه به وإن لم یقرّ به (3)وجعلوا الفرق بین الفراش وغیره: أنّ الفراش یلحق به الولد وإن لم یُعلم وطؤه مع إمکانه إلّامع النفی واللعان، وغیره من الأمه والمتمتّع بها یُلحق به الولد إلّامع النفی، وحملوا عدم لحوقه إلّابالإقرار علی اللحوق اللازم؛ لأنّه

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 104


1- أمّا أشهر الروایتین فهی صحیحه عبد اللّٰه بن سنان، الوسائل 14:563، الباب 55 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیث الأوّل. وأمّا غیر الأشهر فمثل روایتی سعید بن یسار والحسن الصیقل فی الوسائل 14:565-566، الباب 56 من أبواب نکاح العبید والإماء، الحدیثین 2 و 5، و 568، الباب 58 من الأبواب، الحدیث 3، وغیرها من الأحادیث.
2- اُنظر الشرائع 3:97، والقواعد 3:187، والتحریر 4:130.
3- مثل فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:446.

بدون الإقرار ینتفی بنفیه من غیر لعان، ولو أقرّ به استقرّ ولم یکن له نفیه بعدَه. وهذا هو الظاهر، وقد سبق فی أحکام الأولاد ما ینبّه علیه (1)ولولا هذا المعنی لنافی ما ذکروه هنا ما حکموا به فیما سبق من لحوقه به بشرطه.

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 105


1- سبق فی الصفحه 314.
«القول فی کیفیّه اللعان وأحکامه»

«یجب کونه عند الحاکم» وهو هنا الإمام علیه السلام «أو مَن نصبه» للحکم أو اللعان بخصوصه «ویجوز التحکیم فیه» من الزوجین «للعالم المجتهد» وإن کان الإمام ومن نصبه موجودین، کما یجوز التحکیم فی غیره من الأحکام.

وربما أطلق بعض الأصحاب علی المحکَّم هنا کونه عامّیّاً (1)نظراً إلی أ نّه غیر منصوب بخصوصه، فعامّیّته إضافیّه، لا أنّ المسأله خلافیّه، بل الإجماع علی اشتراط اجتهاد الحاکم مطلقاً، نعم منع بعض الأصحاب من التحکیم هنا (2)لأنّ أحکام اللعان لا تختصّ بالمتلاعنین فإنّ نفی الولد یتعلّق بحقّه، ومن ثَمّ لو تصادقا علی نفیه لم ینتفِ بدون اللعان، خصوصاً عند من یشترط تراضیهما بحکمه بعده (3)والأشهر الأوّل.

هذا کلّه فی حال حضور الإمام علیه السلام لما تقدّم فی باب القضاء: من أنّ قاضی التحکیم لا یتحقّق إلّامع حضوره (4)أمّا مع غیبته فیتولّی ذلک الفقیه المجتهد؛ لأنّه منصوب من قِبل الإمام عموماً کما یتولّی غیره من الأحکام ولا یتوقّف علی تراضیهما بعده بحکمه؛ لاختصاص ذلک علی القول به بقاضی

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 106


1- مثل المحقّق فی الشرائع 3:98، والعلّامه فی القواعد 3:188.
2- مثل فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:449.
3- مثل الشیخ فی کتاب القضاء من المبسوط 8:165، حیث قوّی اشتراط تراضی المترافعین فی التحکیم.
4- راجع الجزء الثانی:76-77.

التحکیم. والأقوی عدم اعتباره مطلقاً (1).

وإذا حضرا بین یدی الحاکم فلیبدأ الرجل بعد تلقین الحاکم له الشهاده (2)«فیشهد الرجل أربع مرّات» باللّٰه «أ نّه لمن الصادقین فیما رماها به» متلفّظاً بما رمی به فیقول له، قل: «أشهد باللّٰه أ نّی (3)لمن الصادقین فیما رمیتها به من الزنا» فیتبعه فیه؛ لأنّ اللعان یمین فلا یعتدّ بها قبل استحلاف الحاکم، وإن کان فیها شائبه الشهاده، أو شهاده فهی لا تؤدّی إلّابإذنه أیضاً.

وإن نفی الولد زاد «وأنّ هذا الولد من زنا ولیس منّی» کذا عبّر فی التحریر، وزاد أ نّه لو اقتصر علی أحدهما لم یجز (4)ویشکل فیما لو کان اللعان لنفی الولد خاصّه من غیر قذف، فإنّه لا یلزم [ إسناده ] (5)إلی الزنا؛ لجواز الشبهه، فینبغی أن یکتفی بقوله: «إنّه لمن الصادقین» فی نفی الولد المعیَّن «ثمّ یقول» بعد شهادته أربعاً کذلک: «أنّ لعنه اللّٰه علیه» جاعلاً المجرور ب «علی» یاء المتکلّم «إن کان من الکاذبین» فیما رماها به من الزنا أو نفی الولد، کما ذُکر فی الشهادات.

«ثمّ تشهد المرأه» بعد فراغه من الشهاده واللعنه «أربع شهادات» باللّٰه «أ نّه لمن الکاذبین فیما رماها به» فتقول: أشهد باللّٰه أ نّه لمن الکاذبین فیما رمانی به من الزنا «ثمّ تقول: إنّ غضب اللّٰه علیها إن کان من الصادقین» فیه، مقتصره علی ذلک فیهما (6).

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 107


1- أی عدم تراضیهما بحکم قاضی التحکیم هنا وفی غیره من أفراد القضاء (منه رحمه الله) .
2- فی (ف) و (ش) : بالشهاده.
3- فی (ع) : إنّه.
4- التحریر 4:135-136، الرقم 5519.
5- فی المخطوطات: استناده.
6- فی القذف ونفی الولد.

«ولا بدّ من التلفّظ بالشهاده علی الوجه المذکور» فلو أبدلها بمعناها کاُقسم، أو أحلف، أو شهدت، أو أبدل الجلاله بغیرها من أسمائه تعالی، أو أبدل اللعن والغضب والصدق والکذب بمرادفها، أو حذف لام التأکید، أو علّقه علی غیر «مِن» کقوله: «إنّی لصادق» ونحو ذلک من التعبیرات لم یصحّ.

«وأن یکون الرجل قائماً عند إیراده» الشهاده واللعن وإن کانت المرأه حینئذٍ جالسه «وکذا» تکون «المرأه» قائمه عند إیرادها الشهاده والغضب وإن کان الرجل حینئذٍ جالساً.

«وقیل: یکونان معاً قائمین فی الإیرادین» (1)ومنشأ القولین اختلاف الروایات (2)وأشهرها وأصحّها ما دلّ علی الثانی.

«وأن یتقدّم الرجل أوّلاً» فلو تقدّمت المرأه لم یصحّ عملاً بالمنقول من فعل النبیّ صلی الله علیه و آله (3)وظاهر الآیه، ولأنّ لعانها لإسقاط الحدّ الذی وجب علیها بلعان الزوج «وأن یمیّز الزوجه من غیرها تمییزاً یمنع المشارکه» إمّا بأن یذکر اسمها ویرفع نسبها بما یمیّزها، أو یصفها بما یمیّزها عن غیرها، أو یشیر إلیها إن کانت حاضره.

«وأن یکون» الإیراد بجمیع ما ذکر «باللفظ العربی» الصحیح «إلّإ

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 108


1- نسبه فی المسالک 10:231 إلی الأکثر ومنهم المفید فی المقنعه:540، والشیخ فی النهایه:520، وأتباعهما مثل الحلبی فی الکافی:309، وسلّار فی المراسم:165، والقاضی فی المهذّب 2:306، وابن زهره فی الغنیه:379، وابن حمزه فی الوسیله:338، واختاره العلّامه فی المختلف 7:462، وقوّاه ولده فی الإیضاح 3:450.
2- اُنظر الوسائل 15:586، الباب الأوّل من کتاب اللعان.
3- المصدر السابق: الحدیث الأوّل.

آن

مع التعذّر» فیجتزئ بمقدورهما منه، فإن تعذّر تلفّظهما بالعربیّه أصلاً أجزأ غیرُها من اللغات من غیر ترجیح «فیفتقر الحاکم إلی مترجمین عدلین» یلقیان علیهما الصیغه بما یحسنانه من اللغه «إن لم یعرف» الحاکم «تلک اللغه» وإلّا باشرها بنفسه. ولا یکفی أقلّ من عدلین حیث یفتقر إلی الترجمه، ولا یحتاج إلی الأزید.

«وتجب البدءه» من الرجل «بالشهاده، ثمّ اللعن» کما ذُکر «وفی المرأه بالشهاده ثمّ الغضب» وکما یجب الترتیب المذکور تجب الموالاه بین کلماتهما (1)فلو تراخی بما یعدّ فصلاً أو تکلّم خلالَه بغیره بطل.

«ویستحبّ أن یجلس الحاکم مستدبرَ القبله» لیکون وجههما إلیها. «وأن یقف الرجل عن یمینه والمرأه عن یمین الرجل وأن یحضر» من الناس «من یسمع» (2)اللعان ولو أربعه، عددَ شهود الزنا «وأن یعظه الحاکم قبل کلمه اللعنه» ویخوّفه اللّٰه تعالی ویقول له: إنّ عذاب الآخره أشدّ من عذاب الدنیا، ویقرأ علیه (إِنَّ اَلَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اَللّٰهِ وَ أَیْمٰانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً . . . الآیه (3)وإنّ لعنه لنفسه یوجب اللعنه إن کان کاذباً، ونحو ذلک «ویعظها قبل کلمه الغضب» بنحو ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 109


1- فی (ف) و (ش) ونسخه بدل (ع) : کلماتها.
2- فی (ر) : یستمع.
3- آل عمران:77.

«وأن یغلّظ بالقول» وهو تکرار الشهادات أربع مرّات، وهو واجب، لکنّه أطلق الاستحباب نظراً إلی (1)التغلیظ بمجموع الاُمور الثلاثه من حیث هو مجموع. وبما قرّرناه صرّح فی التحریر (2).

وأمّا حمله علی زیاده لفظ فی الشهاده أو الغضب علی نحو ما یُذکر فی الیمین المطلقه، ک «أشهد باللّٰه الطالب الغالب المهلک. . .» ونحو ذلک، فإنّه وإن کان ممکناً لو نُصّ علیه، إلّاأ نّه یشکل بإخلاله بالموالاه المعتبره فی اللفظ المنصوص مع عدم الإذن فی تخلّل المذکور بالخصوص.

«والمکان» بأن یلاعِنَ بینهما فی موضع شریف «کبین الرکن» الذی فیه الحجر الأسود «والمقام» مقام إبراهیم-علی نبیّنا وآله وعلیه السلام-وهو المسمّی بالحطیم «بمکّه، وفی الروضه» وهی ما بین القبر الشریف والمنبر «بالمدینه، وتحت الصخره فی» المسجد «الأقصی (3)وفی المساجد بالأمصار» - غیر ما ذُکر-عند المنبر «أو المشاهد الشریفه» للأئمّه أو (4)الأنبیاء علیهم السلام إن اتّفق. ولو کانت المرأه حائضاً فبباب المسجد فیخرج الحاکم إلیها أو یبعث نائباً، أو کانا ذمّیّین فبیعه أو کنیسه، أو مجوسیّین (5)فبیت نار، لا بیت صنم (6)لوثنیّ؛ إذ لا حرمه له، واعتقادهم (7)غیر مرعیّ.

«وإذا لاعَنَ الرجل سقط عنه الحدّ ووجب علی المرأه» لأنّ لعانه حجّه کالبیّنه «فإذا أقرّت» بالزنا «أو» لم تقرّ ولکن «نکلت» عن اللعان

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 110


1- فی (ش) زیاده: أنّ.
2- التحریر 4:134، الرقم 5515.
3- فی (ف) زیاده: وهو بیت المقدس، أطلق اللّٰه علیه الأقصی بالإضافه إلی المسجد الحرام.
4- فی (ر) بدل «أو» : و.
5- فی (ع) : مجوسین.
6- فی (ش) : فبیت النار لا بیت الصنم.
7- فی متن (ع) : اعتقاده، وفی نسخه بدله ما أثبتناه.

«وجب» علیها «الحدّ وإن لاعنت سقط» عنها.

«ویتعلّق بلعانهما» معاً «أحکام أربعه» فی الجمله، لا فی کلّ لعان «سقوط الحدّین عنهما، وزوال الفراش» وهذان ثابتان فی کلّ لعان «ونفی الولد عن الرجل» لا عن المرأه إن کان اللعان لنفیه «والتحریم المؤبّد» وهو ثابت مطلقاً کالأوّلین. ولا یُنتفی عنه الحدّ إلّابمجموع لعانه، وکذا المرأه. ولا تثبت الأحکام أجمع إلّابمجموع لعانهما.

«و» علی هذا «لو أکذب نفسه فی أثناء اللعان وجب علیه حدّ القذف» ولم یثبت شیء من الأحکام.

«و» لو أکذب نفسه «بعد لعانه» وقبل لعانها ففی وجوب الحدّ علیه «قولان» (1)منشؤهما: من سقوط الحدّ عنه بلعانه ولم یتجدّد منه قذف بعده فلا وجه لوجوبه، ومن أ نّه قد أکّد القذف السابق باللعان لتکراره إیّاه فیه، والسقوط إنّما یکون مع علم صدقه أو اشتباه حاله، واعترافه بکذبه ینفیهما، فیکون لعانه قذفاً محضاً، فکیف یکون مسقطاً؟

«وکذا» القولان (2)لو أکذب نفسه «بعد لعانهما» لعین ما ذُکر فی الجانبین.

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 111


1- لم نعثر علیهما بالتفصیل المذکور من کون إکذاب الزوج بعد لعانه وقبل لعان الزوجه، اُنظر المصادر المذکوره فی الهامش التالی.
2- القول بسقوط الحدّ للشیخ فی النهایه:521، والمحقّق فی الشرائع 3:100، والعلّامه فی الإرشاد 2:62، والتحریر 4:135، الرقم 5518. والقول بالثبوت للمفید فی المقنعه:542، والعلّامه فی القواعد 3:191، وقوّاه ولده فی الإیضاح 3:453.

والأقوی ثبوته فیهما؛ لما ذُکر، ولروایه محمّد بن الفضیل (1)عن الکاظم علیه السلام: «أ نّه سأله عن رجل لاعن امرأته وانتفی من ولدها ثمّ أکذب نفسه هل یردّ علیه ولدها (2)؟ قال: إذا أکذب نفسه جُلد الحدّ ورُدّ علیه ابنه، ولا ترجع إلیه امرأته أبداً» (3).

«لکن» لو کان رجوعه بعد لعانهما «لا یعود الحِلّ» للروایه، وللحکم بالتحریم شرعاً، واعترافه لا یصلح لإزالته. «ولا یرث الولد» لما ذُکر «وإن ورثه الولد» لأنّ اعترافه إقرار فی حقّ نفسه بإرثه منه، ودعوی ولادته قد انتفت شرعاً، فیثبت إقراره علی نفسه ولا تثبت دعواه علی غیره. وکذا لا یرث الولدُ أقرباءَ الأب ولا یرثونه إلّامع تصدیقهم علی نسبه فی قول (4)لأنّ الإقرار لا یتعدّی المقرّ.

«ولو أکذبت» المرأه «نفسها بعد لعانها فکذلک» لا یعود الفراش ولا یزول التحریم «ولا حدّ علیها» بمجرّد إکذابها نفسها؛ لأنّه إقرار بالزنا وهو لا یثبت «إلّاأن تقرّ أربعاً» - کما سیأتی إن شاء اللّٰه تعالی-فإذا أقرّت أربعاً حُدّت «علی خلاف» فی ذلک، منشؤه ما ذکرناه: من أنّ الإقرار بالزنا أربعاً من الکامل الحرّ المختار یثبت حدّه، ومن سقوطه بلعانهما؛ لقوله تعالی: (وَ یَدْرَؤُا عَنْهَا اَلْعَذٰابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهٰادٰاتٍ بِاللّٰهِ الآیه (5)فلا یعود.

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 112


1- فی (ع) و (ف) : الفضل.
2- کذا فی النسخ، وفی الوسائل والتهذیبین: ولده.
3- الوسائل 15:601، الباب 6 من أبواب اللعان، الحدیث 6.
4- قال العلّامه فی القواعد 3:382: ولو قیل یرثهم إن اعترفوا به وکذّبوا الأب فی اللعان ویرثونه کان وجهاً.
5- النور:8.

«ولو قذفها» الزوج «برجل» معیّن «وجب علیه حدّان» أحدهما لها، والآخر للرجل؛ لأنّه قذفٌ لاثنین «وله إسقاط حدّها (1)باللعان» دون حدّ الرجل.

«ولو أقام بیّنه» بذلک «سقط الحدّان» کما یسقط حدّ کلّ قذف بإقامه البیّنه بالفعل المقذوف به، وکذا یسقط الحدّ لو عفی مستحقّه أو صدّق علی الفعل، لکن إن کانت هی المصدّقه وهناک نسب لم ینتفِ بتصدیقها؛ لأنّه إقرار فی حقّ الغیر.

وهل له أن یلاعن لنفیه؟ قولان (2)من عموم ثبوته لنفی الولد، وکونه غیر متصوّر هنا؛ إذ لا یمکن الزوجه أن تشهد باللّٰه أ نّه لمن الکاذبین بعد تصدیقها إیّاه. نعم، لو صادقته علی أصل الزنا، دون کون الولد منه توجّه اللعان منها؛ لإمکان شهادتها بکذبه فی نفیه وإن ثبت زناها.

«ولو قذفها فماتت قبل اللعان سقط اللعان» لتعذّره بموتها «وورثها» لبقاء الزوجیّه «وعلیه الحدّ للوارث» بسبب القذف؛ لعدم تقدّم مسقطه «وله أن یلاعن لسقوطه» وإن لم یکن بحضور الوارث؛ لأنّه إمّا شهادات أو أیمان، وکلاهما لا یتوقّف علی حیاه المشهود علیه والمحلوف لأجله، ولعموم الآیه. وقد تقدّم: أنّ لعانه یُسقط عنه الحدّ ویوجب الحدّ علیها، ولعانهما یوجب الأحکام الأربعه (3)فإذا انتفی الثانی بموتها بقی الأوّل خاصّه، فیسقط الحدّ «ولا ینتفی

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 113


1- فی (ق) و (س) : أحدهما، وکذا فی (ش) من الشرح. ویفهم من قول الشارح قدس سره: «دون حدّ الرجل» أنّ نسخته من المتن ما أثبتناه.
2- القول باللعان للشیخ فی المبسوط 5:202. واستقرب الشهید فی غایه المراد 3:315 عدم اللعان فی الصوره الاُولی.
3- تقدّم فی الصفحه 452-453.

الإرث (1)بلعانه بعد الموت» کما لا تنتفی الزوجیّه بلعانه قبلَه «إلّاعلی روایه» أبی بصیر عن الصادق علیه السلام قال: «إن قام رجل من أهلها فلاعنه فلا میراث له، وإن أبی أحد منهم فله المیراث» (2). ومثله روی عمرو بن خالد عن زید عن آبائه علیهم السلام (3)وبمضمونها عمل جماعه (4).

والروایتان مع إرسال الاُولی (5)وضعف سند الثانیه (6)مخالفتان للأصل، من حیث إنّ اللعان شُرّع بین الزوجین فلا یتعدّی، وإنّ لعان الوارث متعذّر؛ لأنّه إن اُرید مجرّد حضوره فلیس بلعان حقیقی، وإن اُرید إیقاع الصیغ (7)المعهوده من الزوجه فبعید؛ لتعذّر القطع من الوارث علی نفی فعل غیره غالباً، وإیقاعه علی نفی العلم تغییر للصوره المنقوله شرعاً، ولأنّ الإرث قد استقرّ بالموت، فلا وجه لإسقاط اللعان المتجدّد له.

«ولو کان الزوج أحد الأربعه» الشهود بالزنا «فالأقرب حدّها» لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 114


1- الإرث: المیراث، وأصله ورث فقلبت الواو ألفاً لمکان الکسره. (منه قدس سره) .
2- الوسائل 15:608، الباب 15 من أبواب اللعان، الحدیث 1 و 2.
3- الوسائل 15:608، الباب 15 من أبواب اللعان، الحدیث 1 و 2.
4- مثل الشیخ فی النهایه:523، والخلاف 5:29، المسأله 33 من اللعان، والقاضی فی المهذّب 2:310، وابن حمزه فی الوسیله:337-338.
5- وفی المختلف [ 7:467 ] قال: إنّ الاُولی مقطوعه السند، وکأ نّه أراد الإرسال، وأمّا القطع فلا؛ لذکر المروی عنه وهو الصادق علیه السلام. (منه قدس سره) .
6- قال فی المسالک 10:254: والروایتان ضعیفتان: الاُولی بالإرسال والثانیه برجال الزیدیّه.
7- فی (ع) : الصیغه.

شهاده الزوج مقبوله علی زوجته «إن لم تختلّ الشرائط» المعتبره فی الشهاده «بخلاف ما إذا سبق الزوج بالقذف» فإنّ شهادته تردّ لذلک، وهو من جمله اختلال الشرائط «أو اختلّ غیره من الشرائط» کاختلاف کلامهم فی الشهاده، أو أدائهم الشهاده مختلفی المجلس، أو عداوه أحدهم لها، أو فسقه، أو غیر ذلک «فإنّها» حینئذٍ «لا تُحدّ» لعدم اجتماع شرائط ثبوت الزنا «ویلاعن الزوج» لإسقاط الحدّ عنه بالقذف «وإلّا» یلاعن «حُدّ» ویُحدّ باقی الشهود للفریه.

واعلم أنّ الأخبار وکلام الأصحاب اختلف فی هذه المسأله فروی إبراهیم ابن نعیم عن الصادق علیه السلام جواز شهاده الأربعه الذین أحدهم الزوج (1)ولا معنی للجواز هنا إلّاالصحّه (2)التی یترتّب علیها أثرها، وهو حدّ المرأه. وعمل بها جماعه (3)ویؤیّدها (4)قوله تعالی: (وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ شُهَدٰاءُ إِلاّٰ أَنْفُسُهُمْ) (5)فإنّ ظاهرها أ نّه إذا کان غیره فلا لعان، وقوله تعالی: (وَ اَللاّٰتِی یَأْتِینَ اَلْفٰاحِشَهَ مِنْ نِسٰائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً مِنْکُمْ) (6)فإنّ الظاهر کون الخطاب للحاکم؛ لأنّه المرجع فی الشهاده، فیشمل الزوج وغیره.

وروی زراره عن أحدهما علیهما السلام فی أربعه شهدوا علی امرأه بالزنا أحدهم

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 115


1- الوسائل 15:606، الباب 12 من أبواب اللعان، الحدیث الأوّل.
2- فی (ع) : صحّه.
3- مثل الشیخ فی النهایه:690، والخلاف 5:43، المسأله 59 من اللعان، وابن إدریس فی السرائر 3:430، والمحقّق فی الشرائع 3:102، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:548، ونسبه فی المسالک 10:258 إلی الأکثر وأکثر المتأخّرین.
4- فی (ش) : یؤیّده.
5- النور:6.
6- النساء:15.

زوجها قال: «یُلاعن ویُجلد الآخرون» (1)وعمل بها الصدوق (2)وجماعه (3)ویؤیّدها قوله تعالی: (لَوْ لاٰ جٰاؤُ عَلَیْهِ بِأَرْبَعَهِ شُهَدٰاءَ) (4)والمختار القبول.

ویمکن الجمع بین الروایتین-مع تسلیم إسنادهما-بحمل الثانیه علی اختلال شرائط الشهاده کسبق الزوج بالقذف أو غیره، کما نبّه علیه المصنّف بقوله: «إن لم تختلّ الشرائط. . .» إلی آخره. وأمّا تعلیلها بکون الزوج خصماً لها فلا تُقبل شهادته علیها (5)، فهو فی حیّز المنع.

***

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 116


1- الوسائل 15:606، الباب 12 من أبواب اللعان، الحدیث 2.
2- المقنع:440.
3- مثل القاضی فی المهذّب 2:525، والحلبی فی الکافی:415، والعلّامه فی القواعد 3:192، وولده فی الإیضاح 3:458.
4- النور:13.
5- علّلها به فی المهذّب 2:525.
کتاب العتق
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 117

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 118

«کتاب العتق»

وهو لغهً: الخلوص (1)ومنه سُمّیت جیاد الخیل عتاقاً، والبیت الشریف عتیقاً. وشرعاً: خلوص المملوک الآدمی أو بعضه من الرقّ، وبالنسبه إلی عتق المباشره المقصود بالذات من الکتاب تخلّص المملوک الآدمی، أو بعضه من الرقّ منجزاً بصیغه مخصوصه.

«وفیه أجر عظیم» قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «من أعتق مؤمناً أعتق اللّٰه العزیز الجبّار بکلّ عضوٍ عضواً له من النار؛ فإن کان اُنثی أعتق اللّٰه العزیز الجبّار بکلّ عضوین منها عضواً من النار؛ لأنّ المرأه نصف الرجل» (2)وقال صلی الله علیه و آله: «من أعتق رقبهً مؤمنهً کانت فداه من النار» (3)ولما فیه من تخلیص الآدمی من ضرر الرقّ وتملّکه منافعَه، وتکمُّل أحکامه.

ویحصل العتق باختیار سببه، وغیره.

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 119


1- راجع مجمع البحرین 5:211.
2- الوسائل 16:6، الباب 3 من أبواب کتاب العتق، الحدیث الأوّل. وانظر المستدرک 15:451، الباب 3 من کتاب العتق، الحدیث 2.
3- المستدرک 15:449، الباب الأوّل من کتاب العتق، الحدیث 13.

فالأوّل بالصیغه المنجَّزه، والتدبیر، والکتابه، والاستیلاد، وشراء الذکر أحد العمودین أو المحارم من النساء، والاُنثی أحد العمودین، وإسلام المملوک فی دار الحرب قبل مولاه مع خروجه منها قبلَه، وتنکیل المولی به.

والثانی بالجذام، والعمی، والإقعاد، وموت المورِّث، وکون أحد الأبوین حرّاً إلّاأن یُشترطَ رقّه، علی الخلاف.

وهذه الأسباب منها تامّه فی العتق کالإعتاق بالصیغه، وشراء القریب، والتنکیل، والجذام والإقعاد. ومنها ناقصه تتوقّف علی أمر آخر، کالاستیلاد لتوقّفه علی موت المولی واُمور اُخر، والکتابه لتوقّفها علی أداء المال، والتدبیرِ لتوقّفه علی موت المولی ونفوذه من ثلث ماله، وموتِ المورّث لتوقّفه علی دفع القیمه إلی مالکه، وغیره ممّا یفصّل فی محلّه إن شاء اللّٰه تعالی.

ویفتقر الأوّل إلی صیغه مخصوصه.

[صیغته]

«وعبارته الصریحه التحریر، مثل أنت مثلاً» أو هذا أو فلان «حرّ» . ووقوعه بلفظ التحریر موضع وفاق، وصراحته فیه واضحه، قال اللّٰه تعالی: (وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ) (1)«وفی قوله: أنت عتیق، أو معتق خلاف» منشؤه الشکّ فی کونه مرادفاً للتحریر فیدلّ علیه صریحاً، أو کنایه عنه فلا یقع به. و «الأقرب وقوعه» به؛ لغلبه استعماله فیه فی اللغه والحدیث والعرف، وقد تقدّم بعضه واتّفق الأصحاب علی صحّته فی قول السیّد لأمته: أعتقتکِ وتزوّجتکِ. . . إلی آخره.

«ولا عبره بغیر ذلک من الألفاظ» التی لم توضع له شرعاً «صریحاً کان» فی إزاله الرقّ «مثل أزلت عنک الرقّ أو فککت رقبتک، أو کنایه» عنه

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 120


1- النساء:92.

تحتمل غیر العتق «مثل أنت» بفتح التاء «سائبه» أو لا ملک لی علیک، أو لا سلطان، أو لا سبیل، أو أنت مولای. ویدخل فی «غیر ذلک» ما دلّ علی الإعتاق بلفظ الماضی الذی یقع به غیره کأعتقتک، بل الصریح محضاً کحرّرتک.

وظاهرهم عدم وقوعه بهما، ولعلّه لبعد الماضی عن الإنشاء، وقیامه مقامه فی العقود علی وجه النقل خلاف الأصل، فیقتصر فیه علی محلّه. مع احتمال الوقوع به هنا؛ لظهوره فیه.

«وکذا لا عبره بالنداء مثل یا حرُّ» ویا عتیق ویا مُعتَق «وإن قصد التحریر بذلک» المذکور من اللفظ غیر المنقول شرعاً، ومنه الکنایه والنداء «کلِّه» اقتصاراً فی الحکم بالحرّیّه علی موضع الیقین، ولبعد النداء عن الإنشاء.

وربما احتمل الوقوع به من حیث إنّ حرف الإشاره إلی المملوک لم یعتبره الشارع بخصوصه، وإنّما الاعتبار بالتحریر والإعتاق، واستعمال «یا» بمعنی «أنت» أو «فلان» مع القصد جائز.

ویضعَّف بأنّ غایه ذلک أن یکون کنایه لا صریحاً، فلا یقع به، ولا یخرج الملک المعلوم عن أصله. وحیث لا یکون اللفظ مؤثّراً شرعاً فی الحکم لا ینفعه ضمّ القصد إلیه. ونبّه بالغایه (1)علی خلاف من اکتفی بغیر الصریح إذا انضمّ إلی النیّه من العامّه (2).

ویقوی الإشکال لو کان اسمها «حرّه» فقال: أنتِ حرّه وشکّ فی قصده؛

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 121


1- فی قول الماتن قدس سره: «وإن قصد التحریر بذلک» .
2- اُنظر المغنی مع الشرح الکبیر 12:234-235.

لمطابقه اللفظ للمتّفق علی التحریر به، واحتمالِ الإخبار بالاسم.

والأقوی عدم الوقوع. نعم، لو صرّح بقصد الإنشاء صحّ، کما أ نّه لو صرّح بقصد الإخبار قُبِل ولم یُعتق.

«وفی اعتبار التعیین» للمعتَق «نظر» منشؤه: النظر إلی عموم الأدلّه الدالّه علی وقوعه بالصیغه الخاصّه، وأصاله عدم التعیین، وعدم مانعیّه الإبهام فی العتق شرعاً، من حیث وقع لمریضٍ أعتق عبیداً یزیدون عن ثلث ماله ولم یُجز الورثه، والالتفات إلی أنّ العتق أمر معیَّن فلا بدّ له من محلّ معیَّن.

وقد تقدّم مثله فی الطلاق (1)والمصنّف رجّح فی شرح الإرشاد الوقوع (2)وهنا توقّف. وله وجه إن لم یترجّح اعتباره، فإن لم یعتبر التعیین فقال: «أحد عبیدی حرّ» صحّ، وعیّن من شاء.

وفی وجوب الإنفاق علیهم قبلَه، والمنع من استخدام أحدهم وبیعه، وجهان: من ثبوت النفقه قبل العتق ولم یتحقّق بالنسبه (3)إلی کلّ واحد فیستصحب، واشتباه الحرّ منهم بالرقّ مع انحصارهم فیحرم استخدامهم وبیعهم. ومن استلزام ذلک الإنفاق علی الحرّ بسبب الملک والمنع من استعمال المملوک. والأقوی الأوّل.

واحتمل المصنّف استخراج المعتَق بالقرعه، وقطع بها لو مات قبل التعیین (4)ویشکل کلّ منهما بأنّ القرعه لاستخراج ما هو معیّن فی نفسه غیر متعیّن ظاهراً،

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 122


1- تقدّم فی الصفحه 354-355.
2- اُنظر غایه المراد 3:229 و 324.
3- فی (ع) : النسبه.
4- اُنظر الدروس 2:198.

لا لتحصیل التعیین.

فالأقوی الرجوع إلیه فیه أو إلی وارثه بعدَه.

ولو عدل المعیّن عن من عیّنه لم یُقبل ولم ینعتق الثانی؛ إذ لم یبقَ للعتق محلّ. بخلاف ما لو أعتق معیّناً واشتبه ثمّ عدل فإنّهما ینعتقان.

[شروط المولی ]

«ویشترط بلوغ المولی» المعتِق «واختیاره ورشده وقصده» إلی العتق «والتقرّب به إلی اللّٰه تعالی» لأنّه عباده ولقولهم علیهم السلام: «لا عتق إلّا ما اُرید به وجه اللّٰه تعالی» (1)«وکونُه غیرَ محجور علیه بفَلَس، أو مرض فیما زاد علی الثُلث» فلا یقع من الصبیّ وإن بلغ عشراً، ولا من المجنون المطبق، ولا غیره فی غیر وقت کماله، ولا المکره، ولا السفیه، ولا الناسی والغافل والسکران، ولا من غیر المتقرّب به إلی اللّٰه تعالی، سواء قصد الریاء أم لم یقصد شیئاً، ولا من المفلَّس بعد الحجر علیه أمّا قبلَه فیجوز وإن استوعب دینُه مالَه، ولا من المریض إذا استغرق دینُه ترکتَه أو زاد المعتَق عن ثلث ماله بعد الدین إن کان، إلّامع إجازه الغرماء والورثه.

وفی الاکتفاء بإجازه الغرماء فی الصوره الاُولی وجهان: من أنّ المنع من العتق لحقّهم، ومن اختصاص الوارث بعین الترکه. والأقوی (2)التوقّف علی إجازه الجمیع.

«والأقرب صحّه مباشره الکافر» للعتق؛ لإطلاق الأدلّه (3)أو عمومها، ولأنّ العتق إزاله ملک، وملک الکافر أضعف من ملک المسلم فهو أولی بقبول

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 123


1- الوسائل 16:6، الباب 4 من أبواب کتاب العتق، الحدیث الأوّل.
2- فی (ر) : والأولی.
3- اُنظر الوسائل 16:2، الباب الأوّل من کتاب العتق، وغیره من الأبواب.

الزوال. واشتراطه بنیّه القربه لا ینافیه؛ لأنّ ظاهر الخبر السالف أنّ المراد منها إراده وجه اللّٰه تعالی، سواء حصل الثواب أم لم یحصل. وهذا القدر ممکن ممّن یقرّ باللّٰه تعالی. نعم، لو کان الکفر بجحد الإلهیّه مطلقاً توجّه إلیه المنع. وکونه عباده مطلقاً ممنوع، بل هو عباده خاصّه یغلب فیها فکّ الملک، فلا یمتنع من الکافر مطلقاً.

وقیل: لا یقع من الکافر مطلقاً (1)نظراً إلی أ نّه عباده تتوقّف علی القربه، وأنّ المعتبر من القربه ترتّب أثرها من الثواب، لا مطلق طلبها کما ینبّه علیه حکمهم ببطلان صلاته وصومه لتعذّر القربه منه، فإنّ القدر المتعذّر هو هذا المعنی، لا ما ادّعوه أوّلاً، ولأنّ العتق شرعاً ملزوم للولاء ولا یثبت ولاء الکافر علی المسلم؛ لأنّه سبیل منفیّ عنه، وانتفاء اللازم یستلزم انتفاء الملزوم.

وفی الأوّل ما مرّ. وفی الثانی أنّ الکفر مانع من الإرث کالقتل، کما هو مانع فی النسب.

والحقّ أنّ اتّفاقهم علی بطلان عبادته من الصلاه ونحوها واختلافهم فی عتقه وصدقته ووقفه عند من یعتبر نیّه القربه فیه، یدلّ علی أنّ لهذا النوع من التصرّف المالی حکماً ناقصاً عن مطلق العباده (2)من حیث المالیّه، وکونِ الغرض منها نفع الغیر فجانب المالیّه فیها أغلب من جانب العباده، فمن ثمّ وقع الخلاف فیها دون غیرها من العباده (3) والقول بصحّه عتقه متّجه مع تحقّق قصده إلی القربه وإن لم یحصل لازمها.

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 124


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:20، والمحقّق فی الشرائع 3:107، والعلّامه فی القواعد 3:199، والتحریر 4:189، الرقم 5624، والإرشاد 2:67.
2- و (3) فی (ر) : العبادات.

«وکونِه» - بالجرّ-عطفاً علی مباشره الکافر، أی والأقرب صحّه کون الکافر «محلّاً» للعتق بأن یکون العبد المعتَق کافراً، لکن «بالنذر لا غیر» بأن ینذر عتق مملوک بعینه وهو کافر. أمّا المنع من عتقه مطلقاً، فلأ نّه خبیث وعتقه إنفاق له فی سبیل اللّٰه وقد نهی اللّٰه تعالی عنه بقوله: (وَ لاٰ تَیَمَّمُوا اَلْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ) (1)ولاشتراط القربه فیه کما مرّ، ولا قربه فی الکافر، ولروایه سیف بن عمیره عن الصادق علیه السلام قال: «سألته أیجوز للمسلم أن یُعتِق مملوکاً مشرکاً؟ قال: لا» (2).

وأمّا جوازه بالنذر، فللجمع بین ذلک وبین ما رُوی أنّ علیّاً علیه السلام أعتق عبداً نصرانیّاً فأسلم حین أعتقه (3)بحمله علی النذر، والاُولی علی عدمه.

وفیهما معاً نظر؛ لأنّ ظاهر الآیه وقول المفسّرین: أنّ الخبیث هو الردیء من المال یُعطی الفقیر (4)وربما کانت المالیّه فی الکافر خیراً من العبد المسلم، والإنفاق؛ لمالیّته، لا لمعتقده الخبیث؛ ومع ذلک فالنهی مخصوص بالصدقه الواجبه؛ لعدم تحریم الصدقه المندوبه بما قلّ و رَدُؤَ حتّی بشقّ تمره إجماعاً. والقربه یمکن تحقّقها فی عتق المولی الکافر المقرّ باللّٰه تعالی الموافق له فی الاعتقاد، فإنّه یقصد به وجه اللّٰه تعالی کما مرّ وإن لم یحصل الثواب، وفی المسلم إذا ظنّ القربه بالإحسان إلیه وفکّ رقبته من الرقّ وترغیبه فی الإسلام، کما روی من فعل علیّ علیه السلام وخبر سیف مع ضعف سنده (5)أخصّ من المدّعی، ولا ضروره

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 125


1- البقره:267.
2- الوسائل 16:20، الباب 17 من أبواب کتاب العتق، الحدیث 5 و 2.
3- الوسائل 16:20، الباب 17 من أبواب کتاب العتق، الحدیث 5 و 2.
4- اُنظر التبیان 2:344-345، ومجمع البیان 1:381 ذیل الآیه الشریفه.
5- وفی طریقه الحسن بن علی بن أبی حمزه، وهو واقفیٌّ خبیثٌ. (منه رحمه الله) .

إلی الجمع حینئذٍ بما لا یدلّ علیه اللفظ أصلاً، فالقول بالصحّه مطلقاً مع تحقّق القربه متّجه، وهو مختار المصنّف فی الشرح (1).

[احکام العتق ]

«ولا یقف العتق علی إجازه» المالک لو وقع من غیره «بل یبطل عتق الفضولی» من رأسٍ إجماعاً، ولقوله صلی الله علیه و آله: «لا عتق إلّافی ملک» (2)ووقوعه من غیره بالسرایه خروج عن المتنازع، واستثناؤه إمّا منقطع، أو نظراً إلی مطلق الانعتاق. ولو علّق غیر المالک العتق بالملک لغا، إلّاأن یجعله نذراً أو ما فی معناه، ک «للّٰه علیّ إعتاقه إن ملکته» فیجب عند حصول الشرط، ویفتقر إلی صیغه العتق وإن قال: «للّٰه علیَّ أ نّه حرّ إن ملکته» علی الأقوی.

وربما قیل بالاکتفاء هنا بالصیغه الاُولی (3)اکتفاءً بالملک الضمنیّ، کملک القریب آناً ثمّ یُعتَق.

«ولا یجوز تعلیقه علی شرط» کقوله: «أنت حرّ إن فعلت کذا» أو «إذا طلعت الشمس» «إلّافی التدبیر فإنّه» یجوز أن «یعلّق بالموت» کما سیأتی «لا بغیره» وإلّا فی النذر حیث لا یفتقر إلی صیغه إن قلنا به.

«نعم، لو نذر عتق عبده عند شرط» سائغ علی ما فُصّل «انعقد» النذر وانعتق مع وجود الشرط إن کانت الصیغه: أ نّه إن کان کذا من الشروط السائغه فعبدی حرّ. ووجب عتقه إن قال: «فللّه علیَّ أن أعتقه» . والمطابق للعباره، الأوّل؛ لأنّه العتق المعلّق، لا الثانی فإنّه الإعتاق.

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 126


1- غایه المراد 3:328.
2- اُنظر الوسائل 16:7، الباب 5 من أبواب العتق، الحدیث 1 و 2.
3- قاله ابن حمزه فی الوسیله:340، وهو ظاهر الشهید کما فی الجواهر 34:114، وانظر الدروس 2:197.

ومثله القول فیما إذا نذر أن یکون ماله صدقه، أو لزید، أو أن یتصدّق به، أو یعطیه لزید، فإنّه ینتقل عن ملکه بحصول الشرط فی الأوّل ویصیر ملکاً لزید قهریّاً، بخلاف الأخیر فإنّه لا یزول ملکه به، وإنّما یجب أن یتصدّق أو یعطی زیداً، فإن لم یفعل بقی علی ملکه وإن حنث. ویتفرّع علی ذلک إبراؤه منه قبل القبض فیصحّ فی الأوّل، دون الثانی.

«ولو شرط علیه» فی صیغه العتق «خدمه» مدّه مضبوطه متّصله بالعتق أو منفصله أو متفرّقه مع الضبط «صحّ» الشرط والعتق؛ لعموم «المؤمنون عند شروطهم» (1)ولأنّ منافعه المتجدّده ورقبته ملک للمولی، فإذا أعتقه بالشرط فقد فکّ رقبته وغیرَ المشترط من المنافع وأبقی المشترط علی ملکه، فیبقی استصحاباً للملک ووفاءً بالشرط.

وهل یشترط قبول العبد؟ الأقوی العدم، وهو ظاهر إطلاق العباره؛ لِما ذکرناه.

ووجه اشتراط قبوله: أنّ الإعتاق یقتضی التحریر والمنافع تابعه، فلا یصحّ شرط شیء منها إلّابقبوله.

وهل تجب علی المولی نفقته فی المدّه المشترطه؟ قیل: نعم (2)لقطعه بها عن التکسّب.

ویشکل بأ نّه لا یستلزم وجوب النفقه کالأجیر والموصی بخدمته. والمناسب للأصل ثبوتها من بیت المال أو من الصدقات؛ لأنّ أسباب النفقه

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 127


1- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
2- نسبه فی التنقیح الرائع 3:438 إلی الإسکافی وقرّبه، وفی المهذّب البارع 4:49 أیضاً نسبه إلیه واستحسنه، وراجع کلام الإسکافی فی المختلف 8:27-28.

مضبوطه شرعاً ولیس هذا منها، وللأصل. وکما یصحّ اشتراط الخدمه یصحّ اشتراط شیء معیّن من المال؛ للعموم (1)لکن الأقوی هنا اشتراط قبوله؛ لأنّ المولی لا یملک إثبات مال فی ذمّه العبد، ولصحیحه حریز عن الصادق علیه السلام (2).

وقیل: لا یشترط کالخدمه (3)لاستحقاقه علیه رقّاً السعی فی الکسب کما یستحقّ الخدمه، فإذا شرط علیه مالاً فقد استثنی من منافعه بعضها. وضعفه ظاهر.

وحیث یشترط الخدمه لا یتوقّف انعتاقه علی استیفائها، فإن وفی بها فی وقتها، وإلّا استقرّت اُجره مثلها فی ذمّته؛ لأنّها مستحقّه علیه وقد فاتت فیرجع إلی اُجرتها، ولا فرق بین المعتق ووارثه فی ذلک.

«ولو شرط عوده فی الرقّ إن خالف» شرطاً شَرَطه علیه فی صیغه العتق «فالأقرب بطلان العتق» لتضمّن الشرط عود من تثبت حرّیّته رقّاً وهو غیر جائز.

ولا یرد مثله فی المکاتب المشروط؛ لأنّه لم یخرج عن الرقّیّه وإن تشبّث

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 128


1- أی عموم المؤمنون عند شروطهم.
2- فی الکافی والتهذیبین بدل حریز أبو جریر، نعم فی الفقیه والمختلف والإیضاح والدروس کما هنا. والسؤال فیها عن أبی الحسن الکاظم علیه السلام کما فی المسالک. اُنظر الکافی 6:191، ح 5، والتهذیب 8:224، ح 806، والاستبصار 4:11، ح 33، والفقیه 3:153، ح 3557، والمختلف 8:22، والإیضاح 3:478، والدروس 2:206، والمسالک 10:310-311، وانظر الروایه فی الوسائل 16:29، الباب 24 من کتاب العتق، الحدیث 5.
3- لم نعثر علی القائل صریحاً. ونسبه فی المسالک 10:293 إلی ظاهر الشرائع. اُنظر کلام المحقّق فی الشرائع 3:108.

بالحرّیّه بوجه ضعیف، بخلاف المعتَق بشرط. وقول سیّد المکاتَب: «فأنت ردّ فی الرقّ» یرید به الرقّ المحض، لا مطلق الرقّ.

وقیل: یصحّ الشرط ویرجع بالإخلال (1)للعموم وروایه إسحاق بن عمّار عن الصادق علیه السلام أ نّه سأله «عن الرجل یُعتق مملوکه ویزوّجه ابنته ویشترط علیه إن أغارها أن یردّه فی الرقّ؟ قال: له شرطه» (2)وطریق الروایه ضعیف (3)ومتنها منافٍ للاُصول، فالقول بالبطلان أقوی.

وذهب بعض الأصحاب (4)إلی صحّه العتق وبطلان الشرط لبنائه علی التغلیب. ویضعَّف بعدم القصد إلیه مجرّداً عن الشرط وهو شرط الصحّه کغیره من الشروط.

«ویستحبّ عتق» المملوک «المؤمن» ذکراً کان أم اُنثی «إذا أتی علیه» فی ملک المولی المندوب إلی عتقه «سبع سنین» لقول الصادق علیه السلام: «من کان مؤمناً فقد عُتِق بعد سبع سنین، أعتقه صاحبه أم لم یعتقه، ولا تحلّ خدمه من کان مؤمناً بعد سبع سنین» (5)وهو محمول علی تأکّد استحباب عتقه؛ للإجماع علی أ نّه لا یُعتق بدون الإعتاق «بل یستحبّ» العتق «مطلقاً»

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 129


1- قاله الشیخ فی النهایه:542، والقاضی فی المهذّب 2:359، والمحقّق فی الشرائع 3:108، والعلّامه فی القواعد 3:202.
2- الوسائل 16:15، الباب 12 من کتاب العتق، الحدیث 2.
3- فإنّ إسحاق بن عمّار فطحی، المسالک 8:106.
4- هو الشیخ فخر الدین فی الشرح صریحاً [ الإیضاح 3:479 ] وابن إدریس ظاهراً [ السرائر 3:11 ] (منه رحمه الله) .
5- الوسائل 16:36، الباب 33 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل.

خصوصاً للمؤمن.

«ویُکره عتق العاجز عن الاکتساب (1)إلّاأن یُعینه» بالإنفاق، قال الرضا علیه السلام: «من أعتق مملوکاً لا حیله له فإنّ علیه أن یعوله حتّی یستغنی عنه، وکذلک کان علیّ علیه السلام یفعل إذا أعتق الصغار ومن لا حیله له» (2).

«و» کذا یُکره «عتق المخالف» للحقّ فی الاعتقاد؛ للنهی عنه فی الأخبار، المحمول علی الکراهه جمعاً. قال الصادق علیه السلام: «ما أغنی اللّٰه عن عتق أحدکم، تعتقون الیوم یکون علینا غداً، لا یجوز لکم أن تعتقوا إلّاعارفاً» (3). و «لا» یُکره عتق «المستضعف» الذی لا یعرف الحقّ ولا یعاند فیه، ولا یوالی أحداً بعینه؛ لروایه الحلبی عن الصادق علیه السلام: «قال: قلت له: الرقبه تعتق من المستضعفین؟ قال: نعم» (4).

[السرایه]

«ومن خواصّ العتق السرایه»

وهو انعتاق باقی المملوک إذا اُعتق بعضه بشرائط خاصّه «فمن أعتق شِقصاً» - بکسر الشین-أی جزءاً «من عبده» أو أمته-وإن قلّ الجزء-سری العتق فیه أجمع و «عُتِق کلّه» وإن لم یملک سواه «إلّاأن یکون» المعتِق «مریضاً ولم یبرأ» من مرضه الذی أعتق فیه «ولم یخرج» المملوک «من

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 130


1- فی (ق) : اکتساب.
2- الوسائل 16:17، الباب 14 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل.
3- نفس المصدر:20، الباب 17 من کتاب العتق، ذیل الحدیث 3.
4- المصدر السابق:19، الباب 17 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل.

الثلث» أی ثلث مال المعتق، فلا یُعتق حینئذٍ أجمع، بل ما یسعه الثلث «إلّامع الإجازه» من الوارث فیُعتق أجمع إن أجازه، وإلّا فبحسب ما أجازه.

هذا هو المشهور بین الأصحاب وربما کان إجماعاً، ومستنده من الأخبار (1)ضعیف (2)ومن ثَمَّ ذهب السیّد جمال الدین بن طاووس إلی عدم السرایه بعتق البعض مطلقاً (3)استضعافاً للدلیل المخرج عن حکم الأصل، ولموافقته لمذهب العامّه (4)مع أ نّه قد روی حمزه بن حمران عن أحدهما علیهما السلام قال: «سألته عن الرجل أعتق نصف جاریته ثمّ قذفها بالزنا؟ قال: فقال: أری أنّ علیه خمسین جلده ویستغفر ربّه» الحدیث (5)وفی معناه خبران آخران (6)وحملها الشیخ علی أ نّه لا یملک نصفها الآخر مع إعساره (7).

«ولو کان له فیه» أی فی المملوک الذی اُعتق بعضه «شریک قُوّم علیه نصیبه» وعُتق أجمع «مع یساره» أی یسار المعتق بأن یملک حال العتق

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 131


1- اُنظر الوسائل 16:63، الباب 64 من کتاب العتق، الحدیث 1 و 2.
2- فإنّ غیاث بن إبراهیم وطلحه بن زید الواقعان فی طریق الروایتین بتریّان. راجع المسالک 9:471 و 12:341.
3- قاله فی کتابه ملاذ علماء الإمامیّه کما فی المسالک 10:325 ولا یوجد الکتاب لدینا، ونقله الشهید عنه أیضاً فی الدروس 2:210.
4- اُنظر المغنی والشرح الکبیر 12:240 و 249.
5- الوسائل 16:63-64، الباب 64 من کتاب العتق، الحدیث 3.
6- وهما صحیحه عبد اللّٰه بن سنان وروایه مالک بن عطیّه عن أبی بصیر فی الوسائل 16:64-65، الباب 64 من کتاب العتق، الحدیث 7، و 95، الباب 12 من أبواب المکاتبه، الحدیث الأوّل.
7- اُنظر التهذیب 8:229، ذیل الخبر 826، والاستبصار 4:6، ذیل الخبر 20.

زیاده عمّا یُستثنی فی الدین: من داره وخادمه ودابّته، وثیابه اللائقه بحاله کمّیّه وکیفیّه، وقوت یوم له ولعیاله ما یسع قیمه نصیب الشریک، فتدفع إلیه ویُعتق.

ولو کان مدیوناً یستغرق دینه ماله الذی یُصرف فیه، ففی کونه موسراً أو معسراً قولان (1)أوجههما الأوّل؛ لبقاء الملک معه.

وهل تنعتق حصّه الشریک بعتق المالک حصّته، أو بأداء قیمتها إلیه، أو بالعتق مراعی بالأداء؟ أقوال (2)وفی الأخبار (3)ما یدلّ علی الأوّلین، والأخیر طریق الجمع.

وتظهر الفائده فیما لو أعتق الشریک حصّته قبل الأداء، فیصحّ علی الثانی، دون الأوّل. وفی اعتبار القیمه، فعلی الأوّل یوم العتق، وعلی الثانی یوم الأداء، والظاهر أنّ الثالث کالأوّل. وفیما لو مات قبل الأداء، فیموت حرّاً علی الأوّل

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 132


1- القول بالإعسار للعلّامه فی القواعد 3:205. وأمّا القول بالیسار فلم نعثر علی القائل به صریحاً. ونسبه فی المسالک 10:337 إلی إطلاق عباره الشرائع واختاره العلّامه فی الإرشاد حسب بعض النسخ الذی اختاره الشهید فی غایه المراد، والظاهر أ نّه هو مختاره أیضاً. اُنظر غایه المراد 3:337-339.
2- الأوّل لابن إدریس فی السرائر 3:15-16. والثانی للمفید فی المقنعه:550، والشیخ فی الخلاف 6:359، المسأله 1 من کتاب العتق، والمحقّق فی الشرائع 3:112، والعلّامه فی التحریر 4:197، الرقم 5643، وقوّاه الشهید فی الدروس 2:212. والثالث للشیخ فی المبسوط 6:52.
3- أمّا ما یدلّ علی الأوّل فمثل روایه سلیمان بن خالد وغیرها. راجع الوسائل 16:23، الباب 18 من کتاب العتق، الحدیث 9 و 11، و 63، الباب 64 من کتاب العتق، الحدیث 1 و 2، وغیرها من الروایات. وأمّا ما یدلّ علی الثانی فمثل صحیحه محمّد بن قیس عن أبی جعفر علیه السلام، الوسائل 16:21، الباب 18 من کتاب العتق، الحدیث 3.

ویرثه وارثه، دون الثانی، ویعتبر الأداء فی ظهور حرّیّته علی الثالث. وفیما لو وجب علیه حدّ قبله، فکالحرّ علی الأوّل، والمبعَّض علی الثانی، وفی الحکم علی الثالث نظر. وفیما لو أیسر المباشر بعد العتق وقبل الأداء، فعلی الأوّل لا یجب علیه الفکّ، وعلی الثانی یجب، وفی الثالث نظر وإلحاقه بالأوّل مطلقاً حسن.

«وسعی العبد» فی باقی قیمته بجمیع سعیه، لا بنصیب الحرّیّه خاصّه «مع إعساره» عنه أجمع، فإذا أدّی عُتق کالمکاتب المطلق. ولو أیسر بالبعض سری علیه بقدره علی الأقوی، وسعی العبد فی الباقی.

ولا فرق فی عتق الشریک بین وقوعه للإضرار بالشریک وعدمه مع تحقّق القربه المشترطه. خلافاً للشیخ حیث شرط فی السرایه مع الیسار قصد الإضرار وأبطل العتق بالإعسار معه، وحکم بسعی العبد مطلقاً مع قصد القربه (1)استناداً إلی أخبار (2)تأویلها بما یدفع المنافاه بینها وبین ما دلّ علی المشهور طریق الجمع.

«ولو عجز العبد» عن السعی أو امتنع منه ولم یمکن إجباره أو مطلقاً فی ظاهر کلامهم «فالمهایأه» بالهمز «فی کسبه» بمعنی أ نّهما یقتسمان الزمان بحسب ما یتّفقان علیه، ویکون کسبه فی کلّ وقت لمن ظهر له بالقسمه «وتتناول» المهایأه «المعتاد» من الکسب کالاحتطاب «والنادر» کالالتقاط.

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 133


1- النهایه:542.
2- مثل حسنه الحلبی فی الوسائل 16:21، الباب 18 من کتاب العتق، الحدیث 2، وغیره فی الباب وغیره.

وربما قیل: لا یتناول النادر (1)لأنّها معاوضه فلو تناولته تجهّلت (2)والمذهب خلافه، والأدلّه عامّه (3)والنفقه والفطره علیهما بالنسبه.

ولو ملک بجزئه الحرّ مالاً کالإرث والوصیّه لم یشارکه المولی فیه وإن اتّفق فی نوبته.

ولو امتنعا أو أحدهما من المهایأه لم یجبر الممتنع، وکان علی المولی نصف اُجره عمله الذی یأمره به، وعلی المبعَّض نصف اُجره ما یغصبه (4)من المدّه ویفوّته اختیاراً.

«ولو اختلفا فی القیمه حلف الشریک؛ لأنّه یُنتزع من یده» فلا ینتزع إلّا بما یقوله؛ لأصاله عدم استحقاق ملکه إلّابعوض یختاره، کما یحلف المشتری لو نازعه الشفیع فیها؛ للعلّه.

وقیل: یحلف المعتق؛ لأنّه غارم (5)وربما بُنی الخلاف علی عتقه بالأداء أو الإعتاق، فعلی الأوّل الأوّل، وعلی الثانی الثانی، وعلیه المصنّف فی الدروس (6)لکن قدّم علی الحلف عرضه علی المقوّمین مع الإمکان.

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 134


1- لم نعثر علیه فی أصحابنا، بل قال الشارح فی المسالک 10:328: إنّ القول بتناولها للکسب مطلقاً وإن کان نادراً هو المذهب. نعم، هو قول للعامّه ونسبه فی المغنی المطبوع مع الشرح الکبیر 12:253 إلی أصحاب الشافعیّه.
2- فی (ش) و (ر) : لجهلت.
3- مثل ما فی الوسائل 16:23، الباب 18 من کتاب العتق، الحدیث 11 و 12.
4- فی (ف) : یعصیه، وفی (ش) ونسخه بدل (ر) : یقتضیه.
5- قاله المحقّق فی الشرائع 3:112، والعلّامه فی القواعد 3:207، والإرشاد 2:70.
6- الدروس 2:212.

والأقوی تقدیم قول المعتق؛ للأصل، ولأ نّه متلف فلا یقصر عن الغاصب المتلف.

[ما یحصل به العتق ]

«وقد یحصل العتق بالعمی» أی عمی المملوک بحیث لا یبصر أصلاً؛ لقول الصادق علیه السلام فی حسنه حمّاد: «إذا عمی المملوک فقد اُعتق» (1)وروی السکونی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله: «إذا عمی المملوک فلا رقّ علیه، والعبد إذا جُذم فلا رقّ علیه» (2)وفی معناهما أخبار کثیره (3).

«والجذامِ» وکأ نّه إجماع ومن ثمّ لم ینکره ابن إدریس (4)وإلّا فالمستند (5)ضعیف، وألحق به ابن حمزه البرص (6)ولم یثبت.

«والإقعاد» ذکره الأصحاب ولم نقف علی مستنده، وفی النافع نسبه إلی الأصحاب (7)مشعراً بتمریضه إن لم تکن إشاره إلی أ نّه إجماع وکونه المستند.

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 135


1- الوسائل 16:27، الباب 23 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل. وفیه وفی الکافی: فقد عتق.
2- نفس المصدر، الحدیث 2.
3- راجع نفس المصدر والباب.
4- السرائر 3:6.
5- وهو روایه السکونی فی الوسائل 16:27، الباب 23 من أبواب العتق، الحدیث 2. والظاهر أنّ ضعف الخبر بالسکونی. راجع المسالک 1:99.
6- الوسیله:340.
7- المختصر النافع:238.

«وإسلام المملوک فی دار الحرب سابقاً علی مولاه» خارجاً منها قبله علی أصحّ القولین (1)للخبر (2)ولأنّ إسلام المملوک لا ینافی ملک الکافر له، غایته أ نّه یُجبر علی بیعه. وإنّما یملک نفسه بالقهر لسیّده، ولا یتحقّق ثَمَّ إلّابالخروج إلینا قبله. ولو أسلم بعده لم یُعتق وإن خرج إلینا قبلَه. ومتی ملک نفسه أمکن بعد ذلک أن یسترقّ مولاه إذا قهره، فتنعکس المولویّه.

«ودفعِ قیمه» المملوک «الوارث» إلی سیّده لیُعتق ویرث. ویظهر من العباره انعتاقه بمجرّد دفع القیمه، حیث جعله سبب العتق، وکذا یظهر منها الاکتفاء فی عتقه بدفع القیمه من غیر عقد وسیأتی فی المیراث (3)أ نّه یُشتری ویُعتق. ویمکن أن یُرید کون دفع القیمه من جمله أسباب العتق وإن توقّف علی أمر آخر، کسببیّه التدبیر والکتابه والاستیلاد.

«وتنکیلِ المولی بعبده» (4)فی المشهور، وبه روایتان: إحداهما

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 136


1- اختاره الشیخ فی النهایه:295، والعلّامه فی القواعد 3:204، والتحریر 4:195، الرقم 5635. وأمّا القول بالعدم فهو المنسوب فی التنقیح الرائع 3:456، وغیره إلی ابن إدریس، ولکنّ الموجود فی السرائر 2:10-11 خلاف المنسوب إلیه، ونسبه فی المهذّب البارع 4:65 إلی الأکثر.
2- الوسائل 11:89، الباب 44 من أبواب جهاد العدوّ، الحدیث الأوّل. ولفظ الخبر هکذا: أ یّما عبد خرج قبل مولاه فهو حرّ.
3- یأتی فی الجزء الرابع فی ثالث موانع الإرث (الرقّ) عند قوله: إذا لم یکن للمیّت وارث سوی المملوک اُشتری من الترکه واُعتق.
4- وسیأتی من المصنّف فی کتاب الغصب [ 574 ] من أنّ تنکیل الغاصب موجبٌ لعتق العبد ووجوب القیمه فالأولی للمصنّف إطلاق التنکیل لا إضافته إلی المولی. (منه رحمه الله) .

مرسله (1)وفی بعض سند الاُخری جهاله (2)ومن ثَمَّ أنکره ابن إدریس (3).

وأصل التنکیل: فعل الأمر الفظیع بالغیر، یقال: نکَّل به تنکیلاً إذا جعله نکالاً وعبره لغیره، مثل أن یقطع أنفه أو لسانه أو اُذنیه أو شفتیه. ولیس فی کلام الأصحاب هنا شیء محرَّر، بل اقتصروا علی مجرّد اللفظ فیرجع فیه إلی العرف، فما یُعدّ تنکیلاً عرفاً یترتّب علیه حکمه والأمه فی ذلک کالعبد. ومورد الروایه المملوک، فلو عبّر به المصنّف کان أولی.

«و» قد یحصل العتق «بالملک» فیما إذا ملک الذکر أحد العمودین أو إحدی المحرّمات نسباً أو رضاعاً، والمرأه أحد العمودین «وقد سبق» تحقیقه فی کتاب البیع (4).

[ «ویلحق بذلک مسائل» :]

«لو قیل لمن أعتق بعض عبیده: أأعتقتهم؟» أی عبیدک بصیغه العموم من غیر تخصیص بمن أعتقه «فقال: نعم، لم یُعتَق سوی من أعتقه» لأنّ هذه الصیغه لا تکفی فی العتق، وإنّما حُکِم بعتق من أعتقه بالصیغه السابقه.

هذا بحسب نفس الأمر. أمّا فی الظاهر، فإنّ قوله: «نعم» عقیب الاستفهام

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 137


1- وهی مرسله جعفر بن محبوب، راجع الوسائل 16:26، الباب 22 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل.
2- فی طریقها عبد الحمید وهو مشترکٌ بین الضعیف والثقه [ المصدرالمتقدّم: الحدیث 2 ] وفی المختلف [ 8:26 ] والتحریر [ 4:194 ] جعلها فی الصحیح، وهو أعلم. (منه رحمه الله) .
3- اُنظر السرائر 3:8-9.
4- سبق فی الجزء الثانی:230-231.

عن عتق عبیده الذی هو جمع مضاف مفید للعموم عند المحقّقین، یفید الإقرار بعتق جمیع عبیده، من أوقع علیه منهم صیغه وغیره، عملاً بظاهر إقرار المسلم، فإنّ الإقرار وإن کان إخباراً عمّا سبق لا یصدق إلّامع مطابقته لأمر واقع فی الخارج سابق علیه، إلّاأ نّه لا یشترط العلم بوقوع السبب الخارجی، بل یکفی إمکانه وهو هنا حاصل، فیلزم الحکم علیه ظاهراً بعتق الجمیع لکلّ من لم یعلم بفساد ذلک. ولکنّ الأصحاب أطلقوا القول بأ نّه لا یُعتق إلّامن أعتقه من غیر فرق بین الظاهر ونفس الأمر تبعاً للروایه (1)وهی ضعیفه مقطوعه، وفیها ما ذکر.

ویقوی الإشکال لوکان من أعتقه سابقاً لا یبلغ الجمع، فإنّ إقراره ینافیه من حیث الجمع والعموم، بل هو فی الحقیقه جمع کثره لا یُطلق حقیقه إلّاعلی ما فوق العشره، فکیف یُحمل علی الواحد بحسب مدلول اللفظ لو لم یکن أعتق غیره فی نفس الأمر.

نعم، هذا یتمّ بحسب ما یعرفه المعتق ویدین به، لا بحسب إقراره. لکنّ الأمر فی جمع الکثره سهل؛ لأنّ العرف لا یفرّق بینه وبین جمع القلّه وهو المحکَّم فی هذا الباب.

واشترط بعضهم فی المحکوم بعتقه ظاهراً الکثره (2)نظراً إلی مدلول لفظ الجمع، فیلزم عتق ما یصدق علیه الجمع حقیقه، ویکون فی غیر من أعتقه

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 138


1- وهی روایه سماعه فی الوسائل 16:59-60، الباب 58 من کتاب العتق، وفیه حدیث واحد. ولعلّ ضعفه بسماعه. راجع المسالک 2:480 و 14:207.
2- وهو العلّامه فی القواعد 3:202-203، وولده فی الإیضاح 3:482.

کالمشتبه. واعتُذر لهم عمّا ذکرناه بأ نّه إذا أعتق ثلاثه من ممالیکه یصدق علیه «هؤلاء ممالیکی» حقیقه، فإذا قیل له: أأعتقت ممالیکک؟ فقال: نعم، وهی تقتضی إعاده السؤال وتقریره، فیکون إقراراً بعتق الممالیک الذین انعتقوا دون غیرهم؛ لأصاله البراءه، والإقرار إنّما یحمل علی المتیقّن لا علی ما فیه احتمال (1).

وممّا قرّرناه یُعلم فساد الاعتذار للفرق بین قوله: «أعتقت ممالیکی» المقتضی للعموم، وبین قوله لثلاثه: «هؤلاء ممالیکی» لأنّه حینئذٍ یفید عموم المذکور دون غیره، بخلاف المطلق، فإنّه یفیده فی جمیع من یملکه بطریق الحقیقه.

وهذا لا احتمال فیه من جهه مدلول اللفظ، فکیف یتخصّص بما لا دلیل علیه ظاهراً؟

نعم، لو کان الإقرار فی محلّ اضطرار (2)کما لو مرّ بعاشر فأخبر بعتقهم لیسلم منه اتّجه القول بأ نّه لا یُعتق إلّاما أعتقه عملاً بقرینه الحال فی الإقرار، وبه وردت الروایه (3).

«ولو نذر عتق أوّل ما تلده فولدت توأمین» أی ولدین فی بطنٍ، واحِدُهما توأم-علی فَوْعل- «عُتقا» معاً إن ولدتهما دفعه واحده؛ لأنّ «ما» من صیغ العموم فیشملهما. ولو ولدتهما متعاقبین عتق الأوّل خاصّه. والشیخ

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 139


1- المعتذر الشیخ فخر الدین فی شرحه [ الإیضاح 3:481 ]. (منه رحمه الله) .
2- فی (ش) و (ر) : الاضطرار.
3- وهی روایه الولید بن هشام فی الوسائل 16:60، الباب 60 من کتاب العتق، وفیه حدیث واحد.

لم یُقیّد بالدفعه (1)تبعاً للروایه (2)وتبعه جماعه (3)منهم المصنّف هنا، وحملت علی إراده أوّل حمل.

هذا إن ولدته حیّاً، وإلّا عتق الثانی؛ لأنّ المیّت لا یصلح للعتق، ونذره صحیحاً یدلّ علی حیاته التزاماً. وقیل: یبطل لفوات متعلّقه (4)ولو ولدته حرّاً أو مستحقّاً للعتق لعارضٍ فوجهان.

«وکذا لو نذر عتق أوّل ما یملکه فملک جماعه» دفعه واحده بأن قبل شراءَهم، أو تملّکهم فی عقد واحد، أو ورثهم من واحد «عُتِقوا» أجمع؛ لما ذکرناه من العموم.

«ولو قال: أوّل مملوک أملکه فملک جماعه، أعتق أحدهم بالقرعه» لأنّ مملوکاً نکره واقعه فی الإثبات فلا یعمّ، بل یصدق بواحد فلا یتناول غیره؛ لأصاله البراءه «وکذا لو قال: أوّل مولود تلده» فلا فرق حینئذٍ بین نذر ما تلده ویملکه فیهما نظراً إلی مدلول الصیغه فی العموم وعدمه. ومن خصّ إحداهما بإحدی العبارتین والاُخری بالاُخری فقد مثّل (5). هذا غایه ما بینهما من الفرق.

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 140


1- اُنظر النهایه:544.
2- وهی مرفوعه أبی الفضل الهاشمی فی الوسائل 16:35، الباب 31 من کتاب العتق، وفیه حدیث واحد.
3- مثل القاضی فی المهذّب 2:360، والمحقّق فی الشرائع 3:108، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:403.
4- قوّاه العلّامه فی التحریر 4:203، الرقم 5655.
5- یعنی غرضه التمثیل.

وفیه بحث؛ لأنّ «ما» هنا تحتمل المصدریّه والنکره المثبته تحتمل الجنسیّه، فیُلحق الأوّل بالثانی، والثانی بالأوّل، ولا شبهه فیه عند قصده، إنّما الشکّ مع إطلاقه؛ لأنّه حینئذٍ مشترک فلا یخصّ (1)بأحد معانیه بدون القرینه، إلّاأن یُدّعی وجودها فیما ادّعوه من الأفراد، وغیر بعید ظهور الفرد المدّعی وإن احتمل خلافه، وهو مرجّح. مع أنّ فی دلاله الجنسیّه علی تقدیر إرادتها أو دلالتها علی العموم نظراً؛ لأنّه صالح للقلیل والکثیر.

ثمّ علی تقدیر التعدّد والحمل علی الواحد یُستخرج المعتَق بالقرعه کما ذُکر؛ لصحیحه الحلبی عن الصادق علیه السلام: «فی رجل قال: أوّل مملوک أملکه فهو حرّ، فورث سبعه جمیعاً، قال: یُقرع بینهم ویُعتق الذی قُرع» (2)والآخر (3)محمول علیه؛ لأنّه بمعناه.

وقد یشکل ذلک فی غیر مورد النصّ بأنّ القرعه لإخراج ما هو معلوم فی نفس الأمر مشتبه ظاهراً، وهنا الاشتباه واقع مطلقاً. فلا تتوجّه القرعه فی غیر موضع النصّ، إلّاأن یمنع تخصیصها بما ذُکر نظراً إلی عموم قولهم علیهم السلام: «إنّها لکلّ أمر مشتبه» لکن خصوصیّه هذه العباره لم تصل إلینا مستنده علی وجه یُعتمد (4)وإن کانت مشهوره.

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 141


1- فی (ش) : فلا یختصّ.
2- الوسائل 16:59، الباب 57 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل.
3- أی الآخر من العبارتین، وهی «أوّل مولود تلده» .
4- اُنظر الوسائل 18:187-192، الباب 13 من أبواب کیفیّه الحکم، والمستدرک 17:373-379، الباب 11 من الأبواب.

وقیل: یتخیّر فی تعیین من شاء (1)لروایه الحسن الصیقل عنه علیه السلام (2)فی المسأله بعینها.

لکنّ الروایه ضعیفه السند (3)ولولا ذلک لکان القول بالتخییر. وحَملُ القرعه علی الاستحباب طریق الجمع بین الأخبار، والمصنّف فی الشرح اختار التخییر (4)جمعاً مع اعترافه بضعف الروایه.

وربما قیل ببطلان النذر (5)لإفاده الصیغه وحده المعتَق ولم توجد.

وربما احتمل عتق الجمیع؛ لوجود الأوّلیّه فی کلّ واحد، کما لو قال: «من سبق فله کذا» فسبق جماعه (6)والفرق واضح.

«ولو نذر عتق أمته إن وطئها فأخرجها عن ملکه» قبل الوطء «ثمّ أعادها» إلی ملکه «لم تعد الیمین» لصحیحه محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام قال: «سألته عن الرجل تکون له الأمه، فیقول: یوم یأتیها فهی حرّه، ثمّ یبیعها من رجل، ثمّ یشتریها بعد ذلک؟ قال: لا بأس بأن یأتیها، قد خرجت

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 142


1- قاله الإسکافی کما نقل عنه فی المختلف 8:29، واختاره الشیخ فی التهذیب 8:226، ذیل الحدیث 812، والمحقّق فی نکت النهایه 3:14، والمختصر النافع:237، وأبو العبّاس فی المهذّب البارع 4:51.
2- الوسائل 16:59، الباب 57 من أبواب العتق، الحدیث 3.
3- فإنّ فی طریقها إسماعیل بن یسار وهو ضعیف والحسن الصیقل وهو مجهول الحال. راجع المسالک 10:300.
4- غایه المراد 3:336.
5- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:12.
6- احتمله العلّامه فی القواعد 3:202.

عن ملکه»

(1)

.

وحُمِل (2)ما اُطلق فیها من التعلیق علی النذر، لیوافق الاُصول، ویشهد له أیضاً تعلیله علیه السلام الإتیان بخروجها عن ملکه، ولو لم یکن منذوراً لم یتوقّف ذلک علی الخروج، کما لا یخفی.

ولو عمّم النذر بما یشمل الملک العائد فلا إشکال فی بقاء الحکم. وفی تعدیته إلی غیر الوطء من الأفعال وإلی غیر الأمه وجهان: من کونه قیاساً، وإیماء النصّ إلی العلّه، وهی مشترکه. والمتّجه التعدّی، نظراً إلی العلّه. ویتفرّع علی ذلک أیضاً جواز التصرّف فی المنذور المعلّق علی شرطٍ لم یوجد، وهی مسأله إشکالیّه.

والعلّامه اختار فی التحریر عتق العبد لو نذر إن فعل کذا فهو حرّ، فباعه قبل الفعل ثمّ اشتراه ثمّ فعل (3)وولده استقرب عدم جواز التصرّف فی المنذور المعلّق علی الشرط قبل حصوله (4)وهذا الخبر حجّه علیهما.

«ولو نذر عتق کلّ مملوک قدیم انصرف» النذر «إلی من مضی علیه فی ملکه ستّه أشهر» فصاعداً علی المشهور. وربما قیل: إنّه إجماع (5)ومستنده

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 143


1- الوسائل 16:60، الباب 59 من کتاب العتق، فیه حدیث واحد.
2- اُنظر المختلف 8:31، والتنقیح الرائع 3:444، وفیه: ولیس فیها ذکر النذر، بل مجرّد التعلیق وحملها الأصحاب علیه.
3- التحریر 4:210، ذیل الرقم 5663.
4- الإیضاح 3:484.
5- قاله فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:483.

روایه (1)ضعیفه السند واعتمادهم الآن علی الإجماع.

واختلفوا فی تعدیته إلی نذر الصدقه بالمال القدیم ونحوه، من حیث إنّ القدیم قد صار حقیقه شرعیّه فی ذلک فیتعدّی. ویؤیّده تعلیله فی الروایه بقوله تعالی: (حَتّٰی عٰادَ کَالْعُرْجُونِ اَلْقَدِیمِ) (2)فإنّه یقتضی ثبوت القدم بالمدّه المذکوره مطلقاً، ومن معارضه اللغه والعرف ومنع تحقّقه شرعاً؛ لضعف المستند، والإجماع إن ثبت اختصّ بمورده.

والأقوی الرجوع فی غیر المنصوص إلی العرف، وفیه لو قصر الکلّ عن ستّه ففی عتق أوّلهم تملّکاً اتّحد أم تعدّد، أو بطلان النذر وجهان.

وعلی الأوّل لو اتّفق ملک الجمیع دفعه ففی انعتاق الجمیع أو البطلان لفقد الوصف الوجهان. والأقوی البطلان فیهما؛ لدلاله اللغه والعرف علی خلافه وفقد النصّ.

واعلم أنّ ظاهر العباره کون موضع الوفاق نذر عتق المملوک، سواء فیه الذکر والاُنثی. وهو الظاهر؛ لأنّ مستند الحکم عُبّر فیه بالمملوک، والعلّامه جعل مورده العبد، واستشکل الحکم فی الأمه کغیرها من المال (3)واعتذر له ولده بأنّ مورد الإجماع العبد وإن کان النصّ أعمّ (4)لضعفه، وإثبات موضع الإجماع فی

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 144


1- وهی روایه داود النهدی، راجع الوسائل 16:34، الباب 30 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل. وقال فی المسالک (10:308) : إنّ الروایه ضعیفه السند مرسله.
2- یس:39.
3- اُنظر القواعد 3:203.
4- الإیضاح 3:483.

ذلک لو تمّ لا یخلو من عُسر (1).

«ولو اشتری أمه نسیئه وأعتقها وتزوّجها وجعل عتقها مهرها» کما هو مورد الروایه (2)«أو تزوّجها» بعد العتق «بمهر» أو مفوّضه لاشتراک الجمیع فی الوجه «ثمّ مات ولم یخلّف شیئاً» لیوفی منه ثمنها «نفذ العتق» لوقوعه من أصله صحیحاً «ولا تعود رقّاً» لأنّ الحرّ لا یطرأ علیه الرقّیّه فی غیر الکافر «ولا» یعود «ولدها» منه رقّاً أیضاً؛ لانعقاده حرّاً کما ذُکر «علی ما تقتضیه الاُصول» الشرعیّه، فإنّ العتق والنکاح صادفا ملکاً صحیحاً والولد انعقد حرّاً، فلا وجه لبطلان ذلک.

«وفی روایه هشام بن سالم الصحیحه عن أبی بصیر (3)عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام

: رقّها ورقّ ولدها لمولاها الأوّل» الذی باعها ولم یقبض ثمنها، ولفظ الروایه «قال أبو بصیر: سئل أبو عبد اللّٰه علیه السلام وأنا حاضر عن رجل باع من رجل جاریه بکراً إلی سنه، فلمّا قبضها المشتری أعتقها من الغد وتزوّجها وجعل مهرها

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 145


1- وجه العسر: اختلاف عبارات الأصحاب رحمهم الله، فإنّ منهم من عبّر بالعبد، ومنهم من عبّر بالمملوک، ومع ذلک یبعد الإجماع علی حکمه من دون نصٍّ ظاهرٍ وإن کان محکیّاً، والنصّ إنّما ورد فی المملوک فتخصیص العبد لا وجه له. ونبّه بقوله: «لو تمّ» علی أنّ الإجماع لم یتحقّق عنده فی مثل ذلک، وإنّما ذکر المسأله الشیخ رحمه الله [ النهایه:544 ] وتبعه الجماعه [ القاضی فی المهذّب 2:411، وابن إدریس فی السرائر 3:61، والکیدری فی الإصباح:473 ] کما هو عادتهم، فصار مشهوراً لا إجماعاً. واللّٰه تعالی أعلم. (منه رحمه الله) .
2- وهی روایه هشام بن سالم وستأتی.
3- لم یرد «عن أبی بصیر» فی (ش) والکافی، لکنّه ورد فی التهذیب 8:202، الحدیث 714.

عتقها، ثمّ مات بعد ذلک بشهر؟ فقال أبو عبد اللّٰه علیه السلام: إن کان الذی اشتراها إلی سنه له مال أو عُقده تحیط بقضاء ما علیه من الدین فی رقبتها، فإنّ عتقه ونکاحه جائز، وإن لم یملک مالاً أو عقده تحیط بقضاء ما علیه من الدین فی رقبتها، فإنّ عتقه ونکاحه باطل؛ لأنّه أعتق ما لا یملک، وأری أ نّها رقّ لمولاها الأوّل. قیل له: فإن کانت قد علقت من الذی أعتقها وتزوّجها ما حال ما فی بطنها؟ فقال: الذی فی بطنها مع اُمّه کهیئتها»

(1)

.

وهذه الروایه منافیه للاُصول بظاهرها؛ للإجماع علی أنّ المعسر یملک ما اشتراه فی الذمّه ویصحّ عتقه ویصیر ولده حرّاً، فالحکم بکون عتقه ونکاحه باطلین وأ نّه أعتق ما لا یملک لا یطابق الاُصول، ومقتضاها أ نّه متی قصر ماله عن مجموع ثمنها یکون الحکم کذلک وإن قلّ.

لکن عمل بمضمونها الشیخ (2)وجماعه (3)لصحّتها وجواز استثناء هذا الحکم من جمیع الاُصول لعلّه غیر معقوله.

وعلی هذا لا فرق بین من جعل عتقها مهرها وغیرها کما نبّه علیه المصنّف بقوله: «أو تزوّجها بمهر» . ولا یتقیّد الأجل بالسنه، ولا فرق بین البکر والثیّب، مع احتمال اختصاص الحکم بما قُیّد فی الروایه. ولو کان بدلها عبداً قد اشتراه نسیئه ثمّ أعتقه، ففی إلحاقه بها وجه؛ لاتّحاد الطریق.

وکذا فی تعدّی الحکم إلی الشراء نقداً أو بعضه ولم یدفع المال. ومضمون

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 146


1- الوسائل 14:582، الباب 71 من أبواب نکاح العبید والإماء، وفیه حدیث واحد.
2- اُنظر النهایه:498 و 544-545.
3- مثل الإسکافی کما فی المختلف 7:289، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:159، والقاضی فی المهذّب 2:248، والکیدری فی الإصباح:473، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:403 و 449.

الروایه موته قبل الولاده، فلو تقدّمت علی موته فأقوی إشکالاً فی عوده رقّاً؛ للحکم بحرّیّته حین ولادته، بخلاف الحمل؛ لإمکان توهّم کون الحکم لتبعیّه الحمل للحامل.

ومن خالف ظاهر الروایه-وهم الأکثر-اختلفوا فی تنزیلها، فحملها العلّامه علی کون المشتری مریضاً وصادف عتقه ونکاحه وشراؤه مرض الوفاه فیکون الحکم ما ذکر فیها (1)لأنّه حینئذٍ یکون العتق مراعی، فإذا مات مُعسراً کذلک ظهر بطلانه.

وردّه المصنّف بأنّ ذلک لا یتمّ فی الولد (2)لانعقاده حال الحکم بحرّیّه اُمّه، والحرّ المسلم لا یصیر رقّاً، وهو لا یقصر عمّن تولّد من وطء أمه الغیر بشبهه أو شراء فاسد مع جهله.

وحملها آخرون علی فساد البیع (3)وینافیه قوله فی الروایه: «إن کان له مال فعتقه جائز» وحملت علی أ نّه فعل ذلک مضارّه والعتق یشترط فیه القربه. وهذا الحمل نقله المصنّف عن الشیخ طومان بن أحمد العاملی المناری (4)وردّه بأ نّه لا یتمّ أیضاً فی الولد، وردّها ابن إدریس لذلک مطلقاً (5)وهو الأنسب.

«وعتقُ الحامل لا یتناول الحمل» کما لا یتناوله البیع وغیره؛ للمغایره، فلا یدخل أحدهما فی مفهوم الآخر، سواء استثناه أم لا وسواء علم به أم لا «إلّإعلی روایه» السکونی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام عن أبیه علیه السلام «فی رجل أعتق أمه وهی حبلی فاستثنی ما فی بطنها، قال: الأمه حرّه وما فی بطنها حرّ؛ لأنّ ما فی بطنها منها» (6)وعمل بمضمونها الشیخ (7)وجماعه (8)وضعف سندها (9)یمنع من العمل بها، مع أ نّها ظاهره فی التقیّه.

***

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 147


1- المختلف 7:290.
2- الدروس 2:199-200.
3- لم نعثر علی القائل به.
4- الدروس 2:200.
5- اُنظر السرائر 2:639، و 3:14.
6- الوسائل 16:67، الباب 69 من کتاب العتق، وفیه حدیث واحد.
7- النهایه:545.
8- مثل القاضی فی المهذّب 2:361، وابن حمزه فی الوسیله:342، والکیدری فی الإصباح:474 ولکن فیه: حبلی من غیره، ونسبه فی المختلف 8:38 إلی ظاهر کلام الإسکافی.
9- وضعف الخبر بالسکونی، المسالک 1:99.

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 148

کتاب التدبیر والمکاتبه والاستیلاد

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 149

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 150

«کتاب التدبیر والمکاتبه والاستیلاد»
اشاره

«والنظر فی اُمور ثلاثه» :

«الأوّل: التدبیر»
[تعریفه]

«تعلیق عتق» عبده أو أمته «بوفاته» تفعیل من الدبر، فإنّ الوفاه دبر الحیاه «أو تعلیقه علی وفاه زوج المملوکه» التی دبّرها فعلّق عتقها علی وفاه زوجها «أو» وفاه «مخدوم العبد» أو الأمه أیضاً؛ لجواز إعارتها للخدمه، بل هی المنصوصه کما سیأتی.

وصحّته فی الأوّل إجماعیّ، وفی الأخیرین «علی قول مشهور» (1)لأنّ العتق لمّا قَبِل التأخیر کقبوله التنجیز ولا تفاوت بین الأشخاص جاز تعلیقه بوفاه غیر المالک ممّن له ملابسه، کزوجیّه وخدمه، وللأصل، ولصحیحه یعقوب بن

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 151


1- مثل الشیخ فی النهایه، والقاضی فی المهذّب 2:373، وابن حمزه فی الوسیله:345، والکیدری فی الإصباح:479، والمحقّق فی الشرائع 3:117، والعلّامه فی القواعد 3:223، والمختلف 8:80، وغیرهم.

شعیب «أ نّه سأل الصادق علیه السلام عن الرجل یکون له الخادم فیقول: هی لفلان تخدمه ما عاش فإذا مات فهی حرّه، فتأبق الأمه قبل أن یموت الرجل بخمس سنین أو ستّ سنین ثمّ یجدها ورثته، ألهم أن یستخدموها بعد ما أبقت؟ فقال: لا، إذا مات الرجل فقد عتقت» (1)وحملت علیه الزوجیّه؛ لشدّه المشابهه، ولا یتعدّی إلی غیرهما لبُعده عن النصّ.

وربما قیل بالتعدّی مطلقاً من غیر اعتبار الملابسه (2)لمفهوم الدلیل الأوّل.

وفی مقابله المشهور قول ابن إدریس باختصاصه بوفاه المولی (3)عملاً بالمتیقّن، ودعوی أ نّه شرعاً کذلک، ولبطلانه بالإباق، والروایه تضمّنت خلافه.

والنصّ الصحیح یدفع الاقتصار، والثانی مصادره، والملازمه بین إباقه من المالک ومن المخدوم ممنوعه؛ للفرق بمقابلته نعمه السیّد بالکفران فقوبل بنقیضه، کقاتل العمد فی الإرث، بخلاف الأجنبیّ.

واعلم أنّ القول المشهور هو تعدیته من موت المالک إلی المخدوم کما هو المنصوص، وأمّا إلحاق الزوج فلیس بمشهور کما اعترف به المصنّف فی الشرح (4)فالشهره المحکیّه هنا إن عادت إلی الأخیر لزم القطع بالأوّل دونه، وهو خلاف الظاهر، بل ینبغی العکس. وإن عادت إلیهما لم تتمّ الشهره فی الزوج إلّاأن یجعل له مع الزوجیّه الخدمه. والوقوف علی موضع النصّ والوفاق حسن.

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 152


1- الوسائل 16:81، الباب 11 من التدبیر، الحدیث الأوّل.
2- نسبه فی الدروس 2:229 إلی ظاهر الإسکافی، وفی غایه المراد 3:360 إلی مفهوم کلام العلّامه، اُنظر المختلف 8:80.
3- السرائر 3:33-34.
4- غایه المراد 3:360.

«والوفاه» المعلّق علیها «قد تکون مطلقه» غیر مقیّده بوقت ولا مکان ولا صفه «وقد تکون مقیّده» بأحدها، کهذه السنه أو فی هذا البلد أو المرض. والتعلیق علیهما جائز فلا یتحرّر فی المقیّد بدون القید «کما تقدّم فی الوصیّه» (1)من جوازها بعد الوفاه مطلقاً ومقیّداً.

[الصیغه]

«والصیغه» فی التدبیر «أنت حرّ، أو عتیق، أو مُعتَق بعد وفاتی» فی المطلق «أو بعد وفاه فلان» : الزوج أو المخدوم، أو بعد وفاتی هذه السنه، أو فی هذا المرض، أو فی سفری هذا، ونحو ذلک فی المقیّد.

ویستفاد من حصر الصیغه فیما ذکر: أ نّه لا ینعقد بقوله: «أنت مدبَّر» مقتصراً علیه، وهو أحد القولین فی المسأله (2)لأنّ التدبیر عتق مُعلّق علی الوفاه کما استفید من تعریفه فینحصر فی صیغه تفیده.

ووجه الوقوع بذلک: أنّ التدبیر حقیقه شرعیّه فی العتق المخصوص، فیکون بمنزله الصیغه الصریحه فیه. وفی الدروس اقتصر علی مجرّد نقل الخلاف (3)والوجه عدم الوقوع.

ولا یقع باللفظ مجرّداً، بل «مع القصد إلی ذلک» المدلول، فلا عبره بصیغه الغافل والساهی والنائم والمکرَه.

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 153


1- تقدّم فی الصفحه 96.
2- اختاره الشیخ فی الخلاف 6:409، المسأله 2 من کتاب المدبّر. والمحقّق فی الشرائع 3:117، والعلّامه فی التحریر 4:213، الرقم 5671، والسیوری فی التنقیح الرائع 3:457. والقول الآخر هو القول بالانعقاد اختاره العلّامه فی القواعد 3:223، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 3:543.
3- الدروس 2:230.
[شروط المدبر ]

«ولا یشترط» فی صحّته «نیّه (1)التقرّب» به إلی اللّٰه تعالی وإن توقّف علیه حصول الثواب علی الأقوی؛ للأصل، ولأ نّه وصیّه لا عتق بصفه.

وقیل: یشترط (2)بناءً علی أ نّه عتق، وإلّا لافتقر إلی صیغه بعد الوفاه وشرطه القربه. ویتفرّع علیهما صحّه تدبیر الکافر مطلقاً أو مع إنکاره اللّٰهَ تعالی کما سلف (3).

«وشرطها» أی شرط صحّه التدبیر «التنجیز» فلو علّقها بشرط أو صفه کإن فعلت کذا، أو طلعت الشمس فأنت حرّ بعد وفاتی، بطل «وأن یُعلَّق بعد الوفاه بلا فصل، فلو قال: أنت حرّ بعد وفاتی بسنه» مثلاً «بطل» .

وقیل: یصحّ فیهما ویکون فی الثانی وصیّه بعتقه (4)وهو شاذّ.

«وشرط المباشر الکمال» بالبلوغ والعقل «والاختیار، وجواز التصرّف» فلا یصحّ من الصبیّ وإن بلغ عشراً، ولا المجنون المطبق مطلقاً، ولا ذی الأدوار فیه، ولا المکرَه، ولا المحجور علیه لسفهٍ مطلقاً علی الأقوی.

وقیل: لا (5)لانتفاء معنی الحجر بعد الموت.

ویُضعَّف بأنّ الحجر علیه حیّاً یمنع العباره الواقعه حالتها، فلا تؤثّر بعد الموت. أمّا المحجور علیه لفلس فلا یمنع منه؛ إذ لا ضرر علی الغرماء، فإنّه إنّما یخرج بعد الموت من ثلث ماله بعد وفاء الدین. ومثله مطلق وصیّته المتبرّع بها.

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 154


1- فی (ق) : فیه التقرّب.
2- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:30، وجعله فی التنقیح الرائع 3:458 أولی، ونسبه فی المهذّب البارع 4:71 إلی ظاهر القاضی، اُنظر المهذّب 2:365.
3- فی کتاب العتق:405-406.
4- قاله الإسکافی، وانظر کلامه فی المختلف 8:83-84.
5- قاله الشیخ فی المبسوط 6:184.

وینبغی التنبیه علی خروجه من اشتراط جواز التصرّف، إلّاأن یُدّعی أنّ المفلَّس جائز التصرّف بالنسبه إلی التدبیر وإن کان ممنوعاً منه فی غیره. لکن لا یخلو من تکلّف.

«ولا یشترط» فی المدبِّر «الإسلام» کما لا یشترط فی مطلق الوصیّه «فتصحّ مباشره الکافر» التدبیر «وإن کان حربیّاً» أو جاحداً للربوبیّه؛ لما تقدّم من عدم اشتراط القربه، وللأصل «فإن دبّر» الحربیّ حربیّاً «مثله واستُرق أحدهما» بعد التدبیر «أو کلاهما بطل التدبیر» .

أمّا مع استرقاق المملوک فظاهر؛ لبطلان ملک الحربی له المنافی للتدبیر.

وأمّا مع استرقاق المباشر فلخروجه عن أهلیّه الملک وهو یقتضی بطلان کلّ عقد وإیقاع جائزین.

«ولو أسلم» المملوک «المدبَّر» من کافر «بیع علی الکافر» قهراً «وبطل تدبیره» لانتفاء السبیل له علی المسلم بالآیه (1)ولقوله صلی الله علیه و آله: «الإسلام یعلو ولا یعلی علیه» (2)وطاعه المولی علوٌّ منه، والتدبیر لم یخرجه عن الاستیلاء علیه بالاستخدام وغیره.

وقیل: یتخیّر المولی بین الرجوع فی التدبیر فیباع علیه وبین الحیلوله بینه وبینه وکسبه للمولی، وبین استسعائه فی قیمته (3). وهو ضعیف لا دلیل علیه.

نعم، لو مات المولی قبل البیع عتق من ثلثه، ولو قصر ولم یُجز الوارث فالباقی رقّ، فإن کان الوارث مسلماً فله، وإلّا بیع علیه من مسلم.

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 155


1- النساء:141.
2- الوسائل 17:376، الباب الأوّل من موانع الإرث، الحدیث 11.
3- قاله ابن البرّاج فی المهذّب 2:371.

«ولو حملت المدبَّره من مملوک» بزنا أو بشبهه أو عقد علی وجه یملکه السیّد «فولدها مدبَّر» کاُمّه.

ویشکل فی الزنا مع علمها؛ لعدم لحوقه بها شرعاً. لکنّ الشیخ وجماعه أطلقوا الحکم (1)والمصنّف فی الدروس قیّده بکونه من مملوک المدبَّر فلو کان من غیره لم یکن مدبّراً، واستشکل حکم الزنا (2)والأخبار مطلقه (3)فی لحوق أولادها بها فی التدبیر حیث یکونون أرقّاء. فالقول بالإطلاق أوجه.

نعم، اشتراط إلحاقهم بها فی النسب حسن؛ لیتحقّق النسب.

واعلم أنّ الولد-بفتح الواو واللام وبضمّها فسکونها-یُطلق علی الواحد والجمع، وقد یکون الثانی جمعاً لوَلَد کأسَد واُسْد.

ویجوز وطء المدبَّره ولا یکون رجوعاً «ولو حملت من سیّدها صارت اُمّ ولد» ولم یبطل التدبیر «فتعتق» بعد موته «من الثلث» بسبب التدبیر «فإن فضلت» قیمتها عن الثلث «فمن نصیب الولد» یعتق الباقی.

«ولو رجع» المولی «فی تدبیرها» ولها ولد «لم یکن» رجوعه فی تدبیرها «رجوعاً فی تدبیر ولدها» لعدم الملازمه بینهما وتحقّق الانفکاک، وعدم دلالته علیه بإحدی الدلالات «ولو صرّح بالرجوع فی تدبیره» أی تدبیر

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 156


1- النهایه:552، والمبسوط 6:175، وابن البرّاج فی المهذّب 2:367، والکیدری فی الإصباح:479، والمحقّق فی الشرائع 3:118، والمختصر النافع:238، والعلّامه فی القواعد 3:226.
2- الدروس 2:234.
3- اُنظر الوسائل 16:75، الباب 5 من أبواب التدبیر.

الولد «فقولان» : أحدهما الجواز (1)کما یجوز الرجوع فی تدبیرها؛ لکون التدبیر جائزاً فیصحّ الرجوع فیه، والفرع لا یزید علی أصله. والثانی-وهو الذی اختاره الشیخ مدّعیاً الإجماع (2)وجماعه (3)منهم المصنّف فی الدروس (4)«و» هو «المرویّ» صحیحاً عن أبان بن تغلب عن الصادق علیه السلام (5)- «المنع» ولأ نّه لم یباشر تدبیره وإنّما حکم به شرعاً فلا یباشر ردّه فی الرقّ، وبهذا یحصل الفرق بین الأصل والفرع.

«ودخول الحمل فی التدبیر للاُمّ مرویّ» فی الصحیح (6)عن الحسن بن علیّ الوشّا عن الرضا علیه السلام قال: «سألته عن رجل دبّر جاریته وهی حبلی؟ فقال: إن کان علم بحبل الجاریه فما فی بطنها بمنزلتها، وإن کان لم یعلم فما فی بطنها رقّ» (7).

والروایه کما تری دالّه علی اشتراط دخوله بالعلم به، لا مطلقاً فکان علی المصنّف أن یقیّده حیث نسبه إلی الروایه.

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 157


1- اختاره ابن إدریس فی السرائر 3:32-33، والعلّامه فی القواعد 3:226، والتحریر 4:217، الرقم 5682، والمختلف 8:77، والإرشاد 2:74، وولده فی الإیضاح 3:549.
2- الخلاف 6:416، المسأله 14 من التدبیر.
3- مثل القاضی فی المهذّب 2:367، وابن حمزه فی الوسیله:346، والکیدری فی الإصباح:479، والمحقّق فی المختصر النافع:238.
4- الدروس 2:232.
5- الوسائل 16:78، الباب 7 من أبواب التدبیر، وفیه حدیث واحد.
6- هکذا ذکرها الأصحاب فی الصحیح، وفیه نظرٌ؛ لأنّ الوشّا لم ینصّ الأصحاب علی تعدیله بل علی مدحه، وهو أعمّ فینبغی أن یکون من الحسن. (منه رحمه الله) .
7- الوسائل 16:76، الباب 5 من أبواب التدبیر، الحدیث 3.

نعم، ذهب بعض الأصحاب إلی دخوله فی تدبیرها مطلقاً (1)کما یدخل لو تجدّد، إلّاأ نّه غیر مرویّ، وبمضمون الروایه أفتی الشیخ فی النهایه (2)وجماعه (3)«کعتق الحامل» فإنّه یتبعها الحمل علی الروایه السالفه.

والأظهر عدم دخوله فیها مطلقاً وحملت هذه الروایه علی ما إذا قصد تدبیر الحمل مع الاُمّ واُطلق العلم علی القصد مجازاً؛ لأنّه مسبَّب عنه. وقد روی الشیخ أیضاً فی الموثّق عن الکاظم علیه السلام عدم دخوله مطلقاً (4)فالحمل طریق الجمع.

«ویتحرّر المدبّر» بعد الموت «من الثلث» کالوصیّه «ولو جامع الوصایا» کان کأحدها و «قُدّم الأوّل فالأوّل» إن لم یکن فیها واجب «ولو کان علی المیّت دین قُدّم الدین» من الأصل، سواء کان متقدّماً علی التدبیر أم متأخّراً، ومنه الوصیّه بواجب مالیّ «فإن فضل» من الترکه «شیء» ولم یکن هناک وصیّه تُقدّم علیه «عُتِق من المدبَّر ثلثُ ما بقی» إن لم یزد عن قیمته کغیره من الوصایا المتبرّع بها، حتّی لو لم یفضل سواه عتق ثلثه، فإن لم یفضل عن الدین شیء بطل التدبیر.

ولو تعدّد المدبّر والتدبیر بُدئ بالأوّل فالأوّل، وبطل ما زاد عن الثلث إن لم یُجز الوارث. وإن جُهل الترتیب أو دبّرهم بلفظ واحد استخرج الثلث بالقرعه.

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 158


1- هو ابن البرّاج [ المهذّب 2:367 ]. (منه رحمه الله) .
2- النهایه:552.
3- مثل ابن حمزه فی الوسیله:346، والکیدری فی الإصباح:479، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:408، والشهید فی الدروس 2:231.
4- التهذیب 8:260، الحدیث 947، وانظر الوسائل 16:75-76، الباب 5 من أبواب التدبیر، الحدیث 2.

وبالجمله، فحکمه حکم الوصیّه.

هذا کلّه إذا کان التدبیر متبرّعاً به وعلّق علی وفاه المولی لیکون کالوصیّه، فلو کان واجباً بنذر وشبهه حال الصحّه أو معلّقاً علی وفاه غیره فمات فی حیاه المولی فهو من الأصل. ولو مات بعد المولی فهو من الثلث أیضاً.

هذا إذا کان النذر مثلاً «للّٰه علیَّ عتق عبدی بعد وفاتی» ونحوه. أمّا لو قال: «للّٰه علیّ أن اُدبّر عبدی» ففی إلحاقه به فی خروجه من الأصل نظر؛ لأنّ الواجب بمقتضی الصیغه هو إیقاع التدبیر علیه، فإذا فعله وَفی بنذره وصار التدبیر کغیره؛ لدخوله فی مطلق التدبیر.

ومثله ما لو نذر أن یوصی بشیء ثمّ أوصی به. أمّا لو نذر جعله صدقه بعد وفاته أو فی وجه سائغ فکنذر العتق.

ونقل المصنّف عن ظاهر کلام الأصحاب تساوی القسمین فی الخروج من الأصل؛ لأنّ الغرض التزام الحرّیّه بعد الوفاه، لا مجرّد الصیغه، ونَقَل عن ابن نما رحمه الله الفرق بما حکیناه (1)وهو متّجه.

وعلی التقدیرین لا یخرج بالنذر عن الملک، فیجوز له استخدامه ووطؤه إن کانت جاریه. نعم، لا یجوز نقله عن ملکه. فلو فعل صحّ ولزمته الکفّاره مع العلم، ولو نقله عن ملکه ناسیاً فالظاهر الصحّه ولا کفّاره؛ لعدم الحنث. وفی الجاهل وجهان، وإلحاقه بالناسی قویّ. ولو وقع النذر فی مرض الموت فهو من الثلث مطلقاً.

«ویصحّ الرجوع فی التدبیر» المتبرّع به ما دام حیّاً کما یجوز الرجوع فی

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 159


1- الدروس 2:232.

الوصیّه. وفی جواز الرجوع فی الواجب بنذر وشبهه ما تقدّم من عدم الجواز إن کانت صیغته «للّٰه علیّ عتقه بعد وفاتی» ومجیء الوجهین لو کان متعلّق النذر هو التدبیر، من خروجه عن عهده النذر بإیقاع الصیغه کما حقّقناه، ومن أ نّه تدبیر واجب وقد أطلقوا لزومه.

والرجوع یصحّ «قولاً، مثل رجعت فی تدبیره» وأبطلته ونقضته ونحوه «وفعلاً کأن یهب» المدبّر وإن لم یُقبِض «أو یبیع، أو یُوصی» به وإن لم یفسخه قبل ذلک، أو یقصد به الرجوع علی أصحّ القولین (1).

ولا فرق بین قبول الموصی له الوصیّه وردّها؛ لأنّ فسخه جاء من قِبل إیجاب المالک، ولا یعود التدبیر بعوده مطلقاً.

«وإنکاره لیس برجوع» وإن حلف المولی؛ لعدم الملازمه، ولاختلاف اللوازم، فإنّ الرجوع یستلزم الاعتراف به، وإنکاره یستلزم عدمه، واختلاف اللوازم یقتضی اختلاف الملزومات.

ویحتمل کونه رجوعاً؛ لاستلزامه رفعه مطلقاً، وهو أبلغ من رفعه فی بعض الأزمان. وفی الدروس قطع بکونه لیس برجوع إن جعلناه عتقاً، وتوقّف فیما لو جعلناه وصیّه، ونسب القول بکونه رجوعاً إلی الشیخ (2)وقد تقدّم اختیاره أنّ

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 160


1- اختاره الشیخ فی المبسوط 6:171، والخلاف 6:412، المسأله 6 من التدبیر، وابن إدریس فی السرائر 3:30-31، والمحقّق فی الشرائع 3:120، والمختصر النافع:238، والعلّامه فی التحریر 4:217، الرقم 5683، والقواعد 3:227، والمختلف 8:71 و 83 وغیرهم. والقول الآخر للشیخ فی النهایه:552، وابن حمزه فی الوسیله:346.
2- الدروس 2:233، ولکن فیه: قوّی الشیخ أ نّه لیس برجوع، وهذا هو المطابق لما فی المبسوط 6:174.

إنکار الطلاق رجعه (1).

والعلّامه حکم بأنّ إنکار سائر العقود الجائزه لیس برجوع إلّاالطلاق (2).

والفرق بینه وبین غیره غیر واضح.

«ویبطل التدبیر بالإباق» من مولاه، سواء فی ذلک الذکر والاُنثی، لا بالإباق من عند مخدومه المعلّق عتقه علی موته، وقد تقدّم ما یدلّ علیه (3)«فلو ولد له حال الإباق» أولاد من أمه لسیّده، أو غیره حیث یلحق به الولد، أو حرّه عالمه بتحریم نکاحه «کانوا أرقّاء (4)» مثله «و» أولاده «قبله علی التدبیر» وإن بطل فی حقّه، استصحاباً للحکم السابق فیهم مع عدم المعارض.

«ولا یبطل» التدبیر «بارتداد السیّد» عن غیر فطره، فیعتق لو مات علی ردّته. أمّا لو کان عن فطره ففی بطلانه نظر، من انتقال ماله عنه فی حیاته، ومن تنزیلها منزله الموت فیعتق بها.

والأقوی الأوّل، ولا یلزم من تنزیلها منزله الموت فی بعض الأحکام ثبوته مطلقاً، وإطلاق العباره یقتضی الثانی. وقد استشکل الحکم فی الدروس (5)لما ذکرناه.

«و» کذا «لا» یبطل «بارتداد العبد، إلّاأن یلحق بدار الحرب» قبل الموت؛ لأنّه إباق، ولو التحق بعده یتحرّر من الثلث. والفارق بین الارتداد

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 161


1- تقدّم فی الصفحه 367.
2- القواعد 3:228-229، والتحریر 4:218، الرقم 5683.
3- تقدّم فی الصفحه 494.
4- فی (ق) و (س) ونسخه (ف) من الشرح: رقّاً.
5- الدروس 2:231.

والإباق-مع أنّ طاعه اللّٰه أقوی، فالخروج عنها أبلغ من الإباق-النصّ (1)وقد یُقرَّب بغناء اللّٰه تعالی عن طاعته له بخلاف المولی، مع أنّ الإباق یجمع معصیه اللّٰه تعالی والمولی بخلاف الارتداد. فقوّه الارتداد ممنوعه.

«وکسب المدبّر فی الحیاه» أی حیاه المولی «للمولی؛ لأنّه رقّ» لم یخرج بالتدبیر عنها «ولو استفاده بعد الوفاه فله جمیع کسبه إن خرج من الثلث، وإلّا فبنسبه ما عتق منه، والباقی» من کسبه «للوارث» .

هذا إذا کان تدبیره معلَّقاً علی وفاه المولی، فلو کان معلَّقاً علی وفاه غیره وتأخّرت عن وفاه المولی فکسبه بعد وفاه مولاه ککسبه قبلها لبقائه علی الرقّیّه. ولو ادّعی بعد الموت تأخّر الکسب وأنکره الوارث حلف المدبَّر؛ لأصاله عدم التقدّم.

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 162


1- الوسائل 16:80-81، الباب 10 من أبواب کتاب التدبیر، الحدیث 1 و 2.
«النظر الثانی فی الکتابه»
اشاره

واشتقاقها من «الکَتْب» وهو الجمع، لانضمام بعض النجوم إلی بعض، ومنه «کتبتُ الحروفَ» وهو مبنیّ علی الغالب، أو الأصل من وضعها بآجال متعدّده، وإلّا فهو لیس بمعتبر عندنا وإن اشترطنا الأجل.

[استحبابها]

«وهی مستحبّه مع الأمانه» وهی الدیانه «والتکسّب» للأمر بها فی الآیه (1)مع الخیر وأقلّ مراتبه الاستحباب وفُسّر «الخیر» بهما (2)لإطلاقه علی الأوّل فی مثل قوله تعالی: (وَ مٰا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اَللّٰهُ) (3)و (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ) (4)وعلی الثانی فی مثل قوله تعالی: (وَ إِنَّهُ لِحُبِّ اَلْخَیْرِ لَشَدِیدٌ) (5)و (إِنْ تَرَکَ خَیْراً) (6)فحمل علیهما، بناءً علی جواز حمل المشترک علی کلا معنییه، إمّا مطلقاً أو مع القرینه، وهی موجوده؛ لصحیحه الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی قول اللّٰه عزّ وجلّ: (إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً) قال: «إن علمتم لهم دینا و مالا» (7)ورواه الکلینی بسند صحیح (8).

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 163


1- وهی الآیه 33 من سوره النور: فَکٰاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً .
2- اُنظر التبیان 7:383، ومجمع البیان 4:140، ذیل الآیه.
3- البقره:197.
4- الزلزله:7.
5- العادیات:8.
6- البقره:180.
7- الوسائل 16:83، الباب الأوّل من أبواب المکاتبه، الحدیث الأوّل.
8- الکافی 6:187، الحدیث 10.

وحینئذٍ یندفع ما قیل: إنّ استعمال المشترک فی معنییه مرجوح، أو مجاز لا یصار إلیه (1).

نعم، روی فی التهذیب عن الحلبی صحیحاً عنه علیه السلام فی الآیه قال: إن علمتم لهم مالا (2)بغیر ذکر «الدین» والمثبت مقدّم.

«ومتأکّده» الاستحباب «بالتماس العبد» مع جمعه للوصفین، أمّا مع عدمهما أو أحدهما فلا فی ظاهر کلام الأصحاب. وفی النافع: أ نّها تتأکّد بسؤال المملوک ولو کان عاجزاً (3)فجعل الاستحباب مع عدم سؤاله مشروطاً بالشرطین، ومعه یکتفی بالأوّل خاصّه «ولو عدم الأمران» الصادق بعدم أحدهما وعدمهما معاً «فهی مباحه» علی المشهور. وقیل: مکروهه (4).

«وهی معامله» بین المولی والمملوک «مستقلّه» بنفسها علی الأشهر. وتختصّ بوقوعها بین المالک ومملوکه، وأنّ العوض والمعوّض ملک السیّد، وأنّ المکاتَب علی درجه بین الاستقلال وعدمه، وأ نّه یملک من بین العبید، ویثبت له أرش الجنایه علی سیّده، وعلیه الأرش للسیّد المجنیّ علیه. وتفارق البیعَ باعتبار الأجل فی المشهور، وسقوط خیار المجلس والحیوان، وعدم قبولها لخیار الشرط.

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 164


1- قاله الفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 3:469.
2- التهذیب 8:268، الحدیث 975، وانظر الوسائل 16:83، الباب الأوّل من أبواب المکاتبه، الحدیث 3 وذیله.
3- المختصر النافع:239.
4- قوّاه الشیخ فی المبسوط 6:73.

«ولیست بیعاً للعبد من نفسه» وإن أشبهته فی اعتبار العوض المعلوم والأجل المضبوط علی تقدیر ذکره فی البیع؛ لمخالفتها له فی الأحکام، ولبعد ملک الإنسان نفسَه، فلو باعه نفسه بثمن مؤجّل لم یصحّ «ولا عتقاً بصفه» وهی شرط عوضٍ معلوم علی المملوک فی أجلٍ مضبوط. وهو وفاق، خلافاً لبعض العامّه (1).

[شروط المتعاقدین ]

«ویشترط فی المتعاقدین الکمال» بالبلوغ والعقل، فلا یقع من الصبیّ وإن بلغ عشراً وجوّزنا عتقه، ولا من المجنون المطبق، ولا الدائر جنونه فی غیر وقت الإفاقه. وهذان مشترکان بین المولی والمکاتب.

وقد یُتخیّل عدم اشتراطهما فی المکاتب؛ لأنّ المولی ولیّه، فیمکن قبوله عنه، وکذا الأب والجدّ والحاکم مع الغبطه. وله وجه وإن استبعده المصنّف فی الدروس (2)غیرَ مبیِّن وجهَ البُعد.

«وجواز تصرّف المولی» فلا یقع من السفیه بدون إذن الولیّ، ولا المفلَّس بدون إذن الغرماء، ولا من المریض فیما زاد منه عن الثلث بدون إجازه الوارث وإن کان العوض بقدر قیمته؛ لأنّهما ملک المولی، فلیست معاوضه حقیقیّه، بل فی معنی التبرّع ترجع إلی معامله المولی علی ماله بماله.

ویستفاد من تخصیص الشرط بالمولی جوازُ کتابه المملوک السفیه؛ إذ لا مال له یمنع من التصرّف فیه. نعم یمنع من المعامله المالیّه ومن قبض المال لو ملکه بعد تحقّق الکتابه.

[الایجاب و القبول ]

«ولا بدّ» فی الکتابه «من العقد المشتمل علی الإیجاب، مثل کاتبتک علی أن تؤدّی إلیَّ کذا فی وقت کذا» إن اتّحد الأجل «أو أوقات کذا» إن تعدّد «فإذا أدّیتَ فأنت حرّ» .

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 165


1- لم نعثر علیه.
2- الدروس 2:242.

وقیل: لا یفتقر إلی إضافه قوله: «فإذا أدّیت. . .» بل یکفی قصده؛ لأنّ التحریر غایه الکتابه، فهی دالّه علیه، فلا یجب ذکره کما لا یجب ذکر غایه البیع وغیره، خصوصاً لو جعلناها بیعاً للعبد من نفسه (1).

ویضعَّف بأنّ القصد إلیه إذا کان معتبراً لزم اعتبار التلفّظ بما یدلّ علیه؛ لأنّ هذا هو الدلیل الدالّ علی اعتبار الإیجاب والقبول اللفظیّین فی کلّ عقد، ولا یکفی قصد مدلوله.

نعم، لو قیل بعدم اعتبار قصده أیضاً کما فی غیره من غایات العقود اتّجه، لکن لا یظهر به قائل.

«والقبول مثل قبلت» ورضیت.

وتوقّف هذه المعامله علی الإیجاب والقبول یُلحقها بقسم العقود، فذکرُها فی باب الإیقاعات-التی یکفی فیها الصیغه من واحد-بالعرض تبعاً للعتق، ولو فصلوها ووضعوها فی باب العقود کان أجود.

«فإن قال» المولی فی الإیجاب مضافاً إلی ذلک «فإن عجزتَ فأنت رَدّ» - بفتح الراء وتشدید الدال-مصدر بمعنی المفعول أی مردود «فی الرقّ فهی مشروطه، وإلّا» یقل ذلک، بل اقتصر علی الإیجاب السابق «فهی مطلقه» ومن القید یظهر وجه التسمیه.

ویشترک القسمان فی جمیع الشرائط وأکثر الأحکام، ویفترقان فی أنّ المکاتَب فی المطلقه ینعتق منه بقدر ما یؤدّی من مال الکتابه، والمشروط لا ینعتق منه شیء حتّی یؤدّی الجمیع. والإجماع علی لزوم المطلقه، وفی المشروطه

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 166


1- قاله الشیخ فی المبسوط 6:74، والمحقّق فی الشرائع 3:125، والعلّامه فی التحریر 4:224، الرقم 5698.

خلاف، وسیأتی.

[احکام المکاتبه]

«والأقرب اشتراط الأجل» فی الکتابه مطلقاً بناءً علی أنّ العبد لا یملک شیئاً فعجزه حاله العقد عن العوض حاصل، ووقت الحصول متوقّع مجهول، فلا بدّ من تأجیله بوقت یمکن فیه حصوله عادهً.

وفیه نظر؛ لإمکان التملّک عاجلاً ولو بالاقتراض کشراء من لا یملک شیئاً من الأحرار، خصوصاً لو فرض حضور شخص یوعده بدفع المال عنه بوجهٍ فی المجلس.

ویندفع ذلک کلّه بأنّ العجز حاله العقد حاصل وهو المانع.

نعم، لو کان بعضه حرّاً وبیده مال فکاتبه علی قدره فما دون حالّاً فالمتّجه الصحّه؛ لأنّه کالسعایه. ولو کان واقفاً علی معدن مباح یمکنه تحصیل العوض منه فی الحال، فعلی التعلیل بجهاله وقت الحصول یصحّ، وبالعجز حالهَ العقد یمتنع.

وقیل: لا یشترط الأجل مطلقاً (1)للأصل، وإطلاقِ الأمر بها، خصوصاً علی القول بکونها بیعاً، ویمنع اعتبار القدره علی العوض حاله العقد، بل غایته إمکانها بعده، وهو حاصل هنا.

وحیث یعتبر أو یراد یشترط ضبطه کأجل النسیئه بما لا یحتمل الزیاده والنقصان. ولا یشترط زیادته عن أجل (2)عندنا؛ لحصول الغرض، ولو قصر الأجل بحیث یتعذّر حصول المال فیه عاده بطل إن عُلّل بالجهاله، وصحّ إن عُلّل بالعجز.

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 167


1- قاله الشیخ فی الخلاف 6:383، المسأله 5 من کتاب المکاتب، وابن إدریس فی السرائر 3:30، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:409.
2- فی (ر) زیاده: واحد.

وفی اشتراط اتّصاله بالعقد قولان (1)أجودهما العدم؛ للأصل.

«وحدّ العجز» المسوّغ للفسخ فی المشروطه بمخالفه شرطه، فإن شرط علیه التعجیز عند تأخیر نجم عن محلّه، أو إلی نجم آخر أو إلی مدّه مضبوطه اتّبع شرطه، وإن أطلق فحدّه «أن یؤخّر نجماً عن محلّه» والمراد بالحدّ هنا: العلامه أو السبب الدالّ علی العجز، لا الحدّ المصطلح، وبالنجم: المال المؤدّی فی المدّه المخصوصه، ویطلق علی نفس المدّه، وبتأخیره عن محلّه: عدم أدائه فی أوّل وقت حلوله، وتحدیده بذلک هو الوارد فی الأخبار الصحیحه (2).

وفی المسأله أقوال اُخر (3)مستنده إلی أخبار ضعیفه (4)أو اعتبار غیر تامّ. وأمّا المطلقه فإذا نفذ بعض النجوم ولم یؤدّ قسطه فُکّ من سهم الرقاب، فإن تعذّرَ استرقّ إن لم یکن أدّی شیئاً، وإلّا فبحسب ما عجز عنه، فحدّ العجز المذکور

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 168


1- القول باشتراط الاتّصال للشیخ فی المبسوط 6:74-75. والقول بالعدم للعلّامه فی القواعد 3:234، وولده فی الإیضاح 3:578.
2- مثل صحیحتی معاویه فی الوسائل 16:88-89، الباب 5 من أبواب المکاتبه، الحدیث 1 و 2، و 87، والباب 4 من أبواب المکاتبه، الحدیث 13.
3- منها تأخیر نجم إلی نجم، اختاره الشیخ فی النهایه:549، والقاضی فی المهذّب 2:376، والکیدری فی الإصباح:477، وغیرهم. والقول الآخر تأخیره إلی ثلاثه أنجم، وهو للصدوق فی المقنع:466. وقول بالتفصیل، منسوب إلی الإسکافی، واستحسنه الشهید فی غایه المراد 3:372، وانظر کلام الإسکافی فی المختلف 8:93 أیضاً.
4- احتجّ الشیخ بروایه إسحاق بن عمّار وهو فطحی، وانظر الوسائل 16:87، الباب 4 من أبواب المکاتبه، الحدیث 13، واحتجّ الصدوق بما رواه القاسم وجابر، وانظر الوسائل 16:86-88، نفس الباب، الحدیث 9 و 14. وقاسم أیضاً ضعیف وروایه جابر ضعیفه لضعف عمرو بن شمر الواقع فیها. راجع المسالک 8:106 و 15:136 و 13:457.

یصلح له بوجهه.

«ویُستحبّ» للمولی «الصبر علیه» عند العجز؛ للأمر بإنظاره سنه وسنتین وثلاثاً (1)المحمول علی الاستحباب جمعاً.

«والأقرب لزوم الکتابه من الطرفین» طرف السیّد والمکاتب «فی المطلقه والمشروطه» بمعنی أ نّه لیس لأحدهما فسخها إلّابالتقایل مع قدره المکاتب علی الأداء، ووجوب السعی علیه فی أداء المال؛ لعموم الأمر بالوفاء بالعقود، والکتابه منها، والجمع المحلّی مفید للعموم، وخروج نحو الودیعه والعاریه بنصّ (2)یُبقی (3)الباقی علی الأصل.

وذهب الشیخ (4)وابن إدریس (5)إلی جواز المشروطه من جهه العبد، بمعنی أنّ له الامتناع من أداء ما علیه فیتخیّر السیّد بین الفسخ والبقاء، ولزومها من طرف السیّد إلّاعلی الوجه المذکور.

وذهب ابن حمزه إلی جواز المشروطه مطلقاً (6)والمطلقه من طرف السیّد خاصّه، وهو غریب! ومن خواصّ العقود اللازمه أ نّها لا تبطل بموت المتعاقدین، وهو هنا کذلک بالنسبه إلی المولی، أمّا موت المکاتب فإنّه یبطلها من حیث العجز عن الاکتساب.

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 169


1- اُنظر الوسائل 16:88، الباب 4 من أبواب المکاتبه، الحدیث 4.
2- لم نعثر علیه.
3- فی (ر) : فیبقی.
4- المبسوط 6:91.
5- السرائر 3:29.
6- الوسیله:345.

«ویصحّ فیها التقایل» کغیرها من عقود المعاوضات.

«ولا یُشترط الإسلام فی السیّد، ولا فی العبد» بناءً علی أ نّها معامله مستقلّه، والأصل یقتضی جوازها کذلک. ولو جعلناها عتقاً بُنی علی ما سلف فی عتق الکافر فاعلاً وقابلاً.

هذا إذا لم یکن المولی کافراً والعبد مسلماً، وإلّا اُشکل جواز المکاتبه من حیث عدم استلزامها رفع سلطنته عنه خصوصاً المشروطه.

والأقوی عدم جوازها؛ لعدم الاکتفاء بها فی رفع ید الکافر عن المسلم؛ لأ نّها لا ترفع أصل السبیل وهو بمنزله الرقّ فی کثیر من الأحکام بل هو رقّ. ولو کان کفر المولی بالارتداد، فإن کان عن فطره فعدم صحّه کتابته واضح؛ لانتقال ماله عنه، وإن کان عن ملّه ففی صحّتها مطلقاً أو مراعاهً بعوده إلی الإسلام أو البطلان، أوجه أوجهها الجواز ما لم یکن العبد مسلماً، بتقریب ما سلف.

وقیل: یشترط إسلام العبد مطلقاً (1)نظراً إلی أنّ الدین داخل فی مفهوم «الخیر» الذی هو شرطها، ولأنّ المکاتب یؤتی من الزکاه ویتعذّر هنا.

ویُضعّف بأنّ «الخیر» شرط فی الأمر بها، لا فی أصل شرعیّتها، والإیتاء من الزکاه مشروط باستحقاقه لها وهو منفیّ مع الکفر کما ینتفی مع عدم حاجته إلیها.

«ویجوز لولیّ الیتیم أن یکاتب رقیقه مع الغبطه» للیتیم فی المکاتبه، کما یصحّ بیعه وعتقه معها، ولصحیحه معاویه بن وهب عن الصادق علیه السلام فی مکاتبه جاریه الأیتام (2).

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 170


1- قاله السیّد فی الانتصار:381، المسأله 224، والشیخ فی المبسوط 6:130، وابن إدریس فی السرائر 3:29، والمحقّق فی الشرائع 3:126.
2- الوسائل 16:85، الباب 4 من أبواب المکاتبه، الحدیث الأوّل.

وقیل بالمنع؛ لأنّ الکتابه شبیهه بالتبرّع من حیث إنّها معامله علی ماله بماله (1)والخبر حجّه علیه.

«ویجوز تنجیمها» نجوماً متعدّده بأن یؤدّی فی کلّ نجم قدراً من مالها «بشرط العلم بالقدر» فی کلّ أجل «والأجل» حذراً من الغرر، سواء تساوت النجوم أجلاً ومالاً أم اختلفت؛ للأصل. وهذا هو الأصل فیها، ولیس موضع الاشتباه حتّی یُختَصّ بالذکر، وإنّما موضعه النجم الواحد، ولا یجوز حمل مطلقه علیه؛ للعلم به من اشتراط الأجل.

«ولا تصحّ» الکتابه «مع جهاله العوض» بل یعتبر ضبطه کالنسیئه، وإن کان عَرَضاً فکالسلم، ویمتنع فیما یمتنع فیه «ولا علی عین» لأنّها إن کانت للسیّد فلا معاوضه، وإن کانت لغیره فهی کجَعل ثمن المبیع من مال غیر المشتری. ولو أذن الغیر فی الکتابه علی عین یملکها فهی فی قوّه بیع العبد بها، فإن جعلناها بیعاً صحّ، وإلّا فوجهان: من الأصل، وکونِه خلاف المعهود شرعاً کما عُلم من اشتراط الأجل.

«ویُستحبّ أن لا یتجاوز» مال الکتابه «قیمهَ العبد» یوم المکاتبه «ویجب» علی مولاه «الإیتاء» للمکاتَب «من الزکاه إن وجبت» الزکاه «علی المولی» للأمر به فی قوله تعالی: (وَ آتُوهُمْ مِنْ مٰالِ اَللّٰهِ اَلَّذِی آتٰاکُمْ) (2)ولیکن من سهم الرقاب إن أوجبنا البسط «وإلّا» تجب علیه الزکاه «استحبّ» له الإیتاء وهو إعطاؤه شیئاً «ولا حدّ له» أی للمؤتی قلّهً، بل

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 171


1- قاله الشیخ فی المبسوط 6:95.
2- النور:33.

یکفی ما یطلق علیه اسم المال.

ویکفی الحطّ من النجوم عنه؛ لأنّه فی معناه، ویجب علی العبد القبول إن آتاه من عین مال الکتابه أو من جنسه، لا من غیره، ولو اُعتق قبل الإیتاء ففی وجوب القضاء وکونه دیناً علی المولی وجهٌ رجّحه المصنّف فی الدروس وجعله کالدین (1)ولو دفع إلیه من الزکاه وکان مشروطاً فعجّزه ففی وجوب إخراج الزکاه لغیره أو ردّها إلی دافعها لو کان غیره قول (2)ویحتمل ذلک لو کان من الغیر تبرّعاً وعدمه فیهما؛ لملکه له وقت الدفع وبراءه ذمّه الدافع، وعوده إلی المولی إحداث لا إبطال ما سلف، ومن ثَمَّ بقیت المعامله السابقه بحالها وإن لم یرضَ بها المولی.

«ولو مات» المکاتَب «المشروط قبل کمال الأداء» لمال الکتابه «بطلت» وملک المولی ما وصل إلیه من المال وما ترکه المکاتب. «ولو مات المطلق ولم یؤدّ شیئاً فکذلک، وإن أدّی تحرّر منه بقدر المؤدّی» أی بنسبته من الجمیع، وبطل منه بنسبه المتخلّف «وکان میراثه بین السیّد ووارثه بالنسبه» فإن کان الوارث حرّاً فلا شیء علیه «ویؤدّی الوارث التابع له فی الکتابه» کولده من أمته «باقی مال الکتابه» لأنّه قد تحرّر منه بنسبه أبیه وبقی الباقی لازماً له «وللمولی إجباره علی الأداء» للباقی «کما له إجبار المورّث» لأنّه دین فکان له إجباره علی أدائه.

وقیل: لا (3)لعدم وقوع المعامله معه، وفی صحیحه ابن سنان وجمیل ابن درّاج عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: «یقضی مال الکتابه من الأصل، ویرث وارثه

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 172


1- الدروس 2:248.
2- لم نعثر علی قائله، وجعله الشارح فی المسالک 10:478 وجهاً فی المسأله.
3- لم نعثر علیه.

ما بقی»

(1)

واختاره بعض الأصحاب (2)والمشهور الأوّل.

«وتصحّ الوصیّه للمکاتب المطلق بحساب ما تحرّر منه» لروایه محمّد ابن قیس عن الباقر علیه السلام «فی مکاتب کان تحته امرأه حرّه فأوصت له عند موتها بوصیّه، فقضی أ نّه یرث بحساب ما اُعتق منه» (3).

ولو لم یتحرّر منه شیء أو کان مشروطاً، لم تصحّ الوصیّه له مطلقاً علی المشهور. واستقرب المصنّف فی الدروس جواز الوصیّه للمکاتب مطلقاً (4)لأنّ قبولها نوع اکتساب وهو أهل له. وفیه قوّه (5).

هذا إذا کان الموصی غیر المولی، أمّا هو فتصحّ وصیّته مطلقاً، ویُعتق منه بقدر الوصیّه، فإن کانت بقدر النجوم عُتق أجمع، وإن زادت فالزائد له. ولا فرق بین کون قیمته بقدر مال الکتابه، أو أقلّ؛ لأنّ الواجب الآن هو المال، مع احتمال اعتبار القیمه لو نقصت من الوصیّه فیعتق من الوصیّه، وله الزائد وإن لم تفِ بمال الکتابه؛ لأنّ ذلک حکم القنّ، والمکاتَب لا یقصر عنه.

«وکلّ ما یشترط فی عقد الکتابه ممّا لا یخالف المشروع لازم» لأنّ الشرط فی العقد یصیر کالجزء منه، فالأمر بالوفاء به یتناوله، ولقوله صلی الله علیه و آله:

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 173


1- الوسائل 16:100، الباب 18 من أبواب المکاتبه، الحدیث 3 وذیله، وانظر التهذیب 8:272، الحدیث 991 و 992 أیضاً.
2- اختاره الإسکافی کما فی المختلف 8:97-98.
3- الوسائل 16:101، الباب 20 من أبواب المکاتبه، الحدیث 2.
4- الدروس 2:251.
5- إنّما عدل عن الروایه؛ لأنّ محمّد بن قیس الذی یروی عن الباقر علیه السلام مشترک بین الضعیف والثقه وتطرح الروایه لذلک ویتوجّه الجواز من حیث إنّها اکتساب کما ذکر. (منه رحمه الله) .

«المؤمنون عند شروطهم»

(1)

ولو خالف المشروع-کشرط أن یطأ المکاتَبه أو أمهَ المکاتَب مطلقاً، أو یترک التکسّب، أو ردّ المطلق فی الرقّ حیث شاء، ونحوه - بطل الشرط، ویتبعه بطلان العقد علی الأقوی.

«ولیس له» أی للمکاتَب بنوعیه «التصرّف فی ماله ببیعٍ» ینافی الاکتساب کالبیع نسیئه بغیر رهن ولا ضمین، أو محاباهً أو بغبن، لا مطلق البیع فإنّ له التصرّف بالبیع والشراء وغیرهما من أنواع التکسّب التی لا خطر فیها ولا تبرّع «ولا هبهٍ» لا تستلزم عوضاً زائداً عن الموهوب، وإلّا فلا منع؛ للغبطه، وفی صحّه العوض المساوی وجه؛ إذ لا ضرر حینئذٍ کالبیع بثمن المثل والشراء به «ولا عتقٍ» لأنّه تبرّع محض، ومنه شراء من ینعتق علیه، وله قبول هبته مع عدم الضرر بأن یکون مکتسباً قدر مؤونته فصاعداً «ولا إقراضٍ» مع عدم الغبطه، فلو کان فی طریق خطر یکون الإقراض فیه أغبط من بقاء المال، أو خاف تلفه قبل دفعه، أو بیعه ونحو ذلک، فالمتّجه الصحّه، ولکنّهم أطلقوا المنع فیما ذکر (2)«إلّابإذن المولی» فلو أذن فی ذلک کلّه جاز؛ لأنّ الحقّ لهما، وحیث یُعتق بإذنه فالولاء له إن عتق، وإلّا فللمولی.

ولو اشتری من ینعتق علیه لم یُعتَق فی الحال فإن عُتِق تبعه، وإلّا استرقّهما المولی. ولو مات العتیق فی زمن الکتابه وقف میراثه توقّعاً لعتق المکاتَب.

وحیث لا یأذن المولی فیما لا غبطه فیه ولم یبطله حتّی عتق المکاتب نفذ؛

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 174


1- الوسائل 15:30، الباب 20 من أبواب المهور، الحدیث 4.
2- انظر المبسوط 6:123، والسرائر 3:27، والشرائع 3:131-132، والقواعد 3:247، والتحریر 4:236، الرقم 5726.

لزوال المانع کالفضولی. وقیل: لا؛ لوقوعه علی غیر الوجه المشروع (1)وهو ممنوع.

«ولا یتصرّف المولی فی ماله أیضاً» بما ینافی الاکتساب «إلّابما یتعلّق بالاستیفاء» مطلقه کانت أم مشروطه.

«ویحرم علیه وطء» الأمه «المکاتبه عقداً وملکاً» بإذنها وغیره، فلو وطئها فعلیه المهر وإن طاوعته؛ لأنّها لم تستقلّ بملکه لیسقط ببغیها. وفی تکرّر المهر بتکرّر الوطء أوجه، ثالثها تکرّره مع تخلّل الأداء بین الوطأین، وإلّا فلا، وتصیر اُمّ ولد لو ولدت منه. فإن مات وعلیها شیء من مال الکتابه عتق باقیها من نصیب ولدها فإن عجز النصیب بقی الباقی مکاتباً.

«وله تزویجها» من غیره «بإذنها» والفرق بینه وبین المولی أنّ الملک له غیر تامّ؛ لتشبّثها بالحرّیّه، والعقد کذلک؛ لعدم استقلالها والبُضع لا یتبعّض، أمّا الأجنبیّ فلمّا کان الحقّ منحصراً فیهما وعقد له بإذنها فقد أباحه بوجهٍ واحد.

«ویجوز بیع مال الکتابه» بعد حلوله ونقله بسائر وجوه النقل، فیجب علی المکاتَب تسلیمه إلی من صار إلیه. خلافاً للمبسوط (2)استناداً إلی النهی عن بیع ما لم یُقبض (3)وإطلاقه ممنوع (4)لتقییده بانتقاله إلی البائع بالبیع «فإذا أدّاه»

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 175


1- قاله العلّامه فی التحریر 4:237.
2- المبسوط 6:126.
3- اُنظر الوسائل 12:391، الباب 16 من أبواب أحکام العقود، الحدیث 21 وغیره فی الباب.
4- حاصل المنع یرجع إلی أنّ النهی مشروطٌ بشرطین: أحدهما انتقاله إلیه بالبیع. والثانی نقله بالبیع، وهنا الشرط الأوّل مفقودٌ فلا یحرم کما لا یحرم نقل ما اشتراه بغیر البیع من عقود المعاوضات. (منه رحمه الله) .

المکاتب «إلی المشتری عتق» لأنّ قبضه کقبض المولی.

ولو قیل بالفساد، ففی عتقه بقبض المشتری مع إذنه له فی القبض وجهان: من أ نّه کالوکیل، ومن أنّ قبضه لنفسه وهو غیر مستحقّ، ففارق الوکیل بذلک. والوجهان اختارهما العلّامه فی التحریر (1).

«ولو اختلفا فی قدر مال الکتابه، أو فی» قدر «النجوم» وهی الآجال إمّا فی قدر کلّ أجل مع اتّفاقهما علی عددها، أو فی عددها مع اتّفاقهما علی مقدار کلّ أجل «قُدّم المنکر» وهو المکاتب فی الأوّل والمولی فی الثانی «مع یمینه» لأصاله البراءه من الزائد.

وقیل: یُقدّم قول السیّد مطلقاً (2)لأصاله عدم العتق، إلّابما یتّفقان علیه.

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 176


1- التحریر 4:273-274، الرقم 5796.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 3:130، والعلّامه فی القواعد 3:238.
«النظر الثالث فی الاستیلاد» للإماء بملک الیمین

ویترتّب علیه أحکام خاصّه، کإبطال کلّ تصرّفٍ ناقلٍ للملک عنه إلی غیره غیر مستلزم للعتق أو مستلزم للنقل کالرهن، وعتقِها بموت المولی قبلَها مع خلوّ ذمّته من ثمن رقبتها أو وفاء الترکه وحیاهِ الولد، وغیر ذلک «وهو یحصل بعُلوق أمته منه فی ملکه» بما یکون مبدأ نشوء آدمیّ ولو مضغهً، لا بعُلوق الزوجه الأمهِ، ولا الموطوءه بشبهه وإن ولدته حرّاً أو ملکهما بعدُ علی الأشهر. ولا یشترط الوطء، بل یکفی مطلق العُلوق منه، ولا حلّ الوطء إذا کان التحریم عارضاً کالصوم والإحرام (1)والحیض والرهن. أمّا الأصلیّ بتزویج الأمه مع العلم بالتحریم فلا؛ لعدم لحوق النسب.

ویشترط مع ذلک الحکم بحرّیّه الولد، فلا یحصل بوطء المکاتَب أمته قبل الحکم بعتقه، فلو عجز استرقّ المولی الجمیع، نعم لو عُتق صارت اُمّ ولد. ولیس له بیعها قبل عجزه وعتقه؛ لتشبّثها بالحرّیّه. ولا بوطء العبد أمته التی ملّکه إیّاها مولاه لو قلنا بملکه.

«وهی مملوکه» یجوز استخدامها ووطؤها بالملک وتزویجها بغیر رضاها وإجارتها وعتقها.

«ولا تتحرّر بموت المولی» أی بمجرّد موته کما یتحرّر المدبَّر لو خرج من ثلث ماله أو أجازه الوارث «بل» تتحرّر «من نصیب ولدها» من میراثه من أبیه «فإن عجز النصیب» عن قیمتها کما لو لم یخلّف سواها وخلّف وارثاً

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 177


1- لم یرد «والإحرام» فی (ع) و (ف) ، وشُطب علیه فی (ش) .

سواه «سعت» هی «فی المتخلّف» من قیمتها عن نصیبه. ولا اعتبار بملک ولدها من غیر الإرث؛ لأنّ عتقها علیه قهریّ، فلا یسری علیه فی المشهور. وقیل: یُقوَّم علیه الباقی بناءً علی السرایه بمطلق الملک (1).

«ولا یجوز بیعها ما دام ولدها حیّاً، إلّافیما استثنی» فی کتاب البیع (2)فإذا مات أو ولدته سقطاً زال حکم الاستیلاد رأساً. وفائده الحکم به بوضع العلقه والمضغه وما فوقهما إبطال التصرّفات السابقه الواقعه حاله الحمل، وإن جاز تجدیدها حینئذٍ.

«وإذا جنت» اُمّ الولد خطأً تعلّقت الجنایه برقبتها علی المشهور، و «فکّها» المولی «بأقلّ الأمرین من قیمتها وأرش الجنایه» علی الأقوی؛ لأنّ الأقلّ إن کان هو الأرش فظاهر، وإن کان القیمه فهی بدل من العین فیقوم مقامها، وإلّا لم تکن بدلاً. ولا سبیل إلی الزائد؛ لأنّ المولی لا یَعقِلُ مملوکاً. وهذا الحکم لا یختصّ باُمّ الولد، بل بکلّ مملوک.

وقیل: بل یفکّها بأرش الجنایه مطلقاً (3)لتعلّقها برقبتها.

ولا یتعیّن علیه ذلک، بل یفکّها «إن شاء، وإلّا» یفکّها «سلّمها» إلی المجنیّ علیه، أو وارثه لیتملّکها فیبطل حکم الاستیلاد. وله حینئذٍ بیعها والتصرّف فیها کیف شاء إن استغرقت الجنایه قیمتها «أو یُسلّم ما قابل الجنایه» إن لم تستغرق قیمتها.

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 178


1- قاله الشیخ فی النهایه:547.
2- راجع الجزء الثانی:202-203.
3- قاله الشیخ فی الخلاف 5:271، المسأله 88 من کتاب الدیات، وانظر الصفحه 149، المسأله 5 من کتاب الجنایات أیضاً.
کتاب الإقرار
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 179

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 180

«کتاب الإقرار»

«وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» «الصیغه، وتوابعها»
اشاره

من شرائط المُقِرّ، وجمله من أحکامه المترتّبه علی الصیغه، ویندرج فیه بعض شرائط المُقَرّ به. وکان علیه أن یدرج شرائط المُقَرّ له أیضاً فیه، وهی: أهلیّته للتملّک وأن لا یکذّب المُقِرَّ، وأن یکون ممّن یملک المُقَرّ به، فلو أقرّ للحائط أو الدابّه لغا، ولو أکذبه لم یُعطَ، ولو لم یصلح لملکه-کما لو أقرّ لمسلم بخنزیر أو خمر غیر محترمه-بطل، وإنّما أدرجنا ذلک لیتمّ الباب.

«وهی» أی الصیغه: «له عندی کذا» أو علیَّ «أو هذا» الشیء - کهذا البیت أو البستان- «له» دون «بیتی» و «بستانی» فی المشهور؛ لامتناع اجتماع مالکین مستوعبین علی شیءٍ واحد، والإقرار یقتضی سبق ملک المقَرّ له علی وقت الإقرار، فیجتمع النقیضان.

نعم، لو قال: بسبب صحیح-کالشراء ونحوه-صحّ؛ لجواز أن یکون له حقّ

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 181

وقد جعل دارَه فی مقابلته.

والأقوی الصحّه مطلقاً (1)لإمکان تنزیل الخالی من الضمیمه علیها؛ لأنّ الإقرار مطلقاً یُنزّل علی السبب الصحیح مع إمکان غیره، ولأنّ التناقض إنّما یتحقّق مع ثبوت الملک لهما فی نفس الأمر، أمّا ثبوت أحدهما ظاهراً والآخر فی نفس الأمر فلا، والحال هنا کذلک، فإنّ الإخبار بملک المُقَرّ له یقتضی ثبوت ملکه فی الواقع، ونسبه المُقَرّ به إلی نفسه یحمل علی الظاهر، فإنّه المطابق لحکم الإقرار؛ إذ لا بدّ فیه من کون المقَرّ به تحت ید المقِرّ، وهی تقتضی ظاهراً کونه ملکاً له، ولأنّ الإضافه یکفی فیهاأدنی ملابسه، مثل (لاٰ تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ) (2)فإنّ المراد: بیوت الأزواج واُضیفت إلی الزوجات بملابسه السکنی، ولو کان ملکاً لهنّ لما جاز إخراجهنّ عند الفاحشه. وکقول أحد حاملی الخشبه: «خُذ طرفَک» و «کوکب الخرقاء» (3)و «شهاده اللّٰه» و «دینه» .

وهذه الإضافه لو کانت مجازاً لوجب الحمل علیه، لوجود القرینه الصارفه عن الحقیقه والمعیّنه له؛ لأنّ الحکم بصحّه إقرار العقلاء مع الإتیان باللام المفید

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 182


1- سواء کانت مع الصحیحه أو بدونها (هامش ر) .
2- الطلاق:1.
3- جملهٌ من بیتٍ تمامه هذا: إذا کوکب الخرقاء لاح بسحرهٍ سهیلٌ أزاعت غزلها فی الأقارب والخرقاء اسم امرأه فی عقلها نقصان، وإنّما سمّیت بها لأنّها کانت لا تهیّئ أسباب الشتاء فی الصیف، فلمّا طلع سهیل وأصاب البَرْد فرّقت قطنها بین نساء أقاربها وجاراتها لیساعدْنها فی الغزل لتهیّئ لباس شتائها. والشاهد فی إضافه الکوکب إلی الخرقاء بأدنی ملابسه وذلک أنّ عمل تلک المرأه کان مقارناً لطلوع سهیل، فأضاف الشاعر ذلک الکوکب إلیها. راجع جامع الشواهد:29.

للملک والاستحقاق قرینه علی أنّ نسبه المال إلی المقرّ بحسب الظاهر.

وفرّق المصنّف بین قوله: «ملکی لفلان» و «داری» فحکم بالبطلان فی الأوّل وتوقّف فی الثانی (1)والأقوی عدم الفرق.

ولیس منه (2)ما لو قال: «مسکنی له» فإنّه یقتضی الإقرار قطعاً؛ لأنّ إضافه السکنی لا تقتضی ملکیّه العین؛ لجواز أن یسکن [ ملک ] (3)غیره.

«أو له فی ذمّتی» کذا «وشبهه» کقوله: «له قِبَلی کذا» .

«ولو علّقه بالمشیئه» کقوله: «إن شئت» أو «إن شاء زید» أو «إن شاء اللّٰه» «بطل» الإقرار «إن اتّصل» الشرط؛ لأنّ الإقرار إخبار جازم عن حقّ لازم سابق علی وقت الصیغه، فالتعلیق ینافیه؛ لانتفاء الجزم فی المعلّق، إلّاأن یُقصد فی التعلیق علی مشیئه اللّٰه: التبرّک، فلا یضرّ.

وقد یشکل البطلان فی الأوّل بأنّ الصیغه قبل التعلیق تامّه الإفاده لمقصود الإقرار، فیکون التعلیق بعدها کتعقیبه بما ینافیه، فینبغی أن یلغو المنافی، لا أن یبطل الإقرار.

والاعتذار بکون الکلام کالجمله الواحده لا یتمّ إلّابآخره، واردٌ فی تعقیبه بالمنافی مع حکمهم بصحّته.

وقد یُفرَّق بین المقامین بأنّ المراد بالمنافی الذی لا یسمع: ما وقع بعد تمام صیغه جامعه لشرائط الصحّه، وهنا لیس کذلک؛ لأنّ من جمله الشرائط التنجیز وهو غیر متحقّق بالتعلیق فتلغو الصیغه.

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 183


1- الدروس 3:123.
2- فی (ع) زیاده: مثل.
3- فی المخطوطات: مال.

«ویصحّ» الإقرار «بالعربیّه وغیرها» لاشتراک اللغات فی التعبیر عمّا فی الضمیر، والدلاله علی المعانی الذهنیّه بحسب المواضعه، لکن یشترط فی تحقیق اللزوم علم اللافظ بالوضع، فلو أقرّ عربیٌّ بالعجمیّه أو بالعکس وهو لا یعلم مؤدّی اللفظ لم یقع. ویُقبل قوله فی عدم العلم إن أمکن فی حقّه، أو صدَّقه المُقَرّ له، عملاً بالظاهر والأصلِ من عدم تجدّد العلم بغیر لغته. والمعتبر فی الألفاظ الدالّه علی الإقرار إفادتها له عرفاً وإن لم یقع علی القانون العربیّ وقلنا باعتباره فی غیره من العقود والإیقاعات اللازمه لتوقّف تلک علی النقل، ومن ثَمَّ لم تصحّ (1)بغیر العربیّه مع إمکانها.

«ولو علّقه بشهاده الغیر» فقال: «إن شهد لک فلان علیَّ بکذا فهو لک فی ذمّتی» أو «لک علیَّ کذا إن شهد لک به فلان» «أو قال: إن شهد» لک «فلان» علیَّ بکذا «فهو صادق» أو فهو صِدق، أو حقّ، أو لازم لذمّتی، ونحوه «فالأقرب البطلان» وإن کان قد علّق ثبوت الحقّ علی الشهاده، وذلک لا یصدق إلّا إذا کان ثابتاً فی ذمّته الآن وحکم بصدقه علی تقدیر شهادته، ولا یکون صادقاً إلّا إذا کان المشهود به فی ذمّته؛ لوجوب مطابقه الخبر الصادق لمُخبَره بحسب الواقع؛ إذ لیس للشهاده أثر فی ثبوت الصدق ولا عدمه، فلولا حصول الصدق عند المُقرّ لما علّقه علی الشهاده؛ لاستحاله أن تجعله الشهاده صادقاً ولیس بصادق، وإذا لم یکن للشهاده تأثیر فی حصول الصدق عند المُقرّ (2)وقد حکم به، وجب أن یلزمه المال وإن أنکر الشهاده، فضلاً عن شهادته أو عدم شهادته.

وإنّما لم یؤثّر هذا کلّه «لجواز أن یعتقد استحاله صدقه؛ لاستحاله شهادته

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 184


1- فی (ر) : لا تصحّ.
2- أثبتنا «عند المُقرّ» من (ع) .

عنده» ومثله فی محاورات العوام کثیر، یقول أحدهم: «إن شهد فلان أ نّی لست لأبی فهو صادق» ولا یرید إلّاأ نّه لا تصدر عنه الشهاده؛ للقطع بعدم تصدیقه إیّاه علی کونه لیس لأبیه، وغایته قیام الاحتمال، وهو کافٍ فی عدم اللزوم وعدم صراحه الصیغه فی المطلوب، معتضداً بأصاله براءه الذمّه، مع أنّ ما ذکر فی توجیه اللزوم معارَض بالإقرار المعلَّق علی شرط بتقریب ما ذکر (1)وکذا قولهم: إنّه یصدق «کلّما لم یکن المال ثابتاً فی ذمّته لم یکن صادقاً علی تقدیر الشهاده» وینعکس بعکس النقیض إلی قولنا: «کلّما کان صادقاً علی تقدیر الشهاده کان ثابتاً فی ذمّته وإن لم یشهد» لکن المقدَّم حقّ؛ لعموم «إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز» (2)وقد أقرّ بصدقه علی تقدیر الشهاده، فالتالی-وهو ثبوت المال فی ذمّته-مثلُه، فإنّه معارَض بالمعلَّق ومنقوض بالاحتمال الظاهر (3).

[شروط المقر]

«ولا بدّ من کون المقرّ کاملاً» بالبلوغ والعقل «خالیاً من الحجر للسَفَه» أمّا الحجر للفَلَس فقد تقدّم فی باب الدین (4)اختیار المصنّف أ نّه مانع من الإقرار بالعین دون الدین؛ فلذا لم یذکره هنا. ویعتبر مع ذلک القصدُ والاختیار.

فلا عبره بإقرار الصبیّ وإن بلغ عشراً إن لم نُجز وصیّتَه ووقفَه وصدقتَه، وإلّا قُبل إقراره بها؛ لأنّ من ملک شیئاً ملک الإقرار به.

ولو أقرّ بالبلوغ استُفسِر فإن فَسَّره بالإمناء قُبل مع إمکانه، ولا یمین علیه حذراً من الدور.

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 185


1- أی بالدلیل الذی ذکر فی التعلیق بالمشیئه (هامش ع) .
2- کما روی عن النبیّ صلی الله علیه و آله، اُنظر الوسائل 16:111، الباب 3 من أبواب الإقرار، الحدیث 2.
3- احتمال أن یعتقد المقرّ استحاله صدقه (هامش ر) .
4- تقدّم فی الجزء الثانی:358.

ودفعُ المصنّف له-فی الدروس-بأنّ یمینه موقوفه علی إمکان بلوغه، والموقوف علی یمینه هو وقوع بلوغه فتغایرت الجهه (1)مندفعٌ بأنّ إمکان البلوغ غیر کافٍ شرعاً فی اعتبار أفعال الصبیّ وأقواله التی منها یمینه. ومثله إقرار الصبیّه به أو بالحیض.

وإن ادّعاه بالسنّ کُلِّف البیّنه، سواء فی ذلک الغریب والخامل وغیرهما، خلافاً للتذکره حیث ألحقهما فیه بمدّعی الاحتلام (2)لتعذّر إقامه البیّنه علیهما غالباً. أو بالإنبات اعتبر؛ فإنّ محلّه لیس من العوره، ولو فرض أ نّه منها فهو موضع حاجه.

ولا بإقرار المجنون إلّامن ذی الدور وقتَ الوثوق بعقله. ولا بإقرار غیر القاصد، کالنائم والهازل والساهی والغالط.

ولو ادّعی المقرّ أحد هذه (3)ففی تقدیم قوله عملاً بالأصل، أو قول الآخر عملاً بالظاهر وجهان.

ومثله دعواه بعد البلوغ وقوعه حاله الصِبا، والمجنونُ حالتَه مع العلم به، فلو لم یُعلم له حاله جنون حلف نافیه. والأقوی عدم القبول فی الجمیع.

ولا بإقرار المکرَه فیما اُکره علی الإقرار به، إلّامع ظهور أماره اختیاره، کأن یکره علی أمر فیقرّ بأزید منه.

وأمّا الخلوّ من السَفَه: فهو شرط فی الإقرار المالی، فلو أقرّ بغیره کجنایه توجب القصاص ونکاحٍ وطلاقٍ قُبل، ولو اجتمعا قُبل فی غیر المال کالسرقه بالنسبه إلی القطع، ولا یلزم بعد زوال حجره ما بطل قبلَه، وکذا یُقبل إقرار المفلَّس

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 186


1- الدروس 3:126-127.
2- التذکره (الحجریّه) 2:146.
3- النوم والهزل والسهو والغلط.

فی غیر المال مطلقاً.

«وإقرار المریض من الثلث مع التهمه» وهی: الظنّ الغالب بأ نّه إنّما یرید بالإقرار تخصیصَ المُقَرّ له بالمُقَرّ به، وأ نّه فی نفس الأمر کاذب.

ولو اختلف المقَرُّ له والوارثُ فیها فعلی المدّعی لها البیّنه؛ لأصاله عدمها، وعلی منکرها الیمین. ویکفی فی یمین المُقَرّ له أ نّه لا یعلم التهمه، لا أ نّها لیست حاصله فی نفس الأمر؛ لابتناء الإقرار علی الظاهر. ولا یکلّف الحلف علی استحقاق المقَرّ به من حیث إنّه یعلم بوجه استحقاقه؛ لأنّ ذلک غیر شرط فی استباحه المُقَرّ به، بل له أخذه ما لم یعلم فساد السبب.

هذا کلّه مع موت المُقِرّ فی مرضه، فلو برئ [ من مرضه ] (1)نفذ من الأصل مطلقاً. ولا فرق فی ذلک بین الوارث والأجنبی.

«وإلّا» یکن هناک تهمه ظاهره «فمن الأصل» مطلقاً علی أصحّ الأقوال (2).

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 187


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- اختاره الشیخ فی النهایه:617-618، والقاضی فی المهذّب 1:419، والمحقّق فی الشرائع 3:152، والعلّامه فی القواعد 2:531، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 11:108. والقول الآخر أ نّه من الأصل مطلقاً، اختاره الدیلمی فی المراسم:204، وابن إدریس فی السرائر 2:506. وهنا قول ثالث منسوب إلی السیّد وهو التفصیل بین الإقرار بالدین فیمضی من الأصل مطلقاً، وبین الإقرار بالعین فأمضاها من الأصل مع عدم التهمه، اُنظر المهذّب البارع 3:142، وجامع المقاصد 11:108، والمقنعه:662، باب الإقرار فی المرض. والقول الرابع أ نّه من الثلث مع التهمه وإلّا فمن الأصل إن کان الإقرار للأجنبی، وأمّا إن کان الإقرار للوارث فهو من الثلث مطلقاً مع التهمه وبلا تهمه، اختاره المحقّق فی المختصر 1:168.

«وإطلاق الکیل أو الوزن» فی الإقرار کأن قال: له عندی کیل حنطه أو رطل سمن «یُحمل علی» الکیل والوزن «المتعارف فی البلد» أی بلد المُقِرّ وإن خالف بلد المقَرّ له «فإن تعدّد» المکیال والمیزان فی بلده «عیّن المُقرّ» ما شاء منها «ما لم یغلب» أحدها فی الاستعمال علی الباقی «فیُحمل علی الغالب» ولو تعذّر استفساره فالمتیقّن هو الأقلّ (1)وکذا القول فی النقد.

[حکم الاقرار بالفظ المبهم ]

«ولو أقرّ بلفظ مبهم صحّ» إقراره «واُلزم تفسیره» واللفظ المبهم «کالمال والشیء والجزیل والعظیم والحقیر» والنفیس، ومال أیّ مال. ویُقبل تفسیره بما قلّ؛ لأنّ کلّ مال عظیم خطره شرعاً کما ینبّه علیه کفر مستحلّه (2)فیُقبل [ فی ] (3)هذه الأوصاف.

«و» لکن «لا بدّ من کونه ممّا یتموَّل» أی یُعدّ مالاً عرفاً «لا کقشر جوزه، أو حبّه دُخن» أو حِنطه؛ إذ لا قیمه لذلک عاده.

وقیل: یُقبل بذلک؛ لأنّه مملوک شرعاً، والحقیقه الشرعیّه مقدّمه علی العرفیّه، ولتحریم أخذه بغیر إذن مالکه ووجوب ردِّه (4).

ویشکل بأنّ الملک لا یستلزم إطلاق اسم المال شرعاً، والعرف یأباه. نعم، یتَّجه ذلک تفسیراً للشیء، وإن وصفه بالأوصاف العظیمه؛ لما ذُکر (5)ویقرب منه (6)

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 188


1- فی (ش) زیاده: قیمهً ووصفاً.
2- لم نعثر علیه بعینه.
3- لم یرد فی المخطوطات.
4- قاله العلّامه فی التذکره (الحجریّه) 2:151-152، والشهید فی غایه المراد 2:259، ولکنّه فی مورد حبّه من حنطه ومثلها، ولم نعثر علی القبول فی القشر.
5- من أنّ کلّ مال عظیم خطره شرعاً (هامش ر) .
6- أی من الإقرار بالشیء.

ما لو قال: له علیَّ حقّ.

وفی قبول تفسیرهما (1)بردّ السلام والعیاده وتسمیت العطاس (2)وجهان: من إطلاق «الحقّ» علیها فی الأخبار (3)فیُطلَق «الشیء» لأنّه أعمّ، ومن أ نّه خلاف المتعارف وبُعدُهما عن الفهم فی معرض الإقرار وهو الأشهر.

ولو امتنع من التفسیر حُبس وعُوقب علیه حتّی یفسِّر؛ لوجوبه علیه.

ولو مات قبله طولب الوارث به إن علمه وخلَّف ترکه، فإن أنکر العلم وادّعاه علیه المُقَرُّ له حلف علی عدمه.

«ولا فرق» فی الإبهام والرجوع إلیه فی التفسیر «بین قوله: عظیم أو کثیر (4)» لاشتراکهما فی الاحتمال.

«وقیل» والقائل الشیخ (5)وجماعه (6)بالفرق وإنّ «الکثیر ثمانون» کالنذر؛ للروایه الوارده به فیه (7)والاستشهاد بقوله تعالی: (لَقَدْ نَصَرَکُمُ اَللّٰهُ فِی مَوٰاطِنَ کَثِیرَهٍ) (8)ویضعّف مع تسلیمه ببطلان القیاس، ولاستعمال الکثیر فی القرآن

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 189


1- الشیء والحقّ.
2- فی (ع) : العاطس، وفی نسخه بدلها: العطاس.
3- اُنظر الوسائل 8:459، الباب 57 من أبواب أحکام العشره، الحدیث 1 و 4.
4- فی (ق) : بین کونه عظیماً أو کثیراً. وفی (س) : بین قوله: عظیماً أو کثیراً.
5- المبسوط 3:6، والخلاف 3:359، المسأله الاُولی من کتاب الإقرار.
6- مثل القاضی فی المهذّب 1:405، والکیدری فی الإصباح:332، والسیّد ابن زهره فی الغنیه:271.
7- اُنظر الوسائل 16:186، الباب 3 من أبواب کتاب النذر والعهد.
8- التوبه:25.

لغیر ذلک مثل (فِئَهً کَثِیرَهً) (1)و (ذِکْراً کَثِیراً) (2)ودعوی أ نّه عرف شرعیّ فلا قیاس، خلاف الظاهر. وإلحاق «العظیم» به غریب (3).

«ولو قال: له علیَّ أکثر من مال فلان» لزمه بقدره وزیاده «و» لو «فسّره بدونه وادّعی ظنَّ القلّه حلف» لأصاله عدم علمه به مع ظهور أنّ المال من شأنه أن یخفی، وفسَّر (4)بما ظنّه وزاد علیه زیاده. وینبغی تقییده بإمکان الجهل به فی حقّه. ولا فرق فی ذلک بین قوله قبل ذلک: «إنّی أعلم مال فلان» وعدمه.

نعم، لو کان قد أقرّ بأ نّه قدرٌ یزید عمّا ادّعی ظنَّه، لم یقبل إنکاره ثانیاً، ولو تأوّل بأنّ (5)«مال فلان حرام أو شبهه أو عین، وما أقررت به حلال أو دین، والحلال والدین أکثر نفعاً أو بقاءً» ففی قبوله قولان (6): من أنّ المتبادر کثره المقدار فیکون حقیقه فیها وهی مقدّمه علی المجاز مع عدم القرینه الصارفه، ومن إمکان إراده المجاز ولا یُعلم قصده إلّامن لفظه فیرجع إلیه فیه. ولا یخفی قوّه الأوّل. نعم لو اتّصل التفسیر بالإقرار لم یبعد القبول.

«ولو قال: له علیَّ کذا دراهم، بالحرکات الثلاث» : الرفع والنصب

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 190


1- البقره:249.
2- الأحزاب:41.
3- الملحِق به ابن الجنید [ نقل عنه فی المختلف 6:52 والدروس 3:139 ]. (منه رحمه الله) .
4- عطف علی قول الماتن: حلف.
5- فی (ر) : بأن قال.
6- القول بالقبول للعلّامه فی الإرشاد 1:410، التحریر 4:407، الرقم 5991، والتذکره (الحجریّه) 2:153، وولده فی الإیضاح 3:441. والقول الآخر منسوب فی الدروس 3:139 إلی الشیخ، اُنظر الخلاف 3:362-363، المسأله 2 من الإقرار.

والجرّ «والوقف» بالسکون، وما فی معناه «فواحد» لاشتراکه بین الواحد فما زاد وضعاً، فیحمل علی الأقلّ؛ لأنّه المتیقّن إذا لم یفسّره بأزید، فإنّ «کذا» کنایه عن «الشیء» .

فمع الرفع یکون الدرهم بدلاً منه، والتقدیر: «شیءٌ درهمٌ» .

ومع النصب یکون تمییزاً له. وأجاز بعض أهل العربیّه نصبَه علی القطع (1)کأ نّه قطع ما ابتدأ به وأقرّ بدرهم.

ومع الجرّ تُقدّر الإضافه بیانیّه ک «حَبّ الحصید» والتقدیر شیء هو درهم.

ویشکل بأنّ ذلک وإن صحّ، إلّاأ نّه یمکن تقدیر ما هو أقلّ منه بجعل «الشیء» جزءاً من الدرهم اُضیف إلیه، فیلزمه جزء یرجع فی تفسیره إلیه؛ لأنّه المتیقّن، ولأصاله البراءه من الزائد، ومن ثَمّ حُمل الرفع والنصب علی الدرهم مع احتمالهما أزید منه. وقیل: إنّ الجرّ لحنٌ یحمل علی أخویه فیلزمه حکمهما (2).

وأمّا مع الوقف فیحتمل الرفع والجرّ لو اُعرب، لا النصب؛ لوجوب إثبات الألِف فیه وقفاً، فیحمل علی مدلول ما احتمله.

فعلی ما اختاره یشترکان فی احتمال الدرهم فیحمل علیه. وعلی ما حقّقناه یلزمه جزء درهم خاصّه؛ لأنّه باحتماله الرفع والجرّ حصل الشکّ فیما زاد علی الجزء فیحمل علی المتیقّن، وهو ما دلّت علیه الإضافه.

«وکذا کذا درهماً، وکذا وکذا درهماً کذلک» فی حمله علی الدرهم مع الحرکات الثلاث والوقف؛ لاحتمال کون «کذا» الثانی تأکیداً للأوّل فی الأوّل، والحکم فی الإعراب ما سلف، وفی الوقف یُنزَّل علی أقلّ الاحتمالات. وکون «کذا» شیئاً مبهماً والثانی معطوفاً علیه فی الثانی، ومُیّزا بدرهم علی تقدیر

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 191


1- نقله العلّامه فی التذکره (الحجریّه) 2:153 عن بعض الکوفیّین.
2- لم نعثر علیه، نعم تنظّر الکیدری فی الإصباح:334 فی جواز الجرّ وفی الاستعمال.

النصب، واُبدلا منه علی تقدیر الرفع، وبُیّنا معاً بالدرهم مع الجرّ، ونُزّل علی أحدهما مع الوقف، أو اُضیف الجزء إلی جزء الدرهم فی الجرّ علی ما اخترناه، وحُمل الوقف علیه أیضاً.

«ولو فسّر فی» حاله «الجرّ» من الأقسام الثلاثه «ببعض درهم جاز» لإمکانه وضعاً بجعل الشیء المراد من «کذا» (1)وما اُلحق به کنایهً عن الجزء.

وفیه: أنّ قبول تفسیره به یقتضی صحّته بحسب الوضع، فکیف یحمل مع الإطلاق علی ما هو أکثر منه مع إمکان الأقلّ؟ فالحمل علیه مطلقاً أقوی.

«وقیل» والقائل به الشیخ وجماعه (2): «یتبع فی ذلک» المذکور من قوله: «کذا» و «کذا کذا» و «کذا وکذا» (3)بالحرکات الثلاث والوقف وذلک اثنتا عشره صورهً: «موازنه من الأعداد» جعلاً لکذا کنایهً عن العدد، لا عن الشیء، فیکون الدرهم فی جمیع أحواله تمییزاً لذلک العدد، فیُنظر إلی ما یناسبه بحسب ما تقتضیه قواعد العربیّه من إعراب الممیِّز للعدد ویُحمل علیه.

فیلزمه مع إفراد المبهم ورفع الدرهم: درهمٌ؛ لأنّ الممیّز لا یکون مرفوعاً، فیجعل بدلاً کما مرّ. ومع النصب: عشرون درهماً؛ لأنّه أقلّ عدد مفرد ینصب مُمیّزه؛ إذ فوقه ثلاثون إلی تسعین، فیحمل علی الأقلّ. ومع الجرّ: مئه درهمٌ؛ لأنّه أقلّ عدد مفرد فُسّر بمفرد مجرور؛ إذ فوقه الألف. ومع الوقف: درهمٌ؛ لاحتماله

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 192


1- فی (ر) بدل «من کذا» : بکذا.
2- اُنظر المبسوط 3:12-13، والخلاف 3:365-367، المسأله 8-11، والغنیه:273، والمختلف 6:41، والإرشاد 1:410، والتذکره (الحجریّه) 2:153، والتنقیح الرائع 3:492، وقیّده فی المختلف والتذکره والتنقیح بما إذا کان المقرّ من أهل اللسان وعارفاً.
3- فی (ر) زیاده: درهماً.

الرفع والجرّ، فیحمل علی الأقلّ (1).

ومع تکریره بغیر عطف ورفع الدرهم: درهمٌ؛ لما ذکر (2)فی الإفراد مع کون الثانی تأکیداً للأوّل. ومع نصبه: أحد عشر؛ لأنّه أقلّ عدد مرکَّب مع غیره یُنصب بعده ممیّزه؛ إذ فوقه اثنا عشر إلی تسعه عشر، فیحمل علی المتیقّن. ومع جرّه: ثلاثمئه درهم؛ لأنّه أقلّ عدد اُضیف إلی آخر ومُیِّز بمفرد مجرور؛ إذ فوقه أربعمئه إلی تسعمئه، ثمّ مئه مئه، ثمّ مئه ألف، ثمّ ألف ألف، فیحمل علی المتیقّن والترکیب هنا لا یأتی (3)لأنّ ممیّز المرکّب لم یرد مجروراً، وهذا القسم لم یصرّح به صاحب القول (4)ولکنّه لازم له. ومع الوقف: یحتمل الرفع والجرّ، فیحمل علی الأقلّ منهما وهو الرفع.

ومع تکریره معطوفاً ورفع الدرهم: یلزمه درهم؛ لما ذکر فی الإفراد بجعل الدرهم بدلاً من مجموع المعطوف والمعطوف علیه. ویحتمل أن یلزمه درهم وزیاده؛ لأنّه ذکر شیئین متغایرین بالعطف، فیجعل الدرهم تفسیراً للقریب منهما وهو المعطوف، فیبقی المعطوف علیه علی إبهامه فیرجع إلیه فی تفسیره. وأصاله البراءه تدفعه.

ومع نصب الدرهم: یلزمه أحد وعشرون درهماً، لأنّه أقلّ عددین عُطف أحدهما علی الآخر وانتصب الممیّز بعدهما؛ إذ فوقه اثنان وعشرون إلی تسعه وتسعین فیحمل علی الأقلّ.

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 193


1- فی (ش) زیاده: منهما.
2- فی (ر) : ذکرنا.
3- فی (ر) : لا یتأتّی.
4- وهو الشیخ والجماعه المتقدّمون فی الصفحه السابقه.

ومع جرّ الدرهم: یلزمه ألف ومئه؛ لأنّه أقلّ عددین عُطف أحدهما علی الآخر ومُیِّز بمفرد مجرور؛ إذ فوقه من الأعداد المعطوف علیها المئه والألف ما لا نهایه له. ویحتمل جعل الدرهم ممیّزاً للمعطوف فیکون مئه ویبقی المعطوف علیه مبهماً فیرجع إلیه فی تفسیره، وجعله درهماً لمناسبه الأعداد الممیّزه، فیکون التقدیر درهم ومئه درهم؛ لأصاله البراءه من الزائد. وهذا القسم أیضاً لم یصرّحوا بحکمه، ولکنّه لازم للقاعده.

ومع الوقف علیه: یحتمل الرفع والجرّ، فیحمل علی الأقلّ وهو الرفع.

وإنّما حملنا العباره علی جمیع هذه الأقسام مع احتمال أن یرید بقوله: «وکذا کذا درهماً وکذا وکذا درهماً کذلک» حکمهما فی حاله النصب؛ لأنّه الملفوظ، ویکون حکمهما فی غیر حاله النصب مسکوتاً عنه؛ لأنّه (1)عقّبه بقوله: «ولو فسّر فی الجرّ ببعض درهم جاز» وذلک یقتضی کون ما سبق شاملاً لحاله الجرّ؛ إذ یبعد کون قوله: «ولو فسّر فی الجرّ» تتمیماً لحکم «کذا» المفرد؛ لبُعده.

وعلی التقدیرین (2)یترتّب قولُه: «وقیل: یتبع فی ذلک موازنه» فعلی ما ذکرناه تتشعّب الصور إلی اثنی (3)عشره، وهی: الحاصله من ضرب أقسام الإعراب الأربعه فی المسائل الثلاث، وهی: «کذا» المفرد، والمکرّر بغیر عطف، ومع العطف. وعلی الاحتمال (4)یسقط من القسمین الأخیرین ما زاد علی نصب الممیّز، فتنتصف الصور.

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 194


1- أی المصنّف، وهذا تعلیل حمل العباره علی الأقسام کلّها دون أن یخصّها بحاله النصب. (هامش ر) .
2- التعمیم والتخصیص.
3- کذا، والمناسب: اثنتی.
4- یعنی احتمال التخصیص بحاله النصب.

وکیف کان: فهذا القول (1)ضعیف، فإنّ هذه الألفاظ لم توضع لهذه المعانی لغهً ولا اصطلاحاً، ومناسبتها علی الوجه المذکور لا یوجب اشتغال الذمّه بمقتضاها، مع أصاله البراءه واحتمالها لغیرها علی الوجه الذی بُیّن. ولا فرق فی ذلک بین کون المقرّ من أهل العربیّه وغیرهم؛ لاستعمالها علی الوجه المناسب للعربیّه فی غیر ما ادّعوه استعمالاً شهیراً. خلافاً للعلّامه حیث فرّق، فحکم بما ادّعاه الشیخ علی المقرّ إذا کان من أهل اللسان (2)وقد ظهر ضعفه.

[حکم الاقرار المستفاد من الجواب ]

«و» إنّما «یمکن هذا» القول «مع الاطّلاع علی القصد» أی علی قصد المقرّ وأ نّه أراد ما ادّعاه القائل، ومع الاّطلاع لا إشکال.

«ولو قال: لی علیک ألف، فقال: نعم أو أجل أو بلی أو أنا مقرّ به، لزمه» الألف.

أمّا جوابه ب «نعم» فظاهر؛ لأنّ قول المجاب إن کان خبراً فهی بعده حرف تصدیق، وإن کان استفهاماً محذوف الهمزه فهی بعده للإثبات والإعلام؛ لأنّ الاستفهام عن الماضی إثباته ب «نعم» ونفیه ب «لا» .

و «أجل» مثله.

وأمّا «بلی» فإنّها وإن کانت لإبطال النفی، إلّاأنّ الاستعمال العرفی جوّز وقوعها فی جواب الخبر المثبت کنعم، والإقرارُ جارٍ علیه لا علی دقائق اللغه. ولو قدّر کون القول استفهاماً فقد وقع استعمالها فی جوابه لغه وإن قلّ، ومنه قول النبیّ صلی الله علیه و آله لأصحابه: «أترضون أن تکونوا من أرفع أهل الجنّه؟ قالوا: بلی» (3)

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 195


1- قول الشیخ وجماعه بأ نّه یتبع فی ذلک موازنه من الأعداد.
2- المختلف 6:41.
3- صحیح البخاری 8:163، وسنن ابن ماجه 2: الحدیث 4283، ولکن فیهما: ربع أهل الجنّه، ونقله فی المسالک 11:63 کما فی المصدرین.

والعرف قاضٍ به.

وأمّا قوله: «أنا مقرّ به» فإنّه وإن احتمل کونه مقرّاً به لغیره، وکونه وعداً بالإقرار، من حیث إنّ «مقرّاً» اسم فاعل یحتمل الاستقبال، إلّاأنّ المتبادر منه کون ضمیر «به» عائداً إلی ما ذکره المقرّ له وکونه إقراراً بالفعل عرفاً، والمرجع فیه إلیه.

وقوّی المصنّف فی الدروس أ نّه لیس بإقرار حتّی یقول: «لک» (1)وفیه: مع ما ذُکر أ نّه لا یدفع (2)لولا دلاله العرف، وهی وارده علی الأمرین (3).

ومثله «أنا مقرّ بدعواک» أو «بما ادّعیت» أو «لستُ منکراً له» لدلاله العرف، مع احتمال أن لا یکون الأخیر إقراراً؛ لأنّه أعمّ.

«ولو قال: زِنه، أو انتقده، أو أنا مقرّ» ولم یقل: «به» «لم یکن شیئاً» أمّا الأوّلان: فلانتفاء دلالتهما علی الإقرار؛ لإمکان خروجهما مخرج الاستهزاء، فإنّه استعمال شائع فی العرف. وأمّا الأخیر: فلأ نّه مع انتفاء احتماله الوعد یحتمل کون المقرّ به المدّعی وغیرَه، فإنّه لو وصل به قوله: «بالشهادتین» أو «ببطلان دعواک» لم یختلّ اللفظ؛ لأنّ المقرّ به غیر مذکور، فجاز تقدیره بما یطابق المدّعی وغیرَه معتضداً بأصاله البراءه.

ویحتمل عدّه إقراراً؛ لأنّ صدوره عقیب الدعوی قرینه صرفه إلیها وقد استعمل لغهً کذلک، کما فی قوله تعالی: (أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلیٰ ذٰلِکُمْ إِصْرِی قٰالُوا أَقْرَرْنٰا (4)وقوله تعالی: (قٰالَ فَاشْهَدُوا) (5) ولأ نّه لولاه لکان هذراً.

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 196


1- الدروس 3:122.
2- یعنی ضمیمه «لک» لا تدفع احتمال الوعد بالإقرار ونحوه.
3- مع إضافه «لک» وعدمه.
4- و (5) آل عمران:81.

وفیه: منع القرینه؛ لوقوعه کثیراً علی خلاف ذلک، واحتمال الاستهزاء مندفع عن الآیه. ودعوی الهذریّه إنّما یتمّ لو لم یکن الجواب بذلک مفیداً ولو بطریق الاستهزاء، ولا شبهه فی کونه من الاُمور المقصوده للعقلاء عرفاً المستعمل لغهً، وقیام الاحتمال یمنع لزوم الإقرار بذلک.

«ولو قال: ألیس لی علیک کذا؟ فقال: بلی کان إقراراً» لأنّ «بلی» حرف یقتضی إبطال النفی، سواء کان مجرّداً نحو (زَعَمَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا قُلْ بَلیٰ وَ رَبِّی) (1)أم مقروناً بالاستفهام الحقیقی کالمثال، أم التقریری، نحو (أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ* قٰالُوا بَلیٰ (2)أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قٰالُوا بَلیٰ) (3)ولأنّ أصل «بلی» : «بل» زیدت علیها الألِف، فقوله: «بلی» ردٌّ لقوله: «لیس علیک کذا» فإنّه الذی دخل علیه حرف الاستفهام ونفی له، ونفی النفی إثبات فیکون إقراراً.

«وکذا» لو قال: «نعم، علی الأقوی» لقیامها مقام «بلی» لغهً وعرفاً، أمّا العرف فظاهر، وأمّا اللغه فمنها قول النبیّ صلی الله علیه و آله للأنصار: «ألستم ترون لهم ذلک؟ فقالوا: نعم» (4)وقول بعضهم: ألیس اللیل یجمع اُمّ عمرو

ونقل فی المغنی عن سیبویه وقوع «نعم» فی جواب «ألست» وحکی عن جماعه من المتقدّمین والمتأخّرین جوازه (5).

والقول الآخر: أ نّه لا یکون إقراراً؛ لأنّ «نعم» حرف تصدیق کما مرّ، فإذا ورد علی النفی الداخل علیه الاستفهام کان تصدیقاً له فینافی الإقرار، ولهذا قیل - ونسب إلی ابن عبّاس (6)-: إنّ المخاطبین بقوله تعالی: (أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قٰالُوا بَلیٰ) (7)لو قالوا: نعم کفروا، فیکون التقدیر حینئذٍ: لیس لک علیّ، فیکون إنکاراً لا إقراراً.

وجوابه: أ نّا لا ننازع فی إطلاقها کذلک، لکن قد استعملت فی المعنی الآخر لغهً کما اعترف به جماعه (8)والمثبت مقدّم واشتهرت فیه عرفاً. ورُدّ المحکیّ عن ابن عبّاس (9)وجُوّز الجواب بنعم. وحمله فی المغنی علی أ نّه لم یکن إقراراً کافیاً؛ لاحتماله (10)وحیث ظهر ذلک عرفاً ووافقته اللغه رجح هذا المعنی وقوی کونه إقراراً.

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 197


1- المصدر السابق.
2- نسبه فی مغنی اللبیب 1:154 و 452، ولم نعثر علیه فی التفسیر المنسوب إلیه ولا فی سائر التفاسیر.
3- الأعراف:172.
4- اُنظر مغنی اللبیب 2:453، والدروس 3:122، وجامع المقاصد 9:195.
5- المصدر السابق.
6- نسبه فی مغنی اللبیب 1:154 و 452، ولم نعثر علیه فی التفسیر المنسوب إلیه ولا فی سائر التفاسیر.
7- الأعراف:172.
8- اُنظر مغنی اللبیب 2:453، والدروس 3:122، وجامع المقاصد 9:195.
9-
10-

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 198

«الفصل الثانی»

«الفصل الثانی» (1)

«فی تعقیب الإقرار بما ینافیه»

وهو قسمان: مقبول ومردود «والمقبول منه الاستثناء إذا لم یستوعب» المستثنی منه، سواء بقی أقلّ ممّا اُخرج أم أکثر أم مساوٍ؛ لأنّ المستثنی والمستثنی منه کالشیء الواحد فلا یتفاوت الحال بکثرته وقلّته، ولوقوعه فی القرآن (2)وغیره من اللفظ الفصیح العربی.

«و» إنّما یصحّ الاستثناء إذا «اتّصل» بالمستثنی منه «بما جرت به العاده» فیغتفر التنفّس بینهما والسعال وغیرهما ممّا لا یعدّ منفصلاً عرفاً.

ولمّا کان الاستثناء إخراج ما لولاه لدخل فی اللفظ کان المستثنی والمستثنی منه متناقضین «فمن الإثبات نفی، ومن النفی إثبات» أمّا الأوّل: فعلیه إجماع العلماء (3)وأمّا الثانی: فلأ نّه لولاه لم یکن «لا إله إلّااللّٰه» یتمّ به

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 199


1- لم یرد فی (ق) ، وهکذا فی (ع) و (ف) من الشرح.
2- کما فی الآیه 42 من سوره الحجر إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ إِلاّٰ مَنِ اِتَّبَعَکَ مِنَ اَلْغٰاوِینَ .
3- اُنظر الإحکام فی اُصول الأحکام للآمدی 2:512-513، والتذکره (الحجریّه) 2:163، وجامع المقاصد 9:296.

التوحید؛ لأنّه لا یتمّ إلّابإثبات الإلهیّه [ للّٰه تعالی ] (1)ونفیها عمّا عداه تعالی، والنفی هنا حاصل، فلو لم یحصل الإثبات لم یتمّ التوحید.

وعلی ما ذکر من القواعد «فلو قال: له علیّ مئه إلّاتسعین فهو إقرار بعشره» لأنّ المستثنی منه إثبات للمئه، والمستثنی نفی للتسعین منها، فبقی عشره.

«ولو قال: إلّاتسعون» بالرفع «فهو إقرار بمئه» لأنّه لم یستثن منها شیئاً؛ لأنّ الاستثناء من الموجب التامّ لا یکون إلّامنصوباً، فلمّا رفعه لم یکن استثناءً وإنّما «إلّا» فیه بمنزله «غیر» یوصف بها وبتالیها ما قبلها، ولمّا کانت المئه مرفوعه بالابتداء کانت التسعون مرفوعه صفه للمرفوع، والمعنی: له [ علیّ ] (2)مئه موصوفه بأ نّها غیر تسعین، فقد وصف المُقَرّ به ولم یستثن منه شیئاً، وهذه الصفه مؤکّده صالحه للإسقاط؛ إذ کلّ مئه فهی موصوفه بذلک، مثلها فی «نفخه واحده» .

واعلم أنّ المشهور بین النحاه فی «إلّاالوصفیّه» کونها وصفاً لجمع منکّر کقوله تعالی: (لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَهٌ إِلاَّ اَللّٰهُ لَفَسَدَتٰا) (3)والمئه لیست من هذا الباب. لکن الذی اختاره جماعه من المتأخّرین عدم اشتراط ذلک (4)ونقل فی المغنی عن سیبویه جواز «لو کان معنا رجل إلّازید لغلبنا» (5)أی غیر زید.

«ولو قال: لیس له علیَّ مئه إلّاتسعون فهو إقرار بتسعین» لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 200


1- و (2) لم یرد فی المخطوطات.
2-
3- الأنبیاء:22.
4- مثل المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 9:310.
5- مغنی اللبیب 1:100.

المستثنی من المنفیّ (1)التامّ یکون مرفوعاً، فلمّا رفع التسعین عُلم أ نّه استثناء من المنفیّ (2)فیکون إثباتاً للتسعین بعد نفی المئه «ولو قال: إلّاتسعین» بالیاء «فلیس مقرّاً» لأنّ نصب المستثنی دلیل علی کون المستثنی منه موجباً، ولمّا کان ظاهره النفی حمل علی أنّ حرف النفی داخل علی الجمله المثبته المشتمله علی الاستثناء أعنی مجموع المستثنی والمستثنی منه وهی (3)«له [ علیّ ] (4)مئه إلّاتسعین» فکأ نّه قال: «المقدار الذی هو مئه إلّاتسعین لیس له علیّ» أعنی (5)العشره الباقیه بعد الاستثناء. کذا قرّره المصنّف فی شرح الإرشاد علی نظیر العباره (6)وغیرُه (7).

وفیه نظر؛ لأنّ ذلک لا یتمّ إلّامع امتناع النصب علی تقدیر کون المستثنی منه منفیّاً تامّاً، لکن النصب جائز حینئذٍ اتّفاقاً وإن لم یبلغ رتبه الرفع. قال ابن هشام: النصب عربیّ جیّد (8)وقد قُرئ به فی السبع (9)(مٰا فَعَلُوهُ إِلاّٰ قَلِیلٌ) (10)

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 201


1- و (2) فی (ف) و (ش) : النفی.
2-
3- فی (ع) : وهو.
4- لم یرد فی المخطوطات.
5- فی (ر) : یعنی.
6- غایه المراد 2:276.
7- مثل الصیمری فی غایه المرام 3:437، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 9:310.
8- لم نعثر علی العباره بعینها. نعم، یوجد فیه ما یفید هذا المعنی. اُنظر مغنی اللبیب 1:100-101 و 210 و 2:715.
9- أی القراءات السبع.
10- النساء:66.

(وَ لاٰ یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلاَّ اِمْرَأَتَکَ

(1)

.

فالأولی فی توجیه عدم لزوم شیء فی المسأله أن یقال علی تقدیر النصب: یُحتمل کونُه علی الاستثناء من المنفیّ، فیکون إقراراً بتسعین. وکونُه من المثبت، والنفی موجَّه إلی مجموع الجمله، فلا یکون إقراراً بشیء فلا یلزمه شیء؛ لقیام الاحتمال واشتراک مدلول اللفظ لغه. مع أنّ حمله علی المعنی الثانی مع جواز الأوّل خلاف الظاهر، والمتبادر من صیغ الاستثناء هو الأوّل وخلافه یحتاج إلی تکلّف لا یتبادر من الإطلاق، وهو قرینه ترجیح أحد المعنیین المشترکین، إلّا أنّ فتواهم المنضمّ إلی أصاله البراءه وقیام الاحتمال فی الجمله یعیّن المصیر إلی ما قالوه.

«ولو تعدّد الاستثناء وکان بعاطف» کقوله: «له علیَّ عشره إلّاأربعه وإلّا ثلاثه» «أو کان» الاستثناء «الثانی أزید من الأوّل» کقوله: «له علیَّ عشره إلّا أربعه إلّاخمسه» «أو مساویاً له» کقوله فی المثال: «إلّاأربعه إلّاأربعه» «رجعا جمیعاً إلی المستثنی منه» .

أمّا مع العطف: فلوجوب اشتراک المعطوف والمعطوف علیه فی الحکم، فهما کالجمله الواحده، ولا فرق بین تکرّر حرف الاستثناء وعدمه، ولا بین زیاده الثانی علی الأوّل ومساواته له ونقصانه عنه.

وأمّا مع زیاده الثانی علی الأوّل أو (2)مساواته: فلاستلزام عوده إلی الأقرب الاستغراق وهو باطل، فیصان کلامه عن الهذر بعودهما معاً

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 202


1- هود:81.
2- فی مصحّحه (ع) : و.

إلی المستثنی منه.

واعلم أ نّه لا یلزم من عودهما معاً إلیه صحّتهما، بل إن لم یستغرق الجمیع المستثنی منه صحّ کالمثالین، وإلّا فلا، لکن إن لزم الاستغراق من الثانی خاصّه کما لو قال: «له علیَّ (1)عشره إلّاخمسه إلّاخمسه» لغا الثانی خاصّه؛ لأنّه هو الذی أوجب الفساد. وکذا مع العطف، سواء کان الثانی مساویاً للأوّل کما ذُکر، أم أزید ک «له عشره إلّاثلاثه وإلّا سبعه» أم أنقص کما لو قدّم السبعه علی الثلاثه.

«وإلّا» یکن بعاطف ولا مساویاً للأوّل ولا أزید منه، بل کان أنقص بغیر عطف، کقوله: «له علیَّ عشره إلّاتسعه إلّاثمانیه» «رجع التالی إلی متلوّه» لقربه؛ إذ لو عاد إلی البعید لزم ترجیحه علی الأقرب بغیر مرجّح، وعوده إلیهما یوجب التناقض؛ إذ المستثنی والمستثنی منه متخالفان نفیاً وإثباتاً کما مرّ (2)فیلزمه فی المثال تسعه؛ لأنّ قوله الأوّل إقرار بعشره، حیث إنّه إثبات والاستثناء الأوّل نفی للتسعه منها؛ لأنّه وارد علی إثبات، فیبقی واحد، واستثناؤه الثانی إثبات للثمانیه؛ لأنّه استثناء من المنفیّ فیکون مثبتاً، فیضمّ ما أثبته وهو الثمانیه إلی ما بقی وهو الواحد، وذلک تسعه.

ولو أ نّه ضمّ إلی ذلک قوله: «إلّاسبعه» «إلّاستّه» حتّی وصل إلی الواحد لزمه خمسه؛ لأنّه بالاستثناء الثالث نفی سبعه ممّا اجتمع وهو تسعه فبقی اثنان، وبالرابع أثبت ستّه فبقی ثمانیه، وبالخامس یصیر ثلاثه، وبالسادس یصیر سبعه، وبالسابع أربعه، وبالثامن ستّه، وبالتاسع وهو الواحد ینتفی منها واحد فیبقی خمسه.

والضابط: أن تجمع الأعداد المثبته وهی الأزواج علی حده، والمنفیّه وهی

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 203


1- لم یرد «علیّ» فی (ع) و (ف) .
2- مرّ فی الصفحه 541.

الأفراد کذلک، وتسقط جمله المنفیّ من جمله المثبت، فالمثبت ثلاثون، والمنفیّ خمسه وعشرون، والباقی بعد الإسقاط خمسه.

ولو أ نّه لمّا وصل إلی الواحد قال: إلّااثنین، إلّاثلاثه إلی أن وصل إلی التسعه، لزمه واحد. ولو بدأ باستثناء الواحد وختم به لزمه خمسه. ولو عکس القسمَ الأوّل فبدأ باستثناء الواحد وختم بالتسعه، لزمه واحد. وهو واضح بعد الإحاطه بما تقدّم من القواعد ورتّب علیه ما شئت من التفریع.

«ولو استثنی من غیر الجنس صحّ» وإن کان مجازاً؛ لتصریحه بإرادته، ولإمکان تأویله بالمتّصل بأن یضمر قیمه المستثنی ونحوها ممّا یطابق المستثنی منه «وأسقط» المستثنی باعتبار قیمته «من المستثنی منه فإذا بقی» منه «بقیّه» وإن قلّت «لزمت، وإلّا بطل» الاستثناء؛ للاستغراق «کما لو قال: له علیَّ مئه إلّاثوباً» هذا مثال الاستثناء من غیر الجنس مطلقاً، فیصحّ ویطالب بتفسیر الثوب، فإن بقی من قیمته بقیّه من المئه بعد إخراج القیمه قُبل، وإن استغرقتها (1)بطل الاستثناء علی الأقوی واُلزم بالمئه. وقیل: یبطل التفسیر خاصّه فیطالب بغیره (2).

«و» الاستثناء «المستغرق باطل» اتّفاقاً «کما لو قال: له علیَّ مئه إلّا مئه» ولا یحمل علی الغلط، ولو ادّعاه لم یُسمع منه. هذا إذا لم یتعقّبه استثناء آخر یزیل استغراقه، کما لو عقَّب ذلک بقوله: «إلّاتسعین» فیصحّ الاستثناءان ویلزمه تسعون؛ لأنّ الکلام جمله واحده لا یتمّ إلّابآخره وآخره یصیّر الأوّل غیر مستوعب، فإنّ المئه المستثناه منفیّه؛ لأنّها استثناء من مثبت، والتسعین

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 204


1- فی سوی (ش) : استغرقها.
2- قاله العلّامه فی الإرشاد 1:415.

مثبته؛ لأنّها استثناء من منفیّ، فیصیر جمله الکلام فی قوّه «له تسعون» وکأ نّه استثنی من أوّل الأمر عشره.

«وکذا» یُبطل «الإضراب» عن الکلام الأوّل ب «بل» (1)«مثل» له علیّ «مئه، بل تسعون، فیلزمه فی الموضعین» وهما الاستثناء المستغرق ومع الإضراب «مئه» لبطلان المتعقّب فی الأوّل للاستغراق، وفی الثانی للإضراب الموجب لإنکار ما قد أقرّ به، فلا یلتفت إلیه، ولیس ذلک کالاستثناء؛ لأ نّه من متمّمات الکلام لغهً، والمحکوم بثبوته فیه هو الباقی من المستثنی منه بعده. بخلاف الإضراب، فإنّه بعد الإیجاب یجعل ما قبل «بل» کالمسکوت عنه بعد الإقرار به فلا یسمع، والفارق بینهما اللغه.

«ولو قال: له علیّ عشره من ثمن مبیع لم أقبضه اُلزم بالعشره» ولم یُلتفت إلی دعواه عدم قبض المبیع؛ للتنافی بین قوله: «علیَّ» وکونه «لم یقبض المبیع» لأنّ مقتضاه عدم استحقاق المطالبه بثمنه مع ثبوته فی الذمّه، فإنّ البائع لا یستحقّ المطالبه بالثمن إلّامع تسلیم المبیع.

وفیه نظر؛ إذ لا منافاه بین ثبوته فی الذمّه وعدم قبض المبیع، إنّما التنافی بین استحقاق المطالبه به مع عدم القبض وهو أمر آخر، ومن ثَمّ ذهب الشیخ إلی قبول هذا الإقرار (2)لإمکان (3)أن یکون علیه العشره ثمناً ولا یجب التسلیم قبل القبض، ولأصاله عدم القبض وبراءهِ الذمّه من المطالبه به، ولأنّ للإنسان أن یخبر بما فی ذمّته، وقد یشتری شیئاً ولا یقبضه فیخبر بالواقع، فلو اُلزم بغیر ما أقرّ به

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 205


1- لم یرد «ببل» فی (ع) .
2- المبسوط 3:34.
3- فی (ع) : وإمکان.

کان ذریعه إلی سدّ باب الإقرار، وهو منافٍ للحکمه.

والتحقیق أنّ هذا لیس من باب تعقیب الإقرار بالمنافی، بل هو إقرار بالعشره؛ لثبوتها فی الذمّه، وإن سلم کلامه فهو إقرار منضمّ إلی دعوی عین من أعیان مال المُقَرّ له، أو شیء فی ذمّته، فیسمع الإقرار ولا تُسمع الدعوی. وذکره فی هذا الباب لمناسبه مّا.

«وکذا» یُلزم بالعشره لو أقرّ بها ثمّ عقّبه بکونها «من ثمن خمر أو خنزیر» لتعقیبه الإقرار بما یقتضی سقوطه؛ لعدم صلاحیّه الخمر والخنزیر مبیعاً یستحقّ به الثمن فی شرع الإسلام.

نعم، لو قال المقرّ: «کان ذلک من ثمن خمر أو خنزیر فظننته لازماً لی» وأمکن الجهل بذلک فی حقّه توجّهت دعواه وکان له تحلیف المقرّ له علی نفیه إن ادّعی العلم بالاستحقاق، ولو قال: «لا أعلم الحال» حلف علی عدم العلم بالفساد، ولو لم یمکن الجهل بذلک فی حقّ المقرّ لم یُلتفت إلی دعواه.

«ولو قال: له» علیَّ «قفیز حنطه، بل قفیز شعیر لزماه» قفیز الحنطه والشعیر؛ لثبوت الأوّل بإقراره والثانی بالإضراب.

«ولو قال» : له علیَّ «قفیز حنطه، بل قفیزان حنطه، فعلیه قفیزان» وهما الأکثر خاصّه.

«ولو قال: له هذا الدرهم، بل هذا الدرهم، فعلیه الدرهمان» لاعترافه فی الإضراب بدرهم آخر مع عدم سماع العدول.

«ولو قال: له هذا الدرهم، بل درهم، فواحد» لعدم تحقّق المغایره بین المعیّن والمطلق؛ لإمکان حمله علیه.

وحاصل الفرق بین هذه الصور یرجع إلی تحقیق معنی «بل» وخلاصته:

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 206

أ نّها حرف إضراب، ثمّ إن تقدّمها إیجاب وتلاها مفرد جعلت ما قبلها کالمسکوت عنه، فلا یحکم علیه بشیء وأثبتت الحکم لما بعدها، وحیث کان الأوّل إقراراً صحیحاً استقرّ حکمه بالإضراب عنه. وإن تقدّمها نفیٌ فهی لتقریر ما قبلها علی حکمه وجعل ضدّه لما بعدها.

ثمّ إن کانا مع الإیجاب مختلفین أو معیّنین لم یقبل إضرابه؛ لأنّه إنکار للإقرار الأوّل، وهو غیر مسموع. فالأوّل ک «له قفیز حنطه، بل قفیز شعیر» . والثانی ک «له هذا الدرهم، بل هذا الدرهم» . فیلزمه القفیزان والدرهمان؛ لأنّ أحد المختلفین وأحد الشخصین غیر داخل فی الآخر.

وإن کانا مطلقین أو أحدهما لزمه واحد إن اتّحد مقدار ما قبل «بل» وما بعدها ک «له درهم، بل درهم» أو «هذا الدرهم بل درهم» أو «درهم، بل هذا الدرهم» لکن یلزمه مع تعیین أحدهما المعیّن. وإن اختلفا کمّیّه ک «له قفیز، بل قفیزان» أو «هذا القفیز، بل قفیزان» أو بالعکس، لزمه الأکثر، لکن إن کان المعیّن هو الأقلّ تعیّن ووجب الإکمال.

«ولو قال: هذه الدار لزید، بل لعمروٍ، دُفعت إلی زید» عملاً بمقتضی إقراره الأوّل «وغرم لعمرو قیمتَها» لأنّه قد حال بینه وبین المقَرّ به بإقراره الأوّل فیغرم له؛ للحیلوله الموجبه للغُرم «إلّاأن یصدّقه زید» فی أ نّها لعمرو فتدفع إلی عمرو من غیر غُرم.

«ولو أشهد» شاهدی عدل «بالبیع» لزید «وقبض الثمن» منه «ثمّ ادّعی المواطاه» بینه وبین المقرّ له علی الإشهاد من غیر أن یقع بینهما بیع ولا قبض سُمعت دعواه؛ لجریان العاده بذلک و «اُحلف المقرّ له» علی الإقباض أو علی عدم المواطاه.

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 207

ویحتمل عدم السماع فلا یتوجّه الیمین؛ لأنّه مکذِّب لإقراره.

ویضعَّف بأنّ ذلک واقع، تعمّ البلوی به فعدم سماعها یفضی إلی الضرر المنفیّ (1)هذا إذا شهدت البیّنه علی إقراره بهما (2)أمّا لو شهدت بالقبض لم یلتفت إلیه؛ لأنّه مکذّب لها طاعن فیها فلا یتوجّه بدعواه یمین.

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 208


1- بقوله صلی الله علیه و آله: الوسائل 17:341-342، الباب 12 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 3 - 5.
2- لم یرد «بهما» فی (ع) .
«الفصل الثالث»
اشاره

«فی الإقرار بالنسب»

[شروطه و احکامه ]

«ویشترط فیه أهلیّه المقرّ» للإقرار، ببلوغه وعقله «وإمکان إلحاق المُقَرّ به» بالمقرّ شرعاً «فلو أقرّ ببنوّه المعروف نسبه» أو اُخوّته أو غیرهما ممّا یغایر ذلک النسب الشرعی «أو» أقرّ «ببنوّه من هو أعلی سنّاً» من المقرّ «أو مساوٍ (1)» له «أو أنقص» منه «بما لم تجرِ العاده بتولّده منه بطل» الإقرار، وکذا المنفیّ عنه شرعاً کولد الزنا وإن کان علی فراشه، وولد اللعان وإن کان الإبن یرثه.

«ویشترط التصدیق» أی تصدیق المُقَرّ به للمُقِرّ فی دعواه النسب «فیما عدا الولد الصغیر» ذکراً کان أم اُنثی «والمجنون» کذلک «والمیّت» وإن کان بالغاً عاقلاً ولم یکن ولداً (2)أمّا الثلاثه فلا یُعتبر تصدیقهم، بل یثبت نسبهم بالنسبه إلی المقرّ بمجرّد إقراره؛ لأنّ التصدیق إنّما یعتبر مع إمکانه وهو ممتنع منهما، وکذا المیّت مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 209


1- فی (ق) و (س) : مساویاً.
2- سیأتی توضیحه.

وربما أشکل حکمه کبیراً، ممّا تقدّم، ومن إطلاق اشتراط تصدیق البالغ العاقل فی لحوقه، ولأنّ تأخیر الاستلحاق إلی الموت یوشک أن یکون خوفاً من إنکاره، إلّاأنّ فتوی الأصحاب علی القبول، ولا یقدح فیه التهمهُ باستیثاق مال الناقص (1)وإرث المیّت.

والمراد بالولد هنا الولد للصلب فلو أقرّ ببنوّه ولد ولده فنازلاً اعتبر التصدیق کغیره من الأقارب، نصّ علیه المصنّف (2)وغیره (3).

وإطلاق «الولد» یقتضی عدم الفرق بین دعوی الأب والاُمّ، وهو أحد القولین فی المسأله (4)وأصحّهما-وهو الذی اختاره المصنّف فی الدروس (5)-الفرق وأنّ ذلک مخصوص بدعوی الأب، أمّا الاُمّ فیعتبر التصدیق لها؛ لورود النصّ علی الرجل (6)فلا یتناول المرأه. واتّحاد طریقهما ممنوع؛ لإمکان إقامتها البیّنه علی الولاده، دونه، ولأنّ ثبوت نسب غیر معلوم علی خلاف الأصل یُقتصر فیه علی موضع الیقین.

«و» یشترط أیضاً فی نفوذ الإقرار مطلقاً «عدم المنازع» له فی نسب المُقَرّ به «فلو تنازعا» فیه «اعتبرت البیّنه» وحکم لمن شهدت له،

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 210


1- یعنی الصغیر والمجنون.
2- الدروس 3:150.
3- مثل العلّامه فی القواعد 2:438.
4- اختاره العلّامه فی التحریر 4:20 و 435، وهو المنسوب فی مفتاح الکرامه 9:337 إلی اقتضاء إطلاق النهایه والمبسوط والوسیله والسرائر والجامع والشرائع والنافع وغیرها.
5- الدروس 3:150.
6- الوسائل 15:215، الباب 101 من أبواب أحکام الأولاد، الحدیث الأوّل.

فإن فقدت فالقرعه؛ لأنّها لکلّ أمر مشکل، أو معیّن عند اللّٰه مبهم عندنا وهو هنا کذلک.

هذا إذا اشترکا فی الفراش علی تقدیر دعوی البنوّه، أو انتفی عنهما کواطئ خالیهٍ عن فراش لشبهه، فلو کانت فراشاً لأحدهما حکم له به خاصّه دون الآخر وإن صادقه الزوجان، ولو کانا زانیین انتفی عنهما، أو أحدهما فعنه. ولا عبره فی ذلک کلّه بتصدیق الاُمّ.

«ولو تصادق اثنان» فصاعداً «علی نسب غیر التولّد» کالاُخوّه «صحّ» تصادقهما «وتوارثا» لأنّ الحقّ لهما «ولم یتعدّهما التوارث» إلی ورثتهما؛ لأنّ حکم النسب إنّما ثبت بالإقرار والتصدیق، فیقتصر فیه علی المتصادقین إلّامع تصادق ورثتهما أیضاً.

ومقتضی قولهم: «غیر التولّد» أنّ التصادق فی التولّد یتعدّی، مضافاً إلی ما سبق من الحکم بثبوت النسب فی إلحاق الصغیر مطلقاً والکبیر مع التصادق. والفرق بینه وبین غیره من الأنساب مع اشتراکهما فی اعتبار التصادق غیر بیِّن.

«ولا عبره بإنکار الصغیر بعد بلوغه» نسبَ المعترف به صغیراً، وکذا المجنون بعد کماله؛ لثبوت النسب قبلَه فلا یزول بالإنکار اللاحق. ولیس له إحلاف المقرّ أیضاً؛ لأنّ غایته استخراج رجوعه أو نکوله وکلاهما الآن غیر مسموع، کما لا یسمع لو نفی النسب حینئذٍ صریحاً.

«ولو أقرّ العمّ» المحکوم بکونه وارثاً ظاهراً «بأخٍ» للمیّت وارثٍ «دفع إلیه المال» لاعترافه بکونه أولی منه بالإرث «فلو أقرّ العمّ بعد ذلک بولدٍ» للمیّت وارثٍ «وصدّقه الأخ دفع إلیه» المال؛ لاعترافهما بکونه أولی منهما. «وإن أکذبه» أی أکذب الأخُ العمَّ فی کون المُقَرّ به ثانیاً ولداً للمیّت

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 211

«لم

یدفع إلیه» لاستحقاقه المالَ باعتراف ذی الید له، وهو العمّ، ولم تعلم أولویّه الثانی؛ لأنّ العمّ حینئذٍ خارج فلا یقبل إقراره فی حقّ الأخ «وغرم العمّ له» أی لمن اعترف بکونه ولداً «ما دفع إلی الأخ» من المال؛ لإتلافه له بإقراره الأوّل مع مباشرته لدفع المال.

ونبّه بقوله: «غرم ما دفع» علی أ نّه لو لم یدفع إلیه لم یغرم بمجرّد إقراره بکونه أخاً؛ لأنّ ذلک لا یستلزم کونه وارثاً بل هو أعمّ، وإنّما یضمن لو دفع إلیه المال لمباشرته إتلافَه حینئذٍ.

وفی معناه ما لو أقرَّ بانحصار الإرث فیه؛ لأنّه بإقراره بالولد بعد ذلک یکون رجوعاً عن إقراره الأوّل فلا یسمع، ویغرم للولد لحیلولته بینه وبین الترکه بالإقرار الأوّل، کما لو أقرّ بمال لواحد ثمّ أقرّ به لآخر. ولا فرق فی الحکم بضمانه حینئذٍ بین حکم الحاکم علیه بالدفع إلی الأخ وعدمه؛ لأنّه مع اعترافه بإرثه مفوِّت بدون الحکم.

نعم، لو کان دفعه فی صوره عدم اعترافه بکونه الوارث بحکم الحاکم اتّجه عدم الضمان؛ لعدم اختیاره فی الدفع، وکذا الحکم فی کلّ من أقرَّ بوارثٍ أولی منه، ثمّ أقرَّ بأولی منهما. وتخصیص الأخ والولد مثال. ولو کان الإقرار (1)الأوّل بمساوٍ للثانی کأخ آخر، فإن صدّقه تشارکا وإلّا غرم للثانی نصفَ الترکه علی الوجه الذی قرّرناه.

«ولو أقرّت الزوجه بولد» للزوج المتوفّی ووارثه ظاهراً إخوته «فصدّقها الإخوه» علی الولد «أخذ» الولد «المالَ» الذی بید الإخوه

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 212


1- کذا فی (ع) ، وفی سائر النسخ: إقرار.

أجمع ونصفَ ما فی یدها؛ لاعترافهم باستحقاقه ذلک.

«وإن أکذبوها دفعت إلیه» ما بیدها زائداً عن نصیبها علی تقدیر الولد (1)وهو «الثُمن» لأنّ بیدها ربعاً نصیبَها علی تقدیر عدم الولد، فتدفع إلی الولد نصفَه. ویحتمل أن تدفع إلیه سبعه أثمان ما فی یدها، تنزیلاً للإقرار علی الإشاعه، فیستحقّ فی کلّ شیءٍ سبعه أثمانه بمقتضی إقرارها.

«ولو انعکس» الفرض، بأن اعترف الإخوه بالولد دونها «دفعوا إلیه» جمیع ما بأیدیهم وهو «ثلاثه الأرباع. ولو أقرّ الولد بآخر دفع إلیه النصف» لأنّ ذلک هو لازم إرث الولدین المتساویین ذکوریّهً واُنوثیّهً «فإن أقرّا» معاً «بثالث دفعا إلیه الثلث» أی دفع کلّ واحد منهما ثلثَ ما بیده. وعلی هذا لو أقرّ الثلاثه برابع دفع إلیه کلّ منهم ربعَ ما بیده.

«ومع عداله اثنین» من الورثه المقرّین «یثبت النسب والمیراث» لأنّ النسب ممّا یثبت بشاهدین عدلین، والمیراث لازمه «وإلّا» یکن فی المعترفین عدلان «فالمیراث حسبُ» لأنّه لا یتوقّف علی العداله بل الاعتراف کما مرّ (2).

«ولو أقرّ بزوجٍ للمیّته أعطاه النصف» أی نصف ما فی یده «إن کان المقرّ» بالزوج «غیر ولدها» لأنّ نصیب الزوج مع عدم الولد النصف «وإلّا» یکن کذلک بأن کان المقرّ ولدها «فالربع» لأنّه نصیب الزوج معه.

والضابط: أنّ المقرّ یدفع الفاضل ممّا فی یده عن نصیبه علی تقدیر

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 213


1- فی (ع) : عدم الولد.
2- فی الأمثله المتقدّمه من إقرار الزوجه أو الإخوه.

وجود المُقَرّ به، فإن کان أخاً للمیّته ولا ولد لها دفع النصف، وإن کان ولداً دفع الربع.

وفی العباره قصور عن تأدیه هذا المعنی؛ لأنّ قوله: «أعطاه النصف إن کان المقرّ غیر ولدها» یشمل إقرار بعض الورثه المجامعین للولد کالأبوین، فإنّ أحدهما لو أقرّ بالزوج مع وجود ولد، یصدق أنّ المقرّ غیر ولدها، مع أ نّه لا یدفع النصف، بل قد یدفع ما دونه، وقد لا یدفع شیئاً، فإنّ الولد إن کان ذکراً والمقرّ أحد الأبوین لا یدفع شیئاً مطلقاً؛ لأنّ نصیبه لا یزاد علی السدس علی تقدیر وجود الزوج وعدمه، وإنّما حصّه الزوج مع الابن، وإن کان اُنثی والمقرّ الأب یدفع الفاضل ممّا فی یده عن السدس، وکذا إن کان الاُمّ ولیس لها حاجب، ومع الحاجب لا تدفع شیئاً؛ لعدم زیاده ما فی یدها عن نصیبها.

ولو کان المقرّ أحدَ الأبوین مع عدم وجود الولد-الذی هو أحد ما تناولته العباره-فقد یدفع نصف ما فی یده، کما لو لم یکن وارثاً غیرُه أو هو الأب مطلقاً (1)وقد لا یدفع شیئاً کما لو کان هو الاُمّ مع الحاجب.

وتنزیل ذلک علی الإشاعه یصحّح المسأله، لکن یفسد ما سبق من الفروع؛ لأ نّها لم تنزّل علیها.

ولقد قصر کثیر من الأصحاب فی تعبیر هذا الفرع، فتأمّله فی کلامهم.

«وإن أقرّ» ذلک المقرّ بالزوج ولداً کان أم غیره «بآخر وأکذب نفسه فی» الزوج «الأوّل اُغرم له» أی للآخر الذی اعترف به ثانیاً؛ لإتلافه نصیبه بإقراره الأوّل «وإلّا» یکذب نفسه «فلا شیء علیه» فی المشهور؛ لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 214


1- سواء کان وارثاً غیره أم لا (هامش ع) .

الإقرار بزوج ثان إقرار بأمر ممتنع شرعاً، فلا یترتّب علیه أثر.

والأقوی أ نّه یغرم للثانی مطلقاً لأصاله «صحّه إقرار العقلاء علی أنفسهم» مع إمکان کونه هو الزوج، وأ نّه ظنّه الأوّلَ فأقرّ به ثمّ تبیّن خلافه، وإلغاء الإقرار فی حقّ المقرّ مع إمکان صحّته منافٍ للقواعد الشرعیّه. نعم، لو أظهر لکلامه تأویلاً ممکناً فی حقّه کتزوّجه إیّاها فی عدّه الأوّل فظنّ أ نّه یرثها زوجان، فقد استقرب المصنّف فی الدروس القبول (1)وهو متّجه.

«ولو أقرّ بزوجه للمیّت فالربع» إن کان المقرّ غیرَ الولد «أو الثمن» إن کان المقرّ الولدَ. هذا علی تنزیله فی الزوج. وعلی ما حقّقناه یتمّ فی الولد خاصّه، وغیرُه یدفع إلیها الفاضل [ ممّا ] (2)فی یده عن نصیبه علی تقدیرها. ولو کان بیده أکثر من نصیب الزوجه اقتصر علی دفع نصیبها.

فالحاصل: أنّ غیر الولد یدفع أقلّ الأمرین من نصیب الزوجه وما زاد عن نصیبه علی تقدیرها إن کان معه زیاده، فأحد الأبوین مع الذکر لا یدفع شیئاً، ومع الاُنثی یدفع الأقلّ، والأخ یدفع الربع، والولد الثمن کما ذکر.

«فإن أقرّ باُخری وصدّقته» الزوجه «الاُولی اقتسماه» الربع أو الثمن، أو ما حصل «وإن أکذبتها غرم» المقرّ «لها نصیبها» وهو نصف ما غرم للاُولی إن کان باشر تسلیمها کما مرّ (3)وإلّا فلا.

«وهکذا» لو أقرّ بثالثه ورابعه، فیغرم للثالثه مع تکذیب الاُولیین ثلث

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 215


1- الدروس 3:153.
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- مرّ فی الصفحه 555-556.

ما لزمه دفعه، وللرابعه مع تکذیب الثلاث ربعه.

ولو أقرّ بخامسه فکالإقرار بزوجٍ ثانٍ، فیغرم لها مع إکذاب نفسه، أو مطلقاً علی ما سبق (1)بل هنا أولی؛ لإمکان الخامسه الوارثه فی المریض إذا تزوّج بعد الطلاق وانقضاء العدّه ودخل ومات فی سنته کما تقدّم (2)ویمکن فیه استرسال الإقرار، ولا یقف عند حدّ إذا مات فی سنته مریضاً.

***

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 216


1- فی الصفحه 556-557.
2- تقدّم فی الصفحه 366.
کتاب الغصب
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 217

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 218

کتاب الغصب

[تعریفه ]

«وهو الاستقلال بإثبات الید علی مال الغیر عدواناً» والمراد بالاستقلال: الإقلال، وهو الاستبداد به، لا طلبه کما هو الغالب فی باب الاستفعال.

وخرج به ما لا إثبات معه أصلاً کمنعه من ماله حتّی تلف، وما لا استقلال معه کوضع یده علی ثوبه الذی هو لابسه، فإنّ ذلک لا یسمّی غصباً.

وخرج بالمال الاستقلال بالید علی الحرّ، فإنّه لا تتحقّق فیه الغصبیّه فلا یضمن.

وبإضافه المال إلی الغیر ما لو استقلّ بإثبات یده علی مال نفسه عدواناً کالمرهون فی ید المرتهن، والوارث علی الترکه مع الدین فلیس بغاصب وإن أثم وضمن.

وبالعدوان إثبات المرتهن والولیّ والوکیل والمستأجر والمستعیر أیدیهم علی مال الراهن والمولّی علیه والموکّل والمؤجر والمعیر.

ومع ذلک فینتقض التعریف فی عکسه بما لو اشترک اثنان فصاعداً فی غصب بحیث لم یستقلّ کلّ منهما بالید، فلو أبدل «الاستقلال» ب «الاستیلاء» لشمله؛ لصدق الاستیلاء مع المشارکه.

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 219

وبالاستقلال بإثبات الید علی حقّ الغیر کالتحجیر وحقّ المسجد والمدرسه والرباط ونحوه ممّا لا یُعدّ مالاً، فإنّ الغصب متحقّق، وکذا غصب ما لا یتموَّل عرفاً کحبّه الحنطه، فإنّه یتحقّق به أیضاً علی ما اختاره المصنّف ویجب ردّه علی مالکه مع عدم المالیّه، إلّاأن یراد هنا جنس المال، أو یُدّعی إطلاق «المال» علیه، ویفرّق بینه وبین «المتموَّل» وهو بعید.

وعلی الحرّ الصغیر والمجنون إذا تلف تحت یده بسبب، کلدغ الحیّه ووقوع الحائط، فإنّه یضمن عند المصنّف وجماعه (1)کما اختاره فی الدروس (2)فلو أبدل «المال» ب «الحقّ» لشمل جمیع ذلک.

وأمّا من ترتّبت یده علی ید الغاصب جاهلاً به، ومن سکن دار غیره غلطاً أو لبس ثوبه خطأً، فإنّهم ضامنون وإن لم یکونوا غاصبین؛ لأنّ الغصب من الأفعال المحرَّمه فی الکتاب (3)والسنّه (4)بل الإجماع ودلیل العقل، فلا یتناول غیر العالم وإن شارکه فی بعض الأحکام (5).

وإبدال «العدوان» ب «غیر حقّ» لیتناولهم من حیث إنّهم ضامنون، لیس بجیّد؛ لما ذکرناه (6)وکذا الاعتذار بکونه بمعناه، أو دعوی الاستغناء عن القید

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 220


1- مثل الشیخ فی المبسوط 7:18، والخلاف 3:421، المسأله 40 من کتاب الغصب، والعلّامه فی القواعد 2:223، والمختلف 6:135، وحسّنه ابن فهد فی المقتصر:342.
2- الدروس 3:106.
3- فی آیه حرمه أکل المال بالباطل، البقره: الآیه 188 و 194.
4- اُنظر الوسائل 17:308، الباب الأوّل من أبواب کتاب الغصب، والمستدرک 17:87 نفس الباب.
5- کالضمان ووجوب الردّ.
6- من أنّ الغصب من فعل محرّم، وهؤلاء لا یوصف فعلهم لحرمه.

أصلاً لیشملهم، بل الأجود الافتقار إلی قید «العدوان» الدالّ علی الظلم.

وقد تلخّص أنّ الأجود فی تعریفه: أ نّه الاستیلاء علی حقّ الغیر عدواناً، وأنّ أسباب الضمان غیر منحصره فیه.

[احکامه ]

وحیث اعتبر فی الضمان الاستقلال والاستیلاء «فلو منعه من سکنی داره» ولم یثبت المانع یده علیها «أو» منعه من «إمساک دابّته المرسله» کذلک «فلیس بغاصب لهما» فلا یضمن العین لو تلفت، ولا الاُجره زَمَن المنع؛ لعدم إثبات الید الذی هو جزء مفهوم الغصب.

ویشکل بأ نّه لا یلزم من عدم الغصب عدم الضمان؛ لعدم انحصار السبب فیه، بل ینبغی أن یختصّ ذلک بما لا یکون المانع سبباً فی تلف العین بذلک بأن اتّفق تلفها مع کون السکنی غیر معتبره فی حفظها، والمالک غیر معتبر فی مراعاه الدابّه کما یتّفق لکثیر من الدور والدوابّ. أمّا لو کان حفظه متوقّفاً علی سکنی الدار ومراعاه الدابّه لضعفها و (1)کون أرضها مسبعه مثلاً، فإنّ المتّجه الضمان نظراً إلی کونه سبباً قویّاً مع ضعف المباشر.

ومثله ما لو منعه من الجلوس علی بساطه فتلف أو سرق، أو غصب (2)الاُمّ فمات ولدها جوعاً. وهذا هو الذی اختاره المصنّف فی بعض فوائده (3)وإن اتّبع هنا وفی الدروس (4)المشهور.

أمّا لو منعه من بیع متاعه فنقصت قیمته السوقیّه مع بقاء العین وصفاتها

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 221


1- فی سوی (ع) : أو.
2- فی نسخه بدل (ع) : حبس.
3- لم نعثر علیه.
4- الدروس 3:105.

لم یضمن قطعاً؛ لأنّ الفائت لیس مالاً بل اکتسابه.

«ولو سکن معه قهراً» فی داره «فهو غاصب للنصف» عیناً وقیمه؛ لاستقلاله به، بخلاف النصف الذی بید المالک. هذا إذا شارکه فی سکنی البیت علی الإشاعه من غیر اختصاص بموضع معیّن، أمّا لو اختصّ بمعیّن اختصّ بضمانه، کما لو اختصّ ببیتٍ من الدار وموضعٍ خاصٍّ من البیت الواحد. ولو کان قویّاً مستولیاً وصاحب الدار ضعیفاً بحیث اضمحلّت یده معه احتمل قویّاً ضمان الجمیع.

«ولو انعکس» الفرض بأن «ضعف الساکن» الداخل علی المالک عن مقاومته ولکن لم یمنعه المالک مع قدرته «ضمن» الساکن «اُجره ما سکن» لاستیفائه منفعته بغیر إذن مالکه.

«قیل» والقائل المحقّق (1)والعلّامه (2)وجماعه (3): «ولا یضمن» الساکن «العین» لعدم تحقّق الاستقلال بالید علی العین الذی لا یتحقّق الغصب بدونه.

ونسبته إلی القول یشعر بتوقّفه فیه. ووجهه ظهور استیلائه علی العین التی انتفع بسکناها. وقدره المالک علی دفعه لا ترفع الغصب مع تحقّق العدوان.

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 222


1- الشرائع 3:235.
2- القواعد 2:222، والتحریر 4:521، الرقم 6135، والإرشاد 1:445.
3- مثل المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:211-212، کما یظهر ذلک من الفخر فی الإیضاح حیث لم یعلّق علی کلام العلّامه، اُنظر الإیضاح 2:166، ولم نعثر علی غیرهما.

نعم، لو کان المالک القوی نائیاً فلا شبهه فی الضمان؛ لتحقّق الاستیلاء.

«ومدّ مِقود الدابّه» - بکسر المیم-وهو الحبل الذی یشدّ بزمامها أو لجامها «غصبٌ» للدابّه وما یصحبها؛ للاستیلاء علیها عدواناً «إلّاأن یکون صاحبها راکباً» علیها «قویّاً» علی دفع القائد «مستیقظاً» حالهَ القود غیر نائم، فلا یتحقّق الغصب حینئذٍ؛ لعدم الاستیلاء.

نعم لو اتّفق تلفها بذلک ضمنها؛ لأنّه جانٍ علیها.

ولو لم تتلف هل یضمن منفعتها زمن القود؟ یحتمل قویّاً ذلک؛ لتفویتها بمباشرته وإن لم یکن غاصباً کالضعیف الساکن. ولو کان الراکب ضعیفاً عن مقاومته أو نائماً فلا ریب فی الضمان؛ للاستیلاء. ولو ساقها قدّامه بحیث صار مستولیاً علیها لکونها تحت یده ولا جماح (1)لها فهو غاصب؛ لتحقّق معناه، ولو تردّت (2)بالجماح حینئذٍ أو غیره فتلفت أو عابت ضمن؛ للسببیّه.

«وغصب الحامل غصب للحمل» لأنّه مغصوب کالحامل، والاستقلال بالید علیه حاصل بالتبعیّه لاُمّه. ولیس کذلک حمل المبیع فاسداً حیث لا یدخل فی البیع؛ لأنّه لیس مبیعاً، فیکون أمانه فی ید المشتری؛ لأصاله عدم الضمان، ولأنّ تسلّمه بإذن البائع. مع احتماله؛ لعموم «علی الید ما أخذت حتّی تؤدّی» (3)وبه قطع المحقّق فی الشرائع (4)«ولو تبعها الولد» حین غصبها «ففی

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 223


1- جمح الفرس علی راکبه: تغلّب علیه وذهب به، فلم یمکنه الاستیلاء علیه.
2- تردّی فی البئر: سقط.
3- المستدرک 17:88، الباب الأوّل من کتاب الغصب، الحدیث 3.
4- الشرائع 3:236.

الضمان» للولد «قولان» (1)مأخذهما: عدم إثبات الید علیه، وأ نّه سبب قویّ.

والأقوی الضمان وهو الذی قرّبه فی الدروس (2).

«والأیدی المتعاقبه علی المغصوب أیدی ضمان» سواء علموا جمیعاً بالغصب أم جهلوا أم بالتفریق؛ لتحقّق التصرّف فی مال الغیر بغیر إذنه، فیدخل فی عموم «علی الید ما أخذت حتّی تؤدّی» وإن انتفی الإثم عن الجاهل بالغصب.

«فیتخیّر المالک فی تضمین من شاء» منهم العین والمنفعه «أو» تضمین «الجمیع» بدلاً واحداً بالتقسیط وإن لم یکن متساویاً؛ لأنّ جواز الرجوع علی کلّ واحد بالجمیع یستلزم جواز الرجوع بالبعض، وکذا له تقسیط ما یرجع به علی أزید من واحد وترک الباقین؛ لما ذکر.

«ویرجع الجاهل منهم بالغصب» إذا رجع علیه «علی من غرّه» فسلّطه علی العین أو المنفعه ولم یُعلِمه بالحال، وهکذا الآخر. . . إلی أن یستقرّ الضمان علی الغاصب العالم وإن لم تتلف العین فی یده.

هذا إذا لم تکن ید من تلفت فی یده یدَ ضمان کالعاریه المضمونه، وإلّا لم یرجع علی غیره. ولو کانت أیدی الجمیع عاریه تخیَّر المالک کذلک واستقرّ الضمان علی من تلفت العین فی یده، فیرجع غیره علیه لو رجع علیه دونه. وکذا

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 224


1- أمّا القول بالضمان فهو للشهید فی الدروس کما نسبه الشارح إلیه ولم نعثر علی غیره. وأمّا عدم الضمان فلم نعثر علی من صرّح به، ولکن تردّد فی ثبوت الضمان المحقّق فی الشرائع 3:238، والعلّامه فی القواعد 2:223. نعم فی غایه المرام 4:85: ظاهر فخر الدین والشهید فی شرح الإرشاد ترجیح أصاله البراءه. اُنظر الإیضاح 2:167-168.
2- الدروس 3:107، وغایه المراد 2:394.

یستقرّ ضمان المنفعه علی من استوفاها عالماً.

«والحرّ لا یضمن بالغصب» عیناً ومنفعه؛ لأنّه لیس مالاً فلا یدخل تحت الید.

هذا إذا کان کبیراً عاقلاً إجماعاً، أو صغیراً فمات من قبل اللّٰه تعالی. ولو مات بسببٍ کلدغ الحیّه ووقوع الحائط، ففی ضمانه قولان للشیخ (1)واختار المصنّف فی الدروس الضمان (2)لأنّه سبّب الإتلاف، ولأنّ الصغیر لا یستطیع دفع المهلِکات عن نفسه، وعروضها أکثریّ، فمن ثَمّ رجّح السبب.

والظاهر أنّ حدّ «الصِغَر» (3)العجز عن دفع ذلک عن نفسه حیث یمکن الکبیر دفعها عادهً، لا عدم التمییز. واُلحق به المجنون، ولو کان بالکبیر خَبَل (4)أو بلغ [ مرتبه ] (5)الصغیر لکبر أو مرض، ففی إلحاقه به وجهان.

«ویُضمن الرقیق» بالغصب؛ لأنّه مال «ولو حُبس الحرّ» مدّه لها اُجره بالعاده (6)«لم یضمن اُجرته إذا لم یستعمله» لأنّ منافع الحرّ لا تدخل تحت الید تبعاً له، سواء کان قد استأجره لعمل فاعتقله ولم یستعمله أم لا.

نعم، لو کان قد استأجره مدّه معیّنه فمضت زمنَ اعتقاله وهو باذل نفسه للعمل استقرّت الاُجره لذلک، لا للغصب «بخلاف الرقیق» لأنّه مال محض

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 225


1- القول بعدم الضمان فی المبسوط 3:105، والقول بالضمان أیضاً فیه 7:18، وفی الخلاف 3:421، المسأله 40 من کتاب الغصب.
2- الدروس 3:106.
3- فی (ف) و (ش) : الصغیر.
4- الخَبلُ: فساد العقل بحیث لم یبلغ حدّ الجنون.
5- فی المخطوطات: رتبه.
6- فی (ر) : عادهً.

ومنافعه کذلک.

«وخمر الکافر المستتر» بها «محترم یُضمن بالغصب» مسلماً کان الغاصب أم کافراً؛ لأنّها مال بالإضافه إلیه وقد اُقرّ علیه ولم تجز مزاحمته فیه.

وکان علیه تأنیث ضمائر «الخمر» ؛ لأنّها مؤنّث سماعیّ.

ولو غصبها من مسلم أو کافر متظاهر فلا ضمان وإن کان قد اتّخذها للتخلیل؛ إذ لا قیمه لها فی شرع الإسلام، لکن هنا یأثم الغاصب.

وحیث یضمن الخمر یعتبر «بقیمته عند مستحلّیه» لا بمثله وإن کان بحسب القاعده مثلیّاً؛ لتعذّر الحکم باستحقاق الخمر فی شرعنا وإن کنّا لا نعترضهم إذا لم یتظاهروا بها. ولا فرق فی ذلک بین کون المتلف مسلماً وکافراً علی الأقوی.

وقیل: یضمن الکافرُ المثلَ لإمکانه فی حقّه، من حیث إنّه مثلیٌّ مملوک له یمکنه دفعه سرّاً (1).

ورُدّ بأنّ استحقاقه کذلک یؤدّی إلی إظهاره؛ لأنّ حکم المستحقّ أن یَحبس غریمَه لو امتنع من أدائه وإلزامه بحقّه، وذلک ینافی الاستتار.

«وکذا» الحکم فی «الخنزیر» إلّاأنّ ضمان قیمه الخنزیر واضح؛ لأنّه قیمی حیث یُملک.

«ولو اجتمع المباشر» وهو موجد علّه التلف-کالأکل والإحراق والقتل والإتلاف- «والسبب» وهو فاعل ملزوم العلّه کحافر البئر «ضمن المباشر» لأنّه أقوی «إلّامع الإکراه أو الغرور» للمباشر «فیستقرّ الضمان فی الغرور علی الغارّ» وفی الإکراه علی المکرِه لضعف المباشر بهما، فکان السبب أقوی،

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 226


1- وهو أحد قولی القاضی فی المهذّب 1:444.

کمن قدّم طعاماً إلی المغرور فأکله، فقرار الضمان علی الغارّ فیرجع المغرور علیه لو ضمن.

هذا فی المال. أمّا النفس فیتعلّق بالمباشر مطلقاً، لکن هنا یحبس الآمر حتّی یموت.

«ولو أرسل ماءً فی ملکه، أو أجّج ناراً فسری إلی الغیر» فأفسد «فلا ضمان» علی الفاعل «إذا لم یزد» فی الماء والنار «عن قَدر الحاجه ولم تکن الریح» فی صوره الإحراق «عاصفه» بحیث علم أو ظنّ التعدّی الموجب للضرر؛ لأنّ الناس مسلّطون علی أموالهم، ولهم الانتفاع بها کیف شاؤوا.

نعم، لو زاد عن قدر حاجته فالزائد مشروط بعدم ضرر بالغیر ولو بالظنّ؛ لأ نّه مناط أمثال ذلک، جمعاً بین الحقّین ودفعاً للإضرار المنفی (1)«وإلّا ضمن» .

وظاهر العباره: أنّ الزائد عن قدر الحاجه یضمن به وإن لم یقترن بظنّ التعدّی.

وکذا مع عصف الریح وإن اقتصر علی قدر (2)حاجته؛ لکونه مظنّه للتعدّی، فعدم الضمان علی هذا مشروط بأمرین: عدم الزیاده عن الحاجه، وعدم ظهور سبب التعدّی کالریح، فمتی انتفی أحدهما ضمن.

ومثله فی الدروس (3)إلّاأ نّه اعتبر علم التعدّی ولم یکتف بالظنّ ولم یعتبر الهواء، فمتی علمه وإن لم یکن هواء ضمن وإن لم یزد عن حاجته، فبینهما مغایره. وفی بعض فتاویه اعتبر فی الضمان أحد الاُمور الثلاثه: مجاوزه الحاجه،

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 227


1- اُنظر الوسائل 17:340، الباب 12 من أبواب إحیاء الموات.
2- أثبتنا کلمه «قدر» من (ع) .
3- الدروس 3:107.

أو عصف الهواء، أو غلبه الظنّ بالتعدّی (1).

واعتبر جماعه-منهم الفاضلان (2)-فی الضمان اجتماع الأمرین معاً، وهما: مجاوزه الحاجه، وظنّ التعدّی أو العلم به، فمتی انتفی أحدهما فلا ضمان.

وهذا قوی وإن کان الأوّل أحوط.

«ویجب ردّ المغصوب» علی مالکه وجوباً فوریّاً إجماعاً، ولقوله صلی الله علیه و آله: «علی الید ما أخذت حتّی تؤدّی» (3)«ما دامت العین باقیه» یمکنه ردّها، سواء کانت علی هیئتها یوم غصبها أم زائده أم ناقصه «ولو أدّی ردّه إلی» عسر و «ذهاب مال الغاصب» کالخشبه فی بنائه واللوح فی سفینته؛ لأنّ البناء علی المغصوب لا حرمه له، وکذا مال الغاصب فی السفینه حیث یُخشی تلفُه أو غرقُ السفینه علی الأقوی.

نعم، لو خیف غرقُه (4)أو غرقُ حیوان محترم أو مالٌ لغیره لم یُنزع إلی أن تصل الساحل.

«فإن تعذّر» ردّ العین لتلف ونحوه «ضمنه» الغاصب «بالمثل إن کان» المغصوب «مثلیّاً» وهو المتساوی الأجزاء والمنفعه المتقارب الصفات، کالحنطه والشعیر، وغیرهما من الحبوب والأدهان «وإلّا» یکن مثلیّاً «فالقیمه العُلیا من حین الغصب إلی حین التلف» لأنّ کلّ حاله زائده من حالاته فی ذلک الوقت مضمونه کما یرشد إلیه: أ نّه لو تلف حینئذٍ ضمنها، فکذا إذا

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 228


1- لم نعثر علیه.
2- الشرائع 3:237، والقواعد 2:223، وتبعهما فی جامع المقاصد 6:218.
3- تقدّم تخریجه فی الصفحه 565.
4- أی الغاصب.

تلف بعدها.

«وقیل» والقائل به المحقّق فی أحد قولیه-علی ما نقله المصنّف عنه (1)-یضمن الأعلی من حین الغصب «إلی حین الردّ» أی ردّ الواجب وهو القیمه.

وهذا القول مبنیّ علی أنّ القیمی یُضمن بمثله کالمثلی، وإنّما ینتقل إلی القیمه عند دفعها لتعذّر المثل، فیجب أعلی القیم إلی حین دفع القیمه؛ لأنّ الزائد فی کلّ آنٍ سابق من حین الغصب مضمون تحت یده، ولهذا لو دفع العین حاله الزیاده کانت للمالک، فإذا تلفت فی یده ضمنها.

وعلی القول المشهور من ضمان القیمی بقیمته ابتداءً لا وجه لهذا القول.

«وقیل» والقائل به الأکثر-علی ما نقله المصنّف فی الدروس (2)-: إنّما یضمن «بالقیمه یوم التلف لا غیر» لأنّ الواجب زمنَ بقائها إنّما هو ردّ العین، والغاصب مخاطَب بردّها حینئذٍ زائده کانت أم ناقصه من غیر ضمان شیء من النقص إجماعاً، فإذا تلفت وجبت قیمه العین وقتَ التلف؛ لانتقال الحقّ إلیها حینئذٍ؛ لتعذّر البدل.

ونقل المحقّق فی الشرائع عن الأکثر: أنّ المعتبر القیمه یوم الغصب (3)بناءً علی أ نّه أوّل وقت ضمان العین.

ویُضعّف بأنّ ضمانها حینئذٍ إنّما یراد به کونها: لو تلفت لوجب بدلها، لا وجوب قیمتها؛ إذ الواجب مع وجود العین منحصر فی ردّها.

وفی صحیح أبی ولّاد عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی اکتراء البغل ومخالفه

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 229


1- نقله فی الدروس 3:113 بلفظ: وإلیها جنح المحقّق، وانظر الشرائع 3:240.
2- الدروس 3:113.
3- الشرائع 3:240.

الشرط (1)ما یدلّ علی هذا القول.

ویمکن أن یستفاد منه اعتبار الأکثر (2)منه إلی یوم التلف.

وهو قویّ عملاً بالخبر الصحیح (3)وإلّا لکان القول بقیمه یوم التلف مطلقاً (4)أقوی.

وموضع الخلاف ما إذا کان الاختلاف بسبب اختلاف القیمه السوقیّه. أمّا لو کان لنقص العین أو لتعیّبها، فلا إشکال فی ضمان ذلک النقص.

«وإن عاب» المغصوب ولم تذهب عینه «ضمن أرشه» إجماعاً؛ لأ نّه عوض عن أجزاء ناقصه أو أوصاف، وکلاهما مضمون، سواء کان النقص من الغاصب أم من غیره ولو من قِبل اللّٰه تعالی. ولو کان العیب غیر مستقرّ، بل یزید علی التدریج، فإن لم یمکن المالک بعد قبض العین قطعه أو التصرّف (5)فیه، فعلی الغاصب ضمان ما یتجدّد أیضاً. وإن أمکن ففی زوال الضمان وجهان: من استناده إلی الغاصب، وتفریطِ المالک. واستقرب المصنّف فی الدروس عدم الضمان (6).

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 230


1- هذا الخبر ذکره الشیخ فی التهذیب فی کتاب الإجاره [ 7:215، الحدیث 25 ] ولم یحتجّ بذکره الأصحاب فی هذا الباب مع أ نّه الحجّه القویّه. (منه رحمه الله) .
2- فی (ش) : أکثر الأمرین.
3- وهو خبر أبی ولّاد المتقدّم.
4- زادت قیمته أو نقصت.
5- المراد: بالقطع إزالته من أصله، ومن التصرّف فیه جعله بحیث لا یزید وإن بقی أصله (هامش ر) .
6- الدروس 3:112.

«ویضمن» أیضاً «اُجرته إن کان له اُجره، لطول المدّه» التی غصبه فیها، سواء «استعمله أو لا» لأنّ منافعه أموال تحت الید فتضمن بالفوات والتفویت. ولو تعدّدت المنافع فإن أمکن فعلها جمله أو فعل أکثر من واحده وجب اُجره ما أمکن، وإلّا-کالخیاطه والحیاکه والکتابه-فأعلاها اُجرهً. ولو کانت الواحده أعلی منفرده عن منافع متعدّده یمکن جمعها، ضَمِن الأعلی.

«ولا فرق بین بهیمه القاضی والشوکی (1)فی ضمان الأرش» إجماعاً؛ لعموم الأدلّه، وخالف فی ذلک بعض العامّه (2)فحکم فی الجنایه علی بهیمه القاضی بالقیمه ویأخذ الجانی العین، نظراً إلی أنّ المعیب لا یلیق بمقام القاضی.

«ولو جنی علی العبد المغصوب» جانٍ غیر الغاصب «فعلی الجانی أرش الجنایه» المقرّر فی باب الدیات «وعلی الغاصب ما زاد عن أرشها من النقص إن اتّفق» زیاده، فلو کانت الجنایه ممّا له مقدّر کقطع یده الموجب لنصف قیمته شرعاً فنقص بسببه ثلثا قیمته، فعلی الجانی النصف وعلی الغاصب السدس الزائد من النقص، ولو لم یحصل زیاده فلا شیء علی الغاصب بل یستقرّ الضمان علی الجانی.

والفرق: أنّ ضمان الغاصب من جهه المالیّه، فیضمن ما فات منها مطلقاً (3)وضمان الجانی منصوص، فیقف علیه حتّی لو کان الجانی هو الغاصب فیما له مقدّر شرعی فالواجب علیه أکثر الأمرین: من المقدّر الشرعی والأرش؛ لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 231


1- حامل الشَوْک.
2- نسبه فی المجموع 14:355 إلی المالک، وفی الفتاوی الهندیّه 5:122 إلی شریح.
3- سواء کان زائداً عن مقدار الجنایه أم لا.

الأکثر إن کان هو المقدّر فهو جانٍ، وإن کان هو الأرش فهو مال فوّته تحت یده کغیره من الأموال؛ لعموم «علی الید ما أخذت حتّی تؤدّی» ، ولأنّ الجانی لم تثبت یده علی العبد فیتعلّق به ضمان المالیّه، بخلاف الغاصب.

والأقوی عدم الفرق بین استغراق أرش الجنایه القیمه وعدمه، فیجتمع علیه ردّ العین والقیمه فما زاد.

«ولو مثّل به» الغاصب «انعتق» لقول الصادق علیه السلام: «کلّ عبد مُثّلَ به فهو حرّ» (1)«وغرم قیمته للمالک» .

وقیل: لا یعتق بذلک (2)اقتصاراً فیما خالف الأصل علی موضع الوفاق وهو تمثیل المولی، والروایه العامّه ضعیفه السند (3).

وأمّا بناء الحکم علی الحکمه فی عتقه-هل هی عقوبه للمولی أو جبر للمملوک؟ فیعتق هنا علی الثانی دون الأوّل-فهو ردّ للحکم إلی حکمه مجهوله لم یرد بها نصّ. والأقوی عدم الانعتاق.

نعم، لو اُقعد أو عمی عُتق وضمن الغاصب؛ لأنّ هذا السبب غیر مختصّ بالمولی إجماعاً.

«ولو غصب» ما ینقصه التفریق مثل «الخفّین أو المصراعین أو الکتاب سفرین فتلف أحدهما» قبل الردّ «ضمن قیمته» أی قیمه التالف «مجتمعاً»

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 232


1- الوسائل 16:26، الباب 22 من کتاب العتق، الحدیث الأوّل.
2- قاله العلّامه فی الإرشاد 1:446، والقواعد 2:232، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:286.
3- وضعفها لإرسالها أوّلاً ولجهاله جعفر بن محبوب الواقع فی سندها ثانیاً. اُنظر المسالک 10:359.

مع الآخر ونَقص الآخر (1)فلو کان قیمه الجمیع عشره وقیمه کلّ واحد مجتمعاً خمسه ومنفرداً ثلاثه ضمن سبعه؛ لأنّ النقصان الحاصل فی یده مستند إلی تلف عین مضمونه علیه، وما نقص من قیمه الباقی فی مقابله الاجتماع فهو بفوات صفه الاجتماع فی یده. أمّا لو لم تثبت یده علی الباقی، بل غصب أحدهما ثمّ تلف فی یده أو أتلفه ابتداءً، ففی ضمانه قیمه التالف مجتمعاً أو منفرداً أو منضمّاً إلی نقص الباقی کالأوّل أوجه، أجودها الأخیر؛ لاستناد الزائد إلی فقد صفه، وهی کونه مجتمعاً حصل منه.

«ولو زادت قیمه المغصوب بفعل الغاصب فلا شیء علیه» لعدم النقصان «ولا له» لأنّ الزیاده حصلت فی مال غیره «إلّاأن تکون» الزیاده «عیناً» من مال الغاصب «کالصبغ، فله قلعه» لأنّه ماله «إن قبل الفصل» ولو بنقص قیمه الثوب، جمعاً بین الحقّین.

«و» نقصُ الثوب ینجبر بأنّ الغاصب «یضمن أرش الثوب» ولا یرد أنّ قلعه یستلزم التصرّف فی مال الغیر بغیر إذن وهو ممتنع، بخلاف تصرّف مالک الثوب فی الصِبغ؛ لأنّه وقع عدواناً؛ لأنّ وقوعه عدواناً لا یقتضی إسقاط مالیّته، فإنّ ذلک عدوان آخر، بل غایته أن یُنزع ولا یلتفت إلی نقص قیمته أو اضمحلاله؛ للعدوان بوضعه.

ولو طلب أحدهما ما لصاحبه بالقیمه لم تجب إجابته، کما لا یجب قبول

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 233


1- لا یکاد یستفاد ضمان نقص الآخر من العباره؛ لأنّ ضمیر قیمته إن عاد إلی التالف کما هو الظاهر، فالظاهر عدم دلالته علیه، وإن عاد إلی قیمه المغصوب یلزم ضمان قیمه الموجود وهو غیر مراد ولا صحیح، ولا بدّ من القول بضمان نقص الآخر کما ذکره غیره، وذکر هو فی غیر الکتاب [ الدروس 3:118 ]. (منه رحمه الله) .

هبته. نعم، لو طلب مالک الثوب بیعهما لیأخذ کلّ واحد حقّه لزم الغاصب إجابته، دون العکس.

«ولو بیع مصبوغاً بقیمته مغصوباً» بغیر صبغ «فلا شیء للغاصب» لعدم الزیاده بسبب ماله.

هذا إذا بقیت قیمه الثوب بحالها. أمّا لو تجدّد نقصانه للسوق فالزائد للغاصب؛ لأنّ نقصان السوق مع بقاء العین غیر مضمون.

نعم، لو زاد الباقی عن قیمه الصبغ کان الزائد بینهما علی نسبه المالین، کما لو زادت القیمه عن قیمتهما من غیر نقصان. ولو اختلفت قیمتهما بالزیاده والنقصان للسوق، فالحکم للقیمه الآن؛ لأنّ النقص غیر مضمون فی المغصوب للسوق وفی الصبغ مطلقاً (1)فلو کان قیمه کلّ واحد خمسه وبیع بعشره، إلّاأنّ قیمه الثوب ارتفعت إلی سبعه وقیمه الصبغ انحطّت إلی ثلاثه، فلصاحب الثوب سبعه وللغاصب ثلاثه، وبالعکس.

«ولو غصب شاه فأطعمها المالکَ جاهلاً» بکونها شاته «ضمنها الغاصب» له؛ لضعف المباشر بالغرور، فیرجع علی السبب. وتسلیطُه المالک علی ماله وصیرورته بیده علی هذا الوجه لا یوجب البراءه؛ لأنّ التسلیم غیر تامّ، فإنّ التسلیم التامّ تسلیمه علی أ نّه ملکه یتصرّف فیه کتصرّف الملّاک، وهنا لیس کذلک، بل اعتقد أ نّه للغاصب وأ نّه أباحه إتلافه بالضیافه، وقد یتصرّف بعض الناس فیها بما لا یتصرّفون فی أموالهم، کما لا یخفی. وکذا الحکم فی غیر الشاه من الأطعمه والأعیان المنتفع بها کاللباس.

«ولو أطعمها غیر صاحبها» فی حاله کون الآکل «جاهلاً ضمن

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 234


1- سواء کان للسوق أم لغیره.

المالکُ» قیمتها «من شاء» من الآکل والغاصب؛ لترتّب الأیدی کما سلف (1)«والقرار» أی قرار الضمان «علی الغاصب» لغروره للآکل بإباحته الطعامَ مجّاناً مع أنّ یده ظاهره فی الملک وقد ظهر خلافه.

«ولو مزج» الغاصب «المغصوب» بغیره أو امتزج فی یده بغیر اختیاره «کُلّف قسمته (2)» بتمییزه «إن أمکن» التمییز «وإن شقّ» کما لو خلط الحنطهَ بالشعیر أو الحمراء بالصفراء؛ لوجوب ردّ العین حیث یمکن «ولو لم یمکن» التمییز کما لو خلط الزیت بمثله أو الحنطه بمثلها وصفاً «ضمن المثل إن مزجه بالأردی» لتعذّر ردّ العین کامله؛ لأنّ المزج فی حکم الاستهلاک من حیث اختلاط کلّ جزءٍ من مال المالک بجزءٍ من مال الغاصب وهو أدون من الحقّ فلا یجب قبوله، بل ینتقل إلی المثل. وهذا مبنیّ علی الغالب من عدم رضاه بالشرکه، أو قول فی المسأله (3).

والأقوی تخییره بین المثل والشِرکه مع الأرش؛ لأنّ حقّه فی العین لم یسقط، لبقائها کما لو مزجها بالأجود، والنقص بالخلط یمکن جبره بالأرش.

«وإلّا» یمزجه بالأردی، بل بالمساوی أو الأجود «کان شریکاً» بمقدار عین ماله، لا قیمته؛ لأنّ الزیاده الحاصله صفه حصلت بفعل الغاصب عدواناً، فلا یسقط حقّ المالک مع بقاء عین ماله، کما لو صاغ النقرهَ وعلف الدابّه فسمنت.

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 235


1- سلف فی الصفحه 566.
2- فی (ق) و (س) : فصله.
3- فی التنقیح الرائع 4:72: وهذا لا خلاف أ نّه یضمن المثل لتعذّر العین فی صوره مزجه بالأدون.

وقیل: یسقط حقّه من العین للاستهلاک، فیتخیّر الغاصب بین الدفع من العین؛ لأنّه متطوّع بالزائد، ودفع المثل (1)والأقوی الأوّل.

«ومؤونه القسمه علی الغاصب» لوقوع الشرکه بفعله تعدّیاً.

هذا کلّه إذا مزجه بجنسه، فلو مزجه بغیره کالزیت بالشیرج فهو إتلاف؛ لبطلان فائدته وخاصّیته.

وقیل: تثبت الشرکه هنا أیضاً کما لو مزجاه بالتراضی أو امتزجا بأنفسهما؛ لوجود العین (2).

ویشکل بأنّ جبر المالک علی أخذه بالأرش أو بدونه إلزام بغیر الجنس فی المثلی، وهو خلاف القاعده. وجبر الغاصب إثبات لغیر المثل علیه بغیر رضاه، فالعدول إلی المثل أجود. ووجود العین غیر متمیّزه من غیر جنسها کالتالفه.

«ولو زرع» الغاصب «الحبّ» فنبت «أو أحضن البیض» فأفرخ «فالزرع والفرخ للمالک» علی أصحّ القولین (3)لأنّه عین مال المالک وإنّما حدث بالتغیّر اختلاف الصور، ونماء الملک للمالک وإن کان بفعل الغاصب.

وللشیخ قول بأ نّه للغاصب تنزیلاً لذلک منزله الإتلاف، ولأنّ النماء بفعل الغاصب (4)وضعفهما ظاهر.

«ولو نقله إلی غیر بلد المالک وجب علیه نقله» إلی بلد المالک «ومؤونه

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 236


1- قاله الشیخ فی المبسوط 3:79-80، وابن إدریس فی السرائر 2:482.
2- القول للعلّامه فی التذکره [ 2:395 الحجریّه ]. (منه رحمه الله) .
3- نسبه فی جامع المقاصد 6:293 إلی مذهب الأکثر، وفی غایه المرام 4:98 إلی المشهور.
4- قاله فی المبسوط 3:105، والخلاف 3:420، المسأله 38 من کتاب الغصب.

نقله» وإن استوعبت أضعاف قیمته؛ لأنّه عادٍ بنقله، فیجب علیه الردّ مطلقاً. ولا یجب إجابه المالک إلی اُجره الردّ مع إبقائه فیما انتقل إلیه؛ لأنّ حقّه الردّ، دون الاُجره «ولو رضی المالک بذلک المکان» الذی نقله إلیه «لم یجب» الردّ علی الغاصب؛ لإسقاط المالک حقّه منه، فلو ردّه حینئذٍ کان له إلزامه بردّه إلیه.

«ولو اختلفا فی القیمه حلف الغاصب» لأصاله البراءه من الزائد، ولأ نّه منکر ما لم یدّع ما یُعلم کذبه، کالدرهم قیمهً للعبد، فیکلّف بدعوی قدر یمکن، مع احتمال تقدیم قول المالک حینئذٍ.

وقیل: یحلف المالک (1)وهو ضعیف.

«وکذا» یحلف الغاصب «لو ادّعی» المالک إثبات «صناعه یزید بها الثمن» لأصاله عدمها. وکذا لو کان الاختلاف فی تقدّمها لتکثّر الاُجره؛ لأصاله عدمه.

«وکذا» یحلف الغاصب «لو ادّعی التلف» وإن کان خلاف الأصل؛ لإمکان صدقه، فلو لم یُقبل قوله لزم تخلیده الحبس لو فرض التلف. ولا یرد مثله لو (2)أقام المالک بیّنه ببقائه مع إمکان کذب البیّنه؛ لأنّ ثبوت البقاء شرعاً مجوِّز للإهانه والضرب إلی أن یُعلم خلافه، ومتی حلف علی التلف طولب بالبدل وإن کانت العین باقیه بزعم المالک؛ للعجز عنها بالحلف، کما یستحقّ البدل مع العجز عنها وإن قطع بوجودها، بل هنا أولی «أو ادّعی» الغاصب «تملّک ما علی العبد من الثیاب» ونحوها؛ لأنّ العبد بیده، ولهذا یضمنه ومنافعَه، فیکون ما معه

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 237


1- فی (ر) زیاده «مطلقاً» ، والقائل الشیخان فی المقنعه:607، والنهایه:402، ونسبه فی الشرائع 3:249، والتحریر 4:550 إلی الأکثر.
2- فی (ر) : ما لو.

فی یده، فیقدَّم قوله فی ملکه.

«ولو اختلفا فی الردّ حلف المالک» لأصاله عدمه، وکذا لو ادّعی ردّ بدله مِثلاً أو قیمهً، أو تقدّم ردّه علی موته وادّعی المالک موته قبله؛ لأصاله عدم التقدّم. ولا یلزم هنا (1)ما لزم فی دعوی التلف؛ للانتقال إلی البدل حیث یتعذّر تخلیص العین منه.

لکن هل ینتقل إلیه ابتداءً، أو بعد الحبس والعذاب إلی أن تظهر أماره عدم إمکان العین؟ نظر. ولعلّ الثانی أوجه؛ لأنّ الانتقال إلی البدل ابتداءً یوجب الرجوع إلی قوله، وتکلیفه بالعین مطلقاً قد یوجب خلود حبسه کالأوّل، فالوسط (2)متّجه. وکلامهم هنا (3)غیر منقَّح.

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 238


1- أی فی مسأله الکتاب وهی قبول قول المالک فی عدم الردّ. (منه رحمه الله) .
2- یعنی الانتقال إلی البدل بعد الحبس، إلی أن تظهر أماره عدم إمکان العین.
3- لم یرد «هنا» فی (ع) .
فهرس المحتویات

کتاب الإجاره 7

تعریفها وصیغتها 9

أحکامها 10

شروط المتعاقدین 13

شروط الاُجره 13

شروط المنفعه 17

مسائل 26

الاُولی-مَن تقبّل عملاً فله تقبیله لغیره بأقلّ 26

الثانیه-لو استأجر عیناً فله إجارتها بأکثر ممّا استأجرها به 26

الثالثه-حکم التفریط فی العین المستأجره 27

الرابعه-مؤونه العبد أو الدابّه علی المالک 27

الخامسه-حکم إسقاط المنفعه 28

السادسه-کلّ ما یتوقّف علیه توفیه المنفعه فعلی المؤجر 29

السابعه-حکم اختلاف المؤجر والمستأجر 30

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 239

کتاب الوکاله 33

تعریفها وصیغتها 35

شرطیّه التنجیز فیها 35

جواز عقد الوکاله 36

ما تصحّ فیه الوکاله 38

شروط المتعاقدین 39

أحکام الوکاله 39

ما تثبت به الوکاله 42

التنازع فی الوکاله 45

کتاب الشفعه 49

تعریفها 51

ما تثبت وما لا تثبت فیه الشفعه 52

فی الشفیع 53

فی الأخذ بالشفعه 55

اختلاف الشفیع والمشتری 62

کتاب السبق والرمایه 65

شروط انعقاد السبق 67

شروط الرمی وأحکامه 72

کتاب الجعاله 77

صیغه الجعاله 79

شروط الجاعل 80

الجعاله جائزه 81

الکلام فی استحقاق الجُعل 83

مسائل فی أحکام الجعاله 84

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 240

کتاب الوصایا 89

الفصل الأوّل-الوصیّه 91

تعریفها 91

الإیجاب والقبول 92

شروط الموصی 99

من تصحّ له الوصیّه 101

الفصل الثانی-فی متعلّق الوصیّه 107

الفصل الثالث-فی الأحکام 121

الفصل الرابع-فی الوصایه 131

شروط الوصی 131

کتاب النکاح 143

الفصل الأوّل-فی المقدّمات 145

فضله 145

آدابه 147

أحکام النظر 152

بعض أحکام الاستمتاع 155

الفصل الثانی-فی العقد 159

الإیجاب والقبول 159

أحکام العقد 162

الولایه فی النکاح 164

مسائل 166

الاُولی-صحّه اشتراط الخیار فی الصداق 166

صحّه توکیل کلّ من الزوجین فی النکاح 166

الثانیه-لو ادّعی زوجیّه امرأه فصدّقته 168

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 241

الثالثه-لو ادّعی زوجیّه امرأه وادّعت اُختها علیه الزوجیّه 170

الرابعه-لو اشتری العبد زوجته لسیّده 172

الخامسه-لا یزوّج الولیّ ولا الوکیل بدون مهر المثل ولا بالمجنون و. . .173

السادسه-نکاح الفضولی 175

السابعه-لا یجوز نکاح الأمه إلّابإذن مالکها 176

الثامنه-لو زوّج الفضولی الصغیرین 177

التاسعه-لو زوّجها الأبوان أو الأخوان برجلین 180

العاشره-عدم ولایه الاُمّ علی الولد 182

الفصل الثالث-فی المحرّمات بالنسب والرضاع وغیرهما من

الأسباب وتوابعها 183

أسباب التحریم 183

1-النسب 183

2-الرضاع 184

شروط تحریم الرضاع 184

أحکام الرضاع 190

3-المصاهره 195

حکم ملموسه الابن أو الأب ومنظورتهما 198

مسائل عشرون 201

الاُولی-بطلان تزویج الاُمّ وابنتها أو الاُختین فی عقد واحد 201

حکم وطء إحدی الاُختین المملوکتین 201

الثانیه-لا یجوز نکاح الأمه علی الحرّه إلّابإذنها 204

لا یجوز للحرّ نکاح الأمه مع القدره علی تجویز الحرّه 205

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 242

الثالثه-حکم زواج المرأه فی عدّتها 207

الرابعه-نکاح الزانی أو الزانیه 208

الخامسه-من أوقب غلاماً أو رجلاً حرمت علیه اُمّ الموطوء واُخته 210

السادسه-عقد المُحْرم 211

السابعه-لا یجوز للحرّ أن یجمع زیاده علی أربع 212

الثامنه-إذا طلّق ذو النصاب رجعیّاً لم یجز له التزویج دائماً

حتّی تخرج العدّه 215

التاسعه-حکم المطلّقه ثلاثاً أو تسعاً 215

العاشره-حرمه الملاعنه أبداً 218

الحادیه عشره-حرمه نکاح غیر الکتابیّه وکذا الکتابیّه دواماً 220

حکم ارتداد أحد الزوجین 220

لو أسلم الزوج أو الزوجه الکتابیّین 221

الثانیه عشره-لو أسلم أحد الزوجین الوثنیّین أو أسلما معاً 223

الثالثه عشره-لا یحکم بفسخ نکاح العبد بإباقه 225

الرابعه عشره-الکفاءه معتبره فی النکاح 226

الخامسه عشره-عدم شرطیّه التمکّن من النفقه فی صحّه العقد 228

السادسه عشره-کراهیه تزویج الفاسق 230

السابعه عشره-حکم التعریض بالعقد 230

الثامنه عشره-الکلام فی حکم الخطبه بعد إجابه الغیر 231

التاسعه عشره-کراهیه العقد علی القابله المربّیه وبنتها 232

العشرون-بطلان نکاح الشغار 233

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 243

الفصل الرابع-فی نکاح المتعه 235

شرعیّه نکاح المتعه 235

أحکامه 238

الفصل الخامس-فی نکاح الإماء 249

الفصل السادس-فی المهر 265

ما یصحّ إمهاره 265

أحکام المهر 266

مسائل عشر 272

الاُولی-الصداق یُملک بالعقد 272

الثانیه-لو دخل قبل دفع المهر کان دیناً علیه 274

الثالثه-لو أبرأته من الصداق ثمّ طلّقها قبل الدخول رجع

علیها بنصفه 275

الرابعه-جواز اشتراط ما یوافق الشرع فی عقد النکاح 276

الخامسه-حکم ما لو أصدقها تعلیم صناعه ثمّ طلّقها قبل الدخول 279

السادسه-حکم ما لو اعتاضت عن المهر بدونه أو أزید منه ثمّ طلّقها 279

السابعه-حکم ما لو وهبته نصف مهرها مشاعاً أو معیّناً 279

الثامنه-للزوجه الامتناع قبل الدخول حتّی تقبض مهرها إن کان حالّاً 280

التاسعه-حکم المهر فی ما إذا زوّج الأب ولده الصغیر 283

العاشره-حکم الاختلاف فی المهر 284

الفصل السابع-فی العیوب والتدلیس 287

عیوب الرجل 287

عیوب المرأه 292

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 244

أحکام العیوب 293

الفصل الثامن-فی القَسْم والنشوز والشقاق 299

القسم 299

النشوز 308

الشقاق 310

ولیحق بذلک نظران 310

الأوّل-الأولاد 312

أحکام لحوق الأولاد 312

أحکام الولاده وآداب المولود 316

أحکام الأولاد 319

العقیقه و. . .319

الرضاع 325

الحضانه 327

الثانی-فی النفقات 332

أسبابها 332

1-الزوجیّه 332

2-القرابه 336

3-الملک 340

کتاب الطلاق 343

الفصل الأوّل-فی أرکانه 345

الصیغه 345

المطلِّق وشروطه 350

المطلَّقه وشروطها 353

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 245

الفصل الثانی-فی أقسامه 357

المحرَّم 357

المکروه 358

الواجب 358

المستحبّ 358

طلاق البائن 359

طلاق الرجعی 359

طلاق العدَّه 359

حکم المطلّقه تسعاً 359

حکم المطلّقه ثلاثاً 360

حکم طلاق المریض 366

الرجعه 367

الفصل الثالث-فی العِدد 371

لا عدّه علی من لم یدخل بها إلّافی الوفاه 371

عدّه ذات الدم 372

عدّه الحامل 374

الحداد 375

حکم المرأه المفقود زوجها 376

عدّه الذمّیّه واُمّ الولد 379

الفصل الرابع-فی الأحکام 381

کتاب الخلع والمباراه 387

صیغه الخلع 389

الفدیه وأحکامها 391

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 246

أحکام الخلع 395

فی التنازع 398

المباراه 401

کتاب الظهار 403

صیغته 405

شروطه وأحکامه 409

کتاب الإیلاء 419

تعریفه وصیغته 421

شروط المولی 426

أحکام الإیلاء 427

کتاب اللعان 435

أسبابه 437

1-القذف 437

2-إنکار الولد 439

شروط الملاعن 441

ما یعتبر فی الملاعنه 443

القول فی کیفیّه اللعان وأحکامه 448

کتاب العتق 459

صیغته 462

شروط المولی 465

أحکام العتق 468

السرایه 472

ما یحصل به العتق 477

مسائل 479

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 247

کتاب التدبیر والمکاتبه والاستیلاد 491

النظر الأوّل-التدبیر 493

تعریفه 493

صیغته 495

شروط المدبِّر 496

أحکام التدبیر 498

النظر الثانی-فی الکتابه 505

استحبابها 505

شروط المتعاقدین 507

الإیجاب والقبول 507

أحکام المکاتبه 509

النظر الثالث-فی الاستیلاد للإماء بملک الیمین 519

کتاب الإقرار 521

الفصل الأوّل-الصیغه، وتوابعها 523

شروط المقرّ 527

حکم الإقرار باللفظ المبهم 530

الإقرار المستفاد من الجواب 537

الفصل الثانی-فی تعقیب الإقرار بما ینافیه 541

الفصل الثالث-فی الإقرار بالنسب 551

شروطه وأحکامه 551

کتاب الغصب 559

تعریفه 561

أحکامه 563

فهرس المحتویات 581

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 248

المجلد 4

اشاره

سرشناسه : شهید ثانی ، زین الدین بن علی ،911 - 966ق.

عنوان و نام پدیدآور : الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه / زین الدین العاملی ؛ المولف مجمع الفکر الاسلامی .

مشخصات نشر : قم : مجمع الفکر الاسلامی ، 1424ق. = 1382-

موضوع : فقه جعفری -- قرن 8 ق.

رده بندی کنگره : BP182/3/ش 9ل 802155 1382

رده بندی دیویی : 297/342

شماره کتابشناسی ملی : م 82-9694

توضیح : «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» تألیف شیخ سعید زین الدین بن علی بن احمد بن تقی عاملی ، معروف به شهید ثانی ( م 966 ق) از بهترین شروح «اللمعه الدمشقیه» شهید اول است که یک دورۀ نیمه استدلالی فقه امامیّه را در بردارد. جلد اول شامل باب طهارت تا مساقات و جلد دوم از باب اجاره شروع و به باب دیات ختم می شود.عبارات لطیف و ذوقی و سلیقۀ بی نظیر در نگارش متن آن، این کتاب را از بهترین شروح مزجی فقهی قرار داده، به گونه ای که تمیّز بین متن و شرح مشکل است.نحوۀ نگارش کتاب به گونه ای است که هم افراد مبتدی می توانند مباحث فقهی آن را به آسانی بیاموزند و هم علماء و فضلاء از آن استفاده نمایند.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 249

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 250

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 251

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 252

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 253

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 254

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 255

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 256

کتاب اللقطه
اشاره

«کتاب اللقطه»

بضمّ اللام وفتح القاف، اسم للمال الملقوط، أو للملتقِط (1)کباب فُعَلَه-کهُمَزَه ولُمَزَه-أو بسکون القاف اسم للمال، واُطلِق علی ما یشمل الإنسان تغلیباً.

«وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» «فی اللقیط»
اشاره

وهو فعیل بمعنی مفعول-کطریح وجریح-ویُسمّی منبوذاً. واختلاف اسمیه باعتبار حالتیه إذا ضاع، فإنّه یُنبذ أوّلاً-أی یُرمی-ثمّ یُلقط «وهو إنسان ضائع لا کافل له» حاله الالتقاط «ولا یستقلّ بنفسه» أی بالسعی إلی (2)ما یصلحه ویدفع عن نفسه المهلکات الممکن دفعها عاده.

[التقاط الطفل و المملوک]

«فیُلتقط الصبیّ والصبیّه» وإن میّزا علی الأقوی؛ لعدم استقلالهما

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 257


1- هذا مذهب خلیل النحوی، فإنّ ما جاء علی «فُعَلَه» فهو اسم للفاعل. (هامش ر) .
2- کذا فی (ع) ، وفی سائر النسخ: علی.

بأنفسهما «ما لم یبلغا» فیمتنع التقاطهما حینئذٍ؛ لاستقلالهما وانتفاء الولایه عنهما.

نعم، لو خاف علی البالغ التلف فی مهلکه وجب إنقاذه کما یجب إنقاذ الغریق ونحوه.

والمجنون بحکم الطفل، وهو داخل فی إطلاق التعریف وإن لم یخصّه بالتفصیل، وقد صرّح بإدخاله فی تعریف الدروس (1).

واحترز بقوله: «لا کافل له» عن معلوم الولیّ أو الملتقِط «فإذا عُلم الأب أو الجدّ» (2)وإن علا، والاُمّ وإن صعدت «أو الوصیّ، أو الملتقِط السابق» مع انتفاء الأوّلین (3)لم یصحّ التقاطه و «سُلّم إلیهم» وجوباً؛ لسبق تعلّق الحقّ بهم فیُجبرون علی أخذه.

«ولو کان اللقیط مملوکاً حُفظ» وجوباً «حتّی یصل إلی المالک» أو وکیله. ویفهم من إطلاقه عدم جواز تملّکه مطلقاً وبه صرّح فی الدروس (4).

واختلف کلام العلّامه، ففی القواعد قطع بجواز تملّک الصغیر بعد التعریف حولاً (5)وهو قول للشیخ (6)لأنّه مال ضائع یُخشی تلفه. وفی التحریر أطلق المنع

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 258


1- الدروس 3:73 حیث قال: اللقیط: کلّ صبیّ أو صبیّه أو مجنون ضائع لا کافل له.
2- أطلق المصنّف الأب والجدّ، وزاد فی الدروس [ 3:73 ] الاُمّ وإن علت، ومحلّ النزاع غیر محرزٍ، فإنّ الحکم إن کان مختصّاً بمن یجب الإنفاق علیه فهو العمودان، وإن کان من یجب علیه الحضانه، فینبغی بناؤه علی الخلاف فیمن یجب علیه، فإن قیل بتعدّیها إلی الأقارب یُعدّی هنا فینبغی تأمّل ذلک. (منه رحمه الله) .
3- بالکسر، والمراد: الأب والجدّ والوصیّ.
4- الدروس 3:74.
5- القواعد 2:201، ولم یقیّده بالحول.
6- المبسوط 3:328.

من تملّکه محتجّاً بأنّ العبد یتحفّظ بنفسه کالإبل (1)وهو لا یتمّ فی الصغیر. وفی قول الشیخ قوّه.

ویمکن العلم برقّیّته، بأن یراه یباع فی الأسواق مراراً قبل أن یضیع، ولا یعلم مالکه، لا بالقرائن من اللون وغیره، لأصاله الحرّیّه.

«ولا یضمن» لو تلف أو أبق «إلّابالتفریط» للإذن فی قبضه شرعاً، فیکون أمانه «نعم، الأقرب المنع من أخذه» أی أخذ المملوک «إذا کان بالغاً أو مراهقاً» أی مقارباً للبلوغ؛ لأنّهما کالضالّه الممتنعه بنفسها «بخلاف الصغیر الذی لا قوّه معه» علی دفع المهلکات عن نفسه.

ووجه الجواز مطلقاً أ نّه مال ضائع یُخشی تلفه. وینبغی القطع بجواز أخذه إذا کان مخوف التلف ولو بالإباق؛ لأنّه معاونه علی البرّ، ودفع لضروره المضطرّ، وأقلّ مراتبه الجواز. وبهذا یحصل الفرق بین الحرّ والمملوک، حیث اشترط فی الحرّ الصغر، دون المملوک؛ لأنّه لا یخرج بالبلوغ عن المالیّه، والحرّ إنّما یُحفظ عن التلف، والقصد من لَقطَته حضانته وحفظه، فیختصّ بالصغیر، ومن ثَمّ قیل: إنّ الممیّز لا یجوز لقطتُه (2).

[شروط الملتقط]

«ولا بدّ من بلوغ الملتقط وعقلِه» فلا یصحّ التقاط الصبیّ والمجنون، بمعنی أنّ حکم اللقیط فی یدیهما ما کان علیه قبلَ الید. ویُفهم من إطلاقه اشتراطهما دون غیرهما: أ نّه لا یشترط رشده، فیصحّ من السفیه؛ لأنّ حضانه اللقیط لیست مالاً. وإنّما یُحجر علی السفیه له، ومطلق کونه مولّی علیه غیر مانع.

واستقرب المصنّف فی الدروس اشتراط رشده؛ محتجّاً بأنّ الشارع

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 259


1- التحریر 4:448، الرقم 6044.
2- قاله المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:97 مع التقیید بکونه مراهقاً.

لم یأتمنه علی ماله، فعلی الطفل وماله أولی بالمنع، ولأنّ الالتقاط ائتمان شرعیّ والشرع لم یأتمنه (1).

وفیه نظر؛ لأنّ الشارع إنّما لم یأتمنه علی المال، لا علی غیره، بل جوّز تصرّفه فی غیره مطلقاً وعلی تقدیر أن یوجد معه مال یمکن الجمع بین القاعدتین الشرعیّتین، وهما: عدم استئمان المبذّر علی المال، وتأهیله لغیره من التصرّفات التی من جملتها الالتقاط والحضانه، فیؤخذ المال منه خاصّه.

نعم، لو قیل: إنّ صحّه التقاطه یستلزم وجوب إنفاقه، وهو ممتنع من المبذّر؛ لاستلزامه التصرّف المالی، وجعل التصرّف فیه لآخر یستدعی الضرر علی الطفل بتوزیع اُموره، أمکن إن تحقّق الضرر بذلک، وإلّا فالقول بالجواز أجود.

«وحرّیّته» فلا عبره بالتقاط العبد «إلّابإذن السیّد» لأنّ منافعه له، وحقّه مضیّق، فلا یتفرّغ للحضانه. أمّا لو أذن له فیه ابتداءً أو أقرّه علیه بعد وضع یده جاز، وکان السیّد فی الحقیقه هو الملتقط والعبد نائبه، ثمّ لا یجوز للسیّد الرجوع فیه.

ولا فرق بین القِنّ والمکاتب والمدبّر ومن تحرّر بعضه واُمّ الولد، لعدم جواز تبرّع واحد منهم بماله ولا منافعه إلّابإذن السیّد. ولا یدفع ذلک مهایاه المبعَّض وإن وفی زمانُه المختصّ بالحضانه؛ لعدم لزومها، فجاز تطرّق المانع کلَّ وقت.

نعم، لو لم یوجد للقیط کافل غیر العبد وخیف علیه التلف بالإبقاء فقد قال المصنّف فی الدروس: إنّه یجب حینئذٍ علی العبد التقاطه بدون إذن المولی (2)وهذا فی الحقیقه لا یوجب إلحاق حکم اللقطه، وإنّما دلّت الضروره علی الوجوب من

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 260


1- الدروس 3:76.
2- الدروس 3:75.

حیث إنقاذ النفس المحترمه من الهلاک، فإذا وُجِدَ من له أهلیّه الالتقاط وجب علیه انتزاعه منه وسیّده من الجمله؛ لانتفاء أهلیّه العبد له.

«وإسلامه إن کان اللقیط محکوماً بإسلامه» لانتفاء السبیل للکافر علی المسلم، ولأ نّه لا یؤمن أن یفتنه عن دینه، فإن التقطه الکافر لم یُقرَّ فی یده. ولو کان اللقیط محکوماً بکفره جاز التقاطه للمسلم وللکافر؛ لقوله تعالی: (وَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیٰاءُ بَعْضٍ (1).

«قیل» والقائل الشیخ (2)والعلّامه فی غیر التحریر (3): «وعدالته» لافتقار الالتقاط إلی الحضانه وهی استئمان لا یلیق بالفاسق، ولأ نّه لا یؤمن أن یسترقّه ویأخذ ماله.

والأکثر علی العدم (4)للأصل، ولأنّ المسلم محلّ الأمانه، مع أ نّه لیس استئماناً حقیقیّاً، ولانتقاضه بالتقاط الکافر مثلَه؛ لجوازه بغیر خلاف.

وهذا هو الأقوی، وإن کان اعتبارها أحوط. نعم لو کان له مال فقد قیل باشتراطها؛ لأنّ الخیانه فی المال أمر راجح الوقوع (5).

ویشکل بإمکان الجمع بانتزاع الحاکم [ ماله ] (6)منه کالمبذّر. وأولی

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 261


1- الأنفال:73.
2- المبسوط 3:340.
3- القواعد 2:201، والإرشاد 1:440.
4- منهم المحقّق فی الشرائع 3:284، وتلمیذه فی کشف الرموز ونفی عنه الخلاف، واستقربه الشهید فی الدروس 3:75-76.
5- قوّاه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:108.
6- فی المخطوطات: له.

بالجواز التقاط المستور (1)والحکم بوجوب نصب الحاکم (2)مراقباً علیه لا یعلم به إلی أن تحصل الثقه به أو ضدّها فینتزع منه، بعید.

[احکام الالتقاط و اللقیط]

«وقیل» : یعتبر أیضاً «حضره (3)فینتزع من البدوی ومن مرید السفر به» لأداء التقاطهما له إلی ضیاع نسبه بانتقالهما عن محلّ ضیاعه الذی هو مظنّه ظهوره.

ویضعَّف بعدم لزوم ذلک مطلقاً، بل جاز العکس، وأصاله عدم الاشتراط تدفعه، فالقول بعدمه أوضح.

وحکایته اشتراط هذین قولاً یدلّ علی تمریضه، وقد حکم فی الدروس بعدمه (4)ولو لم یوجد غیرهما لم ینتزع قطعاً، وکذا لو وُجد مثلهما.

والواجب علی الملتقط حضانته بالمعروف، وهو تعهّده والقیام بضروره تربیته بنفسه أو بغیره ولا یجب علیه الإنفاق علیه من ماله ابتداءً، بل من مال اللقیط الذی وجد تحت یده، أو الموقوف علی أمثاله، أو الموصی به لهم بإذن الحاکم مع إمکانه، وإلّا أنفق بنفسه ولا ضمان.

«و» مع تعذّره «ینفق علیه من بیت المال» برفع الأمر إلی الإمام؛ لأنّه معدّ للمصالح وهو من جملتها «أو الزکاه» من سهم الفقراء والمساکین، أو سهم سبیل اللّٰه إن اعتبرنا البسط، وإلّا فمنها مطلقاً. ولا یترتّب أحدهما علی الآخر.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 262


1- من لا یُعلم عدالته ولا فسقه.
2- هذا الحکم اختاره العلّامه فی التذکره [ 2:270 الحجریّه ] مع اشتراط العداله، ویضعّف بأنّ تمکّنه من المال مع عدم الشرط غیر جائز. (منه رحمه الله) .
3- قاله الشیخ فی المبسوط 3:340-341.
4- الدروس 3:76.

«فإن تعذّر» ذلک کلّه «استعان» الملتقط «بالمسلمین» ویجب علیهم مساعدته بالنفقه کفایه؛ لوجوب إعانه المحتاج کذلک مطلقاً، فإن وُجد متبرّع منهم، وإلّا کان الملتقط وغیرُه ممّن لا ینفق إلّابنیّه الرجوع سواء فی الوجوب.

«فإن تعذّر أنفق» الملتقط «ورجع علیه» بعد یساره «إذا نواه» ولو لم ینوِ کان متبرّعاً لا رجوع له، کما لا رجوع له لو وجد المعین المتبرّع فلم یستعن به. ولو أنفق غیره بنیّه الرجوع فله ذلک.

والأقوی عدم اشتراط الإشهاد فی جواز الرجوع وإن توقّف ثبوته علیه بدون الیمین.

ولو کان اللقیط مملوکاً ولم یتبرّع علیه متبرّع بالنفقه رفع أمره إلی الحاکم لینفق علیه، أو یبیعه فی النفقه، أو یأمره به. فإن تعذّر أنفق علیه بنیّه الرجوع ثمّ باعه فیها إن لم یمکن بیعه تدریجاً.

«ولاولاء علیه للملتقط» ولا لغیره من المسلمین-خلافاً للشیخ (1)-بل هو سائبه یتولّی من شاء، فإن مات ولا وارث له فمیراثه للإمام.

«وإذا خاف» واجده «علیه التلف وجب أخذه کفایه» کما یجب حفظ کلّ نفس محترمه عنه مع الإمکان «وإلّا» یخف علیه التلف «استحبّ» أخذه؛ لأصاله عدم الوجوب مع ما فیه من المعاونه علی البرّ.

وقیل: بل یجب کفایه مطلقاً؛ لأنّه مُعرَّض للتلف، ولوجوب إطعام المضطرّ (2)واختاره المصنّف فی الدروس (3).

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 263


1- النهایه:323.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 3:336، واختاره العلّامه فی القواعد 2:200، والإرشاد 1:441، ونسبه فی غایه المرام 4:145 إلی المشهور.
3- الدروس 3:76.

وقیل: یستحبّ مطلقاً؛ لأصاله البراءه (1)ولا یخفی ضعفه.

«وکلّ ما بیده» عند التقاطه من المال أو المتاع کملبوسه والمشدود فی ثوبه «أو تحته» کالفراش والدابّه المرکوبه له «أو فوقه» کاللحاف والخیمه والفسطاط التی لا مالک لها معروف «فله» لدلاله الید ظاهراً علی الملک. ومثله ما لو کان بیده قبل الالتقاط ثمّ زالت عنه لعارض، کطائر أفلت من یده ومتاع غُصب منه أو سَقَط.

لا ما بین یدیه، أو إلی جانبه (2)أو علی دکّه هو علیها، علی الأقوی.

«ولا ینفق منه» علیه الملتقطُ ولا غیره «إلّابإذن الحاکم» لأنّه ولیّه مع إمکانه، أمّا مع تعذّره فیجوز للضروره، کما سلف (3).

«ویستحبّ الإشهاد علی أخذه» صیانهً له ولنسبه وحرّیّته، فإنّ اللُقطه یشیع أمرها بالتعریف، ولا تعریف للّقیط إلّاعلی وجه نادر. ولا یجب؛ للأصل.

«ویحکم بإسلامه إن التقط فی دار الإسلام» مطلقاً «أو فی دار الحرب وفیها مسلم» یمکن تولّده منه وإن کان تاجراً أو أسیراً «وعاقلته الإمام» دون الملتقط إذا لم یتوال أحداً بعد بلوغه ولم یظهر له نسب، فدیه جنایته خطأً علیه، وحقّ قصاصه نفساً له، وطرفاً للّقیط بعد بلوغه قصاصاً ودیهً. ویجوز تعجیله للإمام قبلَه، کما یجوز ذلک للأب والجدّ علی أصحّ القولین (4).

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 264


1- قاله المحقّق فی الشرائع 3:285، والمختصر النافع:261.
2- فی (ف) و (ر) : جانبیه.
3- سلف فی الصفحه 14.
4- اختاره المحقّق فی الشرائع 3:286، والعلّامه فی الإرشاد 1:441، ونسبه فی المسالک 12:478 إلی الأکثر. والقول الآخر للشیخ فی المبسوط 3:346.
[فی التنازع]

«ولو اختلفا» الملتقط واللقیط بعد البلوغ «فی الإنفاق» فادّعاه الملتقط وأنکره اللقیط «أو» اتّفقا علی أصله واختلفا فی «قدره حلف الملتقط فی» قدر «المعروف» لدلاله الظاهر علیه وإن عارضه الأصل. أمّا ما زاد علی المعروف فلا یلتفت إلی دعواه فیه؛ لأنّه علی تقدیر صدقه مفرط. ولو قُدّر عروض حاجه إلیه (1)فالأصل عدمها، ولا ظاهر یعضدها.

«ولو تشاحّ ملتقطان» جامعان للشرائط فی أخذه قُدّم السابق إلی أخذه فإن استویا «اُقرع» بینهما وحُکم به لمن أخرجته القرعه، ولا یُشرک بینهما فی الحضانه؛ لما فیه من الإضرار باللقیط أو بهما «ولو ترک أحدهما للآخر جاز» لحصول الغرض، فیجب علی الآخر الاستبداد به.

واحترزنا بجمعهما للشرائط عمّا لو تشاحّ مسلم وکافر، أو عدل وفاسق حیث یشترط العداله، أو حرّ وعبد، فیرجّح الأوّل بغیر قرعه وإن کان الملقوط کافراً فی وجه.

وفی ترجیح البلدی علی القروی، والقروی علی البدوی، والقارّ علی المسافر، والموسر علی المعسر، والعدل علی المستور، والأعدل علی الأنقص، قول (2)مأخذه النظر إلی مصلحه اللقیط فی إیثار الأکمل.

والأقوی اعتبار جواز الالتقاط خاصّه.

«ولو تداعی بنوّته اثنان ولا بیّنه» لأحدهما، أو لکلّ منهما بیّنه «فالقرعه» لأنّه من الاُمور المشکله وهی لکلّ أمرٍ مشکل «ولا ترجیح» لأحدهما «بالإسلام» وإن کان اللقیط محکوماً بإسلامه ظاهراً «علی قول

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 265


1- ما زاد علی المعروف.
2- نسبه فی مفتاح الکرامه 6:91 إلی التذکره، اُنظر التذکره (الحجریّه) 2:271.

الشیخ» فی الخلاف؛ لعموم الأخبار فیمن تداعوا نسباً (1)ولتکافؤهما (2)فی الدعوی.

ورجّح فی المبسوط دعوی المسلم؛ لتأیّده بالحکم بإسلام اللقیط علی تقدیره (3).

ومثله تنازع الحرّ والعبد مع الحکم بحرّیّه اللقیط. ولو کان محکوماً بکفره أو رقّه اُشکل الترجیح. وحیث یحکم به للکافر یحکم بکفره علی الأقوی؛ للتبعیّه.

«و» کذا «لا» ترجیح «بالالتقاط» بل الملتقط کغیره فی دعوی نسبه؛ لجواز أن یکون قد سقط منه أو نَبَذه ثمّ عاد إلی أخذه، ولا ترجیح للید فی النسب. نعم، لو لم یعلم کونه ملتقطاً ولا صرّح ببنوّته فادّعاه غیره فنازعه، فإن قال: «هو لقیط وهو ابنی» فهما سواء، وإن قال: «هو ابنی» واقتصر ولم یکن هناک بیّنه علی أ نّه التقطه، فقد قرّب فی الدروس ترجیح دعواه عملاً بظاهر الید (4).

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 266


1- الخلاف 3:596، المسأله 25 من اللقطه.
2- یجوز فی نحو هذه الهمزه کتبها یاءً وواواً؛ لأنّها وإن کانت متطرّفهً إلّاأ نّها فی حکم المتوسّطه بسبب اتّصالها بالضمیر، فتکتب علی نحو ما تخفّف وفی تخفیفها وجهان، وکذا فی کتابتها. (منه رحمه الله) .
3- المبسوط 3:350.
4- الدروس 3:80.
الفصل «الثانی» «فی» لقطه «الحیوان»
[فی الماخوذ]

«وتُسمّی (1)ضالّه، وأخذه فی صوره الجواز مکروه» للنهی عنه فی أخبار کثیره (2)المحمول علی الکراهه جمعاً «ویستحبّ الإشهاد» علی أخذ الضالّه «ولو تحقّق التلف لم یُکره» بل قد یجب کفایه إذا عرف مالکها، وإلّا اُبیح خاصّه.

«والبعیر وشبهه» من الدابّه والبقره ونحوهما «إذا وُجِد فی کلاء وماء» فی حاله کونه «صحیحاً» غیر مکسور ولا مریض، أو صحیحاً وإن لم یکن فی کلاء وماء «تُرک» لامتناعه، ولا یجوز أخذه حینئذٍ بنیّه التملّک مطلقاً.

وفی جوازه بنیّه الحفظ لمالکه قولان (3): من إطلاق الأخبار بالنهی

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 267


1- فی (ق) و (س) : یُسمّی.
2- اُنظر الوسائل 17:349، الباب الأوّل من أبواب اللقطه، الحدیث 7-10، وغیرها فی الباب وغیره.
3- القول بالجواز للحفظ للعلّامه فی التذکره (الحجریّه) 2:269. والقول بعدم الجواز للشیخ فی المبسوط 3:319.

والإحسان (1)وعلی التقدیرین «فیضمن بالأخذ» حتّی یصل إلی مالکه، أو إلی الحاکم مع تعذّره.

«ولا یرجع آخذه بالنفقه» حیث لا یرجّح أخذه؛ لتبرّعه بها. أمّا مع وجوبه أو استحبابه فالأجود جوازه مع نیّته؛ لأنّه محسن، ولأنّ إذن الشارع له فی الأخذ مع عدم الإذن فی النفقه ضرر وحرج.

«ولو تُرِک من جُهد» وعطب لمرض أو کسر أو غیرهما «لا فی کلاء وماء اُبیح» أخذه ومَلِکَه الآخذ وإن وُجد مالکه وعینه قائمه فی أصحّ القولین (2)لقول الصادق علیه السلام فی صحیحه عبد اللّٰه بن سنان: «من أصاب مالاً أو بعیراً فی فلاه من الأرض قد کلّت وقامت وقد سیّبها صاحبها لمّا لم تتبعه، فأخذها غیره، فاقام علیها وأنفق نفقه حتّی أحیاها من الکلال ومن الموت فهی له ولا سبیل له علیها، وإنّما هی مثل الشیء المباح» (3)وظاهره أنّ المراد بالمال ما کان من الدوابّ التی تحمل ونحوها، بدلیل قوله: «قد کلّت وقامت وقد سیّبها صاحبها لمّا لم تتبعه» .

والظاهر أنّ الفلاه المشتمله علی کلاء دون ماء أو بالعکس بحکم عادمتهما؛ لعدم قوام الحیوان بدونهما، ولظاهر قول أمیر المؤمنین علیه السلام: «إنّه إن ترکها فی

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 268


1- أی قاعده الإحسان المستنده إلی قوله تعالی: مٰا عَلَی اَلْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ التوبه:91.
2- اختاره العلّامه فی التحریر 4:458، ذیل الرقم 6057، والشهید فی الدروس 3:82، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:139، واعتمد علیه فی غایه المرام 4:150. والقول الآخر قوّاه الفخر فی الإیضاح 2:148، وقال: والأقوی عندی أنّ لمالکها أخذها.
3- الوسائل 17:364، الباب 13 من أبواب اللقطه، الحدیث 2.

غیر کلاء ولا ماء فهی للّذی أحیاها» (1).

«والشاه فی الفلاه» التی یُخاف علیها فیها من السباع «تؤخذ» جوازاً «لأنّها لا تمتنع من صغیر السباع» فهی کالتالفه، ولقوله صلی الله علیه و آله و سلم: «هی لک أو لأخیک أو للذئب» (2)«وحینئذٍ یتملّکها إن شاء، وفی الضمان» لمالکها علی تقدیر ظهوره أو کونه معلوماً «وجه» جزم به المصنّف فی الدروس (3)لعموم قول الباقر علیه السلام: «فإذا جاء طالبه ردّه إلیه» (4)ومتی ضمن عینَها ضمن قیمتَها. ولا ینافی ذلک جواز تملّکها بالقیمه علی تقدیر ظهوره؛ لأنّه ملک متزلزل.

ووجه العدم: عموم صحیحه ابن سنان السابقه وقوله صلی الله علیه و آله و سلم: «هی لک. . .» إلی آخره فإنّ المتبادر منه عدم الضمان مطلقاً، ولا ریب أنّ الضمان أحوط.

وهل یتوقّف تملّکها علی التعریف؟ قیل: نعم (5)لأنّها مال، فیدخل فی عموم الأخبار (6).

والأقوی العدم؛ لما تقدّم. وعلیه فهو سَنه کغیرها من الأموال «أو یبقیها» فی یده «أمانه» إلی أن یظهر مالکها أو یوصله إیّاها إن کان معلوماً «أو یدفعها إلی الحاکم» مع تعذّر الوصول إلی المالک، ثمّ الحاکم یحفظها أو یبیعها.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 269


1- الوسائل 17:364، الباب 13 من أبواب اللقطه، الحدیث 3.
2- الوسائل 17:364، الباب 13 من أبواب اللقطه، الحدیث 5.
3- الدروس 3:82.
4- الوسائل 17:354، الباب 4 من أبواب اللقطه، الحدیث 2.
5- لم نعثر علی القائل بالتوقّف، نعم فی التحریر 4:460، ذیل الرقم 6065: والوجه وجوب التعریف.
6- اُنظر الوسائل 17:349، الباب 2 من أبواب اللقطه.

«وقیل» والقائل الشیخ فی المبسوط (1)والعلّامه (2)وجماعه (3)بل أسنده فی التذکره إلی علمائنا (4)مطلِقاً: «وکذا» حکم «کلّ ما لا یمتنع» من الحیوان «من صغیر السباع» بعدْوٍ ولا طیران ولا قوّه وإن کان من شأنه الامتناع إذا کمُل کصغیر الإبل والبقر، ونسبه المصنّف إلی القیل؛ لعدم نصّ علیه بخصوصه، وإنّما ورد علی «الشاه» فیبقی غیرها علی أصاله البقاء علی ملک المالک، وحینئذٍ فیلزمها حکم اللقطه، فتُعرَّف سنهً، ثمّ یتملّکها إن شاء أو یتصدّق بها، لکن فی قوله صلی الله علیه و آله و سلم: «هی لک أو لأخیک أو للذئب» إیماء إلیه، حیث إنّها لا تمتنع من السباع. ولو أمکن امتناعها بالعَدْو کالظباء (5)أو الطیران لم یجز أخذها مطلقاً إلّاأن یخاف ضیاعها، فالأقرب الجواز بنیّه الحفظ للمالک.

وقیل یجوز أخذ الضالّه مطلقاً بهذه النیّه (6)وهو حسن؛ لما فیه من الإعانه والإحسان، وتُحمل أخبار النهی علی الأخذ بنیّه التملّک. والتعلیلُ بکونها محفوظه بنفسها غیرُ کافٍ فی المنع؛ لأنّ الأثمان (7)کذلک حیث کانت مع جواز التقاطها بنیّه التعریف وإن فارقتها بعد ذلک فی الحکم.

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 270


1- المبسوط 3:320.
2- التحریر 4:458، الرقم 6060، والإرشاد 2:442، والقواعد 2:206.
3- مثل ابن إدریس فی السرائر 2:101، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:140-141، والصیمری فی غایه المرام 4:151، وابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 4:302، والمقتصر:354.
4- التذکره (الحجریّه) 2:267.
5- جمع ظبی، وهو الغزال.
6- قاله العلّامه فی التذکره (الحجریّه) 2:269.
7- المراد بها غیر اللقیط والضالّه من الأموال، لا الثمن المصطلح.
[فی الاخذ و شروطه]

«ولو وُجدت الشاه فی العمران» وهی التی لا یُخاف علیها فیها من السباع، وهی ما قرب من المساکن «احتبسها» الواجد «ثلاثه أیّام» من حین الوجدان «فإن لم یجد صاحبها باعها وتصدّق بثمنها» وضمن إن لم یرض المالک علی الأقوی. وله إبقاؤها بغیر بیع وإبقاء ثمنها أمانه إلی أن یظهر المالک أو ییأس منه، ولا ضمان حینئذٍ إن جاز أخذها کما یظهر من العباره. والذی صرّح به غیره (1)عدم جواز أخذ شیء من العمران، ولکن لو فعل لزمه هذا الحکم فی الشاه.

وکیف کان، فلیس له تملّکها مع الضمان علی الأقوی؛ للأصل وظاهر النصّ (2)والفتوی عدم وجوب التعریف حینئذٍ.

وغیر الشاه یجب مع أخذه تعریفه سنه کغیره من المال، أو یحفظه لمالکه من غیر تعریف، أو یدفعه إلی الحاکم.

«ولا یشترط فی الآخذ» باسم الفاعل شیء من الشروط المعتبره فی آخذ اللقیط وغیرها «إلّاالأخذ» - بالمصدر-بمعنی أ نّه یجوز التقاطها فی موضع الجواز للصغیر والکبیر والحرّ والعبد والمسلم والکافر؛ للأصل «فتقرّ ید العبد» علی الضالّه مع بلوغه وعقله «و» ید «الولیّ علی لقطه غیر الکامل» من طفل ومجنون وسفیه، کما یجب علیه حفظ ماله؛ لأنّه لا یؤمن علی إتلافه، فإن أهمل الولیّ ضمن. ولو افتقر إلی تعریف تولّاه الولیّ ثمّ یفعل بعدَه الأولی للملتقَط من تملّکٍ وغیره.

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 271


1- مثل المحقّق فی الشرائع 3:289، والعلّامه فی القواعد 2:206، والتحریر 4:459، الرقم 6062، ونسبه فی التنقیح الرائع 4:113 إلی المشهور وقال فیه: ولا نعلم فیه خلافاً إلّامن الشیخ فی المبسوط.
2- اُنظر الوسائل 17:365، الباب 13 من أبواب اللقطه، الحدیث 6.

«والإنفاق» علی الضالّه «کما مرّ» (1)فی الإنفاق علی اللقیط: من أ نّه مع عدم بیت المال والحاکم ینفق ویرجع مع نیّته علی أصحّ القولین (2)لوجوب حفظها، ولا یتمّ إلّابالإنفاق، والإیجاب إذن من الشارع فیه، فیستحقّه مع نیّته.

وقیل: لا یرجع هنا (3)لأنّه إنفاق علی مال الغیر بغیر إذنه، فیکون متبرّعاً. وقد ظهر ضعفه.

ولا یشترط الإشهاد علی الأقوی؛ للأصل.

«ولو انتفع» الآخذ بالظهر والدرّ والخدمه «قاصّ» المالکَ بالنفقه، ورجع ذو الفضل بفضله.

وقیل: یکون الانتفاع بإزاء النفقه مطلقاً (4)وظاهر الفتوی جواز الانتفاع لأجل الإنفاق، سواء قاصَّ أم جعله عوضاً.

«ولا یضمن» الآخذ الضالّه حیث یجوز له أخذها «إلّابتفریطٍ (5)» والمراد به ما یشمل التعدّی «أو قصد التملّک» فی موضع جوازه وبدونه (6)ولو قبضها فی غیر موضع الجواز ضمن مطلقاً؛ للتصرّف فی مال الغیر عدواناً.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 272


1- مرّ فی الصفحه 15.
2- وهو قول الأکثر کما فی جامع المقاصد 6:145، والأشهر کما فی المسالک 12:504، واختاره المفید فی المقنعه:648، والشیخ فی النهایه:323-324، والمحقّق فی الشرائع 3:290، والمختصر النافع:261، وغیرهم.
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:107، وانظر 110 أیضاً.
4- قاله الشیخ فی النهایه:324.
5- فی (ش) و (ر) ونسخه (س) من المتن: بالتفریط.
6- أی بدون التفریط.
الفصل «الثالث» «فی» لقطه «المال»
[لقطه الحرم و احکامها]

غیر الحیوان مطلقاً «وما کان» منه «فی الحرم حرم أخذه» بنیّه التملّک مطلقاً قلیلاً کان أم کثیراً؛ لقوله تعالی: (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّٰا جَعَلْنٰا حَرَماً آمِناً) (1)وللأخبار الدالّه علی النهی عنه مطلقاً (2)وفی بعضها عن الکاظم علیه السلام: «لقطه الحرم لا تُمَسّ بید ولا رجل، ولو أنّ الناس ترکوها لجاء صاحبها وأخذها» (3)وذهب بعضهم إلی الکراهه مطلقاً (4)استضعافاً لدلیل التحریم، أمّا فی الآیه فمن حیث الدلاله، وأمّا فی الخبر فمن جهه السند (5)واختاره المصنّف فی الدروس (6)وهو أقوی.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 273


1- العنکبوت:67.
2- انظر الوسائل 9:361-362، الباب 28 من أبواب مقدّمات الطواف، و 17:368، الباب 17 من أبواب اللقطه.
3- الوسائل 17:348، الباب الأوّل من أبواب اللقطه، الحدیث 3.
4- قاله الشیخ فی الخلاف 3:579، المسأله 3 من اللقطه، والمحقّق فی الشرائع 3:292.
5- وذلک لإرساله، اُنظر المسالک 12:513.
6- الدروس 3:86.

«و» علی التحریم «لو أخذه حَفِظه لربّه، وإن تلف بغیر تفریط لم یضمن» لأنّه یصیر بعد الأخذ أمانه شرعیّه.

ویُشکل ذلک علی القول بالتحریم؛ لنهی الشارع عن أخذها فکیف یصیر أمانه منه؟ والمناسب للقول بالتحریم ثبوت الضمان مطلقاً «ولیس له تملّکه» قبل التعریف ولا بعده «بل یتصدّق به» بعد التعریف حولاً عن مالکه، سواء قلّ أم کثر؛ لروایه علیّ بن أبی حمزه عن الکاظم علیه السلام قال: «سألته عن رجل وجد دیناراً فی الحرم فأخذه قال: بئس ما صنع! ما کان ینبغی له أن یأخذه. قال: قلت: قد ابتُلی بذلک، قال: یُعرّفه [ سنه ] (1)قلت: فإنّه قد عرّفه فلم یجد له ناعتاً (2)فقال: یرجع إلی بلده فیتصدّق به علی أهل بیت من المسلمین، فإن جاء طالبه فهو له ضامن» (3).

وقد دلّ الحدیث بإطلاقه علی عدم الفرق بین القلیل والکثیر فی وجوب تعریفه مطلقاً وعلی تحریم الأخذ، وکذلک علی ضمان المتصدّق لو کره المالک. لکن ضعف سنده (4)یمنع ذلک کلّه.

والأقوی ما اختاره المصنّف فی الدروس (5)من جواز تملّک ما نقص عن الدرهم ووجوب تعریف ما زاد، کغیره.

«وفی الضمان» لو تصدّق به بعد التعریف وظهر المالک فلم یرضَ

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 274


1- لم یرد فی التهذیب والوسائل.
2- فی التهذیب والوسائل: باغیاً.
3- الوسائل 17:368، الباب 17 من أبواب اللقطه، الحدیث 2.
4- وضعف سنده بعلیّ بن أبی حمزه، فإنّه ضعیف واقفی. المسالک 16:292.
5- الدروس 3:86.

بالصدقه «خلاف» منشؤه من دلاله الخبر السالف علی الضمان، وعمومِ قوله صلی الله علیه و آله و سلم: «علی الید ما أخذت حتّی تؤدّی» (1)وإتلافه مالَ الغیر بغیر إذنه. ومن کونه أمانه قد دفعها بإذن الشارع فلا یتعقّبه الضمان، ولأصاله البراءه. والقول بضمان ما یجب تعریفه أقوی.

[لقطه غیر الحرم و احکامها]

«ولو أخذه بنیّه الإنشاد» والتعریف «لم یحرم» وإن کان کثیراً؛ لأنّه محسن. والأخبار الدالّه علی التحریم مطلقه، وعمل بها الأکثر (2)مطلقاً، ولو تمّت لم یکن التفصیل جیّداً.

«ویجب تعریفه حولاً علی کلّ حال» قلیلاً کان أم کثیراً أخذه بنیّه الإنشاد أم لا؛ لإطلاق الخبر السالف (3)وقد عرفت ما فیه.

«وما کان فی غیر الحرم یحلّ منه» ما کان من الفضّه «دونَ الدرهم» أو ما کانت قیمته دونَه لو کان من غیرها «من غیر تعریف» ولکن لو ظهر مالکه وعینه باقیه وجب ردّه علیه علی الأشهر. وفی وجوب عوضه مع تلفه قولان (4)مأخذهما: أ نّه تصرّف شرعیّ فلا یتعقّبه ضمان. وظهور الاستحقاق.

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 275


1- المستدرک 17:88، الباب الأوّل من کتاب الغصب، الحدیث 3.
2- مثل الشیخ فی المبسوط 3:321، والنهایه:284 و 320، وابن إدریس فی السرائر 2:101، والعلّامه فی القواعد 2:207، وقال المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:147: هذا هو المشهور والأصحّ. . . وهو المختار.
3- یعنی خبر علیّ بن أبی حمزه، وقد نبّهنا هناک علی عدم ورود کلمه «سنه» فی الخبر.
4- القول بالضمان للعلّامه فی التحریر 4:463، والقواعد 2:209، ووجّهه المحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:159. والقول بعدم الضمان للشیخ فی النهایه:320، والحلبی فی الکافی:350، وابن زهره فی الغنیه:303، ونسبه فی المختلف 6:92 إلی المشهور.

«وما عداه» وهو ما کان بقدر الدرهم أو أزید عیناً أو قیمه «یتخیّر الواجد فیه بعد تعریفه حولاً» عقیب الالتقاط مع الإمکان متتابعاً بحیث یعلم السامع أنّ التالی تکرار لمتلوّه، ولیکن فی موضع الالتقاط مع الإمکان إن کان بلداً، ولو کان بریّه عرّف من یجده فیها ثمّ أکمله إذا حضر فی بلده. ولو أراد السفر قبل التعریف فی بلد الالتقاط أو إکماله، فإن أمکنه الاستنابه فهی أولی، وإلّا عرّفه فی بلده بحیث یشتهر خبره، ثمّ یکمله فی غیره. ولو أخّره عن وقت الالتقاط اختیاراً أثِم واعتُبر الحول من (1)حین الشروع، ویترتّب علیه أحکامه مطلقاً علی الأقوی. ویجوز التعریف «بنفسه وبغیره» لحصول الغرض بهما، لکن یشترط فی النائب العداله أو الاطّلاع (2)علی تعریفه المعتبر شرعاً؛ إذ لا یُقبل إخبار الفاسق «بین الصدقه به» علی مستحقّی الزکاه لحاجته، وإن اتّحد وکثرت (3)«والتملّک» بنیّته.

«ویضمن» لو ظهر المالک «فیهما» فی الثانی مطلقاً، وفی الأوّل إذا لم یرض بالصدقه. ولو وجد العین باقیه، ففی تعیین رجوعه بها لو طلبها، أو تخیّر الملتقط بین دفعها ودفع البدل مثلاً أو قیمه، قولان (4)ویظهر من

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 276


1- لم یرد «من» فی (ع) و (ف) .
2- أی اطّلاع الواجد.
3- یعنی اتّحد المستحقّ وکثرت اللقطه.
4- القول بوجوب ردّ العین للمحقّق الثانی، اُنظر جامع المقاصد 6:168 و 186، ونسبه فی مفتاح الکرامه 6:183 إلی ظاهر النهایه والمبسوط والمراسم والسرائر، بل والمقنعه والوسیله. والقول بالتخییر للمحقّق فی الشرائع 3:295، والعلّامه فی القواعد 2:213، ونسبه فی المسالک 12:548 إلی أشهر القولین.

الأخبار (1)الأوّلُ، واستقرب المصنّف فی الدروس (2)الثانی.

ولو عابت ضمن أرشها ویجب قبوله معها علی الأوّل، وکذا علی الثانی علی الأقوی. والزیاده المتّصله للمالک، والمنفصله للملتقط. أمّا الزوائد قبل نیّه التملّک فتابعه للعین.

والأقوی أنّ ضمانها لا یحصل بمجرّد التملّک أو الصدقه، بل بظهور المالک، سواء طالب أم لم یطالب، مع احتمال توقّفه علی مطالبته أیضاً، ولا یشکل بأنّ استحقاق المطالبه یتوقّف علی ثبوت الحقّ، فلو توقّف ثبوته علیه دار؛ لمنع توقّفه علی ثبوت الحقّ، بل علی إمکان ثبوته، وهو هنا کذلک.

وتظهر الفائده فی عدم ثبوته دیناً فی ذمّته قبل ذلک، فلا یقسّط علیه ماله لو أفلس. ولا یجب الإیصاء به ولا یُعدّ مدیوناً ولا غارماً بسببه، ولا یطالبه به فی الآخره لو لم یظهر فی الدنیا، إلی غیر ذلک.

«وبین إبقائه» فی یده «أمانه» موضوعاً فی حرز أمثاله «ولا یضمن» ما لم یفرّط.

هذا إذا کان ممّا لا یضرّه البقاء کالجواهر «ولو کان ممّا لا یبقی» کالطعام «قوّمه علی نفسه» أو باعه وحفظ ثمنه ثمّ عرّفه «أو دفعه إلی الحاکم» إن وجده، وإلّا تعیّن علیه الأوّل، فإن أخلّ به فتلف أو عاب ضمن. ولو کان ممّا یتلف علی تطاول الأوقات لا عاجلاً کالثیاب تعلّق الحکم بها عند خوف التلف.

«ولو افتقر إبقاؤه إلی علاج» کالرطب المفتقر إلی التجفیف «أصلحه الحاکم ببعضه» بأن یجعل بعضه عوضاً عن إصلاح الباقی أو یبیع بعضه وینفقه

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 277


1- اُنظر الوسائل 17:349، الباب 2 من أبواب اللقطه، الحدیث الأوّل.
2- الدروس 3:90.

علیه وجوباً، حذراً من تلف الجمیع. ویجب علی الملتقط إعلامه بحاله إن لم یعلم، ومع عدمه یتولّاه بنفسه، حذراً من الضرر بترکه.

[ما یکره التقاطه]

«ویُکره التقاط» ما تکثر منفعته وتقلّ قیمته مثل «الإداوه» - بالکسر-وهی المِطهره، به (1)أیضاً «والنعل» غیر الجلد؛ لأنّ المطروح منه مجهولاً میته، أو یُحمل (2)علی ظهور أمارات تدلّ علی ذکاته، فقد یظهر من المصنّف فی بعض کتبه (3)التعویل علیها، وذکره هنا مطلقاً تبعاً للروایه (4)ولعلّها تدلّ علی الثانی «والمِخصره» - بالکسر-وهی کلّما اختصره الإنسان بیده فأمسکه من عصی ونحوها قاله الجوهری (5)والکلام فیها إذا کانت جلداً-کما هو الغالب-کما سبق «والعصا» وهی علی ما ذکره الجوهری (6)أخصّ من المخصره، وعلی المتعارف (7)غیرها «والشِظاظ» - بالکسر-خشبه محدّده الطرف تدخل فی عروه الجُوالقین (8)لیجمع بینهما عند حملهما علی البعیر، والجمع أشِظّه «والحبل والوتد» بکسر وسطه «والعِقال» - بالکسر-وهو حبل یُشدّ به قائمه البعیر.

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 278


1- أی بالکسر.
2- یعنی یُحمل إطلاق المتن.
3- اُنظر الذکری 3:30-31.
4- اُنظر الوسائل 17:363، الباب 12 من أبواب اللقطه، الحدیث 2.
5- الصحاح 2:646 (خصر) .
6- لم نعثر علی التصریح به، ولعلّه ینظر إلی ما ذکره آنفاً عنه.
7- کان المتعارف إطلاق المخصره علی السوط ونحوه (هامش ر) .
8- الجُوالق: وعاء من صوف أو شعر (فارسیّه) .

وقیل: یحرم بعض هذه (1)؛ للنهی عن مسّه.

«ویُکره أخذ اللقطه» مطلقاً وإن تأکّدت فی السابق؛ لما روی عن علیّ علیه السلام: «إیّاکم واللقطه، فإنّها ضالّه المؤمن، وهی من حریق النار» (2)وعن الصادق علیه السلام: «لا یأخذ (3)الضالّه إلّاالضالّون» (4)وحرّمها بعضهم (5)لذلک. وحُمل النهی علی أخذها بنیّه عدم التعریف، وقد روی فی الخبر الثانی زیاده «إذا لم یعرّفوها» (6)«وخصوصاً من الفاسق والمعسر» لأنّ الأوّل لیس أهلاً لحفظ مال الغیر بغیر إذنه، والثانی یضرّ بحال المالک إذا ظهر وقد تملّک. وإنّما جاز مع ذلک؛ لأنّ اللقطه فی معنی الاکتساب، لا استئمان محض.

هذا إذا لم یعلم خیانته، وإلّا وجب علی الحاکم انتزاعها منه حیث لا یجوز له التملّک، أو ضمّ مشرف إلیه من باب الحسبه، ولا یجب ذلک فی غیره «ومع اجتماعهما» أی الفسق والإعسار المدلول علیهما بالمشتقّ منهما «تزید

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 279


1- وهو النعلان والأداوه والسوط. قال أبو الصلاح [ الکافی:350 ] وجماعه [ کالصدوق فی الفقیه 3:295 ونسبه العلّامه فی المختلف 6:90 إلی ابن بابویه ]: یحرم لقطتها؛ لروایه عبد الرحمن عن الصادق علیه السلام «لا تمسّه» . [ الوسائل 17:363، الباب 12 من أبواب اللقطه، الحدیث 2 ]. (منه رحمه الله) .
2- الوسائل 17:349، الباب الأوّل من أبواب اللقطه، الحدیث 8.
3- کذا فی النسخ، وفی التهذیب والوسائل: لا یأکل.
4- الوسائل 17:348، الباب الأوّل من أبواب اللقطه، الحدیث 5. وفیه والتهذیب عن جعفر عن أبیه علیهما السلام.
5- لم نعثر علیه، کما ذکرنا آنفاً.
6- وردت الزیاده فی خبر آخر بلفظ «الضوالّ لا یأکلها إلّاالضالّون. . .» راجع الوسائل 17:350، الباب 2 من أبواب اللقطه، الحدیث 4.

الکراهه» لزیاده سببها.

«ولیُشهد» الملتقط «علیها» عند أخذها عدلین «مستحبّاً» تنزیهاً لنفسه عن الطمع فیها، ومنعاً لوارثه من التصرّف (1)لو مات، وغرمائه لو فُلِّس. «ویعرّف الشهود بعض الأوصاف» کالعُدّه (2)والوعاء والعفاص (3)والوکاء (4)لا جمیعها (5)حذراً من شیاع خبرها فیطّلع علیها من لا یستحقّها فیدّعیها ویذکر الوصف.

«والملتقط» للمال «من له أهلیّه الاکتساب» وإن کان غیر مکلّف أو مملوکاً «و» لکن یجب أن «یحفظ الولیّ ما التقطه الصبیّ» کما یجب علیه حفظ ماله، ولا یُمکّنه منه؛ لأنّه لا یؤمن علیه «وکذا المجنون» فإن افتقر إلی تعریفه عرّفه، ثمّ فعل لهما ما هو الأغبط لهما من التملّک والصدقه والإبقاء أمانه.

«ویجب تعریفها» أی اللقطه البالغه درهماً فصاعداً «حولاً» کاملاً وقد تقدّم، وإنّما أعاده لیرتّب علیه قوله: «ولو متفرّقاً» وما بعده، ومعنی جوازه متفرّقاً: أ نّه لا یعتبر وقوع التعریف کلّ یوم من أیّام الحول، بل المعتبر ظهور أنّ التعریف التالی تکرار لما سبق، لا للقطه جدیده. فیکفی التعریف فی الابتداء کلّ یوم مرّه أو مرّتین، ثمّ فی کلّ اُسبوع، ثمّ فی کلّ شهر مراعیاً لما ذکرناه. ولا یختصّ تکراره أیّاماً باُسبوع واُسبوعاً ببقیّه الشهر وشهراً ببقیّه الحول، وإن

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 280


1- فی (ر) و (ش) : التصرّفات.
2- هو ما یعدّه الإنسان لحوائجه، ویأتی بمعنی العدد أیضاً.
3- ککتاب: جلد یغطّی به رأس القاروره.
4- الخیط الذی یشدّ به القِربه والصُرّه والکیس وغیرها.
5- فی (ع) : جمیعاً.

کان ذلک مجزیاً، بل المعتبر: أن لا ینسی کون التالی تکراراً لما مضی؛ لأنّ الشارع لم یقدّره بقدر، فیعتبر فیه ما ذکر؛ لدلاله العرف علیه.

ولیس المراد بجوازه متفرّقاً: أنّ الحول یجوز تلفیقه لو فُرض ترک التعریف فی بعضه، بل یعتبر اجتماعه فی حول واحد؛ لأنّه المفهوم منه شرعاً عند الإطلاق. خلافاً لظاهر التذکره (1)حیث اکتفی به. وبما ذکرناه من تفسیر التفرّق صرّح فی القواعد (2).

ووجوب التعریف ثابت «سواء نوی» الملتقط «التملّک أو لا» فی أصحّ القولین (3)لإطلاق الأمر به الشامل للقسمین. خلافاً للشیخ (4)حیث شرط فی وجوبه نیّه التملّک، فلو نوی الحفظ لم یجب.

ویشکل باستلزامه خفاء اللقطه، وبأنّ التملّک غیر واجب فکیف تجب وسیلته؟ وکأ نّه أراد به الشرط.

«وهی أمانه» فی ید الملتقط «فی الحول وبعدَه» فلا یضمنها لو تلفت بغیر تفریط «ما لم ینو التملّک، فیضمن» بالنیّه وإن کان قبل الحول، ثمّ لا تعود أمانه (5)لو عاد إلی نیّتها استصحاباً لما ثبت. ولم تفد النیّه (6)الملک فی غیر وقتها،

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 281


1- اُنظر التذکره (الحجریّه) 2:258.
2- القواعد 2:210.
3- نسبه فی المختلف 6:90 إلی المشهور واعتمد علیه، واختاره المحقّق، اُنظر الشرائع 3:292 و 295، والعلّامه فی القواعد 2:210، والتحریر 4:469، الرقم 6082، والشهید فی الدروس 3:88، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 6:160.
4- المبسوط 3:322.
5- فی (ع) : أمانته.
6- فی (ر) : نیّته.

لکن لو مضی الحول مع قیامه بالتعریف وتملّکها حینئذٍ بُنی بقاء الضمان وعدمه علی ما سلف: من تنجیز الضمان، أو توقّفه علی مطالبه المالک.

«ولو التقط العبدُ عرّف بنفسه أو بنائبه» کالحرّ «فلو أتلفها» قبل التعریف أو بعده «ضمن بعد عتقه» ویساره کما یضمن غیرَها من أموال الغیر التی یتصرّف فیها بغیر إذنه «ولا یجب علی المالک انتزاعها منه» قبل التعریف وبعده «وإن لم یکن» العبد «أمیناً» لأصاله البراءه من وجوب حفظ مال الغیر مع عدم قبضه، وخصوصاً مع وجود ید متصرّفه.

وقیل: یضمن بترکها فی ید غیر الأمین؛ لتعدّیه (1)وهو ممنوع.

نعم، لو کان العبد غیر ممیّز فقد قال المصنّف فی الدروس: إنّ المتّجه ضمان السیّد (2)نظراً إلی أنّ العبد حینئذٍ بمنزله البهیمه المملوکه یضمن مالکها ما تفسده من مال الغیر مع إمکان حفظها.

وفیه نظر؛ للفرق بصلاحیّه ذمّه العبد لتعلّق مال الغیر بها، دون الدابّه، والأصل براءه ذمّه السیّد من وجوب انتزاع مال غیره وحفظه.

نعم، لو أذن له فی الالتقاط اتّجه الضمان مع عدم تمییزه أو عدم أمانته إذا قصّر فی الانتزاع قطعاً، ومع عدم التقصیر علی احتمال من حیث إنّ ید العبد ید المولی.

«ویجوز للمولی التملّک بتعریف العبد» مع علم المولی به، أو کون العبد ثقه لیقبل خبره، وللمولی انتزاعها منه قبل التعریف وبعده. ولو تملّکها العبد بعد التعریف صحّ علی القول بملکه، وکذا یجوز لمولاه مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 282


1- قاله الشیخ فی المبسوط 3:325.
2- الدروس 3:92.

«ولا تدفع» اللقطه إلی مدّعیها وجوباً «إلّابالبیّنه» العادله أو الشاهد والیمین «لا بالأوصاف وإن خفیت» بحیث یغلب الظنّ بصدقه لعدم (1)اطّلاع غیر المالک علیها غالباً کوصف وزنها ونقدها ووکائها؛ لقیام الاحتمال (2).

«نعم یجوز الدفع بها (3)» وظاهره کغیره جواز الدفع بمطلق الوصف؛ لأنّ الحکم لیس منحصراً فی الأوصاف الخفیّه، وإنّما ذُکرت مبالغهً. وفی الدروس شرط فی جواز الدفع إلیه ظنَّ صدقه لإطنابه فی الوصف، أو رجحان عدالته (4)وهو الوجه؛ لأنّ مناط أکثر الشرعیّات الظنّ، ولتعذّر إقامه البیّنه غالباً، فلولاه لزم عدم وصولها إلی مالکها کذلک. وفی بعض الأخبار (5)إرشاد إلیه.

ومنع ابن إدریس من دفعها بدون البیّنه؛ لاشتغال الذمّه بحفظها، وعدم ثبوت کون الوصف حجّه (6).

والأشهر الأوّل وعلیه «فلو أقام غیره» أی غیر الواصف «بها بیّنه» بعد دفعها إلیه «استعیدت منه» لأنّ البیّنه حجّه شرعیّه بالملک، والدفع بالوصف إنّما کان رخصه وبناءً علی الظاهر «فإن تعذّر» انتزاعها من الواصف «ضمن الدافع» لذی البیّنه مثلَها أو قیمتها «ورجع» الغارم «علی القابض» بما غرمه؛ لأنّ التلف فی یده، ولأ نّه عادٍ، إلّاأن یعترف الدافع له بالملک،

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 283


1- تعلیل للمنفیّ.
2- تعلیل للنفی.
3- مع تعارض الأصل والظاهر. (منه رحمه الله) .
4- الدروس 3:89.
5- اُنظر الوسائل 17:356، الباب 6 من أبواب اللقطه، و 366، الباب 15 من الأبواب، الحدیث الأوّل.
6- السرائر 2:111.

فلا یرجع علیه لو رُجع علیه؛ لاعترافه بکون الأخذ منه ظلماً. وللمالک الرجوع علی الواصف القابض ابتداءً فلا یرجع علی الملتقط، سواء تلفت فی یده أم لا.

ولو کان دفعها إلی الأوّل بالبیّنه ثمّ أقام آخر بیّنته حکم بأرجح البیّنتین عدالهً وعدداً، فإن تساویا اُقرع، وکذا لو أقاماها ابتداءً. [ فلو ] (1)خرجت القرعه للثانی انتزعها من الأوّل، وإن تلفت فبدلها مثلاً أو قیمهً. ولا شیء علی الملتقط إن کان دفعها بحکم الحاکم، وإلّا ضمن.

ولو کان الملتقط قد دفع بدلها لتلفها ثمّ ثبتت للثانی رجع علی الملتقط؛ لأنّ المدفوع إلی الأوّل لیس عین ماله، ویرجع الملتقط علی الأوّل بما أدّاه إن لم یعترف له بالملک لا من حیث البیّنه، أمّا لو اعترف لأجلها لم یضرّ، لبنائه علی الظاهر وقد تبیّن خلافه «والموجود فی المفازه» وهی البریّه القفر، والجمع: المفاوز، قاله ابن الأثیر فی النهایه (2)ونقل الجوهری عن ابن الأعرابی: أ نّها سُمّیت بذلک تفاؤلاً بالسلامه والفوز (3)«والخربه» التی باد أهلها «أو مدفوناً فی أرض لا مالک لها» ظاهراً «یُتملّکُ من غیر تعریف» وإن کثر «إذا لم یکن علیه أثر الإسلام» من الشهادتین، أو اسم سلطان من سلاطین الإسلام ونحوه «وإلّا» یکن کذلک بأن وجد علیه أثر الإسلام «وجب» التعریف؛ لدلاله الأثر علی سبق ید المسلم، فتستصحب.

وقیل: یملک مطلقاً (4)؛ لعموم صحیحه محمّد بن مسلم: «إنّ للواجد

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 284


1- فی المخطوطات: ولو.
2- النهایه 3:478 (فوز) .
3- الصحاح 3:890 (فوز) ، ولکن فیه: قال الأصمعی.
4- وهو المنسوب إلی الشیخ فی النهایه:320، وابن إدریس فی السرائر 2:101، وهو ظاهر المحقّق فی الشرائع 3:293.

ما یوجد فی الخربه» (1)ولأنّ أثر الإسلام قد یصدر عن غیر المسلم، وحملت الروایه (2)علی الاستحقاق بعد التعریف فیما علیه الأثر (3). وهو بعید، إلّاأنّ الأوّل أشهر.

ویستفاد من تقیید الموجود فی الأرض التی لا مالک لها بالمدفون، عدم اشتراطه فی الأوّلین، بل یُملک ما یوجد فیهما مطلقاً، عملاً بإطلاق النصّ والفتوی. أمّا غیر المدفون فی الأرض المذکوره فهو لقطه.

هذا کلّه إذا کان فی دار الإسلام. أمّا فی دار الحرب فلواجده مطلقاً.

«ولو کان للأرض» التی وجد مدفوناً فیها «مالک عرّفه، فإن عَرِفه» أی ادّعی أ نّه له، دفعه إلیه من غیر بیّنه ولا وصف «وإلّا» یدّعیه (4)«فهو للواجد» مع انتفاء أثر الإسلام، وإلّا فلقطه کما سبق. ولو وجده فی الأرض المملوکه غیر مدفون فهو لقطه، إلّاأ نّه یجب تقدیم تعریف المالک، فإن ادّعاه فهو له کما سلف، وإلّا عرّفه.

«وکذا لو وجده فی جوف دابّه عرّفه مالکها» کما سبق؛ لسبق یده، وظهور کونه من ماله دخل فی علفها، لبعد وجوده فی الصحراء واعتلافه، فإن عَرِفه المالک، وإلّا فهو للواجد؛ لصحیحه علیّ (5)بن جعفر قال: کتبت إلی الرجل أسأله عن رجل اشتری جزوراً، أو بقره للأضاحی فلمّا ذبحها وجد فی جوفها

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 285


1- الوسائل 17:354، الباب 5 من أبواب اللقطه، الحدیث 1 و 2 نقلاً بالمعنی.
2- فی المختلف 6:110، والدروس 3:86.
3- لتعارض الأصل والظاهر. (منه رحمه الله) .
4- فی (ر) : یدّعِه.
5- کذا فی النسخ، وفی المصادر: عبد اللّٰه بن جعفر.

صُرّه فیها دراهم أو دنانیر أو جوهره، لمن تکون؟ فقال: فوقّع علیه السلام: «عرّفها البائع فإن لم یکن یعرفها فالشیء لک، رزقک اللّٰه إیّاه» (1)وظاهر الفتوی والنصّ عدم الفرق بین وجود أثر الإسلام علیه وعدمه.

والأقوی الفرق واختصاص الحکم بما لا أثر علیه، وإلّا فهو لقطه جمعاً بین الأدلّه (2)ولدلاله أثر الإسلام علی ید المسلم سابقاً «أمّا» ما یوجد فی جوف «السمکه فللواجد» لأنّها إنّما ملکت بالحیازه، والمحیز إنّما قصد تملّکها خاصّه؛ لعدم علمه بما فی بطنها فلم یتوجّه قصده إلیه بناءً علی أنّ المباحات إنّما تملک بالنیّه والحیازه معاً «إلّاأن تکون» السمکه «محصوره» فی ماء «تعلف» فتکون کالدابّه، لعین ما ذکر.

ومنه یظهر أنّ المراد بالدابّه: الأهلیّه کما یظهر من الروایه، فلو کانت وحشیّه لا تعتلف من مال المالک فکالسمکه. وهذا کلّه إذا لم یکن أثر الإسلام علیه. وإلّا فلقطه کما مرّ، مع احتمال عموم الحکم له فیهما (3)لإطلاق النصّ والفتوی.

«والموجود فی صندوقه أو داره» أو غیرهما من أملاکه «مع مشارکه الغیر» له فی التصرّف فیهما (4)محصوراً أو غیر محصور علی ما یقتضیه إطلاقهم «لُقطَه» أمّا مع عدم الحصر فظاهر؛ لأنّه بمشارکه غیره لا یَدَ له بخصوصه فیکون لقطه. وأمّا مع انحصار المشارک فلأنّ المفروض أ نّه لا یعرفه، فلا یکون له

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 286


1- الوسائل 17:358-359، الباب 9 من أبواب اللقطه، الحدیث الأوّل.
2- مطلقات وجوب تعریف اللقطه، ومطلقات جواز التملّک للواجد.
3- الوحشیّه والسمکه.
4- فی سوی (ش) : فیها.

بدون التعریف. ویحتمل قویّاً کونه له مع تعریف المنحصر؛ لأنّه بعدم اعتراف المشارک یصیر کما لا مشارک فیه.

«ولا معها» أی لا مع المشارکه «حلّ» للمالک الواجد؛ لأنّه من توابع ملکه المحکوم له به.

هذا إذا لم یقطع بانتفائه عنه، وإلّا أشکل الحکم بکونه له، بل ینبغی أن یکون لقطه، إلّاأنّ کلامهم هنا مطلق کما ذکره المصنّف.

ولا فرق فی وجوب تعریف المشارک هنا بین ما نقص عن الدرهم وما زاد؛ لاشتراکهم فی الید بسبب التصرّف. ولا یفتقر مدّعیه منهم إلی البیّنه ولا الوصف؛ لأ نّه مال لا یدّعیه أحد.

ولو جهلوا جمیعاً أمره فلم یعترفوا به ولم ینفوه، فإن کان الاشتراک فی التصرّف خاصّه فهو للمالک منهم، وإن لم یکن فیهم مالک فهو للمالک، وإن کان الاشتراک فی الملک والتصرّف فهم فیه سواء.

«ولا یکفی التعریف حولاً فی التملّک» لما یجب تعریفه «بل لا بدّ» بعد الحول «من النیّه» للتملّک وإنّما یُحدث التعریفُ حولاً تخییر (1)الملتقط بین التملّک بالنیّه، وبین الصدقه به، وبین إبقائه فی یده أمانه لمالکه.

هذا هو المشهور من حکم المسأله، وفیها قولان آخران علی [ طرفی ] (2)النقیض.

أحدهما: دخوله فی الملک قهراً من غیر احتیاج إلی أمر زائد علی التعریف؛

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 287


1- فی سوی (ع) : التخیّر.
2- فی المخطوطات: طرف.

لظاهر قول الصادق علیه السلام: «فإن جاء لها طالب، وإلّا فهی کسبیل ماله» (1)والفاء للتعقیب، وهو قول ابن إدریس (2)وردّ بأنّ کونها «کسبیل ماله» لا یقتضی حصول الملک حقیقه.

والثانی: افتقار ملکه إلی اللفظ الدالّ علیه بأن یقول: «اخترت تملّکها» وهو قول أبی الصلاح (3)وغیره (4)لأنّه معه مجمع علی ملکه، وغیره لا دلیل علیه.

والأقوی الأوّل؛ لقوله علیه السلام: «وإلّا فاجعلها فی عرض مالک» (5)وصیغه «افعل» للأمر (6)ولا أقلّ من أن یکون للإباحه، فیستدعی أن یکون المأمور به مقدوراً بعد التعریف وعدم مجیء المالک، ولم یذکر اللفظ، فدلّ الأوّل علی انتفاء الأوّل، والثانی علی انتفاء الثانی، وبه یجمع بینه وبین قوله علیه السلام: «کسبیل ماله» وإلّا لکان ظاهره الملک القهریّ، لا کما ردّ سابقاً. والأقوال الثلاثه للشیخ (7).

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 288


1- الوسائل 17:349، الباب 2 من أبواب اللقطه، الحدیث الأوّل.
2- السرائر 2:102-103.
3- لم نعثر علیه فی الکافی، ونسبه فی المختلف 6:86 إلیه أیضاً.
4- مثل الشیخ فی الخلاف 3:584، المسأله 10 من اللقطه.
5- الوسائل 17:350-352، الباب 2 من أبواب اللقطه، الحدیث 3 و 10.
6- فی (ر) : للوجوب.
7- أوّلها فی المبسوط [ 3:323 ]، وثانیها فی النهایه [ 320 ]، وثالثها فی الخلاف [ 3:584، المسأله 10 ]. (منه رحمه الله) .
کتاب إحیاء الموات
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 289

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 290

کتاب إحیاء الموات

[المراد من ارض الموات]

«وهو» أی الموات من الأرض «ما لا یُنتفع به» منها «لعُطلته أو لاستیجامه، أو لعُدم الماء عنه، أو لاستیلاء الماء علیه» ولو جعل هذه الأقسام أفراداً لعُطلته؛ لأنّها أعمّ منها، کان أجود. ولا فرق بین أن یکون قد سبق لها إحیاء ثمّ ماتت، وبین موتها ابتداءً علی ما یقتضیه الإطلاق. وهذا یتمّ مع إباده أهله بحیث لا یُعرفون ولا بعضهم، فلو عُرف المحیی لم یصحّ إحیاؤها علی ما صرّح به المصنّف فی الدروس (1)وسیأتی إن شاء اللّٰه تعالی ما فیه (2).

ولا یعتبر فی تحقّق موتها العارض ذهاب رسم العماره رأساً، بل ضابطه العُطله وإن بقیت آثار الأنهار ونحوها؛ لصدقه عرفاً معها خلافاً لظاهر التذکره (3)ولا یلحق ذلک بالتحجیر حیث إنّه لو وقع ابتداءً کان تحجیراً؛ لأنّ شرطه بقاء الید وقصد العماره. وهما منتفیان هنا، بل التحجیر مخصوص بابتداء الإحیاء؛ لأنّه بمعنی الشروع فیه حیث لا یبلغه، فکأ نّه قد حجّر علی غیره بأثره أن یتصرّف فیما حجّره بإحیاء وغیره.

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 291


1- الدروس 3:55.
2- یأتی فی الصفحه 46.
3- اُنظر التذکره (الحجریّه) 2:401.
[حکم الموات]

وحکم الموات: أن «یتملّکه (1)مَن أحیاه» إذا قصد تملّکه «مع غیبه الإمام علیه السلام» سواء فی ذلک المسلم والکافر؛ لعموم «من أحیا أرضاً میته فهی له» (2)ولا یقدح فی ذلک کونها للإمام علیه السلام علی تقدیر ظهوره؛ لأنّ ذلک لا یقصر عن حقّه من غیرها کالخمس والمغنوم بغیر إذنه، فإنّه بید الکافر والمخالف علی وجه الملک حالَ الغیبه، ولا یجوز انتزاعه (3)منه فهنا أولی.

«وإلّا» یکن الإمام علیه السلام غائباً «افتقر» الإحیاء «إلی إذنه» إجماعاً. ثمّ إن کان مسلماً ملکها بإذنه، وفی ملک الکافر مع الإذن قولان (4)ولا إشکال فیه لو حصل، إنّما الإشکال فی جواز إذنه له، نظراً إلی أنّ الکافر هل له أهلیّه ذلک أم لا؟ والنزاع قلیل الجدوی.

[ما لا یجوز احیاوه]

«ولا یجوز إحیاء العامر وتوابعه کالطریق» المفضی إلیه «والشرب» - بکسر الشین-وأصله الحظّ من الماء، ومنه قوله تعالی: (لَهٰا شِرْبٌ وَ لَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ) (5)والمراد هنا النهر وشبهه المعدّ لمصالح العامر، وکذا غیرهما من مرافق العامر وحریمه.

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 292


1- فی (س) : یملکه.
2- الوسائل 17:328، الباب 2 من أبواب إحیاء الموات، والمستدرک 17:111، الباب الأوّل من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 1 و 2.
3- فی (ش) : انتزاعها.
4- أمّا القول بالعدم فنسبه فی التذکره (الحجریّه) 2:400 وجامع المقاصد 7:10 إلی علمائنا، وفی غایه المرام 4:127 إلی المشهور عند أصحابنا. وأمّا القول بالملک فحسّنه المحقّق فی الشرائع 3:271، وقال العلّامه فی التحریر 4:484: فالوجه أ نّه یملکه.
5- الشعراء:155.

«ولا» إحیاء «المفتوحه عَنْوهً» بفتح العین أی قهراً وغلبه علی أهلها کأرض الشام والعراق وغالب بلاد الإسلام «إذ عامرها» حالَ الفتح «للمسلمین» قاطبه بمعنی أنّ حاصلها یصرف فی مصالحهم، لا تصرّفُهم فیها کیف اتّفق کما سیأتی «وغامرها (1)» بالمعجمه وهو خلاف العامر بالمهمله، قال الجوهری: وإنّما قیل له: «غامر» ؛ لأنّ الماء یبلغه فیغمره، وهو فاعل بمعنی مفعول کقولهم: «سرٌّ کاتم» و «ماء دافق» وإنّما بُنی علی فاعل لیقابل به العامر (2).

وقیل: الغامر من الأرض ما لم یُزرع ممّا یحتمل الزراعه (3)وما لا یبلغه الماء من موات الأرض لا یقال له: «غامر» نظراً إلی الوصف المتقدّم.

والمراد هنا أنّ مواتها مطلقاً «للإمام علیه السلام» فلا یصحّ إحیاؤه بغیر إذنه مع حضوره. أمّا مع غیبته فیملکها المحیی.

ویرجع الآن فی المحیی منها والمیّت فی تلک الحال إلی القرائن، ومنها: ضرب الخراج والمقاسمه، فإن انتفت فالأصل یقتضی عدم العماره، فیحکم لمن بیده منها شیء بالملک لو ادّعاه.

«وکذا کلّ ما» أی موات من الأرض «لم یجر علیه ملک لمسلم» فإنّه للإمام علیه السلام فلا یصحّ إحیاؤه إلّابإذنه مع حضوره ویباح فی غیبته. ومثله ما جری علیه ملکه ثمّ باد أهله.

«ولو جری علیه ملک مسلم» معروف «فهو له ولوارثه بعده» کغیره من الأملاک «ولا ینتقل عنه بصیرورته مواتاً» مطلقاً، لأصاله بقاء الملک،

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 293


1- فی (ق) : خرابها، وفی نسخه بدل (س) : غابرها.
2- الصحاح 2:773، (غمر) .
3- نقله ابن منظور فی اللسان 10:119 بلفظ: وقیل: الغامر من الأرض. . . .

وخروجه یحتاج إلی سبب ناقل، وهو محصور ولیس منه الخراب.

وقیل: یملکها المحیی بعد صیرورتها مواتاً ویبطل حقّ السابق (1)لعموم «من أحیا أرضاً میته فهی له» ولصحیحه أبی خالد الکابلی عن الباقر علیه السلام قال: «وجدنا فی کتاب علیّ علیه السلام: إنّ الأرض للّٰه یورثها من یشاء من عباده والعاقبه للمتّقین-إلی أن قال-وإن ترکها أو أخربها (2)فأخذها رجل من المسلمین من بعده فعمّرها وأحیاها فهو أحقّ بها من الذی ترکها» (3)وقول الصادق علیه السلام: «أ یّما رجل أتی خربه هائره (4)فاستخرجها وکری أنهارها وعمرها، فإنّ علیه فیها الصدقه، فإن کانت أرضاً لرجل قبله فغاب عنها وترکها وأخربها ثمّ جاء بعدُ یطلبها، فإنّ الأرض للّٰه ولمن عمرها» (5)وهذا هو الأقوی.

وموضع الخلاف: ما إذا کان السابق قد ملکها بالإحیاء، فلو کان قد ملکها بالشراء ونحوه لم یزل ملکه عنها إجماعاً، علی ما نقله العلّامه فی التذکره عن جمیع أهل العلم (6).

«وکلّ أرض أسلم علیها أهلها طوعاً» کالمدینه المشرّفه والبحرین

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 294


1- نسبه فی التذکره (الحجریّه) 2:401 إلی مالک وقال: ولا بأس بهذا القول عندی، ونسبه فی جامع المقاصد 7:17 إلی المشهور، وفی المسالک 12:399 إلی جماعه من أصحابنا.
2- کذا فی (ع) ، وفی سائر النسخ: أو خرّبها، وفی الوسائل: وأخربها.
3- الوسائل 17:329، الباب 3 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 2.
4- کذا فی النسخ: وفی الوسائل: بائره.
5- الوسائل 17:328، الباب 3 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث الأوّل.
6- لم نعثر علیه. نعم، نقل فی التذکره (الحجریّه) 2:401 عن بعض العامّه إجماع العلماء علی ذلک.

وأطراف الیمن «فهی لهم» علی الخصوص یتصرّفون فیها کیف شاؤوا «ولیس علیهم فیها سوی الزکاه مع» اجتماع «الشرائط» المعتبره فیها. هذا إذا قاموا بعمارتها.

أمّا لو ترکوها فخربت فإنّها تدخل فی عموم قوله: «وکلّ أرض تَرکَ أهلها عمارتها فالمحیی أحقّ بها» منهم، لا بمعنی ملکه لها بالإحیاء؛ لما سبق من أنّ ما جری علیها ملک مسلم لا ینتقل عنه بالموت، فبترک العماره التی هی أعمّ من الموت أولی، بل بمعنی استحقاقه التصرّف فیها ما دام قائماً بعمارتها «وعلیه طسقها» أی اُجرتها «لأربابها» الذین ترکوا عمارتها.

أمّا عدم خروجها عن ملکهم فقد تقدّم. وأمّا جواز إحیائها مع القیام بالاُجره فلروایه سلیمان بن خالد «وقد سأله عن الرجل یأتی الأرض الخربه فیستخرجها ویجری أنهارها ویعمرها ویزرعها فماذا علیه؟ قال: الصدقه، قلت: فإن کان یعرف صاحبها، قال: فلیؤدّ إلیه حقّه» (1)وهی دالّه علی عدم خروج الموات به عن الملک أیضاً؛ لأنّ نفس الأرض حقّ صاحبها، إلّاأ نّها مقطوعه السند ضعیفه (2)فلا تصلح.

وشرط فی الدروس إذن المالک فی الإحیاء، فإن تعذّر فالحاکم، فإن تعذّر جاز الإحیاء بغیر إذن، وللمالک حینئذٍ طسقها (3)ودلیله غیر واضح.

والأقوی أ نّها إن خرجت عن ملکه جاز إحیاؤها بغیر اُجره، وإلّا امتنع

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 295


1- الوسائل 17:329، الباب 3 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 3.
2- قال فی المسالک 15:441: لم ینصّ الأصحاب علی توثیقه [ سلیمان بن خالد ] علی تقدیر سلامه عقیدته. ولم یشر إلی قطع سندها فیه.
3- الدروس 3:56-57.

التصرّف فیها بغیر إذنه. وقد تقدّم ما یعلم منه خروجها عن ملکه وعدمه (1).

نعم، للإمام علیه السلام تقبیل المملوکه الممتنع أهلها من عمارتها بما شاء؛ لأنّه أولی بالمؤمنین من أنفسهم.

[حکم الارض المفتوحه عنوه]

«وأرض الصلح التی بأیدی أهل الذمّه» وقد صالحوا النبیّ صلی الله علیه و آله أو الإمام علیه السلام علی أنّ الأرض لهم فهی «لهم» عملاً بمقتضی الشرط «وعلیهم الجزیه» ما داموا أهل ذمّه. ولو أسلموا صارت کالأرض التی أسلم أهلها علیها طوعاً ملکاً لهم بغیر عوض. ولو وقع الصلح ابتداءً علی الأرض للمسلمین - کأرض خیبر-فهی کالمفتوحه عنوه.

«ویصرف الإمام علیه السلام حاصل الأرض المفتوحه عنوه» المحیاه حال الفتح «فی مصالح المسلمین» الغانمین وغیرهم، کسدّ الثغور، ومعونه الغزاه، وأرزاق الولاه.

هذا مع حضوره. أمّا مع غیبته فما کان منها بید الجائر یجوز المضیّ معه فی حکمه فیها فیصحّ تناول الخراج والمقاسمه منه بهبه وشراء واستقطاع، وغیرها ممّا یقتضیه حکمه شرعاً. وما یمکن استقلال نائب الإمام به-وهو الحاکم الشرعی-فأمرُه إلیه یصرفه فی مصالح المسلمین کالأصل (2).

«ولا یجوز بیعها» أی بیع الأرض المفتوحه عنوهً المحیاه حالَ الفتح؛ لأ نّها للمسلمین قاطبه، من وُجد منهم ذلک الیوم ومن یتجدّد إلی یوم القیامه، لا بمعنی ملک الرقبه، بل بالمعنی السابق، وهو صرف حاصلها فی مصالحهم.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 296


1- أمّا ما یُعلم منها خروجه عن ملکه: فهو «من أحیا أرضاً میته فهی له» ؛ لأنّها عامّه تشمل هذه أیضاً. وأمّا ما یُعلم منه عدم خروجها عن ملکه: فهو قوله: «لأصاله بقاء الملک وخروجه یحتاج إلی سبب ناقل، وهو محصور ولیس منه الخراب» (هامش ر) .
2- یعنی المنوب عنه، وهو الإمام المعصوم علیه السلام.

«ولا هبتها، ولا وقفها، ولا نقلها» بوجه من الوجوه المملّکه؛ لما ذکرناه من العلّه.

«وقیل» والقائل به جماعه من المتأخّرین (1)منهم المصنّف-وقد تقدّم فی کتاب البیع اختیاره له (2)-: إنّه «یجوز» جمیع ما ذکر من البیع والوقف وغیره «تبعاً لآثار المتصرّف» من بناءٍ وغرس، ویستمرّ الحکم ما دام شیء من الأثر باقیاً، فإذا زال رجعت الأرض إلی حکمها الأوّل.

ولو کانت میته حالَ الفتح أو عرض لها المَوَتان ثمّ أحیاها محیٍ، أو اشتبه حالها حالتَه، أو وُجدت فی ید أحد یدّعی ملکها حیث لا یعلم فساد دعواه، فهی کغیرها من الأرضین المملوکه بالشرط السابق (3)یتصرّف فیها المالک کیف شاء بغیر إشکال.

[شروط احیاء المملّک]

«وشروط الإحیاء المملّک (4)» للمحیی «ستّه» :

«انتفاء ید الغیر» عن الأرض المیته، فلو کان علیها ید محترمه لم یصحّ إحیاؤها لغیره؛ لأنّ الید تدلّ علی الملک ظاهراً إذا لم یُعلم انتفاء سبب صحیح للملک أو الأولویّه، وإلّا لم یلتفت إلی الید.

«وانتفاء ملک سابق» للأرض قبل موتها لمسلم أو مسالم، فلو کانت مملوکه (5)لأحدهما لم یصحّ إحیاؤها لغیره استصحاباً للملک السابق.

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 297


1- منهم ابن إدریس فی السرائر 1:478، والعلّامه فی التذکره 10:39، والقواعد 2:23.
2- تقدّم فی الجزء الثانی:197.
3- غیبه الإمام أو إذنه مع حضوره.
4- فی (س) ، ونسخه بدل (ش) من الشرح: للتملیک.
5- لم ترد «مملوکه» فی (ع) .

وهذان الشرطان مبنیّان علی ما سبق من عدم بطلان الملک بالموت مطلقاً، وقد تقدّم ما فیه من التفصیل المختار.

«وانتفاء کونه حریماً لعامر» لأنّ مالک العامر استحقّ حریمه؛ لأنّه من مرافقه وممّا یتوقّف کمال انتفاعه علیه، وسیأتی تفصیل الحریم.

«و» انتفاء «کونه مشعراً» أی محلّاً «للعباده» کعرفه والمشعر ومنی ولو کان یسیراً لا یمنع المتعبّدین، سدّاً لباب مزاحمه الناسکین، ولتعلّق حقوق الناس کافّه بها، فلا یسوغ تملّکها مطلقاً؛ لأدائه إلی تفویت هذا الغرض الشرعی.

وجوّز المحقّق الیسیر منه (1)لعدم الإضرار، مع أ نّه غیر ملک لأحد. وهو نادر، وعلیه لو عمد بعض الحاجّ فوقف به لم یجز؛ للنهی عن التصرّف فی ملک الغیر؛ لأنّا بنینا علیه، وهو مفسد للعباده التی هی عباره عن الکون ومن ضروراته (2)المکان.

وللمصنّف تفریعاً علیه وجه بالجواز جمعاً بین الحقّین وآخر بالتفصیل بضیق المکان فیجوز، وسعته فلا (3)وإثبات الملک مطلقاً یأباهما، وإنّما یتوجّهان لو جعله مشروطاً بأحد الأمرین.

«أو مُقْطَعاً» من النبیّ صلی الله علیه و آله، أو الإمام علیه السلام لأحد المسلمین؛ لأنّ المُقطَع له یصیر أولی من غیره کالتحجیر، فلا یصحّ لغیره التصرّف بدون إذنه وإن لم یفد ملکاً، وقد رُوی أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله أقطع بلال بن الحارث العقیق (4)وهو وادٍ بظاهر

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 298


1- الشرائع 3:274.
2- فی (ر) و (ش) : ضروریّاته.
3- الدروس 3:57.
4- السنن الکبری 4:152.

المدینه واستمرّ تحت یده إلی ولایه عمر. وأقطع الزبیر بن العوّام حُضرَ فرسه - بالحاء المهمله المضمومه والضاد المعجمه-وهو عدوه مقدارَ ما جری، فأجری فرسه حتّی قام أی عجز عن التقدّم فرمی بسوطه طلباً للزیاده علی الحُضر فأعطاه صلی الله علیه و آله من حیث وقع السوط (1)وأقطع صلی الله علیه و آله غیرهما مواضع اُخر (2).

«أو محجّراً» أی مشروعاً فی إحیائه شروعاً لم یبلغ حدّ الإحیاء، فإنّه بالشروع یفید أولویّه لا یصحّ لغیره التخطّی إلیه وإن لم یفد ملکاً، فلا یصحّ بیعه، لکن یورث ویصحّ الصلح علیه، إلّاأن یُهمِل الإتمام، فللحاکم حینئذٍ إلزامه به أو رفع یده عنه، فإن امتنع أذِنَ لغیره فی الإحیاء، وإن اعتذر بشاغل أمهله مدّه یزول عذره فیها، ولا یتخطّی غیره إلیها ما دام مُمهَلاً.

وفی الدروس جعل الشروط تسعه، وجعل منها: إذن الإمام مع حضوره. ووجود ما یُخرجها عن المَوات (بأن یتحقّق الإحیاء؛ إذ لا ملک قبل کمال العمل المعتبر فیه، وإن أفاد الشروع تحجیراً لا یفید سوی الأولویّه، کما مرّ) (3)وقصد التملّک فلو فعل أسباب الملک بقصد غیره أو لا مع قصد لم یملک کحیازه سائر المباحات من الاصطیاد والاحتطاب والاحتشاش (4).

والشرط الأوّل قد ذکره هنا فی أوّل الکتاب. والثانی یلزم من جعلها

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 299


1- المستدرک 17:122، الباب 12 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 4، والسنن الکبری 6:144.
2- مثل ما أقطع صلی الله علیه و آله لوائل بحضرموت ولغیره غیره، اُنظر السنن 6:143-145، باب إقطاع الموات، وسنن أبی داود 3:173-178، باب إقطاع الأرضین.
3- ما بین القوسین توضیح من المؤلّف، ولیس من کلام الدروس.
4- الدروس 3:55-61.

شروط الإحیاء، مضافاً إلی ما سیأتی من قوله: «والمرجع فی الإحیاء إلی العرف. . .» . والثالث یستفاد من قوله فی أوّل الکتاب: «یتملّکه من أحیاه» إذ التملّک یستلزم القصد إلیه، فإنّ الموجود فی بعض النسخ «یتملّکه» بالتاء بعد الیاء (1)ویوجد فی بعضها «یملکه» (2)وهو لا یفید.

ویمکن استفادته من قوله بعد حکمه برجوعه إلی العرف: «لمن أراد الزرع» و «لمن أراد البیت» (3)فإنّ الإراده لما ذکر ونحوه تکفی فی قصد التملّک وإن لم یقصده بخصوصه.

وحیث بیّن أنّ من الشرائط أن لا یکون حریماً لعامر نبّه هنا علی بیان حریم بعض الأملاک بقوله:

[حریم بعض الاملاک]

«وحریم العین ألف ذراع» حولَها من کلّ جانب «فی» الأرض «الرخوه وخمسمئه فی الصَلبه» بمعنی أ نّه لیس للغیر استنباط عین اُخری فی هذا القدر، لا المنع من مطلق الإحیاء. والتحدید بذلک هو المشهور روایهً (4)وفتویً (5)وحدّه ابن الجنید بما ینتفی معه الضرر (6)ومال إلیه العلّامه فی

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 300


1- کما فی (ق) .
2- کما فی (س) .
3- نصّه: إن أراد البیت.
4- الوسائل 17:338، الباب 11 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 3.
5- کما فی المختلف 6:207، وأفتی به الشیخ فی النهایه:418، والمحقّق فی الشرائع 3:273، والمختصر النافع:259، والعلّامه فی القواعد 2:268، والتحریر 4:487، ذیل الرقم 6099، والشهید فی الدروس 3:59، وغیرهم.
6- اُنظر کلامه فی المختلف 6:207-208.

المختلف (1)استضعافاً للمنصوص، واقتصاراً علی موضع الضرر، وتمسّکاً بعموم نصوص جواز الإحیاء. ولا فرق بین العین المملوکه والمشترکه بین المسلمین. والمرجع فی الرخاوه والصلابه إلی العرف.

«وحریم بئر الناضح» وهو البعیر الذی یستقی علیه للزرع وغیره «ستّون ذراعاً» من جمیع الجوانب، فلا یجوز إحیاؤه بحفر بئر اُخری ولا غیره.

«و» حریم بئر «المَعطِن» واحد المعاطن وهی مَبارک الإبل عند الماء لتشرب، قاله الجوهری (2)والمراد البئر التی یُستقی منها لشرب الإبل «أربعون ذراعاً» من کلّ جانب کما مرّ.

«وحریم الحائط مطرح آلاته» من حجر وتراب وغیرهما علی تقدیر انهدامه؛ لمسیس الحاجه إلیه عنده.

«و» حریم «الدار مطرح ترابها» ورمادها وکناستها «وثلوجها» ومسیل مائها حیث یحتاج إلیهما «ومسلک الدخول والخروج فی صوب الباب» إلی أن یصل إلی (3)الطریق أو المباح ولو بازورار (4)لا یوجب ضرراً کثیراً أو بُعداً. ویضمّ إلی ذلک حریم حائطها کما سلف (5)وله منع من یحفر بقرب حائطه بئراً أو نهراً، أو یغرس شجره تضرّ بحائطه أو داره، وکذا لو غرس فی ملکه

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 301


1- المختلف 6:208.
2- الصحاح 6:2165 (عطن) .
3- لم یرد «إلی» فی (ع) .
4- المیل والعدول عن الشیء.
5- فی (ف) : بما سلف.

أو أرضٍ أحیاها ما تبرز أغصانه أو عروقه إلی المباح ولو بعد حین، لم یکن لغیره إحیاؤه، وللغارس منعه ابتداءً.

هذا کلّه إذا أحیا هذه الأشیاء فی الموات. أمّا الأملاک المتلاصقه فلا حریم لأحدها علی جاره؛ لتعارضها، فإنّ کلّ واحد منها حریم بالنسبه إلی جاره ولا أولویّه؛ ولأنّ من الممکن شروعهم فی الإحیاء دفعه، فلم یکن لواحد علی آخر حریم.

[مرجع الاحیاء]
اشاره

«والمرجع فی الإحیاء إلی العرف» لعدم ورود شیء معیّن فیه من الشارع «کعضد (1)الشجر» من الأرض «وقطع المیاه الغالبه» علیها «والتحجیر» حولَها «بحائط» من طین أو حجر «أو مِرز» - بکسر المیم - وهو جمع التراب حولَ ما یرید إحیاءه من الأرض لیتمیّز عن غیره «أو مُسنّاه» - بضمّ المیم-وهو نحو المرز، وربما کان أزید منه تراباً.

ومثله نصب القصب والحجر والشوک ونحوها حولَها «و (2)سوق الماء» إلیها حیث یحتاج إلی السقی «أو اعتیاد الغیث» .

کلّ ذلک «لمن أراد الزرع والغرس» بإحیاء الأرض.

وظاهر هذه العباره: أنّ الأرض التی یُراد إحیاؤها للزراعه لو کانت مشتمله علی شجر والماء مستولٍ علیها، لا یتحقّق إحیاؤها إلّابعضد شجرها وقطع الماء عنها ونصب حائط وشبهه حولَها، وسوق ما یحتاج إلیه من الماء إلیها إن کانت ممّا تحتاج إلی السقی به، فلو أخلّ بأحد هذه لا یکون إحیاءً، بل تحجیراً، وإنّما جمع بین قطع الماء وسوقه إلیها؛ لجواز أن یکون الماء الذی یحتاج إلی قطعه غیر مناسب للسقی، بأن یکون وصوله إلیها علی وجه الرشح المضرّ

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 302


1- عَضَدَ الشجره: قطعها.
2- فی (س) : أو.

بالأرض من غیر أن ینفع فی السقی ونحو ذلک، وإلّا فلو کان کثیراً یمکن السقی به کفی قطع القدر المضرّ منه وإبقاء الباقی للسقی.

ولو جُعِل «الواو» فی هذه الأشیاء بمعنی «أو» کان کلّ واحد منها کافیاً فی تحقّق الإحیاء، لکن لا یصحّ فی بعضها، فإنّ من جملتها سوق الماء أو اعتیاد الغیث، ومقتضاه: أنّ المعتاده لسقی الغیث لا یتوقّف إحیاؤها علی شیءٍ من ذلک.

وعلی الأوّل (1)لو فرض عدم الشجر أو عدم المیاه الغالبه لم یکن مقدار ما یُعتبر فی الإحیاء مذکوراً ویکفی کلّ واحد ممّا یبقی علی الثانی (2).

وفی الدروس اقتصر علی حصوله بعضد الأشجار والتهیئه للانتفاع وسَوق الماء أو اعتیاد الغیث ولم یشترط الحائط والمسنّاه، بل اشترط أن یبین الحدّ بمرز وشبهه، قال: ویحصل الإحیاء أیضاً بقطع المیاه الغالبه (3)وظاهره الاکتفاء به عن الباقی أجمع. وباقی عبارات الأصحاب (4)مختلفه فی ذلک کثیراً.

والأقوی الاکتفاء بکلّ واحد من الاُمور الثلاثه السابقه مع سوق الماء حیث یفتقر إلیه، وإلّا اکتفی بأحدها خاصّه.

هذا إذا لم یکن المانعان الأوّلان أو أحدهما موجوداً، وإلّا لم یکتفِ بالباقی، فلو کان الشجر مستولیاً علیها والماء کذلک لم یکف الحائط، وکذا أحدهما؛ وکذا لو کان الشجر لم یکفِ دفع الماء وبالعکس؛ لدلاله العرف علی ذلک کلّه.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 303


1- کون «الواو» علی أصلها.
2- وهو کون «الواو» بمعنی «أو» .
3- الدروس 3:56.
4- راجع الشرائع 3:275-276، والقواعد 2:276-277، والمختلف 6:201، وجامع المقاصد 7:73-77.

أمّا الحرث والزرع فغیر شرط فیه قطعاً؛ لأنّه انتفاع بالمحییٰ کالسُکنی لمحیی الدار.

نعم، لو کانت الأرض مهیّأه للزراعه والغرس لا یتوقّف إلّاعلی الماء کفی سوق الماء إلیها مع غرسها أو زرعها؛ لأنّ ذلک یکون بمنزله تمیّزها (1)بالمرز وشبهه.

«وکالحائط» ولو بخشب أو قصب «لمن أراد» بإحیاء الأرض «الحظیره» المعدّه للغنم ونحوه، أو لتجفیف الثمار أو لجمع الحطب والخشب والحشیش وشبه ذلک. وإنّما اکتفی فیها بالحائط؛ لأنّ ذلک هو المعتبر عرفاً فیها. «و» کالحائط «مع السقف» بخشب أو عُقَد (2)أو طُرَح (3)بحسب المعتاد «إن أراد البیت» .

واکتفی فی التذکره فی تملّک قاصد السکنی بالحائط (4)المعتبر فی الحظیره، وغیره من الأقسام التی یحصل بها الإحیاء لنوع، مع قصد غیره الذی لا یحصل به.

وأمّا تعلیق الباب للحظیره والمسکن فلیس بمعتبر عندنا؛ لأنّه للحفظ لا لتوقّف السکنی علیه.

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 304


1- ظاهر (ع) : تمییزها.
2- العُقَد جمع عُقْدَه، ما یمسک الشیء ویوثقه.
3- جمع طُرحه، وهو ستر السقف بالبوریا.
4- التذکره (الحجریّه) 2:412.
«القول فی المشترکات»
اشاره

بین الناس فی الجمله وإن کان بعضها مختصّاً بفریق خاصّ.

وهی أنواع ترجع اُصولها إلی ثلاثه: الماء، والمعدن، والمنافع. والمنافع ستّه منافع: المساجد، والمشاهد، والمدارس، والرُبُط، والطُرُق، ومقاعد الأسواق. وقد أشار إلیها المصنّف فی خمسه أقسام.

[«فمنها: المسجد»]

وفی معناه المشهد.

«فمن سبق إلی مکان» منه «فهو أولی به» ما دام باقیاً فیه «فلو فارق» ولو لحاجه کتجدید طهاره وإزاله نجاسه «بطل حقّه» وإن کان ناویاً للعود «إلّاأن یکون رحله» وهو شیء من أمتعته ولو سُبحته وما یشدّ به وسطه وخفّه «باقیاً» فی الموضع «و» مع ذلک «ینوی العود» فلو فارق لا بنیّته سقط حقّه وإن کان رحله باقیاً.

وهذا الشرط لم یذکره کثیر. وهو حسن؛ لأنّ الجلوس یفید أولویّه، فإذا فارق بنیّه رفع الأولویّه سقط حقّه منها. والرحل لا مدخل له فی الاستحقاق بمجرّده. مع احتماله؛ لإطلاق النصّ (1)والفتوی (2)وإنّما تظهر الفائده علی الأوّل (3)

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 305


1- اُنظر الوسائل 3:242، الباب 56 من أبواب أحکام المساجد، وورد عن طُرق العامّه بلفظ «إذا قام الرجل من مجلسه ثمّ عاد إلیه فهو أحقّ به» ، اُنظر سنن البیهقی 6:151.
2- کما فی المبسوط 3:276، والإرشاد 1:350، والدروس 3:69.
3- أی علی اعتبار نیّه العود مع بقاء الرحل. (هامش ر) .

لو کان رحله لا یشغل من المسجد مقدارَ حاجته فی الجلوس والصلاه؛ لأنّ ذلک هو المستثنی علی تقدیر الأولویّه، فلو کان کبیراً یسع ذلک، فالحقّ باقٍ من حیث عدم جواز رفعه بغیر إذن مالکه، وکونه فی موضع مشترک کالمباح. مع احتمال سقوط حقّه مطلقاً علی ذلک التقدیر، فیصحّ رفعه لأجل غیره، حذراً من تعطیل بعض المسجد ممّن لا حقّ له.

ثمّ علی تقدیر الجواز هل یضمن الرحلَ رافعُه؟ یحتمله؛ لصدق التصرّف وعدم المنافاه بین جواز رفعه والضمان، جمعاً بین الحقّین، ولعموم «علی الید ما أخذت حتّی تؤدّی» (1)وعدمه؛ لأنّه لا حقّ له، فیکون تفریغه منه بمنزله رفعه من ملکه. ولم أجد فی هذه الوجوه کلاماً یعتدّ به.

وعلی تقدیر بقاء الحقّ لبقائه أو بقاء رحله فأزعجه مزعج، فلا شبهه فی إثمه. وهل یصیر أولی منه بعد ذلک؟ یحتمله؛ لسقوط حقّ الأوّل بالمفارقه، وعدمه؛ للنهی، فلا یترتّب علیه حقّ.

والوجهان آتیان فی رفع کلّ أولویّه، وقد ذکر جماعه من الأصحاب: أنّ حقّ أولویّه التحجیر لا یسقط بتغلّب غیره (2)ویتفرّع علی ذلک صحّه صلاه الثانی وعدمها.

واشترط المصنّف فی الذکری فی بقاء حقّه مع بقاء الرحل أن لا یطول المکث (3)وفی التذکره استقرب بقاء الحقّ مع المفارقه لعذر، کإجابه داعٍ

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 306


1- المستدرک 17:88، الباب الأوّل من کتاب الغصب، الحدیث 3.
2- منهم الشیخ فی المبسوط 3:273، والقاضی فی المهذّب 2:32، والمحقّق فی الشرائع 3:275، والعلّامه فی القواعد 2:269، والتحریر 4:486، ذیل الرقم 6097.
3- الذکری 4:155.

وتجدید وضوء وقضاء حاجه وإن لم یکن له رحل (1).

«ولو استبق اثنان» دفعهً إلی مکان واحد «ولم یمکن الجمع» بینهما «اُقرع» لانحصار الأولویّه فیهما وعدم إمکان الجمع فهو لأحدهما؛ إذ منعهما معاً باطل، والقرعه لکلّ أمر مشکل. مع احتمال العدم؛ لأنّ القرعه لتبیین المجهول عندنا المعیّن فی نفس الأمر، ولیس کذلک هنا.

وقد تقدّم (2)أنّ الحکم بالقرعه غیر منحصر فی ما ذکر، وعموم الخبر یدفعه، والرجوع إلیها هنا هو الوجه.

ولا فرق فی ذلک کلّه بین المعتاد لبقعه معیّنه وغیره وإن کان اعتیاده لدرس وإمامه. ولا بین المفارق فی أثناء الصلاه وغیره؛ للعموم.

واستقرب المصنّف فی الدروس بقاء أولویّه المفارق فی أثنائها اضطراراً، إلّا أن یجد مکاناً مساویاً للأوّل أو أولی منه، محتجّاً بأ نّها صلاه واحده فلا یمنع من إتمامها (3). ولا یخفی ما فیه.

[«ومنها: المدرسه والرباط»]

.

«فمن سکن بیتاً» منهما أو أقام بمکان مخصوص «ممّن له السکنی» بأن یکون متّصفاً بالوصف المعتبر فی الاستحقاق، إمّا فی أصله بأن یکون مشتغلاً بالعلم فی المدرسه، أو بحسب الشرط بأن تکون موقوفه علی قبیله مخصوصه

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 307


1- التذکره (الحجریّه) 2:405.
2- تقدّم فی الجزء الثالث:483.
3- الدروس 3:69.

أو نوع من العلم أو المذاهب، ویتّصف الساکن به «فهو أحقّ به وإن تطاولت المدّه، إلّامع مخالفه شرط الواقف» بأن یشترط الواقف أمداً فینتهی.

واحتمل المصنّف فی الدروس فی المدرسه ونحوها الإزعاج (1)إذا تمّ غرضه من ذلک، وقوّی الاحتمال إذا ترک التشاغل بالعلم وإن لم یشترطه الواقف؛ لأنّ موضوع المدرسه ذلک (2).

«وله أن یمنع من یشارکه» لما فیها من الضرر إذا کان المسکن الذی أقام به معدّاً لواحد، فلو اُعدّ لما فوقه لم یکن له منع الزائد عنه إلی أن یزید عن النصاب المشروط.

«ولو فارق» ساکن المدرسه والرباط «لغیر عذر بطل حقّه» سواء بقی رحله أم لا، وسواء طالت مدّه المفارقه أم قصرت؛ لصدقها وخلوّ المکان الموجب لاستحقاق غیره إشغاله (3).

ومفهومه: أ نّه لو فارق لعذر لم یسقط حقّه مطلقاً، ویشکل مع طول المدّه.

وأطلق الأکثر بطلان حقّه بالمفارقه (4).

وفی التذکره: أ نّه إذا فارق أیّاماً قلیله لعذر فهو أحقّ (5)وشرط بعضهم بقاء الرحل وعدم طول المدّه (6).

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 308


1- الإخراج.
2- الدروس 3:69.
3- فی (ش) و (ر) ونسخه بدل (ع) : اشتغاله.
4- منهم المحقّق فی الشرائع 3:277، والعلّامه فی الإرشاد 1:350، والقواعد 2:271، واعتمد علیه فی غایه المرام 4:134.
5- التذکره (الحجریّه) 2:406.
6- وهو المحقّق الکرکی فی جامع المقاصد 7:41.

وفی الدروس ذکر فی المسأله أوجهاً:

زوال حقّه کالمسجد. وبقاؤه مطلقاً؛ لأنّه باستیلائه جری مجری المالک. وبقاؤه إن قصرت المدّه دون ما إذا طالت، لئلّا یضرّ بالمستحقّین. وبقاؤه إن خرج لضروره وإن طالت المدّه. وبقاؤه إن بقی رحله أو خادمه. ثمّ استقرب تفویض الأمر إلی ما یراه الناظر صلاحاً (1).

والأقوی أ نّه مع بقاء الرحل وقِصَر المدّه لا یبطل حقّه، وبدون الرحل یبطل، إلّاأن یقصر الزمان بحیث لا یخرج عن الإقامه عرفاً.

ویشکل الرجوع إلی رأی الناظر مع إطلاق النظر؛ إذ لیس له إخراج المستحقّ اقتراحاً، فرأیه حینئذٍ فرع الاستحقاق وعدمه. نعم، لو فُوّض إلیه الأمر مطلقاً فلا إشکال.

[«ومنها: الطرق»]

.

«وفائدتها» فی الأصل «الاستطراق والناس فیها شَرَع (2)» بالنسبه إلی المنفعه المأذون فیها «ویمنع من الانتفاع بها فی غیر ذلک» المذکور وهو الاستطراق «ممّا یفوت به منفعه المارّه» لا مطلقاً «فلا یجوز الجلوس» بها (3)«للبیع والشراء» وغیرهما من الأعمال والأکوان «إلّامع السعه حیث لا ضرر» علی المارّه لو مرّوا فی الطریق بغیر موضعه. ولیس لهم حینئذٍ تخصیص

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 309


1- الدروس 3:70.
2- علی زنه مِثْل ومَثَل، یعنی سواء.
3- فی (ف) : فیها.

الممرّ بموضعه إذا کان لهم عنه مندوحه؛ لثبوت الاشتراک علی هذا الوجه وإطباق الناس علی ذلک فی جمیع الأصقاع. ولا فرق فی ذلک بین المسلمین وغیرهم؛ لأنّ لأهل الذمّه منه ما للمسلمین فی الجمله.

«فإذا فارق» المکان الذی جلس فیه للبیع وغیره «بطل حقّه» مطلقاً؛ لأ نّه کان متعلّقاً بکونه فیه وقد زال وإن کان رحله باقیاً؛ لاختصاص ذلک بالمسجد، وأطلق المصنّف فی الدروس (1)وجماعه (2)بقاءَ حقّه مع بقاء رحله؛ لقول أمیر المؤمنین علیه السلام: «سوق المسلمین کمسجدهم» (3)والطریق علی هذا الوجه بمنزله السوق. ولا فرق مع سقوط حقّه علی التقدیرین بین تضرّره بتفرّق معاملیه وعدمه.

واحتمل فی الدروس بقاءه مع الضرر؛ لأنّ أظهر المقاصد أن یعرف مکانه لیقصده المعاملون، إلّامع طول زمان المفارقه (4)لاستناد الضرر حینئذٍ إلیه.

وفی التذکره قیّد بقاء حقّه مع الرحل ببقاء النهار، فلو دخل اللیل سقط حقّه (5)محتجّاً بالخبر السابق حیث قال فیه: «فمن سبق إلی مکان فهو أحقّ به إلی اللیل» .

ویشکل بأنّ الروایه تدلّ بإطلاقها علی بقاء الحقّ إلی اللیل، سواء کان له رحل أم لا.

والوجه بقاء حقّه مع بقاء رحله ما لم یطل الزمان أو یضرّ بالمارّه. ولا فرق

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 310


1- الدروس 3:70.
2- مثل المحقّق فی الشرائع 3:277، والعلّامه فی القواعد 2:270، والتحریر 4:503، الرقم 6120، وهو الظاهر من الفخر فی الإیضاح 3:235-236، والکرکی فی جامع المقاصد 7:36، حیث لم یعلّقا علی کلام العلّامه.
3- الوسائل 3:542، الباب 56 من أبواب أحکام المساجد، الحدیث 2.
4- الدروس 3:70.
5- التذکره (الحجریّه) 2:405.

[ فی ذلک ] (1)بین الزائد عن مقدار الطریق شرعاً وما دونه، إلّاأن یجوز إحیاء الزائد فیجوز الجلوس فیه مطلقاً.

وحیث یجوز له الجلوس یجوز التظلیل علیه بما لا یضرّ بالمارّه، دون التسقیف وبناء دکّه وغیرها، إلّاعلی الوجه المرخّص فی الطریق مطلقاً وقد تقدّم. وکذا الحکم فی مقاعد الأسواق المباحه، ولم یذکرها المصنّف هنا، وصرّح فی الدروس بإلحاقها بما ذکر فی حکم الطریق (2).

[«ومنها: المیاه المباحه»]

کمیاه العیون فی المباح والآبار المباحه والغیوث. والأنهار الکبار - کالفرات ودجله والنیل-والصغار التی لم یُجرِها مُجرٍ بنیّه التملّک، فإنّ الناس فیها شَرَع «فمن سبق إلی اغتراف شیء منها فهو أولی به، ویملکه مع نیّه التملّک» لأنّ المباح لا یُملَک إلّابالإحراز والنیّه.

ومقتضی العباره: أنّ الأولویّه تحصل بدون نیّه التملّک، بخلاف الملک، تنزیلاً للفعل قبلَ النیّه منزله التحجیر. وهو یشکل هنا بأ نّه إن نوی بالإحراز الملک فقد حصل الشرط، وإلّا کان کالعابث لا یستفید أولویّه.

«ومن أجری منها» أی من المیاه المباحه «نهراً» بنیّه التملّک «ملک الماء المُجری فیه» علی أصحّ القولین (3)وحُکی عن الشیخ إفادته الأولویّه خاصّه (4)

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 311


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- الدروس 3:70.
3- اختاره العلّامه فی القواعد 2:275، وولده فی الإیضاح 2:241، واعتمد علیه فی غایه المرام 4:137، والمحقّق الثانی فی جامع المقاصد 7:65.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 3:284-285.

استناداً إلی قوله صلی الله علیه و آله: «الناس شرکاء فی ثلاث: النار والماء والکلأ» (1)وهو محمول علی المباح منه دون المملوک إجماعاً.

«ومن أجری عیناً» بأن أخرجها من الأرض وأجراها علی وجهها «فکذلک» یملکها مع نیّه التملّک، ولا یصحّ لغیره أخذ شیء من مائها إلّابإذنه. ولو کان المُجری جماعه ملکوه علی نسبه عملهم، لا علی نسبه خرجِهم، إلّاأن یکون الخرج تابعاً للعمل.

وجوّز فی الدروس الوضوء والغسل وتطهیر الثوب منه عملاً بشاهد الحال، إلّا مع النهی (2)ولا یجوز ذلک من المحرز فی الإناء ولا ممّا یُظنّ الکراهیه فیه مطلقاً.

ولو لم ینته الحفر فی النهر والعین إلی الماء بحیث یجری فیه فهو تحجیر یُفید الأولویّه کما مرّ.

«وکذا» یملک الماء «من احتقن شیئاً من میاه الغیث أو السیل» لتحقّق الإحراز مع نیّه التملّک کإجراء النهر.

ومثله ما لو أجری ماء الغیث فی ساقیه ونحوها إلی مکان بنیّه التملّک، سواء أحرزها فیه أم لا، حتّی لو أحرزها فی ملک الغیر وإن کان غاصباً للمحرز فیه، إلّا إذا أجراها ابتداءً فی ملک الغیر، فإنّه لا یفید ملکاً. مع احتماله کما لو أحرزها فی الآنیه المغصوبه بنیّه التملّک.

«ومن حفر بئراً ملک الماء» الذی یحصل فیه «بوصوله إلیه» أی إلی الماء إذا قصد التملّک «ولو قصد (3)الانتفاع» بالماء «والمفارقه فهو أولی به ما دام نازلاً علیه» فإذا فارقه بطل حقّه. فلو عاد بعد المفارقه ساوی غیره علی

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 312


1- المستدرک 17:114، الباب 4 من أبواب إحیاء الموات، الحدیث 2.
2- الدروس 3:65.
3- فی (ق) و (س) : ولو کان قصده.

الأقوی. ولو تجرّد عن قصد التملّک والانتفاع فمقتضی القواعد السابقه عدم الملک والأولویّه معاً کالعابث.

[«ومنها: المعادن»]

وهی قسمان: ظاهرهٌ وهی التی لا یحتاج تحصیلها إلی طلب کالیاقوت والبرام (1)والقیر والنفط والملح والکبریت وأحجار الرحی وطین الغسل، وباطنهٌ وهی المتوقّف ظهورها علی العمل، کالذهب والفضّه والحدید والنحاس والرصاص والبلّور والفیروزج «فالظاهره لا تُملک بالإحیاء» لأنّ إحیاء المعدن إظهاره بالعمل، وهو غیر متصوّر فی المعادن الظاهره لظهورها، بل التحجیر أیضاً؛ لأ نّه الشروع بالإحیاء. وإداره نحو الحائط إحیاء للأرض علی وجهٍ لا مطلقاً (2)بل الناس فیها شَرَع، الإمام وغیره.

«ولا» یجوز أن «یقطعها السلطان» العادل لأحد علی الأشهر؛ لاشتراک الناس فیها. وربما قیل بالجواز (3)نظراً إلی عموم ولایته ونظره.

«ومن سبق إلیها فله أخذ حاجته» أی أخذ ما شاء وإن زاد عمّا یحتاج إلیه؛ لثبوت الأحقّیّه بالسبق، سواء طال زمانه أم قصر.

«فإن توافیا» علیها دفعه واحده «وأمکن القسمه» بینهما «وجب» قسمه الحاصل بینهما؛ لتساویهما فی سبب الاستحقاق وإمکان الجمع بینهما فیه

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 313


1- بکسر الباء جمع بُرْمَه: الحجر الذی یُعمل منه القِدر.
2- أی لا علی وجه یشمل المعادن.
3- احتمله العلّامه فی التذکره (الحجریّه) 2:403، ثمّ قال: وعلی ما قاله بعض علمائنا من أ نّها مختصّه بالإمام یجوز له إقطاعها. وممّن قال باختصاصها بالإمام: المفید فی المقنعه:278، وسلّار فی المراسم:142.

بالقسمه، وإن لم یمکن الجمع بینهما للأخذ من مکان واحد.

هذا إذا لم یزد المعدن عن مطلوبهما، وإلّا اُشکل القول بالقسمه؛ لعدم اختصاصهما به حینئذٍ.

«وإلّا» یمکن القسمه بینهما لقلّه المطلوب، أو لعدم قبوله لها «اُقرع» لاستوائهما فی الأولویّه وعدم إمکان الاشتراک واستحاله الترجیح، فاُشکل المستحقّ فعُیّن بالقرعه؛ لأنّها لکلّ أمر مشکل، فمن أخرجته القرعه أخذه أجمع. ولو زاد عن حاجتهما ولم یمکن أخذهما دفعه لضیق المکان فالقرعه أیضاً وإن أمکن القسمه، وفائدتها تقدیم من أخرجته فی أخذ حاجته.

ومثله ما لو ازدحم اثنان علی نهر ونحوه ولم یمکن الجمع. ولو تغلّب أحدهما علی الآخر أثم وملک هنا، بخلاف تغلّبه علی أولویّه التحجیر والماء الذی لا یفی بغرضهما، والفرق أنّ الملک مع الزیاده لا یتحقّق بخلاف ما لو لم یزد.

«و» المعادن «الباطنه تُملک ببلوغ نیلها» وذلک هو إحیاؤها وما دونه تحجیر. ولو کانت علی وجه الأرض أو مستوره بتراب یسیر لا یصدق معه الإحیاء عرفاً لم یُملک بغیر الحیازه کالظاهره.

هذا کلّه إذا کان المعدن فی أرض مباحه، فلو کان فی أرض مملوکه فهو بحکمها. وکذا لو أحیا أرضاً مواتاً فظهر فیها معدن، فإنّه یملکه وإن کان ظاهراً، إلّا أن یکون ظهوره سابقاً علی إحیائه.

وحیث یُملک المعدن یُملک حریمه، وهو منتهی عروقه عادهً ومطرح ترابه وطریقه وما یتوقّف علیه عمله إن عمله عنده. ولو کان المعدن فی الأرض المختصّه بالإمام علیه السلام فهو له تبعاً لها، والناس فی غیره شَرَع علی الأقوی. وقد تقدّم الکلام فیه فی باب الخمس (1).

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 314


1- تقدّم فی الجزء الأوّل:381.
کتاب الصید والذباحه
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 315

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 316

«کتاب الصید والذباحه (1)»

«وفیه فصول» ثلاثه:

الفصل «الأوّل» فی آله الصید
اشاره

«یجوز الاصطیاد» بمعنی إثبات الصید وتحصیله «بجمیع آلاته (2)» التی یمکن تحصیله بها: من السیف والرمح والسهم والکلب والفهد والبازی والصقر والعقاب والباشَق والشَرَک والحِباله والشَبَکه والفَخّ والبُندق (3)وغیرها.

«و» لکن «لا یؤکل منها» أی من الحیوانات المصیده المدلول علیها

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 317


1- فی (ق) : الذبائح.
2- فی (ق) و (س) ونسخه (ش) من الشرح: الآله.
3- الباشق: اسم طائر أعجمی معرّب، والشَرَک: حبائل الصائد وما ینصب للطیر، والحِباله: ما یصاد بها، جمعها حبائل، والشَبَکه: مصیده الصائد التی یصید بها فی البرّ والماء، والفَخّ: المصیده التی یصاد بها، والبُنْدَق: الذی یرمی به.
[الاصطیاد بالکلب المعلم]

بالاصطیاد «ما لم یُذکّ» بالذبح بعد إدراکه حیّاً، فلو أدرکه بعد رمیه میّتاً أو مات قبل تذکیته لم یحلّ «إلّاما قتله الکلب المعلَّم» دون غیره علی أظهر الأقوال (1)والأخبار (2).

ویثبت تعلیم الکلب بکونه «بحیث یسترسل» أی ینطلق «إذا اُرسل وینزجر» ویقف عن الاسترسال «إذا زُجر (3)» عنه «ولا یعتاد أکلَ ما یمسکه» من الصید «ویتحقّق ذلک» الوصف وهو الاسترسال والانزجار وعدم الأکل «بالتکرار علی هذه الصفات» الثلاث مراراً یصدق بها التعلیم علیه (4)عرفاً. فإذا تحقّق کونه معلَّماً حلَّ مقتوله وإن خلا عن الأوصاف إلی أن یتکرّر فقدها علی وجهٍ یصدق علیه (5)زوال التعلیم عرفاً، ثمّ یحرم مقتوله ولا یعود إلی أن یتکرّر اتّصافه بها کذلک، وهکذا. . .

«ولو أکل نادراً أو لم یسترسل نادراً لم یقدح» فی تحقّق التعلیم عرفاً، ولا فی زواله بعد حصوله. کما لا یقدح حصول الأوصاف له نادراً، وکذا لا یقدح شربه الدم.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 318


1- نسبه العلّامه فی المختلف 8:349 إلی المشهور، وادّعی السیّد الإجماع علیه فی الانتصار:394، المسأله 227، وابن زهره فی الغنیه:394، وابن إدریس فی السرائر 3:82. والقول الآخر للعمانی وهو حلّیّه صید ما أشبه الکلب من الفهد والنمر وغیرهما. والقول الثالث منسوب إلی الإسکافی، وهو استثناء الکلب الأسود من الکلاب. اُنظر کلامهما فی المختلف 8:349 و 271.
2- اُنظر الوسائل 16:207 و 212، الباب 1 و 3 من أبواب الصید.
3- فی (ق) و (س) : أرسله. . . زجره.
4- لم یرد «علیه» فی (ع) و (ف) .
5- لم یرد «علیه» فی (ش) .
[شروط المرسل]

«ویجب» مع ذلک-بمعنی الاشتراط-اُمور:

«التسمیه» للّٰه تعالی من المرسِل «عند إرساله» الکلبَ المعلَّم، فلو ترکها عمداً حرم، ولو کان نسیاناً حلّ إن لم یذکر قبل الإصابه، وإلّا اشترط استدراکها عند الذکر ولو مقارنه لها. ولو ترکها جهلاً بوجوبها، ففی إلحاقه بالعامد أو الناسی، وجهان: من أ نّه عامد، ومن أنّ الناس فی سعه ممّا لم یعلموا (1)وألحقه المصنّف فی بعض فوائده بالناسی (2).

ولو تعمّد ترکها عند الإرسال ثمّ استدرکها قبلَ الإصابه، ففی الإجزاء قولان (3)أقربهما الإجزاء؛ لتناول الأدلّه له مثل (وَ لاٰ تَأْکُلُوا مِمّٰا لَمْ یُذْکَرِ اِسْمُ اَللّٰهِ عَلَیْهِ (4)فَکُلُوا مِمّٰا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَ اُذْکُرُوا اِسْمَ اَللّٰهِ (5)وقول الصادق علیه السلام: «کُل ما قتله الکلب إذا سمّیت» (6)ولأ نّه أقرب إلی الفعل المعتبر فی الذکاه فکان أولی.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 319


1- المستدرک 18:20، الباب 12 من أبواب مقدّمات الحدود، الحدیث 4.
2- اُنظر القواعد والفوائد 1:195.
3- القول بالإجزاء للعلّامه فی القواعد 3:312-313، والتحریر 4:607، الرقم 6208، والشهید فی الدروس 2:395. وأمّا القول بعدم الإجزاء فلم نعثر علی المصرّح به. نعم، هو ظاهر کلّ من قیّد التسمیه بکونها «عند الإرسال» مثل المحقّق فی الشرائع 3:200، والمختصر النافع:248، کما قاله فی الریاض 12:52.
4- الأنعام:121.
5- المائده:4.
6- الوسائل 16:210، الباب 2 من أبواب الصید، الحدیث 8.

ووجه المنع: دلاله بعض الأخبار علی أنّ محلّها الإرسال (1)ولأ نّه إجماعیٌّ، وغیره مشکوک فیه.

ولا عبره بتسمیه غیر المرسِل.

ولو اشترک فی قتله کلبان معلَّمان اعتبر تسمیه مرسلیهما، فلو ترکها أحدهما أو کان أحد الکلبین غیرَ مُرسَل، أو غیرَ معلَّم لم یحلّ.

والمعتبر من التسمیه هنا وفی إرسال السهم والذبح والنحر ذکر اللّٰه المقترن بالتعظیم؛ لأنّه المفهوم منه، کأحد التسبیحات الأربع. وفی «اللّهمّ اغفر لی وارحمنی» أو «صلّ علی محمّد وآله» قولان (2)أقربهما الإجزاء. دون ذکر اللّٰه مجرّداً. مع احتماله؛ لصدق الذکر، وبه قطع الفاضل (3).

وفی اشتراط وقوعه بالعربیّه قولان (4)من صدق الذکر، وتصریح القرآن باسم «اللّٰه» العربی. والأقوی الإجزاء؛ لأنّ المراد من «اللّٰه تعالی» فی الآیه الذات، لا الاسم. وعلیه یتفرّع ذکر اللّٰه تعالی بأسمائه المختصّه به غیر «اللّٰه» . فعلی الأوّل یُجزئ؛ لصدق الذکر، دون الثانی. ولکن هذا ممّا لم ینبّهوا علیه.

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 320


1- اُنظر الوسائل 16:207، الباب الأوّل من أبواب الصید، الحدیث 2، و 227، الباب 15 من أبواب الصید، الحدیث الأوّل، و 228، الباب 16 من أبواب الصید، الحدیث 3، وغیرها من الأبواب.
2- القول بالإجزاء للشهید فی الدروس 2:395، والسیوری فی التنقیح الرائع 4:9، ولم نعثر علی القول الآخر.
3- التحریر 4:607، الرقم 6208.
4- القول بعدم الاشتراط للعلّامه فی التحریر 4:607، الرقم 6208. وأمّا القول باشتراط العربیّه فلم نعثر علیه فی کتب أصحابنا، بل لم نعثر علی من تعرّض للمسأله إلّاالشهید فی الدروس 2:395، ولکن تردّد فیها حیث قال: وفی إجزاء التسمیه بغیر العربیّه نظر.

«وأن یکون المرسل مسلماً، أو بحکمه» کولده الممیّز غیر البالغ ذکراً کان أو اُنثی. فلو أرسله الکافر لم یحلّ وإن سمّی أو کان ذمّیّاً علی الأصحّ (1)وکذا الناصب من المسلمین والمجسِّم (2)أمّا غیرهما من المخالفین ففی حلّ صیده الخلاف الآتی فی الذبیحه.

ولا یحلّ صید الصبیّ غیر الممیّز، ولا المجنون؛ لاشتراط القصد. وأمّا الأعمی فإن تصوّر فیه قصد الصید حلّ صیده، وإلّا فلا.

«وأن یرسله للاصطیاد» فلو استرسل من نفسه أو أرسله لا للصید فصادف صیداً فقتله لم یحلّ وإن زاده إغراءً. نعم، لو زجره فوقف ثمّ أرسله حلّ.

«وأن لا یغیب الصید» عن المُرسِل «وحیاته مستقرّه» بأن یمکن أن

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 321


1- هذا هو المشهور عند علمائنا أو بین الأصحاب، کما فی المختلف 8:295، وغایه المرام 4:15، وهو قول الأکثر کما فی التنقیح الرائع 4:17. وفی المسأله قولان آخران: القول بالإباحه وهو مذهب العمانی مع الاختصاص بذبائح الیهود والنصاری دون المجوس، والإسکافی ولکن علی کراهیه، اُنظر المختلف 8:296، والتنقیح الرائع 4:17. والقول بالإباحه مع سماع التسمیه منهم، وهو المنسوب إلی الصدوق، اُنظر المقنع:417. والأقوال المذکوره وإن وردت فی مسأله الذبح ولکن-کما قال الصیمری فی غایه المرام 4:5-: الخلاف فی حال الصید کالخلاف فی حال الذبح، فمن قال بحلّ ذبائحهم قال بحلّ صیدهم.
2- فی (ع) : المجسِّمه.

یعیش ولو نصف یوم، فلو غاب کذلک لم یحلّ؛ لجواز استناد القتل إلی غیر الکلب، سواء وجد الکلب واقفاً علیه أم لا، وسواء وجد فیه أثراً غیر عضّه الکلب أم لا، وسواء تشاغل عنه أم لا. وأولی منه لو تردّی من جبل ونحوه وإن لم یغب، فإنّ الشرط موته بجرح الکلب حتّی لو مات بإتعابه أو غمّه لم یحلّ.

نعم، لو عُلم انتفاء سبب خارجی، أو غاب بعد أن صارت حیاته غیر مستقرّه وصار فی حکم المذبوح أو تردّی کذلک حلّ.

ویشترط مع ذلک کون الصید ممتنعاً، سواء کان وحشیّاً أم أهلیّاً، فلو قتل غیر الممتنع من الفُروخ أو الأهلیّه لم یحلّ.

[الاصطیاد بالسیف و کل ما فیه نصل ]

«ویؤکل أیضاً» من الصید «ما قتله السیف والرمح والسهم وکلّ ما فیه نصل» من حدید، سواء خرق أم لا، حتّی لو قطعه بنصفین-اختلفا أم اتّفقا تحرّکا أم لا-حلّا، إلّاأن یکون ما فیه الرأس مستقرّ الحیاه فیُذکّی ویحرم الآخر «والمعراضُ» (1)ونحوُه من السهام المحدّده التی لا نَصْلَ فیها «إذا خرق اللحم» فلو قتل معترضاً لم یحلّ، دون المُثقَل کالحجر والبندق، فإنّه لا یحلّ وإن خرق وکان البُندق من حدید. والظاهر أنّ الدُبّوس (2)بحکمه إلّاأن یکون محدّداً بحیث یصلح للخرق وإن لم یخرق.

[احکام الاصطیاد]

«کلّ ذلک مع التسمیه» عند الرمی أو بعده قبل الإصابه، ولو ترکها عمداً أو سهواً أو جهلاً فکما سبق (3).

«والقصد» إلی الصید، فلو وقع السهم من یده فقتله، أو قصد الرمی لا له

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 322


1- سهم بلا ریش غلیظ الوسط یصیب بعرضه دون حدّه.
2- عصا من خشب أو حدید فی رأسه شیء کالکُره، یقال له بالفارسیّه: گُرز، عمود.
3- سبق فی الصفحه 71.

فقتله، أو قصد خنزیراً فأصاب ظبیاً، أو ظنّه خنزیراً فبان ظبیاً، لم یحلّ. نعم، لا یشترط قصد عینه حتّی لو قصد فأخطأ فقتل صیداً آخر حلّ. ولو قصد محلَّلاً ومحرَّماً حلّ المحلَّل.

«والإسلام» أی إسلام الرامی أو حکمه کما سلف (1)وکذا یشترط موته بالجرح، وأن لا یغیب عنه وفیه حیاه مستقرّه وامتناع المقتول کما مرّ (2). «ولو اشترک فیه آلتا مسلم وکافر» أو قاصد وغیره أو مسمٍّ وغیره، وبالجمله فآله جامع للشرائط وغیره «لم یحلّ إلّاأن یعلم أنّ جرح المسلم» ومن بحکمه «أو کلبه» لو کانت الآله کلبین فصاعداً «هو القاتل» خاصّه وإن کان الآخر معیناً علی إثباته.

«ویحرم الاصطیاد بالآله المغصوبه» لقبح التصرّف فی مال الغیر بغیر إذنه «و» لکن «لا یحرم الصید» بها ویملکه الصائد «وعلیه اُجره الآله» سواء کانت کلباً أم سلاحاً.

«ویجب علیه غَسلُ موضع العضّه» من الکلب جمعاً بین نجاسه الکلب، وإطلاق الأمر بالأکل. وقال الشیخ: لا یجب (3)لإطلاق الأمر بالأکل منه (4)من غیر أمر بالغَسل.

وإنّما یحلّ المقتول بالآله مطلقاً إذا أدرکه میّتاً أو فی حکمه (5).

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 323


1- مرّ فی الصفحه 73-74.
2- مرّ فی الصفحه 73-74.
3- المبسوط 6:259، والخلاف 6:12، المسأله 8 من الصید والذبائح.
4- المائده:4، والوسائل 16:209-211، الباب 2 من أبواب الصید، الأحادیث 4-15.
5- غیر مستقرّ الحیاه.

«ولو أدرک ذو السهم أو الکلب الصیدَ» مع إسراعه إلیه حالَ الإصابه «وحیاته مستقرّه ذکّاه، وإلّا» یُسرع أو لم یذکّه «حرم إن اتّسع الزمان لذبحه» فلم یفعل حتّی مات. ولو قصُر الزمان عن ذلک فالمشهور حلّه وإن کانت حیاته مستقرّه. ولا منافاه بین استقرار حیاته وقصور الزمان عن تذکیته مع حضور الآله؛ لأنّ استقرار الحیاه مناطه الإمکان، ولیس کلّ ممکن بواقع. ولو کان عدم إمکان ذکاته لغیبه الآله التی تقع بها الذکاه أو فقدِها، بحیث یفتقر إلی زمان طویل عادهً فاتّفق موته فیه لم یحلّ قطعاً.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 324

«الفصل الثانی» «فی الذباحه»
اشاره

غُلِّب العنوان علیها مع کونها أخصّ ممّا یُبحث عنه فی الفصل-فإنّ النحر وذکاه السمک ونحوه (1)خارج عنها-تجوّزاً (2)فی بعض الأفراد أو أشهرها، ولو جعل العنوان «الذکاه» کما صنع فی الدروس (3)کان أجود؛ لشموله الجمیع.

[شروط الذابح]

«ویشترط فی الذابح الإسلام أو حکمه» وهو طفله الممیّز، فلا تحلّ ذبیحه الکافر مطلقاً، وثنیّاً کان أم ذمّیّاً سُمِعت تسمیته أم لا علی أشهر الأقوال (4).

وذهب جماعه إلی حِلّ ذبیحه الذمّی إذا سُمِعت تسمیته.

وآخرون [ إلی حلّ ] (5)ذبیحه غیر المجوسی مطلقاً (6)وبه أخبار

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 325


1- لم یرد «ونحوه» فی (ع) .
2- کلمه «تجوّزاً» وردت فی (ع) فی أوّل العباره بعد قوله: غُلّب.
3- الدروس 2:407.
4- تقدّمت الأقوال وتخریجها فی الصفحه 73، الهامش رقم 1.
5- لم یرد فی المخطوطات.
6- وهو مذهب العمانی کما فی المختلف 8:296، ولم نعثر لغیره.

صحیحه (1)معارضه بمثلها (2)وحملت علی التقیّه، أو الضروره (3).

«ولا یشترط الإیمان» علی الأصحّ؛ لقول أمیر المؤمنین علیه السلام: «من دان بکلمه الإسلام وصام وصلّی فذبیحته لکم حلال إذا ذکر اسم اللّٰه علیه» (4)ومفهوم الشرط: أ نّه إذا لم یذکر اسم اللّٰه [ علیه ] (5)لم یحلّ.

وهل یشترط مع الذکر اعتقاد وجوبه؟ قولان (6)من صدق ذکر اسم (7)اللّٰه علیه وأصاله عدم الاشتراط، ومن اشترطه اعتبر إیقاعه علی وجهه کغیره من العبادات الواجبه. والأوّل أقوی.

وحیث لم یعتبر الإیمان صحّ مع مطلق الخلاف «إذا لم یکن بالغاً حدّ النصب» لعداوه أهل البیت علیهم السلام فلا تحلّ حینئذٍ ذبیحته؛ لروایه أبی بصیر عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «ذبیحه الناصب لا تحلّ» (8)ولارتکاب الناصب خلاف ما هو المعلوم من دین النبیّ صلی الله علیه و آله ثبوته ضرورهً، فیکون کافراً، فیتناوله

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 326


1- اُنظر الوسائل 16:282-286، الباب 27 من أبواب الذبائح، الأحادیث 1-10 و 19-22 وغیرها.
2- نفس المصدر: الأحادیث 31-35 وغیرها فی الباب وغیره.
3- کما فی التهذیب 9:70، ذیل الحدیث 297 و 298، والمختلف 8:299.
4- الوسائل 16:292، الباب 28 من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.
5- لم یرد فی المخطوطات.
6- قول بالاشتراط للعلّامه فی المختلف 8:300، وقول بعدم الاشتراط للشهید فی الدروس 2:411.
7- فی (ع) و (ف) : اسم ذکر اللّٰه.
8- الوسائل 16:292، الباب 28 من أبواب الذبائح، الحدیث 2.

ما دلّ علی تحریم ذبیحه الکافر. ومثله الخارجیّ والمجسِّم.

وقصّر جماعه (1)الحلّ علی ما یذبحه المؤمن؛ لقول الکاظم علیه السلام لزکریّا بن آدم: «إنّی أنهاک عن ذبیحه من کان علی خلاف الذی أنت علیه وأصحابک، إلّا فی وقت الضروره إلیه» (2)ویحمل علی الکراهه بقرینه الضروره، فإنّها أعمّ من وقت تحلّ فیه المیته، ویمکن حمل النهی الوارد فی جمیع الباب علیه علیها (3)جمعاً، ولعلّه أولی من الحمل علی التقیّه و (4)الضروره.

«ویحلّ ما تذبحه المسلمه والخصیّ» والمجبوب «والصبیّ الممیّز» دون المجنون، ومن لا تمیّز له (5)لعدم القصد «والجنب» مطلقاً «والحائض» والنفساء؛ لانتفاء المانع مع وجود المقتضی للحلّ.

[«والواجب فی الذبیحه اُمور سبعه»]
[الاول: الفری بالحدید]

الأوّل: «أن یکون» فری الأعضاء «بالحدید» مع القدره علیه؛ لقول الباقر علیه السلام: «لا ذکاه إلّابالحدید» (6)«فإن خیف فوت الذبیحه» بالموت وغیره «وتعذّر الحدید جاز بما یفری الأعضاء من لَیطه» وهی القشر الأعلی

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 327


1- نسبه فی المهذّب البارع 4:162 إلی الحلبی وابن حمزه والقاضی وابن إدریس مع حلّیّه ذبیحه المستضعف عند الأخیر، اُنظر الکافی:277، والوسیله:361، والمهذّب 2:439، والسرائر 3:105-106.
2- الوسائل 16:292، الباب 28 من أبواب الذبائح، الحدیث 5.
3- علی ذبح المخالف، علی الکراهه.
4- فی (ش) : أو
5- فی (ف) و (ر) : من لا یُمیّز.
6- الوسائل 16:252، الباب الأوّل من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.

للقَصَب المتّصل به «أو مَروه حادّه» وهی حجر یقدح النار «أو زجاجه» مخیَّر فی ذلک من غیر ترجیح، وکذا ما أشبهها من الآلات الحادّه غیر الحدید؛ لصحیحه زید الشحّام عن الصادق علیه السلام قال: «اذبح بالحجر وبالعظم وبالقصبه وبالعود إذا لم تُصِب الحدید، إذا قُطع الحلقوم وخرج الدم فلا بأس» (1)وفی حسنه عبد الرحمن عن الکاظم علیه السلام قال: «سألته عن المروه والقَصَبه والعود نذبح بها إذا لم نجد سکّیناً؟ قال: إذا فُری الأوداج فلا بأس بذلک» (2).

«وفی الظُفر والسِنّ» متّصلین ومنفصلین «للضروره قول بالجواز» (3)لظاهر الخبرین السالفین، حیث اعتبر فیهما قطع الحلقوم، وفری الأوداج، ولم یعتبر خصوصیّه القاطع، وهو موجود فیهما.

ومنعه الشیخ فی الخلاف (4)محتجّاً بالإجماع وروایه رافع بن خدیج «أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله قال: ما [ اُنهر ] (5)الدم وذُکر اسم اللّٰه علیه فکلوا إلّاما کان من سنّ أو ظفر وساُحدّثکم عن ذلک، أمّا السنّ فعظم، وأمّا الظفر فمُدی الحبشه» (6)والروایه عامّیّه، والإجماع ممنوع.

نعم، یمکن أن یقال مع اتّصالهما: إنّه یخرج عن مسمّی الذبح، بل هو أشبه

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 328


1- الوسائل 16:254، الباب 2 من أبواب الذبائح، الحدیث 3.
2- نفس المصدر: الحدیث الأوّل.
3- اختاره ابن إدریس فی السرائر 3:86، وقرّبه الآبی فی الکشف 2:351، وقوّاه العلّامه فی التحریر 4:623، الرقم 6223، وقرّبه الشهید فی الدروس 2:411 أیضاً.
4- الخلاف 6:22-23، المسأله 22 من الصید والذبائح.
5- أثبتناه من المصدر، وفی النسخ: انهار.
6- السنن الکبری 9:247، وکنز العمّال 6:261، الحدیث 15602.

بالأکل والتقطیع. واستقرب المصنّف فی الشرح المنع منهما مطلقاً (1).

وعلی تقدیر الجواز هل یساویان غیرهما ممّا یفری غیر الحدید، أو یترتّبان علی غیرهما مطلقاً (2)؟ مقتضی استدلال المجوّز بالحدیثین، الأوّل. وفی الدروس استقرب الجواز بهما مطلقاً مع عدم غیرهما (3)وهو الظاهر من تعلیقه الجواز بهما هنا علی الضروره؛ إذ لا ضروره مع وجود غیرهما. وهذا هو الأولی.

[«الثانی: استقبال القبله»]

بالمذبوح، لا استقبال الذابح. والمفهوم من استقبال المذبوح الاستقبال بمقادیم بدنه، ومنه مذبحه.

وربما قیل بالاکتفاء باستقبال المذبح خاصّه (4)وصحیحه محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام قال: «سألته عن الذبیحه، فقال: استقبل بذبیحتک القبله» الحدیث (5)تدلّ علی الأوّل.

هذا «مع الإمکان» ومع التعذّر لاشتباه الجهه أو الاضطرار-لتردّی الحیوان أو استعصائه أو نحوه-یسقط «ولو ترکها ناسیاً فلا بأس» للأخبار الکثیره (6).

وفی الجاهل وجهان، وإلحاقه بالناسی حسن. وفی حسنه محمّد بن مسلم،

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 329


1- غایه المراد 3:513.
2- متّصلین ومنفصلین.
3- الدروس 2:411.
4- لم نعثر علیه.
5- الوسائل 16:258، الباب 6 من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.
6- المصدر السابق:266، الباب 14، الأحادیث 3-5.

قال: «سألت أبا جعفر علیه السلام عن رجل ذبح ذبیحه فجهل أن یوجّهها إلی القبله، قال: کُلْ منها» (1).

[«الثالث: التسمیه»]

عند الذبح «وهی أن یذکر اسم اللّٰه تعالی» کما سبق (2)فلو ترکها عمداً فهی میته إذا کان معتقداً لوجوبها. وفی غیر المعتقد وجهان، وظاهر الأصحاب التحریم لقطعهم؛ باشتراطها من غیر تفصیل.

واستشکل المصنّف ذلک، لحکمهم بحلّ ذبیحه المخالف علی الإطلاق ما لم یکن ناصباً، ولا ریب أنّ بعضهم لا یعتقد وجوبها (3).

ویمکن دفعه بأنّ حکمهم بحلّ ذبیحته من حیث هو مخالف، وذلک لا ینافی تحریمها من حیث الإخلال بشرط آخر.

نعم، یمکن أن یقال: بحلّها منه عند اشتباه الحال، عملاً بأصاله الصحّه وإطلاق الأدلّه، وترجیحاً للظاهر من حیث رجحانها عند من لا یوجبها، وعدم اشتراط اعتقاد الوجوب، بل المعتبر فعلها کما مرّ (4)وإنّما یحکم بالتحریم مع العلم بعدم تسمیته. وهذا حسن. ومثله القول فی الاستقبال.

«ولو ترکها ناسیاً حلّ» للنصّ (5)وفی الجاهل الوجهان. ویمکن إلحاق

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 330


1- الوسائل 16:266، الباب 14 من أبواب الذبائح، الحدیث 2.
2- سبق فی الصفحه 71.
3- الدروس 2:413.
4- مرّ فی الصفحه 78.
5- الوسائل 16:267، الباب 15 من أبواب الذبائح، الأحادیث 2-4، و 278، الباب 23 من أبواب الذبائح، الحدیث 11.

المخالف الذی لا یعتقد وجوبها بالجاهل؛ لمشارکته له فی المعنی، خصوصاً المقلّد منهم.

[«الرابع: اختصاص الإبل بالنحر»]

وذکره فی باب شرائط الذبح استطراد أو تغلیب لاسم الذبح علی ما یشمله «وما عداها» من الحیوان القابل للتذکیه غیر ما یستثنی «بالذبح، فلو عکس» فذبح الإبل، أو جمع بین الأمرین، أو نحر ما عداها مختاراً «حرم» ومع الضروره کالمستعصی یحلّ کما یحلّ طعنه کیف اتّفق، ولو استدرک الذبح بعد النحر أو بالعکس احتمل التحریم؛ لاستناد موته إلیهما، وإن کان کلّ منهما کافیاً فی الإزهاق لو انفرد.

وقد حکم المصنّف (1)وغیره (2)باشتراط استناد موته إلی الذکاه خاصّه، وفرّعوا علیه أ نّه لو شرع فی الذبح فنزع آخَرُ حشوتَه (3)معاً فمیته. وکذا کلّ فعل لا تستقرّ معه الحیاه وهذا منه. والاکتفاء (4)بالحرکه بعد الفعل المعتبر أو خروج الدم المعتدل، کما سیأتی.

[«الخامس: قطع الأعضاء الأربعه»]

فی المذبوح «وهی المریء» بفتح المیم والهمز آخره «وهو مجری الطعام» والشراب المتّصل بالحلقوم

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 331


1- الدروس 2:413.
2- لم نعثر علی من صرّح بذلک، نعم فی الشرائع 3:205 ما یفید هذا المعنی، حیث قال: ولو اُدرکت ذکاته فذکّی حلّ وفیه تردّد؛ إذ لا استقرار لحیاته بعد الذبح أو النحر.
3- بضمّ الحاء وکسرها: أمعاءه.
4- معطوف علی قوله: احتمل التحریم.

«والحلقوم» بضمّ الحاء «وهو للنَفَس» أی المعدّ لجریه فیه «والوَدَجان وهما عرقان یکتنفان الحلقوم» فلو قطع بعض هذه لم یحلّ وإن بقی یسیر.

وقیل: یکفی قطع الحلقوم (1)لصحیحه زید الشحّام عن الصادق علیه السلام: «إذا قطع الحلقوم وجری الدم فلا بأس» (2)وحُملت علی الضروره؛ لأنّها وردت فی سیاقها مع معارضتها بغیرها (3).

ومحلّ الذبح الحلق تحت اللحیین، ومحلّ النحر وهده اللَبّه «و» لا یعتبر فیه قطع الأعضاء، بل «یکفی فی المنحور طعنه فی وهده اللَبّه» وهی ثغره النحر بین الترقوتین، وأصل الوهده: المکان المطمئنّ، وهو المنخفض، واللَبّه - بفتح اللام وتشدید الباء-المنحر. ولا حدّ للطعنه طولاً ولا عرضاً، بل المعتبر موته بها خاصّه.

[«السادس: الحرکه بعد الذبح»]

أو النحر، ویکفی مسمّاها فی بعض الأعضاء کالذَنَب والاُذن، دون التقلّص والاختلاج، فإنّه قد یحصل فی اللحم المسلوخ «أو خروج الدم المعتدل» وهو الخارج بدفع لا المتثاقل. فلو انتفیا حرم؛ لصحیحه الحلبی (4)علی الأوّل وروایه الحسین بن مسلم (5)علی الثانی.

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 332


1- قاله الإسکافی کما نقله عنه العلّامه فی المختلف 8:353، ومال إلیه هو فی الصفحه 354.
2- الوسائل 16:254، الباب 2 من أبواب الذبائح، الحدیث 3.
3- حملها الشهید فی الدروس 2:412 کذلک، وعارضها بحسنه عبد الرحمن بن الحجّاج الوارده فی المصدر السابق، الحدیث الأوّل.
4- الوسائل 16:263، الباب 11 من أبواب الذبائح، الحدیث 3.
5- المصدر السابق:264، الباب 12 من أبواب الذبائح، الحدیث 2.

واعتبر جماعه اجتماعهما (1)وآخرون الحرکه وحدها (2)لصحّه روایتها وجهاله الاُخری بالحسین. وهو الأقوی. وصحیحه الحلبی وغیرها (3)مصرّحه بالاکتفاء فی الحرکه بطرف العین، أو تحریک الذَنَب أو الاُذُن، من غیر اعتبار أمر آخر.

ولکنّ المصنّف هنا وغیره من المتأخّرین (4)اشترطوا مع ذلک أمراً آخر کما نبّه علیه بقوله: «ولو علم عدم استقرار الحیاه حرم» ولم نقف لهم فیه علی مستند، وظاهر القدماء کالأخبار الاکتفاء بأحد الأمرین أو بهما من غیر اعتبار استقرار الحیاه. وفی الآیه إیماء إلیه وهی قوله تعالی: (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ اَلْمَیْتَهُ وَ اَلدَّمُ) إلی قوله: (إِلاّٰ مٰا ذَکَّیْتُمْ) (5)ففی صحیحه زراره عن الباقر علیه السلام فی تفسیرها: «إن أدرکت شیئاً منها عین تطرف أو قائمه ترکض، أو ذَ نَب یمصع فقد

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 333


1- وهو المنسوب فی المهذّب البارع 4:169، إلی المفید وسلّار والقاضی، وانظر المقنعه:580، والمراسم:211-212، والمهذّب 2:428 و 436.
2- مثل الصدوق فی المقنع:416، والعلّامه فی المختلف 8:307، وابن إدریس فی السرائر 3:110، والفاضل الآبی فی کشف الرموز:352، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:388، والمحقّق فی الشرائع 3:206، بل أکثر المتأخّرین کما فی المسالک 11:485، لکن ابن إدریس ومن تأخّر عنه اعتبر الحرکه علی نحو التردید بینها وبین خروج الدم، فیکفی أحدهما فی إدراک الذکاه.
3- اُنظر الوسائل 16:263، الباب 11 من أبواب الذبائح، الأحادیث 4-7.
4- کابن إدریس فی السرائر 3:108، والمحقّق فی الشرائع 3:207، والعلّامه فی القواعد 3:322.
5- المائده:3.

أدرکت ذکاته، فکله» (1)ومثلها أخبار کثیره (2).

قال المصنّف فی الدروس: وعن یحیی (3)أنّ اعتبار استقرار الحیاه لیس من المذهب، ونعم ما قال (4)وهذا خلاف ما حکم به هنا. وهو الأقوی.

فعلی هذا یعتبر فی المشرف علی الموت وأکیل السبع وغیره، الحرکه بعد الذبح وإن لم یکن مستقرّ الحیاه. ولو اعتبر معها خروج الدم المعتدل کان أولی.

[«السابع: متابعه الذبح حتّی یستوفی»]

قطع الأعضاء، فلو قطع البعض وأرسله ثمّ تمّمه أو تثاقل بقطع البعض حرم إن لم یکن فی الحیاه استقرار؛ لعدم صدق الذبح مع التفرقه کثیراً؛ لأنّ الأوّل غیر محلِّل، والثانی یجری مجری التجهیز علی المیّت.

ویشکل مع صدق اسم الذبح عرفاً (5)ویمکن استناد (6)الإباحه إلی الجمیع، ولولاه لورد مثله مع التوالی. واعتبار استقرار الحیاه ممنوع، والحرکه الیسیره الکافیه مصحّحه فیهما (7)مع أصاله الإباحه إذا صدق اسم الذبح. وهو الأقوی.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 334


1- الوسائل 16:262، الباب 11 من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.
2- المصدر السابق: الأحادیث 3-7.
3- یحیی بن سعید، صاحب الجامع للشرائع.
4- الدروس 2:415.
5- فی (ر) زیاده: مع التفرقه کثیراً.
6- فی (ع) و (ف) : إسناد.
7- التوالی وعدمه.

«و» علی القولین (1)«لا تضرّ التفرقه الیسیره» التی لا تخرج عن المتابعه عاده.

[مستحبات الذبح و مکروهه]

«ویستحبّ نحر الإبل قد رُبطت أخفافها» أی أخفاف یدیها «إلی آباطها» بأن یربطهما معاً مجتمعین من الخفّ إلی الآباط. ورُوی أ نّه یعقل یدها الیسری من الخفّ إلی الرُکبه ویوقفها علی (2)الیمنی (3)وکلاهما حسن «واُطلقت أرجُلها والبقر تُعقل یداه ورجلاه ویطلق ذنبه. والغنم تُربط یداه ورجل واحده» وتطلق الاُخری «ویُمسک صوفه وشعره ووَبرَه حتّی یبرد» وفی روایه حمران ابن أعین «إن کان من الغنم فأمسک صوفه أو شعره ولا تمسکن یداً ولا رجلاً» (4)والأشهر الأوّل «والطیر یذبح ویرسل» ولا یُمسک ولا یُکتف.

«ویُکره أن تنخع الذبیحه» وهو أن یقطع نخاعها قبل موتها، وهو الخیط الأبیض الذی وسط الفقار-بالفتح-ممتدّاً من الرقبه إلی عَجْب الذنب-بفتح العین وسکون الجیم-وهو أصله.

وقیل: یحرم (5)لصحیحه الحلبی قال: قال أبو عبد اللّٰه علیه السلام: «لا تنخع الذبیحه حتّی تموت فإذا ماتت فانخعها» (6)والأصل فی النهی التحریم. وهو

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 335


1- أی القول بوجوب المتابعه وهو للمحقّق فی الشرائع 3:209، والشهید فی الدروس 2:413، والقول باستحبابها وهو للعلّامه فی القواعد 3:322-323.
2- فی (ع) : إلی.
3- الوسائل 10:135، الباب 35 من أبواب الذبح، الحدیث 3.
4- الوسائل 16:255، الباب 3 من أبواب الذبائح، الحدیث 2.
5- قاله الشیخ فی النهایه:584، والقاضی فی المهذّب 2:440، وابن حمزه فی الوسیله:360، والعلّامه فی المختلف 8:303.
6- الوسائل 16:258، الباب 6 من أبواب الذبائح، الحدیث 2.

الأقوی، واختاره فی الدروس (1)نعم لا تحرم الذبیحه علی القولین.

«وأن یقلب السکّین» بأن یُدخِلها تحت الحلقوم وباقی الأعضاء «فیذبح إلی فوق» لنهی الصادق علیه السلام عنه فی روایه حمران بن أعین، ومن ثَمّ قیل بالتحریم (2)حملاً للنهی علیه.

وفی السند من لا تثبت عدالته (3)فالقول بالکراهه أجود.

«والسلخ قبل البرد» لمرفوعه محمّد بن یحیی عن الرضا علیه السلام: «إذا ذُبِحت وسُلخت، أو سُلخ شیء منها قبل أن تموت فلیس یحلّ أکلها» (4).

وذهب جماعه (5)-منهم المصنّف فی الدروس والشرح (6)-إلی تحریم

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 336


1- الدروس 2:415.
2- قاله الشیخ فی النهایه:584، والقاضی فی المهذّب 2:440.
3- وهما إبراهیم بن هاشم فإنّه ممدوح خاصّه غیر معدّل لم یبلغ حدّ الثقه وحمران بن أعین فإنّه أیضاً مشکور من غیر توثیق. راجع فهارس المسالک 16:286 و 288.
4- الوسائل 16:258-259، الباب 8 من أبواب الذبائح، وفیه حدیث واحد. اعلم أنّ الروایه مع عدم دلالتها علی موضع النزاع مرسلهٌ؛ لأنّ محمّد بن یحیی لم یدرک الرضا علیه السلام وإنّما رفعه إلیه علیه السلام، وهو طریق آخر لردّها. والمصنّف فی الشرح [ غایه المراد 2:520 ] اعتذر عن ذلک بأنّ الرفع فی الاصطلاح بمعنی الإسناد، وضعّف بأ نّه مع تسلیمه لا یستلزم کونه علی وجهٍ یصلح للحجّه؛ لأنّ السند حینئذٍ مجهولٌ ٍ فهو بمعنی الإرسال. وأعجب من ذلک أ نّه جعلها فی الدروس [ 2:415 ] مقطوعهً مع کونها مرویّهً عن الرضا علیه السلام، والمقطوع ما لم یذکر فیه المرویّ عنه من النبیّ صلی الله علیه و آله أو الإمام علیه السلام. (منه رحمه الله) .
5- منهم الشیخ فی النهایه:584، والقاضی فی المهذّب 2:440، وابن حمزه فی الوسیله:360.
6- الدروس 2:415، وغایه المراد 3:520.

الفعل، استناداً إلی تلازم تحریم الأکل وتحریم الفعل. ولا یخفی منعه، بل عدم دلالته علی التحریم والکراهه.

نعم، یمکن الکراهه من حیث اشتماله علی تعذیب الحیوان علی تقدیر شعوره، مع أنّ سلخه قبل برده لا یستلزمه؛ لأنّه أعمّ من قبلیّه الموت، وظاهرهم أ نّهما متلازمان. وهو ممنوع، ومن ثَمّ جاز تغسیل میّت الإنسان قبل برده، فالأولی تخصیص الکراهه بسلخه قبل موته.

«وإبانه الرأس عمداً» حالهَ الذبح؛ للنهی عنه فی صحیحه محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام: «لا تنخع، ولاتقطع الرقبه بعدما تذبح» (1). «وقیل» والقائل الشیخ فی النهایه (2)وجماعه (3)«بالتحریم» لاقتضاء النهی له مع صحّه الخبر. وهو الأقوی. وعلیه هل تحرم الذبیحه؟ قیل: نعم (4)لأنّ الزائد عن قطع الأعضاء یخرجه عن کونه ذبحاً شرعیّاً، فلا یکون مبیحاً.

ویُضعّف بأنّ المعتبر فی الذبح قد حصل، فلا اعتبار بالزائد. وقد روی الحلبی فی الصحیح عن الصادق علیه السلام حیث سئل عن ذبح طیر قطع رأسه أیؤکل منه؟ قال: «نعم ولکن لا یتعمّد قطع رأسه» (5)وهو نصّ، ولعموم قوله تعالی:

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 337


1- الوسائل 16:267، الباب 15 من أبواب الذبائح، الحدیث 2.
2- النهایه:584.
3- منهم القاضی فی المهذّب 2:440، وابن حمزه فی الوسیله:360، والکیدری فی الإصباح:381، والمصنّف فی الدروس 2:415.
4- قاله الشیخ فی النهایه:584، والسیّد ابن زهره فی الغنیه:397، والکیدری فی الإصباح:381، وغیرهم.
5- الوسائل 16:259، الباب 9 من أبواب الذبائح، الحدیث 5.

(فَکُلُوا مِمّٰا ذُکِرَ اِسْمُ اَللّٰهِ عَلَیْهِ) (1)فالمتّجه تحریم الفعل، دون الذبیحه فیه، وفی کلّ ما حُرّم سابقاً.

ویمکن أن یکون القول المحکیّ بالتحریم متعلّقاً بجمیع ما ذُکر مکروهاً؛ لوقوع الخلاف فیها أجمع، بل قد حرّمها المصنّف فی الدروس إلّا «قلب السکّین» فلم یحکم فیه بتحریم ولا غیره، بل اقتصر علی نقل الخلاف (2).

[ما یقبل الذکاه]

«وإنّما تقع الذکاه علی حیوان طاهر العین، غیر آدمی ولا حِشار» وهی ما سکن الأرض من الحیوان (3)کالفأر والضبّ وابن عرس (4)«ولا تقع علی الکلب والخنزیر» إجماعاً «ولا علی الآدمی وإن کان کافراً» إجماعاً «ولا علی الحشرات» علی الأظهر؛ للأصل؛ إذ لم یرد بها نصّ «وقیل: تقع» (5)وهو شاذّ.

«والظاهر وقوعها علی المسوخ والسباع» لروایه محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام: «أ نّه سئل عن سباع الطیر والوحش حتّی ذکر القنافذ والوطواط والحمیر والبغال والخیل، فقال: لیس الحرام إلّاما حرّمه اللّٰه فی کتابه» (6)ولیس المراد نفی تحریم الأکل؛ للروایات الدالّه علی تحریمه (7)فیبقی عدم تحریم

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 338


1- الأنعام:118.
2- اُنظر الدروس 2:415-416.
3- فی (ر) : الحیوانات.
4- دویبه یقال لها بالفارسیّه: راسو.
5- لم نعثر علیه، ونسبه الشهید فی غایه المراد 3:508 إلی ظاهر کلام الشیخ وأتباعه.
6- الوسائل 16:327، الباب 5 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 6.
7- اُنظر الوسائل 16:312 و 320، الباب 2 و 3 من أبواب الأطعمه المحرّمه.

الذکاه. وروی حمّاد بن عثمان عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «کان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله عزوف النفس (1)وکان یکره الشیء ولا یحرّمه، فاُتی بالأرنب فکرهها ولم یحرّمها» (2)وهو محمول أیضاً علی عدم تحریم ذکاتها وجلودها، جمعاً بین الأخبار (3)والأرنب من جمله المسوخ، ولا قائل بالفرق بینها.

وروی سماعه قال: «سألته عن لحوم (4)السباع وجلودها؟ فقال: أمّا اللحوم فدعها، وأمّا الجلود فارکبوا علیها، ولا تصلّوا فیها» (5)والظاهر أنّ المسؤول الإمام. ولا یخفی بُعد هذه الأدلّه.

نعم قال المصنّف فی الشرح: إنّ القول الآخر فی السباع لا نعرفه لأحد منّا (6)والقائلون بعدم وقوع الذکاه علی المسوخ أکثرهم علّلوه بنجاستها (7)وحیث ثبت طهارتها فی محلّه توجّه القول بوقوع الذکاه علیها إن تمّ ما سبق (8).

ویستثنی من المسوخ الخنازیر؛ لنجاستها، والضبّ والفأر والوزغ؛ لأنّها

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 339


1- عزفتْ نفسه عن الشیء: زهدت فیه وانصرفت عنه.
2- الوسائل 17:319، الباب 2 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 21.
3- حمله علی ذلک فخر المحقّقین فی الإیضاح 3:131.
4- فی النسخ: تحریم، وما أثبتناه من التهذیب والوسائل، وهو الأوفق.
5- الوسائل 16:321، الباب 3 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 4.
6- غایه المراد 3:507، ولکن فیه بدل: «لا نعرفه لأحد منّا» : لم أعرفه للقدماء.
7- مثل المفید فی المقنعه:578، والشیخ فی الخلاف 3:184، ذیل المسأله 306 من البیوع، و 6:73، المسأله 2 من الأطعمه، والدیلمی فی المراسم:54، وابن حمزه فی الوسیله:78. ولا یخفی أ نّهم لم یصرّحوا بالتعلیل بل هو لازم کلامهم، کما فی غایه المراد 3:508، وغایه المرام 4:33.
8- من الروایات التی استدلّ بها علی وقوع الذکاه علی المسوخ (هامش ر) .

من الحِشار، وکذا ما فی معناها (1).

وروی الصدوق بإسناده إلی أبی عبد اللّٰه علیه السلام «أنّ المسوخ من بنی آدم ثلاثه عشر صنفاً: القرده والخنازیر والخفّاش والذئب والدبّ والفیل والدعموص والجریث والعقرب وسهیل والزهره والعنکبوت والقنفذ» . قال الصدوق رحمه الله: والزهره وسهیل دابّتان ولیستا نجمین، ولکن سُمّی بهما النجمان، کالحمل والثور. قال: والمسوخ جمیعها لم تبق أکثر من ثلاثه أیّام ثمّ ماتت، وهذه الحیوانات علی صورها سُمّیت مسوخاً استعاره (2).

ورُوی عن الرضا علیه السلام زیاده الأرنب والفأره والوزغ والزنبور (3)ورُوی إضافه الطاووس (4).

والمراد بالسباع: الحیوان المفترس، کالأسد والنمر والفهد والثعلب والهرّ.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 340


1- کالحیّه والعقرب والجرذان والخنافس والصراصر وبنات وردان والبراغیث والقمل. اُنظر المسالک 12:35-36، والمبسوط 6:280.
2- الوسائل 16:316، الباب 2 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 12. وانظر کلام الصدوق فی الخصال 2:494، ذیل الحدیث 2، وعلل الشرائع:488، ذیل الحدیث 5.
3- الوسائل 16:314، الباب 2 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 7.
4- نفس المصدر، الحدیث 6.
الفصل «الثالث» «فی اللواحق»
[«وفیه مسائل»]
[الاُولی: «ذکاه السمک»]

المأکول «إخراجه من الماء حیّاً» بل إثبات الید علیه خارج الماء حیّاً وإن لم یخرجه منه، کما نبّه علیه قوله: «ولو وثب فأخرجه حیّاً، أو صار خارج الماء» بنفسه «فأخذه حیّاً حلّ، ولا یکفی» فی حِلّه «نظره» قد خرج من الماء حیّاً ثمّ مات علی أصحّ القولین (1)لقول أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی حسنه الحلبی: «إنّما صید الحیتان أخذه» (2)وهی للحصر. وروی علیّ بن جعفر عن أخیه موسی علیهما السلام قال: «سألته عن سمکه وثبت من نهر فوقعت علی الجُدّ (3)

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 341


1- اختاره المحقّق فی الشرائع 3:207، والعلّامه فی القواعد 3:323، والتحریر 4:627، الرقم 6232 وغیرهما، والشهید فی الدروس 2:409، وابن فهد فی المهذّب البارع 4:27، والفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 4:26.
2- الوسائل 16:299، الباب 32 من أبواب الذبائح، الحدیث 9.
3- الشاطئ.

من النهر فماتت أیصلح أکلها؟ قال: إن أخذتها قبل أن تموت ثمّ ماتت فکلها، وإن ماتت قبل أن تأخذها فلا تأکلها» (1).

وقیل: یکفی فی حلّه خروجه من الماء وموته خارجه، وإنّما یحرم بموته فی الماء (2)لروایه سَلَمه أبی حفص عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «أنّ علیّاً صلوات اللّٰه علیه کان یقول فی الصید والسمک: إذا أدرکها وهی تضطرب وتضرب بیدیها، وتُحرّک ذَنَبها، وتطرف بعینها فهی ذکاته» (3)وروی زراره قال: قلت: «السمکه تثب من الماء فتقع علی الشطّ فتضطرب حتّی تموت؟ فقال: کُلها» (4). ولحلِّه (5)بصید المجوسی مع مشاهده المسلم له کذلک، وصیده لا اعتبار به وإنّما الاعتبار بنظر المسلم.

ویضعَّف بأنّ سَلَمه مجهول أو ضعیف. وروایه زراره مقطوعه مرسله. والقیاس علی صید المجوس فاسد؛ لجواز کون سبب الحِلّ أخذ المسلم أو نظره مع کونه تحت یدٍ؛ إذ لا یدلّ الحکم علی أزید من ذلک. وأصاله عدم التذکیه مع ما سلف تقتضی العدم.

«ولا یشترط فی مُخرجه الإسلام» علی الأظهر «لکن یشترط حضور مسلم عنده» یشاهده قد اُخرج حیّاً ومات خارج الماء «فی حِلّ أکله» للأخبار الکثیره الدالّه علیه:

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 342


1- الوسائل 16:301، الباب 34 من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.
2- هذا القول اختاره المحقّق فی نکت النهایه [ 3:80 ]. (منه رحمه الله) .
3- الوسائل 16:302، الباب 34 من أبواب الذبائح، الحدیث 2 و 4.
4- الوسائل 16:302، الباب 34 من أبواب الذبائح، الحدیث 2 و 4.
5- عطف علی قوله: لروایه سلمه.

منها: صحیحه الحلبی قال: «سألت أبا عبد اللّٰه علیه السلام عن صید الحیتان وإن لم یُسمَّ، فقال: لا بأس به، وسألته عن صید المجوس السمک، آکله؟ فقال: ما کنت لآکله حتّی أنظر إلیه» (1).

وفی روایه اُخری له عنه علیه السلام «أ نّه سُئل عن صید المجوس حین یضربون بالشباک ویسمّون بالشرک، فقال: لا بأس بصیدهم إنّما صید الحیتان أخذه» (2). ومطلق الثانی (3)محمول علی مشاهده المسلم له جمعاً.

ویظهر من الشیخ فی الاستبصار المنع منه إلّاأن یأخذه المسلم منه حیّاً (4)لأ نّه حمل الأخبار علی ذلک. ومن المفید (5)وابن زهره (6)المنع من صید غیر المسلم له مطلقاً، إمّا لاشتراط الإسلام فی التذکیه، وهذا منه، أو لما فی بعض الأخبار من اشتراط أخذ المسلم له منهم حیّاً (7)فیکون إخراجهم له بمنزله وُثوبه من الماء بنفسه إذا أخذه المسلم.

والمذهب هو الأوّل، والقول فی اعتبار استقرار الحیاه بعد إخراجه کما سبق (8)والمصنّف فی الدروس مع میله إلی عدم اعتباره ثَمَّ (9)جزم باشتراطه هنا.

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 343


1- الوسائل 16:298، الباب 32 من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.
2- المصدر السابق:299، الحدیث 9.
3- أی الحدیث الثانی.
4- اُنظر الاستبصار 4:64، ذیل الحدیث 228.
5- اُنظر المقنعه:577.
6- الغنیه:397.
7- وهو خبر عیسی بن عبد اللّٰه عن الصادق علیه السلام، اُنظر الوسائل 16:243، الباب 34 من أبواب الصید، وفیه حدیث واحد.
8- سبق فی ذبح الحیوان، الصفحه 85.
9- أی فی ذبح الحیوان، راجع الدروس 2:414 و 408.

«ویجوز أکله حیّاً» لکونه مذکّی بإخراجه من غیر اعتبار موته بعد ذلک. بخلاف غیره من الحیوان، فإنّ تذکیته مشروطه بموته بالذبح أو النحر، أو ما فی حکمهما (1).

وقیل: لا یباح أکله حتّی یموت کباقی ما یُذکّی (2)ومن ثَمَّ لو رجع إلی الماء بعد إخراجه فمات فیه لم یحلّ، فلو کان مجرّد إخراجه کافیاً لما حرم بعده. ویمکن خروج هذا الفرد بالنصّ علیه، وقد عُلّل فیه بأ نّه مات فیما فیه حیاته (3)فیبقی ما دلّ علی أنّ ذکاته إخراجه خالیاً عن المعارض.

«ولو اشتبه المیّت» منه «بالحیّ فی الشبکه وغیرها حرم الجمیع» علی الأظهر؛ لوجوب اجتناب المیّت المحصور الموقوف علی اجتناب الجمیع، ولعموم قول الصادق علیه السلام: «ما مات فی الماء فلا تأکله، فإنّه مات فیما فیه حیاته» (4).

وقیل: یحلّ الجمیع إذا کان فی الشبکه أو الحظیره مع عدم تمیّز المیّت؛ لصحیحه الحلبی (5)وغیرها (6)الدالّه علی حلّه مطلقاً، بحمله علی الاشتباه جمعاً.

وقیل: یحلّ المیّت فی الشبکه والحظیره وإن تمیّز (7)للتعلیل فی النصّ

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 344


1- کعَقْر المستعصی والصید علی بعض الوجوه (هامش ر) .
2- قاله الشیخ فی المبسوط 6:277.
3- اُنظر الوسائل 16:300-301، الباب 33 من أبواب الذبائح، الحدیث 2 و 6.
4- الوسائل 16:303، الباب 35 من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.
5- قاله الشیخ فی النهایه:578، والقاضی فی المهذّب 2:438، والمحقّق فی الشرائع 3:208، وانظر الصحیحه فی الوسائل 16:303، الباب 35 من أبواب الذبائح، الحدیث 3.
6- المصدر السابق: الأحادیث 2 و 4-6.
7- وهو المنسوب إلی العمانی، وانظر کلامه فی المختلف 8:264.

بأ نّهما لمّا عُملا للاصطیاد جری ما فیهما مجری المقبوض بالید (1).

[«الثانیه» : «ذکاه الجراد أخذه»]

حیّاً بالید أو الآله «ولو کان الآخذ» له «کافراً» إذا شاهده المسلم کالسمک. وقول ابن زهره هنا کقوله فی السمک (2).

هذا «إذا استقلّ بالطیران» وإلّا لم یحلّ، وحیث اعتبر فی تذکیته أخذه حیّاً «فلو أحرقه قبل أخذه حرم» وکذا لو مات فی الصحراء أو فی الماء قبل أخذه وإن أدرکه بنظره، ویباح أکله حیّاً وبما فیه کالسمک «ولا یحلّ الدَبا» - بفتح الدال مقصوراً-وهو الجراد قبل أن یطیر وإن ظهر جناحه، جمع «دَباه» بالفتح أیضاً.

[«الثالثه» : «ذکاهُ الجنین ذکاهُ اُمّه»]

هذا لفظ الحدیث النبویّ (3)وعن أهل البیت علیهم السلام مثله (4).

والصحیح روایهً وفتویً أنّ «ذکاه» الثانیه مرفوعهٌ خبراً عن الاُولی، فتنحصر ذکاته فی ذکاتها؛ لوجوب انحصار المبتدأ فی خبره، فإنّه إمّا مساوٍ أو أعمّ وکلاهما یقتضی الحصر. والمراد بالذکاه هنا السبب المحلِّل للحیوان

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 345


1- اُنظر الوسائل 16:303، الباب 35 من أبواب الذبائح، الحدیث 2 و 3.
2- راجع الصفحه 95، والغنیه:397.
3- المستدرک 16:140، الباب 16 من أبواب الذبائح، الحدیث 2.
4- اُنظر الوسائل 16:269-272، الباب 18 من أبواب الذبائح.

کذکاه السمک والجراد. وامتناع «ذکّیت الجنین» إن صحّ فهو محمول علی المعنی الظاهر، وهو فری الأعضاء المخصوصه. أو یقال: إنّ إضافه المصادر تخالف إضافه الأفعال؛ للاکتفاء فیها بأدنی ملابسه، ولهذا صحّ «وللّٰه علی الناسِ حِجُّ البیت» و «صومُ رمضان» ولم یصحّ «حَجّ البیتُ» و «صام رمضانُ» بجعلهما فاعلین.

وربما أعربها بعضهم (1)بالنصب علی المصدر، أی ذکاته کذکاه اُمّه، فحُذف الجارّ ونُصب مفعولاً. وحینئذٍ فتجب تذکیته کتذکیتها.

وفیه مع التعسّف، مخالفته لروایه الرفع، دون العکس؛ لإمکان کون الجارّ المحذوف «فی» أی داخله فی ذکاه اُمّه جمعاً بین الروایتین، مع أ نّه الموافق لروایه أهل البیت علیهم السلام وهم أدری بما فی البیت، وهو فی أخبارهم کثیر صریح فیه. ومنه قول الصادق علیه السلام وقد سُئل عن الحُوار (2)تُذکّی اُمّه أیؤکل بذکاتها؟ فقال: «إذا کان تامّاً ونبت علیه الشعر فکل» (3)وعن الباقر علیه السلام أ نّه قال فی الذبیحه تذبح وفی بطنها ولد، قال: «إن کان تامّاً فکله فإنّ ذکاته ذکاه اُمّه، وإن لم یکن تامّاً فلا تأکله» (4).

وإنّما یجوز أکله بذکاتها «إذا تمّت خلقته» وتکاملت أعضاؤه وأشعر أو أوبر، کما دلّت علیه الأخبار (5)«سواء ولجته الروح أو لا، وسواء اُخرج میّتاً

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 346


1- قال صاحب العوالی فی ذیل الروایه: وروی بالنصب. عوالی اللآلئ 2:323، ذیل الحدیث 17.
2- بضمّ الحاء وقد تکسر: ولد الناقه.
3- الوسائل 16:269، الباب 18 من أبواب الذبائح، الحدیث الأوّل.
4- نفس المصدر: الحدیث 6.
5- راجع نفس المصدر: الأحادیث 2 و 3 و 5 و 11 و 12 وغیرها.

أو» اُخرج «حیّاً غیر مستقرّ الحیاه» لأنّ غیر مستقرّها بمنزله المیّت، ولإطلاق النصوص بحِلّه إذا کان تامّاً (1).

«ولو کانت» حیاته «مستقرّه ذُکّی» لأنّه حیوان حیّ فیتوقّف حِلّه علی التذکیه، عملاً بعموم النصوص الدالّه علیها إلّاما أخرجه الدلیل الخاصّ. وینبغی فی غیر المستقرّ ذلک؛ لما تقدّم من عدم اعتبارها (2)فی حلّ المذبوح.

هذا إذا اتّسع الزمان لتذکیته. أمّا لو ضاق عنها ففی حلّه وجهان: من إطلاق الأصحاب وجوب تذکیه ما خرج مستقرّ الحیاه (3)ومن تنزیله منزله غیر مستقرّها؛ لقصور زمان حیاته ودخوله فی عموم الأخبار الدالّه علی حلّه بتذکیه اُمّه إن لم یدخل مطلق الحیّ.

ولو لم تتمّ خلقته فهو حرام. واشترط جماعه مع تمام خلقته أن لا تلجه الروح (4)وإلّا افتقر إلی تذکیته مطلقاً، والأخبار مطلقه، والفرض بعید؛ لأنّ الروح لا تنفکّ عن تمام الخلقه عادّه.

وهل تجب المبادره إلی إخراجه بعد موت المذبوح، أم یکفی إخراجه المعتاد بعد کشط جلده عاده؟ إطلاق الأخبار والفتوی یقتضی العدم. والأوّل أولی.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 347


1- اُنظر نفس المصدر: الأحادیث 1 و 4 و 6-7.
2- أی الحیاه المستقرّه.
3- کما فی النهایه:585، والقواعد 3:320، والتحریر 4:627، الرقم 6233.
4- مثل الشیخ فی النهایه:584، وابن حمزه فی الوسیله:361، والقاضی فی المهذّب 2:440.
[«الرابعه» : «ما یثبت فی آله الصیّاد»]

من الصیود المقصوده بالصید یملکه لتحقّق الحیازه والنیّه. هذا إذا نصبها بقصد الصید-کما هو الظاهر-لیتحقّق قصد التملّک.

وحیث «یملکه» یبقی ملکه علیه «ولو انفلت بعد» ذلک؛ لثبوت ملکه فلا یزول بتعذّر قبضه، کإباق العبد وشرود الدابّه. ولو کان انفلاته باختیاره ناویاً قطع ملکه عنه، ففی خروجه عن ملکه قولان (1)من الشکّ فی کون ذلک مخرجاً عن الملک مع تحقّقه فیستصحب، ومن کونه بمنزله الشیء الحقیر من ماله إذا رماه مهملاً له.

ویضعَّف بمنع خروج الحقیر عن ملکه بذلک وإن کان ذلک إباحه لتناول غیره، فیجوز الرجوع فیه ما دام باقیاً.

وربما قیل بتحریم أخذ الصید المذکور مطلقاً (2)وإن جاز أخذ الیسیر من المال؛ لعدم الإذن شرعاً فی إتلاف المال مطلقاً إلّاأن تکون قیمته یسیره.

«ولا یملک ما عشّش فی داره، أو وقع فی موحلته (3)أو وثب إلی سفینته» لأنّ ذلک لا یعدّ آله للاصطیاد، ولا إثباتاً للید.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 348


1- القول بعدم الخروج للمحقّق فی الشرائع 3:211، والعلّامه فی القواعد 3:315، والتحریر 4:618. وأمّا القول بالخروج فلم نعثر علیه وإن نسبه فی الإیضاح 4:123، والمسالک 11:524 إلی الشیخ فی المبسوط، ولکن لم نظفر به هناک.
2- اُنظر القواعد 3:315-316، والإیضاح 4:123، والدروس 2:400.
3- اسم مکانٍ مأخوذ من الوَحَل، وهو الطین الرقیق.

نعم، یصیر أولی به من غیره، فلو تخطّی الغیر إلیه فعل حراماً، وفی ملکه له بالأخذ قولان (1)من أنّ الأولویّه لا تفید الملک فیمکن تملّکه بالاستیلاء، ومن تحریم الفعل فلا یترتّب علیه حکم الملک شرعاً. وقد تقدّم مثله فی أولویّه التحجیر وأنّ المتخطّی لا یملک (2)وفیه نظر. ولو قصد ببناء الدار احتباس الصید أو تعشیشه، وبالسفینه وثوب السمک، وبالموحله توحّله، ففی الملک به وجهان: من انتفاء کون ذلک آله للاصطیاد عاده، وکونه مع القصد بمعناه. وهو الأقوی. ویملک الصید بإثباته، بحیث یسهل تناوله وإن لم یقبضه بیده أو بآلته.

«ولو أمکن الصید التحامل» بعد إصابته «عَدْواً أو طیراناً بحیث لا یدرکه إلّابسرعه شدیده فهو باقٍ علی الإباحه» لعدم تحقّق إثبات الید علیه ببقائه علی الامتناع وإن ضعفت قوّته، وکذا لو کان له قوّه علی الامتناع بالطیران والعَدْو فأبطل أحدهما خاصّه؛ لبقاء الامتناع فی الجمله المنافی للید.

[«الخامسه» : «لا یُملک الصید المقصوص أو ما علیه أثر الملک» ]

لدلاله القصّ والأثر علی مالک سابق، والأصل بقاؤه.

ویشکل بأنّ مطلق الأثر إنّما یدلّ علی المؤثّر، أمّا المالک فلا؛ لجواز وقوعه من غیر مالک، أو ممّن لا یصلح للتملّک، أو ممّن لا یحترم ماله، فکیف یحکم

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 349


1- القول بالملک للعلّامه فی القواعد 3:316، وقال یحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:376: ولو وثبت سمکه فی سفینه فیها ملّاحها والراکب، فسبق أحدهما وأخذها ملکها. ولم نعثر علی القول الآخر.
2- تقدّم فی کتاب إحیاء الموات فی الصفحه 51 و 66.

بمجرّد الأثر لمالک (1)محترم؟ مع أ نّه أعمّ والعامّ لا یدلّ علی الخاصّ.

وعلی المشهور یکون مع الأثر لقطه، ومع عدم الأثر فهو لصائده وإن کان أهلیّاً کالحمام؛ للأصل، إلّاأن یعرف مالکه فیدفعه إلیه.

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 350


1- فی (ع) : بمالک.
کتاب الأطعمه والأشربه
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 351

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 352

«کتاب الأطعمه والأشربه»

[فی الحیوان البحر ]

«إنّما یحلّ من حیوان البحر سمک له فَلْس وإن زال عنه» فی بعض الأحیان «کالکنعت» ویقال: الکنعد-بالدال المهمله-ضرب من السمک له فَلْس ضعیف یحتکّ بالرمل فیذهب عنه ثمّ یعود «ولا یحلّ الجرّی (1)» - بالجیم المکسوره فالراء المهمله المشدّده المکسوره-ویقال: الجرّیث بالضبط الأوّل مختوماً بالثاء المثلّثه «والمارماهی» - بفتح الراء-فارسی معرَّب وأصلها حیّه السمک «والزهو (2)» بالزای المعجمه فالهاء الساکنه «علی قول» الأکثر (3)

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 353


1- سمکٌ لیس له عظمٌ سوی عظم اللحیین والسلسه وفی ظهره طولٌ وفی فمه سعهٌ.
2- لم نعثر فی المصادر اللغویّه علی من ذکر السمک من معانی (الزهو) . نعم، ورد فی الحدیث: «الزهو سمک لیس له قشر» ، الوسائل 16:337، الباب 11 من أبواب الأطعمه المحرّمه، وفیه حدیث واحد.
3- اختاره الصدوق فی المقنع:423، والسیّد فی الانتصار:400، المسأله 229، والشیخ فی المبسوط 6:276، والخلاف 6:29، المسأله 31 من الصید والذباحه، والقدیمان کما نقل عنهما العلّامه فی المختلف 8:282، واختاره هو أیضاً فی الصفحه 285، وابن إدریس فی السرائر 3:98-99، وغیرهم.

وبه أخبار (1)لا تبلغ حدّ الصحّه، وبحلّها أخبار صحیحه (2)حملت علی التقیّه (3).

ویمکن حمل النهی علی الکراهه، کما فعل الشیخ فی موضع من النهایه (4)إلّا أ نّه رجع فی موضع آخر وحکم بقتل مستحلّها (5)وحکایته قولاً مشعره بتوقّفه، مع أ نّه رجّح فی الدروس التحریم (6)وهو الأشهر.

«ولا السلحفاه» بضمّ السین المهمله وفتح اللام فالحاء المهمله الساکنه فالفاء المفتوحه والهاء بعد الألف «والضفدع» - بکسر الضاد والدال المهمله - مثال خِنصِر «والصرطان» - بفتح الصاد والراء-وغیرها من حیوان البحر وإن کان جنسه فی البرّ حلالاً سوی السمک المخصوص «ولا الجلّال من السمک» وهو الذی اغتذی العذره محضاً حتّی نما بها کغیره «حتّی یُستبرأ بأن یُطعم علفاً طاهراً» مطلقاً (7)علی الأقوی «فی الماء» الطاهر «یوماً ولیله» رُوی ذلک عن الرضا علیه السلام بسند ضعیف (8)وفی الدروس: أ نّه یستبرأ یوماً إلی اللیل (9)ثمّ نقل

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 354


1- اُنظر الوسائل 16:331-334، الباب 9 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الأحادیث 1-15.
2- منها صحیح زراره ومحمّد بن مسلم فی الوسائل 16:334-335، الباب 9 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 19 و 20.
3- حملها العلّامه فی المختلف 8:285، والشهید فی الدروس 3:8.
4- النهایه:576.
5- النهایه:713.
6- الدروس 3:7.
7- قید للطاهر، أی خالیاً عن النجاسه الذاتیّه والعرضیّه.
8- الوسائل 16:357، الباب 28 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 5. ولعلّ ضعفه بوقوع یونس فیه وهو مشترک مجهول. راجع فهارس المسالک 16:299.
9- الدروس 3:9.

الروایه وجعلها أولی.

ومستند الیوم روایه القاسم بن محمّد الجوهری (1)وهو ضعیف أیضاً (2). إلّاأنّ الأشهر الأوّل، وهو المناسب لیقین البراءه واستصحاب حکم التحریم إلی أن یعلم المزیل.

ولولا الإجماع علی عدم اعتبار أمر آخر فی تحلیله، لما کان ذلک قاطعاً للتحریم؛ لضعفه.

«والبیض تابع» للسمک فی الحلّ والحرمه «ولو اشتبه» بیض المحلَّل بالمحرَّم «اُکِل الخشن دون الأملس» وأطلق کثیر ذلک (3)من غیر اعتبار التبعیّه.

[فی الحیوان البر ]

«ویؤکل من حیوان البرّ الأنعام الثلاثه» الإبل والبقر والغنم. ومن نسب إلینا تحریم الإبل فقد بهت. نعم، هو مذهب الخطّابیّه (4)لعنهم اللّٰه «وبقر الوحش وحماره وکبش الجبل» ذو القرن الطویل «والظبی والیحمور (5)» .

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 355


1- الوسائل 16:357، الباب 28 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 7.
2- ضعیف بقاسم بن محمّد، راجع المسالک 16:294.
3- مثل المفید فی المقنعه:576، وسلّار فی المراسم:210، وابن حمزه فی الوسیله:355.
4- أصحاب أبی الخطّاب محمّد بن أبی زینب الأسدی الأجدع مولی بنی أسد. وهو الذی عزا نفسه إلی أبی عبد اللّٰه جعفر بن محمّد الصادق رضی اللّٰه عنه. فلمّا وقف الصادق علی غلوّه الباطل فی حقّه، تبرّأ منه ولعنه وأمر أصحابه بالبراءه منه وشدّد القول فی ذلک وبالغ فی التبرّی منه واللعن علیه. . . ولمّا وقف عیسی بن موسی صاحب المنصور علی خبث دعوته قتله بسبخه الکوفه. راجع کتاب الملل والنحل للشهرستانی 1:159، والفَرق بین الفِرق للبغدادی الاسفرائینی:255، والمقالات والفرق لسعد بن عبد اللّٰه الأشعری القمّی:54،63،81،85.
5- حمار الوحش. بالفارسیّه (گورخر) .

«ویکره الخیل والبغال والحمیر الأهلیّه» فی الأشهر «وآکدها» کراههً «البغل» لترکّبه من الفرس والحمار، وهما مکروهان، فجمع الکراهتین «ثمّ الحمار» .

«وقیل» والقائل القاضی (1)«بالعکس» آکدها کراهه الحمار ثمّ البغل؛ لأنّ المتولّد من قویّ الکراهه وضعیفها أخفّ کراهه من المتولّد من قویّها خاصّه.

وقیل بتحریم البغل (2)وفی صحیحه ابن مسکان النهی عن الثلاثه إلّالضروره (3)وحملت (4)علی الکراهه جمعاً.

«ویحرم الکلب والخنزیر والسِنَّور» بکسر السین وفتح النون «وإن کان» السِنَّور «وحشیّاً، والأسد والنَمر» بفتح النون وکسر المیم «والفهد والثعلب والأرنب والضَبُع» بفتح الضاد وضمّ الباء «وابن آوی (5)والضَبّ (6)والحشرات کلّها، کالحیّه والفأره والعقرب والخنافس (7)والصراصر وبنات

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 356


1- نسبه إلیه الشهید فی الدروس 3:5 أیضاً، ولکن لم نعثر علیه فی المهذّب وغیره، بل حکم فی المهذّب 2:429 بکراهه الخیل والبغال والحمیر علی السواء.
2- قاله الحلبی فی الکافی:277.
3- الوسائل 16:323، الباب 4 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 4. و 326، الباب 5 من الأبواب، الحدیث الأوّل.
4- حملها فی المختلف 8:292، والدروس 3:5.
5- حیوان برّیٌ مولعٌ بأکل الدجاج. بالفارسیّه (شغال) .
6- دویبهٌ علی حدّ فرخ التمساح الصغیر وذنبه کثیر العقد کذنبه. بالفارسیّه (سوسمار) .
7- حشره سوداء مغمده الأجنحه، أصغر من الجعل منتنه الریح. بالفارسیّه (خال سوسکه، سرگین غلطانک) .

وَردان (1)» بفتح الواو مبنیّاً علی الفتح «والبراغیث والقُمَّل والیربوع (2)والقنفذ والوبْر» - بسکون الباء-جمع وبره-بالسکون-قال الجوهری: هی دویبه أصغر من السنّور طحلاء اللون لا ذَ نَب لها ترجن (3)فی البیوت (4).

«والخزّ» (5)وقد تقدّم فی باب الصلاه (6)أ نّه دویبه بحریّه ذات أربع تشبه الثعلب، وکأ نّها الیوم مجهوله، أو مغیَّره الاسم أو موهومته، وقد کانت فی مبدأ الإسلام إلی وسطه کثیره جدّاً «والفَنَک» بفتح الفاء والنون: دابّه یتّخذ منها الفرو (7)«والسَمّور» بفتح السین وضمّ المیم المشدّده «والسنجاب والعظاءه» بالظاء المشاله ممدوده مهموزه، وقد تقلب الهمزه یاء، قال فی الصحاح: هی دویبه أکبر من الوزغه والجمع العظاء ممدوده (8)«واللُحَکه»

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 357


1- دویبهٌ نحو الخنفساء حمراء اللون وأکثر ما تکون فی الحمّامات وفی الکنف. بالفارسیّه (سوسک سرخ) .
2- حیوان صغیر علی هیئه الجُرَذ الصغیر، وله ذنب طویل ینتهی بخصله من الشعر. وهو قصیر الیدین وطویل الرجلین. بالفارسیّه (موش صحرائی) .
3- أی تألف.
4- الصحاح 2:841 (وبر) . وبالفارسیّه (ونگ) .
5- جاء فی موسوعه المورد 6:205: الخزّ أو الدَلَق: حیوان ثدیی صغیر، حجمه لا یزید علی حجم الهرّ الألیف، وقد یصل طوله إلی (60) سانتیمتراً، وهو مهزول الجسم، قصیر القوائم، مستدیر الاُذنین، ناعم الوبر، کثّ الذیل، یألف الغابات حیث یتسلّق الأشجار برشاقه ویقتات بالحیوانات وبالثمار وبالجیف أیضاً، ویصطاد طلباً لفروه النفیس.
6- تقدّم فی الجزء الأوّل:167.
7- ضرب من الثعالب. فروته أجود أنواع الفراء ویجلب کثیراً من الصقالبه. بالفارسیّه (روباه خالدار) .
8- الصحاح 6:2431، (عظا) .

- بضمّ اللام ففتح الحاء-نقل الجوهری عن ابن السکّیت: أ نّها دویبه شبیهه بالعظاءه تبرق زرقاء، ولیس لها ذَ نَب طویل مثل ذَنَب العظاءه، وقوائمها خفیّه (1).

[فی الطیر ]

«و» یحرم «من الطیر ما له مخلاب» بکسر المیم «کالبازی والعقاب» بضمّ العین «والصقر» بالصاد، وتقلب سیناً، قاعده فی کلمه فیها قاف أو طاء أو راء أو غین أو خاء، کالبصاق والصراط والصدغ والصماخ «والشاهین والنسر» بفتح أوّله «والرُخم (2)والبَغاث» - بفتح الموحّده وبالمعجمه والمثلّثه-جمع بغاثه کذلک، طائر أبیض بطیء الطیران أصغر من الحدأه-بکسر الحاء والهمز-.

وفی الدروس: أنّ البَغاث ما عظم من الطیر ولیس له مخلال معقَّف، قال: وربما جُعل النسر من البغاث-وهو مثلَّث الباء-وقال الفرّاء: بغاث الطیر: شرارها، وما لا یصید منها (3).

«والغراب الکبیر» الأسود الذی یسکن الجبال والخربان ویأکل الجیف. «والأبقع» أی المشتمل علی بیاض وسواد، مثل الأبلق فی الحیوان.

والمشهور أ نّه صنف واحد، وهو المعروف ب «العقعق» -بفتح عینیه-. وفی المهذّب جعله صنفین (4): أحدهما المشهور، والآخر أکبر منه حجماً وأصغر ذَ نَباً.

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 358


1- الصحاح 4:1606، (لحک) .
2- طائر غزیر الریش، أبیض اللون مبقّع بسواد له منقار طویل قلیل التقوّس، وله جناح طویل، والذنب طویل، والقدم ضعیفه، والمخالب متوسّطه الطول سوداء اللون، بالفارسیّه (کرکس) .
3- الدروس 3:11.
4- المهذّب البارع 4:209-210.

ومستند التحریم فیهما صحیحه علیّ بن جعفر عن أخیه موسی علیهما السلام بتحریم الغراب مطلقاً (1)وروایه أبی یحیی الواسطی أ نّه سأل الرضا علیه السلام عن الغراب الأبقع، فقال: «لا یؤکل، ومَن أحلّ لک الأسود؟» (2).

«ویحلّ غراب الزرع» المعروف بالزاغ «فی المشهور و» کذا الغُداف و «هو أصغر منه، إلی الغبره ما هو» أی یمیل یسیراً، ویُعرف بالرمادی لذلک. ونَسَب القول بحلّ الأوّل إلی الشهره؛ لعدم دلیل صریح یخصّصه، بل الأخبار منها مطلق فی تحریم الغراب بجمیع أصنافه، کصحیحه علیّ بن جعفر عن أخیه موسی علیهما السلام أ نّه قال: «لا یحلّ شیء من الغربان زاغ ولا غیره» (3)وهو نصّ. أو مطلق فی الإباحه، کروایه زراره عن أحدهما: أ نّه قال: «کلّ (4)الغراب لیس بحرام إنّما الحرام ما حرّم اللّٰه فی کتابه» (5)لکن لیس فی الباب حدیث صحیح غیر ما دلّ علی التحریم. فالقول به متعیّن. ولعلّ المخصّص استند إلی مفهوم حدیث أبی یحیی لکنّه ضعیف (6).

ویُفهم من المصنّف القطع بحلّ الغُداف الأغبر؛ لأنّه أخّره عن حکایه المشهور. ومستنده غیر واضح مع الاتّفاق علی أ نّه من أقسام الغراب.

«ویحرم» من الطیر «ما کان صفیفه» حال طیرانه-وهو أن یطیر

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 359


1- الوسائل 16:329، الباب 7 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 3.
2- نفس المصدر، الحدیث 4.
3- الوسائل 16:329، الباب 7 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 3.
4- کذا فی النسخ، وفی الوسائل: إنّ أکل الغراب.
5- الوسائل 16:328، الباب 7 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل.
6- یجوز عود الضعف إلی الحدیث باعتبار سنده [ فإنّ فیه أبا یحیی الواسطی ولم یرد فیه مدح ولا ذمّ. جامع الرواه 2:425 ]، وإلی المفهوم؛ لأنّه مفهوم الاسم وضعفه ظاهر، أو مفهوم الوصف، وهو کذلک. (منه رحمه الله) .

مبسوط الجناحین من غیر أن یحرّکهما- «أکثر من دفیفه» بأن یحرّکهما حالته «دون ما انعکس، أو تساویا فیه» أی فی الصفیف والدفیف، والمنصوص تحریماً وتحلیلاً داخل فیه، إلّاالخُطّاف (1)فقد قیل بتحریمه (2)مع أ نّه یدفّ، فلذلک ضعف القول بتحریمه.

«و» کذا «یحرم ما لیس له قانصه» وهی للطیر بمنزله المَصارین لغیرها «ولا حوصله» بالتشدید والتخفیف، وهی ما یجمع فیها الحبّ وغیره من المأکول عند الحلق «ولا صیصیه» - بکسر أوّله وثالثه مخفّفاً-وهی الشوکه التی فی رجله موضع العقب، وأصلها شوکه الحائک التی یُسوّی بها السداه واللُحمه.

والظاهر أنّ العلامات متلازمه فیکتفی بظهور أحدها. وفی صحیحه عبد اللّٰه ابن سنان قال: «سأل أبی أبا عبد اللّٰه علیه السلام وأنا أسمع: ما تقول فی الحباری؟ قال: إن کانت له قانصه فکل، قال: وسألته عن طیر الماء، فقال مثل ذلک» (3).

وفی روایه زراره عن أبی جعفر علیه السلام قال: «کُل ما دفّ، ولا تأکل ما صفّ» (4)فلم یعتبر أحدهما الجمیع.

وفی روایه سماعه عن الرضا علیه السلام «کُل من طیر البرّ ما کان له حوصله، ومن طیر الماء ما کانت له قانصه کقانصه الحمام، لا معده کمعده الإنسان، وکلّ ما صفّ فهو ذو مخلب وهو حرام، وکلّ ما دفّ فهو حلال، والقانصه والحوصله

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 360


1- هو ضرب من طیور القواطع، عریض المنقار، دقیق الجناح طویله، منقّش الذیل، بالفارسیّه (پرستو) .
2- قاله الشیخ فی النهایه:577، والقاضی فی المهذّب 2:429، والحلّی فی السرائر 3:104.
3- الوسائل 16:350-351، الباب 21 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 3.
4- المصدر السابق:346، الباب 19، الحدیث الأوّل.

یُمتحن بها (1)من الطیر ما لا یُعرف طیرانه وکلّ طیر مجهول» (2).

وفی هذه الروایه أیضاً دلاله علی عدم اعتبار الجمیع، وعلی أنّ العلامه لغیر المنصوص علی تحریمه وتحلیله.

«والخشّاف» ویقال له (3): الخفّاش والوطواط «والطاووس» .

«ویکره الهُدهُد» لقول الرضا علیه السلام: «نهی رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله عن قتل الهُدهُد والصُرَد (4)والصُوّام (5)والنحله» (6)وروی علیّ بن جعفر قال: «سألت أخی موسی علیه السلام عن الهُدهُد فقال: لا یُؤذی ولا یُذبح، فنعم الطیر هو» (7)وعن الرضا علیه السلام قال: «فی کلّ جناح هُدهُد مکتوب بالسریانیّه آل محمّد خیر البریّه» (8).

«والخُطّاف» - بضمّ الخاء وتشدید الطاء-وهو الصنونو «أشدّ کراهیه» من الهُدهُد؛ لما رُوی عن النبیّ صلی الله علیه و آله: «استوصوا بالصنینات خیراً، یعنی الخُطّاف فإنّهنّ آنس طیر بالناس» (9).

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 361


1- کذا فی الکافی والتهذیب أیضاً، وفی (ش) طبقاً للوسائل: بهما.
2- الوسائل 16:345، الباب 18 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 3.
3- لم یرد «له» فی (ع) و (ف) .
4- طائر أکبر من العصفور ضخم الرأس والمنقار، یصید صغار الحشرات وربما صاد العصفور وکانوا یتشأمون به، وبالفارسیّه (ورکاک، شیر گنجشک، کرکسه) .
5- سیأتی ذکره.
6- الوسائل 16:249، الباب 40 من أبواب الصید، الحدیث 3.
7- نفس المصدر: الحدیث 1 و 2.
8- نفس المصدر: الحدیث 1 و 2.
9- الوسائل 16:248، الباب 39 من أبواب الصید، الحدیث 4.

بل قیل بتحریمه (1)لروایه داود الرقّی قال: «بینا نحن قعود عند أبی عبد اللّٰه علیه السلام؛ إذ مرّ رجل بیده خُطّاف مذبوح فوثب إلیه أبو عبد اللّٰه علیه السلام، حتّی أخذه من یده ثمّ دحا به الأرض، ثمّ قال علیه السلام: أعالمکم أمرکم بهذا أم فقیهکم؟ ! أخبرنی أبی عن جدّی أنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله نهی عن قتل الستّه، منها الخُطّاف» (2)وفیه: «أنّ تسبیحه قراءه الحمد للّٰه ربّ العالمین، ألا ترونه یقول: ولا الضالّین» والخبر مع سلامه سنده لا یدلّ علی تحریم لحمه.

ووجه الحکم بحلّه حینئذٍ أ نّه یدفّ، فیدخل فی العموم، وقد رُوی حِلّه أیضاً بطریق ضعیف (3).

«ویکره الفاخته والقُبّره (4)» بضمّ القاف وتشدید الباء مفتوحه من غیر نون بینهما، فإنّه لحن من کلام العامّه. ویقال: القنبراء-بالنون-لکن مع الألف بعد الراء ممدوده، وهی فی بعض نسخ الکتاب. وکراهه القبّره منضمّه إلی برکه، بخلاف الفاخته.

روی سلیمان الجعفری عن الرضا علیه السلام قال: «لا تأکلوا القُبّره ولا تسبّوها

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 362


1- قاله الشیخ فی النهایه:577، والقاضی فی المهذّب 2:429، وابن إدریس فی السرائر 3:104.
2- الوسائل 16:247، الباب 39 من أبواب الصید، الحدیث 2.
3- اُنظر الوسائل 16:248، الباب 39 من أبواب الصید، الحدیث 5. و 343، الباب 17 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 2. ولعلّ ضعفها بوقوع الفطحیّین فیها (عمرو ابن سعید ومصدّق بن صدقه وعمّار بن موسی الساباطی) راجع جامع الرواه 1:621 و 2:233 و 613.
4- نوع من العصافیر، وبالفارسیّه (چکاوک) .

ولا تعطوها الصبیان یلعبون بها، فإنّها کثیره التسبیح، وتسبیحها: لعن اللّٰه مبغضی آل محمّد» (1)وقال: «إنّ القُنْزَعَه التی علی رأس القُبّره من مسحه سلیمان بن داود» فی خبر طویل (2)وروی أبو بصیر أنّ أبا عبد اللّٰه علیه السلام قال لابنه إسماعیل-وقد رأی فی بیته فاخته فی قفص تصیح-: «یا بُنیَّ ما یدعوک إلی إمساک هذه الفاخته؟ أما علمت أ نّها مشومه؟ وما تدری ما تقول، إنّما تدعو علی أربابها، فتقول: فقدتکم فقدتکم» (3).

«والحُباری (4)» - بضمّ الحاء وفتح الراء-وهو اسم یقع علی الذکر والاُنثی، واحدها وجمعها «أشدّ کراهیه» منهما.

ووجه الأشدّیّه غیر واضح، والمشهور فی عباره المصنّف (5)وغیره (6)أصل الاشتراک فیها، وقد روی المسمعی قال: سألت أبا عبد اللّٰه علیه السلام عن الحُباری، قال: فوددت أنّ عندی منه فآکل حتّی أتملّأ (7).

«و» یکره أیضاً «الصُرَد» بضمّ الصاد وفتح الراء «والصُوّام»

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 363


1- الوسائل 16:249، الباب 41 من أبواب الصید، الحدیث الأوّل.
2- راجع الکافی 6:225، الحدیث 4، والوسائل 16:250، الباب 41 من أبواب الصید، الحدیث 4.
3- الوسائل 8:386، الباب 41 من أبواب الدواب، الحدیث 2.
4- طائر طویل العنق، رمادیّ اللون علی شکل الإوزّه، فی منقاره طول، بالفارسیّه (هوبره وشوات) .
5- لم یتعرّض المصنّف فی کتبه الاُخری لحکم الحباری.
6- مثل المحقّق فی الشرائع 3:221، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:379، والعلّامه فی القواعد 3:327، والتحریر 4:635، الرقم 6241.
7- کذا فی الوسائل أیضاً، وفی نسخه (ر) : أمتلی، کما فی الفقیه 3:322، وراجع الوسائل 16:350، الباب 21 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 2.

بضمّ الصاد وتشدید الواو. قال فی التحریر: إنّه طائر أغبر اللون، طویل الرقبه، أکثر ما یبیت فی النخل (1)وفی الأخبار النهی عن قتلهما فی جمله ستّه (2)وقد تقدّم بعضها (3).

«والشَقِرّاق» - بفتح الشین وکسر القاف وتشدید الراء، وبکسر الشین أیضاً-ویقال: الشِقْراق کقرطاس، والشرقراق-بالفتح والکسر-والشرقرق کسفرجل: طائر مرقَّط بخضره وحمره وبیاض، ذکر ذلک کلّه فی القاموس (4).

وعن أبی عبد اللّٰه علیه السلام تعلیل کراهته بقتله الحیّات، قال: «وکان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله یوماً یمشی فإذا شِقراق قد انقضّ فاستخرج من خفّه حیّه» (5).

«ویحلّ الحمام کلّه کالقَماری» - بفتح القاف-وهو الحمام الأزرق جمع قُمری-بضمّه-منسوب إلی طیر قُمر (6)«والدُباسی» - بضمّ الدال-جمع دُبسی بالضمّ منسوب إلی طیر دُبس (7)بضمّها. وقیل: إلی دِبس الرُطب

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 364


1- التحریر 4:635، الرقم 6241.
2- لم نعثر علی المتضمّن لذکرهما فی جمله الستّه. نعم، ذُکرا فی جمله الأربعه والخمسه. راجع الوسائل 16:249، الباب 40 من أبواب الصید، الحدیث 3، و 344، الباب 17 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 4. نعم، ذکر الصرد وحده فی جمله الستّه. راجع المصدر نفسه:247، الباب 39 من أبواب الصید، الحدیث 3، و 343، الباب 17 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل.
3- تقدّم الخبر المتضمّن لذکر الأربعه فی الصفحه 113.
4- القاموس المحیط 3:250، بالفارسیّه (سبز قبا کاسکینه، شیر گنجشک) .
5- الوسائل 16:251، الباب 43 من أبواب الصید، الحدیث الأوّل.
6- بالضمّ، وراء بلاد الزنج یجلب منه الورق القُماری، بالفارسیّه (کبوتر نامه رسان) .
7- الظاهر أ نّها أیضاً اسم موضع.

- بکسرها (1)-وإنّما ضُمّت الدال مع کسرها فی المنسوب إلیه فی الثانی؛ لأنّهم یُغیّرون فی النسب کالدُهری بالضمّ مع نسبته إلی الدَهر بالفتح. وعن المصنّف: أ نّه الحمام الأحمر (2).

«والوَرَشان (3)» بفتح الواو والراء وعن المصنّف: أ نّه الحمام الأبیض (4).

«ویحلّ الحَجَل (5)والدُرّاج» بضمّ الدال وتشدید الراء.

«والقَطا (6)» - بالقصر-جمع قطاه «والطیهوج» وهو طائر طویل الرجلین والرقبه من طیور الماء (7)«والدجاج» مثلّث الدال، والفتح أشهر «والکَرَوَان (8)» بفتح حروفه الاُوَل «والکُرکی (9)» - بضمّ الکاف-واحد الکراکی «والصَعْو (10)» - بفتح الصاد وسکون العین-جمع صعوه بهما «والعصفور الأهلی» الذی یسکن الدور.

«ویعتبر فی طیر الماء» وهو الذی یبیض ویفرخ فیه «ما یعتبر فی البرّی:

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 365


1- قاله فی الصحاح 3:926 (دبس) .
2- لم نعثر علیه فی کتب المصنّف ولا علی من نقل عنه.
3- طائر من الفصیله الحمامیّه أکبر قلیلاً من الحمامه، بالفارسیّه (مرغ الهی، کبوتر کوهی) .
4- لم نعثر علیه فی کتب المصنّف ولا علی من نقل عنه.
5- الذکر من القَبَج، بالفارسیّه (کبک نر) .
6- طائرٌ فی حجم الحمام صوته قطاقطا، بالفارسیّه (سنگخوار) .
7- بالفارسیّه (تیهو) .
8- طائر طویل الرجلین أغبر نحو الحمامه له صوت حسن، بالفارسیّه (ماهیخوار) .
9- طائر کبیر أغبر اللون طویل العنق والرجلین أبتر الذنب، قلیل اللحم یأوی الماء أحیاناً، بالفارسیّه (کلنگ) .
10- عصفور صغیر، وقیل اشتهر بالفارسیّه ب (برف چین) مستند الشیعه 15:93.

من الصفیف والدفیف والقانصه والحوصله والصیصیه» وقد تقدّم ما یدلّ علیه (1).

«والبیض تابع» للطیر «فی الحلّ والحرمه» فکلّ طائر یحلّ أکله یؤکل بیضه، وما لا فلا. فإن اشتبه اُکل ما اختلف طرفاه واجتنب ما اتّفق.

«وتحرم الزنابیر» جمع زنبور-بضمّ الزاء-بنوعیه: الأحمر والأصفر «والبقّ والذُباب» - بضمّ الذال-واحده ذبابه-بالضمّ أیضاً-والکثیر «ذِبان» بکسر الذال والنون أخیراً.

«والمجثِّمه» بتشدید المثلّثه مکسوره «وهی التی تجعل غرضاً» للرمی «وتُرمی بالنُشّاب حتّی تموت. والمصبوره وهی التی تُجرَح وتُحبس حتّی تموت» صبراً، وتحریمهما واضح؛ لعدم التذکیه مع إمکانها. وکلاهما فعل الجاهلیّه وقد ورد النهی عن الفعلین مع تحریم اللحم (2).

[فی الجلال و استبراؤه]

«والجلّال وهو الذی یغتذی عذره الإنسان محضاً» لا یخلط غیرها إلی أن ینبت علیها لحمه ویشتدّ عظمه عرفاً «حرام حتّی یستبرأ علی الأقوی» لحسنه هشام بن سالم عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «لا تأکلوا لحوم الجلّاله، وهی التی تأکل العذره، فإن أصابک من عَرَقها فاغسله» (3)وقریب منها حسنه

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 366


1- تدلّ علیه صحیحه ابن سنان وروایه سماعه المتقدّمتان فی الصفحه 112.
2- المستدرک 16:158-160، الباب 38 من أبواب الذبائح، الحدیث 2 و 8. ولکن لم یتعرّض فیهما للتحریم ولم نعثر علی غیرهما.
3- الوسائل 16:354، الباب 27 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل، مع تفاوت وإسقاط فی بعض الألفاظ، وانظر الحدیث فی الکافی 6:250، الحدیث الأوّل، والتهذیب 9:45، الحدیث 188، وفیه عن هشام بن سالم عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام، ولکن فی الکافی وفی الاستبصار 4:76، الحدیث 281، عن هشام بن سالم عن أبی حمزه عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام.

حفص (1)وفی معناهما روایات اُخر (2)ضعیفه.

«وقیل» والقائل ابن الجنید: «یکره» لحمها وألبانها خاصّه (3)استضعافاً للمستند أو حملاً لها علی الکراهه. جمعاً بینها وبین ما ظاهره الحلّ.

وعلی القولین «فتستبرأ الناقه بأربعین یوماً، والبقره بعشرین» وقیل: کالناقه (4)«والشاه بعشره» وقیل: بسبعه (5).

ومستند هذه التقدیرات (6)کلّها ضعیف، والمشهور منها ما ذکره المصنّف. وینبغی القول بوجوب الأکثر؛ للإجماع علی عدم اعتبار أزید منه فلا تجب الزیاده، والشکّ فیما دونه فلا یتیقّن زوال التحریم، مع أصاله بقائه حیث ضعف المستند، فیکون ما ذکرناه طریقاً للحکم.

وکیفیّه الاستبراء «بأن یُربَط» الحیوان، والمراد أن یضبط علی وجه یؤمن أکله النجس «ویُطعَم علفاً طاهراً» من النجاسه الأصلیّه والعرضیّه طول المدّه.

«وتستبرأ البطّه ونحوها» من طیور الماء «بخمسه أیّام، والدجاجه وشبهها» ممّا فی حجمها «بثلاثه» أیّام.

والمستند ضعیف کما تقدّم، ومع ذلک فهو خالٍ عن ذکر الشبیه لهما.

«وما عدا ذلک» من الحیوان الجلّال «یستبرأ بما یغلب علی الظنّ»

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 367


1- الوسائل 16:354، الباب 27 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 2.
2- اُنظر المصدر السابق، الباب 27 و28 من أبواب الأطعمه المحرّمه، وانظر المسالک 12:27.
3- اُنظر المختلف 8:279.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 6:282، وتبعه الحلبی فی الکافی:277.
5- قاله الشیخ أیضاً فی المبسوط 6:282، والحلبی فی الکافی:277.
6- اُنظر المستند فی الوسائل 16:356-357، الباب 28 من أبواب الأطعمه المحرّمه، وانظر المسالک 12:28-29، والمستدرک 16:187-188، الباب 19 من الأبواب.

زوال الجلل به عرفاً؛ لعدم ورود مقدّرٍ له شرعاً. ولو طرحنا تلک التقدیرات لضعف مستندها کان حکم الجمیع کذلک.

«ولو شرب» الحیوان «المحلَّل لبن خنزیره واشتدّ» بأن زادت قوّته وقوی عظمه ونبت لحمه بسببه «حرم» لحمه ولحم «نسله» ذکراً کان أم اُنثی «وإن لم یشتدّ کره» .

هذا هو المشهور، ولا نعلم فیه مخالفاً. والمستند أخبار کثیره (1)لا تخلو من ضعف.

ولا یتعدّی الحکم إلی غیر الخنزیر، عملاً بالأصل وإن ساواه فی الحکم، کالکلب، مع احتماله. ورُویَ أ نّه: «إذا شرب لبن آدمیّه حتّی اشتدّ کره لحمه» (2).

«ویستحبّ استبراؤه» علی تقدیر کراهته «بسبعه أیّام» إمّا بعلف إن کان یأکله، أو بشرب لبن طاهر.

[فی الموطوءه]

«ویحرم» من الحیوان ذوات الأربع وغیرها علی الأقوی الذکور والاُناث «موطوء الإنسان ونسله» المتجدّد بعد الوطء؛ لقول الصادق علیه السلام: «إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام سُئل عن البهیمه التی تُنکح قال: حرام لحمها ولبنها» (3)وخصّه العلّامه بذوات الأربع (4)اقتصاراً فیما خالف الأصل علی المتیقّن. «ویجب ذبحه وإحراقه بالنار» إن لم یکن المقصود منه ظهره. وشمل إطلاق «الإنسان» الکبیر والصغیر والعاقل والمجنون. وإطلاق النصّ یتناوله أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 368


1- اُنظر الوسائل 16:352-353، الباب 24 و 25 من أبواب الأطعمه المحرّمه، وانظر المسالک 12:30، والمستدرک 16:185-186، الباب 17 من الأبواب.
2- الوسائل 16:354، الباب 26 من أبواب الأطعمه المحرّمه، وفیه حدیث واحد.
3- المصدر السابق:359، الباب 30، الحدیث 3.
4- القواعد 3:328.

أمّا بقیّه الأحکام غیر التحریم، فیختصّ البالغ العاقل کما سیأتی إن شاء اللّٰه تعالی مع بقیّه الأحکام فی الحدود.

ویستثنی من الإنسان: الخنثی فلا یحرم موطوؤه (1)لاحتمال الزیاده.

«ولو اشتبه» بمحصور «قُسِّم» نصفین «واُقرع» بینهما، بأن تکتب رقعتان فی کلّ واحده اسم نصف منهما، ثمّ یخرج علی ما فیه المحرَّم، فإذا خرج فی أحد النصفین قُسّم کذلک واُقرع وهکذا «حتّی تبقی واحده» فیُعمل بها ما عمل بالمعلومه ابتداءً. والروایه تضمّنت قسمتها نصفین أبداً (2)کما ذکرنا، وأکثر العبارات خالیه منه حتّی عباره المصنّف هنا وفی الدروس (3)وفی القواعد: قسّم قسمین (4)وهو مع الإطلاق أعمّ من التنصیف.

ویشکل التنصیف أیضاً لو کان العدد فرداً. وعلی الروایه یجب التنصیف ما أمکن، والمعتبر منه العدد، لا القیمه. فإذا کان فرداً جعلت الزائده مع أحد القسمین.

[فی الحیوان الذی شرب الخمر او البول ]

«ولو شرب المحلَّل خمراً» ثمّ ذبح عقیبه «لم یُؤکل ما فی جوفه» من الأمعاء والقلب والکبد «ویجب غسل باقیه» وهو اللحم علی المشهور. والمستند ضعیف (5)ومن ثمّ کرّهه ابن إدریس خاصّه (6)وقیّدنا ذبحه بکونه عقیب

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 369


1- فی (ع) و (ف) : وطؤه.
2- اُنظر الوسائل 16:358-359، الباب 30 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 1 و 2.
3- الدروس 3:6.
4- القواعد 3:328.
5- اُنظر الوسائل 16:352، الباب 24 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل. وضعفه بأبی جمیله، المفضل بن صالح. اُنظر فهارس المسالک 16:297.
6- السرائر 3:97.

الشرب تبعاً للروایه وعبارات الأصحاب (1)مطلقه.

«ولو شرب بولاً غُسل ما فی بطنه واُکل» من غیر تحریم. والمستند مرسل (2)ولکن لا رادّ له، وإلّا لأمکن القول بالطهاره فیهما نظراً إلی الانتقال کغیرهما من النجاسات.

وفُرّق-مع النصّ-بین الخمر والبول بأنّ الخمر لطیف تشربه الأمعاء فلا یطهر بالغَسل وتحرم، بخلاف البول فإنّه لا یصلح للغذاء ولا تقبله الطبیعه (3).

وفیه: أنّ غَسل اللحم إن کان لنفوذ الخمر فیه-کما هو الظاهر-لم یتمّ الفرق بینه وبین ما فی الجوف، وإن لم تصل إلیه لم یجب تطهیره، مع أنّ ظاهر الحکم غَسلُ ظاهر اللحم الملاصق للجلد، وباطِنه المجاور للأمعاء. والروایه خالیه عن غَسل اللحم.

[«وهنا مسائل»]
الاُولی [تحل من المیته عشره اشیاء]
اشاره

(4)

: تحرم المیته أکلاً واستعمالاً «إجماعاً، وتحلّ منها» عشره أشیاء متَّفقٍ علیها، وحادی عشر مختلفٍ فیه وهی «الصوف والشعر والوبر والریش، فإن» جُزّ فهو طاهر، وإن «قُلع غُسِل أصله» المتّصل بالمیته؛ لاتّصاله برطوبتها

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 370


1- مثل الشرائع 3:219، والقواعد 3:328، والتحریر 4:633، الرقم 6237.
2- وهو روایه موسی بن أکیل عن بعض أصحابه عن أبی جعفر علیه السلام. راجع الوسائل 16:352، الباب 24 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 2.
3- ذکر هذا الفرق فی التنقیح الرائع 4:43.
4- لم ترد «الاُولی» فی (ع) و (ف) .

«والقَرَن (1)والظِلف والسنّ» والعظم، ولم یذکره المصنّف ولا بدّ منه، ولو أبدله بالسنّ کان أولی؛ لأنّه أعمّ منه إن لم یُجمع بینهما کغیره (2).

وهذه مستثناه من جهه الاستعمال. أمّا الأکل: فالظاهر جواز ما لا یضرّ منها بالبدن؛ للأصل. ویمکن دلاله إطلاق العباره علیه، وبقرینه قوله: «والبیض إذا اکتسی القشر الأعلی» الصَلِب، وإلّا کان بحکمها.

«والإنفَحَه» - بکسر الهمزه وفتح الفاء والحاء المهمله، وقد تکسر الفاء - قال فی القاموس: هی شیء یُستخرج من بطن الجدی الراضع، أصفر، فیُعصَر فی صوفه فیغلظ کالجُبن، فإذا أکل الجدی فهو کَرِش (3)وظاهر أوّل التفسیر یقتضی کون الإنفَحَه هی اللبن المستحیل فی جوف السخله، فتکون من جمله ما لا تحلّه الحیاه.

وفی الصحاح: الإنفحه کَرِش الحِمَل أو الجدی ما لم یأکل، فإذا أکل فهی کرش (4)وقریب منه [ ما ] (5)فی الجمهره (6)وعلی هذا فهی مستثناه ممّا تحلّه الحیاه. وعلی الأوّل فهو طاهر وإن لاصق الجلد المیّت؛ للنصّ (7)وعلی الثانی فما فی داخله طاهر قطعاً، وکذا ظاهره بالأصاله، وهل ینجس بالعرض بملاصقه

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 371


1- فی (ر) زیاده: الظفر، ولم ترد فی مخطوطتی المتن أیضاً.
2- مثل الحیوان، فإنّه یشمل الإنسان إذا لم یجمع بینهما.
3- القاموس المحیط 1:253، (نفح) .
4- الصحاح 1:412، (نفح) .
5- لم یرد فی المخطوطات.
6- جمهره اللغه 1:556، (نفح) .
7- اُنظر الوسائل 16:364، الباب 33 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل.

المیّت؟ وجهٌ. وفی الذکری: الأولی تطهیر ظاهرها (1)وإطلاق النصّ یقتضی الطهاره مطلقاً.

نعم، یبقی الشکّ فی کون الإنفَحَه المستثناه هل هی اللبن المستحیل أم الکَرِش؟ بسبب اختلاف أهل اللغه، والمتیقّن منه ما فی داخله؛ لأنّه متّفق علیه.

«واللبن» فی ضرع المیته «علی قول مشهور» بین الأصحاب (2)ومستنده روایات:

منها: صحیحه زراره عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «سألته عن الإنفَحَه تُخرَج من الجدی المیّت، قال: لا بأس به. قلت: اللبن یکون فی ضرع الشاه وقد ماتت؟ قال: لا بأس» (3).

وقد رُوی نجاسته صریحاً فی خبر آخر (4)لکنّه ضعیف السند (5)إلّاأ نّه موافق للأصل من نجاسه المائع بملاقاه النجاسه، وکلّ نجس حرام. ونسبه القول بالحلّ إلی الشهره تشعر بتوقّفه فیه. وفی الدروس جعله أصحّ وضعّف روایه

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 372


1- الذکری 1:118.
2- اختاره الصدوق فی الهدایه:310، والمفید فی المقنعه:583، والشیخ فی النهایه:585، ونسبه فی المسالک 12:56 إلی أکثر المتقدّمین وإلی جماعه من المتأخّرین.
3- الوسائل 16:366، الباب 33 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 10.
4- وهو خبر وهب بن وهب عن الصادق علیه السلام، راجع الوسائل 16:367، الباب 33 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 11. ولکنّ المصرّح فیه الحرمه وواضح أنّ الحرمه من باب النجاسه.
5- والروایه ضعیفه السند جدّاً، فإنّ وهب الراوی ضعیف، قال النجاشی إنّه: (کذّاب له أحادیث مع الرشید فی الکذب) ، المسالک 12:57.

التحریم، وجعل القائل بها (1)نادراً، وحملها علی التقیّه (2).

[اختلاط الذکی بالمیت]

«ولو اختلط الذکیّ» من اللحم وشبهه «بالمیّت» ولا سبیل إلی تمییزه «اجتنب الجمیع» لوجوب اجتناب المیّت ولا یتمّ إلّابه، فیجب.

وفی جواز بیعه علی مستحلّ المیته قول (3)مستنده صحیحه الحلبی وحسنته عن الصادق علیه السلام (4)وردّه قوم (5)نظراً إلی إطلاق النصوص بتحریم بیع المیته وتحریم ثمنها (6)واعتذر العلّامه عنه بأ نّه لیس ببیع فی الحقیقه وإنّما هو استنقاذ مال الکافر برضاه (7)ویُشکل بأنّ مِن مستحلّه من الکفّار من لا یحلّ مالُه کالذمّی.

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 373


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:112، والعلّامه فی المختلف 8:316.
2- الدروس 3:15.
3- اختاره الشیخ فی النهایه:586، وابن حمزه فی الوسیله:362، والعلّامه فی المختلف 8:319.
4- نبّه بقوله: مستنده صحیحه الحلبی [ الوسائل 16:369-370، الباب 36 من کتاب الأطعمه، الحدیث 1 و 2 ] علی فائدهٍ وهی: أنّ المصنّف فی الدروس [ 3:13 ] جعل الروایه من الصحیح والعلّامه فی المختلف وغیره [ المختلف 8:320، والتحریر 4:639 ] جعلها من الحسن. وکلاهما حسنٌ؛ لأنّها وردت بطریقین: أحدهما حسنٌ، والآخر صحیح. وکأنّ ما ذکره المصنّف من أ نّها صحیحهٌ أولی. (منه رحمه الله) .
5- مثل القاضی فی المهذّب 2:441-442، وابن إدریس فی السرائر 3:113، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 4:161.
6- مثل ما ورد فی روایه تحف العقول، وما روی عن النبیّ صلی الله علیه و آله: إنّ اللّٰه إذا حرّم شیئاً حرّم ثمنه، وغیرهما. اُنظر الوسائل 12:56، الباب 2 من أبواب ما یکتسب به، ذیل الحدیث المروی عن تحف العقول، وعوالی اللآلئ 2:110، الحدیث 301.
7- المختلف 8:319.

وحسّنه المحقّق مع قصد بیع الذکیّ حسبُ (1)وتبعه العلّامه أیضاً (2)ویشکل بجهالته وعدم إمکان تسلیمه متمیّزاً، فإمّا أن یعمل بالروایه (3)لصحّتها من غیر تعلیل، أو یحکم بالبطلان.

[حکم ما ابین من حی ]

«وما اُبین من حیّ یحرم أکله واستعماله کألیات الغنم» لأنّها بحکم المیته «ولا یجوز الاستصباح بها تحت السماء» لتحریم الانتفاع بالمیته مطلقاً، وإنّما یجوز الاستصباح بما عرض له النجاسه من الأدهان، لا بما نجاسته ذاتیّه.

«الثانیه» : «تحرم من الذبیحه خمسهَ عشر» شیئاً:
اشاره

«الدم والطِحال» بکسر الطاء «والقضیب» وهو الذکر «والاُنثیان» وهما البیضتان «والفرث» وهو الروث فی جوفها «والمَثانه» - بفتح المیم-وهو مجمع البول «والمراره» - بفتح المیم-التی تجمع المِرّه الصفراء-بکسرها-معلّقهً مع الکبد کالکیس «والمشیمه» - بفتح المیم-بیت الولد وتسمّی الغِرْس-بکسر الغین المعجمه - وأصلها مَفعِله فسکنت الیاء «والفرج» الحیاء، ظاهره وباطنه «والعِلْباء» - بالمهمله المکسوره فاللام الساکنه فالباء الموحّده فالألف ممدودهً-عصبتان عریضتان ممدودتان من الرقبه إلی عَجْب الذَ نَب «والنخاع» - مُثلَّث النون - الخیط الأبیض فی وسط الظهر ینظّم (4)خَرَز السلسله فی وسطها، وهو الوتین

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 374


1- الشرائع 3:223.
2- المختلف 8:320، والإرشاد 2:113، والتحریر 4:639، ذیل الرقم 6254.
3- روایه الحلبی المتقدّمه آنفاً.
4- فی المخطوطات: ینضم.

الذی لا قوام للحیوان بدونه «والغُدد» - بضمّ الغین المعجمه-التی فی اللحم وتکثر فی الشحم «وذات الأشاجع» وهی اُصول الأصابع التی یتّصل بعَصَب ظاهر الکفّ، وفی الصحاح جعلها «الأشاجع» (1)بغیر مضاف والواحد أشجع «وخرزه الدماغ» - بکسر الدال-وهی المُخّ الکائن فی وسط الدماغ شبه الدوده بقدر الحِمِّصه تقریباً یخالف لونُها لونَه، وهی تمیل إلی الغبره «والحدق» یعنی حبّه الحدقه وهو الناظر من العین لا جسم العین کلّه.

وتحریم هذه الأشیاء أجمع ذکره الشیخ غیر المثانه (2)فزادها ابن إدریس (3)وتبعه جماعه منهم المصنّف (4)ومستند الجمیع غیر واضح؛ لأنّه روایات (5)یتلفّق من جمیعها ذلک، بعض رجالها ضعیف وبعضها مجهول.

والمتیقّن منها تحریم ما دلّ علیه دلیل خارج کالدم. وفی معناه الطِحال، وتحریمهما ظاهر من الآیه (6)وکذا ما استخبث منها، کالفرث والفرج والقضیب والاُنثیین والمثانه والمِراره والمشیمه. وتحریم الباقی یحتاج إلی دلیل، والأصل یقتضی عدمه. والروایات یمکن الاستدلال بها علی الکراهه؛ لسهوله خطبها، إلّا أن یدّعی استخباث الجمیع (7).

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 375


1- الصحاح 3:1236، (شجع) .
2- النهایه:585.
3- السرائر 3:111.
4- مثل العلّامه فی القواعد 3:329، والشهید فی الدروس 3:14، وابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 4:218.
5- راجع الوسائل 16:359، الباب 31 من أبواب الأطعمه المحرّمه. وانظر المسالک 12:61.
6- وهی الآیه 173 من سوره البقره.
7- کما ادّعاه فی المهذّب البارع 4:218.

وهذا (1)مختار العلّامه فی المختلف (2)وابن الجنید أطلق کراهیه بعض هذه المذکورات ولم ینصّ علی تحریم شیء (3)نظراً إلی ما ذکرناه.

واحترز بقوله: «من الذبیحه» عن نحو السمک والجراد، فلا یحرم منه شیء من المذکورات؛ للأصل. وشمل ذلک کبیر الحیوان المذبوح کالجزور، وصغیره کالعصفور.

ویشکل الحکم بتحریم جمیع ما ذکر مع عدم تمییزه (4)لاستلزامه تحریم جمیعه أو أکثره؛ للاشتباه.

والأجود اختصاص الحکم بالنَعَم ونحوها من الحیوان الوحشی، دون العصفور وما أشبهه.

[ما تکره من الذبیحه]

«ویکره» أکل «الکُلی» - بضمّ الکاف وقصر الألف-جمع کُلیه وکُلوه بالضمّ فیهما، والکسر لحن عن ابن السکّیت (5)«واُذنا القلب والعروق ولو ثُقِب الطِحال مع اللحم وشُوی حرم ما تحته» من لحم وغیره، دون ما فوقه أو مساویه «ولو لم یکن مثقوباً لم یحرم» ما معه مطلقاً (6)هذا هو المشهور، ومستنده روایه عمّار الساباطی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (7)وعُلّل فیها بأ نّه مع الثقب یسیل الدم من

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 376


1- حمل الروایات علی الکراهه.
2- المختلف 8:315.
3- نقله عنه العلّامه فی المختلف 8:314.
4- فی (ع) و (ف) : تمیّزه.
5- نقله عنه الجوهری فی الصحاح 6:2475، (کلی) .
6- لم یرد «مطلقاً» فی (ع) .
7- الوسائل 16:379، الباب 49 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل.

الطحال إلی ما تحته فیحرم، بخلاف غیر المثقوب؛ لأنّه فی حجاب لا یسیل منه.

«الثالثه» : «یحرم تناول الأعیان النجسه»

بالأصاله کالنجاسات، وأمّا بالعرض فإنّه وإن کان کذلک إلّاأ نّه یأتی «و» کذا یحرم «المسکر (1)» مائعاً کان أم جامداً وإن اختصّت النجاسه بالمائع بالأصاله. ویمکن أن یرید هنا بالمسکر المائع بقرینه الأمثله. والتعرّضُ فی هذه المسأله للنجاسات وذکرُه تخصیص بعد تعمیم «کالخمر» المتّخذ من العنب «والنبیذ» المسکر من التمر «والبِتع» - بکسر الباء وسکون التاء المثنّاه أو فتحها-نبیذ العسل «والفضیخ» - بالمعجمتین-من التمر والبسر «والنقیع» من الزبیب «والمِزْر» - بکسر المیم فالزاء المعجمه الساکنه فالمهمله-نبیذ الذُره «والجِعه» - بکسر الجیم وفتح العین المهمله-نبیذ الشعیر. ولا یختصّ التحریم فی هذه بما أسکر، بل یحرم «وإن قلّ» .

«وکذا» یحرم «العصیر العنبی إذا غلی» بالنار وغیرها بأن صار أعلاه أسفله، ویستمرّ تحریمه «حتّی یذهب ثلثاه أو ینقلب خلّاً» ولا خلاف فی تحریمه، والنصوص متظافره به (2)وإنّما الکلام فی نجاسته فإنّ النصوص خالیه منها، لکنّها مشهوره بین المتأخّرین (3)«ولا یحرم» العصیر «من الزبیب وإن غلی علی الأقوی» لخروجه عن مسمّی العنب، وأصاله الحلّ واستصحابه، خرج منه عصیر العنب إذا غلی بالنصّ، فیبقی غیره علی الأصل.

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 377


1- فی (ق) و (س) وقع «والمسکر» بعد قوله: کالخمر والنبیذ.
2- اُنظر الوسائل 17:224-228، الباب 2 من أبواب الأشربه المحرّمه.
3- مثل المحقّق فی الشرائع 1:52، والعلّامه فی المختلف 1:469، والقواعد 1:191، والإرشاد 1:239 وغیرها، والمحقّق الکرکی فی رسائله 2:67.

وذهب بعض الأصحاب إلی تحریمه (1)لمفهوم روایه علیّ بن جعفر عن أخیه موسی علیه السلام حیث سأله «عن الزبیب یؤخذ ماؤه فیُطبخ حتّی یذهب ثلثاه، فقال: لا بأس» (2)فإنّ مفهومه التحریم قبل ذهاب الثلثین. وسند الروایه والمفهوم ضعیفان (3)فالقول بالتحریم أضعف. أمّا النجاسه فلا شبهه فی نفیها.

«ویحرم الفقّاع (4)» وهو ما اتّخذ من الزبیب أو الشعیر حتّی وُجد فیه النشیش والحرکه، أو اُطلق علیه عرفاً، ما لم یُعلم انتفاء خاصیّته. ولو وجد فی الأسواق ما یُسمّی فُقّاعاً حکم بتحریمه وإن جُهل أصله، نظراً إلی الاسم، وقد روی علیّ بن یقطین فی الصحیح عن الکاظم علیه السلام قال: «سألته عن شرب الفقّاع الذی یُعمل فی السوق ویباع ولا أدری کیف عُمل، ولا متی عُمل، أیحلّ أن أشربه؟ قال: لا اُحبّه» (5)وأمّا ما ورد فی الفقّاع بقول مطلق وأ نّه بمنزله الخمر فکثیر (6)لا یُحصی.

«والعذرات» بفتح المهمله فکسر المعجمه «والأبوال النجسه» صفه للعذرات والأبوال. ولا شبهه فی تحریمها نجسه کمطلق النجس، لکن مفهوم العباره عدم تحریم الطاهر منها کعذره وبول ما یؤکل لحمه، وقد نقل فی الدروس تحلیل

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 378


1- قال فی الدروس 3:16: ولا یحرم المعتصر من الزبیب ما لم یحصل فیه نشیش، فیحلّ طبیخ الزبیب علی الأصحّ. . . وحرّمه بعض مشایخنا المعاصرین، وهو مذهب بعض فضلائنا المتقدّمین.
2- الوسائل 17:236، الباب 8 من أبواب الأشربه المحرّمه، الحدیث 2.
3- ضعف سنده بسهل بن زیاد. راجع فهارس المسالک 16:290.
4- فی (ق) و (س) : وإن قلّ.
5- الوسائل 17:306، الباب 39 من أبواب الأشربه المحرّمه، الحدیث 3.
6- راجع الوسائل 17:287-291، الباب 27 من الأبواب.

بول المحلَّل عن ابن الجنید وظاهر ابن إدریس، ثمّ قوّی التحریم للاستخباث (1).

والأقوی جواز ما تدعو الحاجه إلیه منه إن فُرض له نفع.

وربما قیل: إنّ تحلیل بول الإبل للاستشفاء إجماعیّ (2)وقد تقدّم حکمه بتحریم الفرث من المحلَّل (3)والنقل عن ابن الجنید الکراهیه (4)کغیره من المذکورات. ویمکن أن تکون النجسه صفه للأبوال خاصّه، حملاً للعذره المطلقه علی المعروف منها لغهً وعرفاً، وهی عذره الإنسان، فیزول الإشکال عنها ویبقی الکلام فی البول.

«وکذا» یحرم «ما یقع فیه هذه» النجاسات «من المائعات» لنجاستها بقلیلها وإن کثرت «أو الجامدات، إلّابعد الطهاره» استثناء من الجامدات، نظراً إلی أنّ المائعات لا تقبل التطهیر کما سیأتی.

«وکذا» یحرم «ما باشره الکفّار» من المائعات أو الجامدات برطوبه وإن کانوا ذِمّه (5).

«الرابعه» : «یحرم الطین» بجمیع أصنافه، فعن النبیّ صلی الله علیه و آله: «من أکل الطین فمات فقد أعان علی نفسه»

(6)

وقال الکاظم علیه السلام: «أکل الطین حرام مثل المیته والدم ولحم الخنزیر إلّاطین قبر الحسین علیه السلام فإنّ فیه شفاءً من کلّ داء وأمناً من کلّ

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 379


1- الدروس 3:17.
2- قاله ابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 4:227.
3- تقدّم فی الصفحه 126 و 128.
4- تقدّم فی الصفحه 126 و 128.
5- فی (ر) : ذمّیّه.
6- الوسائل 16:393، الباب 58 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 7.

خوف» (1)فلذا قال المصنّف: «إلّاطین قبر الحسین علیه السلام فیجوز الاستشفاء» منه لدفع الأمراض الحاصله «بقدر الحمّصه» المعهوده المتوسّطه «فما دون» ولا یشترط فی جواز تناولها أخذها بالدعاء وتناولها به؛ لإطلاق النصوص (2)وإن کان أفضل.

والمراد بطین القبر الشریف تربه ما جاوره من الأرض عرفاً، ورُوی إلی أربعه فراسخ (3)ورُوی ثمانیه (4)وکلّما قرب منه کان أفضل. ولیس کذلک التربه المحترمه منها، فإنّها مشروطه بأخذها من الضریح المقدّس أو خارجه کما مرّ مع وضعها علیه، أو أخذها بالدعاء. ولو وجد تربه منسوبه إلیه علیه السلام حُکِم باحترامها حملاً علی المعهود.

«وکذا» یجوز تناول الطین «الأرمنی» لدفع الأمراض المقرّر عند الأطبّاء نفعه منها مقتصراً منه علی ما تدعو الحاجه إلیه بحسب قولهم المفید للظنّ؛ لما فیه من دفع الضرر المظنون، وبه روایه حسنه (5)و «الأرمنی» طین معروف یُجلب من إرمینیّه یضرب لونه إلی الصفره، ینسحق بسهوله، یحبس الطبع والدم، وینفع البثور والطواعین شرباً وطَلاءً، وینفع فی الوباء إذا بُلّ بالخَلّ واستنشق رائحته، وغیر ذلک من منافعه المعروفه فی کتب الطبّ.

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 380


1- المصدر السابق:396، الباب 59 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 2.
2- اُنظر الوسائل 16:395-397، الباب 59 من الأبواب.
3- هکذا ورد فی غیره من الکتب، مثل المهذّب البارع 4:220، ولکن لم نعثر علیه فی الروایات کما اعترف به النراقی فی المستند 15:166. نعم، ورد فی الروایات التحدید بخمسه فراسخ وأربعه أمیال وعشره أمیال وغیرها، اُنظر الوسائل 10:399، الباب 67 من أبواب المزار، و 16:395، الباب 59 من أبواب الأطعمه المحرّمه.
4- هکذا ورد فی غیره من الکتب، مثل المهذّب البارع 4:220، ولکن لم نعثر علیه فی الروایات کما اعترف به النراقی فی المستند 15:166. نعم، ورد فی الروایات التحدید بخمسه فراسخ وأربعه أمیال وعشره أمیال وغیرها، اُنظر الوسائل 10:399، الباب 67 من أبواب المزار، و 16:395، الباب 59 من أبواب الأطعمه المحرّمه.
5- اُنظر الوسائل 16:399، الباب 60 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل.
«الخامسه» : «یحرم السُمّ»

بضمّ السین «کلّه» بجمیع أصنافه جامداً کان أم مائعاً إن کان یقتل قلیله وکثیره «ولو کان کثیره یقتل» دون قلیله کالأفیون والسَقْمونیا «حَرُم» الکثیر القاتل أو الضارّ «دون القلیل (1)» هذا إذا اُخذ منفرداً، أمّا لو اُضیف إلی غیره فقد لا یضرّ منه الکثیر، کما هو معروف عند الأطبّاء. وضابط المحرّم ما یحصل به الضرر علی البدن وإفساد المزاج.

«السادسه» : «یحرم الدم المسفوح»

أی المُنصبّ من عِرق بکثره، من سفحت الماء إذا أهرقته «وغیره کدم القُراد (2)وإن لم یکن» الدم «نجساً» لعموم: (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ اَلْمَیْتَهُ وَ اَلدَّمُ) (3)ولاستخباثه «أمّا ما یتخلّف فی اللحم» ممّا لا یقذفه المذبوح «فطاهر من المذبوح» حلال، وکان علیه أن یذکر الحلّ؛ لأنّ البحث إنّما هو فیه، ویلزمه الطهاره إن لم یذکرها معه.

واحترز بالمتخلّف فی اللحم عمّا یجذبه النَفَس إلی باطن الذبیحه، فإنّه حرام نجس. وما یتخلّف فی الکبد والقلب طاهر أیضاً، وهل هو حلال کالمتخلّف فی اللحم؟ وجه. ولو قیل بتحریمه کان حسناً؛ للعموم.

ولا فرق فی طهاره المتخلّف فی اللحم بین کون رأس الذبیحه منخفضاً عن جسدها وعدمه؛ للعموم خصوصاً بعد استثناء ما یتخلّف فی باطنها فی غیر اللحم.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 381


1- فی (ق) : قلیله.
2- دویبه تتعلّق بالبعیر ونحوه، وهی کالقمل للإنسان.
3- المائده:3.
«السابعه» : «الظاهر أنّ المائعات النجسه غیر الماء»

کالدِبس وعصیره واللبن والأدهان وغیرها «لا تطهر» بالماء وإن کان کثیراً «ما دامت کذلک» أی باقیه علی حقیقتها بحیث لا تصیر باختلاطها بالماء الکثیر ماءً مطلقاً؛ لأنّ الذی یطهر بالماء شرطه وصول الماء إلی کلّ جزء من النجس، وما دامت متمیّزه [ کلّها ] (1)أو بعضها لا یتصوّر وصول الماء إلی کلّ جزء نجس، وإلّا لما بقیت کذلک.

هذا إذا وضعت فی الماء الکثیر، أمّا لو وصل الماء بها وهی فی محلّها، فأظهر فی عدم الطهاره قبل أن یستولی علیها أجمع؛ لأنّ أقلّ ما هناک أنّ محلّها نجس؛ لعدم إصابه الماء المطلق له أجمع، فینجس ما اتّصل به منها وإن کثر؛ لأنّ شأنها أن تنجس بإصابه النجاسه (2)لها مطلقاً.

وتوهّم طهاره محلّها وما لا یصیبه الماء منها بسبب إصابته لبعضها فی غایه البُعد. والعلّامه فی أحد قولیه أطلق الحکم بطهارتها؛ لممازجتها المطلق وإن خرج عن إطلاقه أو بقی اسمها (3)وله قول آخر بطهاره الدهن خاصّه إذا صُبّ فی الکثیر وضُرِب فیه حتّی اختلطت أجزاؤه به (4)وإن اجتمعت بعد ذلک علی وجهه.

وهذا القول متّجه علی تقدیر فرض اختلاط جمیع أجزائه بالضرب ولم یخرج الماء المطلق عن إطلاقه.

وأمّا الماء فإنّه یطهر باتّصاله بالکثیر ممازجاً له عند المصنّف (5)أو غیر

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 382


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- فی (ر) : النجس.
3- لم نعثر علیه فی کتبه ولا علی من نقل عنه.
4- قاله فی التذکره 1:88، والمنتهی 3:291-292، والنهایه 1:281.
5- الدروس 1:120، والذکری 1:85.

ممازج علی الظاهر سواء صُبّ فی الکثیر، أو وصل الکثیر به ولو فی آنیه ضیّقه الرأس مع اتّحادهما عرفاً، أو عُلوّ الکثیر.

«وتُلقی النجاسه وما یکتنفها» ویلاصقها «من الجامد» کالسمن، والدبس فی بعض الأحوال، والعجین، والباقی طاهر علی الأصل. ولو اختلفت أحوال المائع کالسمن فی الصیف والشتاء فلکلّ حالهٍ حکمها. والمرجع فی الجمود والمیعان إلی العرف؛ لعدم تحدیده شرعاً.

«الثامنه» : «تحرم ألبان الحیوان المحرَّم لحمه»

کالهرّه والذئبه واللبوه (1)«ویُکره لبن المکروه لحمه کالاُتُن» - بضمّ الهمزه والتاء وبسکونها-جمع أتان-بالفتح - الحماره ذکراً أو اُنثی، ولا یقال فی الاُنثی: أتانه.

«التاسعه» : «استبراء اللحم المجهول ذکاته» «المشهور»

بین الأصحاب بل قال فی الدروس: إنّه کاد أن یکون إجماعاً (2)لوجدانه مطروحاً «بانقباضه بالنار» عند طرحه فیها «فیکون مذکّی، وإلّا» ینقبض بل انبسط واتّسع وبقی علی حاله «فمیته» والمستند روایه شعیب عن الصادق علیه السلام «فی رجل دخل قریه فأصاب بها لحماً لم یدرِ أذکیّ هو أم میّت؟ قال: فاطرحه علی النار فکلّما انقبض فهو ذکیّ، وکلّما انبسط فهو میت» (3)وعمل بمضمونها المصنّف فی

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 383


1- الاُنثی من الأسد.
2- الدروس 3:14.
3- الوسائل 16:370، الباب 37 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل.

الدروس (1)وردّها العلّامه (2)والمحقّق فی أحد قولیه (3)لمخالفتها للأصل، وهو عدم التذکیه، مع أنّ فی طریق الروایه ضعفاً (4).

والأقوی تحریمه مطلقاً، قال فی الدروس تفریعاً علی الروایه: ویمکن اعتبار المختلط بذلک، إلّاأنّ الأصحاب والأخبار أهملت ذلک (5)وهذا الاحتمال ضعیف؛ لأنّ المختلط یُعلم أنّ فیه میتاً یقیناً مع کونه محصوراً، فاجتناب الجمیع متعیّن. بخلاف ما یحتمل کونه بأجمعه مذکّی، فلا یصحّ حمله علیه مع وجود الفارق.

وعلی المشهور لو کان اللحم قِطَعاً متعدّده، فلا بدّ من اعتبار کلّ قطعه علی حده لإمکان کونه من حیوان متعدّد. ولو فرض العلم بکونه متّحداً جاز اختلاف حکمه، بأن یکون قد قطع بعضه منه قبلَ التذکیه.

ولا فرق علی القولین بین وجود محلّ التذکیه ورؤیته مذبوحاً أو منحوراً، وعدمه؛ لأنّ الذبح والنحر بمجرّدهما لا یستلزمان الحلّ؛ لجواز تخلّف بعض الشروط، وکذا لو وُجِد الحیوان غیر مذبوح ولا منحور. لکنّه مضروب بالحدید فی بعض جسده؛ لجواز کونه قد استعصی فذُکِّی کیف اتّفق حیث یجوز فی حقّه

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 384


1- حیث قال فی الموضع المتقدّم آنفاً: والعمل بالمشهور.
2- راجع الإرشاد 2:113، والتحریر 4:626، الرقم 6230، والقواعد 3:333.
3- وهو قوله فی الشرائع 3:227 حیث نسبه إلی قیل، المشعر بالتضعیف. والقول الآخر اختاره فی المختصر النافع:254.
4- لأنّ إسماعیل بن عمر واقفیّ وشعیباً مطلق، وهو مشترک بین الثقه والممدوح والمهمل (المسالک 12:97) .
5- الدروس 3:14.

ذلک، وبالجمله فالشرط إمکان کونه مذکّی علی وجه یبیح لحمه.

«العاشره» : «لا یجوز استعمال شعر الخنزیر»

کغیره من أجزائه مطلقاً وإن حلّت من المیته غیره، ومثله الکلب «فإن اضطرّ إلی استعمال شعر الخنزیر استعمل ما لا دَسَم فیه وغسل یده» بعد الاستعمال، ویزول عنه الدَسَم بأن یُلقی فی فخّار (1)ویجعل فی النار حتّی یذهب دسمه. رواه بُرد الإسکاف عن الصادق علیه السلام (2).

وقیل (3): یجوز استعماله مطلقاً (4)لإطلاق روایه سلیمان الإسکاف، لکن فیها: «أ نّه یغسل یده إذا أراد أن یصلّی» (5)والإسکافان مجهولان، فالقول بالجواز مع الضروره حسن وبدونها ممتنع؛ لإطلاق تحریم الخنزیر الشامل لموضع النزاع، وإنّما یجب غَسل یده مع مباشرته برطوبه کغیره من النجاسات.

«الحادیه عشره» : «لا یجوز» لأحد «الأکل من مال غیره»

ممّن یُحترم مالُه وإن کان کافراً أو ناصبیّاً، أو غیره من الفرق بغیر إذنه؛ لقبح التصرّف فی مال الغیر کذلک، ولأ نّه أکل مال بالباطل، ولقوله صلی الله علیه و آله و سلم: «المسلم علی المسلم حرام دمه وماله وعِرضه» (6)«إلّا من بیوت من تضمّنته الآیه» وهی قوله تعالی: (وَ لاٰ عَلَی

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 385


1- إناء من الخزف.
2- الوسائل 16:404، الباب 65 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث الأوّل.
3- قاله العلّامه فی المختلف 8:323.
4- أی اختیاراً أو اضطراراً، زال دسمه أم لا. (منه رحمه الله) .
5- الوسائل 16:404، الباب 65 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 3.
6- مسند أحمد 3:491، ومجمع الزوائد 4:172.

أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبٰائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوٰانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمٰامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمّٰاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوٰالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خٰالاٰتِکُمْ أَوْ مٰا مَلَکْتُمْ مَفٰاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ) (1)فیجوز الأکل من بیوت المذکورین مع حضورهم وغیبتهم «إلّامع علم الکراهه (2)» ولو بالقرائن الحالیّه بحیث تثمر الظنّ الغالب بالکراهه، فإنّ ذلک کافٍ فی هذا ونظائره، ویطلق علیه العلم کثیراً.

ولا فرق بین ما یُخشی فساده فی هذه البیوت وغیره، ولا بین دخوله بإذنه وعدمه، عملاً بإطلاق الآیه. خلافاً لابن إدریس فیهما (3).

ویجب الاقتصار علی مجرّد الأکل، فلا یجوز الحمل، ولا إطعام الغیر، ولا الإفساد، بشهاده الحال. ولا یتعدّی الحکم إلی غیر البیوت من أموالهم، اقتصاراً فیما خالف الأصل علی مورده، ولا إلی تناول غیر المأکول، إلّاأن یدلّ علیه الأکل بمفهوم الموافقه کالشرب من مائه والوضوء به، أو یدلّ علیه بالالتزام کالکون بها حالتَه.

وهل یجوز دخولها لغیره، أو الکون بها بعده وقبله؟ نظر: من تحریم التصرّف فی مال الغیر إلّاما استثنی، ومن دلاله القرائن علی تجویز مثل ذلک من المنافع التی لا یذهب من المال بسببها شیء حیث جاز إتلافه بما ذکر.

والمراد ب (بُیُوتِکُمْ) ما یملکه الآکل؛ لأنّه حقیقه فیه. ویمکن أن تکون

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 386


1- النور:61.
2- فی (ق) و (س) : الکراهیه.
3- السرائر 3:124، ولکنّه نسب التفصیل بین ما یخشی فساده وبین ما لا یخشی إلی بعض الأصحاب وقال: «والأوّل [ عدم التفصیل ] هو الظاهر» ، ولم نعثر علی غیره فیه.

النکته فیه-مع ظهور إباحته-الإشاره إلی مساواه ما ذکر له فی الإباحه، والتنبیه علی أنّ الأقارب المذکورین والصدیق ینبغی جعلهم کالنفس فی أن یحبّ لهم ما یحبّ لها، ویکره لهم ما یکره لها، کما جعل بیوتهم کبیته.

وقیل: هو بیت الأزواج والعیال (1).

وقیل: بیت الأولاد (2)لأنّهم لم یُذکروا فی الأقارب مع أ نّهم أولی منهم بالمودّه والموافقه، ولأنّ ولد الرجل بعضه وحکمه حکم نفسه وهو وماله لأبیه (3)فجاز نسبه بیته إلیه. وفی الحدیث «إنّ أطیب ما یأکل الرجل من کسبه، وإنّ ولده من کسبه» (4).

والمراد ب (مٰا مَلَکْتُمْ مَفٰاتِحَهُ) ما یکون علیها وکیلاً أو قیّماً یحفظها. واُطلق علی ذلک ملک المفاتح؛ لکونها فی یده وحفظه، روی ذلک ابن أبی عمیر مرسلاً عن الصادق علیه السلام (5)وقیل: هو بیت المملوک (6).

والمعنیّ فی قوله: (أَوْ صَدِیقِکُمْ) بیوت صدیقکم علی حذف المضاف، والصدیق یکون واحداً وجمعاً، فلذلک جمع البیوت. ومثله الخلیط.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 387


1- قاله الطبرسی فی مجمع البیان 4:156، والفخر الرازی فی تفسیره 24:36.
2- قاله الزمخشری فی الکشّاف 3:256، ونسبه الفخر فی تفسیره المتقدّم نفس الموضع إلی ابن قتیبه.
3- کما ورد فی الحدیث عن النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم فی الوسائل 12:195-197، الباب 78 من أبواب ما یکتسب به، الأحادیث 1 و 8 و 9.
4- المستدرک 13:9، الباب الأوّل من أبواب مقدّمات التجاره، الحدیث 12.
5- الوسائل 16:465، الباب 24 من أبواب المائده، الحدیث 5.
6- قاله الطبرسی فی مجمع البیان 4:156، والراوندی فی فقه القرآن 2:33.

والمرجع فی «الصدیق» إلی العرف؛ لعدم تحدیده شرعاً، وفی صحیحه الحلبی قال: «سألت أبا عبد اللّٰه علیه السلام قلت: ما یعنی بقوله: أو صدیقکم؟ قال: هو واللّٰه الرجل یدخل بیت صدیقه فیأکل بغیر إذنه» (1)وعنه علیه السلام: «من عِظَم حرمه الصدیق أن جُعل له من الاُنس والتفقّد والانبساط وطرح الحِشمه بمنزله النفس والأب والأخ والابن» (2).

والمتبادر من المذکورین کونهم کذلک بالنسب. وفی إلحاق من کان منهم کذلک بالرضاع وجه: من حیث إنّ «الرضاع لُحمه کلُحمه النسب» (3)ولمساواته له فی کثیر من الأحکام. ووجه العدم: کون المتبادر النَسَبی منهم. ولم أقف فیه علی شیء نفیاً وإثباتاً، والاحتیاط التمسّک بأصاله الحرمه فی موضع الشکّ.

وألحق بعض الأصحاب الشریک فی الشجر والزرع والمباطخ (4)فإنّ له الأکل من المشترک بدون إذن شریکه مع عدم علم الکراهه، محتجّاً بقوله تعالی: (إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ تِجٰارَهً عَنْ تَرٰاضٍ مِنْکُمْ) (5).

وفیه نظر؛ لمنع تحقّق التراضی مطلقاً، وجعلها صفه للتجاره یقتضی جواز الأکل من کلّ تجاره وقع فیها التراضی بینهما، وهو معلوم البطلان.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 388


1- الوسائل 16:434، الباب 24 من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.
2- نقله الزمخشری فی الکشّاف 3:257، ونقله عنه الأردبیلی فی زبده البیان:370، وفیهما بدل التفقّد: الثقه.
3- لم ینسب العباره إلی المعصوم ولم نعثر علیها فی الجوامع الحدیثیّه من الخاصّه والعامّه. والظاهر أ نّها مصطاده من الأحادیث، ویؤیّده ما قال ابن حمزه فی الوسیله:32، وفیه: والرضاع لحمه کلحمه النسب لقوله علیه السلام «یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب» .
4- هو ابن فهد فی المهذّب [ البارع 4:237 ]. (منه رحمه الله) .
5- النساء:29.

وألحق المصنّف (1)وغیره (2)الشرب من القناه المملوکه والدالیه والدولاب والوضوء والغسل، عملاً بشاهد الحال. وهو حسن إلّاأن یغلب علی الظنّ الکراهه.

«الثانیه عشره» : «إذا انقلب الخمر خَلّاً حَلّ»

لزوال المعنی المحرّم وللنصّ (3)«سواء کان» انقلابه «بعلاج أو من قبل نفسه» وسواء کانت عین المعالج به باقیه فیه أم لا؛ لإطلاق النصّ (4)والفتوی (5)بجواز علاجه بغیره. وبطهره یطهر ما فیه من الأعیان وآلته.

لکن یکره علاجه بغیره (6)للنهی عنه فی روایه أبی بصیر عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (7)ولا أعلم لأصحابنا خلافاً فی ذلک (8)فی الجمله وإن اختلفوا فی بعض أفراده (9)ولولا ذلک أمکن استفاده عدم طهارته بالعلاج من بعض النصوص (10)

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 389


1- الدروس 3:65.
2- مثل العلّامه فی القواعد 2:276.
3- راجع الوسائل 17:296، الباب 31 من أبواب الأشربه المحرّمه.
4- المصدر السابق: الأحادیث 2 و 4 و 11.
5- کما فی الشرائع 3:228، والقواعد 3:331.
6- أی لا من قِبَل نفسه.
7- الوسائل 17:297، الباب 31 من أبواب الأشربه المحرّمه، الحدیث 7.
8- أی فی الطهاره بالعلاج.
9- لم نعثر علیه ولعلّ فی الدروس 3:18 ما یرتبط بذلک.
10- مثل روایه أبی بصیر المتقدّمه.

کما یقوله بعض العامّه (1).

وإنّما تطهر النجاسه الخمریّه، فلو کان نجساً بغیرها ولو بعلاجه بنجس کمباشره الکافر له لم یطهر بالخَلّیّه، وکذا لو اُلقی فی الخلّ خمر حتّی استهلکه الخلّ، أو بالعکس علی الأشهر.

«الثالثه عشره» : «لا یحرم شرب الربوبات وإن شُمّ منها ریح المسکر کربّ التُفّاح»

ورُبّ السفرجل والاُتُرج والسکنجبین «وشبهه؛ لعدم إسکاره» قلیله وکثیره «وأصاله حلّه» وقد روی الشیخ وغیره عن جعفر بن أحمد المکفوف قال: «کتبت إلیه-یعنی أبا الحسن الأوّل علیه السلام-أسأله عن السکنجبین والجلّاب ورُبّ التوت ورُبّ التُفّاح ورُبّ الرُمّان؟ فکتب: حلال» (2).

«الرابعه عشره» : «یجوز عند الاضطرار تناول المحرَّم»

من المیته والخمر وغیرهما «عند خوف التلف» بدون التناول «أو» حدوث «المرض» أو زیادته «أو الضعف المؤدّی إلی التخلّف عن الرفقه مع ظهور أماره العطب» علی تقدیر التخلّف.

ومقتضی هذا الإطلاق عدم الفرق بین الخمر وغیره من المحرَّمات فی جواز تناولها عند الاضطرار. وهو فی غیر الخمر موضع وفاق، أمّا فیها فقد قیل

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 390


1- وهو المنسوب فی المجموع 2:594 إلی الأکثر.
2- الوسائل 17:293، الباب 29 من أبواب الأشربه المحرّمه، الحدیث الأوّل.

بالمنع مطلقاً (1)وبالجواز مع عدم قیام غیرها مقامها (2).

وظاهر العباره ومصرَّح الدروس (3)جواز استعمالها للضروره مطلقاً حتّی للدواء کالتریاق، والاکتحال؛ لعموم الآیه (4)الدالّه علی جواز تناول المضطرّ إلیه.

والأخبار کثیره فی المنع من استعمالها مطلقاً (5)حتّی الاکتحال، وفی بعضها: «إنّ اللّٰه تعالی لم یجعل فی شیء ممّا حرّم دواء ولا شفاء» (6)و «إنّ من اکتحل بمیل من مسکر کحّله اللّٰه بمیل من نار» (7)والمصنّف حملها علی الاختیار (8)والعلّامه علی طلب الصحّه لا طلب السلامه من التلف (9)وعلی ما سیأتی من وجوب الاقتصار علی حفظ الرمق هما متساویان. ولو قام غیرها مقامها وإن کان محرّماً قُدّم علیها؛ لإطلاق النهی الکثیر عنها فی الأخبار (10).

«ولا یُرخَّص الباغی، وهو الخارج علی الإمام العادل، وقیل: الذی یبغی

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 391


1- قاله الشیخ فی المبسوط 6:288، والخلاف 6:97، المسأله 27.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 3:231.
3- الدروس 3:25.
4- وهی الآیه 173 من سوره البقره، والآیه 3 من المائده، والآیه 119 من الأنعام.
5- راجع الوسائل 17:274-279، الباب 20 و 21 من أبواب الأشربه المحرّمه.
6- المصدر السابق: الباب 20 من أبواب الأشربه المحرّمه، الحدیث 1 و 7.
7- المصدر السابق: الباب 21، الحدیث 2.
8- الدروس 3:25.
9- المختلف 8:342.
10- راجع الوسائل 17:273-279، الأبواب 19-21 من أبواب الأشربه المحرّمه، و 300-301، الباب 34، وغیرها من الأبواب.

المیته (1)» أی یرغب فی أکلها. والأوّل أظهر؛ لأنّه معناه شرعاً «ولا العادی وهو قاطع الطریق، وقیل: الذی یعدو شبَعَه (2)» أی یتجاوزه. والأوّل هو الأشهر والمرویّ، لکن بطریق ضعیف مرسل (3).

ویمکن ترجیحه [ علی الثانی ] (4)بأنّ تخصیص آیه الاضطرار علی خلاف الأصل، فیُقتصر فیه علی موضع الیقین، وقاطع الطریق عادٍ فی المعصیه فی الجمله، فیختصّ به.

ونقل الطبرسی أ نّه باغی اللذّه وعادی سدّ الجوعه، أو عادٍ بالمعصیه، أو باغٍ فی الإفراط وعادٍ فی التقصیر (5).

«وإنّما یجوز» مِن تناول المحرَّم «ما یحفظ الرَمَق» وهو بقیّه الروح، والمراد وجوب الاقتصار علی حفظ النفس من التلف، ولا یجوز التجاوز إلی الشَبَع مع الغنی عنه. ولو احتاج إلیه للمشی أو العَدْو أو إلی التزوّد منه لوقت آخر جاز، وهو حینئذٍ من جمله ما یسدّ الرمق.

وعلی هذا فیختصّ خوف المرض السابق (6)بما یؤدّی إلی التلف ولو ظنّاً،

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 392


1- قاله الشهید فی الدروس 3:25، والفاضل المقداد فی کنز العرفان 2:323.
2- قاله الشهید فی الدروس 3:25، والفخر فی الإیضاح 4:163، والفاضل المقداد فی کنز العرفان 2:323.
3- ضعیف بسهل بن زیاد، مرسل بروایه أحمد بن محمّد بن أبی نصر عمّن ذکره، راجع فهارس المسالک 16:290، والوسائل 16:389، الباب 56 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 5.
4- لم یرد فی المخطوطات.
5- مجمع البیان 1:257، ذیل الآیه 173 من سوره البقره.
6- یعنی ما أفاده الماتن سابقاً بقوله: عند خوف التلف أو المرض.

لا مطلق المرض، أو یخصّ هذا بتناوله للغذاء الضروری، لا للمرض. وهو أولی.

«ولو وجد میته وطعامَ الغیر، فطعام الغیر أولی إن بذله» مالکه «بغیر عوض أو بعوض هو» أی المضطرّ «قادر علیه» فی الحال أو فی وقت طلبه، سواء کان بقدر ثمن مثله أم أزید علی ما یقتضیه الإطلاق، وهو أحد القولین (1).

وقیل: لا یجب بذل الزائد عن ثمن مثله (2)وإن اشتراه به کراههً للفتنه، ولأ نّه کالمکرَه علی الشراء بل له قتاله لو امتنع من بذله، ولو قُتل اُهدر دمه، وکذا لو تعذّر علیه الثمن.

والأقوی وجوب دفع الزائد مع القدره؛ لأنّه غیر مضطرّ حینئذٍ والناس مسلَّطون علی أموالهم «وإلّا» یکن کذلک بأن لم یبذله مالکه أصلاً، أو بذله بعوض یعجز عنه «أکل المیته» إن وجدها.

وهل هو علی سبیل الحتم أو التخییر بینه وبین أکل طعام الغیر علی تقدیر قدرته علی قهره علیه؟ ظاهر العباره الأوّل.

وقیل بالثانی (3)لاشتراکهما حینئذٍ فی التحریم. وفی الدروس إنّه مع قدرته علی قهر الغیر علی طعامه بالثمن أو بدونه مع تعذّره لا یجوز له أکل المیته، بل یأکل الطعام ویضمنه لمالکه، فإن تعذّر علیه قهره أکل المیته (4)وهو حسن؛ لأنّ تحریم مال الغیر عرضیّ، بخلاف المیته وقد زال بالاضطرار

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 393


1- قاله المحقّق فی الشرائع 3:230، والعلّامه فی القواعد 3:335، والتحریر 4:646، الرقم 6267 و 6269.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 6:286.
3- لم نعثر علیه.
4- الدروس 3:25.

فیکون أولی من المیته.

وقیل: إنّه حینئذٍ لا یضمن الطعام (1)للإذن فی تناوله شرعاً بغیر عوض.

والأوّل أقوی جمعاً بین الحقّین، وحینئذٍ فاللازم مثله أو قیمته، وإن کان یجب بذل أزید لو سمح به المالک (2). والفرق أنّ ذلک (3)کان علی وجه المعاوضه الاختیاریّه، وهذا (4)علی وجه إتلاف مال الغیر بغیر إذنه، وموجبه شرعاً هو المثل أو القیمه.

وحیث تباح له المیته فمیته المأکول أولی من غیره، ومذبوح ما یقع علیه الذکاه أولی منهما، ومذبوح الکافر والناصب أولی من الجمیع.

«الخامسه عشره» : «یستحبّ غسل الیدین

«الخامسه عشره» : «یستحبّ غسل الیدین (5)»

معاً وإن کان الأکل بإحداهما «قبل الطعام وبعده» فعن النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم أ نّه قال: «أوّله ینفی الفقر وآخره ینفی الهمّ» (6)وقال علیّ علیه السلام: «غسل الیدین قبل الطعام وبعده زیاده فی العمر، وإماطه للغَمَر عن الثیاب، ویجلو فی البصر» (7)وقال الصادق علیه السلام: «من غسل یده قبل الطعام وبعده عاش فی سعه، وعُوفی من بلوی جسده» (8)«ومسحُهما بالمندیل»

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 394


1- قاله الشیخ فی الخلاف 6:15، المسأله 24.
2- ولم یمتنع من بیعه. (منه رحمه الله) .
3- یعنی ما لو سمح به المالک.
4- ما لو تناوله قهراً.
5- فی (ق) : غسل الأیدی. . . ومسحها.
6- الوسائل 16:471، الباب 49 من أبواب المائده، الحدیث 4.
7- نفس المصدر، الحدیث 6 و 5.
8- نفس المصدر، الحدیث 6 و 5.

ونحوه «فی الغَسل الثانی» وهو ما بعد الطعام «دون الأوّل» فإنّه لا تزال البرکه فی الطعام ما دامت النداوه فی الید (1).

«والتسمیه عند الشروع» فی الأکل، فعن النبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه قال: «إذا وضعت المائده حفّها أربعه آلاف ملک، فإذا قال العبد: بسم اللّٰه، قالت الملائکه: بارک اللّٰه علیکم فی طعامکم، ثمّ یقولون للشیطان: اخرج یا فاسق لا سلطان لک علیهم، فإذا فرغوا فقالوا: الحمد للّٰه، قالت الملائکه: قوم أنعم اللّٰه علیهم فأدّوا شکر ربّهم. وإذا لم یسمّ (2)قالت الملائکه للشیطان: ادْنُ یا فاسق فکل معهم. فإذا رفعت المائده ولم یذکروا اللّٰه قالت الملائکه: قوم أنعم اللّٰه علیهم فنسوا ربّهم» (3).

«و» لو تعدّدت ألوان المائده سمّی «علی کلّ لون» منها، رُوی ذلک عن علیّ علیه السلام وواقعته مع ابن الکوّاء مشهوره (4)ورُوی التسمیه علی کلّ إناء (5)علی المائده وإن اتّحدت الألوان «ولو نسیها» أی التسمیه فی الابتداء «تدارکها فی الأثناء» عند ذکرها، ورُوی أنّ الناسی یقول: بسم اللّٰه [ علی ] (6)أوّله وآخره (7).

«ولو قال» فی الابتداء مع تعدّد الألوان والأوانی: «بسم اللّٰه علی أوّله وآخره أجزأ» عن التسمیه علی کلّ لون وآنیه. ورُوی إجزاء تسمیه واحدٍ من

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 395


1- کما یدلّ علیه ما فی الوسائل 16:476، الباب 52 من أبواب المائده.
2- کذا، وفی الوسائل والتهذیب: لم یُسمّوا.
3- الوسائل 16:482، الباب 57 من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.
4- المصدر السابق:490، الباب 61 من أبواب المائده، الحدیث 3 و 1.
5- المصدر السابق:490، الباب 61 من أبواب المائده، الحدیث 3 و 1.
6- لم یرد فی المخطوطات.
7- الوسائل 16:486، الباب 58 من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.

الحاضرین علی المائده عن الباقین عن الصادق علیه السلام رخصهً (1).

«ویستحبّ الأکل بالیمین اختیاراً» ولا بأس بالیسری مع الاضطرار، فعن الصادق علیه السلام: «لا تأکل بالیسری وأنت تستطیع» (2)وفی روایه اُخری: «لا یأکل بشماله ولا یشرب بها ولا یتناول بها شیئاً» (3).

«وبدأه صاحب الطعام» بالأکل لو کان معه غیره «وأن یکون آخِرَ من یأکل» لیأنس القوم ویأکلوا، رُوی ذلک من فعل النبیّ صلی الله علیه و آله معلّلاً بذلک (4).

«ویبدأ» صاحب الطعام إذا أراد غسل أیدیهم «فی الغسل» الأوّل بنفسه ثمّ «بمن علی یمینه» دوراً إلی الآخِر. وفی الغَسل الثانی بعد رفع الطعام یبدأ بمن علی یساره، ثمّ یغسل هو أخیراً، رُوی ذلک عن الصادق علیه السلام معلّلاً ابتداءه أوّلاً «لئلّا یحتشمه أحد» وتأخیرَه آخراً ب «أ نّه أولی بالصبر علی الغَمَر» (5)وهو-بالتحریک-ما علی الید من سهک (6)الطعام وزُهمته (7)وفی روایهٍ: «أ نّه یبدأ بعد الفراغ بمن علی یمین الباب حرّاً کان أو عبداً» (8).

«ویجمع غساله الأیدی فی إناء واحد» لأنّه یورث حسن أخلاق الغاسلین، والمروی عن الصادق علیه السلام: «اغسلوا أیدیکم فی إناء واحد تحسن

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 396


1- نفس المصدر، الحدیث 2.
2- الوسائل 16:420، الباب 10 من أبواب المائده، الحدیث 3 و 1.
3- الوسائل 16:420، الباب 10 من أبواب المائده، الحدیث 3 و 1.
4- الوسائل 16:460-461، الباب 41 من أبواب المائده، الحدیث 1 و 4.
5- الوسائل 16:474، الباب 50 من أبواب المائده، الحدیث 1-3.
6- السهک-بالتحریک-ریح کریهه من عرق أو قیح أو سمک.
7- الریح المنتنه من لحم مختلط بالشحم.
8- الوسائل 16:474، الباب 50 من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.

أخلاقکم» (1)ویمکن أن یدلّ علی ما هو أعمّ من جمع الغساله فیه.

«وأن یستلقی بعد الأکل» علی ظهره «ویجعل رجلَه الیمنی علی رجلِه الیسری» رواه البزنطی عن الرضا علیه السلام (2)وروایه العامّه بخلافه من الخلاف (3).

«ویکره الأکل متّکئاً ولو علی کفّه» لأنّ النبیّ صلی الله علیه و آله لم یأکل متّکئاً منذ بعثه اللّٰه تعالی إلی أن قبضه، رُوی ذلک عن الصادق علیه السلام (4)«وروی» الفضیل بن یسار عن الصادق علیه السلام «عدم کراهه الاتّکاء علی الید» فی حدیث طویل آخره: «لا واللّٰه ما نهی رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله عن هذا قطّ» (5)-یعنی الاتّکاء علی الید حالهَ الأکل-وحُمل علی أ نّه لم ینه عنه لفظاً (6)وإلّا فقد رُوی عنه علیه السلام أنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله لم یفعله کما سلف. وحُمل فعل الصادق علیه السلام علی بیان جوازه (7). وکذا یکره التربّع حالَتَه بل فی جمیع الأحوال، قال أمیر المؤمنین علیه السلام: «إذا جلس أحدکم علی الطعام فلیجلس جلسه العبد، ولا یضعنّ أحدکم إحدی رجلیه علی الاُخری ویتربّع، فإنّها جلسه یبغضها اللّٰه ویمقت صاحبها» (8).

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 397


1- الوسائل 16:475، الباب 51 من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.
2- المصدر السابق:500، الباب 74 من أبواب المائده، الحدیث 1 و 3.
3- لم نعثر علیه.
4- الوسائل 16:412، الباب 6 من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.
5- المصدر السابق:415، الباب 7 من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.
6- حمله الشهید فی الدروس 3:26.
7- حمله الشهید فی الدروس 3:26.
8- الوسائل 16:419، الباب 9 من أبواب المائده، الحدیث 2.

«و» کذا یکره «التملّی من المأکل» قال الصادق علیه السلام: «إنّ البطن لیطغی من أکله، وأقرب ما یکون العبد من اللّٰه تعالی إذا خفّ بطنه، وأبغض ما یکون العبد من (1)اللّٰه إذا امتلأ بطنه» (2)«وربما کان الإفراط» فی التملّی «حراماً» إذا أدّی إلی الضرر، فإنّ الأکل علی الشَبَع یورث البرص، وامتلاءُ المعده رأس الداء «والأکل علی الشبع وبالیسار» اختیاراً «مکروهان» وقد تقدّم. والجمع بین کراهه الامتلاء والشَبَع تأکید للنهی عن کلٍّ منهما بخصوصه فی الأخبار (3)أو یکون الامتلاء أقوی، ومن ثَمّ أردفه بالتحریم علی وجه، دون الشَبَع. ویمکن أن یکون بینهما عموم وخصوص من وجه بتحقّق الشبع خاصّه بانصراف نفسه وشهوته عن الأکل وإن لم یمتلئ بطنه من الطعام، والامتلاء دونه بأن یمتلئ بطنه ویبقی له شهوه إلیه، ویجتمعان فیما إذا امتلأ وانصرفت شهوته عن الطعام حینئذٍ.

هذا إذا کان الآکل صحیحاً، أمّا المریض ونحوه، فیمکن انصراف شهوته عن الطعام ولا یصدق علیه أ نّه حینئذٍ شبعان، کما لا یخفی. ویؤیّد ما ذکرناه من الفرق ما یروی (4)من قوله صلی الله علیه و آله و سلم عن معاویه: «لا أشبع اللّٰه له بطناً» (5)مع أنّ

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 398


1- فی (ع) و (ف) : إلی.
2- الوسائل 16:405، الباب الأوّل من أبواب المائده، الحدیث الأوّل.
3- اُنظر الوسائل 16:405-408، الباب الأوّل من أبواب المائده، الحدیث 1 و 8 و 13، والباب 2، و 211، الباب 4، الحدیث 2.
4- فی (ش) و (ر) : ما روی.
5- جامع الاُصول 9:108، الرقم 6658.

امتلاءه ممکن. وما رُوی عنه أ نّه کان (1)یأکل بعد ذلک ما یأکل ثمّ یقول: ما شبعت ولکن عییت (2).

«ویحرم الأکل علی مائده یُشرب علیها شیء من المسکرات» خمراً وغیره «أو الفقّاع» لقول النبیّ صلی الله علیه و آله: «ملعون من جلس علی مائده یُشرَب علیها الخمر» (3)وفی خبر آخر «طائعاً» (4)وباقی المسکرات بحکمه، وفی بعض الأخبار تسمیتها خمراً (5)وکذا الفقّاع (6)«وباقی المحرّمات» حتّی غیبه مؤمن علی المائده ونحوها «یمکن إلحاقها بها» کما ذهب إلیه العلّامه (7)لمشارکتها لها فی معصیه اللّٰه تعالی، ولما فی القیام عنها من النهی عن المنکر، فإنّه یقتضی الإعراض عن فاعله، وهو ضرب من النهی الواجب. وحرّم ابن إدریس الأکل من طعام یُعصی اللّٰه به أو علیه (8)ولا ریب أ نّه أحوط.

وأمّا النهی بالقیام فإنّما یتمّ مع تجویزه التأثیر به واجتماع باقی الشروط (9)

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 399


1- لم یرد «کان» فی (ع) .
2- شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید 4:55.
3- الوسائل 16:401، الباب 62 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 1 و 2.
4- الوسائل 16:401، الباب 62 من أبواب الأطعمه المحرّمه، الحدیث 1 و 2.
5- الوسائل 17:260، الباب 15 من أبواب الأشربه المحرّمه، الحدیث 6.
6- راجع الوسائل 17:287-292، الباب 27 و 28 من أبواب الأشربه المحرّمه.
7- القواعد 3:337.
8- السرائر 3:136.
9- راجع الجزء الثانی:35.

ووجوبه حینئذٍ من هذه الحیثیّه حسن، إلّاأنّ إثبات الحکم مطلقاً مشکل؛ إذ لا یتمّ وجوب الإنکار مطلقاً فلا یحرم الأکل مطلقاً. وإلحاق غیر المنصوص به قیاس.

ولا فرق بین وضع المحرَّم أو فعله علی المائده فی ابتدائها واستدامتها، فمتی عرض المحرَّم فی الأثناء وجب القیام حینئذٍ کما أ نّه لو کان ابتداءً حَرُم الجلوس علیها وابتداء الأکل منها.

والأقوی: أنّ کلّ واحد من الأکل منها والجلوس علیها محرَّم برأسه وإن انفکّ عن الآخر.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 400

فقه 6 (الروضه البهیّه : از کتاب المیراث تا کتاب الدیات )

المجلد 4

کتاب المیراث
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 401

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 402

«کتاب المیراث»

وهو مِفْعال من الإرث ویاؤه منقلبه عن الواو (1)أو من الموروث (2).

وهو علی الأوّل «استحقاق إنسان بموت آخر بنسب أو سبب شیئاً بالأصاله» .

وعلی الثانی «ما یستحقّه إنسان. . .» إلی آخره، بحذف «الشیء» (3).

وهو أعمّ من «الفرائض» مطلقاً إن اُرید بها: المفروض بالتفصیل. وإن اُرید بها ما یعمّ الإجمال کإرث اُولی الأرحام، فهو بمعناه (4)ومن ثَمَّ کان التعبیر بالمیراث أولی.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 403


1- فی سوی (ع) : واو، بدون اللام.
2- کذا، ولا یخفی ما فی العباره، والأولی أن یقال: هو مفعال بمعنی الإرث أو بمعنی الموروث؛ لأنّ مبدأ الاشتقاق-علی ما اشتهر بین أهل الفنّ-إمّا المصدر أو اسم المصدر، ولم یُعهد منهم القول بالاشتقاق من اسم المفعول.
3- یعنی بحذف «شیئاً» المذکور فی التعریف الأوّل.
4- یعنی بمعنی المیراث.

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 404

«وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» البحث فی «الموجبات» للإرث «والموانع»
اشاره

منه.

[الموجبات]
اشاره

«یوجب الإرث» أی یثبته شیئان: «النسب والسبب، فالنسب» هو الاتّصال بالولاده بانتهاء أحدهما إلی الآخر، کالأب والابن، أو بانتهائهما إلی ثالثٍ مع صدق اسم النسب عرفاً، علی الوجه الشرعی (1).

وهو ثلاث مراتب، لا یرث أحدٌ من المرتبه التالیه مع وجود واحدٍ من المرتبه السابقه خالٍ من الموانع.

[النسب]

فالاُولی: «الآباء» دون آبائهم «والأولاد» وإن نزلوا.

«ثمّ» الثانیه: «الإخوه» والمراد بهم: ما یشمل الأخوات للأبوین أو أحدهما «والأجداد» والمراد بهم: ما یشمل الجدّات «فصاعداً، وأولاد الإخوه» والأخوات «فنازلاً» ذکوراً وإناثاً.

وأفردهم عن «الإخوه» لعدم إطلاق اسم الإخوه علیهم، فلا یدخلون ولو قیل: «وإن نزلوا» ونحوه. بخلاف الأجداد والأولاد.

«ثمّ» الثالثه: «الأعمام والأخوال» للأبوین أو أحدهما وإن علوا

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 405


1- هذا القید لإخراج المنتسب بالزنا.

کأعمام الأب والاُمّ وأعمام الأجداد، وأولادهم فنازلاً ذکوراً وإناثاً.

[«والسبب»]

هو الاتّصال بالزوجیّه، أو الولاء. وجملته «أربعه: الزوجیّه» من الجانبین مع دوام العقد، أو شرط الإرث علی الخلاف (1)«و» ولاء «الإعتاق و» ولاء «ضمان الجریره و» ولاء «الإمامه» .

والزوجیّه من هذه الأسباب تجامع جمیع الوُرّاث، والإعتاق لا یجامع النسب، ویقدّم علی ضمان الجریره المقدَّم علی ولاء الإمامه. فهذه اُصول موجبات الإرث.

[وأمّا الموانع:]
اشاره

فکثیره قد سبق بعضها ویذکر بعضها فی تضاعیف الکتاب، وغیره (2)وقد جمعها (3)المصنّف فی الدروس [ إلی ] (4)عشرین (5)وذکر هنا ستّه:

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 406


1- مسأله الاشتراط نفیاً وإثباتاً ترتبط بعقد المنقطع وفیها أقوال: قول بالمیراث، ولو اشترط نفی المیراث فلا یؤثّر، ذهب إلیه القاضی فی المهذّب 2:240 و 243. وثانیها عکسه وهو أ نّه لا توارث فیه من الجانبین، سواء شَرطا فی العقد التوارث أو عدمه أو لم یشترطا شیئاً، ذهب إلیه أبو الصلاح فی الکافی:298 والحلّی فی السرائر 2:624. وثالثها إثبات الإرث مع الشرط وإلّا فلا، ذهب إلیه الشیخ فی النهایه:492، وابن حمزه فی الوسیله:309. ورابعها اقتضاء العقد التوارث ما لم یشترط سقوطه، ذهب إلیه العمانی کما نقل عنه العلّامه فی المختلف 7:226.
2- کما فی کتاب اللعان والدیات.
3- فی نسخه بدل (ع) : جعلها.
4- لم یرد فی المخطوطات.
5- الدروس 2:342-364.
[1-الکفر ]

أحدها: الکفر «ویمنع الإرثَ» للمسلم «الکفرُ» بجمیع أصنافه، وإن انتحل معه الإسلام «فلا یرث الکافر» حربیّاً کان أم ذمّیاً أم (1)خارجیّاً (2)أم ناصبیّاً أم غالیاً «المسلمَ» وإن لم یکن مؤمناً.

«والمسلمُ یرث الکافرَ» ویمنع ورثتَه الکُفّارَ وإن قربوا وبَعُد. وکذا یرث المبتدعُ من المسلمین لأهل الحقّ ولمثله، ویرثونه علی الأشهر. وقیل: یرثه المحقُّ دون العکس (3).

«ولو لم یُخلّف المسلمُ قریباً مسلماً کان میراثُه للمعتِق، ثمّ ضامِن الجریره، ثمّ الإمام. ولا یرثه الکافرُ بحالٍ» بخلاف الکافر، فإنّ الکفّار یرثونه مع فقد الوارثِ المسلِم، وإن بعد کضامن الجریره ویُقدَّمون علی الإمام.

«وإذا أسلم الکافرُ علی میراثٍ قبلَ قسمته» بین الورثه حیث یکونون متعدّدین «شارَک» فی الإرث بحسب حاله «إن کان مساویاً» لهم فی المرتبه کما لو کان الکافر ابناً والورثهُ إخوته «والفرد» بالإرث «إن کان أولی» منهم کما لو کانوا إخوه. مسلماً کان الموروث (4)أم کافراً، ونماء الترکه کالأصل.

«ولو» أسلم بعد القسمه أو «کان الوارث واحداً فلا مشارکه» ولو کان الوارثُ الإمامَ حیث یکون الموروث (5)مسلماً، ففی تنزیله منزله الوارث

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 407


1- لم یرد «أم» فی (ش) و (ر) .
2- فی (ر) زیاده: کان.
3- المقنعه:701.
4- فی (ر) : المورّث.
5- فی (ر) : المورّث.

الواحد (1)أو اعتبار نقل الترکه إلی بیت المال (2)أو توریث المسلم مطلقاً (3)أقوال.

ووجه الأوّل واضح، دون الثانی، والأخیر مرویّ (4).

ولو کان الوارثُ أحدَ الزوجین، فالأقوی: أنّ الزوج کالوارث المتّحد والزوجه کالمتعدّد؛ لمشارکه الإمام لها دونه وإن کان غائباً.

ولو کان الإسلام بعد قسمه البعض، ففی مشارکته فی الجمیع أو فی الباقی أو المنع منهما، أوجُهٌ أوسطها (5)الوسط.

«والمرتدّ عن فطره» وهو الذی انعقد وأحدُ أبویه مسلم لا تقبل توبته ظاهراً وإن قُبلت باطناً علی الأقوی و «تقسَّم ترکته» بین ورثته بعد قضاء دیونه منها إن کان علیه دین «وإن لم یُقتل» بأن فات السلطان أو لم تکن ید المستوفی مبسوطه «ویرثه المسلمون لا غیر» لتنزیله منزله المسلم فی کثیر من الأحکام کقضاء عبادته الفائته زمن الردّه.

«و» المرتدّ «عن غیر فطره» وهو الذی انعقد ولم یکن أحد أبویه

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 408


1- ذهب إلیه الشیخ فی النهایه:662، وابن إدریس فی السرائر 3:267، کما نسبه إلیهما فی التنقیح الرائع 4:133، وکشف الرموز 2:419.
2- ذهب إلیه الشیخ فی المبسوط 4:79، وابن حمزه فی الوسیله:394، والعلّامه فی الإرشاد 2:127.
3- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 4:12، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 4:175.
4- الوسائل 17:380، الباب 3 من أبواب موانع الإرث، الحدیث الأوّل.
5- أی أعدلها، فإنّ الأوسط یطلق علی الأعدل، کما قال اللّٰه تعالی: (قٰالَ أَوْسَطُهُمْ. . .) [ القلم:28 ] وهو ترجیح للوسط علی وجه لطیف. (منه رحمه الله) .

مسلماً لا یُقتل معجَّلاً، بل «یستتاب» عن الذنب الذی ارتدّ بسببه «فإن تاب، وإلّا قُتل» : ولا یُقسَّم مالُه حتّی یُقتل أو یموت، وسیأتی بقیّه حکمه فی باب الحدود إن شاء اللّٰه تعالی.

«والمرأه لا تُقتل بالارتداد» لقصور عقلها «ولکن تُحبس وتُضرب أوقات الصلوات (1)حتّی تتوب أو تموت، وکذلک الخنثی» (2)للشکّ فی ذکوریّته المسلِّطه علی قتله.

ویُحتمل (3)أن یلحقه حکم الرجل؛ لعموم قوله صلی الله علیه و آله و سلم: «من بدّل دینه فاقتلوه» (4)خرج منه المرأه فیبقی الباقی داخلاً فی العموم؛ إذ لا نصّ علی الخنثی بخصوصه. وهذا متّجه لولا أنّ الحدود تُدرأ بالشبهات (5).

[2-القتل ]

«و» ثانیها: «القتل» أی قتلُ الوارثِ لولاه (6)المورِّثَ (7)وهو «مانع» من الإرث «إذا کان عمداً ظلماً» إجماعاً، مقابلهً له بنقیض مقصوده، ولقوله صلی الله علیه و آله: «لا میراث للقاتل» (8)واحترزنا بالظلم عمّا لو قتله حدّاً أو قصاصاً ونحوهما من القتل بحقّ، فإنّه لا یمنع.

«ولو کان» قتله «خطأً» محضاً «مُنع من الدیه خاصّه» علی أظهر

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 409


1- فی (س) : الصلاه، وکذا فی (ف) و (ش) من الشرح.
2- فی (ر) زیاده: المشکل خ ل.
3- فی (ف) : یمکن.
4- المستدرک 18:163، الباب الأوّل من أبواب حدّ المرتدّ، الحدیث 2.
5- المستدرک 18:26، الباب 21 من أبواب مقدّمات الحدود، الحدیث 3 و 4.
6- قید للوارث، یعنی لولا القتل کان وارثاً.
7- فی (ع) : الموروث.
8- الوسائل 17:388، الباب 7 من أبواب موانع الإرث، الحدیث الأوّل.

الأقوال (1)لأنّه جامع بین النصّین (2)[ ولأنّ الدیه یجب علیه دفعها إلی الوارث؛ للآیه (3)ولا شیء من الموروث (4)للقاتل یُدفع إلیه، والدفع إلی نفسه لا یعقل ] (5)وبه صریحاً روایه عامّیّه (6).

وقیل: یُمنَع مطلقاً (7)لروایه الفضیل بن یسار عن الصادق علیه السلام: «لا یرث الرجلُ الرجلَ إذا قتله، وإن کان خطأً» (8).

وقیل: یرث مطلقاً (9)لصحیحه عبد اللّٰه بن سنان عنه علیه السلام «فی رجل قتل اُمّه أیرثها؟ قال: إن کان خطأ وَرِثها، وإن کان عمداً لم یرثها» (10)وترک الاستفصال دلیل العموم فیما ترکته مطلقاً، ومنه الدیه. وروایه الفضیل مرسله فلا تعارض الصحیح.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 410


1- اختاره السیّد فی الانتصار:595، المسأله 327؛ والشیخ فی المبسوط 4:80؛ والکیدری فی إصباح الشیعه:371؛ والصیمری فی غایه المرام 4:168.
2- انظر النصّین فی الوسائل 17:391، الباب 9 من أبواب موانع الإرث.
3- النساء:92.
4- فی (ر) : المورث.
5- ما بین المعقوفتین لم یرد فی (ف) ، وورد فی هامش (ع) وهامش (ش) مشطوباً علیه فی الأخیر. وعلی أیّ حال لم نتحقّق معنی عباره: «ولا شیء من الموروث للقاتل یدفع إلیه» .
6- اُنظر سنن ابن ماجه 2:914، الحدیث 2736؛ والسنن الکبری 6:221.
7- وهو المنسوب إلی ابن أبی عقیل، اُنظر المختلف 9:65 و 67؛ والتنقیح الرائع 4:139.
8- الوسائل 17:392، الباب 9 من أبواب موانع الإرث، الحدیث 3.
9- المقنعه:703، والمراسم:220، والجامع للشرائع:504، والمختصر النافع:264، والشرائع 4:14.
10- الوسائل 17:392، الباب 9 من أبواب موانع الإرث، الحدیث 2.

وفی إلحاق شبیه العمد به أو بالخطأ قولان (1)أجودهما الأوّل؛ لأنّه عامد فی الجمله.

ووجه العدم: کونه خاطئاً کذلک؛ ولأنّ التعلیل بمقابلته بنقیض مقصوده لا یجری فیه.

ولا فرق بین الصبیّ والمجنون وغیرهما، لکن فی إلحاقهما بالخاطئ أو العامد نظر. ولعلّ الأوّل أوجَه. ولا بین المباشر والسبب فی ظاهر المذهب؛ للعموم (2).

«ویرث الدیهَ» دیهَ المقتول سواءٌ وجبت أصاله کالخطأ وشبهه، أم صلحاً کالعمد «کلُّ مناسبٍ» للمقتول «ومساببٍ» له کغیرها من أمواله؛ لعموم آیه أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ (3)فإنّهم جمع مضاف.

«وفی» إرث «المتقرّب بالاُمّ» لها «قولان» (4)مأخذهما: ما سلف، ودلاله روایه محمّد بن قیس (5)وعبد اللّٰه بن سنان (6) وعبید بن زراره (7) عن الباقر والصادق علیهما السلام بحرمان الإخوه من الاُمّ، واُلحِق غیرُهم من المتقرّب بها

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 411


1- الإلحاق بالعمد للعلّامه فی القواعد 3:347، وولده فی الإیضاح 4:182، ونسبه فیه إلی جدّه أیضاً، وحکاه فی المختلف 9:67، عن الإسکافی. والإلحاق بالخطأ لسلّار فی المراسم:220، والعلّامه فی المختلف 9:68، والتحریر 5:61.
2- اُنظر الوسائل 17:388، الباب 7 من أبواب موانع الإرث.
3- الأنفال:75، والأحزاب:6.
4- قول بالإرث للشیخ فی المبسوط 7:53-54، والخلاف 4:114، المسأله 127، وابن إدریس فی أحد قولیه، اُنظر السرائر 3:328. وقول بالعدم للمفید فی المقنعه:702، والشیخ فی النهایه:673، والحلبی فی الکافی:376.
5- (-7) الوسائل 17:393-394، الباب 10 من أبواب موانع الإرث، الحدیث 4 و 2 و 5.

بهم؛ لمفهوم الموافقه، واستقربه المصنّف فی الدروس (1)بعد حکمه بقصر المنع علی موضع النصّ.

«ویرثها الزوجُ والزوجهُ» فی الأشهر. وروایه السکونی بمنعهما (2)ضعیفه، أو محموله علی التقیّه «ولا یرثان القصاص» اتّفاقاً «و» لکن «لو صُولح علی الدیه» فی العمد «ورثا منها» کغیرها من الأموال وغیرهما من الورّاث؛ للعموم.

[3-الرقّ ]

«و» ثالثها: «الرقّ» وهو «مانع» من الإرث «فی الوارث» وإن کان الموروثُ مثلَه، بل یرثه الحرّ وإن کان ضامنَ جریره دون الرقّ وإن کان ولداً «و» فی «الموروث» فلا یرث الرقَّ قریبُه الحرّ وإن قلنا بملکه، بل ماله لمولاه بحقّ الملک لا بالإرث، مطلقاً (3).

«ولو کان للرقیق» ولدِ المیّت «ولدٌ» حرّ «ورث جدَّه، دون الأب» لوجود المانع فیه دونه، ولا یُمنع برقّ أبیه «وکذا الکافر والقاتل لا یَمنعان» من الإرث «من یتقرّب بهما» لانتفاء المانع منه دونهما.

«والمبعَّض» أی من تحرّر بعضُه وبقی بعضُه رقّاً «یرث بقَدَر ما فیه من الحرّیّه، ویُمنع» من الإرث «بقدر الرقّیّه» فلو کان للمیّت ولدٌ نصفه حرّ وأخٌ حرٌّ فالمال بینهما نصفان، ولو کان نصف الآخر حرّاً أیضاً فللابن النصف، وللأخ الربع. والباقی للعمّ الحرّ إن کان، فلو کان نصفه حرّاً فله الثمن والباقی

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 412


1- الدروس 2:348.
2- الوسائل 17:396، الباب 11 من أبواب موانع الإرث، الحدیث 4. وراجع المسالک 1:99.
3- أی لا یرث الرقّ بأقسامه.

لغیره من المراتب المتأخّره عنه. وهکذا «ویُورَث» المبعَّض «کذلک» فإذا کان نصفه حرّاً فلمولاه نصف ترکته، ولوارثه الحرّ النصف، وهکذا. . .

«وإذا اُعتق» الرقّ «علی میراث قبل قسمته فکالإسلام» قبل القسمه یرث إن کان الوارث متعدّداً ولم یقتسموا الترکه، ویُمنع مع اتّحاده أو سبق القسمه علی عتقه، إلی آخر ما ذکر (1).

«وإذا لم یکن للمیّت وارث سوی المملوک اشتری من الترکه» ولو قهراً علی مولاه، والمتولّی له الحاکم الشرعی، فإن تعذّر تولّاه غیره کفایه «واُعتق وورث» باقی الترکه «أباً کان» الرقّ للمیّت «أو ولداً أو غیرهما» من الأنساب علی الأشهر. أمّا الأبوان والأولاد فموضع وفاق، وبه نصوص کثیره (2).

وربما قیل بعدم فکّ الأولاد (3)والأوّل هو المذهب.

وأمّا غیرهما من الأرحام فببعضه نصوص غیر نقیّه السند (4)ولم یفرّق أحد بینهم. فحکم الأکثر بفکّ الجمیع، وتوقّف العلّامه فی المختلف (5)لذلک. وله وجه.

وفی شراء الزوجه روایه صحیحه (6)وحُمل علیها الزوج بطریق أولی.

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 413


1- فی الصفحه 159.
2- اُنظر الوسائل 17:404، الباب 20 من أبواب موانع الإرث.
3- القائل به الدیلمی فی المراسم:221.
4- الوسائل 17:404، الباب 20 من أبواب موانع الإرث، الأحادیث 3 و 5 و 9. وراجع المسالک 13:54.
5- المختلف 9:62.
6- الوسائل 16:56، الباب 53 من أبواب العتق، وفیه حدیث واحد.

ولو قصر المال عن قیمته ففی فکّه قولان (1)أشهرهما: العدم، وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الوفاق. وهذا یتّجه فی غیر من اتّفق علی فکّه، وفیه یتّجه شراء الجزء وإن قَلّ، عملاً بمقتضی الأمر بحسب الإمکان، ولحصول الغرض به فی الجمله.

وعلی المشهور لو تعدّد الرقیق وقصُر المال عن فکّ الجمیع وأمکن أن یُفکّ به البعض ففی فکّه بالقرعه، أو التخییر، أو عدمه، أوجُهٌ.

وکذا الإشکال لو وفت حصّه بعضهم بقیمته وقصر البعض. لکن فکّ الموفی هنا أوجَه.

وظاهر النصوص توقّف عتقه بعد الشراء علی الإعتاق کما یظهر من العباره، فیتولّاه من یتولّی الشراء.

«ولا فرق بین اُمّ الولد والمدبَّر والمکاتب المشروط والمطلَق الذی لم یؤدّ» شیئاً من مال الکتابه «وبین القنّ» لاشتراک الجمیع فی أصل الرقّیّه، وإن تشبَّث بعضهم بالحرّیه. والنهی عن بیع اُمّ الولد مخصوص بغیر ما فیه تعجیل لعتقها؛ لأنّه زیاده فی مصلحتها التی نشأ منها المنع، فیصحّ بطریق أولی.

ولو کان المُطلَق قد أدّی شیئاً وعُتِق منه بحسابه فُکَّ الباقی وإن کان یرث بجزئه الحرّ؛ لأنّ ما قابل جزءَه الرقّ من الإرث بمنزله [ من ] (2)لا وارث له

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 414


1- اختار القول الأشهر المفید فی المقنعه:695، والشیخ فی النهایه:668، وابن إدریس فی السرائر 3:272. والقول الآخر أ نّه یفکّ منه بحسبه، نقله الشیخ فی النهایه:668، عن بعض الأصحاب، وقال القاضی فی الجواهر:167، المسأله 595، فمن عمل بذلک لم یکن بذلک بأس، وقریب منه العلّامه فی المختلف 9:63، وإلیه جنح ولده فی الإیضاح 4:185.
2- فی المخطوطات: ما.
[4-اللعان]

«و» رابعها: «اللعان» وهو «مانع من الإرث» بین الزوجین وبین الزوج والولد المنفیّ به من جانب الأب والولد «إلّاأن یکذّب» الأبُ «نفسَه» فی نفیه «فیرثه الولد من غیر عکس» . وهل یرثه حینئذٍ أقاربُ الأب مع اعترافهم به، أو مطلقاً، أو عدمه مطلقاً، أوجُهٌ، أشهرها: الأخیر؛ لحکم الشرع بانقطاع النسب فلا یعود، وإنّما ورثه الولدُ بالتکذیب بدلیل خارج.

ولو اتّفق للولد قَرابه من الأبوین، واُخری من الاُمّ کالإخوه اقتسموا بالسویّه؛ لسقوط نسب الأب. ولو کان المنفیّ توأمین توارثا بالاُمومه.

[5-الحمل ]

«و» خامسها: «الحمل» وهو «مانع من الإرث، إلّاأن ینفصل حیّاً» فلو سقط میّتاً لم یرث؛ لقوله صلی الله علیه و آله و سلم: «السقط لا یرث ولا یُورث» (1)ولا تشترط حیاته عند موت المورث (2)بل لو کان نطفه ورث إذا انفصل حیّاً، ولا یشترط استقرار حیاته بعد انفصاله ولا استهلاله (3)لجواز کونه أخرس، بل مطلق الحیاه المعتبره بالحرکه البیّنه، لا بنحو التقلّص الطبیعی کما لو خرج بعضه حیّاً وبعضه میتّاً.

وکما یُحَجب الحمل عن الإرث إلی أن ینفصل حیّاً یَحجُب غیرَه ممّن هو دونه لیستبین أمرُه. کما لو کان للمیّت امرأه أو أمه حامل وله إخوه فیُترک الإرث

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 415


1- لم نعثر علیه بعینه فی المجامیع الحدیثیّه، وفی عوالی اللآلئ 3:39، الحدیث 111 نقلاًعن الترمذی 3:350، الحدیث 1032: الطفل لا یصلّی علیه ولا یورث ولا یرث حتّی یستهلّ.
2- فی (ر) : الموروث.
3- استهلّ الصبیّ: صاح عند الولاده.

حتّی تضع.

نعم، لو طلبت الزوجه الإرث اُعطیت حصّهَ ذات الولد؛ لأنّه المتیقّن، بخلاف الإخوه.

ولو کان هناک أبوان اُعطیا السدسین، أو أولاد اُرجئ سهم ذکرین؛ لندور الزائد، فإن انکشف الحال بخلافه استُدرک زیاده ونقصاناً.

ویُعلم وجود الحمل حال موت المورث بأن یُوضَع حیّاً لدون ستّه أشهر منذ موته، أو لأقصی الحمل إن لم توطأ الاُمّ وطأً یصلح استناده إلیه، فلو وطئت-ولو بشبهه-لم یرث؛ لاحتمال تجدّده مع أصاله عدم تقدّمه.

[6- الغیبه المنقطعه]

وسادسها: الغیبه المنقطعه وهی مانعه من نفوذ الإرث ظاهراً حتّی یثبت الموت شرعاً. وقد نبّه علیه بقوله: «والغائب غیبه منقطعه» بحیث لا یُعلم خبره «لا یُورث حتّی تمضی» له من حین ولادته «مدّهً لا یعیش مثلُه إلیها عادهً» ولا عبره بالنادر، وهی فی زماننا مئه وعشرون سنه، ولا یبعد الآن الاکتفاء بالمئه؛ لندور التعمیر إلیها فی هذه البلاد.

فإذا مضت للغائب المدّهُ المعتبره حُکم بتوریث من هو موجود حالَ الحکم. ولو مات له قریب فی تلک المدّه عُزِل له نصیبه منه وکان بحکم ماله.

والحکم بالتربّص بمیراث الغائب المدّهَ المذکوره هو المشهور بین الأصحاب، وهو مناسب للأصل. لکن لیس به روایه صریحه، وما ادّعی له من النصوص (1)لیس دالّاً علیه.

وفی المسأله أقوال اُخر مستنده إلی روایات بعضها صحیح.

منها: أن یُطلب أربع سنین فی الأرض، فإن لم یُوجد قُسّم ماله بین ورثته،

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 416


1- اُنظر الوسائل 17:582، الباب 6 من أبواب میراث الخنثی، الأحادیث 1 و 2 و 4 وغیرها.

ذهب إلیه المرتضی (1)والصدوق (2)وقوّاه المصنّف فی الدروس (3)وجنح إلیه العلّامه (4)وهو قویّ مرویّ (5)ویؤیّده الحکم السابق باعتداد زوجته عدّه الوفاه وجواز تزویجها بعدها (6)ولو لم یُطلب کذلک فالعمل علی القول المشهور.

وقیل: یکفی انتظاره عشرَ سنین من غیر طلب (7)وهو مرویّ أیضاً (8).

[الحجب]
اشاره

«ویلحق بذلک الحجب ،

[«وأمّا الحجب عن اصل الإرث»]

و هو تارهً عن أصل الإرث کما فی حَجْب القریب» فی کلّ مرتبه «البعیدَ» عنها وإن کان قریباً فی الجمله «فالأبوان والأولاد» وهم أهل المرتبه الاُولی «یحجبون الإخوه والأجداد» أهلَ المرتبه الثانیه «ثمّ الإخوه» وأولادهم «والأجداد» وإن علوا «یحجبون الأعمام والأخوال، ثمّ هم» أی الأعمام والأخوال «یحجبون أبناءهم» ثمّ أبناؤهم للصلب یحجبون أبناءهم أیضاً، وهکذا. . . وکذا الأولاد للصلب والإخوه یحجبون أبناءهم. فکان ینبغی التعرّض لهم، لکن ما ذکره علی وجه بیان حکم الحجب لا للحصر.

ولو اُعید ضمیر «هُم» إلی المذکورین فی کلّ مرتبه لدخل الأولاد والإخوه، وتبیّن أ نّهم یحجبون أولادهم. لکن یشکل بالأجداد، فإنّه یستلزم أن یحجبوا الآباء، والجدّ البعید یحجب القریبَ، وهو فاسد، وإن صحّ حجب الأجداد

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 417


1- الانتصار:595، المسأله 326، من لا یحضره الفقیه 4:330، ذیل الحدیث 5707.
2- الانتصار:595، المسأله 326، من لا یحضره الفقیه 4:330، ذیل الحدیث 5707.
3- الدروس 2:352.
4- المختلف 9:96.
5- اُنظر الوسائل 17:583-585، الباب 6 من أبواب میراث الخنثی، الحدیثین 5 و 9.
6- تقدّم الحکم السابق فی الجزء الثالث:377.
7- قاله الإسکافی، کما نقله عنه فی المختلف 9:95، وقاله المفید فی المقنعه:706 فی شراء العقار.
8- الوسائل 17:584، الباب 6 من أبواب میراث الخنثی، الحدیث 7.

لأولادهم الذین هم الأعمام والأخوال، إلّاأ نّه مستغنی عنهم بالتصریح بذکرهم.

والضابط أ نّه: متی اجتمع فی المرتبه الواحده طبقات ورث الأقرب إلی المیّت فیها فالأقرب.

«ثمّ القریب» مطلقاً (1)«یحجب المُعتِقَ، والمُعتِقُ» ومن قام مقامَه یحجب «ضامِنَ الجریره، والضامنُ» یحجب «الإمامَ، والمتقرّبُ» إلی المیّت «بالأبوین» فی کلّ مرتبه من مراتب القرابه «یحجب المتقرّب» إلیه «بالأب مع تساوی الدرج» کإخوه من أبویه مع إخوه من أب، لا مع اختلاف الدرج کأخ لأب مع ابن أخ لأب واُمّ، فإنّ الأقرب أولی من الأبعد وإن مَتّ (2)الأبعد بالطرفین، دونه.

«إلّافی ابن عمّ للأب والاُمّ، فإنّه یمنع العمّ للأب» خاصّه «وإن کان» العمّ «أقرب منه، وهی مسأله إجماعیّه» منصوصه (3)خرجت بذلک عن حکم القاعده.

ولا یتغیّر الحکم بتعدّد أحدهما أو تعدّدهما، ولا بالزوج والزوجه المجامعین لهما؛ لصدق الفرض فی ذلک کلّه.

وفی تغیّره بالذکوره والاُنوثه قولان، أجودهما: ذلک (4)لکونه خلافَ الفرضِ المخالف للأصل، فیقتصر علی محلّه. ووجه العدم: اشتراک الذکر والاُنثی

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 418


1- فی أیّ طبقه کان.
2- أی اتّصل.
3- الوسائل 17:509، الباب 5 من أبواب میراث الأعمام، الحدیث 5.
4- اختار ذلک ابن إدریس فی السرائر 3:241، وابن سعید فی الجامع للشرائع:518، والعلّامه فی القواعد 3:370، وغیرهم.

فی الإرث والمرتبه والحجب فی الجمله. وهو مذهب الشیخ، فألحق العمّه بالعمّ (1).

وکذا الخلاف فی تغیّره بمجامعه الخال.

فقیل: یتغیّر فیکون المال بین العمّ والخال (2)؛ لأنّه أقرب من ابن العمّ، ولا مانع له من الإرث بنصّ ولا إجماع، فیسقط ابن العمّ به رأساً، ویبقی فی الطبقه عمّ وخال، فیشترکان؛ لانتفاء مانع العمّ حینئذٍ. ذهب إلی ذلک عمادُ الدین ابنُ حمزه (3)ورجّحه المصنّف فی الدروس (4)وقَبِله المحقّق فی الشرائع (5).

وقال قطب الدین الراوندی ومعین الدین المصری: المال للخال وابن العمّ؛ لأنّ الخال لا یمنع العمّ، فلأن لا یمنع ابن العمّ الذی هو أقرب أولی (6).

وقال المحقّق الفاضلُ سدیدُ الدین محمود الحمصی: المال للخال؛ لأنّ العمّ محجوب بابن العمّ وابن العمّ محجوب بالخال (7).

ولکلّ واحد من هذه الأقوال وجه وجیه، وإن کان أقواها الأوّل (8)وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع النصّ والوفاق، فیبقی عموم آیه أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ التی استدلّ بها الجمیع علی تقدیم الأقرب خالیاً عن المعارض.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 419


1- اُنظر الاستبصار 4:170، الحدیث 3 وذیله.
2- السرائر 3:241.
3- لم نعثر علیه. والأصل فی النقل هو العلّامه فی المختلف 9:25 وفیه: وقال العماد القمّی یعرف بالطوسی، وفی المسالک هکذا: وهذا الوجه ینسب إلی العماد ابن حمزه القمّی المعروف بالطبرسی، اُنظر المسالک 13:160.
4- الدروس 2:336.
5- الشرائع 4:30.
6- نقل عنهما العلّامه فی المختلف 9:25.
7- نقل عنهما العلّامه فی المختلف 9:25.
8- وهو تغیّر الحکم فیما خرج عن المنصوص.

وتوقّف العلّامه فی المختلف (1)لذلک (2)وقد صنّف هؤلاء الفضلاء علی المسأله رسائل (3)تشتمل علی مباحث طویله وفوائد جلیله.

[«وأمّا الحجب عن بعض الإرث»]

دون بعض «ففی» موضعین:

أحدهما: «الولد» ذکراً واُنثی فإنّه یحصل به «الحجبُ» للزوجین «عن نصیب الزوجیّه الأعلی» إلی الأدنی «وإن نزل» الولد. «و» کذا «یحجب» الولدُ «الأبوین عمّا زاد عن السدسین» وأحدَهما عمّا زاد عن السدس «إلّا» أن یکونا أو أحدهما «مع البنت» الواحده «مطلقاً» أی سواء کان معها الأبوان أم أحدهما، فإنّهما لا یُحجَبان ولا أحدهما عن الزیاده عن السدس، بل یشارکانها فیما زاد عن نصفها وسدسیهما بالنسبه «أو البنات» أی البنتین فصاعداً «مع أحد الأبوین» فإنّهنّ لا یمنعنه عمّا زاد أیضاً، بل یُردّ علیهنّ وعلیه ما بقی من المفروض بالنسبه کما سیأتی تفصیله (4)ولو کان معهنّ أبوان استغرقت سهامُهم الفریضهَ، فلا ردّ فمِن ثَمّ أدخلهما فی قسم الحَجب.

وفی المسأله قول نادر بحجب البنتین فصاعداً أحد الأبوین عمّا زاد عن السدس (5)لروایه أبی بصیر عن الصادق علیه السلام (6)وهو متروک (7).

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 420


1- المختلف 9:27.
2- لم یرد «لذلک» فی (ع) و (ف) .
3- لم نعرف عنها شیئاً إلّاما جاء فی الذریعه 2:364 عن رساله القطب الراوندی المسمّاه ب (الإنجاز فی شرح الإیجاز فی الفرائض) .
4- یأتی فی المسأله الثانیه من مسائل خمس.
5- منسوب إلی الإسکافی کما فی المختلف 9:103.
6- الوسائل 17:465، الباب 17 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث 7.
7- بضعف سندها؛ لأنّ فی طریقها الحسن بن سماعه، راجع المسالک 13:65.

«و» ثانیهما: «الإخوه تحجب الاُمّ عن الثلث إلی السدس بشروط (1)» خمسه:

الأوّل: «وجود الأب» لیوفّروا علیه ما حجبوها عنه وإن لم یحصل لهم منه شیء، فلو کان معدوماً لم یحجبوها عن الثلث.

«و» الثانی: «کونهم رجلین» أی ذکرین «فصاعداً، أو أربع نساء، أو رجلاً» أی ذکراً «وامرأتین» أی اُنثیین وإن لم یبلغا، والخنثی هنا کالاُنثی؛ للشکّ فی الذکوریّه الموجب للشکّ فی الحَجب. واستقرب المصنّف فی الدروس هنا القرعه (2).

«و» الثالث «کونهم» إخوه «للأب، والاُمّ، أو للأب» أو بالتفریق، فلا تحجب کلالهُ الاُمّ.

«و» الرابع: «انتفاء» موانع الإرث من «القتل والکفر والرقّ عنهم» وکذا اللعان. ویُحجب الغائبُ ما لم یُقضَ بموته شرعاً.

«و» الخامس: «کونهم منفصلین بالولاده، لا حملاً» فلا یحجب الحمل ولو بکونه متمّماً للعدد المعتبر فیه علی المشهور، إمّا لعدم إطلاق اسم الإخوه علیه حینئذٍ، أو لکونه لا ینفق علیه الأب وهو علّه التوفیر علیه. وفی الثانی منع ظاهر. والعلّه غیر متحقّقه. وفی الدروس جعل عدم حجبه قولاً (3)مؤذناً بتمریضه.

ویشترط سادس: وهو کونهم أحیاء عند موت الموروث، فلو کان بعضهم

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 421


1- فی (ق) و (س) : بشرط.
2- الدروس 2:357، وفیه: «ویحتمل قویّاً القرعه هنا» .
3- الدروس 2:357.

میّتاً أو کلّهم عنده لم یحجب؛ وکذا لو اقترن موتاهما أو اشتبه التقدّم والتأخّر.

وتوقّف المصنّف فی الدروس لو کانوا غرقی من حیث إنّ فرض موت کلّ واحد منهما یستدعی کون الآخر حیّاً فیتحقّق الحجب، ومن عدم القطع بوجوده والإرث حکم شرعیّ، فلا یلزم منه اطّراد الحکم بالحیاه. قال: ولم أجد فی هذا کلاماً لمن سبق (1).

والأقوی عدم الحجب؛ للشکّ، والوقوف فی ما خالف الأصل علی مورده.

وسابع: وهو المغایره بین الحاجب والمحجوب، فلو کانت الاُمّ اُختاً لأب فلا حَجب کما یتّفق ذلک فی المجوس، أو الشبهه بوطء الرجل ابنته، فولدها أخوها لأبیها.

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 422


1- الدروس 2:357.
«الفصل الثانی» «فی» بیان «السهام» المقدّره «و» بیان «أهلها»
اشاره

.

«وهی فی کتاب اللّٰه تعالی» ستّه:

[السهام]

الأوّل: «النصف» وقد ذُکر فی ثلاثه مواضع: قال تعالی: (وَ إِنْ کٰانَتْ - یعنی البنت- وٰاحِدَهً فَلَهَا اَلنِّصْفُ (1)(و لکم نصف ما ترک أزواجکم (2)و له اُخت فلها نصف ما ترک) (3)

«و» الثانی: نصف النصف وهو «الربع» وهو مذکور فیه فی موضعین: أحدهما: (فَلَکُمُ اَلرُّبُعُ مِمّٰا تَرَکْنَ) (4)وثانیهما: (وَ لَهُنَّ اَلرُّبُعُ مِمّٰا تَرَکْتُمْ) (5).

«و» الثالث: نصفه وهو «الثمن» ذکره اللّٰه تعالی مرّه واحده فی قوله تعالی: (فَلَهُنَّ اَلثُّمُنُ مِمّٰا تَرَکْتُمْ) (6).

«و» الرابع: «الثلثان» ذکره اللّٰه تعالی فی موضعین:

أحدهما فی البنات، قال: (فَإِنْ کُنَّ نِسٰاءً فَوْقَ اِثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثٰا مٰا تَرَکَ) (7)

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 423


1- النساء:11،12،176.
2- النساء:11،12،176.
3- النساء:11،12،176.
4- النساء:12.
5- النساء:12.
6- النساء:12.
7- النساء:11.

وثانیهما: فی الأخوات، قال تعالی: (فَإِنْ کٰانَتَا اِثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا اَلثُّلُثٰانِ مِمّٰا تَرَکَ) (1).

«و» الخامس: نصفه وهو «الثلث» وقد ذکره اللّٰه تعالی فی موضعین أیضاً، قال تعالی: (فَلِأُمِّهِ اَلثُّلُثُ (2)وقال: (فَإِنْ کٰانُوا - أی أولاد الاُمّ - أَکْثَرَ مِنْ ذٰلِکَ فَهُمْ شُرَکٰاءُ فِی اَلثُّلُثِ) (3)«و» السادس: نصف نصفه وهو «السدس» وقد ذکره اللّٰه تعالی فی ثلاثه مواضع، فقال: (وَ لِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ وٰاحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ (4)فَإِنْ کٰانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ اَلسُّدُسُ) (5)، وقال فی حقّ أولاد الاُمّ: (وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ وٰاحِدٍ مِنْهُمَا اَلسُّدُسُ) (6).

[اهل السهام]

وأمّا أهل هذه السهام فخمسه عشر:

«فالنصف لأربعه: الزوج مع عدم الولد» للزوجه «وإن نزل» سواء کان منه أم من غیره «والبنت» الواحده «والاُخت للأبوین، والاُخت للأب» مع فقد اُخت الأبوین إذا لم یکن ذَکَر فی الموضعین.

«والربع لاثنین: الزوج مع الولد» للزوجه وإن نزل «والزوجه» وإن تعدّدت «مع عدمه» للزوج.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 424


1- النساء:176،11،12.
2- النساء:176،11،12.
3- النساء:176،11،12.
4- النساء:11.
5- النساء:11.
6- النساء:12.

«والثُمن لقبیل واحد» وهو «الزوجه وإن تعدّدت مع الولد» وإن نزل.

«والثلثان لثلاثه: البنتین فصاعداً، والاُختین للأبوین فصاعداً، والاُختین للأب» - مع فقد المتقرّب بالأبوین-فصاعداً «کذلک» إذا لم یکن ذَکرٌ فی الموضعین.

«والثلث لقبیلین: للاُمّ مع عدم من یحجبها» من الولد والإخوه «وللأخوین أو الاُختین، أو للأخ والاُخت فصاعداً من جهتها» ولو قال: «للاثنین فصاعداً من ولد الاُمّ ذکوراً أم إناثاً أم بالتفریق» کان أجمع.

«والسدس لثلاثه: للأب مع الولد» ذکراً کان أم اُنثی وإن حصل له مع ذلک زیاده بالردّ، فإنّها بالقرابه لا بالفرض «وللاُمّ معه» أی مع الولد، وکذا مع الحاجب من الإخوه «وللواحد من کلاله الاُمّ» أی أولادها.

سُمّی الإخوه کلاله من الکَلّ-وهو الثقل-لکونها ثقلاً علی الرجل؛ لقیامه بمصالحهم مع عدم التولّد الذی یوجب مزید الإقبال والخفّه علی النفس. أو من الإکلیل، وهو ما یُزَیَّن بالجوهر (1)شبه العصابه؛ لإحاطتهم بالرَجُل کإحاطته بالرأس.

هذا حکم السهام المقدّره منفردهً. وأمّا منضمّهً بعضها إلی بعض فبعضها یمکن، وبعضها یمتنع.

وصور اجتماعها الثنائی مطلقاً (2): إحدی وعشرون، حاصله من ضرب السهام الستّه فی مثلها ثمّ حذف المکرَّر منها (3)وهو خمسه عشر، منها ثمان ممتنعه:

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 425


1- فی (ر) : بالجواهر.
2- ممکناً وممتنعاً.
3- ضابط التکرار: أنّ الأوّل یأتی فی جمیع الفروض، فلا تکرار فیه. والثانی وهو الربع یتکرّر مع النصف؛ لدخوله فی أقسامه. والثالث وهو الثمن یتکرّر مع السابقین؛ لدخوله فی أقسامهما. والرابع یتکرّر مع الثلاثه السابقه. والخامس مع الأربعه. والسادس مع الخمسه، وذلک خمسه عشر. ثمّ بعض ما تکرّر یمکن فرضه، بعضها ممتنع، ویبقی من الممتنع ثمان کما ذکر، والباقی ممکن ولا تکرار. ولهذا یظهر فساد ما ذکره المقداد فی التنقیح [ 4:148-151 ] فی تقسیم هذه السهام وجدوله یخالف ما ذکره فی کلامه، فتأمّل. (منه رحمه الله) .

وهی: واحده من صور اجتماع النصف مع غیره، وهو: اجتماعه مع الثلثین؛ لاستلزامه العول، وإلّا فأصله واقع کزوج مع اُختین فصاعداً لأب. لکن یدخل النقص علیهما، فلم یتحقّق الاجتماع مطلقاً (1).

واثنتان من صور اجتماع الربع مع غیره، وهما: اجتماعه مع مثله؛ لأنّه سهم الزوج مع الولد والزوجه لا معه فلا یجتمعان. واجتماعه مع الثمن؛ لأنّه نصیبها مع الولد وعدمه (2)أو نصیب الزوج معه.

واثنتان من صور الثمن مع غیره، وهما: هو مع مثله؛ لأنّه نصیب الزوجه وإن تعدّدت خاصّه. وهو مع الثلث؛ لأنّه نصیب الزوجه مع الولد، والثلث نصیب الاُمّ لا معه، أو الاثنین من أولادها لا معهما.

وواحده من صور الثُلُثین، وهی: هما مع مثلهما؛ لعدم اجتماع مستحقّهما متعدّداً فی مرتبه واحده مع بطلان العول.

واثنتان من صور الثلث، وهما: اجتماعه مع مثله، وإن فرض فی البنتین والاُختین حیث إنّ لکلّ واحده ثلثاً، إلّاأنّ السهم هنا هو جمله الثلثین، لا بعضهما. وهو مع السدس؛ لأنّه نصیب الاُمّ مع عدم الحاجب والسدس نصیبها معه أو مع الولد، فلا یجامعه.

ویبقی من الصور ثلاث عشره، فرضها واقع صحیح، قد أشار المصنّف منها إلی تسع بقوله:

«ویجتمع النصف مع مثله» کزوج واُخت لأب. «ومع الربع» کزوجه واُخت کذلک، وکزوج وبنت. «و» مع «الثمن» کزوجه وبنت. وقد تقدّم أ نّه

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 426


1- علی قول العامّه والخاصّه.
2- کذا، ولا یخفی قصور العباره عن تأدیه المراد.

لا یجتمع مع الثلثین؛ لاستلزامه العول. «و» یجتمع «مع الثلث» کزوج واُمّ، وککلاله الاُمّ المتعدّده مع اُختٍ لأب. «و» مع «السدس» کزوج وواحد من کلاله الاُمّ، وکبنت مع اُمّ، وکاُخت لأب مع واحد من کلاله الاُمّ.

«ویجتمع الربعُ والثمن مع الثلثین» فالأوّل کزوج وابنتین وکزوجه واُختین لأب والثانی کزوجه وابنتین.

«ویجتمع الربعُ مع الثلث» کزوجه واُمّ. وزوجهٍ مع متعدّد من کلاله الاُمّ. ومع السدس کزوجه وواحد من کلاله الاُمّ، وکزوج وأحدِ الأبوین مع ابن.

«ویجتمع الثمنُ مع السدس» کزوجه وابن وأحد الأبوین.

ویجتمع الثلثان مع الثلث، کإخوه لاُمّ مع اُختین فصاعداً لأب. ومع السدس کبنتین وأحد الأبوین، وکاُختین لأب مع واحد من کلاله الاُمّ.

ویجتمع السدس مع السدس کأبوین مع الولد.

فهذه جمله الصور التی یمکن اجتماعها بالفرض ثنائیّاً، وهی ثلاث عشره.

«وأمّا» صور «الاجتماع لا بحسب الفرض» بل بالقرابه اتّفاقاً «فلا حصر له» لاختلافه باختلاف الوارث کثرهً وقلّهً. ویمکن معه فرض ما امتنع لغیر العول، فیجتمع الربع مع مثله فی بنتین وابن، ومع الثمن فی زوجه وبنت وثلاث بنین. والثلث مع السدس فی زوج وأبوین، وعلی هذا. . .

وإذا خلَّف المیّت ذا فرض أخذ فرضه، فإن تعدّد فی طبقه (1)أخذ کلٌّ فرضه، فإن فضل من الترکه شیء عن فروضهم رُدَّ علیهم علی نسبه الفروض مع تساویهم فی الوصله، عدا الزوج والزوجه والمحجوب عن الزیاده.

[لا میراث للعصبه الا مع عدم القریب]

«ولا میراث» عندنا «للعَصبَه» علی تقدیر زیاده الفریضه عن السهام

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 427


1- فی (ع) و (ف) : طبقته.

«إلّامع عدم القریب» أی الأقرب منهم؛ لعموم آیه (أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ) * وإجماع أهل البیت علیهم السلام وتواترِ أخبارهم بذلک (1)«فیُردّ» فاضل الفریضه «علی البنت والبنات، والاُخت والأخوات للأب والاُمّ» أو للأب مع فقدهم «وعلی الاُمّ، وعلی کلاله الاُمّ مع عدم وارث فی درجتهم» وإلّا اختصّ غیرهم من الإخوه للأبوین أو للأب بالردّ، دونهم.

«ولا یُردّ علی الزوج والزوجه إلّامع عدم کلّ وارثٍ عدا الإمام» بل الفاضل عن نصیبهما لغیرهما من الورّاث ولو ضامن الجریره.

ولو فُقد مَن عدا الإمام من الوارث ففی الردّ علیهما مطلقاً (2)أو عدمه مطلقاً (3)أو علیه مطلقاً دونها مطلقاً (4)أو علیهما إلّاحال حضور الإمام علیه السلام فلا یردّ علیها خاصّه (5)أقوال، مستندها: ظواهر أخبار (6)المختلفه ظاهراً و (7)الجمع بینها.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 428


1- راجع الوسائل 17:431-434، الباب 8 من أبواب موجبات الإرث.
2- المقنعه:691.
3- وهو الذی قد یظهر من کلام سلّار فی المراسم:224، واُنظر الإیضاح 4:237، والمسالک 13:70.
4- ذهب إلیه السیّد فی الانتصار:584، المسأله 318، والشیخ فی المبسوط 4:74، وابن زهره فی الغنیه:331-332، وابن إدریس فی السرائر 3:284.
5- ذهب إلیه الصدوق فی الفقیه 4:262، ذیل الحدیث 5612، والشیخ فی التهذیب 9:295، ذیل الحدیث 1056، والاستبصار 6:150-151، ذیل الحدیث 568، وابن سعید فی الجامع للشرائع:502، والعلّامه فی التحریر 5:39.
6- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل، وهو الأصحّ. وفی سائر النسخ: الأخبار.
7- فی (ع) و (ف) : أو.

والمصنّف اختار هنا القولَ الأخیر کما یستفاد من استثنائه من المنفیّ المقتضی لإثبات الردّ علیهما دون الإمام مع قوله: «والأقرب إرثه» أی الإمام «مع الزوجه إن کان حاضراً» .

أمّا الردّ علی الزوج مطلقاً فهو المشهور، بل ادّعی جماعه علیه الإجماع (1)وبه أخبار کثیره، کصحیحه أبی بصیر عن الصادق علیه السلام: أ نّه (2)قرأ علیه فرائضَ علیّ علیه السلام فإذا فیها: «الزوج یحوز المال کلّه إذا لم یکن غیره» (3).

وأمّا التفصیل فی الزوجه: فللجمع بین روایه أبی بصیر عن الباقر علیه السلام «أ نّه سأله عن امرأه ماتت وترکت زوجها ولا وارث لها غیره، قال علیه السلام: إذا لم یکن غیره فله المال، والمرأه لها الربع، وما بقی فللإمام» (4)ومثلها روایه محمّد بن مروان عن الباقر علیه السلام (5)وبین صحیحه أبی بصیر عن الباقر علیه السلام أ نّه قال له: «رجل مات وترک امرأته؟ قال علیه السلام: المال لها» (6)بحمل هذه علی حاله (7)الغیبه وذینک علی حاله (8)الحضور، حذراً من التناقض. والمصنّف فی الشرح اختار القول الثالث (9)المشتمل علی عدم الردّ علیها

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 429


1- کالسیّد فی الانتصار:584، وابن زهره فی الغنیه:332، وابن إدریس فی السرائر 3:284.
2- فی (ع) : وأ نّه.
3- الوسائل 17:512، الباب 3 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث 2.
4- المصدر نفسه:516، الباب 4 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث 8.
5- المصدر المتقدّم، الحدیث 7.
6- المصدر المتقدّم، الحدیث 9، ولکن صحیحه أبی بصیر عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام.
7- فی (ش) و (ر) : حال.
8- فی (ش) و (ر) : حال.
9- آیه المراد 3 575 579.

مطلقاً محتجّاً بما سبق (1)فإنّ ترک الاستفصال دلیل العموم، وللأصل الدالّ علی عدم الزیاده علی المفروض.

وخبر الردّ علیها مطلقاً (2)وإن کان صحیحاً إلّاأنّ فی العمل به مطلقاً إطراحاً لتلک الأخبار، والقائل به نادر جدّاً (3)وتخصیصه بحاله الغیبه بعید جدّاً؛ لأنّ السؤال فیه للباقر علیه السلام فی «رجل مات» بصیغه الماضی وأمرهم علیهم السلام حینئذٍ ظاهر، والدفع إلیهم ممکن، فحمله علی حاله الغیبه المتأخّره عن زمن السؤال عن میّت بالفعل بأزید من مئه وخمسین سنه أبعد-کما قال ابن إدریس (4)-ممّا بین المشرق والمغرب. وربما حُمل علی کون المرأه قریبه للزوج (5)وهو بعید عن الإطلاق، إلّاأ نّه وجه فی الجمع.

ومن هذه الأخبار ظهر وجه القول بالردّ علیهما مطلقاً کما هو ظاهر المفید (6)وروی جمیل فی الموثّق عن الصادق علیه السلام: «لا یکون الردّ علی زوج ولا زوجه» (7)وهو دلیل القول الثانی (8)وأشهرها الثالث (9).

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 430


1- أی روایتی أبی بصیر ومحمّد بن مروان.
2- هو صحیحه أبی بصیر.
3- لا ینقل ذلک إلّاعن ظاهر المفید، انظر المسالک 13:73.
4- السرائر 3:243.
5- حمله علی ذلک الشیخ فی التهذیب 9:295، ذیل الحدیث 1056، والاستبصار 4:151، ذیل الحدیث 568.
6- المقنعه:691.
7- الوسائل 17:516، الباب 4 من أبواب المیراث، الحدیث 10.
8- عدم الردّ علیهما مطلقاً.
9- الردّ علی الزوج، دون الزوجه مطلقاً.
[لا عول فی الفرایض]

«ولا عول فی الفرائض» أی لا زیاده فی السهام علیها علی وجهٍ یحصل النقص علی الجمیع بالنسبه، وذلک بدخول الزوج والزوجه «بل» علی تقدیر الزیاده «یدخل النقص» عندنا «علی الأب والبنت والبنات، والأخوات للأب والاُمّ، أو للأب» خلافاً للجمهور، حیث جعلوه موزّعاً علی الجمیع بإلحاق السهم الزائد للفریضه وقسمتها علی الجمیع (1)سُمّی هذا القسم «عولاً» إمّا من المیل، ومنه قوله تعالی: ذٰلِکَ أَدْنیٰ أَلاّٰ تَعُولُوا (2)وسُمّیت الفریضه عائله علی أهلها؛ لمیلها بالجور علیهم بنقصان سهامهم، أو من عالَ الرجلُ: إذا کثر عیاله؛ لکثره السهام فیها، أو من عالَ: إذا غلب؛ لغلبه أهل السهام بالنقص، أو من عالت الناقه ذَنبها: إذا رفعته؛ لارتفاع الفرائض علی أصلها بزیاده السهام.

وعلی ما ذکرناه إجماع أهل البیت علیهم السلام وأخبارهم به متظافره:

قال الباقر علیه السلام: «کان أمیر المؤمنین علیه السلام یقول: إنّ الذی أحصی رمل عالج (3)لیعلم أنّ السهام لا تعول علی ستّه لو یبصرون وجهها لم تجز ستّه» (4).

وکان ابن عبّاس رضی الله عنه یقول: «من شاء باهلته عند الحجر الأسود، إنّ اللّٰه لم یذکر فی کتابه نصفین وثلثاً» (5).

وقال أیضاً: «سبحان اللّٰه العظیم! أترون أنّ الذی أحصی رمل عالج عدداً

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 431


1- اُنظر المغنی 6:190، والمغنی مع الشرح الکبیر 7:32، والمجموع 17:142-143.
2- النساء:3.
3- العالج: ما تراکم من الرمل ودخل بعضه فی بعض.
4- الوسائل 17:423، الباب 6 من أبواب موجبات الإرث، الحدیث 9.
5- المصدر السابق: الحدیث 12، مع تفاوت یسیر.

جعل فی مالٍ نصفاً ونصفاً وثلثاً؟ فهذان النصفان قد ذهبا بالمال فأین موضع الثلث؟ فقال له زُفَر: یا أبا العبّاس فمن أوّل من أعال الفرائض؟ فقال: عمر، لمّا التفّت الفرائض عنده ودفع بعضها بعضاً قال: واللّٰه ما أدری أ یّکم قدّم اللّٰه وأ یّکم أخّر! وما أجد شیئاً هو أوسع من أن اُقسّم علیکم هذا المال بالحصص» . ثمّ قال ابن عبّاس: وأیم اللّٰه! لو قدّمتم من قدّم اللّٰه وأخّرتم من أخّر اللّٰه ما عالت الفریضه. فقال له زُفر: وأ یّها قُدّم وأ یّها اُخّر؟ فقال: کلّ فریضه لم یُهبِطها اللّٰه إلّا إلی فریضه فهذا ما قدّم اللّٰه، وأمّا ما أخّر فکلّ فریضه إذا زالت عن فرضها ولم یکن لها إلّاما بقی فتلک التی أخّر. فأمّا التی قدّم فالزوج له النصف، فإذا دخل علیه ما یزیله عنه رجع إلی الربع لا یزیله عنه شیء؛ ومثله الزوجه والاُمّ.

وأمّا التی أخّر ففریضه البنات والأخوات، لها النصف والثلثان فإذا أزالتهنّ الفرائض عن ذلک لم یکن لهنّ إلّاما بقی، فإذا اجتمع ما قدّم اللّٰه وما أخّر بُدِئ بما قدّم واُعطی حقّه کاملاً، فإن بقی شیء کان لمن (1)أخّر. . .» الحدیث (2).

وإنّما ذکرناه مع طوله؛ لاشتماله علی اُمور مهمّه، منها: بیان علّه حدوث النقص علی من ذُکر.

واعلم أنّ الوارث مطلقاً:

إمّا أن یرث بالفرض خاصّه وهو من سمّی اللّٰه تعالی له فی کتابه سهماً بخصوصه، وهو الاُمّ والإخوه من قِبَلها، والزوج والزوجه حیث لا ردّ.

أو بالقرابه خاصّه، وهو من دخل فی الإرث بعموم الکتاب فی آیه اُولی الأرحام کالأخوال والأعمام.

أو یرث بالفرض تارهً وبالقرابه اُخری، وهو الأب والبنت وإن تعدّدت

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 432


1- فی سوی (ع) : لما.
2- الوسائل 17:426، الباب 7 من أبواب موجبات الإرث، الحدیث 6.

والاُخت للأب کذلک، فالأب مع الولد یرث بالفرض، ومع غیره أو منفرداً بالقرابه. والبنات یرثن مع الولد بالقرابه، ومع الأبوین بالفرض. والأخوات یرثن مع الإخوه بالقرابه، ومع کلاله الاُمّ بالفرض.

أو یرث بالفرض والقرابه معاً، وهو ذو الفرض علی تقدیر الردّ علیه.

ومن هذا التقسیم یظهر: أنّ ذکر المصنّف الأب مع من یدخل النقص علیهم من ذوی الفروض (1)لیس بجیّد؛ لأنّه مع الولد لا ینقص عن السدس ومع عدمه لیس من ذوی الفروض، ومسأله العول مختصّه بهم. وقد تنبّه (2)لذلک المصنّف فی الدروس (3)فترک ذکره، وقبْلَه العلّامه فی القواعد (4)وذکره فی غیرها (5)والمحقّق فی کتابیه (6). والصواب ترکه.

[«مسائل» خمس ]
«الاُولی [حکم ارث الابوین ] » :

«إذا انفرد کلّ» واحد «من الأبوین» فلم یترک المیّت قریباً فی مرتبته سواه «فالمال» کلّه «له، لکن للاُمّ ثلث» المال «بالتسمیه» لأنّه فرضها حینئذٍ «والباقی بالردّ» . أمّا الأب فإرثه للجمیع بالقرابه؛ إذ لا فرض له حینئذٍ

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 433


1- مرّ فی الصفحه 183 قوله: یدخل النقص علی الأب والبنت والبنات. . .
2- فی (ع) : نبّه.
3- الدروس 2:334.
4- القواعد 3:357.
5- مثل الإرشاد 2:131، والتبصره:175.
6- الشرائع 4:21، والمختصر النافع:266.

کما مرّ «ولو اجتمعا فللاُمّ الثلث مع عدم الحاجب» من الإخوه «والسدس مع الحاجب، والباقی» من الترکه عن الثلث أو السدس «للأب» .

«الثانیه [حکم ارث الاولاد] » :

«للابن المنفرد المال، وکذا للزائد» عن الواحد من الأبناء «بینهم بالسویّه. وللبنت المنفرده النصف تسمیه والباقی ردّاً. وللبنتین فصاعداً الثلثان تسمیه والباقی ردّاً. ولو اجتمع الذکور والإناث فللذکر مثل حظّ الاُنثیین» .

«ولو اجتمع مع الولد» ذکراً کان أم اُنثی متّحداً أم متعدّداً «الأبوان فلکلّ» واحد منهما «السدس، والباقی» من المال «للابن» إن کان الولد المفروض ابناً «أو البنتین، أو الذکور والإناث علی ما قلناه» للذکر منهم مثل حظّ الاُنثیین.

«ولهما» أی الأبوین «مع البنت الواحده السدسان ولها النصف، والباقی» وهو السدس «یردّ» علی الأبوین والبنت «أخماساً» علی نسبه الفریضه، فیکون جمیع الترکه بینهم أخماساً، للبنت ثلاثه أخماس، ولکلّ واحد منهما خُمس. والفریضه حینئذٍ من ثلاثین؛ لأنّ أصلها ستّه مخرج النصف والسدس، ثمّ یرتقی بالضرب فی مخرج الکسر إلی ذلک.

هذا، إذا لم یکن للاُمّ حاجب عن الزیاده علی السدس «ومع الحاجب یردّ» الفاضل «علی البنت والأب» خاصّه «أرباعاً» والفریضه حینئذٍ من أربعه وعشرین، للاُمّ سدسها أربعه، وللبنت اثنا عشر بالأصل وثلاثه بالردّ، وللأب أربعه بالأصل وواحد بالردّ.

«ولو کان بنتان فصاعداً مع الأبوین فلا ردّ» لأنّ الفریضه حینئذٍ بقدر السهام. «و» لو کان البنتان فصاعداً «مع أحد الأبوین» خاصّه «یردّ

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 434

السدس» الفاضل عن سهامهم علیهم جمیعاً «أخماساً» علی نسبه السهام.

«ولو کان» مع الأبوین أو أحدهما والبنت أو البنتین فصاعداً «زوج أو زوجه أخذ» کلّ واحد من الزوج والزوجه «نصیبه الأدنی» وهو الربع أو الثمن «وللأبوین السدسان» إن کانا «ولأحدهما السدس» والباقی للأولاد.

«وحیث یفضل» من الفریضه شیء، بأن کان الوارث بنتاً واحده وأبوین وزوجه، أو بنتین وأحد الأبوین وزوجه، أو بنتاً وأحدهما وزوجاً أو زوجه «یُردّ» علی البنت أو البنتین فصاعداً، وعلی الأبوین أو أحدهما مع عدم الحاجب، أو علی الأب خاصّه معه «بالنسبه» دون الزوج والزوجه.

«ولو دخل نقص» بأن کان الوارث أبوین وبنتین مع الزوج أو الزوجه، أو بنتاً وأبوین مع الزوج، أو بنتین وأحد الأبوین معه «کان» النقص «علی البنتین فصاعداً» أو البنت «دون الأبوین والزوج» لما تقدّم (1).

«ولو کان مع الأبوین» خاصّه «زوج أو زوجه فله نصیبه الأعلی» لفقد الولد «وللاُمّ ثلث الأصل» مع عدم الحاجب وسدسه معه «والباقی للأب» ولا یصدق اسم النقص علیه هنا؛ لأنّه حینئذٍ لا تسمیه له، وهذا هو الذی أوجب إدخال الأب فیمن ینقص علیه کما سلف (2).

«الثالثه [حکم ارث اولاد الاولاد ] » :

«أولاد الأولاد یقومون مقام آبائهم عند عدمهم» سواء کان الأبوان موجودین أم أحدهما أم لا علی أصحّ القولین، خلافاً للصدوق حیث شرط فی

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 435


1- تقدّم فی مسأله العول.
2- سلف فی الصفحه 183.

توریثهم عدم الأبوین (1)و «یأخذ کلّ منهم نصیب من یتقرّب به» فلابن البنت ثلث، ولبنت الابن ثلثان؛ وکذا مع التعدّد. هذا هو المشهور بین الأصحاب روایه (2)وفتویً (3).

وقال المرتضی (4)وجماعه (5): یعتبر أولاد الأولاد بأنفسهم، فللذکر ضعف الاُنثی وإن کان یتقرّب باُمّه وتتقرّب الاُنثی بأبیها؛ لأنّهم أولاد حقیقه، فیدخلون فی عموم (یُوصِیکُمُ اَللّٰهُ فِی أَوْلاٰدِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ) (6)إذ لا شبهه فی کون أولاد الأولاد-وإن کنّ إناثاً-أولاداً، ولهذا حرّمت حلائلُهم بآیه (وَ حَلاٰئِلُ أَبْنٰائِکُمُ) (7)وحُرّمت بنات الابن والبنت بقوله تعالی: (وَ بَنٰاتُکُمْ) (8)واُحلّ رؤیه زینتهنّ لأبناء أولادهنّ مطلقاً بقوله تعالی: (أَوْ أَبْنٰائِهِنَّ أَوْ أَبْنٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ) (9)کذلک، إلی غیر ذلک من الأدلّه (10).

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 436


1- اُنظر المقنع:494، والفقیه 4:269، والهدایه:330-331.
2- اُنظر الوسائل 17:449، الباب 7 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الأحادیث 1 و 2 و 5، و 467، الباب 18 من الأبواب، الحدیث 3.
3- راجع المقنعه:688، والنهایه:630-631، والکافی فی الفقه:368، والوسیله:387، والقواعد 3:360، وغیرها.
4- رسائل الشریف المرتضی 3:257-265.
5- مثل ابن أبی عقیل کما حکاه عنه ابن إدریس فی السرائر:232-240 واختاره هو أیضاً، ومعین الدین المصری نقل عنه ذلک فی کشف الرموز 2:448، والمختلف 9:16.
6- النساء:11.
7- النساء:23.
8- النساء:23.
9- النور:31.
10- انظر رسائل الشریف المرتضی 3:264-266.

وهذا کلّه حقّ لولا دلاله الأخبار الصحیحه علی خلافه هنا.

کصحیحه عبد الرحمن بن الحجّاج عن الصادق علیه السلام قال: «بنات البنات یقمن مقام البنت إذا لم یکن للمیّت ولد ولا وارث غیرهنّ» (1).

وصحیحه سعد بن أبی خلف عن الکاظم علیه السلام قال: «بنات البنت یقمن مقام البنات إذا لم یکن للمیّت بنات ولا وارث غیرهنّ، وبنات الابن یقمن مقام الابن إذا لم یکن للمیّت ولد ولا وارث غیرهنّ» (2)وغیرهما (3)وهذا هو المخصّص لآیه الإرث.

فإن قیل: لا دلاله للروایات علی المشهور؛ لأنّ قیامهنّ مقامهم ثابت علی کلّ حال فی أصل الإرث، ولا یلزم منه القیام فی کیفیّته وإن احتمله، وإذا قام الاحتمال لم یصلح لمعارضه الآیه الدالّه بالقطع علی أنّ للذکر مثل حظّ الاُنثیین.

قلنا: الظاهر من قیام الأولاد مقام الآباء والاُمّهات تنزیلهم منزلتهم لو کانوا موجودین مطلقاً (4)وذلک یدلّ علی المطلوب؛ مضافاً إلی عمل الأکثر.

ولو تعدّد أولاد الأولاد فی کلّ مرتبه أو فی بعضها فسهم کلّ فریق «یقتسمونه بینهم» کما اقتسم آباؤهم «للذکر مثلُ حظّ الاُنثیین وإن کانوا» أی الأولاد المتعدّدون «أولاد بنت» علی أصحّ القولین (5)لعموم قوله تعالی:

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 437


1- الوسائل 17:450، الباب 7 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث 4.
2- المصدر السابق: الحدیث 3. ویراجع سائر أحادیث الباب.
3- المصدر السابق: الحدیث 3. ویراجع سائر أحادیث الباب.
4- فی أصل الإرث وکیفیّته.
5- اختاره المحقّق فی الشرائع 4:25 وادّعی فی التنقیح الرائع 4:164 الإجماع علیه، ونسبه فی المسالک 13:128 إلی المشهور.

(لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ) * ولا معارض لها هنا.

وقیل: یقتسم أولاد البنت بالسویّه کاقتسام من ینتسب إلی الاُمّ کالخاله والإخوه للاُمّ (1)ویعارض بحکمهم باقتسام أولاد الاُخت للأب متفاوتین.

«الرابعه [الحبوه] » :

«یُحبی» أی یُعطی «الولد الأکبر» أی أکبر الذکور إن تعدّدوا وإلّا فالذکر «من ترکه أبیه» زیادهً علی غیره من الورّاث «بثیابه وخاتمه وسیفه ومُصحفه» .

وهذا الحباء من متفرّدات علمائنا، ومستنده روایات کثیره عن أئمّه الهدی (2).

والأظهر: أ نّه علی سبیل الاستحقاق. وقیل: علی سبیل (3)الاستحباب (4)وفی الروایات ما یدلّ علی الأوّل؛ لأنّه جعلها فیها له ب «اللام» المفیده للملک أو الاختصاص أو الاستحقاق.

والأشهر: اختصاصه بها مجّاناً؛ لإطلاق النصوص به.

وقیل: بالقیمه (5)اقتصاراً فیما خالف الأصل ونصّ الکتاب (6)علی موضع الوفاق.

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 438


1- اختاره الشیخ فی المبسوط 4:76، والقاضی فی المهذّب 2:133.
2- اُنظر الوسائل 17:439، الباب 3 من أبواب میراث الأبوین والأولاد.
3- کلمه «سبیل» لم ترد فی (ع) و (ف) .
4- قاله السیّد فی الغنیه:324، والکیدری فی الإصباح:366، وابن الجنید کما نقل عنه العلّامه فی المختلف واختاره هو أیضاً، اُنظر المختلف 9:17 و 20-21.
5- قاله السیّد فی الانتصار:582، المسأله 316، ونسبه فی المختلف إلی ابن الجنید ونفی عنه البأس، اُنظر المختلف 9:21-22.
6- النساء:11.

والمراد بثیابه: ما کان یلبسها أو أعدّها للّبس وإن لم یکن لبسها؛ لدلاله العرف علی کونها ثیابه ولباسه. وثیاب جلده (1)علی ما ورد فی الأخبار (2)ولو فُصّلت ولم تکمل خیاطتها ففی دخولها وجهان: من إضافتها إلیه بذلک، ومن عدم صدق کونها ثیاباً بالإضافات المذکوره عرفاً.

والأقوی: أنّ العمامه منها وإن تعدّدت أو لم تُلبس إذا اتّخذها له؛ وکذا السراویل. وفی دخول شدّ الوسط نظر.

أمّا الحذاء ونحوه ممّا یتّخذ للرجل فلا، وکذا لو کان المتّخذ لشدّ الوسط غیر ثوب. وفی بعض الأخبار إضافه السلاح والدرع والکُتُب والرحل والراحله (3). ولکنّ الأصحاب أعرضوا عنه وخصّوها بالأربعه (4)مع أ نّها لم تذکر فی خبر مجتمعه، وإنّما اجتمعت فی أخبار والروایه الجامعه لهذه الأشیاء (5)صحیحه. وظاهر الصدوق اختیارها؛ لأنّه ذکرها فی الفقیه (6)مع التزامه أن لا یروی فیه إلّاما یَعمل به. ولم یذکر الأصحاب الدرع، مع أ نّه ذُکر فی عدّه أخبار (7).

والاقتصار علی ما ذکروه أولی إن لم یناف الأولویّه أمرٌ آخر.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 439


1- التی کانت ملاصقه لجسده حین الموت.
2- اُنظر الوسائل 17:440، الباب 3 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث 5 و 7.
3- المصدر السابق، سائر أحادیث الباب.
4- ثیابه وخاتمه وسیفه ومُصحفه.
5- الوسائل 17:439، الباب 3 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث الأوّل.
6- الفقیه 4:346، الحدیث 5746.
7- الوسائل 17:439، الباب 3 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث 2 و 3. والمستدرک 17:165، الباب 3 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث 3.

أمّا غیر الدرع من آلات الحرب کالبیضه فلا یدخل قطعاً؛ لعدم دخوله فی مفهوم شیء ممّا ذکر.

وفی دخول القلنسوه والثوب من اللبد نظر: من عدم دخولهما فی مفهوم الثیاب، وتناول الکسوه المذکوره فی بعض الأخبار (1)لهما. ویمکن الفرق ودخول الثانی دون الأوّل [ بمنع ] (2)کون القلنسوه من الکسوه، ومن ثَمّ لم یُجزِ فی کفّاره الیمین المُجزی فیها ما یُعدّ کسوه.

ولو تعدّدت هذه الأجناس فما کان منها بلفظ الجمع کالثیاب تدخل أجمع وما کان بلفظ الوحده کالسیف والمصحف یتناول واحداً. ویختصّ ما کان یغلب نسبته إلیه، فإن تساوت تخیّر الوارث واحداً منها علی الأقوی. ویحتمل القرعه.

والعمامه من جمله الثیاب، فتدخل المتعدّده.

وفی دخول حلیه السیف وجفنه وسیوره، وبیت المُصحف وجهان: من تبعیّتها لهما عرفاً، وانتفائها عنهما حقیقه. والأقوی دخولها.

ولا یشترط بلوغ الولد؛ للإطلاق، وعدم ظهور الملازمه بین الحبوه والقضاء.

وفی اشتراط انفصاله حال موت أبیه نظر: من عدم صدق الولد الذکر حینئذٍ، ومن تحقّقه فی نفس الأمر وإن لم یکن ظاهراً، ومن ثَمّ عُزل له نصیبه من المیراث.

ویمکن الفرق بین کونه جنیناً تامّاً متحقّق الذکوریّه فی الواقع حین الموت، وبین کونه علقه أو مضغه أو غیرهما.

والأقوی: الأوّل (3)وعدم اشتراط انتفاء قصور نصیب کلّ وارث عن قدرها

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 440


1- الوسائل 17:439، الباب 3 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث الأوّل.
2- فی المخطوطات: لمنع.
3- أی اشتراط انفصاله حال موت أبیه.

وزیادتها عن الثلث؛ للعموم.

وفی اشتراط خلوّ المیّت عن دین أو عن دین مستغرق للترکه وجهان: من انتفاء الإرث علی تقدیر الاستغراق، وتوزیع الدین علی جمیع الترکه؛ لعدم الترجیح فیخصّها منه شیء وتبطل بنسبته. ومن إطلاق النصّ والقول بانتقال الترکه إلی الوارث وإن لزم المحبوّ ما قابلها من الدین إن أراد فکّها، ویلزم علی المنع من مقابل الدین إن لم یفکّه المنعُ من مقابل الوصیّه النافذه إذا لم تکن بعین مخصوصه خارجه عنها، ومن مقابل الکفن الواجب وما فی معناه، لعین ما ذکر. ویُبعَّد ذلک بإطلاق النصّ والفتوی بثبوتها، مع عدم انفکاک المیّت عن ذلک غالباً، وعن الکفن حتماً.

والموافق للاُصول الشرعیّه البطلان فی مقابله ذلک کلّه إن لم یفکّه المحبوّ بما یخصّه؛ لأنّ الحبوه نوع من الإرث واختصاص فیه، والدین والوصیّه والکفن ونحوها تخرج من جمیع الترکه، ونسبه الورثه إلیه علی السواء.

نعم، لو کانت الوصیّه بعین من أعیان الترکه خارجه عن الحبوه فلا منع کما لو کانت تلک العین معدومه.

ولو کانت الوصیّه ببعض الحبوه اعتبرت من الثلث کغیرها من ضروب الإرث، إلّاأ نّها تتوقّف علی إجازه المحبوّ خاصّه.

ویفهم من الدروس: أنّ الدین غیر المستغرق غیر مانع؛ لتخصیصه المنع بالمستغرق، واستقرب ثبوتها حینئذٍ لو قضی الورثه الدین من غیر الترکه (1)لثبوت الإرث حینئذٍ، ویلزم مثله فی غیر المستغرق بطریق أولی.

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 441


1- الدروس 2:363.

وکذا الحکم لو تبرّع متبرّع بقضاء الدین أو أبرأه المدین، مع احتمال انتفائها حینئذٍ مطلقاً (1)لبطلانها حین الوفاه بسبب الدین.

وفیه: أ نّه بطلان مراعی، لا مطلقاً.

«وعلیه» أی علی المحبوّ «قضاء ما فاته» أی فات المیّت «من صلاه وصیام» وقد تقدّم تفصیله وشرائطه فی بابه (2).

«و» المشهور أ نّه «یشترط» فی المحبوّ «أن لا یکون سفیهاً ولا فاسد الرأی» أی الاعتقاد بأن یکون مخالفاً للحقّ، ذکر ذلک ابن إدریس (3)وابن حمزه (4)وتبعهما الجماعه (5)ولم نقف له علی مستند. وفی الدروس نسب الشرط إلی قائله (6)مشعراً بتمریضه. وإطلاق النصوص یدفعه.

ویمکن إثبات الشرط الثانی خاصّه إلزاماً للمخالف بمعتقده، کما یُلزم بغیره من الأحکام التی تثبت عنده لا عندنا، کأخذ سهم العصبه منه وحِلّ مطلّقته ثلاثاً لنا، وغیرهما. وهو حسن.

وفی المختلف اختار استحباب الحبوه کمذهب ابن الجنید وجماعه، ومال إلی قول السیّد باحتسابها بالقیمه (7)واختاره فی غیره الاستحقاق مجّاناً (8).

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 442


1- أبرأه المدین أم لا، تبرّع متبرّع أم لا.
2- تقدّم فی الجزء الأوّل، کتاب الصلاه:290-292، وکتاب الصوم:410.
3- السرائر 3:258.
4- الوسیله:387.
5- مثل المحقّق فی الشرائع 4:25، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:509، والعلّامه فی القواعد 3:362، والتحریر 5:17.
6- الدروس 2:362.
7- المختلف 9:21.
8- التحریر 5:17.

«و» کذا یشترط «أن یخلف المیّت مالاً غیرها» وإن قلّ؛ لئلّا یلزم الإجحاف بالورثه. والنصوص خالیه عن هذا القید، إلّاأن یُدّعی أنّ «الحباء» یدلّ بظاهره علیه.

«ولو کان الأکبر اُنثی اُعطی» الحبوه «أکبر الذکور» إن تعدّدوا، وإلّا فالذکر وإن کان أصغر منها. وهو مصرَّح فی صحیحه ربعی عن الصادق علیه السلام (1).

«الخامسه [حکم ارث الاجداد مع الابوین ] » :

«لا یرث الأجداد مع الأبوین» ولا مع أحدهما، ولا مع من هو فی مرتبتهما، وهو موضع وفاق إلّامن ابن الجنید فی بعض الموارد (2)«و» لکن «یستحبّ لهما الطعمه» لأبویهما «حیث یفضل لأحدهما سدسٌ فصاعداً فوق السدس» المعیّن لهما علی تقدیر مجامعتهما للولد، فیستحبّ لهما إطعام هذا السدس الزائد.

ولو زاد نصیبهما عنه فالمستحبّ إطعام السدس خاصّه.

«وربما قیل» والقائل ابن الجنید: یستحبّ أن «یطعم حیث یزید نصیبه عن السدس» وإن لم تبلغ الزیاده سدساً (3) والأشهر الأوّل.

«وتظهر الفائده» بین القولین «فی اجتماعهما مع البنت أو أحدهما مع البنتین، فإنّ الفاضل» من نصیب أحد الأبوین «ینقص عن سدس» الأصل «فیستحبّ» له «الطعمه علی القول الثانی» دون الأوّل؛ لفقد الشرط وهو زیاده نصیبه عن السدس بسدس.

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 443


1- الوسائل 17:439، الباب 3 من أبواب میراث الأبوین والأولاد، الحدیث الأوّل.
2- و (3) اُنظر المختلف 9:105-106.

والمشهور أنّ قدر الطعمه-حیث یستحبّ-سدس الأصل.

وقیل: سدس ما حصل للولد الذی تقرّب به (1).

وقیل: یستحبّ مع زیاده النصیب عن السدس إطعام أقلّ الأمرین: من سدس الأصل والزیاده (2)بناءً علی عدم اشتراط بلوغ الزیاده سدساً. والأخبار (3)ناطقه باستحباب طعمه السدس وهی تنافی ذلک.

والاستحباب مختصّ بمن یزید نصیبه کذلک لأبویه دون أبوی الآخر، فلو کانت الاُمّ محجوبه بالإخوه فالمستحبّ إطعام الأب خاصّه. ولو کان معهما زوج من غیر حاجب فالمستحبّ لها خاصّه.

ولو لم یکن سواهما ولا حاجب استحبّ لهما.

وإنّما یستحبّ طعمه الأجداد من الأبوین، فلا یستحبّ للأولاد طعمه الأجداد؛ للأصل. ولو کان أحد الجدّین مفقوداً فالطعمه للآخر، فإن وجدا فهی بینهما بالسویّه.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 444


1- قاله الإسکافی، اُنظر المختلف 9:105.
2- قاله العلّامه فی القواعد 3:361.
3- اُنظر الوسائل 17:469، الباب 20 من أبواب میراث الأبوین والأولاد.
«القول فی میراث الأجداد والإخوه» «وفیه مسائل»

«الاُولی» :

«للجدّ» إذا انفرد «وحدَه المالُ» کلُّه «لأب» کان «أو لاُمّ، وکذا الأخ للأب والاُمّ، أو للأب» علی تقدیر انفراده. «ولو اجتمعا» أی الأخ والجدّ وکانا معاً «للأب فالمال بینهما نصفان وللجدّه المنفرده لأب» کانت «أو لاُمّ المالُ» .

«ولو کان جدّاً أو جدّهً أو کلیهما لأب مع جدّ» واحد «أو جدّهٍ أو کلیهما لاُمّ، فللمتقرّب» من الأجداد «بالأب الثلثان» اتّحد أم تعدّد «للذکر مثل حظّ الاُنثیین» علی تقدیر التعدّد «وللمتقرّب بالاُمّ» من الأجداد «الثلث» اتّحد أم تعدّد «بالسویّه» علی تقدیر التعدّد.

هذا هو المشهور بین الأصحاب، وفی المسأله أقوال نادره:

منها: قول الصدوق: للجدّ من الاُمّ مع الجدّ للأب أو الأخ للأب السدس، والباقی للجدّ للأب أو الأخ (1).

ومنها: أ نّه لو ترک جدّته (اُمّ اُمّه) واُختَه للأبوین، فللجدّه السدس (2).

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 445


1- حکاه العلّامه فی المختلف 9:23 عن المقنع، ولکنّ الذی جاء فیه هو مقاله المشهور، قال: فإن ترک جدّاً من قبل الأب وجدّاً من قبل الاُمّ فللجدّ من قبل الأب الثلثان وللجدّ من قبل الاُمّ الثلث. اُنظر المقنع:500-501.
2- حکاه عن الفضل فی الکافی 7:118.

ومنها: أ نّه لو ترک جدّته (اُمّ اُمّه) وجدّته (اُمّ أبیه) فلاُمّ الاُمّ السدس، ولاُمّ الأب النصف، والباقی یردّ علیهما بالنسبه (1).

والأظهر الأوّل.

«الثانیه» :

«للاُخت للأبوین أو للأب منفرده النصف تسمیه والباقی ردّاً، وللاُختین فصاعداً الثلثان» تسمیه «والباقی ردّاً» وقد تقدّم (2)«وللإخوه والأخوات من الأبوین أو من الأب» مع عدم المتقرّب بالأبوین «المال» أجمع «للذکر الضعف» ضعف الاُنثی.

«الثالثه» :

«للواحد من الإخوه أو الأخوات للاُمّ» علی تقدیر انفراده «السدس» تسمیه «وللأکثر» من واحدٍ «الثلثُ بالسویّه» ذکوراً کانوا أم إناثاً أم متفرّقین «والباقی» عن السدس فی الواحد، وعن الثلث فی الأزید یُردّ علیهم «ردّاً» .

«الرابعه» :

«لو اجتمع الإخوه من الکلالات» الثلاث «سقط کلاله الأب وحده» بکلاله الأبوین «ولکلاله الاُمّ السدس إن کان واحداً، والثلث إن کان (3)أکثر

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 446


1- حکاه فی الکافی 7:117، عن الفضل بن شاذان، وفی المختلف 9:23 عن العمانی.
2- فی الفصل الثانی فی بیان السهام:176.
3- فی (س) ، وفی (ر) و (ش) من الشرح: کانوا.

بالسویّه» کما مرّ «ولکلاله الأبوین الباقی» اتّحدت أم تعدّدت «بالتفاوت» للذکر مثل حظّ الاُنثیین علی تقدیر التعدّد مختلفاً.

«الخامسه» :

«لو اجتمع اُختٌ للأبوین مع واحدٍ من کلاله الاُمّ أو جماعهٍ أو اُختان للأبوین مع واحدٍ من» کلاله «الاُمّ فالمردود» وهو الفاضل عن الفروض «علی قرابه الأبوین» وهو الاُخت أو الاُختان علی الأشهر. وتفرّد الحسن ابن أبی عقیل (1)والفضل بن شاذان (2)بأنّ الباقی یردّ علی الجمیع بالنسبه أرباعاً أو أخماساً.

«السادسه» :

«الصوره بحالها» بأن اجتمع کلاله الاُمّ مع الاُخت، أو الاُختین «لکن کان الاُخت، أو الأخوات للأب وحده، ففی الردّ علی قرابه الأب هنا» خاصّه، أو علیهما «قولان» مشهوران:

أحدهما: قول الشیخین (3)وأتباعهما (4): یختصّ به کلاله الأب؛ لروایه محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام: «فی ابن اُخت لأب، وابن اُخت لاُمّ، قال: لابن الاُخت للاُمّ السدس، ولابن الاُخت للأب الباقی» (5)وهو یستلزم کون الاُمّ

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 447


1- حکاه عنه العلّامه فی المختلف 9:46.
2- حکاه عنه الشهید فی الدروس 2:368، واُنظر الکافی 7:106.
3- المقنعه:690، والنهایه:638، والاستبصار 4:168 ذیل الحدیث 637.
4- مثل أبی الصلاح فی الکافی:371-372، والقاضی فی المهذّب:135-136، وابن حمزه فی الوسیله:388.
5- الوسائل 17:494، الباب 7 من أبواب میراث الإخوه والأجداد، الحدیث الأوّل.

کذلک؛ لأنّ الولد إنّما یرث بواسطتها، ولأنّ النقص یدخل علی قرابه الأب دون الاُخری، ومن کان علیه الغُرم فله الغُنم «وثبوته» أی ثبوت الردّ علی قرابه الأب خاصّه «قویّ» للروایه والاعتبار.

والثانی: قول الشیخ أیضاً (1)وابن إدریس (2)والمحقّق (3)وأحد قولی العلّامه (4): یردّ علیهما؛ لتساویهما فی المرتبه وفَقد المخصّص، استضعافاً للروایه (5)فإنّ فی طریقها علیّ بن فضّال وهو فطحیٌّ، ومنع اقتضاء دخول النقص الاختصاصَ؛ لتخلّفه فی البنت مع الأبوین.

وأجاب المصنّف عنهما بأنّ ابن فضّال ثقه وإن کان فاسد العقیده، وتخلّف الحکم فی البنت لمانعٍ (6)وهو وجود معارض یدخل النقص علیه، أعنی الأبوین.

«السابعه» :

«تقوم کلاله الأب مقام کلاله الأبوین عند عدمهم فی کلّ موضع» انفردت أو جامعت کلاله الاُمّ أو الأجداد أو هما، فلها مع کلاله الاُمّ ما زاد عن السدس أو الثلث، ومع الأجداد ما فصّل فی کلاله الأبوین من المساواه والتفضیل والاستحقاق بالقرابه، إلّاأن تکون إناثاً فتستحقّ النصف، أو الثلثین تسمیهً.

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 448


1- المبسوط 4:73.
2- السرائر 3:260.
3- الشرائع 4:28، والمختصر النافع:269.
4- التبصره:169، والتحریر 5:20-21.
5- روایه محمّد بن مسلم.
6- اُنظر غایه المراد 3:561.

والباقی ردّاً إلی آخر ما ذکر فی کلاله الأبوین.

«الثامنه» :

«لو اجتمع الإخوه والأجداد، فلقرابه الاُمّ من الإخوه والأجداد الثلث بینهم بالسویّه» ذکوراً کانوا أم إناثاً، أم ذکوراً وإناثاً، متعدّدین فی الطرفین أم متّحدین «ولقرابه الأب من الإخوه والأجداد الثلثان، بینهم للذکر ضِعف الاُنثی کذلک» فلو کان المجتمعون فیهما جدّاً وجدّه للاُمّ وأخاً واُختاً لها، وجدّاً وجدّه للأب وأخاً واُختاً له فلأقرباء الاُمّ الثلثُ-واحد من ثلاثه أصل الفریضه - وسهامهم أربعه، ولأقرباء الأب اثنان منها، وسهامهم ستّه، فیطرح المتداخل والعددان یتوافقان بالنصف، فیضرب الوفق وهو اثنان فی ستّه ثمّ المرتفع فی أصل الفریضه یبلغ ستّهً وثلاثین، ثلثها لأقرباء الاُمّ الأربعه لکلٍّ ثلاثه، وثلثاها لأقرباء الأب الأربعه بالتفاوت، فلکلّ اُنثی أربعه ولکلّ ذکر ثمانیه.

وکذا الحکم لو کان من طرف الاُمّ أخ وجدّ، ومثلهما من طرف الأب وإن اختلفت الفریضه.

ولو کان المجتمع من طرف الجدوده للاُمّ جدّاً واحداً أو جدّه، مع الأجداد والإخوه المتعدّدین من طرف الأب، فللجدّ أو الجدّه للاُمّ الثلث، والباقی للإخوه والأجداد للأب بالسویّه مع تساویهم ذکوریّه واُنوثیّه وبالاختلاف مع الاختلاف.

ولو فُرض جدّه لاُمّ وجدّ لأب وأخ لأب، فلکلّ واحد منهم الثلث.

ولو کان بدل الجدّ للأب جدّه فلها ثلث الثلثین-اثنان من تسعه-وکذا لو کان بدل الأخ اُختاً، فلها ثلثهما.

ولو خلّف أخاً أو اُختاً لاُمّ مع الأجداد مطلقاً (1)للأب، فللأخ أو الاُخت

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 449


1- ذکوراً کانوا أم إناثاً أم بالتفریق.

السدس، والباقی للأجداد. ولو تعدّد الإخوه للاُمّ فلهم الثلث. وهذا بخلاف الجدّ والجدّه للاُمّ فإنّ له الثلث وإن اتّحد.

ولو خلّف الجدّین للاُمّ أو أحدهما مع الإخوه للاُمّ وجدّاً أو جدّه للأب، فللمتقرّب بالاُمّ من الجدوده والإخوه الثلث وللجدّه للأب الثلثان، وعلی هذا قس ما یرد علیک.

«التاسعه» :

«الجدّ وإن علا یقاسم الإخوه» ولا یمنع بُعدُ الجدّ الأعلی بالنسبه إلی الجدّ الأسفل المساوی للإخوه؛ لإطلاق النصوص بتساوی الإخوه والأجداد (1)الصادق بذلک «و» کذلک «ابن الأخ وإن نزل یقاسم الأجداد» الدنیا وإن کانوا مساوین للإخوه المتقدّمین رتبهً علی أولادهم؛ لما ذکر (2).

«وإنّما یَمنعُ الجدُّ» بالرفع «الأدنی» والجدّهُ وإن کانا للاُمّ «الجدَّ» بالنصب «الأعلی» وإن کان للأب، دون أولاد الإخوه مطلقاً (3)وکذا یمنع کلّ طبقه من الأجداد من فوقَها ولا یمنعهم الإخوه.

«ویمنع الأخُ» وإن کان للاُمّ ومثله الاُخت «ابنَ الأخ» وإن کان للأبوین؛ لأنّهما جهه واحده یمنع الأقربُ منها الأبعدَ.

«و» کذا «یمنع ابنُ الأخ» مطلقاً «ابن ابنه» مطلقاً «وعلی هذا»

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 450


1- الوسائل 17:488، الباب 6 من أبواب میراث الإخوه والأجداد.
2- من إطلاق النصوص.
3- سواء کانوا لأبوین أم لأحدهما.

القیاس یمنع کلّ أقرب بمرتبه وإن کان للاُمّ الأبعدَ وإن کان للأبوین. خلافاً للفضل ابن شاذان من قدمائنا، حیث جعل للأخ من الاُمّ السدس والباقی لابن الأخ للأبوین کأبیه، وکذا الحکم فی الأولاد المترتّبین، محتجّاً باجتماع السببین (1).

ویُضعّف بتفاوت الدرجتین المسقط لاعتبار السبب.

«العاشره» :

«الزوج والزوجه مع الإخوه» وأولادهم «والأجداد» مطلقاً (2)«یأخذان نصیبهما الأعلی» وهو النصف والربع «ولأجداد الاُمّ أو الإخوه للاُمّ أو القبیلتین ثلث الأصل، والباقی لقرابه الأبوین» الأجداد والإخوه «أو» لإخوه (3)«الأب (4)مع عدمهم» فلو فرض أنّ قرابه الاُمّ: جدّ وجدّه وأخ واُخت، وقرابه الأب کذلک مع الزوج، فللزوج النصف-ثلاثهٌ من ستّه أصلِ الفریضه؛ لأنّها المجتمع من ضرب أحد مخرجی النصف والثلث فی الآخر - ولقرابه الاُمّ الثلث-اثنان-وعددهم أربعه، ولقرابه الأب واحد وعددهم ستّه، ینکسر علی الفریقین ویدخل النصیب فی السهام وتتوافق فیضرب وفق أحدهما فی الآخر، ثمّ المجتمع فی أصل الفریضه تبلغ اثنین وسبعین.

«الحادیه عشره» :

«لو ترک» ثمانیه أجداد: «الأجداد الأربعه لأبیه» أی جدّ أبیه وجدّته لأبیه، وجدّه وجدّته لاُمّه «ومثلهم لاُمّه» وهذه الثمانیه أجدادُ المیّت فی

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 451


1- حکاه عنه الکلینی فی الکافی 7:107.
2- وإن علوا، لأب کانوا أم لاُمّ، ذکوراً وإناثاً.
3- فی (ع) : الإخوه.
4- فی (س) : للأب، وکذا فی (ع) من الشرح.

المرتبه الثانیه، فإنّ کلّ مرتبه تزید عن السابقه بمثلها، فکما أنّ له فی الاُولی أربعه، ففی الثانیه ثمانیه، وفی الثالثه ستّه عشر، وهکذا. . . «فالمسأله» یعنی أصل مسأله (1)الأجداد الثمانیه «من ثلاثه أسهم» هی مخرج ما فیها من الفروض وهو الثلث (2)وذلک هو ضابط أصل کلّ مسأله فی هذا الباب.

«سهمٌ» من الثلاثه «لأقرباء الاُمّ» وهو ثلثها «لا ینقسم علی» عددهم وهو «أربعه، وسهمان لأقرباء الأب لا ینقسم علی» سهامهم وهی «تسعه» لأنّ ثلثی الثلثین لجدّ أبیه وجدّته لأبیه بینهما أثلاثاً، وثلثه لجدّ أبیه وجدّته لاُمّه أثلاثاً أیضاً، فترتقی سهام الأربعه إلی تسعه، فقد انکسرت علی الفریقین، وبین عدد کلّ فریق ونصیبه مباینه، وکذا بین العددین، فیطرح النصیب ویضرب أحد العددین فی الآخر «ومضروبهما» أی مضروب الأربعه فی التسعه «ستّ وثلاثون» ثمّ یضرب المرتفع فی أصل الفریضه وهو الثلاثه «ومضروبها فی الأصل مئه وثمانیه. ثلثها» ستّ وثلاثون «ینقسم (3)علی» أجداد اُمّه ال «أربعه» بالسویّه، لکلّ واحد تسعه «وثلثاها» اثنان وسبعون «ینقسم (4)علی تسعه» لکلّ سهم ثمانیه، فلجدّ الأب وجدّته لأبیه ثلثا ذلک: ثمانیه وأربعون، ثلثه للجدّه: ستّه عشر، وثلثاه للجدّ: اثنان وثلاثون. ولجدّ الأب وجدّته لاُمّه أربعه وعشرون، ثلثا ذلک للجدّ: ستّه عشر، وثلثه للجدّه: ثمانیه.

هذا هو المشهور بین الأصحاب، ذهب إلیه الشیخ (5)وتبعه الأکثر.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 452


1- فی (ع) : المسأله.
2- فی (ش) زیاده: «والثلثان» تصحیحاً.
3- و
4- فی (س) : یقسم.
5- النهایه:649.

وفی المسأله قولان آخران:

أحدهما للشیخ معین الدین المصری (1): أنّ ثلث الثلث لأبوی اُمّ الاُمّ بالسویّه وثلثاه لأبوی أبیها بالسویّه أیضاً، وثلث الثلثین لأبوی اُمّ الأب بالسویّه وثلثاهما لأبوی أبیه أثلاثاً. فسهام قرابه الاُمّ ستّه وسهام قرابه الأب ثمانیه عشر فیجتزأ بها؛ لدخول الاُخری فیها، وتُضرب فی أصل المسأله یبلغ أربعهً وخمسین. ثلثها ثمانیه عشر لأجداد الاُمّ، منها اثنا عشر لأبوی أبیها بالسویّه، وستّه لأبوی اُمّها کذلک. وستّه وثلاثون لأجداد الأب، منها اثنا عشر لأبوی اُمّه بالسویّه، وأربعه وعشرون لأبوی أبیه أثلاثاً. وهو ظاهر.

والثانی للشیخ زین الدین محمّد بن القاسم (2)البُرْزُهی (3): أنّ ثلث الثلث لأبوی اُمّ الاُمّ بالسویّه، وثلثیه لأبوی أبیها أثلاثاً، وقسمه أجداد الأب کما ذکره الشیخ. وصحّتها أیضاً من أربعه وخمسین، لکن یختلف وجه الارتفاع، فإنّ سهام أقرباء الاُمّ هنا ثمانیه عشر وأقرباء الأب تسعه تُداخِلها، فیُجتزی بضرب الثمانیه عشر فی الثلاثه أصل الفریضه.

ومنشأ الاختلاف: النظرُ إلی أنّ قسمه المنتسب إلی الاُمّ بالسویّه، فمنهم من لاحظ الاُمومه فی جمیع أجداد الاُمّ (4)ومنهم من لاحظ الأصل (5)ومنهم من لاحظ الجهتین (6).

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 453


1- حکاه عنه الشهید فی الدروس 2:370-371.
2- فی (ع) : أبی القاسم.
3- حکاه عنه الشهید فی الدروس 2:371.
4- وهو الشیخ ومن تبعه.
5- وهو القائل بالقول الثانی.
6- وهو القائل بالقول الثالث.

«الثانیه عشره» :

«أولاد الإخوه یقومون مقام آبائهم عند عدمهم، ویأخذ کلّ» واحد من الأولاد «نصیبَ من یتقرّب به» فلأولاد الاُختِ المنفردهِ للأبوین أو الأبِ النصفُ تسمیهً والباقی ردّاً وإن کانوا ذکوراً، ولأولاد الأخِ للأب المنفردِ المالُ وإن کان اُنثی قرابهً، ولولد الأخ أو الاُخت للاُمّ السدسُ وإن تعدّد الولد، ولأولاد الإخوه المتعدّدین لها الثلثُ، والباقی لأولاد المتقرّب بالأبوین إن وُجدوا، وإلّا فللمتقرّب بالأب، وإلّا رُدّ الباقی علی ولد الأخ للاُمّ، وعلی هذا القیاس باقی الأقسام.

واقتسام الأولاد مع تعدّدهم واختلافهم ذکوریّه واُنوثیّه کآبائهم «فإن کانوا أولاد کلاله الاُمّ فبالسویّه» أی الذکر والاُنثی سواء «وإن کانوا أولاد کلاله الأبوین أو الأب فبالتفاوت» للذکر مثل حظّ الاُنثیین.

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 454

«القول فی میراث الأعمام والأخوال» وأولادهم

وهم اُولوا الأرحام؛ إذ لم یرد علی إرثهم فی القرآن نصّ بخصوصهم وإنّما دخلوا فی آیه أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ (1)وإنّما یرثون مع فقد الإخوه وبنیهم، والأجداد فصاعداً علی الأشهر. ونقل عن الفضل أ نّه لو خلّف خالاً وجدّه لاُمّ اقتسما المال نصفین (2).

«وفیه مسائل»

الاُولی:

«العمّ» المنفرد «یرث المال» أجمع لأبٍ کان أم لاُمّ «وکذا العمّه» المنفرده.

«وللأعمام (3)» أی العمّین فصاعداً «المالُ» بینهم «بالسویّه، وکذا العمّات» مطلقاً (4)فیهما (5).

«ولو اجتمعوا» الأعمام والعمّات «اقتسموه بالسویّه إن کانوا» جمیعاً

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 455


1- الأنفال:75، والأحزاب:6.
2- نقله الصدوق فی الفقیه 4:292-293.
3- فی (ق) و (س) : الأعمام.
4- لأب أو لاُمّ.
5- أی فی الأعمام والعمّات.

أعماماً أو عمّاتٍ «لاُمّ» أی إخوه أب المیّت من اُمّه خاصّه «وإلّا» یکونوا لاُمّ خاصّه، بل للأبوین أو للأب «فبالتفاوت» للذکر مثل حظّ الاُنثیین.

«والکلام فی قرابه الأب وحده» من الأعمام والأخوال «کما سلف فی الإخوه» : من أ نّها لا ترث إلّامع فقد قرابه الأبوین مع تساویهما فی الدرجه، واستحقاق الفاضل عن حقّ قرابه الاُمّ من السدس والثلث وغیر ذلک.

«الثانیه» :

«للعمّ الواحد للاُمّ أو العمّه» الواحده لها «مع قرابه الأب» أی العمّ أو العمّه للأب الشامل للأبوین وللأب وحده «السدس، وللزائد» عن الواحد مطلقاً (1)«الثلث» بالسویّه کما فی الإخوه «والباقی» عن السدس والثلث من المال «لقرابه الأب» والاُمّ أو الأب مع فقده (2)«وإن کان» قرابهُ الأب «واحداً» ذکراً أو (3)اُنثی. ثمّ إن تعدّد واختلف بالذکوره والاُنوثه فللذکر مثل حظّ الاُنثیین کما مرّ.

«الثالثه» :

«للخال أو الخاله أو هما أو الأخوال» أو الخالات «مع الانفراد المالُ بالسویّه» لأبٍ کانوا أم لاُمّ أم لهما.

«ولو» اجتمعوا و «تفرّقوا» بأن خلّف خالاً لأبیه أی أخا اُمّه لأبیها،

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 456


1- ذکوراً وإناثاً أو بالتفریق.
2- أی فقد قرابه الأب والاُمّ.
3- فی (ع) و (ف) بدل «أو» : و.

وخالاً لاُمّه أی أخاها لاُمّها خاصّه، وخالاً لأبویه أی أخاها لأبویها، أو خالات کذلک أو مجتمعین «سقط کلاله الأب» وحدها بکلاله الأبوین «وکان لکلاله الاُمّ السدس إن کان واحداً، والثلث إن کان أکثر بالسویّه» وإن اختلفوا فی الذکوره والاُنوثه «ولکلاله الأب الباقی بالسویّه» أیضاً علی الأظهر؛ لاشتراک الجمیع فی التقرّب بالاُمّ. ونقل الشیخ فی الخلاف عن بعض الأصحاب أ نّهم یقتسمونه للذکر ضِعف الاُنثی (1)وهو نادر.

«الرابعه» :

«لو اجتمع الأعمام والأخوال» أی الجنسان لیشمل الواحد منهما والمتعدّد «فللأخوال الثلث وإن کان واحداً» لاُمّ «علی الأصحّ، وللأعمام الثلثان وإن کان واحداً» لأنّ الأخوال یرثون نصیب من تقرّبوا به وهو الاُخت ونصیبها الثلث، والأعمام یرثون نصیب من یتقرّبون به وهو الأخ ونصیبه الثلثان.

ومنه یظهر عدم الفرق بین اتّحاد الخال وتعدّده وذکوریّته واُنوثیّته، والأخبار مع ذلک متظافره به.

ففی صحیحه أبی بصیر عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: «إنّ فی کتاب علیّ علیه السلام رجل مات وترک عمّه وخاله؟ فقال: للعمّه الثلثان وللخاله الثلث» (2).

وإنّ فیه (3)أیضاً: «إنّ العمّه بمنزله الأب والخاله بمنزله الاُمّ، وبنت الأخ

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 457


1- الخلاف 4:17، المسأله 6 من کتاب الفرائض.
2- الوسائل 17:504، الباب 2 من أبواب میراث الأعمام والأخوال، الحدیث الأوّل.
3- فی کتاب علیّ سلام اللّٰه علیه.

بمنزله الأخ، وکلّ ذی رحم بمنزله الرحم الذی یجرّ به، إلّاأن یکون وارثٌ أقربَ إلی المیّت منه فیحجبه» (1).

ومقابل الأصحّ قول ابن أبی عقیل: إنّ للخال المتّحد السدس وللعمّ النصف حیث یجتمع العمّ والخال، والباقی یردّ علیهما بقَدَر سهامهما، وکذلک لو ترک عمّه وخاله، للعمّه النصف وللخاله السدس والباقی یردّ علیهما بالنسبه (2)وهو نادر ومستنده غیر واضح.

وقد تقدّم ما یدلّ علی قدر الاستحقاق وکیفیّهِ القسمه لو تعدّدوا (3)فلو کانوا متفرّقین فللأخوال من جهه الاُمّ ثلث الثلث، ومع الاتّحاد سدسه، والباقی من الثلث للأخوال من جهه الأب وإن کان واحداً. والثلثان للأعمام، سدسهما للمتقرّب منهم بالاُمّ إن کان واحداً، وثلثهما إن کان أکثر بالسویّه وإن اختلفوا فی الذکوریّه والاُنوثیّه، والباقی للأعمام المتقرّبین بالأب بالتفاوت.

«الخامسه» :

«للزوج أو الزوجه مع الأعمام والأخوال نصیبه الأعلی» النصف أو الربع «وللأخوال» وإن اتّحدوا أو کانوا لاُمّ کما مرّ (4)«الثلث من الأصل» لا من الباقی «وللأعمام الباقی» وهو السدس علی تقدیر الزوج، وهو مع الربع علی

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 458


1- الوسائل 17:505، الباب 2 من أبواب میراث الأعمام والأخوال، الحدیث 6.
2- اُنظر المختلف 9:28.
3- تقدّم فی المسأله الاُولی.
4- مرّ فی المسأله الرابعه.

تقدیر الزوجه.

ولو تفرّق الأعمام والأخوال مع أحد الزوجین أخذ نصیبَه الأعلی، وللأخوال الثلث، سدسُه لمن تقرّب بالاُمّ منهم إن کان واحداً وثلثه إن کان أکثر، والباقی من الثلث للأخوال من قبل الأبوین أو الأب. والباقی بعد نصیب أحد الزوجین والأخوال للأعمام، سدسُه للمتقرّب منهم بالاُمّ إن کان واحداً، وثلثه إن کان أکثر بالسویّه، والباقی للمتقرّب منهم بالأبوین أو بالأب بالتفاوت.

ولو اجتمع الزوجان مع الأعمام خاصّه، أو الأخوال فلکلّ منهما نصیبُه الأعلی کذلک، والباقی للأعمام أو للأخوال وإن اتّحدوا، ومع التعدّد واتّفاق الجهه - کالأعمام من الأب خاصّه أو من الاُمّ، أو الأخوال کذلک-یقتسمون الباقی کما فُصّل (1).

ولو اختلفت کما لو خلّفت زوجاً وخالاً من الاُمّ وخالاً من الأبوین أو الأب، فللزوج النصف وللخال من الاُمّ سدسُ الأصل، کما نقله المصنّف فی الدروس عن ظاهر کلام الأصحاب (2)کما لو لم یکن هناک زوج؛ لأنّ الزوج لا یزاحم المتقرّب بالاُمّ. وأشار إلیه هنا بقوله:

«وقیل: للخال من الاُمّ مع الخال من الأب والزوج ثلثُ الباقی» (3)[ تنزیلاً لخال الاُمّ منزله الخؤوله حیث تقرّب بالاُمّ، وخال الأب منزله العمومه حیث تقرّب به. وهذا القول لم یذکره المصنّف فی الدروس، ولا العلّامه حیث

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 459


1- فی المسأله الثانیه والثالثه والرابعه.
2- الدروس 2:374.
3- لم نعثر علیه.

نقل الخلاف ] (1).

«وقیل: سدسُه» أی سدس الباقی. وهذا القول نقله المصنّف فی الدروس (2)والعلّامه فی القواعد والتحریر (3)عن بعض الأصحاب، ولم یعیّنوا قائله.

واختار المصنّف فی الدروس (4)والعلّامه (5)وولده السعید (6)أنّ له سدسَ الثلث؛ لأنّ الثلث نصیب الخؤوله، فللمتقرّب بالاُمّ منهم سدسه مع اتّحاده، وثلثه مع تعدّده.

ویشکل بأنّ الثلث إنّما یکون نصیبهم مع مجامعه الأعمام، وإلّا فجمیع المال لهم، فإذا زاحمهم أحد الزوجین زاحم المتقرّبَ منهم بالأب، وبقیت حصّه المتقرّب بالاُمّ-وهو السدس مع وحدته، والثلث مع تعدّده-خالیه عن المعارض.

ولو کان مع أحد الزوجین أعمامٌ متفرّقون فلمن تقرّب منهم بالاُمّ سدسُ الأصل أو ثلثُه، بلا خلاف علی ما یظهر منهم (7)والباقی للمتقرّب بالأب. ویحتمل علی ما ذکروه فی الخؤوله أن یکون للعمّ للاُمّ سُدس الباقی خاصّه أو ثلثه أو

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 460


1- ما بین المعقوفتین لم یرد فی المخطوطات.
2- الدروس 2:373.
3- القواعد 3:370-371، والتحریر 5:32.
4- الدروس 2:373.
5- القواعد 3:371، والتحریر 5:32.
6- اُنظر الإیضاح 4:229.
7- کالعلّامه فی التحریر 5:30، والشهید فی الدروس 2:374.

سدس الثلثین خاصّه أو ثلثهما، بتقریب ما سبق.

«السادسه» :

«عمومه المیّت وعمّاته» لأب واُمّ أو لأحدهما «وخؤولته وخالاته» کذلک وأولادهم وإن نزلوا عند عدمهم «أولی من عمومه أبیه وعمّاته وخؤولته وخالاته، ومن عمومه اُمّه وعمّاتها وخؤولتها وخالاتها» لأنّهم أقرب منهم بدرجه.

«ویقومون» أی عمومه الأب والاُمّ وخؤولتهما «مقامَهم عند عدمهم وعدم أولادهم وإن نزلوا» ویقدّم الأقرب منهم إلی المیّت وأولاده فالأقرب، فابن العمّ مطلقاً أولی من عمّ الأب، وابن عمّ الأب أولی من عمّ الجدّ، وعمّ الجدّ أولی من عمّ أب الجدّ، وهکذا. . . وکذا الخؤوله، وکذلک الخال للاُمّ أولی من عمّ الأب.

ویقاسم کلّ منهم الآخر مع تساویهم فی الدرجه، فلو ترک المیّت عمّ أبیه وعمّته وخالَه وخالتَه، وعمَّ اُمّه وعمَّتها وخالَها وخالتَها ورثوا جمیعاً؛ لاستواء درجتهم، فالثلث لقرابه الاُمّ بالسویّه علی المشهور، والثلثان لقرابه الأب عمومهً وخؤولهً، ثلثهما للخال والخاله بالسویّه، وثلثاهما للعمّ والعمّه أثلاثاً.

وصحّتها من مئه وثمانیه کمسأله الأجداد الثمانیه، إلّاأنّ الطریق هنا: أنّ سهام أقرباء الأب ثمانیه عشر توافق سهام أقرباء الاُمّ الأربعه بالنصف، فیُضرب نصف أحدهما فی الآخر، ثمّ المجتمع فی أصل الفریضه وهو ثلاثه.

وقیل: لخال الاُمّ وخالتها ثلث الثلث بالسویّه، وثلثاه لعمّها وعمّتها بالسویّه (1)

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 461


1- قاله المحقّق نصیر الدین الطوسی کما نقله فخر المحقّقین فی الإیضاح 4:230.

فهی کمسأله الأجداد علی مذهب معین الدین المصری (1).

وقیل: للأخوال الأربعه الثلث بالسویّه، وللأعمام الثلثان، ثلثه لعمّ الاُمّ وعمّتها بالسویّه أیضاً، وثلثاه لعمّ الأب وعمّته أثلاثاً، وصحّتها من مئه وثمانیه کالأوّل (2).

«السابعه» :

«أولاد العمومه والخؤوله یقومون مقام آبائهم» واُمّهاتِهم «عند عدمهم، ویأخذ کلّ منهم نصیب من یتقرّب به» فیأخذ ولد العمّه وإن کان اُنثی الثلثین، وولدُ الخال وإن کان ذکراً الثلثَ، وابنُ العمّه مع بنت العمّ الثلثَ کذلک، ویتساوی ابن الخال وابن الخاله. ویأخذ أولاد العمّ للاُمّ السدسَ إن کان واحداً والثلث إن کان أکثر، والباقی لأولاد العمّ للأبوین أو للأب. وکذا القول فی أولاد الخؤوله المتفرّقین.

ولو اجتمعوا جمیعاً، فلأولاد الخال الواحد أو الخاله للاُمّ سدس الثلث، ولأولاد الخالین أو الخالتین أو هما ثلث الثلث، وباقیه للمتقرّب منهم بالأب، وکذا القول فی أولاد العمومه المتفرّقین بالنظر إلی الثلثین، وهکذا. . .

«ویقتسم أولاد العمومه من الأبوین» إذا کانوا إخوه مختلفین بالذکوریّه والاُنوثیّه «بالتفاوت» للذکر مثل حظّ الاُنثیین «وکذا» أولاد العمومه «من الأب» حیث یرثون مع فقد المتقرّب بالأبوین.

«و» یقتسم «أولاد العمومه من الاُمّ بالتساوی، وکذا أولاد الخؤوله»

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 462


1- تقدّم عنه فی الصفحه 205.
2- لم نعثر علیه.

مطلقاً.

ولو جامعهم زوج أو زوجه فکمجامعته لآبائهم، فیأخذ النصفَ أو الربعَ، ومَن تقرّب بالاُمّ نصیبَه الأصلی من أصل الترکه، والباقی لقرابه الأبوین أو الأب.

«الثامنه» :

«لا یرث الأبعد مع الأقرب فی الأعمام والأخوال» وإن لم یکن من صنفه، فلا یرث ابن الخال ولو للأبوین مع الخال ولو للاُمّ، ولا مع العمّ مطلقاً ولا ابن العمّ مطلقاً مع العمّه کذلک، ولا مع الخال مطلقاً «و» کذا «أولادهم» لا یرث الأبعد منهم عن المیّت مع الأقرب إلیه کابن ابن العمّ مع ابن العمّ أو ابن الخال.

«إلّافی مسأله ابن العمّ» للأبوین «والعمّ» للأب فإنّها خارجه من القاعده بالإجماع وقد تقدّمت (1)وهذا بخلاف ما تقدّم فی الإخوه والأجداد (2)فإنّ قریب کلّ من الصنفین لا یمنع بعید الآخر.

والفرق: أنّ میراث الأعمام والأخوال ثبت بعموم آیه أُولُوا اَلْأَرْحٰامِ وقاعدتها تقدیم الأقرب فالأقرب مطلقاً. بخلاف الإخوه والأجداد، فإنّ کلّ واحد ثبت بخصوصه من غیر اعتبار الآخر، فیشارک البعیدُ القریبَ، مضافاً إلی النصوص الدالّه علیه، فروی سلمه بن مُحرِز عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال فی ابن عمّ وخالّه: «المال للخاله» وفی ابن عمّ وخال: «المالُ للخال» (3).

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 463


1- تقدّمت فی الصفحه 170.
2- تقدّم فی الصفحه 202.
3- الوسائل 17:509، الباب 5 من أبواب میراث الأعمام والأخوال، الحدیث 4.

وأمّا النصوص الدالّه علی مشارکه الأبعد من أولاد الإخوه للأقرب من الأجداد فکثیره جدّاً، ففی صحیحه محمّد بن مسلم قال: «نظرت إلی صحیفه ینظر فیها أبو جعفر علیه السلام قال: وقرأت فیها مکتوباً: ابن أخ وجدّ: المالُ بینهما سواء. فقلت لأبی جعفر علیه السلام: إنّ مَن عندنا لا یقضی بهذا القضاء، لا یجعلون لابن الأخ مع الجدّ شیئاً! فقال أبو جعفر علیه السلام: إنّه إملاء رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله وخطّ علیّ علیه السلام» (1).

وعن محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام قال: «حدّثنی جابر عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله-ولم یکن یکذب جابر-أنّ ابن الأخ یقاسم الجدّ» (2).

«التاسعه» :

«من له سببان» أی موجبان للإرث، أعمّ من السبب السابق (3)فإنّ هذا یشمل النسب «یرث بهما» إذا تساویا فی المرتبه «کعمّ هو خالٌ» کما إذا تزوّج أخوه لأبیه اُختَه لاُمّه، فإنّه یصیر عمّاً لولدهما للأب خالاً للاُمّ، فیرث نصیبهما لو جامعه غیره کعمّ آخر أو خال. وهذا مثال للنسبین.

أمّا السببان بالمعنی الأخصّ فیتّفقان کذلک فی زوج هو معتِق أو ضامن الجریره.

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 464


1- الوسائل 17:486، الباب 5 من أبواب میراث الإخوه والأجداد، الحدیث 5.
2- المصدر السابق: الحدیث 3.
3- أی السبب الذی نصّ علیه الماتن قدس سره فی أوّل کتاب المیراث بقوله: «یوجب الإرث النسب والسبب» راجع الصفحه 157.

«ولو کان أحدهما» أی السببان بالمعنی الأعمّ «یحجب الآخر ورث» مَن جَمَعهما «من جهه» السبب «الحاجب» خاصّه «کابن عمّ هو أخ لاُمّ» فیرث بالاُخوّه. هذا فی النسبین. وأمّا فی السببین اللذین یحجب أحدهما الآخر کالإمام إذا مات عتیقه، فإنّه یرث بالعتق لا بالإمامه، وکمعتق هو ضامن جریره (1).

ویمکن فرض أنساب متعدّده لا یحجب أحدها الباقی، کابن ابن عمّ لأب، هو ابن ابن خال لاُمّ، هو ابن بنت عمّه، هو ابن بنت خاله. وقد یتعدّد کذلک مع حَجب بعضها لبعض، کأخ لاُمّ هو ابن عمّ وابن خال.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 465


1- یمکن فرضه، مع أنّ ضمان الجریره مشروطٌ بعدم الوارث بأن یتأخّر الإعتاق عن الضمان، کما لو کان قد ضمن جریره کافرٍ ثمّ استرقّ فأعتقه وقلنا ببقاء ضمان الجریره. (منه رحمه الله) .
«القول فی میراث الأزواج»

الزوجان «یتوارثان» ویصاحبان جمیع الورثه مع خلوّهما من الموانع «وإن لم یدخل» الزوجُ «إلّافی المریض» الذی یتزوّج فی مرضه، فإنّه لا یرثها ولا ترثه «إلّاأن» یدخل أو «یبرأ» من مرضه فیتوارثان بعده وإن مات قبل الدخول، ولو کانت المریضه هی الزوجه توارثا وإن لم یدخل علی الأقرب کالصحیحه، عملاً بالأصل.

وتخلُّفه فی الزوج لدلیل خارج (1)لا یوجب إلحاقها به؛ لأنّه قیاس.

«والطلاق الرجعی لا یمنع من الإرث» من الطرفین «إذا مات أحدهما فی العدّه» الرجعیّه؛ لأنّ المطلّقه رجعیّه بحکم الزوجه «بخلاف البائن» فإنّه لا یقع بعده توارث فی عدّته «إلّا» [ أن یطلّق وهو ] (2)«فی المرض (3)» فإنّها ترثه إلی سنه، ولا یرثها هو «علی ما سلف» فی کتاب الطلاق (4).

ثمّ الزوجه إن کانت ذات ولد من الزوج ورثت من جمیع ما ترکه کغیرها من الورثه علی المشهور، خصوصاً بین المتأخّرین (5)وکذا یرثها الزوج مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 466


1- الوسائل 17:537، الباب 18 من أبواب میراث الأزواج.
2- لم یرد فی (ع) و (ف) .
3- فی (س) : المریض، وکذا فی (ع) من الشرح.
4- سلف فی الجزء الثالث:366.
5- مثل المحقّق فی الشرائع 4:34، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:508-509، والعلّامه فی القواعد 3:376، وغیرهم.

«وتُمنع الزوجه غیر ذات الولد من الأرض» مطلقاً «عیناً وقیمه و» تمنع «من الآلات» أی آلات البناء من الأخشاب والأبواب «والأبنیه» من الأحجار والطوب وغیرها «عیناً لا قیمهً» فیقوَّم البناء والدُور فی أرض المتوفّی خالیه عن الأرض باقیه فیها إلی أن تفنی بغیر عوض علی الأظهر، وتعطی من القیمه الربع أو الثُمن.

ویظهر من العباره: أ نّها ترث من عین الأشجار المثمره وغیرها؛ لعدم استثنائها، فتدخل فی عموم الإرث؛ لأنّ کلّ ما خرج عن المستثنی ترث من عینه کغیرها، وهو أحد الأقوال فی المسأله (1)إلّاأنّ المصنّف لا یُعهد ذلک من مذهبه، وإنّما المعروف منه ومن المتأخّرین حرمانها من عین الأشجار کالأبنیه دون قیمتها.

ویمکن حمل الآلات علی ما یشمل الأشجار کما حمل هو (2)وغیره (3)کلامَ الشیخ فی النهایه (4)علی ذلک، مع أ نّه لم یتعرّض للأشجار، وجعلوا کلامه کقول المتأخّرین فی حرمانها من عین الأشجار حیث ذکر الآلات. وهو حمل بعید علی

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 467


1- ثانیها: أ نّها لا ترث من رقبه الأرض وترث من الآلات والأبنیه والنخل والشجر قیمهً لا عیناً، ذهب إلیه العلّامه فی القواعد 3:376، والشهید فی الدروس 2:358. ثالثها: حرمانها من الرباع دون البساتین والضیاع وتعطی قیمه الآلات والأبنیه من الدور والمساکن، ذهب إلیه المفید فی المقنعه:687، وابن إدریس فی السرائر 3:258-259، والمحقّق فی المختصر النافع:272، والآبی فی کشف الرموز 2:462-464. رابعها: قول الإسکافی وهو أ نّها ترث من جمیع ما ترک، نقل ذلک عنه فی کشف الرموز 2:462، والمختلف 9:34.
2- لم نعثر علی کلام الشهید.
3- مثل ابن فهد الحلّی فی المقتصر:365، والمهذّب البارع 4:402.
4- النهایه:642.

خلاف الظاهر. ومع ذلک یبقی فرق بین الآلات هنا وبینها فی عبارته فی الدروس (1)وعباره المتأخّرین حیث ضمّوا إلیها ذکر الأشجار (2)فإنّ المراد بالآلات فی کلامهم ما هو الظاهر منها، وهی آلات البناء والدُور. ولو حُمل کلام المصنّف هنا وکلام الشیخ ومن تبعه علی ما یظهر من معنی «الآلات» ویجعل قولاً برأسه-فی حرمانها من الأرض مطلقاً، ومن آلات البناء عیناً لا قیمه، وإرثها من الشجر کغیره-کان أجود، بل النصوص الصحیحه وغیرها (3)دالّه علیه أکثر من دلالتها علی القول المشهور بین المتأخّرین.

والظاهر عدم الفرق فی الأبنیه بین ما اتّخذ للسکنی وغیرها من المصالح، کالرحی والحمام ومِعصره الزیت والسمسم والعنب والاصطبل والمراح، وغیرها؛ لشمول «الأبنیه» لذلک کلّه وإن لم یدخل فی «الرباع» المعبّر به فی کثیر من الأخبار (4)لأنّه جمع «رَبْع» وهو الدار.

ولو اجتمع ذات الولد والخالیه عنه فالأقوی اختصاص ذات الولد بثُمن الأرض أجمع وثُمن ما حرمت الاُخری من عینه، واختصاصها بدفع القیمه دون سائر الورثه؛ لأنّ سهم الزوجیّه منحصر فیهما فإذا حرمت إحداهما من بعضه اختصّ بالاُخری. وإنّ دفع القیمه علی وجه القهر لا الاختیار، فهو کالدین لا یفرق فیه بین بذل الوارث العین وعدمه، ولا بین امتناعه من القیمه وعدمه، فیبقی فی ذمّته إلی أن یمکن الحاکم إجباره علی أدائها، أو البیع علیه قهراً کغیره من

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 468


1- اُنظر الدروس 2:358.
2- راجع القواعد 3:376، والتنقیح الرائع 4:192، والمهذّب البارع 4:402.
3- الوسائل 17:517-522، الباب 6 من أبواب میراث الأزواج.
4- المصدر السابق: الحدیثان 2 و 11، و 523، الباب 7 من الأبواب، الحدیث 2.

الممتنعین من أداء الحقّ. ولو تعذّر ذلک کلّه بقی فی ذمّته إلی أن یمکن [ للزوجه ] (1)تخلیصه ولو مقاصّهً، سواء فی ذلک الحصّه (2)وغیرها.

واعلم أنّ النصوص مع کثرتها فی هذا الباب (3)خالیه عن الفرق بین الزوجتین، بل تدلّ علی اشتراکهما فی الحرمان، وعلیه جماعه من الأصحاب (4). والتعلیل الوارد فیها له (5)-وهو الخوف من إدخال المرأه علی الورثه من یکرهون-شامل لهما أیضاً، وإن کان فی الخالیه من الولد أقوی.

ووجهُ فرقِ المصنّف وغیره بینهما ورودُه فی روایه ابن اُذینه (6)وهی مقطوعه تقصر عن تخصیص تلک الأخبار الکثیره، وفیها الصحیح (7)والحسن (8)إلّا أنّ فی الفرق تقلیلاً لتخصیص آیه إرث الزوجه (9)مع وقوع الشبهه بما ذکر فی عموم الأخبار، فلعلّه أولی من تقلیل تخصیص الأخبار؛ مضافاً إلی

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 469


1- فی المخطوطات: الزوجه.
2- أی حصّتها من نفس العین المقوَّمه.
3- الوسائل 17:517-522، الباب 6 من أبواب میراث الأزواج.
4- مثل المفید فی المقنعه:687، والسیّد فی الانتصار:585، المسأله 319، والشیخ فی الاستبصار 4:154-155، والحلبی فی الکافی فی الفقه:374، وغیرهم.
5- للحرمان.
6- الوسائل 17:523، الباب 7 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث 2.
7- مثل صحیحه زراره، راجع الوسائل 17:517، الباب 6 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث الأوّل، راجع المسالک 13:186.
8- مثل حسنه الفضلاء الخمسه، الحدیث 5 من المصدر السابق.
9- النساء:12 (ولکم نصف ما ترک أزواجکم إن لم یکن لهنّ ولد فإن کان لهنّ ولد فلکم الربع. . . ولهنّ الربع ممّا ترکتم إن لم یکن لکم ولد فإن کان لکم ولد فلهنّ الثمن. . .) .

ذهاب الأکثر إلیه (1).

وفی المسأله أقوال اُخر ومباحث طویله حقّقناها فی رساله مفرده (2)تشتمل علی فوائد مهمّه، فمن أراد تحقیق الحال فلیقف علیها.

«ولو طلّق» ذو الأربع «إحدی الأربع وتزوّج» بخامسه «ومات» قبل تعیین المطلَّقه أو بعده «ثمّ اشتبهت المطلَّقه» من الأربع «فللمعلومه» بالزوجیّه وهی التی تزوّج بها أخیراً «ربع النصیب» الثابت للزوجات وهو الربع أو الثمن «وثلاثه أرباعه بین» الأربع «الباقیات» التی اشتبهت المطلّقه فیهنّ بحیث احتمل أن یکون کلّ واحده هی المطلَّقه «بالسویّه» .

هذا هو المشهور بین الأصحاب لا نعلم فیه مخالفاً غیر ابن إدریس (3)ومستنده (4)روایه أبی بصیر عن الباقر علیه السلام (5)ومحصولها ما ذکرناه. وفی طریق الروایه علیّ بن فضّال، وحاله مشهور (6)ومع ذلک فی الحکم مخالفه للأصل من توریث من یُعلَم عدم إرثه؛ للقطع بأنّ إحدی الأربع غیر وارثه.

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 470


1- راجع الهامش رقم 4 فی الصفحه 218.
2- فی (ش) و (ر) : منفرده. راجع رسائل الشهید الثانی: القسم السادس فی میراث الزوجه 1:447-496.
3- نسب الخلاف إلیه الماتن فی الدروس 2:361، والشارح فی المسالک 13:179 وغیرهما، ولم نعثر علیه فی السرائر 3:301، والظاهر أ نّه موافق للأصحاب کما ذکره فی مفتاح الکرامه 8:185.
4- مستند المشهور.
5- الوسائل 17:525، الباب 9 من أبواب میراث الأزواج، الحدیث الأوّل.
6- فإنّه فطحی، اُنظر المسالک 9:9-10 و 13:39.

«و» من ثَمّ «قیل» والقائل ابن إدریس: «بالقرعه» لأنّها لکلّ أمر مشتبه أو مشتبه فی الظاهر مع تعیّنه فی نفس الأمر. وهو هنا کذلک؛ لأنّ إحدی الأربع فی نفس الأمر لیست وارثه، فمن أخرجتها القرعه بالطلاق مُنعت من الإرث، وحکم بالنصیب للباقیات بالسویّه، وسقط عنها الاعتداد أیضاً؛ لأنّ المفروض انقضاء عدّتها قبل الموت من حیث إنّه قد تزوّج بالخامسه.

وعلی المشهور هل یتعدّی الحکم إلی غیر المنصوص-کما لو اشتبهت المطلّقه فی اثنتین، أو ثلاث خاصّه، أو فی جمله الخمس، أو کان للمطلّق دون أربع زوجات فطلّق واحده وتزوّج باُخری وحصل الاشتباه بواحده أو بأکثر، أو لم یتزوّج واشتبهت المطلّقه بالباقیات أو ببعضهنّ، أو طلّق أزید من واحده وتزوّج کذلک حتّی لو طلّق الأربع وتزوّج بأربع واشتبهن، أو فسخ نکاح واحده لعیب وغیره، أو أزید وتزوّج غیرها أو لم یتزوّج-؟ وجهان:

القرعه-کما ذهب إلیه ابن إدریس فی المنصوص (1)-لأنّه غیر منصوص، مع عموم أ نّها لکلّ أمر مشتبه.

وانسحاب الحکم السابق فی جمیع هذه الفروع؛ لمشارکتها للمنصوص فی المقتضی وهو اشتباه المطلّقه بغیرها من الزوجات، وتساوی الکلّ فی الاستحقاق فلا ترجیح؛ ولأ نّه لا خصوصیّه ظاهره فی قلّه الاشتباه وکثرته، فالنصّ علی عین لا یفید التخصیص بالحکم، بل التنبیه علی مأخذ الحکم وإلحاقه بکلّ ما حصل فیه الاشتباه.

فعلی الأوّل: إذا استخرجت المطلّقه قُسِّم النصیب بین الأربع أو ما اُلحق

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 471


1- السرائر 2:173.

بها بالسویّه.

وعلی الثانی: یُقسَّم نصیب المشتبهه-وهو ربع النصیب إن اشتبهت بواحده، ونصفه إن اشتبهت باثنتین-بین الاثنتین أو الثلاث بالسویّه، ویکون للمعیّنتین نصف النصیب، وللثلاث ثلاثه أرباعه، وهکذا. . .

ولا یخفی: أنّ القول بالقرعه فی غیر موضع النصّ هو الأقوی، بل فیه إن لم یحصل الإجماع. والصلح فی الکلّ خیر.

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 472

«الفصل الثالث» «فی الوَلاء»
اشاره

بفتح الواو، وأصله: القرب والدنوّ، والمراد هنا: قرب أحد شخصین (1)فصاعداً إلی آخَر علی وجهٍ یوجب الإرث بغیر نسب ولا زوجیّه.

[اقسامه]
اشاره

وأقسامه ثلاثه کما سبق (2)ولاء العتق، وضَمان الجریره، والإمامه.

[1-ولاء العتق ]

«ویرث المعتِقُ عتیقَه إذا تبرّع» بعتقه «ولم یتبرّأ» المعتِق «من ضَمان جریرته» عند العتق مقارناً له، لا بعده علی الأقوی «ولم یُخلِّف العتیقُ» وارثاً له «مناسباً» (3).

«فالمعتَق فی واجب» کالکفّاره والنذر «سائبه» أی لا عَقْل بینه وبین معتقه ولا میراث.

قال ابن الأثیر: قد تکرّر فی الحدیث ذکر السائبه والسوائب، کان الرجل إذا أعتق عبداً فقال: هو سائبه، فلا عَقْلَ بینهما ولا میراث (4).

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 473


1- فی (ع) و (ش) : الشخصین.
2- سبق فی الصفحه 158.
3- أی ذا نسب.
4- النهایه 2:431 (سیب) .

وفی إلحاق انعتاق اُمّ الولد بالاستیلاد وانعتاق القرابه وشراء العبد نفسه - لو أجزناه-بالعتق الواجب أو التبرّع، قولان (1): أجودهما الأوّل؛ لعدم تحقّق الإعتاق الذی هو شرط ثبوت الولاء.

«وکذا لو تبرّأ» المعتِق تبرّعاً «من ضمان الجریره» حالهَ الإعتاق «وإن لم یُشهد» علی التبرّی شاهدین علی أصحّ القولین (2)للأصل ولأنّ المراد من الإشهاد الإثبات عند الحاکم، لا الثبوت فی نفسه.

وذهب الشیخ (3)وجماعه (4)إلی اشتراطه؛ لصحیحه ابن سنان عن الصادق علیه السلام: «من أعتق رجلاً سائبه فلیس علیه من جریرته شیء، ولیس له من المیراث شیء، ولیُشهِد علی ذلک» (5)ولا دلاله لها علی الاشتراط. وفی روایه أبی الربیع عنه علیه السلام (6)ما یؤذن بالاشتراط وهو قاصر من حیث السند.

«والمنکَّل به» من مولاه «أیضاً سائبه» لا ولاء له علیه؛ لأنّه لم یعتقه، وإنّما أعتقه اللّٰه تعالی قهراً. ومثله (7)من انعتق بإقعاد أو عمی أو جذام

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 474


1- ألحقه بالتبرّع الشیخ فی المبسوط 6:71، وابن حمزه فی الوسیله:343-344. وألحقه بالعتق الواجب ابن إدریس فی السرائر 3:25.
2- ذهب إلیه المحقّق فی الشرائع 4:35-36، والعلّامه فی المختلف 8:66، والقواعد 3:215، وغیرهما.
3- النهایه:669.
4- منهم الصدوق فی المقنع:461، والقاضی فی المهذّب 2:364.
5- الوسائل 16:46، الباب 41 من أبواب العتق، الحدیث 2.
6- الوسائل 16:39، الباب 36 من أبواب العتق، الحدیث 2.
7- لم یذکر الأصحاب سوی التنکیل فینبغی مراجعه النظر فی الباقی، والظاهر أنّ ما ذکرناه حکمها. (منه قدس سره) .

أو برص عند القائل به (1)لاشتراک الجمیع فی العلّه، وهی عدم إعتاق المولی وقد قال صلی الله علیه و آله: «الولاء لمن أعتق» (2).

«وللزوج والزوجه» مع المعتِق ومن بحکمه «نصیبُهما الأعلی» : النصف، أو الربع والباقی للمنعِم أو من بحکمه «ومع عدم المنعم فالوَلاء للأولاد» أی أولاد المنعم «الذکور والإناث علی المشهور بین الأصحاب» لقوله صلی الله علیه و آله: «الوَلاء لُحمَه کلحمه النسب» (3)والذکور والإناث یشترکون فی إرث النسب، فیکون کذلک فی الوَلاء، سواء کان المعتق رجلاً أم امرأه.

وفی جعل المصنّف هذا القول هو المشهور نظر. والذی صرّح به هو فی شرح الإرشاد: أنّ هذا قولُ المفید واستحسنه المحقّقُ وفیهما معاً نظر (4)والحقّ أ نّه قول الصدوق خاصّه (5)وکیف کان فلیس بمشهور.

وفی المسأله أقوال کثیره أجودها-وهو الذی دلّت علیه الروایات الصحیحه (6)-ما اختاره الشیخ فی النهایه (7)وجماعه (8): أنّ المعتِق إن کان رجلاً

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 475


1- قال به ابن حمزه فی الوسیله:340.
2- الوسائل 16:38، الباب 35 من أبواب العتق، الحدیث 1 و 2، والباب 37 من الأبواب، الحدیث 1 و 2.
3- الوسائل 16:47، الباب 42 من أبواب کتاب العتق، الحدیثان 2 و 6.
4- غایه المراد 3:347-348.
5- الفقیه 4:306.
6- الوسائل 16:44-45، الباب 39 و 40.
7- النهایه:547-548، الرسائل العشر:277.
8- منهم القاضی فی المهذّب 2:364، والمحقّق فی المختصر:272، والعلّامه فی المختلف 8:59.

ورثه أولاده الذکور دون الإناث، فإن لم یکن له ولد ذکور ورثه عَصبَتُه، دون غیرهم، وإن کان امرأه ورثه عَصبَتُها مطلقاً.

والمصنّف فی الدروس اختار مذهب الشیخ فی الخلاف (1)وهو کقول النهایه إلّاأ نّه جعل الوارثَ للرجل ذکورَ أولاده وإناثهم، استناداً فی إدخال الإناث إلی روایه عبد الرحمن بن الحجّاج عن الصادق علیه السلام «إنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله دفع میراث مولی حمزه إلی ابنته» (2)وإلی قوله صلی الله علیه و آله: «الولاء لُحمه کلُحمه النسب» والروایتان ضعیفتا السند، الاُولی بالحسن بن سماعه، والثانیه بالسکونی، مع أ نّها عمده القول الذی اختاره هنا وجعله المشهور.

والعجب من المصنّف! کیف یجعله هنا مشهوراً وفی الدروس قولَ الصدوق خاصّه، وفی الشرح قولَ المفید. وأعجب منه! أنّ ابن إدریس مع إطراحه خبر الواحد الصحیح تمسّک هنا بخبر السکونی محتجّاً بالإجماع علیه (3)مع کثره الخلاف، وتباین الأقوال والروایات.

ولو اجتمع مع الأولاد الوارثین أبٌ شارکهم علی الأقوی. وقیل: الابن أولی (4).

وکذا یشترک الجدّ للأب والأخُ من قِبَله. أمّا الاُمّ فیُبنی إرثُها علی ما سلف. والأقوی أ نّها تشارکهم أیضاً. ولو عدم الأولادُ اختصّ الإرث بالأب.

«ثمّ» مع عدمهم أجمع یرثه «الإخوه والأخوات» من قِبَل الأب

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 476


1- الدروس 2:215-216، وانظر الخلاف 4:79-80، المسأله 84 من الفرائض.
2- الوسائل 17:540، الباب الأوّل من أبواب میراث ولاء العتق، الحدیث 10.
3- السرائر 3:263.
4- نسبه العلّامه إلی الإسکافی، راجع المختلف 8:63.

والاُمّ، أو الأب «ولا یرثه المتقرّب بالاُمّ» من الإخوه وغیرهم کالأجداد والجدّات والأعمام والعمّات والأخوال والخالات لها. ومستند ذلک کلّه روایه السکونی فی اللُحمه خصّ بما ذکرناه؛ للأخبار الصحیحه (1)فیبقی الباقی.

والأقوی أنّ الإناث منهم فی جمیع ما ذکر لا یرثن؛ لخبر العَصبَه (2)وعلی هذا فیستوی إخوه الأب وإخوه الأبوین؛ لسقوط نسبه الاُمّ، إذ لا یرث من یتقرّب بها، وإنّما المقتضی التقرّب بالأب وهو مشترک.

«فإن عُدم قرابه المولی» أجمع «فمولی المولی» هو الوارث إن اتّفق «ثمّ» مع عدمه فالوارثُ «قرابهُ مولی المولی» علی ما فصّل. فإن عُدم فمولی مولی المولی، ثمّ قرابته.

[2- ولاء ضمان الجریره]

«وعلی هذا فإن عُدموا» أجمع «فضامن الجریره» وهی الجنایه «وإنّما یضمن سائبه» کالمعتَق فی واجب، وحرّ الأصل حیث لا یُعلم له قریب، فلو علم له قریبٌ وارثٌ أو کان له معتِق أو وارثُ معتِقٍ کما فُصّل لم یصحّ ضمانه.

ولا یرث المضمونُ الضامنَ إلّاأن یشترک الضمان بینهما. ولا یشترط فی الضامن عدم الوارث، بل فی المضمون. ولو کان للمضمون زوج أو زوجه فله نصیبه الأعلی والباقی للضامن.

وصوره عقد ضمان الجریره أن یقول المضمون: «عاقدتک علی أن تنصرنی وتدفع عنّی وتعقل عنّی، وترثنی» فیقول: «قبلت» .

ولو اشترک العقد بینهما قال أحدهما: «علی أن تنصرنی وأنصرک، وتعقل عنّی وأعقل عنک، وترثنی وأرثک» أو ما أدّی هذا المعنی فیقبل الآخر.

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 477


1- اُنظر الوسائل 16:44-45، الباب 39 و 40 من کتاب العتق.
2- المصدر المتقدّم: الباب 39، الحدیث 2، والباب 40، الحدیث الأوّل.

وهو من العقود اللازمه، فیعتبر فیه ما یعتبر فیها. ولا یتعدّی الحکمُ الضامنَ وإن کان له وارث.

ولو تجدّد للمضمون وارث بعد العقد ففی بطلانه أو مراعاته بموت المضمون کذلک وجهان أجودهما: الأوّل؛ لفقد شرط الصحّه فیقدح طارئاً کما یقدح ابتداءً.

[ولاء الامامه]

«ثمّ» مع فقد الضامن فالوارث «الإمام علیه السلام» مع حضوره، لا بیتُ المال علی الأصحّ، فیُدفَع إلیه یصنع به ما شاء، ولو اجتمع معه أحد الزوجین فله نصیبه الأعلی کما سلف.

وما کان یفعله أمیر المؤمنین علیه السلام من قسمته فی فقراء بلد المیّت وضعفاء جیرانه (1)فهو تبرّع منه.

«ومع غیبته علیه السلام یصرف فی الفقراء والمساکین من بلد المیّت» ولا شاهد لهذا التخصیص إلّاما رُوی من فعل أمیر المؤمنین علیه السلام. وهو مع ضعف سنده لا یدلّ علی ثبوته فی غیبته.

والمرویّ صحیحاً عن الباقر والصادق علیهما السلام «إنّ مال من لا وارث له من الأنفال» (2)وهی لا تختصّ ببلد المال. فالقولُ بجواز صرفها إلی الفقراء والمساکین من المؤمنین مطلقاً-کما اختاره جماعه (3)منهم المصنّف فی

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 478


1- الوسائل 17:552، الباب 4 من أبواب ولاء ضمان الجریره والإمامه، الحدیث 3، نقله عن المقنعه (705) والحدیث ضعیف بالإرسال وبمجهولیّه داود الواقع فی سنده. راجع المسالک 13:227 وجامع الرواه 1:301-310.
2- اُنظر الوسائل 17:547-549، الباب 3 من أبواب ولاء ضمان الجریره والإمامه، الأحادیث 1 و 3 و 4 و 8.
3- مثل المفید فی المقنعه:706، والشیخ فی النهایه:671، والقاضی فی المهذّب 2:154، والکیدری فی إصباح الشیعه:369-370.

الدروس (1)-أقوی إن لم نُجِز (2)صرفَه فی غیرهم من مصرف الأنفال.

وقیل: یجب حفظه له کمستحقّه فی الخمس (3)وهو أحوط.

«ولا» یجوز أن «یُدفع إلی سلطان الجور مع القدره» علی منعه منه؛ لأ نّه غیر مستحِقّ له عندنا، فلو دفعه إلیه دافعٌ اختیاراً کان ضامناً له. ولو أمکنه دفعُه عنه ببعضه وجب، فإن لم یفعل ضمن ما کان یمکنه منعه منه. ولو أخذه الظالم قهراً فلا ضمان علی من کان بیده.

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 479


1- الدروس 2:377.
2- فی (ر) : إن لم نجوّز.
3- قاله الشیخ فی الخلاف 4:23، المسأله 15 من کتاب الفرائض.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 480

«الفصل الرابع » «فی التوابع»
اشاره

«الفصل الرابع » «فی التوابع» (1)

[«وفیه مسائل»]
«الاُولی» : فی میراث الخنثی

وهو «من له فرج الرجال والنساء» وحکمه أن «یورث علی ما» أی للفرج الذی یبول منه، فإن بال منهما فعلی الذی «سبق منه البول» بمعنی إلحاقه بلازمه من ذکوریّه واُنوثیّه، سواء تقارنا فی الانقطاع أم اختلفا، وسواء کان الخارج من السابق أکثر من الخارج من المتأخّر أم أقلّ علی الأشهر. وقیل: یحکم للأکثر (2).

«ثمّ» مع الخروج منهما دفعه یورث «علی ما ینقطع منه» أخیراً علی الأشهر. وقیل: أوّلاً (3).

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 481


1- فی (ق) و (س) ، ونسختی (ع) و (ف) من الشرح: «الفصل الثالث» وهو سهو.
2- قاله الشیخ المفید فی الإعلام (مصنّفات المفید 9) :62، والسیّد المرتضی فی الانتصار:594، المسأله 325، ورسائل الشریف المرتضی 1:263.
3- قاله القاضی فی المهذّب 2:171.

ومع وجود أحد (1)هذه الأوصاف یلحقه جمیعُ أحکام من لحق به. ویسمّی واضحاً.

«ثمّ» مع التساوی فی البول أخذاً وانقطاعاً «یصیر مشکلاً» وقد اختلف الأصحاب فی حکمه حینئذٍ.

فقیل: تعدّ أضلاعه، فإن کانت ثمانی عشره فهو اُنثی، وإن کانت سبع عشره - من الجانب الأیمن تسع ومن الأیسر ثمان-فهو ذکر، وکذا لو تساویا وکان فی الأیسر ضلع صغیر ناقص (2).

ومستند هذا القول ما رُوی من قضاء علیّ علیه السلام به معلّلاً بأنّ حوّاء خُلقت من ضلع آدم علیه السلام (3)وإن خالفت (4)فی عدد الأضلاع. وانحصار أمره بالذکوره والاُنوثه، بمعنی أ نّه لیس بطبیعه ثالثه؛ لمفهوم الحصر فی قوله تعالی: (یَهَبُ لِمَنْ یَشٰاءُ إِنٰاثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشٰاءُ اَلذُّکُورَ) (5).

وفی الروایه ضعف (6)وفی الحصر منع، وجاز خروجه مخرج الأغلب.

وقیل: یورث بالقرعه (7)لأنّها لکلّ أمر مشتبه (8).

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 482


1- کلمه «أحد» لم ترد فی (ش) .
2- قاله الإسکافی، اُنظر المختلف 9:79، والمفید فی الإعلام (مصنّفات المفید) 9:62، والسیّد فی الانتصار:594، المسأله 325، وابن إدریس فی السرائر 3:279.
3- اُنظر الوسائل 17:576-577، الباب 2 من أبواب میراث الخنثی، الأحادیث 3-5.
4- وإن خالفت الروایه فی عدد الأضلاع القولَ المذکور، فإنّ فی الروایه عدد أضلاع الجنب الأیمن اثنا عشر والأیسر أحد عشر.
5- الشوری:49.
6- لجهاله حال أکثر رواتها، قاله فی المسالک 13:246.
7- قاله الشیخ فی الخلاف 4:106، المسأله 116 من کتاب المیراث.
8- فی (ع) : مشکل، وکتب علیه: مشتبه ل.

«والمشهور» بین الأصحاب أ نّه حینئذٍ یورث «نصف النصیبین» : نصیب الذکر ونصیب الاُنثی؛ لموثّقه هشام بن سالم عن الصادق علیه السلام قال: «قضی علیّ علیه السلام فی الخنثی-له ما للرجال، وله ما للنساء-قال: یورث من حیث یبول، فإن خرج منهما جمیعاً فمن حیث سبق، فإن خرج سواء فمن حیث ینبعث، فإن کانا سواء ورث میراث الرجال والنساء» (1)ولیس المراد الجمع بین الفریضتین إجماعاً، فهو نصفهما، ولأنّ المعهود فی الشرع قسمه ما یقع فیه التنازع بین الخصمین مع تساویهما وهو هنا کذلک، ولاستحاله الترجیح [ من غیر مرجّح] (2).

«فله مع الذکر خمسه من اثنی عشر» لأنّ الفریضه علی تقدیر ذکوریّته من اثنین وعلی تقدیر الاُنوثیّه من ثلاثه وهما متباینان، فیضرب إحداهما فی الاُخری، ثمّ یضرب المرتفع فی اثنین، وهو قاعده مطّرده فی مسأله الخناثی؛ للافتقار إلی تنصیف کلّ نصیب وذلک اثنا عشر، له منها علی تقدیر الذکوریّه ستّه، وعلی تقدیر الاُنوثیّه أربعه فله نصفهما: خمسه، والباقی للذکر.

«ومع الاُنثی سبعه» بتقریب ما سبق، إلّاأنّ له علی تقدیر الذکوریّه ثمانیه وعلی تقدیر الاُنوثیّه ستّه، ونصفهما سبعه.

«ومعهما» معاً «ثلاثه عشر من أربعین سهماً» لأنّ الفریضه علی تقدیر الاُنوثیّه من أربعه، وعلی تقدیر الذکوریّه من خمسه، ومضروب إحداهما فی الاُخری عشرون، ومضروب المرتفع فی اثنین أربعون، فله علی تقدیر فرضه ذکراً ستّه عشر، وعلی تقدیره اُنثی، عشره، ونصفهما ثلاثه عشر، والباقی بین الذکر والاُنثی أثلاثاً.

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 483


1- الوسائل 17:574-575، الباب 2 من أبواب میراث الخنثی، الحدیث الأوّل وذیله.
2- لم یرد فی (ع) .

«والضابط» فی مسأله الخنثی «أ نّک تعمل المسأله تاره اُنوثیّه» أی تفرضه اُنثی «وتاره ذکوریّه وتُعطی کلَّ وارث» منه وممّن اجتمع معه «نصف ما اجتمع» له «فی المسألتین» مضافاً إلی ضرب المرتفع فی اثنین کما قرّرناه.

فعلی هذا لو کان مع الخنثی أحد الأبوین، فالفریضه علی تقدیر الذکوریّه ستّه، وعلی تقدیر الاُنوثیّه أربعه، وهما متوافقتان بالنصف، فتضرب ثلاثه فی أربعه ثمّ المجتمع فی اثنین یبلغ أربعه وعشرین، فلأحَدِ الأبوین خمسه، وللخنثی تسعه عشر.

ولو اجتمع معه الأبوان ففریضه الذکوریّه ستّه، وفریضه الاُنوثیّه خمسه، وهما متباینان فتضرب إحداهما فی الاُخری ثمّ المرتفع فی اثنین تبلغ ستّین، فللأبوین اثنان وعشرون، وللخنثی ثمانیه وثلاثون.

ولو اجتمع مع خنثی واُنثی أحدُ الأبوین ضربتَ خمسه «مسأله الاُنوثیّه» فی ثمانیه عشر «مسأله الذکوریّه» لتباینهما، تبلغ تسعین ثمّ تضربها فی الاثنین، تبلغ مئه وثمانین، لأحد الأبوین ثلاثه وثلاثون؛ لأنّ له ستّه وثلاثین تارهً وثلاثین اُخری فله نصفهما، وللاُنثی أحد وستّون، وللخنثی ستّه وثمانون.

فقد سقط من سهام أحد الأبوین نصف الردّ؛ لأنّ المردود علی تقدیر اُنوثیّتها ستّه وهی فاضله علی تقدیر الذکوریّه.

ولو اجتمع معه فی أحد الفروض أحدُ الزوجین ضربتَ مخرج نصیبه فی الفریضه ثمّ أخذتَ منها نصیبَه، وقسّمت الباقی کما سلف، إلّاأ نّک هنا تقسّمه علی ثلاثه.

ومن استحقّ بدون أحد الزوجین من الفریضه شیئاً أخذ قَدْرَه ثلاث مرّات إن کان زوجاً، وسبع مرّات إن کان زوجه. وعلی هذا قس ما یرد علیک من الفروض.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 484

«الثانیه [من لیس له فرج یورث بالقرعه] »

:

«من لیس له فرجُ» الذکر ولا الاُنثی إمّا بأن تخرج الفَضله من دُبره، أو یفقد الدبر ویکون له ثقبه بین المخرجین یخرج منه الفَضلتان، أو البول مع وجود الدبر، أو بأن یتقیّأ ما یأکله، أو بأن یکون له لَحمه رابیه (1)یخرج منها الفَضلتان-کما نُقل ذلک کلّه- «یُورَث بالقرعه» علی الأشهر، وعلیه شواهد من الأخبار.

منها: صحیحه الفضیل بن یسار عن الصادق علیه السلام فیُکتب «عبد اللّٰه» علی سهمٍ و «أمه اللّٰه» علی سهمٍ، ویُجعل فی سهام مبهمه، ویقول ما رواه الفضیل: «اللهمّ أنت اللّٰه لا إله إلّاأنت، عالم الغیب والشهاده، أنت تحکم بین عبادک فیما کانوا فیه یختلفون، فبیِّن لنا أمرَ هذا المولود کیف یورَث ما فرضت له فی کتابک» ثمّ یجیل السهام ویورث علی ما تخرج (2).

والظاهر أنّ الدعاء مستحبّ؛ لخلوّ باقی الأخبار منه، وکذا نظائره ممّا فیه القرعه.

وفی مرسله عبد اللّٰه بن بکیر: «إذا لم یکن له إلّاثقب یخرج منه البول فنحّی بوله عند خروجه عن مباله فهو ذَکر، وإن کان لا ینحّی بوله بل یبول علی مباله فهو اُنثی» (3)وعمل بها ابن الجنید (4)والأوّل مع شهرته أصحّ سنداً وأوضحه.

«ومن له رأسان وبدنان علی حَقوٍ» بفتح الحاء فسکون القاف: معقد الإزار عند الخَصر «واحدٍ» سواء کان ما تحت الحقو ذکراً أم غیره؛ لأنّ الکلام هنا فی اتّحاد ما فوق الحقو وتعدّده، لیترتّب علیه الإرث.

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 485


1- أی زائده.
2- الوسائل 17:580، الباب 4 من أبواب کتاب المیراث، الحدیث 2.
3- المصدر المتقدّم: الحدیث 5.
4- کما نقل عنه العلّامه فی المختلف 9:86.

وحکمه: أن «یورث بحسب الانتباه، فإذا» کانا نائمین و «نُبّه أحدهما فانتبه الآخر فواحد، وإلّا» ینتبه الآخر «فاثنان» کما قضی به علیّ علیه الصلاه والسلام (1)وعلی التقدیرین یرثان إرث ذی الفرج الموجود، فیُحکم بکونهما اُنثی واحده أو اُنثیین، أو ذکراً واحداً أو ذکرین. ولو لم یکن له فرج أو کانا معاً حُکِم لهما بما سبق.

هذا من جهه الإرث. ومثله الشهاده والحَجب لو کان أخاً.

أمّا فی جهه العباده فاثنان مطلقاً (2)فیجب علیه غَسل أعضائه کلّها ومسحها، فیغسل کلّ منهما وجهه ویدیه ویمسح رأسه ویمسحان معاً علی الرجلین. ولو لم یتوضّأ أحدهما ففی صحّه صلاه الآخر نظر: من الشکّ فی ارتفاع حدثه؛ لاحتمال الوحده فیستصحب المانع إلی أن یتطهّر الآخر. ولو أمکن الآخر إجبار الممتنع أو تولّی طهارته ففی الإجزاء نظر: من الشکّ المذکور المقتضی لعدم الإجزاء. وکذا القول لو امتنع من الصلاه.

والأقوی أنّ لکلّ واحد حکم نفسه فی ذلک. وکذا القول فی الغُسل والتیمّم والصوم.

أمّا فی النکاح فهما واحد من حیث الذکوره والاُنوثه. أمّا من جهه العقد ففی توقّف صحّته علی رضاهما معاً نظر. ویقوی توقّفه، فلو لم یرضیا معاً لم یقع النکاح، ولو اکتفینا برضا الواحد ففی صحّه نکاح الآخر لو کان اُنثی إشکال. وکذا یقع الإشکال فی الطلاق.

وأمّا العقود کالبیع فهما اثنان، مع احتمال الاتّحاد.

ولو جنی أحدهما لم یقتصّ منه وإن کان عمداً؛ لما یتضمّن من إیلام

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 486


1- الوسائل 17:581-582، الباب 5 من أبواب میراث الخنثی وما أشبهه، الحدیثان 1 و 2.
2- انتبها دفعه واحده أو لا.

الآخر أو إتلافه. نعم لو اشترکا فی الجنایه اقتصّ منهما. وهل یحتسبان بواحد أو باثنین؟ نظر.

وتظهر الفائده فی توقّف قتلهما علی ردّ ما فضل عن دیه واحد.

ولو ارتدّ أحدهما لم یُقتل ولم یُحبَس ولم یُضرب؛ لأدائه إلی ضرر الآخر. نعم، یُحکم بنجاسه العضو المختصّ بالمرتدّ، دون المختصّ بغیره، وفی المشترک نظر. وتبین الزوجه بارتداده مطلقاً (1)ولو ارتدّا معاً لزمهما حکمه.

وهذه الفروض لیس فیها شیء محرّر، وللتوقّف فیها مجال وإن کان الفرض نادراً.

«الثالثه [الحمل یورث اذا انفصل حیا او تحرک بعد خروجه ثم مات] » :

«الحمل یورث إذا انفصل حیّاً» مستقرّ الحیاه «أو تحرّک» بعد خروجه «حرکه الأحیاء ثمّ مات» ولا اعتبار بالتقلّص الطبیعی، وکذا لو خرج بعضه میّتاً. ولا یشترط الاستهلال؛ لأنّه قد یکون أخرس، بل تکفی الحرکه الدالّه علی الحیاه. وما رُوی من اشتراط سماع صوته (2)حُمِل علی التقیّه.

واعلم أنّ الاحتمالات الممکنه عادهً-بأن یُفرض ما لا یزید عن اثنین - عشره (3)أکثرها نصیباً فرضُه ذکرین، فإذا طلب الولد الوارث نصیبه من الترکه اُعطِی منها علی ذلک التقدیر. وقد تقدّم الکلام فی باقی أحکامه (4).

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 487


1- سواء قلنا إنّه واحد أو اثنان.
2- الوسائل 17:586، الباب 7 من أبواب میراث الخنثی وما أشبهه، الحدیثان 1 و 2.
3- هی کما یلی: ذکر، اُنثی، خُنثی. ذکران، اُنثیان، خُنثیان. ذکر واُنثی، ذکر وخُنثی، اُنثی و خُنثی، میّت.
4- اُنظر الصفحه 167-168.
«الرابعه [دیه الجنین یرثها ابواه] » :

«دیه الجنین» وهو الولد ما دام فی البطن، فإذا جنی علیه جانٍ فأسقطه، فدیته «یرثها أبواه ومن یتقرّب بهما» مع عدمهما، کما لو ماتا معه أو مات أبوه قبله واُمّه معه «أو» من یتقرّب «بالأب بالنسب» کالإخوه «والسبب» کمعتِق الأب.

ویُفهم من تخصیص الإرث بالمتقرّب بالأب عدم إرث المتقرّب بالاُمّ مطلقاً (1)وقد تقدّم الخلاف فیه (2)وتوقّف المصنّف فی الحکم.

«الخامسه [ولد الملاعنه ترثه امه] » :

«ولد الملاعنه ترثه اُمّه» دون أبیه؛ لانتفائه عنه باللعان حیث کان اللعان لنفیه «و» کذا یرثه «ولده وزوجته علی ما سلف» فی موانع الإرث: من أنّ الأب لا یرثه (3)أو فی باب اللعان: من انتفائه عنه باللعان، وعدم إرثه الولد وبالعکس، إلّاأن یکذّب الأبُ نفسَه (4).

أمّا حکم إرث اُمّه وزوجته وولده فلم یتقدّم التصریح به، ویمکن أن یکون قوله: «علی ما سلف» إشاره إلی کیفیّه إرث المذکورین، بمعنی أنّ میراث اُمّه وولده وزوجته یکون علی حدّ ما فصّل فی میراث أمثالهم من

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 488


1- ذکوراً وإناثاً.
2- تقدّم فی الصفحه 163.
3- اُنظر الصفحه 167.
4- راجع الجزء الثالث:454.

الاُمّهات، والأولاد والزوجات.

«ومع عدمهم» أی عدم الاُمّ والولد والزوجه «فلقرابه اُمّه» الذکر والاُنثی «بالسویّه» کما فی إرث غیرهم من المتقرّب بها کالخؤوله وأولادهم «ویترتّبون» فی الإرث علی حسب قربهم إلی المورِث فیرثه «الأقرب» إلیه منهم «فالأقرب» کغیرهم «ویرث» هو «أیضاً قرابه اُمّه» لو کان فی مرتبه الوارث دون قرابه أبیه، إلّاأن یکذّبوا الأبَ فی لعانه علی قولٍ (1).

«السادسه [ولد الزنا من الطرفین یرثه ولده بزوجته] » :

«ولد الزنا» من الطرفین «یرثه ولده وزوجته، لا أبواه، ولا من یتقرّب بهما» لانتفائه عنهما شرعاً فلا یرثانِه ولا یرثهما. ولو اختصّ الزنا بأحد الطرفین انتفی عنه خاصّه وورثه الآخر ومن یتقرّب به «ومع العدم» أی عدم الوارث له من الولد والزوجه ومن بحکمهما علی ما ذکرناه «فالضامن» لجریرته ومع عدمه «فالإمام» .

وما روی خلاف ذلک: من أنّ ولد الزنا ترثه اُمّه وإخوته منها أو عَصَبتها (2)وذهب إلیه جماعه کالصدوق (3)والتقیّ (4)وابن الجنید (5)فشاذّ. ونسب الشیخ الراوی إلی الوهم بأ نّه کولد الملاعنه (6).

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 489


1- استوجهه العلّامه فی القواعد 3:382.
2- الوسائل 17:569، الباب 8 من أبواب میراث ولد الملاعنه، الحدیث 9.
3- المقنع:504-505، والفقیه 4:321 و 323.
4- الکافی فی الفقه:377.
5- نقله عنه العلّامه فی المختلف 9:76.
6- التهذیب 9:345، ذیل الحدیث 1239.
«السابعه [لاعبره بالتبری من النسب ] » :

«لا عبره بالتبرّی من النسب» عند السلطان فی المنع من إرث المتبرّی علی الأشهر؛ للأصل، وعموم القرآن (1)الدالّ علی التوارث مطلقاً «وفیه قول شاذّ» للشیخ فی النهایه (2)وابن البرّاج (3)«إنّه» أی المتبرّی من نسبه «ترثه عَصبَه اُمّه دون أبیه لو تبرّأ أبوه من نسبه» استناداً إلی روایه أبی بصیر عن أحدهما علیهما السلام قال: «سألته عن المخلوع تبرّأ منه أبوه عند السلطان ومن میراثه وجریرته، لمن میراثه؟ فقال: قال علیّ علیه السلام: هو لأقرب الناس إلیه» (4).

ولا دلاله لهذه الروایه علی ما ذکروه؛ لأنّ أباه أقرب الناس إلیه من عصبه اُمّه، وقد رجع الشیخ عن هذا القول صریحاً فی «المسائل الحائریّه» (5).

«الثامنه [فی میراث الغرقی و المهدوم علیهم] » :

فی میراث الغرقی والمهدوم علیهم اعلم أنّ من شرط التوارث بین

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 490


1- الأنفال:75، والأحزاب:6.
2- کذا، ولکن المنسوب إلی الشیخ فی الشرائع والمنقول فی المسالک 13:237 أیضاً هکذا: کان میراثه لعصبه أبیه دون أبیه ومثله فی المختلف 9:89 والتحریر 5:67 والسرائر 3:286 والنهایه المطبوعه مع نکتها 3:267 ویؤیدها ما فی کتب اتباع الشیخ مثل المهذب 2:167 واصباح الشیعه:374 والوسیله:402، نعم ما نسبه هنا مطابق للنسخه المتداوله بین أیدینا من النهایه:682 وسبقه فی هذه النسبه ابن فهد الحلّی فی المهذب البارع 4:422 ولم نعثر علی غیرها.
3- المهذّب 2:167، وفیه: «کان میراثه لعصبه أبیه» ، فما حکی الشهید عنه لا یطابق المهذّب.
4- الوسائل 17:566، الباب 7 من أبواب میراث ولد الملاعنه، الحدیث 3.
5- المسائل الحائریّات (الرسائل العشر) :288.

المتوارثین العلم بتأخّر حیاه الوارث عن حیاه المورث (1)وإن قلّ، فلو ماتا دفعه أو اشتبه المتقدّم منهما بالمتأخّر أو اشتبه السبق والاقتران فلا إرث، سواء کان الموت حتف الأنف أم بسبب، إلّاأن یکون السبب الغَرق أو الهدم علی الأشهر.

وفیهما «یتوارث الغرقی والمهدوم علیهم إذا کان بینهم نسب أو سبب» یوجبان التوارث «وکان بینهم مال» لیتحقّق به الإرث ولو من أحد الطرفین «واشتبه المتقدّم» منهم «والمتأخّر» فلو عُلم اقتران الموت فلا إرث، أو علم المتقدّم من المتأخّر ورث المتأخّرُ المتقدّمَ دون العکس «وکان بینهم توارث» بحیث یکون کلّ واحد منهم یرث من الآخر ولو بمشارکه غیره. فلو انتفی-کما لو غرق أخوان ولکلّ (2)منهما ولد، أو لأحدهما-فلا توارث بینهما. ثمّ إن کان لأحدهما (3)مال دون الآخر صار المال لمن لا مال له، ومنه إلی وارثه الحیّ، ولا شیء لورثه ذی المال.

«ولا یرث الثانی» المفروضُ موته ثانیاً «ممّا ورث منه الأوّل» للنصّ (4)واستلزامه التسلسل والمحال عاده، وهو فرض الحیاه بعد الموت؛ لأنّ التوریث منه یقتضی فرض موته فلو ورث ما (5)انتقل عنه لکان حیّاً بعد انتقال المال عنه، وهو ممتنع عاده.

واُورد مثلُه فی إرث الأوّل من الثانی (6)وردّ بأ نّا نقطع النظر عمّا فرض

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 491


1- فی (ف) و (ش) : الموروث.
2- فی (ش) و (ر) زیاده: واحد.
3- فی (ع) و (ف) : لأحدهم.
4- اُنظر الوسائل 17:592، الباب3 من أبواب میراث الغرقی والمهدوم علیهم، الحدیثان 1 و2.
5- فی (ش) : ممّا.
6- أورده ابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 4:434، وأجاب عنه بالذی نقله الشارح الشهید هنا.

أوّلاً ونجعل الأوّل کأ نّه المتأخّر حیاهً، بخلاف ما إذا ورّثنا (1)الأوّل من الثانی ممّا کان قد ورثه الثانی منه، فإنّه یلزم فرض موت الأوّل وحیاته فی حاله واحده. وفیه تکلّف. والمعتمد النصّ، روی عبد الرحمن بن الحجّاج فی الصحیح عن الصادق علیه السلام فی أخوین ماتا، لأحدهما مئه ألف درهم، والآخر لیس له شیء، رکبا فی سفینه فغرقا فلم یُدرَ أ یّهما مات أوّلاً؟ قال: «المال لورثه الذی لیس له شیء» (2).

وعن علیّ علیه السلام فی قوم غرقوا جمیعاً أهل بیت مال قال: «یرث هؤلاء من هؤلاء، وهؤلاء من هؤلاء، ولا یرث هؤلاء ممّا ورثوا من هؤلاء» (3).

وهذا (4)حجّه علی المفید وسلّار حیث ذهبا إلی توریث کلٍّ ممّا ورث منه أیضاً (5)استناداً إلی وجوب تقدیم الأضعف فی الإرث (6)ولا فائده إلّاالتوریث ممّا ورث منه.

واُجیب بمنع وجوب تقدیمه (7)بل هو علی الاستحباب «و» لو سلّم فإنّما «یقدّم الأضعف تعبّداً» لا لعلّه معقوله، فإنّ أکثر علل الشرع والمصالح المعتبره فی نظر الشارع خفیّه عنّا تعجز عقولنا عن إدراکها، والواجب اتّباع النصّ

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 492


1- فی (ش) : أورثنا.
2- الوسائل 17:590، الباب 2 من أبواب میراث الغرقی والمهدوم علیهم، الحدیث الأوّل.
3- المصدر السابق:592، الباب 3 من أبواب میراث الغرقی والمهدوم علیهم، الحدیث 2.
4- فی (ر) : هذه.
5- المقنعه:699، والمراسم:226-227.
6- الوارد فی الخبر، راجع الوسائل 17:591-592، الباب 3 من أبواب میراث الغرقی، الحدیث الأوّل، والباب 6، الحدیث الأوّل.
7- اُنظر الکافی فی الفقه:376، والغنیه:332، والشرائع 4:50، والمختلف 9:101، والدروس 2:353.

من غیر نظر إلی العلّه، ولتخلّفه مع تساویهما فی الاستحقاق کأخوین لأبٍ، فینتفی اعتبار التقدیم ویصیر مال کلّ منهما لورثه (1)الآخر.

وعلی اعتبار تقدیم الأضعف-وجوباً کما یظهر من العباره وظاهر الأخبار تدلّ علیه، ومنها صحیحه محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهما السلام (2)أو استحباباً علی ما اختاره فی الدروس (3)-لو غرق الأبُ وولدُه قُدّم موتُ الابن فیرث الأب نصیبه منه، ثمّ یُفرض موت الأب فیرث الابن نصیبه منه، ویصیر مال کلٍّ إلی ورثه الآخر الأحیاء، وإن شارکهما مساوٍ انتقل إلی وارثه الحیّ ما ورثه. ولو لم یکن لهما وارث صار مالهما للإمام.

وذهب بعض الأصحاب إلی تعدّی هذا الحکم إلی کلّ سبب یقع معه الاشتباه کالقتیل (4)والحریق؛ لوجود العلّه (5)وهو ضعیف؛ لمنع التعلیل الموجب للتعدّی مع کونه علی خلاف الأصل، فیقتصر فیه علی موضع النصّ والوفاق. ولو کان الموت حتف الأنف فلا توارث مع الاشتباه إجماعاً.

«التاسعه [فی میراث المحبوس] » :

فی میراث «المجوس» إذا ترافعوا إلی حکّام الإسلام، وقد اختلف الأصحاب فیه:

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 493


1- فی (ع) و (ف) : لوارثه.
2- الوسائل 17:595، الباب 6 من أبواب میراث الغرقی والمهدوم علیهم، ذیل الحدیث 2.
3- الدروس 2:353.
4- فی (ف) : کالقتل.
5- ذهب إلیه الحلبی فی الکافی:376، وابن حمزه فی الوسیله:400، والعلّامه فی القواعد 3:400.

فقال یونس بن عبد الرحمن: إنّهم یتوارثون بالنسب والسبب الصحیحین، دون الفاسدین (1)وتبعه التقیّ (2)وابن إدریس (3)محتجّاً ببطلان ما سواه فی شرع الإسلام فلا یجوز لحاکمهم أن یرتّب علیه أثراً.

وقال الشیخ وجماعه: یتوارثون بالصحیحین والفاسدین (4)لما رواه السکونی عن علیّ علیه السلام: أ نّه کان یورِّث المجوسی إذا تزوّج باُمّه واُخته وابنته من جهه أ نّها اُمّه وأ نّها زوجته (5)وقول الصادق علیه السلام لمن سبّ مجوسیّاً وقال: إنّه تزوّج باُمّه: «أما علمت أنّ ذلک عندهم هو النکاح؟» (6)بعد أن زبر السابّ. وقوله علیه السلام: «إنّ کلّ قوم دانوا بشیء یلزمهم حکمه» (7).

وقال الفضل بن شاذان (8)وجماعه (9)منهم المصنّف فی هذا المختصر

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 494


1- حکاه عنه الکلینی فی الکافی 7:145، ذیل الحدیث 2، والشیخ الطوسی فی التهذیب 9:364، ذیل الحدیث 1299.
2- الکافی فی الفقه:376-377.
3- السرائر 3:287-288.
4- المبسوط 4:120، والنهایه:683، والمهذّب 2:170، والوسیله:403، والمراسم:225-226.
5- الفقیه 4:344، الحدیث 5745، والوسائل 17:596، الباب 1 من أبواب میراث المجوس، الحدیث الأوّل.
6- الوسائل 17:596، الباب 1 من أبواب میراث المجوس، الحدیث 2.
7- المصدر السابق، الحدیث 3.
8- حکاه عنه الکلینی فی الکافی 7:145، والشیخ فی التهذیب 9:364.
9- مثل المحقّق فی المختصر النافع:276، والفاضل الآبی فی کشف الرموز 2:483، والعلّامه وولده فی القواعد 3:399 والإیضاح 4:275.

والشرح (1): إنّ المجوس «یتوارثون بالنسب الصحیح والفاسد، والسبب الصحیح لا الفاسد» .

أمّا الأوّل: فلأنّ المسلمین یتوارثون بهما حیث تقع الشبهه، وهی موجوده فیهم.

وأمّا الثانی: فلقوله تعالی: (وَ أَنِ اُحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ (2)وَ قُلِ اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ (3)وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ (4)ولا شیء من الفاسد بما أنزل اللّٰه ولا بحقّ ولا بقسط. وهذا هو الأقوی.

وبهذه [ الحجّه ] (5)احتجّ أیضاً ابن إدریس علی نفی الفاسد منهما (6)وقد عرفت فساده فی فاسد النسب.

وأمّا أخبار الشیخ فعمدتها خبر السکونی وأمره واضح (7)والباقی لا ینهض علی مطلوبه.

وعلی ما اخترناه «فلو نکح» المجوسی «اُمّه فأولدها ورثته بالاُمومه، وورثه (8)ولدها بالنسب الفاسد، ولا ترثه الاُمّ بالزوجیّه» لأنّه سبب فاسد.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 495


1- غایه المراد 3:633.
2- المائده:49.
3- الکهف:29.
4- المائده:42.
5- لم یرد فی (ع) .
6- السرائر 3:288.
7- فإنّه ضعیف. راجع المسالک 1:99.
8- فی (ق) : ورثها، وفی (س) : ورث.

«ولو نکح المسلم بعض محارمه لشبهه وقع التوارث» بینه وبین أولاده «بالنسب أیضاً» وإن کان فاسداً، ویتفرّع علیهما فروع کثیره یظهر حکمها ممّا تقرّر فی قواعد الإرث.

فلو أولد المجوسی بالنکاح أو المسلم بالشبهه من ابنته ابنتین ورثن ماله بالسویّه. فلو ماتت إحداهما فقد ترکت اُمّها واُختها فالمال لاُمّها. فإن ماتت الاُمّ دونهما ورثها ابنتاها. فإن ماتت إحداهما ورثتها الاُخری.

ولو أولدها بنتاً ثمّ أولد الثانیه بنتاً، فمالُه بینهنّ بالسویّه. فإن ماتت العلیا ورثتها الوسطی دون السفلی. وإن ماتت الوسطی فللعلیا نصیب الاُمّ، وللسفلی نصیب البنت، والباقی یردّ أرباعاً. وإن ماتت السفلی ورثتها الوسطی؛ لأنّها اُمّ، دون العلیا؛ لأنّها جدّه واُخت، وهما محجوبتان بالاُمّ. وقس علی هذا.

«العاشره [مخارج الفروض] » :

«مخارج الفروض» أقلّ عدد تخرج منه صحیحه وهی «خمسه» للفروض الستّه؛ لدخول مخرج الثلث فی مخرج الثلثین. فمخرج «النصف من اثنین، والثلث والثلثان من ثلاثه، والربع من أربعه، والثمن من ثمانیه والسدس من ستّه (1)» فإذا کان فی (2)الفریضه نصف لا غیر کزوج مع المرتبه الثانیه، فأصل الفریضه اثنان، فإن انقسمت علی جمیع الورثه بغیر کسر، وإلّا عملتَ کما سیأتی إلی أن تصحّحها من عدد ینتهی إلیه الحساب. وکذا لو کان فی الفریضه نصفان.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 496


1- فی (ش) و (ر) : والسدس من ستّه، والثمن من ثمانیه. وما أثبتناه موافق لنسختی المتن.
2- فی (ع) : من الفریضه.

وإن اشتملت علی ثُلث أو ثُلثین أو هما فهی من ثلاثه، أو علی ربع فهی من أربعه، وهکذا. . .

ولو اجتمع فی الفریضه فروض متعدّده فأصلها أقلّ عدد ینقسم علی تلک الفروض صحیحاً.

وطریقه: أن تَنسب بعضها إلی بعض، فإن تباینت ضربتَ بعضها فی بعض، فالفریضه ما ارتفع من ذلک، کما إذا اجتمع فی الفریضه نصف وثلث فهی [ من ] (1)ستّه.

وإن توافقت ضربتَ الوِفق من أحدهما (2)فی الآخر، کما لو اتّفق فیها ربع وسدس، فأصلها اثنا عشر.

وإن تماثلت اقتصرتَ علی أحدهما (3)کالسدسین.

أو تداخلت فعلی الأکثر کالنصف والربع، وهکذا. .

ولو لم یکن فی الورثه ذو فرض فأصل المال عدد رؤوسهم مع التساوی کأربعه أولاد ذکور. وإن اختلفوا بالذکوریّه والاُنوثیّه فاجعل لکلّ ذکر سهمین ولکلّ اُنثی سهماً، فما اجتمع فهو أصل المال.

ولو کان فیهم ذو فرض وغیره فالعبره بذی الفرض خاصّه کما سبق، ویبقی حکم تمامها وانکسارها، کما سیأتی.

وحیث توقّف البحثُ علی معرفه النسبه بین العددین بالتساوی والاختلاف وتأتی الحاجه إلیه أیضاً، فلا بدّ من الإشاره إلی معناها:

فالمتماثلان: هما المتساویان قدراً.

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 497


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- فی (ع) و (ف) : أحدها.
3- فی (ف) : أحدها.

والمتباینان: هما المختلفان اللذان إذا اُسقط أقلّهما من الأکثر مرّه أو مراراً بقی واحدٌ، ولا یعدُّهما سوی الواحد، سواء تجاوز أقلّهما نصفَ الأکثر کثلاثه وخمسه، أم لا کثلاثه وسبعه.

والمتوافقان: هما اللذان یعدّهما غیرُ الواحد ویلزمهما (1)أ نّه إذا اُسقط أقلّهما من الأکثر مرّه أو مراراً بقی أکثر من واحد وتَوافُقُهما بجزء ما یعدّهما. فإن عدّهما الاثنان خاصّه فهما متوافقان بالنصف، أو الثلاثه فبالثُلث، أو الأربعه فبالربع، وهکذا. . .

ولو تعدّد ما یعدّهما من الأعداد فالمعتبر أقلّهما جزءاً، کالأربعه مع الاثنین، فالمعتبر الأربعه.

ثمّ إن کان أقلّهما لا یزید عن نصف الأکثر ونفی الأکثر ولو مراراً، کالثلاثه والستّه، والأربعه والاثنی عشر، فهما المتوافقان بالمعنی الأعمّ، والمتداخلان أیضاً.

وإن تجاوزه فهما المتوافقان بالمعنی الأخصّ، کالستّه والثمانیه یعدّهما الاثنان، والتسعه والاثنی عشر یعدّهما الثلاثه، والثمانیه والاثنی عشر یعدّهما الأربعه.

ولک هنا اعتبار کلّ من التوافق والتداخل وإن کان اعتبار ما تقلّ معه الفریضه أولی، ویسمّی المتوافقان مطلقاً بالمتشارکین؛ لاشتراکهما فی جزء الوفق. فیجتزی عند اجتماعهما بضرب أحدهما فی الکسر الذی ذلک العدد المشترک سُمّی له، کالنصف فی الستّه والثمانیه، والربع فی الثمانیه والاثنی عشر.

وقد یترامی إلی الجزء من أحد عشر فصاعداً، فیقتصر علیه، کأحد عشر مع

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 498


1- فی (ش) : یلزمه.

اثنین وعشرین، واثنین وعشرین مع ثلاثه وثلاثین، أو ستّه وعشرین مع تسعه وثلاثین، فالوفق فی الأوّلین جزء من أحد عشر، وفی الأخیر من ثلاثه عشر.

«الحادیه عشره [انکسار الفریضه] » :

«الفریضه إذا کانت بقدر السهام وانقسمت» علی مخارج السهام «بغیر کسر فلا بحث، کزوج واُخت للأبوین أو للأب فالمسأله من سهمین» لأنّ فیها نصفین ومخرجهما اثنان، وتنقسم علی الزوج والاُخت بغیر کسر.

وإن لم تنقسم علی السهام بغیر کسر مع کونها مساویه لها، فإمّا أن تنکسر علی فریق واحد أو أکثر، ثمّ إمّا أن یکون بین عدد المنکسر علیه وسهامه وفق بالمعنی الأعمّ أو لا، فالأقسام أربعه.

«فإن انکسرت علی فریق واحد ضربت عدده» لا نصیبه «فی أصل الفریضه إن عدم الوفق بین العدد والنصیب، کأبوین وخمس بنات» أصلُ فریضتهم ستّه؛ لاشتمالها علی السدس ومخرجه ستّه و «نصیب الأبوین» منها «اثنان» لا ینکسر علیهما «ونصیب البنات أربعه» تنکسر علیهنّ وتباین عددهنّ وهو خمسه؛ لأنّک إذا أسقطتَ أقلّ العددین من الأکثر بقی واحد «فتضرب» عددهنّ وهو «الخمسه فی الستّه: أصل الفریضه» تبلغ ثلاثین، فکلّ من حصل له شیء من أصل الفریضه أخذه مضروباً فی خمسه فهو نصیبه، فنصیب البنات منها عشرون، لکلّ واحده أربع.

وإن توافق النصیب والعدد کما لو کنّ ستّاً أو ثمانی، فالتوافق بالنصف فی الأوّل والربع (1)فی الثانی، فتضرب نصف عددهنّ أو ربعه فی أصل الفریضه تبلغ

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 499


1- فی (ر) : بالربع.

ثمانیه عشر فی الأوّل واثنی عشر فی الثانی، فللبنات اثنا عشر ینقسم علیهنّ بغیر کسر، أو ثمانیه کذلک.

«وإن انکسرت علی أکثر» من فریق، فإمّا أن یکون بین [ نصیب ] (1)کلّ فریق وعدده وفق، أو تباین، أو بالتفریق.

فإن کان الأوّل «نسبتَ الأعداد بالوفق» ورددتَ کلّ فریق إلی جزء وفقه. وکذا لو کان لبعضهم وفق دون بعض «أو» کان «غیره» أی غیر الوفق، بأن کان بین کلّ فریق وعدده تباین، أو بین بعضها، کذلک جعلتَ کلّ عدد بحاله ثمّ اعتبرت الأعداد:

فإن کانت متماثله اقتصرتَ منها علی واحد وضربتَه فی أصل الفریضه.

وإن کانت متداخله اقتصرتَ علی ضرب الأکثر.

وإن کانت متوافقه ضربت وفق أحد المتوافقین فی عدد الآخر.

وإن کانت متباینه ضربت أحدها فی الآخر ثمّ المجتمع فی الآخر. وهکذا «وضربت ما یحصل منها فی أصل المسأله» :

فالمتباینه «مثل زوج وخمسه إخوه لاُمّ وسبعه لأب، فأصلها ستّه» لأنّ فیها نصفاً وثلثاً ومخرجهما ستّه: مضروب اثنین (مخرج النصف) فی ثلاثه (مخرج الثلث) ؛ لتباینهما «للزوج» منها النصف «ثلاثه، وللإخوه للاُمّ» الثُلث «سهمان» ینکسر علیهم «ولا وفق» بینهما وبین الخمسه «وللإخوه للأب سهم» واحد وهو ما بقی من الفریضه «ولا وفق» بینه وبین عددهم وهو السبعه، فاعتبر نسبه عدد الفریقین المنکسر علیهما-وهو الخمسه والسبعه-إلی

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 500


1- لم یرد فی المخطوطات.

الآخر تجدهما متباینین؛ إذ لا یعدّهما إلّاالواحد، ولأ نّک إذا أسقطت أقلّهما من الأکثر بقی اثنان، فإذا أسقطتهما من الخمسه مرّتین بقی واحد.

«فتضرب الخمسه فی السبعه یکون» المرتفع «خمسه وثلاثین تضربها فی ستّه أصل الفریضه یکون» المرتفع «مئتین وعشره» ومنها تصحّ.

«فمن کان له» من أصل الفریضه «سهم أخذه مضروباً فی خمسه وثلاثین، فللزوج ثلاثه» من الأصل یأخذها «مضروبه فیها» أی فی الخمسه والثلاثین یکون «مئه وخمسه، ولقرابه الاُمّ» الخمسه «سهمان» من أصلها تأخذهما «مضروبین فیها» أی فی الخمسه والثلاثین وذلک «سبعون، لکلّ» واحد منهم «أربعه عشر» : خُمس السبعین «ولقرابه الأب سهم» من الأصل ومضروبه فیها «خمسه وثلاثون لکلّ» واحد منهم «خمسه» : سُبع المجتمع.

وما ذکر مثال للمنکسر علی أکثر من فریق مع التباین، لکنّه لم ینکسر علی الجمیع.

ولو أردتَ مثالاً لانکسارها علی الجمیع أبدلتَ الزوج بزوجتین، ویصیر أصل الفریضه اثنی عشر-مخرج الثلث والربع-لأنّها المجتمع من ضرب إحداهما فی الاُخری؛ لتباینهما، فللزوجتین الربع: ثلاثه، وللإخوه للاُمّ الثلث: أربعه، وللإخوه للأب الباقی وهو خمسه، ولا وفق بین نصیب کلٍّ وعدده، والأعداد أیضاً متباینه، فتضربُ أ یّها شئتَ فی الآخر، ثمّ المرتفع فی الباقی، ثمّ المجتمع فی أصل الفریضه، فتضرب هنا اثنین فی خمسه، ثمّ المجتمع فی سبعه یکون سبعین، ثمّ تضرب السبعین فی اثنی عشر تبلغ ثمانمئه وأربعین. فکلّ من کان له سهم من اثنی عشر أخذه مضروباً فی سبعین.

ولا یعتبر هنا توافق مضروب المخارج مع أصل المسأله ولا عدمه، فلا یقال: العشره توافق الاثنی عشر بالنصف، فتردّها إلی نصفها ولا السبعون توافق الاثنی عشر بالنصف أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 501

ولو کان إخوه الاُمّ ثلاثه صحّ الفرض أیضاً، لکن هنا تضرب اثنین فی ثلاثه ثمّ فی سبعه تبلغ اثنین وأربعین، ثمّ فی أصل الفریضه تبلغ خمسمئه وأربعه، ومن کان له سهم أخذه مضروباً فی اثنین وأربعین. ولا یلتفت إلی توافق الاثنی عشر، والاثنین والأربعین، فی السدس.

ومثال المتوافقه مع الانکسار علی أکثر من فریق: ستّ زوجات-کما یتّفق فی المریض یُطلّق ثمّ یتزوّج ویدخل ثمّ یموت قبل الحول-وثمانیه من کلاله الاُمّ وعشره من کلاله الأب، فالفریضه اثنا عشر-مخرج الربع والثلث-للزوجات ثلاثه وتوافق عددهنّ بالثلث، ولکلاله الاُمّ أربعه وتوافق عددهنّ بالربع، ولکلاله الأب خمسه توافق عددهم بالخمس. فتردّ کلّاً من الزوجات والإخوه من الطرفین إلی اثنین؛ لأنّهما ثلث الأوّل وربع الثانی وخمس الثالث فتتماثل الأعداد، فتجتزی باثنین فتضربهما فی اثنی عشر تبلغ أربعه وعشرین، فمن کان له سهم أخذه مضروباً فی اثنین، فللزوجات ستّه، ولإخوه الاُمّ ثمانیه، ولإخوه الأب عشره، لکلٍّ سهم.

ومثال المتماثله: ثلاث إخوه من أب ومثلهم من اُمّ، أصلُ الفریضه ثلاثه والنسبه بین النصیب والعدد متباینه، والعددان متماثلان، فیُجتزی بضرب أحدهما فی أصل الفریضه تصیر تسعه.

ومثال المتداخله [ بین الأعداد] (1)کما ذکر، إلّاأنّ إخوه الاُمّ ستّه، فتجتزی بها وتضربها فی أصل الفریضه تبلغ ثمانیه عشر.

وقد لا تکون متداخله ثمّ تؤول إلیه کأربع زوجات وستّه إخوه، أصلُ الفریضه أربعه-مخرج الربع-ینکسر علی الفریقین وعدد الإخوه یوافق نصیبهم

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 502


1- لم ترد فی المخطوطات.

بالثلث فتردّهم إلی اثنین، وعدد الزوجات تباین نصیبهنّ فتبقیهنّ بحالهنّ، فیدخل ما بقی من عدد الإخوه فی عددهنّ فتجتزی به وتضربهُ فی الأربعه، یکون ستّه عشر.

وبما ذکرناه من الأمثله یظهر حکم ما لو کان لبعضها وفق دون الباقی، أو بعضها متماثل أو متداخل دون بعض.

«الثانیه عشره [قصور الفریضه عن السهام] » :

«أن تقصر الفریضه عن السهام» وإنّما تقصر «بدخول أحد الزوجین» کبنتین وأبوین مع أحد الزوجین وبنتین وأحد الأبوین مع زوج واُختین لأب واُختین لاُمٍّ مع أحد الزوجین.

وهذه مسأله العول «فیدخل النقص علی البنت والبنات» إن اتّفقن «و» علی «قرابه الأب» من الأخوات، لا علی الجمیع، وقد تقدّم (1).

وهذه العباره أجود ممّا سلف، حیث لم یذکر الأب فیمن یدخل علیه النقص.

«الثالثه عشره [زیاده الفریضه علی السهام] » :

«أن تزید» الفریضه «علی السهام» کما لو خلّف بنتاً واحده، أو بنات، أو اُختاً، أو أخوات، أو بنتاً وأبوین أو أحدهما، أو بنات وأحدهما «فیردّ الزائد علی ذوی السهام عدا الزوج والزوجه والاُمِّ مع الإخوه» أمّا مع عدمهم فیردّ علیها.

«أو یجتمع ذو سببین» کالاُخت من الأبوین «مع ذی سبب واحد»

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 503


1- فی الصفحه 183.

کالإخوه من الاُمّ، فیختصّ الردّ بذی السببین «کما مرّ» (1)ولا شیء عندنا للعصبه، بل فی فیه التراب (2).

«الرابعه عشره [فی المناسخات] » :

فی المناسخات وتتحقّق بأن یموت شخص ثمّ یموت أحد وُرّاثه قبل قسمه ترکته، فإنّه یعتبر حینئذٍ قسمه الفریضتین من أصل واحد لو طلب ذلک، فإن اتّحد الوارث والاستحقاق کإخوه ستّه وأخوات ستّ (3)لمیّت، فمات بعده أحد الإخوه ثمّ إحدی الأخوات، وهکذا. . . حتّی بقی أخ واُخت، فمال الجمیع بینهما أثلاثاً إن تقرّبوا بالأب، وبالسویّه إن تقرّبوا بالاُمّ.

وإن اختلف الوارث خاصّه، کما لو ترک الأوّل ابنین، ثمّ مات أحدهما وترک ابناً، فإنّ جهه الاستحقاق فی الفریضتین واحده وهی البنوّه، لکنّ الوارث مختلف.

أو الاستحقاق خاصّه، کما لو مات رجل وترک ثلاثه أولاد، ثمّ مات أحد الأولاد ولم یترک غیر أخویه. فإنّ الوارث فیهما واحد، لکن جهه الاستحقاق مختلفه.

أو اختلفا معاً، فقد تحتاج المسأله إلی عمل آخر غیر ما احتاجت إلیه الاُولی وقد لا تحتاج.

وتفصیله أن نقول: «لو مات بعض الورثه قبل قسمه الترکه» الاُولی

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 504


1- تقدّم فی الصفحه 180.
2- هذا لفظ الحدیث [ الوسائل 17:431، الباب 8 من أبواب موجبات الإرث، الحدیث الأوّل ]. (منه رحمه الله) .
3- فی نسخه بدل (ر) : إخوه ثلاثه وأخوات ثلاث.

«صحّحنا الاُولی، فإن نهض نصیب المیّت الثانی بالقسمه علی ورّاثه» من غیر کسر «صحّت المسألتان من المسأله الاُولی» کزوجه ماتت عن ابن وبنت بعد زوجها وخلّف معها ابناً وبنتاً، فالفریضه الاُولی أربعه وعشرون، ونصیب الزوجه منها ثلاثه تصحّ علی ولدیها. وهنا الوارث والاستحقاق مختلفٌ. وکزوج مع أربعه إخوهٍ لأب ثمّ یموت الزوج عن ابن وبنتین أو أربعه بنین، فتصحّ المسألتان من الاُولی وهی ثمانیه.

«وإن لم ینهض» نصیب الثانی بفریضته فانظر النسبه بین نصیب المیّت الثانی وسهام ورثته، فإن کان بینهما وفق «فاضرب الوفق بین نصیبه وسهام ورثته (1)» من الفریضه لا من النصیب «فی المسأله الاُولی، فما بلغ صحّت منه» مثل أبوین وابن ثمّ یموت الابن ویترک ابنین وبنتین، فالفریضه الاُولی ستّه، ونصیب الابن منها أربعه وسهام ورثته ستّه، توافق نصیبهم بالنصف، فتضرب ثلاثه-وفق الفریضه الثانیه-فی ستّه تبلغ ثمانیه عشر، ومنها تصحّ الفریضتان.

وکأخوین من اُمّ ومثلهما من أب وزوج، مات الزوج عن ابن وبنتین، فالفریضه الاُولی اثنا عشر-مخرج النصف والثلث-ثمّ مضروبه فی اثنین؛ لانکسارها علی فریق واحد وهو الأخوان للأب، وبین نصیب الزوج منها (وهو ستّه) وفریضته (وهی أربعه) توافقٌ بالنصف، فتضرب الوفق من الفریضه-وهو اثنان-فی اثنی عشر تبلغ أربعه وعشرین، ومنها تصحّ الفریضتان.

«ولو لم یکن» بین نصیب الثانی وسهامه «وفق ضربت المسأله الثانیه فی الاُولی» فما ارتفع صحّت منه المسألتان. کما لو کان ورثه الابن فی المثال الأوّل ابنین وبنتاً، فإنّ سهامهم حینئذٍ خمسه تباین نصیب مورّثهم، فتضرب

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 505


1- فی (ق) : سهم وارثه، وفی (س) : سهام وارثه.

خمسه فی ستّه تبلغ ثلاثین.

وکذا لو کان ورثه الزوج فی الثانی (1)ابنین وبنتاً، فتضرب خمسه فی اثنی عشر.

«ولو» کانت المناسخات أکثر من فریضتین، بأن «مات بعض ورثه المیّت الثانی» قبل القسمه أو بعضُ ورثه الأوّل، فإن انقسم نصیب الثالث (2)علی ورثته بصحّه (3)وإلّا «عملت فیه» ک «ما عملت فی المرتبه الاُولی. وهکذا» لو فرض کثره التناسخ، فإنّ العمل واحد.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 506


1- فی (ر) : المسأله الثانیه.
2- فی (ش) : الثانی.
3- فی (ع) و (ف) : بصحّته.
کتاب الحدود
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 507

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 508

«کتاب الحدود»

«وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» «فی» حدّ «الزنا»
[تعریف الزنا و قیوده]

بالقصر لغه حجازیّه، وبالمدّ تمیمیّه «وهو» أی الزنا «إیلاج» أی إدخال الذکر «البالغ العاقل فی فرج امرأه» بل مطلق الاُنثی قبلاً أو دُبراً «محرّمه» علیه «من غیر عقد» نکاح بینهما «ولا ملک» من الفاعل للقابل «ولا شبههٍ» موجبه لاعتقاد الحلّ «قدرَ الحشفه» مفعول المصدر المصدَّر به (1)ویتحقّق قدرها بإیلاجها نفسها، أو إیلاج قدرها من مقطوعها-وإن کان تناولها للأوّل لا یخلو من تکلّف-فی حاله کون المولج «عالماً» بالتحریم «مختاراً» فی الفعل.

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 509


1- یعنی «إیلاج» فی قول الماتن.

فهنا قیود:

أحدها: الإیلاج، فلا یتحقّق الزنا بدونه، کالتفخیذ وغیره، وإن کان محرّماً یوجب التعزیر.

وثانیها: کونه من البالغ، فلو أولج الصبی اُدِّب خاصّهً.

وثالثها: کونه عاقلاً، فلا یُحدّ المجنون علی الأقوی؛ لارتفاع القلم عنه. ویستفاد من إطلاقه عدم الفرق بین الحرّ والعبد، وهو کذلک وإن افترقا فی کمّیّه الحدّ وکیفیّته.

ورابعها: کون الإیلاج فی فرجها، فلا عبره بإیلاجه فی غیره من المنافذ وإن حصل به الشهوه والإنزال. والمراد بالفرج العوره، کما نصّ علیه الجوهری (1)فیشمل القُبُل والدُبُر، وإن کان إطلاقه علی القُبُل أغلب.

وخامسها: کونها امرأهً وهی البالغه تسع سنین؛ لأنّها تأنیث «المرء» وهو الرجل. ولا فرق فیها بین العاقله والمجنونه، الحرّه والأمه، الحیّه والمیّته، وإن کان (2)المیّته أغلظ کما سیأتی (3)وخرج بها إیلاجه فی دُبُر الذکر، فإنّه لا یُعدّ زناً وإن کان أفحش وأغلظ عقوبهً.

وسادسها: کونها محرّمه علیه، فلو کانت حلیله بزوجیّه أو ملک لم یتحقّق الزنا. وشملت «المحرّمه» الأجنبیّهَ المحصنهَ، والخالیهَ من بعل، ومحارمَه، وزوجتَه الحائض، والمظاهَرَه، والمُولی منها، والمُحرِمهَ وغیرَها، وأمته المزوّجه، والمعتدّه، والحائض ونحوَها. وسیخرج بعض هذه المحرَّمات.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 510


1- الصحاح 1:333، (فرج) .
2- فی (ف) : کانت.
3- یأتی فی الصفحه 381.

وسابعها: کونها غیر معقود علیها، ولا مملوکه، ولا مأتیّه بشبهه. وبه یخرج وطء الزوجه المحرّمه لعارض ممّا ذکر، وکذا الأمه، فلا یترتّب علیه (1)الحدّ وإن حرم، ولهذا احتیج إلی ذکره بعد «المحرّمه» إذ لولاه لزم کونه زناً یوجب الحدّ وإن کان بالثانی (2)یستغنی عن الأوّل (3)إلّاأنّ بذلک لا یستدرک القید، لتحقّق الفائده مع سبقه.

والمراد بالعقد: ما یشمل الدائم والمنقطع. وبالملک: ما یشمل العین والمنفعه کالتحلیل. وبالشبهه: ما أوجب ظنّ الإباحه، لا ما لولا المحرّمیّه لحُلّلت، کما زعمه بعض العامّه (4).

وثامنها: کون الإیلاج بقدر الحشفه فما زاد، فلو أولج دون ذلک لم یتحقّق الزنا کما لا یتحقّق الوطء؛ لتلازمهما هنا (5)فإن کانت الحشفه صحیحه اعتبر مجموعها، وإن کانت مقطوعه أو بعضها اعتبر إیلاج قدرها ولو ملفّقاً منها ومن الباقی. وهذا الفرد أظهر فی القدریّه منها نفسها.

وتاسعها: کونه عالماً بتحریم الفعل، فلو جهل التحریم ابتداءً لقرب عهده بالدین، أو لشبهه-کما لو أحلّته نفسَها فتوهّم الحلّ مع إمکانه فی حقّه - لم یکن زانیاً، ویمکن الغنی عن هذا القید بما سبق؛ لأنّ مرجعه إلی طروء شبهه، وقد تقدّم اعتبار نفیها.

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 511


1- فی (ع) : علیها.
2- المراد الثانی بالنسبه إلی المتن، وهو سابع الشرح.
3- أی سادس الشرح.
4- وهو أبو حنیفه والثوری، انظر المغنی والشرح الکبیر 10:152 و 186، والفتاوی الهندیّه 2:147-148.
5- فی باب الحدود.

والفرق بأنّ الشبهه السابقه تجامع العلم بتحریم الزنا-کما لو وجد امرأه علی فراشه فاعتقدها زوجته مع علمه بتحریم وطء الأجنبیّه-وهنا لا یعلم أصل تحریم الزنا غیر کافٍ فی الجمع بینهما مع إمکان إطلاق «الشبهه» علی ما یعمّ الجاهل بالتحریم.

وعاشرها: کونه مختاراً، فلو اُکره علی الزنا لم یحدّ علی أصحّ القولین فی الفاعل (1)وإجماعاً فی القابل. ویتحقّق الإکراه بتوعّد القادر المظنون فِعل ما توعّد به لو لم یفعل بما یتضرّر به فی نفسه أو من یجری مجراه، کما سبق تحقیقه فی باب الطلاق (2).

فهذه جمله قیود التعریف. ومع ذلک فیرد علیه اُمور:

الأوّل: أ نّه لم یقیّد المُولج بکونه ذکراً، فیدخل فیه إیلاج الخنثی قدر حشفته. . . ، مع أنّ الزنا لا یتحقّق فیه بذلک؛ لاحتمال زیادته، کما لا یتحقّق به الغسل، فلا بدّ من التقیید بالذکر لیخرج الخنثی.

الثانی: اعتبار بلوغه وعقله إنّما یتمّ فی تحقّق زنا الفاعل، أمّا فی زنا المرأه فلا، خصوصاً العقل، ولهذا یجب علیها الحدّ بوطئهما لها وإن کان فی وطء الصبیّ یجب علیها الجلد خاصّه، لکنّه حدّ فی الجمله، بل هو الحدّ المنصوص فی القرآن الکریم (3).

الثالث: اعتبار کون الموطوءه امرأه، وهی کما عرفت مؤنّث الرجل،

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 512


1- ذهب إلیه العلّامه فی التحریر 5:304، والصیمری فی غایه المرام 4:312. والقول الثانی: لابن زهره فی الغنیه:424، والکیدری فی إصباح الشیعه:514.
2- راجع الجزء الثالث:351.
3- النور:2، (الزَّانِیَهُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِئَهَ جَلْدَهٍ) .

وهذا إنّما یعتبر فی تحقّق زناها. أمّا زنا الفاعل فیتحقّق بوطء الصغیره کالکبیره وإن لم یجب به الرجم لو کان محصناً، فإنّ ذلک لا ینافی کونه زناً یوجب الحدّ کالسابق.

الرابع: إیلاج قدر الحشفه أعمّ من کونه من الذکر وغیره، لتحقّق المقدار فیهما، والمقصود هو الأوّل، فلا بدّ من ذکر ما یدلّ علیه، بأن یقول: «قدر الحشفه من الذکر» ونحوه. إلّاأن یُدّعی: أنّ المتبادر هو ذلک. وهو محلّ نظر.

الخامس: الجمع بین العلم وانتفاء الشبهه غیر جیّد فی التعریف کما سبق، إلّا أن یخصّص «العالم» بفرد خاصّ، کالقاصد ونحوه.

السادس: یخرج زنا المرأه العالمه بغیر العالم کما لو جلست علی فراشه متعمّده قاصده للزنا مع جهله بالحال، فإنّه یتحقّق من طرفها وإن انتفی عنه. ومثله ما لو أکرهته.

ولو قیل: إنّ التعریف لزنا الفاعل خاصّه سلم من کثیر ممّا ذکر، لکن یبقی فیه الإخلال بما یتحقّق به زناها.

وحیث اعتبر فی الزنا انتفاء الشبهه «فلو تزوّج الاُمّ (1)» أی اُمَّ المتزوّج «أو المحصنه» المتزوّجه بغیره «ظانّاً الحلّ» لقرب عهده من المجوسیّه ونحوها من الکفر، أو سکناه فی بادیه بعیده عن أحکام الدین «فلا حدّ» علیه للشبهه، والحدود تدرأ بالشبهات (2).

«ولا یکفی» فی تحقّق الشبهه الدارئه للحدّ «العقد» علی المحرَّمه

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 513


1- فی (ق) : الأمه، وفی (س) : لاُمّه، وفی هامشها: للاُمّ خ ل.
2- الوسائل 18:336، الباب 24 من أبواب مقدّمات الحدود وأحکامها العامّه، الحدیث 4. نقلاً بالمضمون.

«بمجرّده» من غیر أن یظنّ الحلّ إجماعاً منّا؛ لانتفاء معنی الشبهه حینئذٍ. ونبّه بذلک علی خلاف أبی حنیفه (1)حیث اکتفی به فی درء الحدّ، وهو الموجب لتخصیصه البحث عن قید الشبهه، دون غیرها من قیود التعریف.

[حکم الاکراه علی الزنا]

«ویتحقّق الإکراه» علی الزنا «فی الرجل» علی أصحّ القولین (2)«فیدرأ الحدّ عنه» به «کما یدرأ عن المرأه بالإکراه» لها؛ لاشتراکهما فی المعنی الموجب لرفع الحکم، ولاستلزام عدمه فی حقّه التکلیف بما لا یطاق.

وربما قیل (3)بعدم تحقّقه فی حقّه، بناءً علی أنّ الشهوه غیر مقدوره وأنّ الخوف یمنع من انتشار العضو وانبعاث القوّه.

ویضعَّف بأنّ القدر الموجب للزنا وهو تغیّب (4)الحشفه غیر متوقّف علی ذلک کلّه غالباً لو سلّم توقّفه علی الاختیار، ومنع الخوف منه.

[ما یثبت به الزنا]
اشاره

«ویثبت الزنا» فی طرف الرجل والمرأه

[«بالإقرار»]

به «أربع مرّات مع کمال المقرّ» ببلوغه وعقله «واختیاره وحرّیّته، أو تصدیق المولی» له فیما أقرّ به؛ لأنّ المانع من نفوذه کونه إقراراً فی حقّ المولی. وفی حکم تصدیقه انعتاقه، لزوال المانع من نفوذه.

ولا فرق فی الصبیّ بین المراهق وغیره فی نفی الحدّ عنه بالإقرار. نعم یؤدَّب، لکذبه أو صدور الفعل عنه؛ لامتناع خلوّه منهما.

ولا فی المجنون بین المطبق ومن یعتوره أدواراً إذا وقع الإقرار حالهَ الجنون. نعم لو أقرّ حالَ کماله حُکم علیه.

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 514


1- المشار إلیه فی الهامش رقم 4 الصفحه 263.
2- و (3) تقدّم تخریج القولین فی الصفحه 264، الهامش رقم 1.
3-
4- فی (ع) : تغییب.

ولا فرق فی المملوک بین القنّ والمدبَّر والمکاتب بقسمیه وإن تحرّر بعضه، ومطلق المبعّض واُمّ الولد.

وکذا لا فرق فی غیر المختار بین من اُلجئ إلیه بالتوعّد، وبین من ضرب حتّی ارتفع قصده.

ومقتضی إطلاق اشتراط ذلک: عدم اشتراط تعدّد مجالس الإقرار بحسب تعدّده. وهو أصحّ القولین (1)للأصل، وقول الصادق علیه السلام فی خبر جمیل: «ولا یرجم الزانی حتّی یقرّ أربع مرّات» (2)من غیر شرط التعدّد. فلو اشترط [ لزم ] (3)تأخّر البیان.

وقیل: یعتبر کونه فی أربعه مجالس (4)لظاهر خبر ماعز بن مالک الأنصاری، حیث أتی النبیّ صلی الله علیه و آله فی أربعه مواضع والنبیّ صلی الله علیه و آله یردّده ویوقف عزمه بقوله: «لعلّک قبّلت، أو غمزت، أو نظرت. . .» الحدیث (5).

وفیه: أ نّه لا یدلّ علی الاشتراط وإنّما وقعت المجالس اتّفاقاً. والغرض من

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 515


1- ذهب إلیه المحقّق فی المختصر النافع:214، والعلّامه فی المختلف 9:158، والقواعد 3:523، وهو ظاهر إطلاق المفید فی المقنعه:775، والشیخ فی النهایه:689، وأتباعهما مثل القاضی فی المهذّب 2:524، والحلبی فی الکافی:404، وانظر للتفصیل غایه المراد 4:187.
2- الوسائل 18:380، الباب 16 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 3.
3- لم یرد فی المخطوطات.
4- قاله الشیخ فی الخلاف 5:377، المسأله 16، والمبسوط 8:4، وابن حمزه فی الوسیله:410، والراوندی فی فقه القرآن 2:370-371.
5- اُنظر السنن الکبری 8:226، وعوالی اللآلئ 3:551، الحدیث 24 مع اختلاف یسیر فی العوالی.

تأخیره إتیانه (1)بالعدد المعتبر.

«ویکفی» فی الإقرار به «إشاره الأخرس» المفهمه یقیناً کغیره، ویعتبر تعدّدها أربعاً کاللفظ بطریق أولی. ولو لم یفهمها الحاکم اعتبر المترجم، ویکفی اثنان؛ لأنّهما شاهدان علی إقرار، لا علی زنا.

«ولو نسب» المقرّ «الزنا إلی امرأه» معیّنه کأن یقول: زنیت بفلانه «أو نسبته» المرأه المقرّه به «إلی رجل» معیّن بأن تقول: زنیت بفلان «وجب» علی المقرّ «حدّ القذف» لمن نسبه إلیه «بأوّل مرّه» لأنّه قذف صریح، وإیجابه الحدّ لا یتوقّف علی تعدّده.

«ولا یجب» علی المقرّ «حدّ الزنا» الذی أقرّ به «إلّابأربع مرّات» کما لو لم ینسبه إلی معیّن. وهذا موضع وفاق، إنّما الخلاف فی الأوّل (2).

ووجه ثبوته ما ذکر، فإنّه قد رمی المحصنه-أی غیر المشهوره بالزنا-لأنّه المفروض. ومن أ نّه إنّما نسبه إلی نفسه بقوله: «زنیت» وزناه لیس مستلزماً لزناها؛ لجواز الاشتباه علیها أو الإکراه، کما یحتمل المطاوعه وعدم الشبهه، والعامّ لا یستلزم الخاصّ.

وهذا هو الذی اختاره المصنّف فی الشرح (3)وهو متّجه، إلّاأنّ الأوّل أقوی.

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 516


1- فی (ف) : إثباته.
2- ذهب الشیخ فی النهایه:698 و 727 وابن فهد فی المهذّب البارع 5:51 إلی ثبوت حدّ القذف، ونسب ابن فهد ذلک إلی المذهب والأصحاب، وتردّد فیه المحقّق فی الشرائع 4:152، والمختصر النافع:217، واستشکل فیه العلّامه فی القواعد 3:523، والإرشاد 2:171، ولم نعثر علی النافی بتّاً. نعم، نسبه الشارح فی ما سیأتی إلی المصنّف فی الشرح.
3- اُنظر غایه المراد 4:188، وفیه بعد بیان وجه عدم القذف قال: وفیه قوّه.

إلّا أن یدّعی ما یوجب انتفاءه عنها کالإکراه والشبهه، عملاً بالعموم (1).

ومثله القول فی المرأه، وقد رُوی عن علیّ علیه السلام قال: «إذا سألت الفاجره من فجر بک؟ فقالت: فلان، جلدتها حدّین: حدّاً للفجور، وحدّاً لفریتها علی الرجل المسلم» (2).

[البینه]

«و» کذا یثبت الزنا «بالبیّنه کما سلف» فی الشهادات من التفصیل (3).

«ولو شهد» به «أقلّ من النصاب» المعتبر فیه وهو أربعه رجال، أو ثلاثه وامرأتان أو رجلان وأربع نسوه وإن ثبت بالأخیر الجلد خاصّه «حُدّوا» أی من شهد وإن کان واحداً «للفریه» وهی الکذبه العظیمه؛ لأنّ اللّٰه تعالی سمّی مَن قذف ولم یأتِ بتمام الشهداء کاذباً (4)فیلزمه کذب من نسبه وجزم به من غیر أن یکون الشهداء کاملین وإن کان صادقاً فی نفس الأمر. والمراد أ نّهم یُحَدّون للقذف.

«ویشترط» فی قبول الشهاده به «ذکر المشاهده» للإیلاج «کالمیل فی المُکحُله» فلا یکفی الشهاده بالزنا مطلقاً، وقد تقدّم فی حدیث ماعز ما ینبّه علیه.

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 517


1- عموم الآیه الکریمه: وَ اَلَّذِینَ یَرْمُونَ اَلْمُحْصَنٰاتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَهِ شُهَدٰاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمٰانِینَ جَلْدَهً سوره النور:4.
2- الوسائل 18:411، الباب 41 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 2.
3- تقدّم فی الجزء الثانی:123.
4- سمّاه بذلک فی قوله تعالی: فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَدٰاءِ فَأُولٰئِکَ عِنْدَ اَللّٰهِ هُمُ اَلْکٰاذِبُونَ سوره النور:13.

وروی أبو بصیر عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «لا یُرجم الرجل والمرأه حتّی یشهد علیهما أربعه شهداء علی الجماع والإیلاج والإدخال کالمیل فی المُکحُله» (1).

وفی صحیحه الحلبی عنه قال: «حدّ الرجم أن یشهد أربعه أ نّهم رأوه یُدخل ویُخرج» (2).

وکذا لا یکفی دعوی المعاینه حتّی یضمّوا إلیها قولهم: «من غیر عقد ولا شبهه» إلی آخر ما یعتبر. نعم، تکفی شهادتهم به «من غیر علم بسبب التحلیل» بناءً علی أصاله عدمه «فلو لم یذکروا» فی شهادتهم «المعاینه» علی الوجه المتقدّم «حُدّوا» للقذف، دون المشهود علیه، وکذا لو شهدوا بها ولم یُکملوها بقولهم: ولا نعلم سبب التحلیل ونحوه.

«ولا بدّ» مع ذلک «من اتّفاقهم علی الفعل الواحد فی الزمان الواحد والمکان الواحد، فلو اختلفوا» فی أحدها، بأن شهد بعضهم علی وجه مخصوص والباقون علی غیره، أو شهد بعضهم بالزنا غدوهً والآخرون عشیّه، أو بعضهم فی زاویه مخصوصه أو بیت والآخرون فی غیره «حدّوا للقذف» .

وظاهر کلام المصنّف وغیره (3): أ نّه لا بدّ من ذکر الثلاثه فی الشهاده والاتّفاق علیها، فلو أطلقوا أو بعضهم حُدّوا وإن لم یتحقّق الاختلاف، مع احتمال الاکتفاء بالإطلاق؛ لإطلاق الأخبار السابقه (4)وغیرها (5).

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 518


1- الوسائل 18:371، الباب 12 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 4.
2- نفس المصدر، الحدیث الأوّل. وفیه: «أن یشهد أربع» .
3- مثل المحقّق فی الشرائع 4:153، والعلّامه فی القواعد 3:524، والإرشاد 2:172.
4- اُنظر الوسائل 18:371، الباب 12 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 1 و 4.
5- نفس المصدر، سائر أحادیث الباب.

واشتراط عدم الاختلاف حیث یقیّدون بأحد الثلاثه.

وکذا یشترط اجتماعهم حال إقامتها دفعه، بمعنی أن لا یحصل بین الشهادات تراخٍ عرفاً، لا بمعنی تلفّظهم بها دفعه وإن کان جائزاً.

«ولو أقام بعضهم الشهاده فی غیبه الباقی حُدّوا ولم یُرتقب الإتمام» لأنّه لا تأخیر فی حدٍّ. وقد رُوی عن علیّ علیه السلام فی ثلاثه شهدوا علی رجل بالزنا فقال علیّ علیه السلام: «أین الرابع» ؟ فقالوا: الآن یجیء، فقال علیه السلام: «حُدُّوهم فلیس فی الحدود نظر ساعه» (1).

وهل یشترط حضورهم فی مجلس الحکم دفعه قبل اجتماعهم علی الإقامه؟ قولان، اختار أوّلهما العلّامه فی القواعد (2)وثانیهما فی التحریر (3)وهو الأجود؛ لتحقّق الشهاده المتّفقه وعدم ظهور المنافی، مع الشکّ فی اشتراط الحضور دفعهً، والنصّ لا یدلّ علی أزید من اعتبار عدم تراخی الشهادات.

ویتفرّع علیهما ما لو تلاحقوا واتّصلت شهادتهم بحیث لم یحصل التأخیر، فعلی الأوّل یحدّوا (4)هنا بطریق أولی. وعلی الثانی یحتمل القبول وعدمه، نظراً إلی فقد شرط الاجتماع حاله الإقامه دفعهً، وانتفاء العلّه الموجبه للاجتماع، وهی تأخیر حدّ القاذف فإنّه لم یتحقّق هنا.

وحیث یُحدّ الشاهد (5)أوّلاً قبل حضور أصحابه إمّا مطلقاً أو مع التراخی

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 519


1- الوسائل 18:372، الباب 12 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 8.
2- القواعد 3:525.
3- التحریر 5:309-310.
4- فی هامش (ش) : کذا فی جمیع النسخ، والظاهر أ نّه لا وجه لحذف النون.
5- فی (ش) : الشهود.

«فإن جاء الآخرون» بعد ذلک «وشهدوا حُدّوا أیضاً» لفقد شرط القبول فی المتأخّر کالسابق.

«ولا یقدح تقادم الزنا» المشهود به «فی صحّه الشهاده» للأصل. وما رُوی فی بعض الأخبار: من أ نّه «متی زاد عن ستّه أشهر لا یسمع» (1)شاذّ.

[ما یسقط و ما لا یسقط به الحد ]

«ولا یسقط» الحدّ ولا الشهاده «بتصدیق الزانی الشهود ولا بتکذیبهم» أمّا مع التصدیق فظاهر. وأمّا مع التکذیب؛ فلأنّ تکذیب المشهود علیه لو أثّر لزم تعطّل الأحکام.

«والتوبه قبل قیام البیّنه» علی الزانی «تسقط الحدّ» عنه جلداً کان أم رجماً علی المشهور (2)لاشتراکهما فی المقتضی للإسقاط «لا» إذا تاب «بعدها» فإنّه لا یسقط علی المشهور؛ للأصل. وقیل: یتخیّر الإمام فی العفو عنه والإقامه (3).

ولو کانت التوبه قبل الإقرار فأولی بالسقوط، وبعده یتخیّر الإمام فی إقامته. وسیأتی.

«ویسقط» الحدّ «بدعوی الجهاله» بالتحریم «أو الشبهه»

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 520


1- لم نعثر علیه. نعم، ورد فی مرسله ابن أبی عمیر ما یلی: قلت: فإن کان امرأً غریباً لم تُقَم؟ قال: لو کان خمسه أشهر أو أقلّ وقد ظهر منه أمر جمیل لم تقم علیه الحدود. الوسائل 18:327، الباب 16 من أبواب مقدّمات الحدود وأحکامها العامّه، الحدیث 3. نعم، أشار المحقّق إلی ذلک الخبر فی الشرائع 4:153.
2- لم نقف علی مستند هذه الأحکام، لکنّها مشهوره. (منه رحمه الله) .
3- قاله المفید فی المقنعه:777، والحلبی فی الکافی:407.

بأن قال: ظننت أ نّها حلّت بإجارتها نفسها أو تحلیلها، أو نحو ذلک «مع إمکانهما» أی الجهاله والشبهه «فی حقّه» . فلو کان ممّن لا یحتمل جهله بمثل ذلک لم یسمع.

«وإذا ثبت الزنا علی الوجه المذکور وجب الحدّ» علی الزانی.

[اقسام حد الزنا]
اشاره

«وهو أقسام ثمانیه»

[«أحدها: القتل»]

بالسیف ونحوه:

«وهو للزانی بالمحرم» النَسَبی من النساء «کالاُمّ والاُخت» والعمّه والخاله وبنت الأخ والاُخت. أمّا غیره من المحارم بالمصاهره-کبنت الزوجه واُمّها-فکغیرهنّ من الأجانب علی ما یظهر من الفتاوی. والأخبار (1)خالیه من تخصیص النسبی، بل الحکم فیها معلّق علی ذات المحرم مطلقاً.

أمّا من حرمت بالملاعنه والطلاق (2)واُخت الموقَب وبنته واُمّه فلا وإن حرمن مؤبَّداً.

وفی إلحاق المحرَّم للرضاع بالنسب وجه، مأخذه إلحاقه به فی کثیر من الأحکام للخبر (3)لکن لم نقف علی قائل به (4)والأخبار تتناوله.

وفی إلحاق زوجه الأب والابن وموطوءه الأب بالملک بالمحرّم النسبی

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 521


1- الوسائل 18:385، الباب 19 من أبواب حدّ الزنا.
2- أی الطلاق التاسع؛ فإنّ الکلام فی المحرّمه مؤبَّداً.
3- الوسائل 14:280-282، الباب الأوّل من أبواب ما یحرم بالرضاع.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 8:8، والخلاف 5:386، المسأله 29، وابن سعید فی الجامع للشرائع:549، راجع الجواهر 41:312.

قولان (1): من دخولهنّ فی ذات المحرم، وأصاله العدم.

ولا یخفی أنّ إلحاقهن بالمحرَم دون غیرهنّ من المحارم بالمصاهره تحکُّم.

نعم، یمکن أن یقال: دلّت النصوص (2)علی ثبوت الحکم فی ذات المَحرم مطلقاً فیتناولهنّ. وخروج غیرهنّ بدلیل آخر کالإجماع لا ینفی الحکم فیهنّ مع ثبوت الخلاف. لکن یبقی الکلام فی تحقّق الإجماع فی غیرهنّ.

«و» کذا یثبت الحدّ بالقتل «للذمّی إذا زنا بمسلمه» مطاوعه أو مُکرَهه عاقداً علیها أم لا. نعم، لو اعتقده حلالاً بذلک لجهله بحکم الإسلام احتمل قبول عذره؛ لأنّ الحدّ یُدرأ بالشبهه، وعدمه؛ للعموم (3)ولا یسقط عنه القتل بإسلامه.

«والزانی مکرهاً للمرأه» والحکم فی الأخبار (4)والفتوی (5)معلَّق علی المرأه وهی-کما سلف-لا تتناول الصغیره. ففی إلحاقها بها هنا نظر: من فقد النصّ وأصاله العدم، ومن أنّ الفعل أفحش والتحریم فیها أقوی.

«ولا یعتبر الإحصان هنا» فی المواضع الثلاثه؛ لإطلاق النصوص بقتله.

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 522


1- ألحق الشیخ فی النهایه:693، والقاضی ابن البرّاج فی المهذّب 2:519 زوجه الأب بالمحرم، وألحق ابن حمزه فی الوسیله:410 زوجه الأب وجاریته التی وطئها، کما ألحق ابن إدریس فی السرائر 3:438 زوجه الأب والابن وزاد علی القتل الحدّ، وذهب المفید فی المقنعه:781 إلی أنّ من زنی بجاریه أبیه جلد الحدّ. ولم نظفر علی تصریح آخر بعدم لحوق المذکورات بالمحرم النسبی.
2- راجع الهامش رقم 1 فی الصفحه السابقه.
3- أی عموم أخبار قتل الذمّی إذا زنی بمسلمه. الوسائل 18:407-408، الباب 36 من أبواب حدّ الزنا، وفیه حدیثان.
4- الوسائل 18:381-382، الباب 17 من أبواب حدّ الزنا.
5- کما فی المقنعه:778، والنهایه:693، والقواعد 3:526، والشرائع 4:154.

وکذا لا فرق بین الشیخ والشابّ، ولا بین المسلم والکافر، والحرّ والعبد. ولا تُلحق به المرأه لو أکرهته؛ للأصل مع احتماله.

«ویجمع له» أی للزانی فی هذه الصور «بین الجلد ثمّ القتل علی الأقوی» جمعاً بین الأدلّه، فإنّ الآیه دلّت علی جلد مطلق الزانی (1)والروایات دلّت علی قتل من ذُکر، ولا منافاه بینهما، فیجب الجمع.

وقال ابن إدریس: إنّ هؤلاء إن کانوا محصَنین جُلدوا ثمّ رُجموا، وإن کانوا غیر محصَنین جُلدوا ثمّ قُتِلوا بغیر الرجم جمعاً بین الأدلّه (2).

وفی تحقّق الجمع بذلک مطلقاً نظر؛ لأنّ النصوص دلّت علی قتله بالسیف. والرجم یغایره. إلّاأن یقال: إنّ الرجم أعظم عقوبه، والفعل هنا فی الثلاثه أفحش، فإذا ثبت الأقوی للزانی المحصَن بغیر من ذکر، ففیه أولی، مع صدق أصل (3)القتل به. وما اختاره المصنّف أوضح فی الجمع.

[«وثانیها: الرجم» :]

«ویجب علی المحصَن» بفتح الصاد «إذا زنی ببالغه عاقله» حرّهً کانت أم أمه مسلمه أم کافره «والإحصان: إصابه البالغ العاقل الحرّ فرجاً (4)» أی قُبُلاً «مملوکاً» له «بالعقد الدائم أو الرقّ» متمکّناً بعد ذلک منه، بحیث «یغدو علیه ویروح» أی یتمکّن منه أوّل النهار وآخره «إصابه معلومه» بحیث غابت الحشفه أو قدرها فی القبل.

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 523


1- النور:2.
2- السرائر 3:438.
3- فی (ع) : الأصل.
4- فی (ق) و (س) زیاده: قُبُلاً. وستأتی من الشارح قدس سره الإشاره إلیها.

«فلو أنکر» من یملک الفرج علی الوجه المذکور «وطء زوجته صُدّق» بغیر یمین «وإن کان له منها ولد؛ لأنّ الولد قد یُخلق (1)من استرسال المنیّ» بغیر وطء، فهذه قیود ثمانیه:

أحدها: الإصابه، أی الوطء قُبُلاً علی وجه یوجب الغسل، فلا یکفی مجرّد العقد، ولا الخلوه التامّه، ولا إصابه الدبر، ولا ما بین الفخذین، ولا فی القُبُل علی وجه لا یوجب الغسل. ولا یُشترط الإنزال ولا سلامه الخصیتین (2)فیتحقّق من الخصیّ ونحوه، لا من المجبوب وإن ساحق.

وثانیها: أن یکون الواطئ بالغاً، فلو أولج الصبیّ حتّی غیّب مقدار الحشفه لم یکن محصَناً وإن کان مراهقاً.

وثالثها: أن یکون عاقلاً، فلو وطئ مجنوناً وإن عقد عاقلاً لم یتحقّق الإحصان ویتحقّق بوطئه عاقلاً وإن تجدّد جنونه.

ورابعها: الحرّیّه، فلو وطئ العبد زوجته حرّه وأمه لم یکن محصَناً وإن عُتِق ما لم یطأ بعده. ولا فرق بین القِنّ والمدبَّر والمکاتب بقسمیه والمبعَّض.

وخامسها: أن یکون الوطء بفرج، فلا یکفی الدُبُر، ولا التفخیذ ونحوه، کما سلف. وفی دلاله «الفرج» و «الإصابه» علی ذلک نظر، لما تقدّم من أنّ الفرج یُطلق لغهً علی ما یشمل الدُبُر وقد أطلقه علیه (3)فتخصیصه هنا مع الإطلاق وإن دلّ علیه العرف لیس بجیّد.

وفی بعض نسخ الکتاب زیاده قوله: «قُبُلاً» بعد قوله: «فرجاً» وهو تقیید

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 524


1- فی (ع) ونسخه (ف) : یلحق.
2- فی (ع) : الخصیین.
3- تقدّم فی القید الرابع.

لما اُطلق منه، ومعه یوافق ما سلف (1).

وسادسها: کونه مملوکاً له بالعقد الدائم أو ملک الیمین، فلا یتحقّق بوطء الزنا ولا الشبهه وإن کانت بعقد فاسد، ولا المتعه.

وفی إلحاق التحلیل بملک الیمین وجه؛ لدخوله فیه من حیث الحلّ، وإلّا لبطل الحصر المستفاد من الآیه (2)ولم أقف فیه هنا علی شیء.

وسابعها: کونه متمکّناً منه غدوّاً ورواحاً، فلو کان بعیداً عنه لا یتمکّن منه فیهما وإن تمکّن فی أحدهما [ دون الآخر ] (3)أو فیما بینهما أو محبوساً لا یتمکّن من الوصول إلیه لم یکن محصناً وإن کان قد دخل قبل ذلک. ولا فرق فی البعید بین کونه دون مسافه القصر وأزید.

وثامنها: کون الإصابه معلومه، ویتحقّق العلم بإقراره بها أو بالبیّنه، لا بالخلوه ولا الولد؛ لأنّهما أعمّ کما ذکر.

واعلم أنّ الإصابه أعمّ ممّا یعتبر منها، وکذا الفرج کما ذُکر. فلو قال: «تغیب قدر حشفه البالغ. . . فی قُبُلٍ مملوکٍ له. . .» کان أوضح. وشمل إطلاق إصابه الفرج ما لو کانت صغیره وکبیره عاقله ومجنونه. ولیس کذلک، بل یعتبر بلوغ الموطوءه کالواطئ ولا یتحقّق فیهما بدونه.

«وبذلک» المذکور کلّه «تصیر المرأه محصَنه» أیضاً. ومقتضی ذلک صیروره الأمه والصغیره محصَنه، لتحقّق إصابه البالغ. . . فرجاً مملوکاً. ولیس

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 525


1- من أ نّه لا یکفی الدُبُر.
2- وهی قوله تعالی: وَ اَلَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حٰافِظُونَ*إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ ، سوره المؤمنون:5-6.
3- لم یرد فی المخطوطات.

کذلک، بل یعتبر فیها البلوغ والعقل والحرّیّه کالرجل وفی الواطئ البلوغ دون العقل. فالمحصَنه حینئذٍ: المصابه حرّه بالغه عاقله من زوج بالغ دائم فی القبل بما یوجب الغسل إصابه معلومه، فلو أنکرت ذات الولد منه وطأه لم یثبت إحصانها وإن ادّعاه وثبت (1)فی حقّه، کعکسه. وأمّا التمکّن من الوطء فإنّما یعتبر فی حقّه خاصّه، فلا بدّ من مراعاته فی تعریفها أیضاً.

ویمکن أن یرید بقوله: «وبذلک تصیر المرأه محصنه» أنّ الشروط المعتبره فیه تعتبر فیها بحیث تجعل بدله بنوعٍ من التکلّف، فتخرج الصغیره والمجنونه والأمه وإن دخل حینئذٍ ما دخل فی تعریفه.

«ولا یشترط فی الإحصان الإسلام» فیثبت فی حقّ الکافر والکافره مطلقاً إذا حصلت الشرائط، فلو وطئ الذمّی زوجته الدائمه تحقّق الإحصان، وکذا لو وطئ المسلم زوجته الذمّیّه حیث تکون دائمه.

«ولا عدم الطلاق» فلو زنی المطلِّق أو تزوّجت المطلَّقه عالمه بالتحریم أو زنت رُجِمت «إذا کانت العدّه رجعیّه» لأنّها فی حکم الزوجه وإن لم تتمکّن هی من الرجعه، کما لا یعتبر تمکّنها من الوطء «بخلاف البائن» لانقطاع العصمه به، فلا بدّ فی تحقّق الإحصان بعدَه من وطء جدید، سواء تجدّد الدوام بعقد جدید أم برجوعه فی الطلاق حیث رجعت فی البذل.

وکذا یعتبر وطء المملوک بعد عتقه وإن کان مکاتباً.

«والأقرب الجمع بین الجلد والرجم فی المحصَن وإن کان شابّاً» جمعاً بین دلیل الآیه (2)والروایه (3).

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 526


1- فی (ر) : یثبت.
2- وهی قوله تعالی: اَلزّٰانِیَهُ وَ اَلزّٰانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا مِائَهَ جَلْدَهٍ ، سوره النور:2.
3- الوسائل 18:347، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 3.

وقیل: إنّما یجمع بینهما علی المحصَن إذا کان شیخاً أو شیخه، وغیرُهما یُقتصر فیه علی الرجم (1).

وربما قیل بالاقتصار علی رجمه مطلقاً (2).

والأقوی ما اختاره المصنّف، لدلاله الأخبار الصحیحه (3)علیه. وفی کلام علیّ علیه السلام حین جمع للمرأه بینهما: «حددتُها (4)بکتاب اللّٰه، ورجمتها بسنّه رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله» (5)ومستند التفصیل روایه (6)تقصر عن ذلک متناً وسنداً (7).

وحیث یجمع بینهما «فیُبدأ بالجلد» أوّلاً وجوباً لیتحقّق فائدته، ولا یجب الصبر به حتّی یبرأ جِلده علی الأقوی؛ للأصل وإن کان التأخیر أقوی فی الزجر. وقد رُوی: أنّ علیّاً علیه السلام جلد المرأه یوم الخمیس ورجمها یوم الجمعه (8).

وکذا القول فی کلّ حدّین اجتمعا ویفوت أحدهما بالآخر، فإنّه یبدأ بما یمکن معه الجمع. ولو استویا تخیّر.

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 527


1- قاله الشیخ فی النهایه:693، والسیّد فی الغنیه:422، وابن حمزه فی الوسیله:411، وغیرهم.
2- قاله ابن أبی عقیل، حکی عنه العلّامه فی المختلف 9:131.
3- الوسائل 18:348-349، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 8 و 14.
4- کذا فی النسخ، وفی العوالی ومستدرک الوسائل: جلدتها.
5- مستدرک الوسائل 18:42، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 12. نقلاً عن العوالی 3:552، الحدیث 28.
6- الوسائل 18:349، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 11.
7- ضعفها سنداً بعبد اللّٰه بن طلحه. اُنظر المسالک 15:353-355.
8- راجع الهامش رقم 5.

«ثمّ تدفن المرأه إلی صدرها والرجل إلی حقویه» وظاهره کغیره (1)أنّ ذلک علی وجه الوجوب. وهو فی أصل الدفن حسن، للتأسّی. أمّا فی کیفیّته فالأخبار مطلقه (2)ویمکن جعل ذلک علی وجه الاستحباب، لتأدّی الوظیفه المطلقه بما هو أعمّ.

وروی سماعه عن الصادق علیه السلام قال: «تدفن المرأه إلی وسطها، ولا یدفن الرجل إذا رُجِم إلّاإلی حَقویه» (3)ونفی فی المختلف البأس عن العمل بمضمونها (4).

وفی دخول الغایتین فی المغیّا وجوباً واستحباباً نظر، أقربه العدم، فیخرج الصدر والحَقوان عن الدفن. وینبغی علی الوجوب إدخال جزءٍ منهما من باب المقدّمه.

«فإن فرّا (5)» من الحفیره بعد وضعهما فیها «اُعیدا إن ثبت» الزنا «بالبیّنه أو لم تصب الحجاره» بدنهما «علی قول» الشیخ (6)وابن البرّاج (7)والخلاف فی الثانی خاصّه. والمشهور عدم اشتراط الإصابه؛ للإطلاق (8)ولأنّ

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 528


1- مثل الشیخ فی النهایه:700، والمحقّق فی الشرائع 4:156، والعلّامه فی القواعد 3:531، وغیرهم.
2- الوسائل 18:374، الباب 14 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 1 و 3.
3- الوسائل 18:374، الباب 14 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 3.
4- المختلف 9:160.
5- فی (ق) و (س) : فإن فرّ اُعید.
6- النهایه:700.
7- المهذّب 2:527.
8- الوسائل 18:377، الباب 15 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 4.

فراره بمنزله الرجوع عن الإقرار وهو أعلم بنفسه، ولأنّ الحدّ مبنیّ علی التخفیف.

وفی هذه الوجوه نظر.

ومستند التفصیل روایه الحسین بن خالد عن الکاظم علیه السلام (1)وهو مجهول «وإلّا» یکن ثبوته بالبیّنه، بل بإقرارهما وإصابتهما الحجاره علی ذلک القول «لم یعادا (2)» اتّفاقاً.

وفی روایه ماعز (3): أ نّه لما أمر رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله برجمه هرب من الحفیره، فرماه الزبیر بساق بعیر فلحقه القوم فقتلوه، ثمّ أخبروا رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله بذلک، فقال: «هلّا ترکتموه إذ هرب یذهب! فإنّما هو الذی أقرّ علی نفسه، وقال صلی الله علیه و آله: أما لو کان علیٌّ حاضراً لما ضللتم، ووداه رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله من بیت المال» .

وظاهر الحکم بعدم إعادته سقوط الحدّ عنه، فلا یجوز قتله حینئذٍ بذلک الذنب، فإن قُتِل عمداً اقتُصّ من القاتل، وخطأً الدیه. وفی الروایه إرشاد إلیه. ولعلّ إیداءه من بیت المال لوقوعه منهم خطأً مع کونه صلی الله علیه و آله قد حکّمهم فیه، فیکون کخطأ الحاکم، ولو فرّ غیره من المحدودین اُعید مطلقاً.

«و» حیث یثبت الزنا بالبیّنه «یبدأ» برجمه «الشهود» وجوباً.

«وفی» رجم «المقرّ» یبدأ «الإمام علیه السلام» ویکفی فی البداءه مسمّی الضرب.

«وینبغی» علی وجه الاستحباب «إعلام الناس» بوقت الرجم

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 529


1- الوسائل 18:376، الباب 15 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث الأوّل.
2- فی (س) : لم یُعد، وفی (ق) ونسخه (ر) من الشرح: لم یعاد.
3- وأی قصته المرویه فی روایه الحسین بن خالد المتقدّمه آنفاً.

لیحضروا ویعتبروا، وینزجر من یشاهد (1)ممّن أتی مثل ذلک، أو یریده، ولقوله تعالی: (وَ لْیَشْهَدْ عَذٰابَهُمٰا طٰائِفَهٌ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ) (2)ولا یجب؛ للأصل.

«وقیل» والقائل ابن إدریس (3)والعلّامه (4)وجماعه (5): «یجب حضور طائفه» عملاً بظاهر الأمر. وهو الأقوی.

«و» اختلف فی أقلّ عدد الطائفه التی یجب حضورها أو یستحبّ، فقال العلّامه (6)والشیخ فی النهایه (7): «أقلّها واحد» لأنّه أقلّ الطائفه لغهً (8)فیحمل الأمر المطلق علی أقلّه؛ لأصاله البراءه من الزائد.

«وقیل» والقائل ابن إدریس (9): أقلّها «ثلاثه» لدلاله العرف علیه فیما إذا قیل: «جئنا فی طائفه من الناس» ولظاهر قوله تعالی: (فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طٰائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ (10)فإنّ أقلّ الجمع فیما دلّ علیه الضمیر ثلاثه ولیتحقّق بهم الإنذار.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 530


1- فی (ر) : یشاهده.
2- النور:2.
3- السرائر 3:453.
4- القواعد 3:529-530، والمختلف 9:155.
5- منهم المحقّق فی المختصر النافع:217، والفاضل الآبی فی کشف الرموز 2:553، وابن فهد الحلّی فی المقتصر:402، ویظهر ذلک من غیرهم أیضاً.
6- القواعد 3:529-530، والإرشاد 2:173.
7- النهایه:701.
8- قال فی القاموس المحیط 3:170: الطائفه. . . الواحد فصاعداً.
9- السرائر 3:454.
10- التوبه:122.

«وقیل» والقائل الشیخ فی الخلاف (1): «عشره» ووجهه غیر واضح. والأجود الرجوع إلی العرف، ولعلّ دلالته علی الثلاثه فصاعداً أقوی.

«وینبغی کون الحجاره صغاراً لئلّا یسرع تَلفُه» بالکبار. ولیکن ممّا یُطلق علیه اسم الحجر، فلا یقتصر علی الحصی؛ لئلّا یطول تعذیبه أیضاً.

«وقیل: لا یَرجم من للّه فی قِبَله حدّ (2)» للنهی عنه (3).

وهل هو للتحریم أو الکراهه؟ وجهان: من أصاله عدم التحریم، ودلاله ظاهر النهی علیه. وظاهر العباره کون القول المحکیّ علی وجه التحریم؛ لحکایته قولاً مؤذناً بتمریضه؛ إذ لا یتّجه توقّفه فی الکراهه.

وهل یختصّ الحکم بالحدّ الذی اُقیم علی المحدود، أو مطلق الحدّ؟ إطلاق العباره وغیرها یدلّ علی الثانی. وحسنه زراره عن أحدهما علیهما السلام قال: «اُتی أمیر المؤمنین علیه السلام برجل قد أقرّ علی نفسه بالفجور، فقال أمیر المؤمنین علیه السلام لأصحابه: اغدوا غداً عَلیَّ متلثّمین، فغدوا علیه متلثّمین، فقال: من فعل مثلَ فعلِه لا یرجمه ولینصرف» (4)تدلّ علی الأوّل. وفی خبر آخر عنه علیه السلام فی رجم امرأه أ نّه نادی بأعلی صوته: «یا أ یّها الناس إنّ اللّٰه عهد إلی نبیّه صلی الله علیه و آله عهداً عَهِده

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 531


1- الخلاف 5:374، المسأله 11.
2- منهم المفید فی المقنعه:781، والشیخ فی النهایه:701، والعلّامه فی القواعد 3:531، وغیرهم.
3- الوسائل 18:341-343، الباب 31 من أبواب مقدّمات الحدود وأحکامها العامّه.
4- الوسائل 18:342، الباب 31 من أبواب مقدّمات الحدود، الحدیث 2، وفیه «عن أبی جعفر علیه السلام» ، وفی التهذیب 10:11، باب حدود الزنا، الحدیث 25، عن ابن أبی عمیر عمّن رواه عن أبی جعفر أو أبی عبد اللّٰه علیهما السلام، وفیهما: «فلا یرجمه» .

محمّد صلی الله علیه و آله إلیَّ بأ نّه لا یقیم الحدّ مَن للّٰه علیه حدّ، فمن کان للّٰه علیه حدّ مثل ما له علیها فلا یقیم علیها الحدّ» (1)وصدر هذا الخبر یدلّ بإطلاقه علی الثانی، وآخره یحتملهما، وهو علی الأوّل أدلّ؛ لأنّ ظاهر المماثله اتّحادهما صنفاً. مع احتمال إراده ما هو أعمّ، فإنّ مطلق الحدود متماثله فی أصل العقوبه.

وهل یُفرق بین ما حصلت التوبه منها وغیره؟ ظاهر الأخبار (2)والفتوی (3)ذلک؛ لأنّ ما تاب عنه فاعله سقط حقّ اللّٰه منه، بناءً علی وجوب قبول التوبه فلم یبقَ للّٰه علیه حدّ.

ویظهر من الخبر الثانی عدم الفرق؛ لأنّه قال فی آخره: «فانصرف الناس ما خلا أمیر المؤمنین والحسنین علیهم السلام» (4)ومن البعید جدّاً أن یکون جمیع أصحابه (5)لم یتوبوا من ذنوبهم ذلک الوقت، إلّاأنّ فی طریق الخبر ضعفاً (6).

«وإذا فُرغ من رجمه» لموته «دُفِن إن کان قد صُلّی علیه بعد غُسله وتکفینه» حیّاً أو میّتاً أو بالتفریق «وإلّا» یکن ذلک «جُهّز» بالغسل والتکفین والصلاه «ثمّ دفن» .

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 532


1- الوسائل 18:341، الباب 31 من أبواب مقدّمات الحدود وأحکامها العامّه، الحدیث الأوّل.
2- الوسائل 18:327-329، الباب 16 من أبواب مقدّمات الحدود.
3- ذهب إلی ذلک الصدوق فی المقنع:431، والمفید فی المقنعه:777، والشیخ فی النهایه:696، وغیرهم.
4- مرّ تخریجه آنفاً.
5- فی (ف) : الصحابه.
6- ضعفه بعلیّ بن أبی حمزه الواقع فی طریقه، راجع المسالک 15:496.

والذی دلّت علیه الأخبار (1)والفتوی (2)أ نّه یؤمر حیّاً بالاغتسال والتکفین ثمّ یجتزی به بعده، أمّا الصلاه فبعد الموت. ولو لم یغتسل غُسل بعد الرجم وکُفّن وصُلّی علیه. والعباره قد توهم خلاف ذلک، أو تقصر عن المقصود منها.

[«وثالثها: الجلد خاصّه»]

مئه سوط:

«وهو حدّ البالغ المُحصَن إذا زنی بصبیّه» لم تبلغ التسع «أو مجنونه» وإن کانت بالغه، شابّاً کان الزانی أم شیخاً «وحدُّ المرأه إذا زنی بها طفل» لم یبلغ «ولو زنی بها المجنون» البالغ «فعلیها الحدّ تامّاً» وهو الرجم بعد الجلد إن کانت مُحصَنه لتعلیق الحکم برجمها فی النصوص (3)علی وطء البالغ مطلقاً فیشمل المجنون، ولأنّ الزنا بالنسبه إلیها تامّ، بخلاف زنا العاقل بالمجنونه، فإنّ المشهور عدم إیجابه الرجم (4)للنصّ (5)وأصاله البراءه.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 533


1- الوسائل 2:703، الباب 17 من أبواب غسل المیّت، وفیه حدیث واحد. ومستدرک الوسائل 2:181-182، الباب 17 من أبواب غسل المیّت، وفیه حدیثان.
2- ذهب إلی ذلک الصدوق فی المقنع:63، والشیخ فی الخلاف 1:713، المسأله 521، والشهید فی الذکری 1:329 وقال: ولا نعلم فیه مخالفاً من الأصحاب.
3- مثل ما فی الوسائل 18:395-399، الباب 27 من أبواب حدّ الزنا، الأحادیث 1،5،7،8،9،12.
4- أطلق ابن الجنید [ المختلف 9:144 ] حدّ الرجل المحصن إذا زنی بمجنونه ولم یذکر ما هو الحدّ. والظاهر أ نّه یرید به المعهود وهو الرجم، وابن إدریس [ السرائر 3:444 ] جعل المشهور روایه وهو یشعر باستضعافه. (منه رحمه الله) .
5- لم نظفر بهذا النصّ کما صرّح بذلک الشارح فی المسالک 14:365 حیث قال: «ومع ذلک لا نصّ علی حکم المجنونه» . نعم، قال ابن إدریس فی السرائر 3:444: وروی أنّ الرجل إذا زنی بمجنونه لم یکن علیه رجم إذا کان محصناً، وکان علیه جلد مئه.

وربما قیل بالمساواه (1)إطراحاً للروایه واستناداً إلی العموم (2)ولا یجب الحدّ علی المجنونه إجماعاً.

«والأقرب عدم ثبوته علی المجنون» لانتفاء التکلیف الذی هو مناط العقوبه الشدیده علی المُحرَّم، وللأصل. ولا فرق فیه بین المطبق وغیره إذا وقع الفعل منه حالتَه. وهذا هو الأشهر.

وذهب الشیخان (3)وتبعهما ابن البرّاج (4)إلی ثبوت الحدّ علیه کالعاقل من رجم وجلد؛ لروایه أبان بن تغلب عن الصادق علیه السلام قال: «إذا زنی المجنون أو المعتوه جُلِد الحدّ، فإن کان مُحصَناً رُجم. قلت: وما الفرق بین المجنون والمجنونه والمعتوه والمعتوهه؟ فقال: المرأه إنّما تُؤتی والرجل یأتی، وإنّما یأتی إذا عقل کیف یأتی اللذّهَ، وإنّ المرأه إنّما تُستکره ویُفعل بها وهی لا تعقل ما یُفعل بها» (5).

وهذه الروایه مع عدم سلامه سندها (6)مشعره بکون المجنون حاله الفعل

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 534


1- ذهب إلیه جماعه، منهم ابن الجنید وأبو الصلاح وابن إدریس، وهو ظاهر المفید، راجع المختلف 9:144، والکافی:405، والسرائر 3:444، والمقنعه:779، وراجع المسالک 14:365.
2- وهو عموم إجراء الرجم علی المحصن، الوسائل 18:346-349، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا.
3- المقنعه:779، والنهایه:696.
4- راجع المهذّب 2:521، وفیه: «وإذا زنی مجنون بامرأه کان علیها جلد مئه أو الرجم» .
5- الوسائل 18:388-389، الباب 21 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 2.
6- فی طریقها إبراهیم بن الفضل، وهو مجهول. (منه رحمه الله) .

عاقلاً، إمّا لکون الجنون یعتریه أدواراً أو لغیره، کما یدلّ علیه التعلیل، فلا یدلّ علی مطلوبهم.

«ویُجلد» الزانی «أشدّ الجلد» لقوله تعالی: (وَ لاٰ تَأْخُذْکُمْ بِهِمٰا رَأْفَهٌ) (1)ورُوی ضربه متوسّطاً (2).

«ویُفرَّق» الضرب «علی جسده، ویُتّقی رأسه ووجهه وفرجه» قبله ودبره؛ لروایه زراره عن الباقر علیه السلام: «یُتّقی الوجه والمذاکیر» (3)ورُوی عنه علیه السلام قال: «یُفرَّق الحدّ علی الجسد ویُتّقی الفرج والوجه» (4)وقد تقدّم استعمال الفرج فیهما (5)وأمّا اتّقاء الرأس فلأ نّه مَخُوف علی النفس والعین، والغرض من الجَلد لیس هو إتلافه. واقتصر جماعه علی الوجه والفرج (6)تبعاً للنصّ.

«ولیکن» الرجل «قائماً» مجرّداً مستور العوره «والمرأه قاعده قد رُبطت ثیابُها» علیها لئلّا یبدو جسدها، فإنّه عوره، بخلاف الرجل.

ورُوی «ضرب الزانی علی الحال التی یُوجد علیها إن وجد عریاناً ضُرِب عریاناً، وإن وجد وعلیه ثیابه ضُرب وعلیه ثیابه» (7)سواء فی ذلک الذکر والاُنثی.

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 535


1- النور:2.
2- الوسائل 18:370، الباب 11 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 6.
3- الوسائل 18:369، الباب 11 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث الأوّل، وفیه: «یترک الرأس والمذاکیر» .
4- راجع الهامش رقم 2 من هذه الصفحه.
5- تقدّم فی الصفحه 262.
6- منهم: الصدوق فی المقنع:427-428، والشیخ فی المبسوط 8:8، والمحقّق فی المختصر:216، وغیرهم.
7- الوسائل 18:370، الباب 11 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 7.

وعمل بمضمونها الشیخ (1)وجماعه (2).

والأجود الأوّل؛ لما ذکرناه من أنّ بدنها عوره، بخلافه. والروایه ضعیفه السند (3).

[«ورابعها: الجلد والجزّ» للرأس «والتغریب» :]

«ویجب» الثلاثه «علی» الزانی «الذکر الحرّ غیر المحصَن وإن لم یملک» أی یتزوّج من غیر أن یدخل؛ لإطلاق الحکم علی «البکر» وهو شامل للقسمین، بل هو علی غیر المتزوّج أظهر، ولإطلاق قول الصادق علیه السلام فی روایه عبد اللّٰه بن طلحه: «وإذا زنی الشابّ الحدث السنّ جُلد وحُلِق رأسه ونُفی سنه عن مصره» (4)وهو عامّ فلا یتخصّص، وإلّا لزم تأخیر البیان.

«وقیل» والقائل الشیخ (5)وجماعه (6): «یختصّ التغریب بمن أملک»

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 536


1- راجع النهایه:700، وقد عمل الشیخ بمضمون الروایه فی الرجل خاصّه.
2- عمل الشیخ الصدوق فی المقنع:428، بالروایه فی الرجل والمرأه، وعمل الحلبی والسیّد ابن زهره فی الرجل خاصّه، وأمّا المرأه فقد قالا فیها: إنّها تجلد وقد شدّت علیها ثیابها. راجع الکافی:407، والغنیه:425.
3- لأنّ فی سندها «طلحه بن زید» ، وهو بتری، راجع المسالک 14:13.
4- الوسائل 18:349، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 11، ولیس فیه: «وحُلق رأسه» .
5- النهایه:694.
6- منهم القاضی فی المهذّب 2:519، والسیّد ابن زهره فی الغنیه:423-424، والکیدری فی إصباح الشیعه:514.

ولم یدخل؛ لروایه زراره عن أبی جعفر علیه السلام قال: «المحصَن یُجلد مئه [ ویرجم ] (1)ولا یُنفی (2)والتی قد اُملکت ولم یُدخل بها تُجلد مئه وتُنفی» (3)وروایه محمّد بن قیس عنه علیه السلام قال: «قضی أمیر المؤمنین علیه السلام فی البکر والبکره إذا زنیا جلدَ مئه ونفیَ سنه فی غیر مصرهما، وهما اللذان قد اُملکا ولم یدخل بها» (4).

وهاتان الروایتان مع سلامه سندهما یشتملان علی نفی المرأه وهو خلاف الإجماع علی ما ادّعاه الشیخ (5)کیف وفی طریق الاُولی «موسی بن بکر» وفی الثانیه «محمّد بن قیس» وهو مشترک بین الثقه وغیره حیث یروی عن الباقر علیه السلام.

فالقول الأوّل أجود وإن کان الثانی أحوط من حیث بناء الحدّ علی التخفیف.

«والجزّ: حلق الرأس» أجمع، دون غیره کاللحیه، سواء فی ذلک المربّی (6)وغیره وإن انتفت الفائده فی غیره ظاهراً.

«والتغریب: نفیه عن مصره» بل مطلق وطنه «إلی آخَر» قریباً کان أم بعیداً بحسب ما یراه الإمام مع صدق اسم الغربه، فإن کان غریباً غُرِّب إلی بلد آخر غیر وطنه والبلد الذی غُرِّب منه «عاماً» هلالیّاً. فإن رجع إلی

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 537


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- والروایه منقوله بحسب الظاهر عن التهذیب ولکن سقطت عباره: «ومن لم یحصن یجلد مئه» قبل «ولا یُنفی» .
3- التهذیب 10:4، الحدیث 12، والوسائل 18:348، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 7 وذیله.
4- الوسائل 18:347، الباب الأوّل من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 2.
5- الخلاف 5:368، المسأله 3.
6- أی الذی یربّی شعره لیطول.

ما غُرِّب منه قبلَ إکماله اُعید حتّی یکمل، بانیاً علی ما سبق وإن طال الفصل.

«ولا جزّ علی المرأه ولا تغریب» بل تُجلد مئه لا غیر؛ لأصاله البراءه. وادّعی الشیخ علیه الإجماع (1)وکأ نّه لم یعتدّ بخلاف ابن أبی عقیل (2)حیث أثبت التغریب علیها؛ للأخبار السابقه (3)والمشهور أولی بحال المرأه وصیانتها ومنعها من الإتیان بمثل ما فعلت.

[«وخامسها: خمسون جلده» :]

«وهی حدّ المملوک والمملوکه» البالغین العاقلین «وإن کانا متزوّجین. ولا جزّ ولا تغریب علی أحدهما» إجماعاً؛ لقوله علیه السلام: «إذا زنت أمه أحدکم فلیجلدها» (4)وکان هذا کلّ الواجب، ولا قائل بالفرق.

وربما استُدلّ بذلک علی نفی التغریب علی المرأه؛ لقوله تعالی: (فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مٰا عَلَی اَلْمُحْصَنٰاتِ مِنَ اَلْعَذٰابِ) (5)فلو ثبت التغریب علی الحرّه لکان علی الأمه نصفها.

[«وسادسها: الحدّ المبعَّض» :]

«وهو حدّ من تحرّر بعضه، فإنّه یُحدّ من حدّ الأحرار» الذی لا یبلغ القتل «بقدر ما فیه من الحرّیّه» أی بنسبته إلی الرقّیّه «ومن حدّ العبید بقدر

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 538


1- الخلاف 5:368، المسأله 3.
2- نسبه إلیه فی المختلف 9:136.
3- وهما روایه زراره وروایه محمّد بن قیس السابقتان.
4- السنن الکبری 8:244.
5- سوره النساء:25.

العبودیّه» فلو کان نصفه حرّاً حُدّ للزنا خمساً وسبعین جلده: خمسین لنصیب الحرّیّه، وخمساً وعشرین للرقّیّه. ولو اشتمل التقسیط علی جزءٍ من سوط کما لو کان ثُلُثه رقّاً فوجب علیه ثلاثه وثمانون وثلث، قُبض علی ثلثی السوط وضُرب بثلثه، وعلی هذا الحساب.

[«وسابعها: الضِغث» :]

بالکسر وأصله الحُزمه من الشیء، والمراد هنا القبض علی جمله من العیدان ونحوها «المشتمل علی العدد» المعتبر فی الحدّ وضَربه به دفعه واحده مؤلمه بحیث یمسّه الجمیع أو ینکبس بعضها علی بعض فیناله ألمها، ولو لم تسع الید العدد أجمع ضُرب به مرّتین فصاعداً إلی أن یکمل. ولا یشترط وصول کلّ واحد من العدد إلی بدنه «وهو حدّ المریض مع عدم احتماله الضرب المتکرّر» متتالیاً وإن احتمله فی الأیّام متفرّقاً «واقتضاء المصلحه التعجیل» .

ولو احتمل سیاطاً خفافاً فهی أولی من الضِغث، ولا یجب إعادته بعد بُرئه مطلقاً. والظاهر الاجتزاء فی الضغث بمسمّی المضروب به مع حصول الألم به فی الجمله وإن لم یحصل بآحاده. وقد رُوی: «أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله فعل ذلک فی مریض زانٍ بعُرجون فیه مئه شمراخ (1)فضربه ضربه واحده» (2).

ولو اقتضت المصلحه تأخیره إلی أن یبرأ ثمّ یقیم علیه الحدّ تامّاً فعل. وعلیه یحمل ما رُوی من تأخیر أمیر المؤمنین علیه السلام حدّ مریضٍ إلی أن یبرأ (3).

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 539


1- الشِمراخ: العنقود، کعنقود العنب والتمر، والمراد به هنا ما تقدّم فی صدر البحث.
2- الوسائل 18:322، الباب 13 من أبواب مقدّمات الحدود وأحکامها العامّه، الحدیث 7، نقلاً بالمضمون.
3- نفس المصدر، الحدیث 4 و 6.
[«وثامنها: الجلد» المقدَّر «و» معه «عقوبه زائده» :]

(1)

«وهو حدّ الزانی فی شهر رمضان لیلاً أو نهاراً» وإن کان النهار أغلظ حرمهً وأقوی فی زیاده العقوبه «أو غیره من الأزمنه الشریفه» کیوم الجمعه وعرفه والعید «أو فی مکان شریف» کالمسجد والحرم والمشاهد المشرَّفه «أو زنی بمیّته» .

«ویرجع فی الزیاده إلی» رأی «الحاکم» الذی یقیم الحدّ، ولا فرق بین أن یکون مع الجلد رجم وغیره. ولو کان الزنا لا جلد فیه بل القتل عُوقِب قبلَه - لمکان المحترم-ما یراه. وهذا لا یدخل فی العباره.

[«تتمّه» :]

«لو شهد لها أربع» نساء «بالبکاره بعد شهاده الأربعه بالزنا» قُبُلاً «فالأقرب درء الحدّ» أی دفعه «عن الجمیع» : المرأه والشهود بالزنا؛ لتعارض الشهادات ظاهراً، فإنّه کما یمکن صدق النساء فی البکاره یمکن صدق الرجال فی الزنا، ولیس أحدهم أولی من الآخر، فتحصل الشبهه الدارئه للحدّ عن المشهود علیه، وکذا عن الشهود. ولإمکان عود البکاره.

وللشیخ قول بحدّ شهود الزنا؛ للفریه (2)وهو بعید.

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 540


1- فی (ق) : الجلد عقوبهً.
2- النهایه:332-333.

نعم، لو شهدن أنّ المرأه رتقاء أو ثبت أنّ الرجل مجبوب حُدّ الشهود؛ للقذف. مع احتمال السقوط فی الأوّل للتعارض (1)ولو لم یقیّدوه بالقُبُل فلا تعارض.

«ویقیم الحاکم الحدّ» مطلقاً «بعلمه» سواء الإمام ونائبه، وسواء علم بموجبه فی زمن حکمه أم قبله، لعموم قوله تعالی: (اَلزّٰانِیَهُ وَ اَلزّٰانِی فَاجْلِدُوا (2)(وَ اَلسّٰارِقُ وَ اَلسّٰارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمٰا) (3)ولأنّ العلم أقوی دلاله من الظنّ المستند إلی البیّنه، وإذا جاز الحکم مع الظنّ جاز مع العلم بطریق أولی.

وخالف فی ذلک ابن الجنید (4)وقد سبقه الإجماع (5)ولحقه (6)مع ضعف متمسّکه بأنّ «حکمه بعلمه تزکیه لنفسه، وتعریض لها للتهمه وسوء الظنّ به» فإنّ التزکیه حاصله بتولیه الحکم، والتهمه حاصله فی حکمه بالبیّنه والإقرار وإن اختلفت بالزیاده والنقصان، ومثل هذا لا یلتفت إلیه.

«وکذا» یحکم بعلمه فی «حقوق الناس» لعین ما ذکر وعدم الفارق «إلّاأ نّه بعد مطالبتهم» به کما فی حکمه لهم بالبیّنه والإقرار «حدّاً کان» ما یعلم بسببه «أو تعزیراً» لاشتراک الجمیع فی المقتضی.

«ولو وجد مع زوجته رجلاً یزنی بها فله قتلهما» فیما بینه وبین اللّٰه تعالی «ولا إثم» علیه بذلک وإن کان استیفاء الحدّ فی غیره منوطاً بالحاکم.

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 541


1- فی الفرق نظر من حیث التعارض وإن افترقا من وجه آخر. (منه رحمه الله) .
2- النور:2.
3- المائده:38.
4- نقله عنه فی الانتصار:494، وانظر المختلف 8:384 و 388.
5- الانتصار:488.
6- الخلاف 6:244، المسأله 41.

هذا هو المشهور بین الأصحاب لا نعلم فیه (1)مخالفاً. وهو مرویّ أیضاً (2)ولا فرق فی الزوجه بین الدائم والمتمتّع بها، ولا بین المدخول بها وغیرها، ولا بین الحرّه والأمه، ولا فی الزانی بین المحصن وغیره؛ لإطلاق الإذن المتناول لجمیع ذلک.

والظاهر اشتراط المعاینه علی حدّ ما یعتبر فی غیره (3)ولا یتعدّی إلی غیرها وإن کان رحماً أو محرماً، اقتصاراً فیما خالف الأصل علی محلّ الوفاق.

وهذا الحکم بحسب الواقع کما ذکر «ولکن» فی الظاهر «یجب» علیه «القود» مع إقراره بقتله أو قیام البیّنه به «إلّامع» إقامته «البیّنه» علی دعواه «أو التصدیق» من ولیّ المقتول؛ لأصاله عدم استحقاقه القتل وعدم الفعل المدّعی.

وفی حدیث سعد بن عباده-المشهور-لمّا قیل له: لو وجدت علی بطن امرأتک رجلاً ما کنت صانعاً؟ قال: کنت أضربه بالسیف. فقال له النبیّ صلی الله علیه و آله: «فکیف بالأربعه الشهود؟ إنّ اللّٰه تعالی جعل لکلّ شیء حدّاً، وجعل لمن تعدّی ذلک الحدّ حدّاً» (4).

«ومن تزوّج بأمه علی حرّه» مسلمه «ووطئها قبل الإذن» من الحرّه

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 542


1- فی (ع) و (ف) : به.
2- الوسائل 18:413، الباب 45 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 2. نقله عن دروس الشهید 2:48.
3- أی غیر الزوج من شهود الزنا.
4- الوسائل 18:309-310، الباب 2 من أبواب مقدّمات الحدود وأحکامها العامّه، الحدیث الأوّل.

وإجازتها عقدَ الأمه «فعلیه ثمن حدّ الزانی» : اثنا عشر سوطاً ونصف، بأن یقبض فی النصف علی نصفه. وقیل: أن یضربه ضرباً بین ضربین (1).

«ومن اقتضّ (2)بکراً بإصبعه» فأزال بکارتها «لزمه مهر نسائها» وإن زاد عن مهر السنّه إن کانت حرّه، صغیره کانت أم کبیره، مسلمه أم کافره «ولو کانت أمه فعلیه عشر قیمتها» لمولاها علی الأشهر، وبه روایه فی طریقها طلحه بن زید (3)ومن ثمّ قیل بوجوب الأرش (4)وهو ما بین قیمتها بکراً وثیّباً؛ لأ نّه موجَب الجنایه علی مال الغیر. وهذا الحکم (5)فی الباب عرضیّ، والمناسب فیه الحکم بالتعزیر؛ لإقدامه علی المحرَّم.

وقد اختلف فی تقدیره فأطلقه جماعه (6)وجعله بعضهم من ثلاثین إلی ثمانین (7)وآخرون إلی تسعه وتسعین (8)وفی صحیحه ابن سنان عن الصادق علیه السلام «فی امرأه اقتضّت جاریه بیدها قال: علیها المهر وتضرب الحدّ» (9)وفی

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 543


1- لم نعثر علیه.
2- فی (ق) ونسخه (ش) من الشرح: افتضّ-بالفاء-.
3- الوسائل 18:410، الباب 39 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 5.
4- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:449.
5- أی الحکم بمهر المثل وعشر القیمه فی باب الحدود عرضیّ، وموضعه کتاب النکاح.
6- منهم الصدوق فی المقنع:432، وابن حمزه فی الوسیله:411، وابن سعید فی الجامع للشرائع:554.
7- مثل الشیخ المفید فی المقنعه:785، وسلّار فی المراسم:257.
8- منهم الشیخ فی النهایه:699، وابن إدریس فی السرائر 3:449، والکیدری فی إصباح الشیعه:516.
9- الوسائل 18:409، الباب 39 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث الأوّل.

صحیحته أیضاً: «أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام قضی بذلک، وقال: تُجلد ثمانین» (1).

«ومن أقرّ بحدّ ولم یبیّنه ضُرِب حتّی ینهی عن نفسه أو یبلغ المئه» والأصل فیه روایه محمّد بن قیس عن الباقر علیه السلام «إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام قضی فی رجل أقرّ علی نفسه بحدّ ولم یسمّ أیَّ حدّ هو أن یُجلد حتّی یکون هو الذی ینهی عن نفسه الحدّ» (2)وبمضمونها عمل الشیخ (3)وجماعه (4)وإنّما قیّده المصنّف بکونه لا یتجاوز المئه؛ لأنّها أکبر (5)الحدود، وهو حدّ الزنا.

وزاد ابن إدریس قیداً آخر، وهو أ نّه لا ینقص عن ثمانین، نظراً إلی أنّ أقلّ الحدود حدّ الشرب (6).

وفیه نظر؛ إذ حدّ القوّاد خمسه وسبعون. والمصنّف والعلّامه وجماعه لم یحدّوه فی جانب القلّه، کما اُطلق فی الروایه؛ لجواز أن یرید بالحدّ التعزیر ولا تقدیر له قلّه.

ومع ضعف المستند (7)فی کلّ واحد من الأقوال نظر:

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 544


1- الوسائل 18:409، الباب 39 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 3.
2- الوسائل 18:318، الباب 11 من أبواب الحدود والتعزیرات، وفیه حدیث واحد، مع اختلاف فی العباره.
3- النهایه:702-703.
4- منهم القاضی فی المهذّب 2:529، وابن سعید فی الجامع للشرائع:554، والعلّامه فی المختلف 9:156.
5- فی (ش) : أکثر.
6- السرائر 3:455.
7- فإنّ الخبر ضعیف بمحمّد بن قیس، راجع المسالک 10:532.

أمّا النقصان عن أقلّ الحدود: فلأ نّه وإن حُمل علی التعزیر، إلّاأنّ تقدیره للحاکم لا للمعزِّر، فکیف یقتصر علی ما یبیّنه؟ (1)ولو حُمل علی تعزیر مقدّر وجب تقییده بما لو وقف علی أحد المقدّرات منه، مع أنّ إطلاق «الحدّ» علی «التعزیر» خلاف الظاهر، واللفظ إنّما یحمل علی ظاهره؛ ومع ذلک فلو وقف علی عدد لا یکون حدّاً-کما بین الثمانین والمئه-اُشکل قبوله منه؛ لأ نّه خلاف المشروع.

وکذا عدم تجاوز المئه، فإنّه یمکن زیاده الحدّ عنها، بأن یکون قد زنی فی مکان شریف أو زمان شریف؛ ومع ذلک فتقدیر الزیاده علی هذا التقدیر إلی الحاکم، لا إلیه.

ثمّ یشکل بلوغ الثمانین بالإقرار مرّه؛ لتوقّف حدّ الثمانین علی الإقرار مرّتین. وأشکل منه بلوغ المئه بالمرّه والمرّتین.

«وهذا» وهو بلوغ المئه إنّما «یصحّ إذا تکرّر» الإقرار «أربعاً» کما هو مقتضی الإقرار بالزنا «وإلّا فلا یبلغ المئه» .

وبالجمله، فلیس فی المسأله فرض یتمّ مطلقاً؛ لأنّا إن حملنا الحدّ علی ما یشمل التعزیر لم یتّجه الرجوع إلیه فی المقدار، إلّاأن یخصّه (2)بمقدار تعزیر من التعزیرات المقدّره. وحینئذٍ یتّجه أ نّه یُقبل بالمرّه ولا یبلغ الخمسه والخمسین، وإن أقرّ مرّتین لم یتجاوز الثمانین، وإن أقرّ أربعاً جاز الوصول إلی المئه وأمکن القول بالتجاوز؛ لما ذکر (3).

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 545


1- فی (ش) و (ف) : ما بیّنه.
2- فی (ر) : نخصّه.
3- کما إذا زنی فی مکان أو زمان شریفین.

مع أ نّه فی الجمیع کما یمکن حمل المکرّر علی التأکید لحدّ واحد، یمکن حمله علی التأسیس، فلا یتعیّن کونه حدَّ زنا أو غیره، بل یجوز کونه تعزیرات متعدّده أو حدوداً کذلک مبهمه، ومن القواعد المشهوره: أنّ التأسیس أولی من التأکید. فالحکم مطلقاً (1)مشکل. والمستند ضعیف.

ولو قیل بأ نّه مع الإقرار مرّه لا یبلغ الخمسه والسبعین فی طرف الزیاده، وفی طرف النقیصه یقتصر الحاکم علی ما یراه، کان حسناً.

«وفی التقبیل» المحرَّم «والمضاجعه» أی نوم الرجل مع المرأه «فی إزار» أی ثوب «واحد» أو تحت لحاف واحد «التعزیر بما دون الحدّ» لأنّه فعلُ محرَّمٍ لا یبلغ حدّ الزنا، والمرجع فی کمّیّه التعزیر إلی رأی الحاکم.

والظاهر أنّ المراد بالحدّ الذی لا یبلغه هنا حدّ الزنا، کما ینبّه علیه فی بعض الأخبار: إنّهما یُضربان مئه سوط غیر سوط (2).

«وروی» الحلبی فی الصحیح عن الصادق علیه السلام (3)ورواه غیره (4)أیضاً: أ نّهما یُجلدان کلّ واحد «مئه جلده» حدّ الزانی. وحُملت علی ما إذا انضاف إلی ذلک وقوع الفعل، جمعاً بین الأخبار.

«ولو حملت» المرأه «ولا بعل» لها ولا مولی ولم یُعلم وجهُه «لم تحدّ» لاحتمال کونه بوجه حلال أو شبهه «إلّاأن تقرّ أربعاً بالزنا» فتُحد لذلک، لا للحمل.

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 546


1- بالنسبه إلی جمیع الأقوال. (هامش ر) .
2- راجع الوسائل 18:367، الباب 10 من أبواب حدّ الزنا، الأحادیث 18-20.
3- الوسائل 18:363، الباب 10 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث الأوّل، نقلاً بالمضمون.
4- المصدر السابق:368، الأحادیث 22-24 وغیرها من أحادیث الباب.

«وتؤخّر» الزانیه الحامل «حتّی تضع» الحمل-وإن کان من الزنا - وتسقیه اللِباء، وترضعه إن لم یوجد له کافل ثمّ یقیم علیها الحدّ إن کان رجماً، ولو کان جلداً فبعد أیّام النفاس إن أمن علیها التلف أو وُجد له مرضع، وإلّا فبعده. ویکفی فی تأخیره عنها دعواها الحمل، لا مجرّد الاحتمال.

«ولو أقرّ» بما یوجب الحدّ «ثمّ أنکر سقط الحدّ إن کان ممّا یوجب الرجم، ولا یسقط غیره» وهو الجلد وما یلحقه (1).

هذا إذا لم یجمع فی موجب الرجم بینه وبین الجلد، وإلّا ففی سقوط الحدّ مطلقاً بإنکاره ما یوجب الرجم نظر: من إطلاق سقوط الحدّ الشامل للأمرین، ومن أنّ الجلد لا یسقط بالإنکار لو انفرد فکذا إذا انضمّ، بل هنا أولی؛ لزیاده الذنب، فلا یناسبه سقوط العقوبه مطلقاً مع ثبوت مثلها فی الأخفّ.

والأقوی سقوط الرجم دون غیره.

وفی إلحاق ما یوجب القتل-[ کالزنا ] (2)بذات محرم أو کُرهاً-قولان (3): من تشارکهما فی المقتضی وهو الإنکار لما بُنی علی التخفیف، ونظرُ الشارع إلی عصمه الدم وأخذه فیه بالاحتیاط، ومن عدم النصّ علیه، وبطلانِ القیاس.

«ولو أقرّ بحدّ ثمّ تاب تخیّر الإمام فی إقامته» علیه والعفو عنه «رجماً کان» الحدّ «أو غیره» علی المشهور؛ لاشتراک الجمیع فی المقتضی، ولأنّ

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 547


1- من الجزّ والتغریب.
2- فی المخطوطات: کالزانی.
3- قولٌ بالإلحاق وسقوط الحدّ، استقربه فخر المحقّقین فی الإیضاح 4:473. وقولٌ بعدم الإلحاق وعدم سقوط الحدّ، وهو للمحقّق فی الشرائع 4:152، والعلّامه فی الإرشاد 2:171، وابن إدریس فی السرائر 4:455.

التوبه إذا اُسقطت تحتّم أشدّ العقوبتین، فإسقاطها لتحتّم الاُخری أولی.

ونبّه بالتسویه بینهما علی خلاف ابن إدریس حیث خصّ التخییر بما إذا کان الحدّ رجماً، وحتم إقامتَه لو کان جلداً، محتجّاً بأصاله البقاء، واستلزام التخییر تعطیل الحدّ المنهیّ عنه فی غیر موضع الوفاق (1).

وینبغی علی قول ابن إدریس إلحاق ما یوجب القتل بالرجم؛ لتعلیله بأ نّه یوجب تلف النفس، بخلاف الجلد.

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 548


1- السرائر 3:444، ولیس فیه الاستدلال بأصاله البقاء.
«الفصل الثانی» «فی اللواط»
اشاره

وهو وطء الذکر، واشتقاقه من فعل قوم لوط «والسَحق» وهو دَلک فرج المرأه (1)بفرجِ اُخری «والقیاده» وسیأتی أ نّها الجمع بین فاعلی هذه الفواحش.

أمّا الأوّل:

«فمن أقرّ بإیقاب ذکر» أی إدخال شیء من الذکر فی دُبُره ولو مقدار الحشفه-وظاهرهم هنا الاتّفاق علی ذلک وإن اکتفوا ببعضها فی تحریم اُمّه واُخته وبنته-فی حاله کون المقرّ «مختاراً» غیر مکرَه علی الإقرار «أربع مرّات» ولو فی مجلس واحد «أو شهد علیه أربعه رجال» عدول «بالمعاینه» للفعل کالزنا «وکان» الفاعل المقرّ أو المشهود علیه «حرّاً بالغاً» عاقلاً «قُتل» .

واعتبار بلوغه وعقله واضح؛ إذ لا عبره بإقرار الصبیّ والمجنون. وکذا لا یُقتَلان لو شُهِدَ علیهما به؛ لعدم التکلیف.

أمّا الحرّیّه: فإنّما تعتبر فی قبول الإقرار؛ لأنّ إقرار العبد به یتعلّق بحقّ

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 549


1- فی (ف) : امرأه.

سیّده فلا یسمع. بخلاف الشهاده علیه، فإنّه لا فرق فیها بینه وبین الحرّ، فیقتل حیث یقتل. وکذا لو اطّلع علیهما (1)الحاکم. وبالجمله، فحکمه حکم الحرّ إلّافی الإقرار، وإن کانت العباره توهم خلاف ذلک.

ویُقتل الفاعل «محصَناً» کان «أو لا» .

وقتله «إمّا بالسیف، أو الإحراق» بالنار «أو الرجم» بالحجاره وإن لم یکن بصفه الزانی المستحقّ للرجم «إو بإلقاء جدار علیه، أو بإلقائه من شاهق» کجدار رفیع یقتل مثله.

«ویجوز الجمع بین اثنین منها» أی من هذه الخمسه بحیث یکون «أحدهما الحریق» والآخرُ أحد الأربعه، بأن یُقتل بالسیف، أو الرجم أو الرمی به، أو علیه ثمّ یحرق زیاده فی الردع.

«والمفعول به» یُقتل «کذلک إن کان بالغاً عاقلاً مختاراً. ویعزَّر الصبیّ» فاعلاً ومفعولاً.

«ویؤدّب المجنون» کذلک، والتأدیب فی معنی التعزیر هنا، وإن افترقا من حیث إنّ التعزیر یتناول المکلّف وغیرَه، بخلاف التأدیب.

وقد تحرّر من ذلک: أنّ الفاعل والمفعول إن کانا بالغین قُتلا، حرّین کانا أم عبدین أم بالتفریق، مسلمین کانا أم کافرین أم بالتفریق. وإن کانا صبیّین أو مجنونین أو بالتفریق اُدّبا. وإن کان أحدهما مکلّفاً والآخر غیر مکلَّف قتل المکلّف واُدّب غیره.

«ولو أقرّ» به «دون الأربع لم یُحدّ» کالإقرار بالزنا «وعُزّر»

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 550


1- فی (ش) : علیها، وفی نسخه بدلها: علیهما.

بالإقرار ولو مرّه. ویمکن اعتبار المرّتین کما فی موجب کلّ تعزیر وسیأتی (1)وکذا الزنا، ولم یذکره ثَمَّ.

[اللواط]
اشاره

«ولو شهد» علیه به «دون الأربعه» أو اختلّ بعض الشرائط وإن کانوا أربعه «حدّوا للفریه. ویحکم الحاکم فیه بعلمه» کغیره من الحدود؛ لأنّه أقوی من البیّنه.

«ولا فرق» فی الفاعل والمفعول «بین العبد والحرّ هنا» أی فی حاله علم الحاکم، وکذا لا فرق بینهما مع البیّنه کما مرّ. وهذا منه مؤکّد لما أفهمته عبارته سابقاً من تساوی الإقرار والبیّنه فی اعتبار الحرّیّه.

«ولو ادّعی العبد الإکراه» من مولاه علیه «دُرئ عنه الحدّ» دون المولی؛ لقیام القرینه علی ذلک؛ ولأ نّه شبهه محتمله فیُدرأ الحدّ بها. ولو ادّعی الإکراه من غیر مولاه فالظاهر أ نّه کغیره (2)وإن کانت العباره تتناوله بإطلاقها.

«ولا فرق» فی ذلک کلّه «بین المسلم والکافر» لشمول الأدلّه لهما.

[حکم التفخیذ]

«وإن لم یکن» الفعل «إیقاباً کالتفخیذ أو» جعل الذکر «بین الألیین» بفتح الهمزه والیائین المثنّاتین من تحت من دون تاء بینهما «فحدّه مئه جلده» للفاعل والمفعول مع البلوغ والعقل والاختیار، کما مرّ «حرّاً» کان کلّ منهما «أو عبداً، مسلماً أو کافراً، مُحصَناً أو غیره» علی الأشهر (3)لروایه سلیمان بن هلال عن الصادق علیه السلام قال: «إن کان دون الثقب فالحدّ، وإن کان ثقب

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 551


1- فی مسائل حدّ القذف الصفحه 322.
2- أی کغیر العبد فی عدم سقوط الحدّ عنه بمجرّد ادّعاء الإکراه.
3- نقل المصنّف فی الشرح [ غایه المراد 4:214 ] إجماع الأصحاب علی أنّ العبد لا ینتصف علیه الحدّ هنا. (منه رحمه الله) .

اُقیم قائماً ثمّ ضُرب بالسیف» (1)والظاهر أنّ المراد بالحدّ الجَلد.

«وقیل: یُرجم المُحصَن» ویُجلد غیره (2)جمعاً بین روایه العلاء بن الفضیل عن الصادق علیه السلام أ نّه قال: «حدّ اللوطیّ مثل حدّ الزانی وقال: إن کان قد اُحصِن رُجم، وإلّا جُلد» (3)وقریب منها روایه حمّاد بن عثمان (4)وبین ما رُوی مِن قَتل اللائط مطلقاً (5)

وقیل: یُقتل مطلقاً (6)لما ذکر.

والأخبار من الطرفین غیر نقیّه السند (7)والمتیقّن المشهور، والأصل عدم أمر آخر.

«ولو تکرّر منه الفعل» الذی لا یوجب القتل ابتداءً «مرّتین مع تکرار الحدّ» علیه بأن حُدّ لکلّ مرّه «قُتل فی الثالثه» لأنّه کبیره، وأصحاب الکبائر مطلقاً إذا اُقیم علیهم الحدّ مرّتین قُتلوا فی الثالثه؛ لروایه یونس عن أبی الحسن الماضی علیه السلام قال: «أصحاب الکبائر کلّها إذا اُقیم علیهم الحدّ مرّتین قُتلوا فی الثالثه» (8).

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 552


1- التهذیب 10:52، الحدیث 194، والوسائل 18:416، الباب الأوّل من أبواب حدّ اللواط، الحدیث 2. وفیه: إن کان دون الثقب فالجلد.
2- والقائل هو الشیخ فی النهایه:704، والقاضی فی المهذّب 2:530، وابن حمزه فی الوسیله:413.
3- الوسائل 18:417، الباب الأوّل من أبواب حدّ اللواط، الحدیث 3،4،5.
4- الوسائل 18:417، الباب الأوّل من أبواب حدّ اللواط، الحدیث 3،4،5.
5- الوسائل 18:417، الباب الأوّل من أبواب حدّ اللواط، الحدیث 3،4،5.
6- قاله الصدوق فی المقنع 430، وابن بابویه وابن الجنید علی ما حکی عنهم العلّامه فی المختلف 9:176.
7- راجع المسالک 14:409 و 406.
8- الوسائل 18:388، الباب 20 من أبواب الحدود والتعزیرات، الحدیث 3.

«والأحوط» وهو الذی اختاره المصنّف فی الشرح (1)قتله «فی الرابعه» لروایه أبی بصیر قال: قال أبو عبد اللّٰه علیه السلام: «الزانی إذا جُلد ثلاثاً یُقتل فی الرابعه» (2)ولأنّ الحدّ مبنیّ علی التخفیف، وللاحتیاط فی الدماء، وترجیح هذه الروایه بذلک وبأ نّها خاصّه وتلک عامّه، فیجمع بینهما بتخصیص العامّ بما عدا الخاصّ. وهو الأجود.

ولو لم یسبق حدّه مرّتین لم یجب سوی الجلد مئه.

«ولو تاب قبل قیام البیّنه سقط الحدّ عنه قتلاً» کان الحدّ أو رجماً «أو جلداً» علی ما فُصّل.

«ولو تاب بعده لم یسقط» الحدّ؛ وکذا لو تاب مع الإقرار «ولکن یتخیّر الإمام فی المقرّ» قبل التوبه «بین العفو والاستیفاء» کالزنا.

[حکم من قبل غلاما بشهوه]

«ویعزَّر من قبَّل غلاماً بشهوه» بما یراه الحاکم؛ لأنّه من جمله المعاصی، بل الکبائر المتوعّد علیه بخصوصه بالنار، فقد رُوی «أنّ من قبَّل غلاماً بشهوه لعنته ملائکه السماء وملائکه الأرضین (3)وملائکه الرحمه وملائکه الغضب، واُعدّ له جهنّم وساءت مصیراً» (4)وفی حدیث آخر: «من قَبَّل غلاماً

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 553


1- غایه المراد 4:215-216.
2- الوسائل 18:387، الباب 20 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث الأوّل، فی طریق روایه أبی بصیر إسحاق بن عمّار وهو فطحی، وروایه یونس [ نقلها الشیخ عنه فی التهذیب 10:37، الحدیث 129 ] من الحسن؛ لأنّ أظهر الطرُق إلیه ما دخل فیه إبراهیم بن هاشم، وحینئذٍ فالرجوع إلی الاحتیاط فی الدماء والتخفیف أولی. (منه رحمه الله) .
3- فی (ف) : الأرض.
4- المستدرک 14:351، الباب 18 من أبواب النکاح المحرّم وما یناسبه، الحدیث 3.

بشهوه ألجمه اللّٰه یوم القیامه بلجام من نار» (1)(2).

[حکم المجتمعین تحت ازار واحد ]

«وکذا یُعزّر» الذَکران «المجتمعان تحت إزار واحد مجرّدین ولیس بینهما رحم» أی قرابه «من ثلاثین سوطاً إلی تسعه وتسعین» علی المشهور.

أمّا تحدیده فی جانب الزیاده؛ فلأ نّه لیس بفعل یوجب الحدّ کملاً. فلا یبلغ به، ولقول الصادق علیه السلام فی المرأتین تنامان فی ثوب واحد؟ : «تُضربان» قلت: حدّاً؟ قال: «لا» ، وکذا قال فی الرجلین (3)وفی روایه ابن سنان عنه علیه السلام: «یُجلدان حدّاً (4)غیر سوط واحد» (5).

وأمّا فی جانب النقیصه: فلروایه سلیمان بن هلال عنه، قال: «یُضربان ثلاثین سوطاً، ثلاثین سوطاً» (6).

وطریق الجمع: الرجوع فیما بین الحدّین إلی رأی الحاکم. والتقیید بنفی الرحم بینهما ذکره المصنّف کغیره (7)تبعاً للروایه (8).

ویشکل بأنّ مطلق الرحم لا یوجب تجویز ذلک. فالأولی ترک القید، أو

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 554


1- فی (ش) : النار.
2- الوسائل 14:257، الباب 21 من أبواب النکاح المحرّم وما یناسبه، الحدیث الأوّل.
3- الوسائل 18:367، الباب 10 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 16.
4- فی (ش) : جلداً، ولم یرد أیّ منهما فی الوسائل.
5- الوسائل 18:367، الباب 10 من أبواب حدّ الزنا، الحدیث 18، ولیس فیه: «حدّاً» .
6- نفس المصدر، الحدیث 21.
7- کالمحقّق فی الشرائع 4:160، والعلّامه فی الإرشاد 2:175، والقواعد 3:537.
8- راجع الهامش رقم 6 فی هذه الصفحه.

التقیید بکون الفعل محرّماً.

[«والسحق» :]

«یثبت بشهاده أربعه رجال» عدول، لا بشهاده النساء منفردات ولا منضمّات «أو الإقرار أربعاً» من البالغه الرشیده الحرّه المختاره کالزنا «وحدّه مئه جلده حرّه کانت» کلّ واحده منهما «أو أمه، مسلمه أو کافره، مُحصَنه أو غیر مُحصَنه، فاعله أو مفعوله» ولا ینتصف هنا فی حقّ الأمه. ویقبل دعواها إکراه مولاتها کالعبد.

کلّ ذلک مع بلوغها وعقلها، فلو ساحقت المجنونه أو الصغیره اُدّبتا خاصّه. ولو ساحقتهما بالغه حُدّت، دونهما.

وقیل: تُرجم مع الإحصان (1)لقول الصادق علیه السلام: «حدّها حدّ الزانی» (2). ورُدّ بأ نّه أعمّ من الرجم، فیحمل علی الجلد جمعاً (3).

«وتُقتل» المساحِقه «فی الرابعه لو تکرّر الحدّ ثلاثاً» . وظاهرهم هنا عدم الخلاف وإن حکمنا بقتل الزانی واللائط فی الثالثه، کما اتّفق فی عباره المصنّف (4).

«ولو تابت قبل البیّنه سقط الحدّ، لا» إذا تابت «بعدها ویتخیّر الإمام لو تابت بعد الإقرار» کالزنا واللواط.

«وتُعزّر الأجنبیّتان إذا تجرّدتا تحت إزار» بما لا یبلغ الحدّ «فإن عُزّرتا

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 555


1- قاله الشیخ فی النهایه:706، والقاضی فی المهذّب 2:531، وابن حمزه فی الوسیله:414.
2- الوسائل 18:424-425، الباب الأوّل من أبواب حدّ السحق والقیاده، الحدیث الأوّل.
3- اُنظر الإیضاح 4:493-494، وغایه المراد 4:218-219.
4- راجع الصفحه 304.

مع تکرّر الفعل مرّتین حُدّتا فی الثالثه» فإن عادتا عُزّرتا مرّتین ثمّ حُدّتا فی الثالثه «وعلی هذا» أبداً.

وقیل: تُقتلان فی الثالثه (1)وقیل: فی الرابعه (2)والمستند (3)ضعیف. وقد تقدّم وجه التقیید بالأجنبیّتین.

«ولو وطئ زوجته فساحقت بکراً فحملت» البکر «فالولد للرجل» لأنّه مخلوق من مائه، ولا موجب لانتفائه عنه، فلا یقدح کونها لیست فراشاً له. ولا یلحق بالزوجه قطعاً، ولا بالبکر علی الأقوی «وتُحدّان» المرأتان حدَّ السحق؛ لعدم الفرق فیه بین المحصنه وغیرها «ویلزمها» أی الموطوءه «ضمان مهر مثل البکر» لأنّها سبب فی إذهاب عُذرتها، ودیتها مهر نسائها. ولیست کالزانیه المطاوعه؛ لأنّ الزانیه أذنت فی الاقتضاض، بخلاف هذه.

وقیل: ترجم الموطوءه (4)استناداً إلی روایه (5)ضعیفه السند، مخالفه لما دلّ علی عدم رجم المساحقه مطلقاً من الأخبار الصحیحه (6).

وابن إدریس نفی الأحکام الثلاثه (7)أمّا الرجم، فلما ذکرناه. وأمّا إلحاق

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 556


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:467.
2- قاله الشیخ فی النهایه:707، والقاضی فی المهذّب 2:533.
3- راجع المسالک 14:372.
4- قاله الشیخ فی النهایه:707، والقاضی فی المهذّب 2:532.
5- الوسائل 18:426، الباب 3 من أبواب حدّ السحق، الحدیث الأوّل، هذا، وقد عبّر فی المسالک 14:419 عن هذه الروایه بالصحیح.
6- الوسائل 18:425، الباب الأوّل من أبواب حدّ السحق والقیاده، الحدیث 2.
7- السرائر 3:465.

الولد بالرجل، فلعدم ولادته علی فراشه والولد للفراش. وأمّا المهر؛ فلأنّ البِکر بغیّ بالمطاوعه فلا مهر لها. وقد عرفت جوابه.

[«والقیاده» :]

«الجمع بین فاعلی الفاحشه» من الزنا واللواط والسحق «وتثبت بالإقرار مرّتین من الکامل» بالبلوغ والعقل والحرّیّه «المختار» غیر المکرَه. ولو أقرّ مرّه واحده عُزّر «أو بشهاده شاهدین» ذکرین عدلین.

«والحدّ» للقیاده «خمس وسبعون جلده، حرّاً کان» القائد «أو عبداً، مسلماً» کان «أو کافراً، رجلاً» کان «أو امرأه» .

«وقیل» والقائل الشیخ: یضاف إلی جَلده أن «یُحلق رأسه ویُشهَّر» فی البلد «ویُنفی» عنه إلی غیره من الأمصار (1)من غیر تحدید لمدّه نفیه «بأوّل مرّه» لروایه عبد اللّٰه بن سنان عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (2)ووافقه المفید علی ذلک (3)إلّاأ نّه جعل النفی فی الثانیه.

«ولا جزّ علی المرأه ولا شهره ولا نفی» للأصل، ومنافاه النفی لما یجب مراعاته من ستر المرأه.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 557


1- النهایه:710.
2- الوسائل 18:429، الباب 5 من أبواب حدّ السحق والقیاده، الحدیث الأوّل، ولیس فیها حلق الرأس والتشهیر. فی طریق الروایه محمّد بن سلیمان وهو مشترک بین الثقه والضعیف، ولو سلم کانت من الحسن؛ لأنّ فی طریقها إبراهیم بن هاشم. (منه رحمه الله) .
3- المقنعه:791.

«ولا کفاله فی حدّ» بأن یُکفل لمن ثبت علیه الحدّ إلی وقت متأخّر عن وقت ثبوته «ولا تأخیر فیه» بل یُستوفی متی ثبت، ومن ثَمّ حُدّ شهود الزنا قبل کمالهم فی مجلس الشهاده وإن کان الانتظار یوجب کمالَ العدد «إلّامع العذر» المانع من إقامته ذلک الوقت «أو توجّه ضرر» به فتشرع الکفاله والتأخیر إلی وقت القدره «ولا شفاعه فی إسقاطه» لأنّه حقّ للّٰه أو مشترک.

ولا شفاعه فی إسقاط حقّ اللّٰه تعالی. قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «لا کفاله فی حدّ» (1)وقال أمیر المؤمنین علیه السلام: «لا یشفعنّ أحد فی حدٍّ» (2)وقال علیه السلام: «لیس فی الحدود نظره ساعه» (3).

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 558


1- الوسائل 18:333، الباب 21 من أبواب مقدّمات الحدود، الحدیث الأوّل.
2- المصدر المتقدّم، الباب 20، الحدیث 4.
3- الوسائل 18:446، الباب 12 من أبواب حدّ القذف، الحدیث 3.
«الفصل الثالث» «فی القذف»
[الفاظ الداله علی القذف]

«وهو» الرمی بالزنا أو اللواط، مثل «قوله: زنیت» بالفتح «أو لُطتَ أو أنت زان» أو لائط (1)«وشبهه» من الألفاظ الدالّه علی القذف «مع الصراحه والمعرفه» أی معرفه القاذف «بموضوع اللفظ بأیّ لغهٍ کان» وإن لم یعرف المواجَه معناه. ولو کان القائل جاهلاً بمدلوله، فإن عرف أ نّه یفید فائده یکرهها المواجَه عزّر، وإلّا فلا.

«أو قال لولده الذی أقرّ به: لستَ ولدی» أو لستَ لأبیک، أو زنت بک اُمُّک. ولو لم یکن قد أقرّ به لکنّه لاحق به شرعاً بدون الإقرار، فکذلک. لکن له دفع الحدّ باللعان، بخلاف المُقَرّ به فإنّه لا ینتفی مطلقاً.

«ولو قال لآخر» غیر ولده: «زنی بک أبوک أو یا بن الزانی حُدّ للأب» خاصّه؛ لأنّه قذفٌ له، دون المواجه؛ لأنّه لم ینسب إلیه فعلاً، لکن یعزّر له-کما سیأتی-لتأذّیه به.

ولو قال: زنت بک اُمّک أو یا بن الزانیه حُدّ للاُمّ.

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 559


1- لم یرد «أو لائط» فی (ع) و (ف) .

«ولو قال: یا بن الزانیین فلهما. ولو قال: وُلِدتَ من الزنا فالظاهر القذف للأبوین» لأنّ تولّده إنّما یتحقّق بهما وقد نسبه إلی الزنا، فیقوم بهما ویثبت الحدّ لهما، ولأ نّه الظاهر عرفاً.

وفی مقابله الظاهر کونه قذفاً للاُمّ خاصّه (1)لاختصاصها بالولاده ظاهراً.

ویضعَّف بأنّ نسبته إلیهما واحده، والاحتمال قائم فیهما بالشبهه، فلا یختصّ أحدهما به.

وربما قیل بانتفائه لهما لقیام الاحتمال بالنسبه إلی کلّ واحد وهو دارئ للحدّ؛ إذ هو شبهه.

والأقوی الأوّل، إلّاأن یدّعی الإکراه أو الشبهه فی أحد الجانبین، فینتفی حدّه.

«ومن نسب الزنا إلی غیر المواجَه» کالأمثله السابقه «فالحدّ للمنسوب إلیه، ویعزَّر للمواجه إن تضمّن شتمه وأذاه» کما هو الظاهر فی الجمیع.

«ولو قال لامرأه: زنیتُ بکِ احتُمل الإکراه، فلا یکون قذفاً» لها؛ لأنّ المکرَه غیرُ زانٍ. ومجرّد الاحتمال کافٍ فی سقوط الحدّ، سواء ادّعاه القاذف أم لا؛ لأنّه شبهه یدرأ بها الحدّ.

«ولا یثبت الزنا فی حقّه إلّابالإقرار أربع» مرّات کما سبق (2).

ویحتمل کونه قذفاً؛ لدلاله الظاهر علیه، ولأنّ الزنا فعل واحد یقع بین

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 560


1- القول بثبوته للاُمّ خاصّه للشیخ [ النهایه:723 ] وبانتفائه لهما ظاهر الشرائع [ 4:163 ] والتحریر [ 5:400-401 ] والعلّامه فی غیره [ القواعد 3:545، والإرشاد 2:177 وزاد فیه: «علی إشکال»] قال بثبوته لهما، وهو ظاهر الأکثر. (منه رحمه الله) .
2- تقدّم فی الصفحه 266.

اثنین، ونسبه أحدهما إلیه بالفاعلیّه والآخر بالمفعولیّه.

وفیه: أنّ اختلاف النسبه یوجب التغایر، والمتحقّق منه کونه هو الزانی.

والأقوی أ نّه قذف لها؛ لما ذکر، ولروایه محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام (1).

«والدیّوث والکشخان والقرنان (2)قد تفید القذف فی عرف القائل فیجب الحدّ للمنسوب إلیه» مدلولُ هذه الألفاظ من الأفعال، وهو أ نّه قوّاد علی زوجته أو غیرها من أرحامه «وإن لم تفد» ذلک فی عرفه نظراً إلی أ نّها لغه غیر موضوعه لذلک ولم یستعملها أهل العرف فیه «وأفادت شتماً» لا یبلغ حدّ النسبه إلی ما یوجب الحدّ «عُزّر» القائل کما فی کلّ شاتم بمحرَّم.

والدیّوث: الذی لا غیره له، قاله الجوهری (3)وقیل: الذی یُدخِل الرجال علی امرأته (4).

قال تغلب: والقرنان والکشخان: لم أرهما فی کلام العرب، ومعناه عند

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 561


1- الروایه صریحه فی عدم الحدّ علیه ولازمه نفی القذف، راجع الوسائل 18:446، الباب 13 من أبواب حدّ القذف، الحدیث الأوّل.
2- سیأتی بیان معنی هذه الکلمات من الشارح قدس سره. وفی هامش (ر) ما یلی: الکشخان: یجوز أن یکون بالحاء المهمله صفه من الکشح بمعنی الستر والإضمار، والرجل المذکور یضمر فی قلبه ما یضمر من الأمر القبیح، ویکون إعجام الحاء من تحریف العامّه. أو هو معرّب «کج خان» أی محرّف الدار والمنزل، فإنّ هذا الرجل یجعل داره فی المواضع الغیر المشهوره، بل فی الأمکنه المختفیه، فتأمّل. ولعلّ القرنان من قولهم: قرن الفرس یقرن، إذا وقعت حوافر رجلیه موضع حوافر یدیه، أو من قرنت الشیء بالشیء: وصلته، ونحو ذلک.
3- الصحاح 1:282 (دیث) .
4- والقائل هو إبراهیم الحربی، راجع المغنی مع الشرح 10:228.

العامّه مثل معنی الدیّوث أو قریب منه (1).

وقیل: القرنان: من یُدخل علی بناته، والکشخان: من یُدخل علی أخواته (2).

«ولو لم یعلم» القائل «فائدتها أصلاً» بأن لم یکن من أهل العرف بوضعها لشیء من ذلک، ولا اطّلع علی معناها لغه «فلا شیء» علیه «وکذا» القول فی «کلّ قذف جری علی لسان من لا یعلم معناه» لعدم قصد شیء من القذف ولا الأذی وإن أفاد فی عرف المقول له.

«والتأذّی» أی قول ما یوجب أذی المقول له من الألفاظ الموجبه له مع العلم بکونها مؤذیه ولیست موضوعه للقذف عرفاً ولا وضعاً «والتعریض» بالقذف دون التصریح به «یوجب التعزیر» لأنّه محرَّم «لا الحدّ» لعدم القذف الصریح.

«مثل» قوله: «هو ولد حرام» هذا یصلح مثالاً للأمرین؛ لأنّه یوجب الأذی وفیه تعریض بکونه ولد زنا لکنّه محتمل لغیره بأن یکون وُلِد بفعل محرَّم وإن کان من (3)أبویه، بأن استولده حاله الحیض أو الإحرام عالماً. ومثله «لست بولد حلال» وقد یراد به عرفاً أ نّه لیس بطاهر الأخلاق، ولا وفیّ بالأمانات والوعود، ونحو ذلک، فهو أذی علی کلّ حال. وقد یکون تعریضاً بالقذف.

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 562


1- المغنی مع الشرح 10:228. وفیه: «قال ثعلب» بدل «تغلب» .
2- نفس المصدر، ومجمع البحرین 2:253 (دیث) .
3- فی (ف) و (ش) : بین.

«أو أنا لستُ بزانٍ» هذا مثال للتعریض بکون المقول له أو المنبَّه علیه زانیاً «ولا اُمّی زانیه» تعریض بکون اُمّ المعرَّض به زانیه.

«أو یقول لزوجته: لم أجدک عذراء» أی بکراً، فإنّه تعریض بکونها زنت قبل تزویجه وذهبت بکارتها به، مع احتماله غیره بأن یکون ذهابها بالنزوه (1)أو الحرقوص (2)فلا یکون حراماً، فمن ثَمّ کان تعریضاً. بل یمکن دخوله فیما یوجب التأذّی مطلقاً.

وروی زراره عن أبی جعفر علیه السلام فی رجل قال لامرأته: لم أجدک عذراء، قال: «لیس علیه شیء؛ لأنّ العذره تذهب بغیر جماع» (3)وتحمل علی أنّ المنفیّ الحدّ؛ لروایه أبی بصیر عن الصادق علیه السلام أ نّه قال: «یُضرب» (4).

«وکذا یعزَّر بکلّ ما» أی قول «یکرهه المواجَه» بل المنسوب إلیه وإن لم یکن حاضراً؛ لأنّ ضابط التعزیر: فعل المحرّم، وهو غیر مشروط بحضور المشتوم «مثل الفاسق وشارب الخمر، وهو مستتر» بفسقه وشربه، فلو کان متظاهراً بالفسق لم یکن له حرمه.

«وکذا الخنزیر والکلب والحقیر والوضیع» والکافر والمرتدّ، وکلّ کلمه تفید الأذی عرفاً أو وضعاً مع علمه بها، فإنّها توجب التعزیر «إلّامع کون المخاطَب مستحقّاً للاستخفاف» به؛ لتظاهره بالفسق فیصحّ مواجهته بما تکون نسبته إلیه حقّاً، لا بالکذب.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 563


1- أی الوثبه.
2- الحرقوص-بالضمّ-: دویبه کالبرغوث.
3- الوسائل 15:609، الباب 17 من أبواب اللعان، الحدیث الأوّل مع اختلاف یسیر.
4- نفس المصدر، الحدیث 2.

وهل یشترط مع ذلک جعله علی طریق النهی فیشترط شروطه، أم یجوز الاستخفاف به مطلقاً؟ ظاهر النصّ (1)والفتاوی (2)الثانی. والأوّل أحوط.

[شروط القاذف ]

«ویعتبر فی القاذف» الذی یُحدّ «الکمال» بالبلوغ والعقل «فیعزَّر الصبیّ» خاصّه «ویؤدّب المجنون» بما یراه الحاکم فیهما. والأدب فی معنی التعزیر کما سلف (3).

«وفی اشتراط الحرّیّه فی کمال الحدّ» فیحدّ العبد والأمه أربعین، أو عدم الاشتراط فیساویان الحرَّ «قولان» (4)أقواهما وأشهرهما الثانی، لعموم (وَ اَلَّذِینَ یَرْمُونَ اَلْمُحْصَنٰاتِ) (5)ولقول الصادق علیه السلام فی حسنه الحلبی: «إذا قذف العبدُ الحرَّ جُلِد ثمانین» (6)وغیرها من الأخبار (7).

والقول بالتنصیف علی المملوک للشیخ فی المبسوط (8)لأصاله البراءه من الزائد، وقوله تعالی: (فَإِنْ أَتَیْنَ بِفٰاحِشَهٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مٰا عَلَی اَلْمُحْصَنٰاتِ مِنَ

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 564


1- راجع الوسائل 8:604-605، الباب 154 من أبواب أحکام العشره، الحدیث 4 و 5.
2- راجع المقنعه:796، والشرائع 4:164، والقواعد 3:544، وغیرها.
3- سلف فی الصفحه 302.
4- القول بعدم الاشتراط والتساوی لأکثر الأصحاب، منهم: الشیخ فی النهایه:722-723، والخلاف 5:403، المسأله 47، والمحقّق فی المختصر النافع:221، وقوّاه العلّامه فی التحریر 5:406.
5- النور:4.
6- الوسائل 18:435، الباب 4 من أبواب حدّ القذف، الحدیث 4.
7- المصدر المتقدّم:434-438، الباب 4 من أبواب حدّ القذف.
8- المبسوط 8:16.

اَلْعَذٰابِ) (1)ولروایه القاسم بن سلیمان عنه علیه السلام (2).

ویضعَّف بأنّ الأصل قد عُدل عنه للدلیل. والمراد بالفاحشه: الزنا، کما نقله المفسّرون (3)ویظهر من اقترانهنّ بالمحصنات. والروایه مع ضعف سندها (4)وشذوذها لا تعارض الأخبار الکثیره (5)بل الإجماع، علی ما ذکره المصنّف (6)وغیره (7).

والعجب أنّ المصنّف فی الشرح تعجّب من المحقّق والعلّامه حیث نقلا فیها قولین ولم یرجّحا أحدهما مع ظهور الترجیح. فإنّ القول بالأربعین نادر جدّاً (8)، ثمّ تبعهم علی ما تعجّب منه هنا.

[شروط المقذف]

«و» یشترط «فی المقذوف الإحصان» وهو یطلق علی التزویج کما فی قوله تعالی: (وَ اَلْمُحْصَنٰاتُ مِنَ اَلنِّسٰاءِ (9)و (مُحْصَنٰاتٍ غَیْرَ مُسٰافِحٰاتٍ) (10).

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 565


1- النساء:25.
2- الوسائل 18:437، الباب 4 من أبواب حدّ القذف، الحدیث 15.
3- مثل القمّی فی تفسیره 1:136، والطبرسی فی مجمع البیان 2:34، والفخر الرازی فی التفسیر الکبیر 10:64.
4- وضعفها بقاسم بن سلیمان، راجع المسالک 13:457.
5- المشار إلیها فی الهامش رقم 7 من الصفحه السابقه.
6- غایه المراد 4:229.
7- کابن زهره فی الغنیه:427.
8- غایه المراد 4:229.
9- النساء:24.
10- النساء:25.

وعلی الإسلام، ومنه قوله تعالی: (فَإِذٰا أُحْصِنَّ) (1)قال ابن مسعود: «إحصانها إسلامها» (2).

وعلی الحرّیّه ومنه قوله تعالی: (وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلاً أَنْ یَنْکِحَ اَلْمُحْصَنٰاتِ (3)وقوله تعالی: وَ اَلْمُحْصَنٰاتُ مِنَ اَلْمُؤْمِنٰاتِ وَ اَلْمُحْصَنٰاتُ مِنَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتٰابَ (4)

وعلی اجتماع الاُمور الخمسه التی نبّه علیها هنا بقوله: و «أعنی» بالإحصان هنا «البلوغ والعقل والحرّیّه والإسلام والعفّه، فمن جُمعت فیه» هذه الأوصاف الخمسه «وجب الحدّ بقذفه، وإلّا» تجتمع بأن فقدت جُمَع أو أحدُها، بأن قذف صبیّاً أو مجنوناً أو مملوکاً أو کافراً أو متظاهراً بالزنا، فالواجب «التعزیر» کذا أطلقه المصنّف والجماعه (5)غیرَ فارقین بین المتظاهر بالزنا وغیره. ووجهه: عموم الأدلّه وقبح القذف مطلقاً؛ بخلاف مواجَهه المتظاهر به بغیره من أنواع الأذی، کما مرّ (6).

وتردّد المصنّف فی بعض تحقیقاته (7)فی التعزیر بقذف المتظاهر به (8)

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 566


1- النساء:25.
2- نقله عنه وعن غیره الطبرسی فی مجمع البیان 2:34.
3- النساء:25.
4- المائده:5.
5- منهم العلّامه فی القواعد 3:545، وابن حمزه فی الوسیله:421.
6- مرّ فی الصفحه 315.
7- لم نعثر علیه.
8- لم یرد «به» فی (ع) و (ف) .

ویظهر منه المیل إلی عدمه محتجّاً بإباحته، استناداً إلی روایه البرقی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: «إذا جاهر الفاسق بفسقه فلا حرمه له ولا غیبه» (1)وفی مرفوع محمّد بن بزیع: «من تمام العباده الوقیعه فی أهل الریب» (2)ولو قیل بهذا لکان حسناً.

«ولو قال لکافر اُمّه مسلمه: یا بن الزانیه، فالحدّ لها» لاستجماعها لشرائط وجوبه، دون المواجَه.

«فلو» ماتت أو کانت میته و «ورثها الکافر فلا حدّ» ؛ لأنّ المسلم لا یُحدّ للکافر (3)بالأصاله، فکذا بالإرث.

ویتصوّر إرث الکافر للمسلم علی تقدیر موت المسلم مرتدّاً عند الصدوق (4)وبعض الأصحاب (5)أمّا عند المصنّف فغیر واضح، وقد فرض المسأله کذلک فی القواعد لکن بعباره أقبل من هذه للتأویل (6).

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 567


1- الوسائل 8:605، الباب 154 من أبواب أحکام العشره، الحدیث 4.
2- السرائر 3:644، والبحار 75:161.
3- فی (ر) و (ش) : لکافر.
4- المقنع:508.
5- نقله العلّامه عن ابن الجنید، راجع المختلف 9:107.
6- فإنّه قال [ القواعد 3:545]: ولو قال لکافر اُمّه مسلمه: یا بن الزانیه حدّ، وإن کانت میتهولا وارث لها سوی الکافر لم یحدّ. وهذه العباره لا تقتضی إرث الکافر. ویحمل قوله: «لا وارث لها سوی الکافر» أی لا وارث لها علی الخصوص غیره، بأن یکون وارثها الإمام فإنّه وارث من لا وارث له، فیصدق أ نّه لا وارث لها غیر الکافر ولا یستلزم کونه وارثاً. (منه رحمه الله) .

«ولو تقاذف المحصنان» بما یوجب الحدّ «عزّرا» ولا حدّ علی أحدهما؛ لصحیحه أبی ولّاد عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «اُتی أمیر المؤمنین علیه السلام برجلین قذف کلّ واحد منهما صاحبه بالزنا فی بدنه، فقال: یدرأ عنهما الحدّ، وعزّرهما» (1).

«ولو تعدّد المقذوف تعدّد الحدّ، سواء اتّحد القاذف أو تعدّد» لأنّ کلّ واحد سبب تامّ فی وجوب الحدّ فیتعدّد المسبّب.

«نعم، لو قذف» الواحد «جماعهً بلفظ واحد» بأن قال: أنتم زُناه، ونحوه «واجتمعوا فی المطالبه» له بالحدّ «فحدّ واحد، وإن افترقوا» فی المطالبه «فلکلّ واحد حدّ» لصحیحه جمیل عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی رجل افتری علی قوم جماعه قال: «إن أتوا به مجتمعین ضُرِب حدّاً واحداً، وإن أتوا به متفرّقین ضرب لکلّ واحد منهم حدّاً» (2).

وإنّما حملناه علی ما لو کان القذف بلفظ واحد مع أ نّه أعمّ جمعاً بینه وبین صحیحه الحسن العطّار عنه علیه السلام فی رجل قذف قوماً جمیعاً قال علیه السلام: «بکلمه واحده؟ قلت: نعم، قال: یُضرب حدّاً واحداً، فإن فرّق بینهم فی القذف ضُرِب لکلّ واحد منهم حدّاً» (3)بحمل الاُولی علی ما لو کان القذف بلفظ واحد، والثانیه علی ما لو جاؤوا به مجتمعین.

وابن الجنید رحمه الله عکس، فجعل القذف بلفظ واحد موجباً لاتّحاد الحدّ مطلقاً، وبلفظٍ متعدّدٍ موجباً للاتّحاد إن جاؤوا مجتمعین، وللتعدّد إن جاؤوا

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 568


1- الوسائل 18:451، الباب 18 من أبواب حدّ القذف، الحدیث 2. وفیه: «فدرأ عنهما الحدّ» .
2- الوسائل 18:444، الباب 11 من أبواب حدّ القذف، الحدیث الأوّل مع اختلاف یسیر.
3- نفس المصدر، الحدیث 2.

متفرّقین ونفی عنه فی المختلف البأس محتجّاً بدلاله الخبر الأوّل علیه، وهو أوضح طریقاً (1)(2).

وفیه نظر؛ لأنّ تفصیل الأوّل شامل للقذف المتّحد والمتعدّد، فالعمل به یوجب التفصیل فیهما.

والظاهر أنّ قوله فیه (3): «جماعه» صفه للقوم؛ لأنّه أقرب وأنسب بالجماعه، لا للقذف. وإنّما یتّجه قوله (4)لو جُعل صفه للقذف المدلول علیه بالفعل، واُرید بالجماعه القذف المتعدّد. وهو بعید جدّاً.

«وکذا الکلام فی التعزیر» فیُعزّر قاذف الجماعه بما یوجبه بلفظٍ متعدّدٍ متعدّداً مطلقاً، وبمتّحد إن جاؤوا به متفرّقین، ومتّحداً إن جاؤوا به (5)مجتمعین، ولا نصّ فیه علی الخصوص، ومن ثمّ أنکره ابن إدریس وأوجب التعزیر لکلّ واحد مطلقاً (6)محتجّاً بأ نّه قیاس (7)ونحن نقول بموجبه، إلّاأ نّه قیاس مقبول؛ لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 569


1- المختلف 9:256-257.
2- الظاهر أنّ وجه وضوحه أنّ فی طریق الثانی [ صحیحه العطّار ] أبان وهو مشترک بین الثقه وغیره، بل الظاهر أنّ المراد به أبان بن عثمان وهو ناووسی، إلّاأنّ المصنّف نقل عن الکشّی إجماع العصابه علی تصحیح ما یصحّ عنه وقوّی العمل بروایته، ثمّ لو عملنا بالروایه الاُولی [ صحیحه جمیل ] فدلالتها علی ما ادّعاه ممنوعه. (منه رحمه الله) .
3- فی الخبر الأوّل.
4- قول ابن الجنید.
5- لم یرد «به» فی (ع) و (ف) .
6- من غیر اعتبار التفصیل السابق فی القذف، فإنّه لا دلیل هنا، فیحکم بمقتضی موجب التعزیر. (هامش ر) .
7- السرائر 3:535.

تداخل الأقوی یوجب تداخل الأضعف بطریق أولی. ومع ذلک فقول ابن إدریس لا بأس به.

[مسائل فی حد القذف]

وبقی فی هذا الفصل «مسائل» :

«حدّ القذف ثمانون جلده» إجماعاً، ولقوله تعالی: (وَ اَلَّذِینَ یَرْمُونَ اَلْمُحْصَنٰاتِ إلی قوله: (فَاجْلِدُوهُمْ ثَمٰانِینَ جَلْدَهً) (1)ولا فرق فی القاذف بین الحرّ والعبد علی أصحّ القولین (2)ومن ثَمَّ أطلق.

ویُجلد القاذف «بثیابه» المعتاده ولا یجرّد کما یجرّد الزانی، ولا یُضرب ضرباً شدیداً، بل حدّاً «متوسّطاً، دون ضرب الزنا، ویُشهَّر» القاذف «لیُجتَنَب شهادته» .

«ویثبت» القذف «بشهاده عدلین» ذکرین، لا بشهاده النساء منفردات ولا منضمّات وإن کثرن «والإقرار مرّتین من مکلّف حرّ مختار» فلا عبره بإقرار الصبیّ والمجنون، والمملوک مطلقاً والمکرَه علیه. ولو انتفت البیّنه والإقرار فلا حدّ. ولا یمین علی المنکر.

«وکذا ما یوجب التعزیر» لا یثبت إلّابشاهدین ذکرین عدلین، أو الإقرار من المکلَّف الحرّ المختار.

ومقتضی العباره اعتباره مرّتین مطلقاً، وکذا أطلق غیره (3)مع أ نّه تقدّم حکمه بتعزیر المقرّ باللواط دون الأربع (4)الشامل للمرّه. إلّاأن یحمل ذلک علی

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 570


1- النور:4.
2- تقدّم فی الصفحه 316.
3- کالعلّامه فی القواعد 3:548، والإرشاد 2:179، والتحریر 5:407.
4- راجع الصفحه 302.

المرّتین فصاعداً.

وفی الشرائع نسب اعتبار الإقرار به مرّتین إلی قولٍ (1)مشعراً بتمریضه. ولم نقف علی مستند هذا القول.

«وهو» أی حدّ القذف «موروث» لکلّ من یرث المال-من ذکر واُنثی-لو مات المقذوف قبل استیفائه والعفوِ عنه «إلّاللزوج والزوجه» .

«وإذا کان الوارث جماعه» فلکلّ واحد منهم المطالبه به، فإن اتّفقوا علی استیفائه فلهم حدّ واحد، وإن تفرّقوا فی المطالبه-ولو عفا بعضُهم - «لم یسقط» شیء منه (2)«بعفو البعض» بل للباقین استیفاؤه کاملاً علی المشهور (3).

«ویجوز العفو» من المستحقّ الواحد والمتعدّد «بعدَ الثبوت، کما یجوز قبلَه» . ولا اعتراض للحاکم؛ لأنّه حقّ آدمیّ تتوقّف إقامته علی مطالبته ویسقط بعفوه. ولا فرق فی ذلک بین قذف الزوج لزوجته وغیره، خلافاً للصدوق حیث حتَّم علیها استیفاءَه (4)وهو شاذّ.

«ویُقتل» القاذف «فی الرابعه لو تکرّر الحدّ ثلاثاً» علی المشهور خلافاً لابن إدریس حیث حکم بقتله فی الثالثه (5)کغیره من أصحاب الکبائر،

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 571


1- الشرائع 4:167.
2- فی (ر) : عنه شیء.
3- ونبّه بالمشهور علی أنّ مستند الحکم روایه عمّار [ الوسائل 18:456، الباب 22 من أبواب حدّ القذف، الحدیث 2 ] وهی مع ما یعلم من حاله مقطوعه لکن لا نعلم مخالفاً فی ذلک. (منه رحمه الله) .
4- المقنع:442.
5- السرائر 3:519.

وقد تقدّم الکلام فیه (1)ولا فرق بین اتّحاد المقذوف وتعدّده هنا.

«ولو تکرّر القذف» لواحد «قبل الحدّ فواحد» ولو تعدّد المقذوف تعدّد الحدّ مطلقاً إلّامع اتّحاد الصیغه، کما مرّ (2).

«ویسقط الحدّ بتصدیق المقذوف» علی ما نسبه إلیه من الموجب للحدّ «والبیّنه» علی وقوعه منه «والعفو» أی عفو المقذوف عنه «وبلعان الزوجه» لو کان القذف لها.

وسقوط الحدّ فی الأربعه لا کلام فیه، لکن هل یسقط مع ذلک التعزیر؟ یحتمله، خصوصاً فی الأخیرین؛ لأنّ الواجب هو الحدّ وقد سقط، والأصل عدم وجوب غیره.

ویحتمل ثبوت التعزیر فی الأوّلین؛ لأنّ قیام البیّنه والإقرار بالموجب لا یجوّز القذف؛ لما تقدّم من تحریمه مطلقاً (3)وثبوت التعزیر به للمتظاهر بالزنا، فإذا سقط الحدّ بقی التعزیر علی فعل المحرَّم. وفی الجمیع؛ لأنّ العفو عن الحدّ لا یستلزم العفو عن التعزیر، وکذا اللعان؛ لأنّه بمنزله إقامه البیّنه علی الزنا.

ولو قُذف المملوک فالتعزیر له، لا للمولی، فإن عفا لم یکن لمولاه المطالبه، کما أ نّه لو طالب فلیس لمولاه العفو «و» لکن «یرث المولی تعزیر عبده» وأمته «لو مات» المقذوف «بعد قذفه» لما تقدّم من أنّ الحدّ یُورَث (4)والمولی وارث مملوکه.

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 572


1- راجع الصفحه 304-305.
2- راجع الصفحه 320 فی حدّ القذف.
3- تقدّم فی الصفحه 315.
4- تقدّم فی الصفحه 323.

«ولا یُعزّر الکفّار لو تنابزوا بالألقاب» (1)أی تداعوا بألقاب الذمّ «أو عیّر بعضهم بعضاً بالأمراض» من العَوَر والعَرَج وغیرهما، وإن کان المسلم یستحقّ بها التعزیر «إلّامع خوف» وقوع «الفتنه» بترک تعزیرهم علی ذلک، فیعزّرون حسماً لها بما یراه الحاکم.

«ولا یزاد فی تأدیب الصبیّ علی عشره أسواط؛ وکذا المملوک» سواء کان التأدیب لقذف أم غیره.

وهل النهی عن الزائد علی وجه التحریم أم الکراهه؟ ظاهره الأوّل. والأقوی الثانی؛ للأصل، ولأنّ تقدیر التعزیر إلی ما یراه الحاکم.

«ویعزَّر کلّ من ترک واجباً أو فَعَل محرَّماً» قبل أن یتوب «بما یراه الحاکم، ففی الحرّ لا یبلغ حدّه» أی مطلق حدّه. فلا یبلغ أقلّه وهو (2)خمسه وسبعون. نعم، لو کان المحرَّم من جنس ما یوجب حدّاً مخصوصاً کمقدّمات الزنا فالمعتبر فیه حدّ الزنا، وکالقذف بما لا یوجب الحدّ فالمعتبر فیه حدّ القذف. «وفی» تعزیر «العبد لا یبلغ حدّه» کما ذکرناه (3).

و « [حکم] سابّ النبیّ صلی الله علیه و آله أو أحد الأئمّه علیهم السلام یقتل»

ویجوز قتله لکلّ من اطّلع علیه «ولو من غیر إذن الإمام» أو الحاکم «ما لم یخف» القاتل «علی نفسه أو ماله أو علی مؤمن» نفساً أو مالاً، فینتفی الجواز؛ للضرر.

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 573


1- نسب فی الشرائع ذلک إلی القیل [ 4:167 ] مشعراً بتمریضه ولم نقف علی مستنده. (منه رحمه الله)
2- فی (ر) : وهی.
3- من التفصیل فی الحرّ.

قال الصادق علیه السلام: أخبرنی أبی أنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله قال: «الناس فیَّ اُسوه سواء، من سمع أحداً یذکرنی [ بسوء ] (1)فالواجب علیه أن یقتل من شتمنی ولا یرفع إلی السلطان، والواجب علی السلطان إذا رُفع إلیه أن یقتل من نال منّی» (2).

وسئل علیه السلام عمّن سمع یشتم علیّاً علیه السلام ویبرأ (3)منه، فقال: «هو واللّٰه حلال الدم! وما ألفُ رجل منهم برجل منکم، دعه» (4)وهو إشاره إلی خوف الضرر علی بعض المؤمنین.

وفی إلحاق باقی الأنبیاء علیهم السلام بذلک وجه قویّ؛ لأنّ تعظیمهم وکمالهم قد عُلِمَ من دین الإسلام ضروره، فسبُّهم ارتداد.

وألحق فی التحریر بالنبیّ صلی الله علیه و آله اُمَّه وبنتَه (5)من غیر تخصیص بفاطمه صلوات اللّٰه علیها. ویمکن اختصاص الحکم بها علیها السلام؛ للإجماع علی طهارتها بآیه التطهیر (6).

وینبغی تقیید الخوف علی المال بالکثیر المضرّ فوته (7)فلا یمنع القلیل (8)

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 574


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- الوسائل 18:459، الباب 25 من أبواب حدّ القذف، الحدیث 2.
3- فی (ر) : یتبرّأ.
4- الوسائل 18:462، الباب 27 من أبواب حدّ القذف، الحدیث 2 مع اختلاف یسیر.
5- التحریر 5:410.
6- الأحزاب:33.
7- فی (ف) و (ر) : فواته.
8- فی (ر) : قلیله.

الجواز وإن أمکن منعه الوجوب. وینبغی إلحاق الخوف علی العِرض بالشتم ونحوه-علی وجه لا یتحمّل عادهً-بالمال، بل هو أولی بالحفظ.

«ویُقتَل مُدَّعی النبوّه» بعد نبیّنا صلی الله علیه و آله؛ لثبوت ختمه للأنبیاء من الدین ضرورهً، فیکون دعواها کفراً.

«وکذا» یُقتل «الشاکّ فی نبوّه نبیّنا محمّد صلی الله علیه و آله» أو فی صدقه «إذا کان علی ظاهر الإسلام» احترز به عن إنکار الکفّار لها کالیهود والنصاری، فإنّهم لا یُقتلون بذلک، وکذا غیرهم من فرق الکفّار وإن جاز قتلهم بأمر آخر.

«ویُقتل الساحر» وهو من یعمل بالسحر وإن لم یکن مستحلّاً «إن کان مسلماً. ویُعزَّر» الساحر «الکافر» قال النبیّ صلی الله علیه و آله: «ساحر المسلمین یُقتَل، وساحر الکفّار لا یقتل، قیل: یا رسول اللّٰه، ولِمَ لا یُقتل ساحر الکفّار؟ فقال: لأنّ الکفر أعظم من السحر، ولأنّ السحر والشرک مقرونان» (1).

ولو تاب الساحر قبل أن یقام علیه الحدّ سقط عنه القتل؛ لروایه إسحاق بن عمّار عن الصادق علیه السلام: «إنّ علیّاً علیه السلام کان یقول: من تعلّم شیئاً من السحر کان آخر عهده بربّه، وحدّه القتل إلّاأن یتوب» (2)وقد تقدّم فی کتاب البیع تحقیق معنی السحر وما یحرم منه (3).

«وقاذف اُمّ النبیّ صلی الله علیه و آله» مرتدّ «یُقتل» إن لم یتب «ولو تاب لم تُقبل» توبته «إذا کان» ارتداده «عن فطره» کما لا تُقبل توبته فی غیره

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 575


1- الوسائل 18:576، الباب الأوّل من أبواب بقیّه الحدود، الحدیث الأوّل.
2- الوسائل 18:577، الباب 3 من أبواب بقیّه الحدود، الحدیث 2.
3- الجزء الثانی:176، عند قوله: «وتعلّم السحر» .

علی المشهور. والأقوی قبولها وإن لم یسقط عنه القتل. ولو کان ارتداده عن ملّه قُبل إجماعاً. وهذا بخلاف سابّ النبیّ صلی الله علیه و آله فإنّ ظاهر النصّ (1)والفتوی (2)وجوب قتله وإن تاب. ومن ثَمَّ قیّده هنا خاصّه. وظاهرهم أنّ سابّ الإمام کذلک.

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 576


1- الوسائل 18:458-460، الباب 25 من أبواب حدّ القذف.
2- کما فی النهایه:730، والشرائع 4:167، والتحریر 5:396، وغیرها.
«الفصل الرابع» «فی الشُرب»
اشاره

أی شرب المسکر ولا یختصّ عندنا بالخمر، بل یحرم جنس کلّ مسکر. ولا یختصّ التحریم بالقدر المسکر منه «فما أسکر جنسه» أی کان الغالب فیه الإسکار وإن لم یُسکر بعضَ الناس لإدمانه أو قلّه ما تناول منه، أو خروج مزاجه عن حدّ الاعتدال

[ما یحرم شربه من المسکرات]

«یحرم» تناول «القطره منه» فما فوقها.

«وکذا» یحرم «الفُقّاع» وإن لم یُسکر؛ لأنّه عندنا بمنزله الخمر. وفی بعض الأخبار: «هو خمر مجهول» (1)وفی آخر: «هو خمر استصغره الناس» (2).

ولا یختصّ التحریم بتناولهما صرفاً، بل یحرمان «ولو مُزِجا بغیرهما» وإن استهلکا بالمزج.

«و» کذا یحرم عندنا «العصیر» العنبیّ «إذا غلی» بأن صار أسفله أعلاه «واشتدّ» بأن أخذ فی القوام وإن قلّ. ویتحقّق ذلک بمسمّی الغلیان إذا کان بالنار.

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 577


1- الوسائل 17:292، الباب 28 من أبواب الأشربه المحرّمه، الحدیث 2.
2- نفس المصدر، الحدیث الأوّل مع اختلاف یسیر.

واعلم أنّ النصوص (1)وفتوی الأصحاب (2)ومنهم المصنّف فی غیر هذه العباره (3)مصرّحه بأنّ تحریم العصیر معلَّق علی غلیانه من غیر اشتراط اشتداده. نعم، من حکم بنجاسته جعل النجاسه مشروطه بالأمرین.

والمصنّف هنا جعل التحریم مشروطاً بهما، ولعلّه بناه (4)علی ما ادّعاه فی الذکری من تلازم الوصفین (5)وأنّ الاشتداد مسبَّب عن مسمّی الغلیان، فیکون قید الاشتداد هنا مؤکِّداً.

وفیه نظر. والحقّ أنّ تلازمهما مشروط بکون الغلیان بالنار کما ذکرناه. أمّا لو غلی وانقلب بنفسه فاشتداده بذلک غیر واضح.

وکیف کان، فلا وجه لاشتراط الاشتداد فی التحریم، لما ذکرناه من إطلاق النصوص بتعلیقه علی الغلیان. والاشتداد وإن سُلّم ملازمته لا دخل له فی سببیّه التحریم.

ویمکن أن تکون النکته فی ذکر المصنّف له اتّفاق القائل بنجاسته علی اشتراطه فیها، مع أ نّه لا دلیل ظاهراً علی ذلک مطلقاً کما اعترف به المصنّف فی غیر هذا الکتاب (6)إلّاأن یجعلوا الحکم بتحریمه دلیلاً علی نجاسته. کما ینجس (7)العصیر لمّا صار خمراً وحرم. وحینئذٍ فتکون نجاسته مع الاشتداد

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 578


1- الوسائل 17:229، الباب 3 من أبواب الأشربه المحرّمه.
2- منهم الشیخ فی النهایه:591، وابن البرّاج فی المهذّب 2:433، والعلّامه فی القواعد 3:331 و 550.
3- راجع فی کتاب الأطعمه والأشربه، الصفحه 129.
4- فی (ر) : بناءً.
5- الذکری 1:115.
6- البیان:91.
7- فی (ع) و (ف) : نجس.

یقتضی الحکم بتحریمه معه؛ لأنّها مرتّبه علیه.

وحیث صرّحوا باعتبار الاشتداد فی النجاسه (1)وأطلقوا القول بالتحریم بمجرّد الغلیان (2)لزم أحد الأمرین:

إمّا القول بعدم ترتّب النجاسه علی التحریم، أو القول بتلازم الاشتداد والغلیان. لکن لمّا لم یظهر للنجاسه دلیل سوی التحریم الموجب لظنّ کونه کالخمر وغیره من الربوبات المسکره لزم اشتراک التحریم والنجاسه فی معنی واحد وهو الغلیان مع الاشتداد. ولمّا کانا متلازمین-کما ادّعاه-لم ینافِ تعلیق التحریم علی الغلیان تعلیقَه علی الاشتداد؛ للتلازم. لکن فی التصریح بتعلیقه علیهما تنبیه علی مأخذ الحکم، وجمع بین ما أطلقوه فی التحریم وقیّدوه فی النجاسه.

وهذا حسن لو کان صالحاً لدلیل النجاسه، إلّاأنّ عدم دلالته أظهر. ولکن المصنّف فی البیان (3)اعترف بأ نّه لا دلیل علی نجاسته إلّاما دلّ علی نجاسه المسکر وإن لم یکن مسکراً، فرتّب بحثَه علیه.

«و» إنّما یحرم العصیر بالغلیان إذا «لم یذهب ثلثاه» به «ولا انقلب خَلّاً» فمتی تحقّق أحدهما حلّ وتبعته الطهاره أیضاً.

أمّا الأوّل: فهو منطوق النصوص (4).

وأمّا الثانی: فللانقلاب إلی حقیقه اُخری وهی مُطهِّره، کما لو انقلب الخمر

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 579


1- کما صرّح به المحقّق فی الشرائع 1:52، والمعتبر 1:424، والعلامه فی القواعد 1:191، والإرشاد 1:239.
2- کالشیخ فی النهایه:591، والمحقّق فی الشرائع 3:225، والعلّامه فی القواعد 3:550.
3- البیان:91.
4- الوسائل 17:223-228، الباب 2 من أبواب الأشربه المحرّمه.

خلّاً مع قوّه نجاسته بالإضافه إلی العصیر. ولو صار دبساً قبل ذهاب الثلثین ففی طهره وجهان: أجودهما العدم-مع أ نّه فرض نادر-عملاً بالاستصحاب مع الشکّ فی کون مثل ذلک مطهِّراً.

[حد الشرب و احکامه]

«ویجب الحدّ ثمانون جَلده بتناوله» أی تناول شیء ممّا ذکر من المسکر والفقّاع والعصیر. وفی إلحاق الحشیشه بها قول (1)حسن مع بلوغ المتناوِل وعقله واختیاره وعلمه «وإن کان کافراً إذا تظاهر» به. أمّا لو استتر أو کان صبیّاً أو مجنوناً أو مکرَهاً أو مضطرّاً لحفظ الرمق أو جاهلاً بجنسه أو تحریمه فلا حدّ. وسیأتی التنبیه علی بعض القیود (2).

ولا فرق فی وجوب الثمانین بین الحرّ والعبد علی الأشهر، لروایه أبی بصیر (3)وبرید بن معاویه (4)وزراره عن الصادق علیه السلام (5).

«وفی العبد قول» للصدوق «بأربعین» جلده (6)نصف الحرّ. ونفی عنه فی المختلف البأس (7)وقوّاه المصنّف فی بعض تحقیقاته (8)لروایه أبی بکر الحضرمی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام:

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 580


1- القواعد 3:332.
2- یأتی فی الصفحه 337.
3- الوسائل 18:471، الباب 6 من أبواب حدّ المسکر، الحدیث 2.
4- المصدر المتقدّم:468-469، الباب 4 من أبواب حدّ المسکر، الحدیث الأوّل.
5- المصدر المتقدّم:467، الباب 3 من أبواب حدّ المسکر، الحدیث 4 وهو منقول عن أبی جعفر علیه السلام.
6- الفقیه 4:56، ذیل الحدیث 5089.
7- المختلف 9:198.
8- لم نعثر علیه.

فی عبد مملوک قذف حرّاً، قال: «یحدّ ثمانین، هذا من حقوق المسلمین. فأمّا ما کان من حقوق اللّٰه عزّ وجلّ فإنّه یُضرَب نصف الحدّ» قلت: الذی من حقوق اللّٰه عزّ وجلّ ما هو؟ قال: «إذا زنی أو شرب الخمر فهذا من الحقوق التی یُضرَب فیها نصف الحدّ» (1).

وحمله الشیخ علی التقیّه (2).

وروی یحیی بن أبی العلا عنه علیه السلام أنّ «حدّ المملوک نصف حدّ الحرّ» (3)من غیر تفصیل، وخصّه بحدّ الزنا.

والتحقیق: أنّ الأحادیث من الطرفین غیر نقیّه الإسناد وأنّ خبر التنصیف (4)أوضح، وأخبار المساواه أشهر.

«ویُضرب الشارب» ومن فی معناه (5)«عاریاً» مستورَ العوره «علی ظهره وکتفیه» وسائر جسده «ویُتّقی وجهه وفرجه ومقاتِله، ویُفرَّق الضرب علی جسده» غیر ما ذکر.

«ولو تکرّر الحدّ قتل فی الرابعه» لما رواه الصدوق فی الفقیه مرسلاً أ نّه یقتل فی الرابعه (6)ولأنّ الزنا أعظم منه ذنباً وفاعله یقتل فی الرابعه، کما مضی (7)

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 581


1- الوسائل 18:472-473، الباب 6 من أبواب حدّ المسکر، الحدیث 7 وفیه: «یجلد ثمانین» .
2- التهذیب 10:93، ذیل الحدیث 357، والاستبصار 4:237، ذیل الحدیث 894.
3- الوسائل 18:473، الباب 6 من أبواب حدّ المسکر، الحدیث 9.
4- وهو روایه الحضرمی، راجع المسالک 14:465.
5- کشارب دخان الحشیشه.
6- الفقیه 4:56، ذیل الحدیث 5089.
7- مضی فی الصفحه 305.

فهنا أولی. وذهب الأکثر إلی قتله فی الثالثه (1)للأخبار الکثیره الصحیحه الصریحه فی ذلک بخصوصه (2)وصحیحه یونس عن الکاظم علیه السلام: «یُقتل أصحاب الکبائر کلّهم فی الثالثه إذا اُقیم علیهم الحدّ مرّتین» (3)وهذا أقوی. والمرسل غیر مقبول مطلقاً، خصوصاً مع معارضه الصحیح. ویُمنع قتل الزانی فی الرابعه، وقد تقدّم (4)«ولو شرب مراراً» ولم یُحدّ «فواحد» کغیره ممّا یوجب الحدّ.

«ویُقتل مستحلّ الخمر إذا کان عن فطره» ولا یستتاب؛ لأنّه مرتدّ من حیث إنکاره ما عُلِم من دین الإسلام ضروره.

«وقیل» : والقائل الشیخان: «یستتاب» شاربها عن فطره، فإن تاب، وإلّا قتل (5)والأقوی الأوّل.

نعم، لو کان عن ملّه استتیب قطعاً کالارتداد بغیره، فإن تاب وإلّا قتل. وتستتاب المرأه مطلقاً.

«وکذا یستتاب» الرجل «لو استحلّ بیعها، فإن امتنع» من التوبه «قُتل» کذا أطلقه المصنّف وغیره (6)من غیر فرق بین الفطری والملّی. ولو باعها

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 582


1- منهم المفید فی المقنعه:801، والشیخ فی النهایه:712، والقاضی فی المهذّب 2:536، وغیرهم.
2- الوسائل 18:476-479، الباب 11 من أبواب حدّ المسکر.
3- الوسائل 18:476، الباب 11 من أبواب حدّ المسکر، الحدیث 2 منقول بالمضمون.
4- تقدّم فی الصفحه 305، لکنّه استجود القتل فی الرابعه احتیاطاً.
5- المقنعه:799، والنهایه:711-712.
6- مثل القاضی فی المهذّب 2:536، وابن إدریس فی السرائر:477، والمحقّق فی الشرائع 4:170.

غیر مستحلّ عُزّر.

«ولا یُقتل مستحلّ» شرب «غیرها» أی غیر الخمر من المسکرات، للخلاف فیه بین المسلمین، وهو کافٍ فی عدم کفر مستحلّه وإن أجمعنا علی تحریمه.

وربما قیل بإلحاقه بالخمر (1)وهو نادر. وأولی بالعدم مستحلّ بیعه.

«ولو تاب الشارب» للمسکر «قبل قیام البیّنه» علیه «سقط الحدّ» عنه. «ولا یسقط» الحدّ لو کانت توبته «بعدها» أی بعد قیام البیّنه؛ لأصاله البقاء. وقد تقدّم مثله (2).

«و» لو تاب «بعد إقراره» بالشرب «یتخیّر الإمام» بین إقامته علیه والعفو؛ لأنّ التوبه إذا أسقطت تحتُّمَ أقوی العقوبتین وهو القتل، فإسقاطها لأدناهما أولی.

وقیل: یختصّ الحکم بما یوجب القتل، ویتحتّم هنا استیفاؤه (3)عملاً بالأصل. والأوّل أشهر.

«ویثبت» هذا الفعل «بشهاده عدلین، أو الإقرار مرّتین» مع بلوغ المقرّ وعقله واختیاره وحرّیّته «ولو شهد أحدهما (4)بالشرب والآخر بالقیء قیل: یحدّ (5)لما رُوی عن علیّ علیه السلام» فی حقّ الولید لمّا شهد علیه واحد بشربها

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 583


1- قاله أبو الصلاح فی الکافی:413.
2- تقدّم فی الصفحه 305 فی حدّ اللواط.
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:479، ونسبه إلی الشیخ فی المبسوط (8:4) والخلاف، ولم نجده فیه.
4- فی (ع) بدل «أحدهما» : واحد.
5- قاله المحقّق فی الشرائع 4:170.

وآخر بقیئها فقال علیه السلام: «ما قاءها إلّاوقد شربها» (1)(2).

قال المصنّف فی الشرح: علیها (3)فتوی الأصحاب ولم أقف فیه علی مخالف (4)لکنّ العلّامه جمال الدین بن طاووس قال فی الملاذ: «لا أضمن درک طریقه» وهو مشعر بالتوقّف (5).

وکذلک العلّامه استشکل الحکم فی القواعد من حیث إنّ القیء وإن لم یحتمل إلّاالشرب، إلّاأنّ مطلق الشرب لا یوجب الحدّ؛ لجواز الإکراه (6)ویندفع بأنّ الإکراه خلاف الأصل، ولأ نّه لو کان کذلک لادّعاه.

ویلزم من قبول الشهاده کذلک قبولها لو شهدا معاً بالقیء، نظراً إلی التعلیل المذکور.

وقد یشکل ذلک بأنّ العمده فی الأوّل الإجماع کما ادّعاه ابن إدریس (7)وهو منفیّ فی الثانی، واحتمال الإکراه یوجب الشبهه وهی تدرأ الحدَّ. وقد علم ما فیه. نعم، یعتبر إمکان مجامعه القیء للشرب المشهود به، فلو شهد أحدهما أ نّه شربها یوم الجمعه، وآخر (8)أ نّه قاءها قبل ذلک أو بعده بأیّام لم یحدّ؛ لاختلاف

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 584


1- الوسائل 18:480، الباب 14 من أبواب حدّ المسکر، وفیه حدیث واحد. وفیه وفی سائر المصادر: وما قاءها حتّی شربها، وقد وردت الروایه فی حقّ قدامه بن مظعون.
2- فی طریقها موسی بن جعفر البغدادی، وهو مجهول. (منه رحمه الله) .
3- فی المصدر: علیه.
4- فیه زیاده: صریحاً.
5- غایه المراد 4:239-240.
6- القواعد 3:553.
7- السرائر 3:475.
8- فی (ش) و (ر) : والآخر.

الفعل ولم یقم علی کلّ فعلٍ شاهدان.

«ولو ادّعی الإکراه قُبل» لاحتماله، فیُدرأ عنه الحدّ؛ لقیام الشبهه «إذا لم یکذّبه الشاهد» بأن شهد ابتداءً بکونه مختاراً، أو أطلق الشهاده بالشرب أو القیء ثمّ کذّبه فی الإکراه لما ادّعاه.

«ویُحدّ معتقد حِلِّ النبیذ» المتّخذ من التمر «إذا شربه» ولا یُعذَر فی الشبهه بالنسبه إلی الحدّ وإن أفادته دَرْءَ القتل؛ لإطلاق النصوص الکثیره بحدّ شاربه (1)کالخمر. وأولی بالحدّ لو شربه محرِّماً له. ولا یقتل أیضاً کالمستحلّ.

«ولا یُحدّ الجاهل بجنس المشروب» فاتّفق مسکراً «أو بتحریمه، لقرب إسلامه» أو نشوئه فی بلاد بعیده عن المسلمین یستحلّ أهلها الخمر فلم یعلم تحریمه. والضابط إمکانه فی حقّه.

«ولا من اضطرّه العطش أو اضطرّ إلی إساغه اللقمه بالخمر» بحیث خاف التلف بدونه.

[حکم من استحل شیئا من المحرمات]

«ومن استحلّ شیئاً من المحرّمات المجمع علیها» من المسلمین بحیث عُلم تحریمها من الدین ضروره «کالمیته والدم والربا ولحم الخنزیر» ونکاح المحارم، وإباحه الخامسه (2)والمعتدّه، والمطلّقه ثلاثاً «قُتل إن وُلد علی الفطره» لأنّه مرتدّ. وإن کان ملّیّاً استتیب، فإن تاب، وإلّا قُتل. کلّ ذلک إذا لم یدَّعِ شبههً ممکنهً فی حقّه، وإلّا قُبل منه.

ویُفهم من المصنّف وغیره (3)أنّ الإجماع کافٍ فی ارتداد معتقد خلافه وإن

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 585


1- الوسائل 18:468-470، الباب 4 من أبواب حدّ المسکر.
2- أی الزوجه الخامسه بالعقد الدائم.
3- مثل المحقّق فی الشرائع 4:171، والعلّامه فی القواعد 3:553، والتحریر 5:347.

لم یکن معلوماً ضروره. وهو یشکل فی کثیر من أفراده علی کثیر من الناس.

«ومن ارتکبها غیر مستحلّ» لها «عُزّر» إن لم یجب الحدّ کالزنا والخمر، وإلّا دخل التعزیر فیه. وأمثله المصنّف مستغنیه عن القید (1)وإن کان العموم (2)مفتقراً إلیه.

[«ولو أنفذ الحاکم إلی حامل لإقامه حدّ فأجهضت»]

أی أسقطت حملَها خوفاً «فدیته» أی دیه الجنین «فی بیت المال» لأنّه من خطأ الحکّام فی الأحکام. وهو محلّه.

«وقضی علیّ علیه السلام فی مُجهِضه خوّفها عمر» حیث أرسل إلیها لیقیم علیها الحدّ: أنّ دیه جنینها «علی عاقلته» (3)أی عاقله عمر، لا فی بیت المال «ولا تنافی بین الفتوی» بکون صدوره عن إنفاذ الحاکم فی بیت المال «والروایه» لأنّ عمر لم یکن حاکماً شرعیّاً وقد تسبّب بالقتل خطأً، فتکون الدیه علی عاقلته، أو لأنّ عمر لم یُرسل إلیها بعد ثبوت ما ذُکر عنها (4)ولعلّ هذا أولی بفعل علیّ علیه السلام؛ لأنّه ما کان فی وقته یتجاهر بمعنی الأوّل ولا کان یُقبل ذلک منه، خصوصاً بعد فتوی جماعه من الصحابه بخلاف قوله علیه السلام ونسبتِه إیّاهم إلی الجهل أو الغشّ، وتعلیلِه بکونه قد قتله خطأً (5).

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 586


1- أی قول الشارح: إن لم یجب.
2- یعنی عموم قول الماتن: ومن ارتکبها.
3- الوسائل 19:200، الباب 30 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 2.
4- یعنی أرسل إلیها قبل ثبوت موجب الحدّ.
5- الوسائل 19:200، الباب 30 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل.
[«ومن قتله الحدّ أو التعزیر فهدْر»]

بالسکون أی لا عوض لنفسه، سواء کانا (1)للّٰه أم لآدمیّ؛ لأنّه فعل سائغ فلا یتعقّبه الضمان، ولحسنه الحلبی عن الصادق علیه السلام: «أ یّما رجل قتله الحدّ أو القصاص فلا دیه له» (2).

و «أیّ» من صیغ العموم؛ وکذا «الحدّ» عند بعض الاُصولیّین (3).

«وقیل» : یُضمن «فی بیت المال» وهذا القول مجمل قائلاً ومحلّاً ومضموناً فیه، فإنّ المفید قال: یضمن الإمام دیه المحدود للناس (4)لما رُوی أنّ علیّاً علیه السلام کان یقول: «من ضربناه حدّاً من حدود اللّٰه فمات فلا دیه له علینا، ومن ضربناه حدّاً فی شیء من حقوق الناس فمات فإنّ دیته علینا» (5).

وهذا القول یدلّ علی أنّ الخلاف فی حدّ الناس، وأنّ الضمان فی بیت مال الإمام، لا بیت مال المسلمین.

وفی الاستبصار: الدیه فی بیت المال (6)جمعاً بین الأحادیث. ویظهر من المبسوط: أنّ الخلاف فی التعزیر (7)وصرّح به غیره (8)بناءً علی أنّ الحدّ مقدّر،

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 587


1- فی (ش) و (ر) : کان.
2- الوسائل 19:47، الباب 24 من أبواب قصاص النفس، الحدیث 9.
3- وهو أبو علی الجبّائی علی ما حکاه عنه السیّد فی الذریعه 1:200، والشیخ فی العدّه 1:293، اُنظر نهایه الوصول للعلّامه:134-135 (مخطوط) .
4- المقنعه:743.
5- الکافی 7:292، الحدیث 10 وعنه فی الوسائل 18:312، الباب 3 من أبواب مقدّمات الحدود وأحکامها العامّه، الحدیث 4، ولکن مع حذف النسبه إلی علیّ علیه السلام.
6- الاستبصار 4:279، ذیل الحدیث 2.
7- المبسوط 8:63.
8- وهو فخر المحقّقین فی الإیضاح 4:516.

والتعزیر اجتهادیّ.

وفیه نظر؛ لأنّ التعزیر ربما کان من إمام معصوم لا یفعل بالاجتهاد الذی یجوز فیه الخطأ. والحقّ أنّ الخلاف فیهما معاً، وأنّ عدم الضمان مطلقاً أوجه؛ لضعف متمسّک الضمان.

«ولو بان فسوق الشهود» بفعل یوجب القتل «بعد القتل ففی بیت المال» : مال المسلمین، دیهُ المقتول «لأنّه من خطأ الحاکم» ولا ضمان علی الحاکم ولا علی عاقلته.

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 588

«الفصل الخامس» «فی السَرِقه»
[شروط وجوب الحد علی السارق]

«ویتعلّق الحکم» وهو هنا القطع «بسَرِقه البالغ العاقل» المختار «من الحرز بعد هتکه» وإزالته «بلا شبهه» موهمه للملک عارضه للسارق، أو للحاکم-کما لو ادّعی السارق ملکه مع علمه باطناً بأ نّه لیس ملکه - «رُبعَ دینار» ذهب خالص مضروب بسکّه المعامله «أو» مقدار «قیمته» کذلک «سرّاً» من غیر شعور المالک به مع کون المال المسروق «من غیر مال ولده» أی ولد السارق «ولا» مال «سیّده، و» کونه «غیر مأکول» فی «عام سَنت» بالتاء الممدوده، وهو الجدب والمجاعه، یقال: أسنت القوم إذا أجدبوا (1).

فهذه عشره قیود قد أشار إلی تفصیلها بقوله:

«فلا قطع علی الصبیّ والمجنون» إذا سرقا کذلک «بل التأدیب» خاصّه وإن تکرّرت منهما السرقه؛ لاشتراط الحدّ بالتکلیف.

وقیل: یُعفی عن الصبیّ أوّل مرّه، فإن سرق ثانیاً اُدّب، فإن عاد ثالثاً

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 589


1- الصحاح 1:254 (سنت) .

حُکّت أناملُه حتّی تُدمی، فإن سرق رابعاً قُطعت أنامله، فإن سرق خامساً قُطِع کما یُقطَع البالغ (1).

ومستند هذا القول أخبار کثیره صحیحه (2)وعلیه الأکثر ولا بُعد فی تعیین الشارع نوعاً خاصّاً من التأدیب؛ لکونه لطفاً وإن شارک خطاب التکلیف فی بعض أفراده.

ولو سرق المجنون حال إفاقته لم یسقط عنه الحدّ بعروض الجنون.

واحترزنا بالاختیار عمّا لو اُکره علی السرقه، فإنّه لا یُقطع.

وشمل إطلاق الشرطین الذکرَ والاُنثی، والحرّ والعبد إلّاعلی وجهٍ یأتی (3). والبصیر والأعمی، والمسلم والکافر، لمسلم وکافر إذا کان ماله محترماً.

«ولا» قطع «علی من سرق من غیر حرز» کالصحراء والطریق والرَحیٰ والحمّام والمساجد، ونحوها من المواضع المنتابه (4)والمأذون فی غشیانها (5)مع عدم مراعاه المالک لماله «ولا من حرز» فی الأصل بعد أن «هتکه غیره» بأن فتح قفله أو بابه أو نقب جدارَه فأخذ هو، فإنّه لا قطع علی أحدهما؛ لأنّ المُهتِّک لم یسرق والسارق لم یأخذ من الحرز.

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 590


1- قاله الشیخ فی النهایه:716، وابن حمزه فی الوسیله:418، والعلّامه فی المختلف 9:204.
2- الوسائل 18:522-526، الباب 28 من أبواب حدّ السرقه.
3- یأتی فی الصفحه 348.
4- فی المخطوطات: المستنابه. والانتیاب: الورود دفعه بعد دفعه، والمراد من المواضع المنتابه: الأماکن العامّه.
5- یعنی إتیانها.

«ولو تشارکا فی الهتک» بأن نقباه ولو بالتناوب علیه «فأخرج أحدهما» المال «قُطع المُخرِج» خاصّه؛ لصدق هتکه الحرز وسرقته منه، دون من شارکه فی الهتک کما لو انفرد به. ولو أخرجاه معاً قُطعا إذا بلغ نصیب کلّ واحد نصاباً، وإلّا فمن بلغ نصیبه النصاب وإن بلغ المجموع نصابین فصاعداً علی الأقوی.

وقیل: یکفی بلوغ المجموع نصاباً فی قطع الجمیع (1)لتحقّق سرقه النصاب، وقد صدر عن الجمیع فیثبت علیهم القطع وهو ضعیف.

ولو اشترکا فی الهتک ثمّ أخرج أحدهما المال إلی قرب الباب فأدخل الآخر یده فأخرجه قُطع، دون الأوّل. وبالعکس لو أخرجه الأوّل إلی خارجه فحمله الآخر.

ولو وضعه فی وسط النقب أو الباب فأخذه الآخر، ففی قطعهما أو عدمه عنهما وجهان، أجودهما الثانی؛ لانتفاء الإخراج من الحرز فیهما. ووجه الأوّل تحقّقه منهما بالشرکه کتحقّق الهتک بها.

«ولا مع توهّم الملک» أو الحلّ فظهر غیر [ مِلک ] (2)وغیر حلال، کما لو توهّمه ماله فظهر غیره، أو سرق من مال المدیون الباذل بقدر ماله معتقداً إباحه الاستقلال بالمقاصّه. وکذا لو توهّم ملکه للحرز، أو کونهما أو أحدهما لابنه.

«ولو سرق من المال المشترک ما یظنّه قدر نصیبه» وجواز مباشرته

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 591


1- قاله المفید فی المقنعه:804، والسیّد فی الانتصار:531، والشیخ فی النهایه:718-719.
2- فی المخطوطات: غیر مالک.

القسمه بنفسه «فزاد نصاباً فلا قطع» للشبهه، کتوهّم الملک فظهر عدمه فیه أجمع، بل هنا أولی. ولو علم عدم جواز تولّی القسمه کذلک قطع إن بلغ نصیب الشریک نصاباً. ولا فرق بین قبوله القسمه وعدمه علی الأقوی.

«وفی السرقه» أی سرقه بعض الغانمین «من مال الغنیمه» حیث یکون له نصیب منها «نظر» منشؤه اختلاف الروایات:

فروی محمّد بن قیس عن الباقر علیه السلام عن علیّ علیه الصلاه والسلام فی رجل أخذ بیضه من المغنم؟ فقال: «إنّی لا أقطع أحداً له فیما أخذ شرکه» (1).

وروی عبد الرحمن بن أبی عبد اللّٰه عن الصادق علیه السلام: أنّ أمیر المؤمنین علیه الصلاه والسلام قطع فی البیضه التی سرقها رجل من المغنم (2).

وروی عبد اللّٰه بن سنان عنه علیه السلام أ نّه قال: «یُنظر کَمِ الذی نصیبه؟ فإذا کان الذی أخذ أقلّ من نصیبه عُزّر ودُفع إلیه تمامُ مالِه، وإن کان الذی أخذ مثل الذی له فلا شیء علیه، وإن کان أخذ فضلاً بقدر ربع دینار قطع» (3).

وهذه الروایه أوضح سنداً من الاُولیین وأوفق بالاُصول، فإنّ الأقوی أنّ الغانم یملک نصیبه بالحیازه فیکون شریکاً، ویلحقه ما تقدّم من حکم الشریک فی توهّمه حلَّ ذلک وعدمه وتقیید القطع بکون الزائد بقدر النصاب. فلو قلنا بأنّ القسمه کاشفه عن ملکه بالحیازه (4)فکذلک. ولو قلنا: إنّ الملک لا یحصل

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 592


1- الوسائل 18:518، الباب 24 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث الأوّل، وفیه: «إنّی لم أقطع أحداً له فیما أخذ شرک» .
2- المصدر المتقدّم: الحدیث 3، نقلاً بالمضمون.
3- المصدر المتقدّم:519، الحدیث 4 مع اختلاف یسیر.
4- لم یرد «بالحیازه» فی (ع) .

إلّا بالقسمه اتّجه القطع مطلقاً مع بلوغ المجموع نصاباً. والروایه الثانیه تصلح شاهداً له.

وفی إلحاق ما للسارق فیه حقّ کبیت المال ومال الزکاه والخمس نظر.

واستقرب العلّامه عدمَ القطع (1).

«ولا فیما نقص عن ربع دینار ذهباً (2)خالصاً مسکوکاً» بسکّه المعامله عیناً أو قیمه علی الأصحّ.

وفی المسأله أقوال نادره: اعتبار دینار (3)وخمسه (4)ودرهمَین (5). والأخبار الصحیحه (6)دلّت علی الأوّل.

ولا فرق فیه (7)بین عین الذهب وغیره، فلو بلغ العین ربع دینار وزناً غیر مضروب ولم تبلغ قیمته [ قیمه ] (8)المضروب فلا قطع. ولو انعکس بأن کان

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 593


1- القواعد 3:558.
2- فی (ق) : ذهب.
3- نسبه العلّامه إلی ابن أبی عقیل فی المختلف 9:214.
4- نسبه غیر واحد إلی الصدوق، کالشهید فی المسالک ولم نعثر علیه فإنّه اقتصر فی المقنع علی نقل الروایات، وفی الهدایه اختار ربع دینار. نعم، نقل الفاضل السیوری عن ابن الجنید اختیاره خُمس دینار، واستظهر الشهید فی المسالک میله إلی ذلک، راجع المسالک 14:492-493، والمقنع:444، والهدایه:296، والتنقیح الرائع 4:377.
5- لم نعثر علیه.
6- الوسائل 18:482-487، الباب 2 من أبواب حدّ السرقه.
7- لم یرد «فیه» فی (ع) .
8- لم یرد فی المخطوطات.

سدس دینار (1)مصوغاً قیمته ربع [ دینار ] (2)قطع علی الأقوی.

وکذا لا فرق بین علمه بقیمته أو شخصه وعدمه، فلو ظنّ المسروق فلساً فظهر دیناراً أو سرق ثوباً قیمته أقلّ من النصاب فظهر مشتملاً علی ما یبلغه ولو معه قُطع علی الأقوی؛ لتحقّق الشرط. ولا یقدح عدم القصد إلیه؛ لتحقّقه فی السرقه إجمالاً وهو کافٍ، ولشهاده الحال بأ نّه لو علمه لقصده.

وشمل إطلاق العباره إخراج النصاب دفعه ومتعدّداً. وهو کذلک، إلّامع تراخی الدفعات بحیث لا یعدّ سرقه واحده أو (3)اطّلاع المالک بینها، فینفصل ما بعده، وسیأتی (4)حکایته لهذا المفهوم (5)قولاً مؤذناً بعدم اختیاره.

ویعتبر اتّحاد الحرز، فلو أخرج النصاب من حرزین لم یُقطع، إلّاأن یشملهما ثالثٌ، فیکونان فی حکم الواحد. وقیل: لا عبره بذلک (6)للعموم (7).

«ولا فی الهاتک» للحرز «قهراً» أی هتکاً ظاهراً؛ لأنّه لا یعدّ سارقاً، بل غاصباً أو مستلباً.

«وکذا المستأمَن» بالإیداع والإعاره والضیافه وغیرها «لو خان

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 594


1- فی (ع) : دیناراً.
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- فی (ع) : و.
4- یأتی فی الصفحه 360.
5- أی ما فُهم من إطلاق العباره: من أنّ المتعدّد کالدفعه.
6- لم نعثر علیه.
7- وهو قوله تعالی: وَ اَلسّٰارِقُ وَ اَلسّٰارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمٰا سوره المائده:38.

لم

یُقطع» لعدم تحقّق الهتک.

«ولا من سرق من مال ولده» وإن نزل.

«وبالعکس» وهو ما لو سرق الولد من مال والده وإن علا «أو سرقت الاُمّ» مال ولدها «یُقطع» کلّ منهما؛ لعموم الآیه، خرج منه الوالد فیبقی الباقی.

وقال أبو الصلاح رحمه الله: لا تُقطع الاُمّ بسرقه مال ولدها کالأب؛ لأنّها أحد الوالدین، ولاشتراکهما فی وجوب الإعظام. ونفی عنه فی المختلف البأس (1). والأصحّ المشهور.

والجدّ للاُمّ کالاُمّ.

«وکذا» لا یقطع «من سرق المأکول المذکور» فی عام المجاعه «وإن استوفی» باقی «الشرائط» لقول الصادق علیه السلام: «لا یُقطع السارق فی عام سَنتٍ» (2)یعنی فی عام مجاعه. وفی خبر آخر: «کان أمیر المؤمنین علیه السلام لا یقطع السارق فی أیّام المجاعه» (3)وعن الصادق علیه السلام قال: «لا یُقطع السارق فی سنه المَحْل (4)فی شیء یُؤکل مثل الخبز واللحم وأشباهه» (5).

والمطلق فی الأوّلین مقیّد بهذا الخبر، وفی الطریق ضعف وإرسال (6)

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 595


1- الکافی:411، والمختلف 9:233.
2- الوسائل 18:520، الباب 25 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 2.
3- المصدر المتقدّم: الحدیث 3.
4- المَحْل: الجَدْب، وهو انقطاع المطر ویبس الأرض.
5- المصدر المتقدّم: الحدیث الأوّل مع اختلاف یسیر.
6- قال فی المسالک (14:501) : وفی الروایتین الأخیرتین إرسال مع اشتراک الجمیع فی الضعف.

لکنّ العمل به مشهور لا رادّ له.

وأطلق المصنّف وغیره (1)الحکم کذلک من غیر تقیید بکون السارق مضطرّاً إلیه وعدمه، تبعاً لإطلاق النصّ. وربما قیّده بعضهم بکونه مضطرّاً وإلّا قُطع (2)إذ لا دخل للمجاعه مع غناء السارق. ولا بأس به. نعم لو اشتبه حاله اتّجه عدم القطع أیضاً، عملاً بالعموم. وبهذا یندفع ما قیل: إنّ المضطرّ یجوز له أخذه قهراً فی عام المجاعه وغیره (3)لأنّ المشتبه حاله لا یدخل فی الحکم (4)مع أ نّا نمنع من جواز أخذ المضطرّ له قهراً مطلقاً، بل مع عدم إمکان إرضاء مالکه بعوضه کما سبق (5). وهنا الثابت الحکم بکونه لا یقطع إذا کان مضطرّاً مطلقاً وإن حرم علیه أخذه. فالفرق واضح.

والمراد بالمأکول [ هنا مطلق المأکول ] (6)قوّه أو فعلاً کما ینبّه علیه المثال فی الخبر.

«وکذا» لا یقطع «العبد» لو سرق مال سیّده وإن انتفت عنه الشبهه، بل یؤدّب. أمّا لو سرق مال غیره فکالحرّ «ولو کان العبد من الغنیمه فسرق منها لم یُقطع» لأنّ فیه زیاده إضرار. نعم، یؤدّب بما یحسم جرأته.

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 596


1- کالقاضی فی المهذّب 2:545، والمحقّق فی الشرائع 4:175، والعلّامه فی القواعد 3:561.
2- منهم الشیخ فی المبسوط 8:33-34.
3- لم نعثر علیه.
4- یعنی المشتبه حالُه فی غیر عام المجاعه لا یدخل فی حکم الاستثناء من عموم (وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا. . .) .
5- فی الصفحه 145، کتاب الأطعمه والأشربه.
6- لم یرد فی المخطوطات.
[«وهنا مسائل»]
[الاولی: لا فرق بین اخراج السارق المتاع بنفسه او بسببه]

«الاُولی» : «لا فرق بین إخراج» السارق «المتاع بنفسه أو بسببه، مثل أن یشدّه بحبل» ثمّ یجرّ به من خارج الحرز «أو یضعه علی دابّه» فی الحرز ویخرجها به «أو یأمر غیر ممیّز» من صبیّ أو مجنون «بإخراجه» فإنّ القطع یتوجّه علی الآمر، لا علی الصبیّ والمجنون لضعف المباشر فی جنب السبب؛ لأ نّهما کالآله (1).

«الثانیه [یقطع الضیف و الاجیر اذا سرقا] » :

«یُقطع الضیف والأجیر» إذا سرقا مال المُضیف أو المستأجر «مع الإحراز من دونه» أی دون کلّ منهما علی الأشهر.

وقیل: لا یقطعان مطلقاً (2)استناداً إلی أخبار (3)ظاهره فی کون المال غیر محرز عنهما. فالتفصیل حسن.

نعم، لو أضاف الضیف ضیفاً بغیر إذن صاحب المنزل فسرق الثانی قُطِع؛ لأ نّه بمنزله الخارج.

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 597


1- فی (ر) زیاده: له.
2- قاله الشیخ والصدوق وابن الجنید علی ما نقل عنهم العلّامه، راجع المختلف 9:205، والمقنع:447، والنهایه:717، والفقیه 4:56، ذیل الحدیث 5117.
3- راجع الوسائل 18:505-506، الباب 14 من أبواب حدّ السرقه.

«وکذا» یُقطع «الزوجان» أی کلّ منهما بِسرقه مال الآخر مع الإحراز عنه، وإلّا فلا.

«ولو ادّعی السارق الهبه أو الإذن» له من المالک فی الأخذ «أو الملک حلف المالک ولا قطع» لتحقّق الشبهه بذلک علی الحاکم وإن انتفت عن السارق فی نفس الأمر.

«الثالثه [الحرز] » :

«الحرز» لا تحدید له شرعاً، فیرجع فیه إلی العرف. وضابطه: «ما کان ممنوعاً بغَلَق أو قُفل» وما فی معناه «أو دفن فی العمران أو کان مراعی» بالنظر «علی قول (1)» لقضاء العاده بإحراز کثیر من الأموال بذلک. وحکایته قولاً یشعر بتمریضه، کما ذهب إلیه جماعه (2)لقول علیّ علیه السلام: «لا یُقطع إلّامن نقب نقباً، أو کسر قفلاً» (3)وفی طریقه ضعف (4).

ویمکن أن یقال: لا یتحقّق الحرز بالمراعاه إلّامع النظر إلیه ومع ذلک لا تتحقّق السرقه؛ لما تقدّم (5)من أ نّها لا تکون إلّاسرّاً، ومع غفلته عنه

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 598


1- وهو قول الشیخ فی المبسوط 8:24 و 36، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 4:529 ونسبه إلی الإسکافی فی المختلف 9:201.
2- منهم ابن إدریس فی السرائر 3:483، والمحقّق فی المختصر:224، والعلّامه فی المختلف 9:201.
3- الوسائل 18:509، الباب 18 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 3. وفیه: من نقب بیتاً.
4- طریقه علیّ بن إبراهیم عن أبیه، عن النوفلی، عن السکونی. وضعفه بالسکونی، راجع فهارس المسالک 16:301.
5- تقدّم فی الصفحه 341.

- ولو نادراً-لا یکون مراعیاً له، فلا یتحقّق إحرازه بها، فظهر أنّ السرقه لا تتحقّق مع المراعاه وإن جعلناها حرزاً.

وللشیخ قول بأنّ الحرز کلّ موضع لم یکن لغیر المتصرّف فیه الدخول إلیه إلّا بإذنه (1)وینتقض بالدار المفتّحه الأبواب فی العمران وصاحبها لیس فیها.

وقیل: ما یکون سارقه علی خطرٍ خوفاً من الاطّلاع علیه (2)وینتقض بذلک أیضاً.

وعلی الأوّل تخرج المراعاه دون الثانی.

والأولی الرجوع فیه إلی العرف، وهو یختلف باختلاف الأموال:

فحرز الأثمان والجواهر: الصنادیق المقفَّله والأغلاق الوثیقه فی العمران.

وحرز الثیاب وما خَفّ من المتاع وآلات النحاس: الدکاکین والبیوت المقفّله فی العمران، أو خزانتها (3)المقفَّله وإن کانت هی مفتوحه.

والاصطبل حرز للدوابّ مع الغلق. وحرز الماشیه فی المرعی عین الراعی علی ما تقرّر. ومثله متاع البائع فی الأسواق والطرقات.

واحترز بالدفن فی العمران عمّا لو وقع خارجه، فإنّه لا یُعدّ حرزاً وإن کان فی داخل بیت مُغلَق؛ لعدم الخطر علی سارقه، وعدم قضاء العرف به.

«والجیب والکُمّ الباطنان حرز، لا الظاهران» والمراد بالجَیب الظاهر: ما کان فی ظاهر الثوب الأعلی. والباطن ما کان فی باطنه، أو فی

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 599


1- النهایه:417.
2- قاله العلّامه فی القواعد 3:560، والغزالی فی الوجیز 2:173.
3- فی (ر) و (ش) : خزائنها.

ثوب داخل مطلقاً.

أمّا الکُمّ الظاهر، فقیل: المراد به ما کان معقوداً فی خارجه؛ لسهوله قطع السارق له فیسقط ما فی داخله ولو فی وقت آخر. وبالباطن: ما کان معقوداً من داخل کُمّ الثوب الأعلی، أو فی الثوب الذی تحته مطلقاً (1).

وقال الشیخ فی الخلاف: المراد بالجیب الباطن: ما کان فوقه قمیص آخر، وکذا الکُمّ سواء شدّه فی الکُمّ من داخل أو من خارج (2).

وفی المبسوط اختار فی الکُمّ عکس ما ذکرناه، فنقل عن قوم أ نّه إن جعلها (3)فی جوف الکُمّ وشدّها من خارج فعلیه القطع، وإن جعلها من خارج وشدّها من داخل فلا قطع، قال: وهو الذی یقتضیه مذهبنا (4).

والأخبار فی ذلک مطلقه فی اعتبار الثوب الأعلی والأسفل (5)فیقطع فی الثانی دون الأوّل، وهو موافق للخلاف (6)ومال إلیه فی المختلف وجعله المشهور (7).

وهو فی الکُمّ حسن. أمّا فی الجَیب، فلا ینحصر الباطن منه فیما کان فوقه ثوب آخر، بل یصدق به وبما کان فی باطن الثوب الأعلی کما قلناه.

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 600


1- لم نعثر علیه.
2- الخلاف 5:451، المسأله 51.
3- أی الصُرّه.
4- المبسوط 8:45.
5- الوسائل 18:504-505، الباب 13 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 2، رواه بسندین، والمستدرک 18:132، الباب 13 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث الأوّل.
6- الخلاف 5:451، المسأله 51.
7- المختلف 9:235.
«الرابعه [لاقطع فی سرقه الثمر علی الشجره] » :

«لا قطع فی» سرقه «الثمر علی شجره (1)» وإن کان محرزاً بحائط وغَلَق؛ لإطلاق النصوص الکثیره بعدم القطع بسرقته (2)مطلقاً.

«وقال العلّامه» جمال الدین «ابن المطهَّر رحمه الله» (3)وتبعه ولده فخر المحقّقین (4): «إن کانت الشجره داخل حرز فهتکه وسرق الثمره قُطِع» لعموم الأدلّه الدالّه علی قطع من سرق من حرز (5)فتختصّ روایات الثمره بما کان منها فی غیر حرز، بناءً علی الغالب من کون الأشجار فی غیر حرز کالبساتین والصحاری.

وهذا حسن. مع أ نّه یمکن القدح فی الأخبار الدالّه علی عدم القطع بسرقه الثمر؛ إذ لیس فیها خبر صحیح، لکنّها کثیره والعمل بها مشهور.

وکیف کان، فهو غیر کافٍ فی تخصیص ما علیه الإجماع فضلاً عن النصوص الصریحه الصحیحه.

ولو کانت مراعاهً بنظر المالک فکالمحرزه إن ألحقناه بالحرز.

«الخامسه [حکم سارق الحر و المملوک] » :

«لا یقطع سارق الحرّ وإن کان صغیراً» ؛ لأنّه لا یعدّ مالاً «فإن باعه

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 601


1- فی (س) : الشجره، وهکذا فی (ف) من الشرح.
2- الوسائل 18:517، الباب 23 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 3 و 5 و 6.
3- القواعد 3:561.
4- الإیضاح 4:531.
5- الوسائل 18:508-510، الباب 18 من أبواب حدّ السرقه.

قیل» والقائل الشیخ (1)وتبعه العلّامه (2): «قُطِع» کما یقطع السارق، لکن لا من حیث إنّه سارق، بل «لفساده فی الأرض» وجزاءُ المفسد القطع «لا حدّاً» بسبب السرقه.

ویشکل بأ نّه إن کان مفسداً فاللازم تخیّر الحاکم بین قتله وقطع یده ورجله من خلاف إلی غیر ذلک من أحکامه، لا تعیّن القطع خاصّه.

وما قیل: من أنّ وجوب القطع فی سرقه المال إنّما جاء لحراسته وحراسه النفس أولی فوجوب القطع فیه أولی (3)لا یتمّ أیضاً؛ لأنّ الحکم معلّق علی مال خاصّ یُسرق علی وجه خاصّ، ومثله لا یتمّ فی الحرّ. ومطلق صیانته غیر مقصود فی هذا الباب کما یظهر من الشرائط. وحمل النفس علیه مطلقاً (4)لا یتمّ، وشرائطه لا تنتظم فی خصوصیّه سرقه الصغیر وبیعه دون غیره (5)من تفویته وإذهاب أجزائه. فإثبات الحکم بمثل ذلک غیر جیّد، ومن ثَمَّ حکاه المصنّف قولاً.

وعلی القولین لو لم یبعه لم یُقطع وإن کان علیه ثیاب أو حلیّ تبلغ النصاب؛ لثبوت یده علیها، فلم تتحقّق سرقتها (6).

نعم، لو کان صغیراً علی وجهٍ لا تتحقّق له الید اتّجه القطع بالمال. ومثله سرقه الکبیر بمتاعه وهو نائم أو سکران أو مغمی علیه، أو مجنون.

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 602


1- النهایه:722.
2- المختلف 9:237.
3- المختلف 9:237.
4- سواء کانت مالاً أم لا (هامش ع) . من غیر تقیید بکونها أتلفها أو لم یتلفها (هامش ش) مع الشرائط وبدونها (هامش ر) .
5- یعنی غیر البیع.
6- فی (ر) : سرقتهما.

«ویُقطع سارق المملوک الصغیر» حدّاً إذا بلغت قیمته النصاب، وإنّما أطلقه کغیره (1)بناءً علی الغالب.

واحترز بالصغیر عمّا لو کان کبیراً ممیّزاً، فإنّه لا یُقطع بسرقته، إلّاأن یکون نائماً أو فی حکمه أو أعجمیّاً لا یعرف سیّده من غیره؛ لأنّه حینئذٍ کالصغیر.

ولا فرق بین القنّ والمدبَّر واُمّ الولد دون المکاتَب؛ لأنّ ملکه غیرُ تامّ، إلّا أن یکون مشروطاً فیتّجه إلحاقه بالقنّ، بل یحتمل فی المطلق أیضاً إذا بقی منه ما یساوی النصاب؛ لأنّه فی حکم المملوک فی کثیر من الأحکام.

«السادسه [حکم سارق الکفن و النباش ] » :

«یقطع سارق الکفن» من الحرز ومنه القبر بالنسبه إلیه؛ لقول أمیر المؤمنین علیه السلام: «یقطع سارق الموتی کما یقطع سارق الأحیاء» (2)وفی صحیحه حفص بن البُختری عن الصادق علیه السلام: «حدّ النبّاش حدّ السارق» (3).

وهل یعتبر بلوغ قیمه الکفن النصابَ؟ قولان (4)مأخذهما إطلاق الأخبار (5)هنا، واشتراط مقدار النصاب فی مطلق السرقه (6)فیُحمل هذا المطلق علیه،

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 603


1- کالشیخ فی المبسوط 8:30، والمحقّق فی الشرائع 4:175، والعلّامه فی القواعد 3:555.
2- الوسائل 18:511، الباب 19 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 4.
3- المصدر المتقدّم:510، الحدیث الأوّل.
4- القول باعتبار النصاب للمفید فی المقنعه:804، وسلّار فی المراسم:260، والعلّامه فی المختلف 9:227-228، والشهید فی غایه المراد 4:256، وغیرهم. والقول بعدم اعتباره لابن إدریس فی السرائر 3:514-515، والعلّامه فی الإرشاد 2:183، وظاهر الشیخ فی النهایه:722، والقاضی فی المهذّب 2:542.
5- راجع الوسائل 18:510-514، الباب 19 من أبواب حدّ السرقه.
6- راجع الوسائل 18:482-487، الباب 2 من أبواب حدّ السرقه.

أو یُحمل علی إطلاقها تغلیظاً علیه؛ لشناعه فعله.

وقوله: «والأولی اشتراط بلوغ النصاب» یدلّ علی میله إلی عدم الاشتراط؛ لما ذکرناه، ولظاهر الخبر الصحیح المتقدّم فإنّه جعل حدّه حدّ السارق، وهو أعمّ من أخذه النصاب وعدمه، بل من عدم أخذه شیئاً، إلّاأ نّه مخصوص بالأخذ إجماعاً، فیبقی الباقی علی العموم.

وفیه نظر؛ لأنّ تخصیصه بذلک مراعاهً للجمع یقتضی تخصیصه بالنصاب. والخبر الأوّل أوضح دلاله؛ لأنّه جعل قطعه کقطعه، وجعله سارقاً، فیعتبر فیه شروطه. وکذا قول علیّ علیه الصلاه والسلام: «إنّا نقطع لأمواتنا کما نقطع لأحیائنا» (1).

وقیل: یعتبر النصاب فی المرّه الاُولی خاصّه؛ لأنّه بعدها مفسد (2)والأظهر اشتراطه مطلقاً.

«ویُعزّر النبّاش» سواء أخذ أم لم یأخذ؛ لأنّه فعل محرَّماً فیستحقّ التعزیر «ولو تکرّر» منه النبش «وفات الحاکم جاز قتله» لمن قدر علیه من حیث إفساده، وقد رُوی: أنّ علیّاً علیه الصلاه والسلام أمر بوطء نبّاش بالأرجل حتّی مات (3).

ولو سرق من القبر غیر الکفن فلا قطع؛ لأنّه لیس بحرز له.

والعمامه من جمله الکفن المستحبّ، فتعتبر معه فی القیمه علی الأقوی، لا کغیره کما ذهب إلیه العلّامه (4)استناداً إلی ما ورد فی بعض الأخبار: من أ نّها

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 604


1- الوسائل 18:513، الباب 19 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 12.
2- وهو مختار ابن إدریس فی أوّل کلامه، ثمّ عدل إلی أ نّه یقطع مطلقاً، راجع المسالک 14:511، والسرائر 3:512 و 514-515.
3- الوسائل 18:511، الباب 19 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 3.
4- التحریر 5:364.

لیست من الکفن (1)لأنّ الظاهر أ نّه یرید أ نّها لیست من الکفن الواجب بقرینه ذکر الخرقه الخامسه معها، مع الإجماع علی أ نّها منه.

ثمّ الخصم للنبّاش: الوارث إن کان الکفن منه، والأجنبیّ إن کان منه، ولو کان من بیت المال فخصمه الحاکم؛ ومن ثمَّ لو ذهب المیّت بسیل ونحوه وبقی الکفن رجع إلی أصله.

«السابعه [ما تثبت به السرقه] » :

«تثبت السرقه بشهاده عدلین» مفصّلین لها بذکر ما یعتبر فی القطع من الشرائط «أو الإقرار مرّتین مع کمال المقرّ» بالبلوغ والعقل ورفعِ الحَجر بالسفه بالنسبه إلی ثبوت المال والفلس بالنسبه إلی تنجیزه «وحرّیّته واختیاره» فلا ینفذ إقرار الصبیّ وإن کان مراهقاً، ولا المجنون مطلقاً (2)ولا السفیه فی المال، ولکن یقطع. وکذا المفلَّس لکن یتبع بالمال بعد زوال الحجر.

ولا العبد بدون موافقه المولی؛ لتعلّقه بمال الغیر. أمّا لو صدّقه فالأقرب القطع وثبوت المال، وبدونه یتبع بالمال إذا اُعتق وأیسر.

ولا المکره فیهما.

«ولو ردّ المکره» علی الإقرار «السَرِقه بعینها لم یُقطع» علی الأقوی؛ لأنّ وجود العین فی یده لا یدلّ علی السرقه، والإقرار وقع کرهاً فلا یُعتدّ به.

وقیل: یقطع (3)لأنّ ردّها قرینه السرقه، کدلاله قیء الخمر علی شربها،

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 605


1- الوسائل 2:726-728، الباب 2 من أبواب التکفین، الحدیث 1 و 10 و 12.
2- قوله: «مطلقاً» متعلّق بالصبیّ والمجنون، ومعناه: فی المال والقطع.
3- قاله الشیخ فی النهایه:718، وابن سعید فی الجامع للشرائع:561، واعتمد علیه العلّامه فی المختلف 9:209.

ولحسنه سلیمان بن خالد عن الصادق علیه السلام: «فی رجل سرق سَرِقه فکابر عنها فضُرِب فجاء بها بعینها هل یجب علیه القطع؟ قال: نعم، ولکن إذا اعترف ولم یجئ بالسرقه لم تُقطع یده؛ لأنّه اعترف علی العذاب» (1).

ولا یخفی ضعف العمل بالقرینه فی هذا الباب، والفرق بین القیء والمجیء بالسرقه، فإنّ القیء یستلزم الشرب، بخلاف المتنازع [ فیه ] (2)فإنّه أعمّ منه.

وأمّا الخبر فظاهر الدلاله، إلّاأنّ إثبات الحکم به مجرّداً مشکل.

«ولو رجع» عن الإقرار بالسرقه اختیاراً «بعد الإقرار مرّتین لم یسقط الحدّ» لثبوته بالإقرار السابق، فلا یقدح فیه الإنکار کغیره من الحدود.

«ویکفی فی الغرم» للمال المسروق الإقرار به «مرّه» واحده؛ لأنّه إقرار بحقّ مالیّ فلا یشترط فیه تعدّد الإقرار؛ لعموم «إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز» (3)وإنّما خرج الحدّ بدلیل خارج کقول الصادق علیه السلام فی روایه جمیل: «لا یقطع السارق حتّی یقرّ بالسرقه مرّتین» (4).

«الثامنه [یجب علی السارق اعاده العین او مثلها او قیمتها] » :

«یجب» علی السارق «إعاده العین» مع وجودها وإمکان إعادتها «أو» ردّ «مثلها» إن کانت مثلیّه «أو قیمتها» إن کانت قیمیّه «مع تلفها» أو تعذّر ردّها. ولو عابت ضَمِن أرشَها. ولو کانت ذات اُجره لزمه مع ذلک اُجرتها.

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 606


1- الوسائل 18:497، الباب 7 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث الأوّل.
2- لم یرد فی المخطوطات.
3- الوسائل 16:111، الباب 3 من کتاب الإقرار، الحدیث 2.
4- الوسائل 18:487، الباب 3 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث الأوّل، وفیه: عن أحدهما علیهما السلام.

«ولا یُغنی القطع عن إعادتها» لأنّهما حکمان متغایران: الإعاده لأخذ مال الغیر عدواناً، والقطع حدّاً عقوبه علی الذنب.

«التاسعه [لاقطع الا بمرافعه الغریم له] » :

«لا قطع» علی السارق «إلّابمرافعه الغریم له» وطلب ذلک من الحاکم «ولو قامت» علیه «البیّنه» بالسرقه أو أقرّ مرّتین «فلو ترکه» المالک «أو وهبه المال سقط» القطع؛ لسقوط موجبه قبل تحتّمه.

«ولیس له العفو» عن القطع «بعد المرافعه» وإن کان قبل حکم الحاکم به؛ لقول النبیّ صلی الله علیه و آله لصفوان بن اُمیّه حین سُرِقَ رداؤه فقبض السارقَ وقدَّمه إلی النبیّ صلی الله علیه و آله ثمّ وهبه: «ألا کان ذلک قبل أن تنتهی به إلیَّ؟ !» (1)وقال الصادق علیه السلام: «إنّما الهبه قبل أن یُرفع إلی الإمام، وذلک قول اللّٰه عزّ وجلّ: (وَ اَلْحٰافِظُونَ لِحُدُودِ اَللّٰهِ (2)فإذا انتهی إلی الإمام فلیس لأحد أن یترکه» (3).

«وکذا لو ملک» السارق «المال» المسروق «بعد المرافعه لم یسقط» القطع «ویسقط بملکه» له «قبله» لما ذکر.

«العاشره [لو احدث فی النصاب قبل الاخراج ما ینقص قیمته] » :

«لو أحدث» السارق «فی النصاب قبل الإخراج» من الحرز «ما یُنقِص قیمته» عن النصاب بأن خرق الثوب أو ذبح الشاه «فلا قطع»

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 607


1- التهذیب 10:124، الحدیث 495، والوسائل 18:329، الباب 17 من أبواب مقدّمات الحدود، الحدیث 2، مع اختلاف یسیر.
2- التوبه:112.
3- الوسائل 18:330، الباب 17 من أبواب مقدّمات الحدود، الحدیث 3.

لعدم تحقّق الشرط وهو إخراج النصاب من الحرز. ولا کذا (1)لو نقصت قیمته بعد الإخراج وإن کان قبل المرافعه.

ولو ابتلع النصاب کالدینار واللؤلؤه قبل الخروج، فإن تعذَّر إخراجه فلا حدّ؛ لأ نّه کالتالف وإن اتّفق خروجه بعد ذلک. وإن لم یتعذّر خروجه عاده قُطع؛ لأنّه یجری مجری إیداعه فی وعاء. ویضمن المال علی التقدیرین، وأرش النقصان.

«ولو أخرجه» أی أخرج النصاب من الحرز الواحد «مراراً» بأن أخرج کلّ مرّه دون النصاب واجتمع من الجمیع نصاب «قیل: وجب القطع» ذهب إلی ذلک القاضی ابن البرّاج (2)والعلّامه فی الإرشاد (3)لصدق سرقه النصاب من الحرز، فیتناوله عموم أدلّه القطع، ولقوله صلی الله علیه و آله: «من سرق ربع دینار فعلیه القطع» (4)وهو متحقّق هنا.

وقیل: لا قطع مطلقاً ما لم یتّحد الأخذ (5)لأصاله البراءه، ولأ نّه لمّا هتک الحرز وأخرج أقلّ من النصاب لم یثبت علیه القطع، فلمّا عاد ثانیاً لم یُخرج من حرز؛ لأنّه کان منبوذاً قبله فلا قطع، سواء اجتمع منهما معاً نصاب أم کان الثانی وحده نصاباً من غیر ضمیمه (6).

وفرّق العلّامه فی القواعد بین قِصَر زمان العود وعدمه، فجعل الأوّل بمنزله

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 608


1- أی لیس کذلک.
2- المهذّب 2:541.
3- الإرشاد 2:183.
4- المستدرک 18:121-122، الباب 2 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 2 و 7، والحدیث منقول بالمعنی.
5- وجه الإطلاق یظهر من التفصیل الآتی.
6- قاله ابن حمزه فی الوسیله:417 و 418.

المتّحد، دون الثانی (1)وفصّل فی التحریر، فأوجب الحدّ إن لم یتخلّل اطّلاع المالک ولم یطل الزمان بحیث لا یسمّی سرقه واحده (2)عرفاً. وهذا أقوی؛ لدلاله العرف علی اتّحاد السرقه مع فقد الشرطین وإن تعدّد الإخراج. وتعدّدُها بأحدهما.

«الحادیه عشره [الواجب فی القطع] » :

«الواجب» فی هذا الحدّ أوّل مرّه «قطع الأصابع الأربع» وهی ما عدا الإبهام «من الید الیمنی ویترک له الراحه والإبهام» هذا إذا کان له خمس أصابع.

أمّا لو کانت ناقصه اقتصر علی الموجود من الأصابع وإن کان واحده عدا الإبهام؛ لصحیحه الحلبی عن الصادق علیه السلام قال: «قلت له: من أین یجب القطع؟ فبسط أصابعه وقال: من ها هنا، یعنی من مفصل الکفّ» (3)وقوله فی روایه أبی بصیر: «القطع من وسط الکفّ ولا یُقطع الإبهام» (4).

ولا فرق بین کون المفقود خلقه وبعارض. ولو کان له إصبع زائده لم یَجز قطعُها حملاً علی المعهود. فلو توقّف ترکها علی إبقاء إصبع اُخری وجب. ولو کان علی المعصم کفّان قطعت أصابع الأصلیّه إن تمیّزت، وإلّا فإشکال.

«ولو سرق ثانیاً» بعد قطع یده «قطعت رجله الیسری من مفصل القدم وتُرِک العقب (5)» یعتمد علیه حاله المشی والصلاه؛ لقول الکاظم علیه السلام: «تقطع ید السارق ویترک إبهامه وصدر راحته وتقطع رجله ویترک عقبه یمشی علیها» (6).

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 609


1- القواعد 3:556.
2- التحریر 5:372-373.
3- الوسائل 18:489، الباب 4 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 1 و 2.
4- الوسائل 18:489، الباب 4 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 1 و 2.
5- فی نسخه بدل (ش) : الکعب.
6- الوسائل 18:490، الباب 4 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 4.

والظاهر أ نّه لا التفات إلی زیاده الإصبع هنا؛ لأنّ الحکم مطلق فی القطع من المفصل من غیر نظر إلی الأصابع (1)مع احتماله (2)ولو کان له قدمان علی ساق واحد فکالکفّ.

«وفی» السرقه «الثالثه» بعد قطع الید والرجل «یحبس أبداً» إلی أن یموت، ولا یُقطع من باقی أعضائه.

«وفی الرابعه» بأن سرق من الحبس أو من خارجه لو اتّفق خروجه لحاجه أو هرب به (3)«یُقتل» .

«ولو ذهبت یمینه بعد السرقه لم یقطع الیسار» لتعلّق الحکم بقطع الیمین (4)وقد فاتت. أمّا لو ذهبت الیمین (5)قبل السرقه بغیرها ففی قطع الید الیسری أو الرجل قولان (6).

ولو لم یکن له یسار قطعت رجله الیسری، قطع به العلّامه (7)وقبله الشیخ (8)کما أ نّه لو لم یکن له رجل حُبس.

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 610


1- فیه نظر؛ لأنّه تخطٍّ عن موضع النصّ بغیر دلیل. (منه رحمه الله) .
2- أی الالتفات.
3- لم یرد «به» فی (ف) و (ش) .
4- فی (ع) : یمین، وفی نسخه بدل (ش) : الیمنی.
5- فی (ش) : الیمنی.
6- القول بقطع یده الیسری للشیخ فی النهایه:717، وابن حمزه فی الوسیله:420. والقول بقطع الرجل للشیخ فی المبسوط 8:39، والقاضی فی المهذّب 2:544.
7- القواعد 3:566.
8- النهایه:717، ولم یذکر الیسری.

ویُحتمل سقوط قطع غیر المنصوص مرتَّباً، وقوفاً فی التجرّی علی الدم المحترم علی موضع الیقین، ولأ نّه تخطٍّ عن موضع النصّ بغیر دلیل، ولظاهر قول علیّ علیه الصلاه والسلام: «إنّی لأستحی من ربّی أن لا أدع له یداً یستنجی بها، أو رجلاً یمشی علیها» (1).

وسأل عبد اللّٰه بن هلال أبا عبد اللّٰه علیه السلام عن علّه قطع یده الیمنی ورجله الیسری فقال: «ما أحسن ما سألت؟ إذا قُطِعت یده الیمنی ورجله الیمنی سقط علی جانبه الأیسر ولم یقدر علی القیام، فإذا قُطِعت یده الیمنی ورجله الیسری اعتدل واستوی قائماً» (2).

«ویستحبّ» بعد قطعه «حسمه (3)بالزیت المغلیّ» إبقاءً له، ولیس بواجب؛ للأصل. ومؤونته علیه إن لم یتبرّع به أحد، أو یخرجه الحاکم من بیت المال.

«الثانیه عشره [تکرر السرقه] » :

«لو تکرّرت السرقه» ولم یُرافَع بینها (4)«فالقطع واحد» لأنّه حدّ فتتداخل أسبابه لو اجتمعت کالزنا وشرب الخمر.

وهل هو بالاُولی أو الأخیره؟ قولان (5).

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 611


1- الوسائل 18:495، الباب 5 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث 9.
2- المصدر المتقدّم:494، الحدیث 8.
3- حسم العِرْق: قطعه ثمّ کواه لئلّا یسیل دمه.
4- فی (ر) : بینهما.
5- القول بکون القطع للاُولی للصدوق فی المقنع:446، والسیّد فی الغنیه:434، والعلّامه فی القواعد 3:567، والتحریر 5:376. والقول بکون القطع للأخیره للشیخ فی النهایه:719، وابن إدریس فی السرائر 3:493-494، والمحقّق فی الشرائع 4:178.

وتظهر الفائده فیما لو عفا من حکم بالقطع له. والحقّ أ نّه یقطع علی کلّ حال حتّی لو عفا الأوّل قُطِع بالثانی، وبالعکس. هذا إذا أقرّ بها دفعه، أو شهدت البیّنات بها کذلک.

«ولو شهدا علیه بسرقه ثمّ شهدا علیه باُخری قبل القطع فالأقرب عدم تعدّد القطع» کالسابق؛ لاشتراکهما فی الوجه، وهو کونه حدّاً، فلا یتکرّر بتکرّر سببه إلی أن یسرق بعد القطع.

وقیل: تقطع (1)یده ورجله؛ لأنّ کلّ واحده توجب القطع فتقطع الید للاُولی والرجل للثانیه، والأصل عدم التداخل (2).

ولو أمسکت البیّنه الثانیه حتّی قطعت یده ثمّ شهدت ففی قطع رجله قولان أیضاً (3)وأولی بالقطع هنا لو قیل به ثَمَّ.

والأقوی عدم القطع أیضاً، لما ذکر، وأصاله البراءه، وقیام الشبهه الموجبه لدرء الحدّ. ومستند القطع روایه بکیر بن أعین عن الباقر علیه السلام (4)وفی الطریق ضعف (5).

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 612


1- فی (ع) و (ف) : بقطع.
2- لم نعثر علیه.
3- القول بالقطع للصدوق فی المقنع:446، والشیخ فی النهایه:719، وابن سعید فی الجامع للشرائع:561، وغیرهم. والقول بعدمه للشیخ فی المبسوط 8:38، وتبعه ابن إدریس فی السرائر 3:494، والعلّامه فی المختلف 9:216، وغیرهم.
4- الوسائل 18:499، الباب 9 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث الأوّل.
5- فی طریقها سهل بن زیاد، وهو ضعیف، مع أ نّه رواها عن الحسن بن محبوب، ولم یوجد فی کتاب مشیخته (منه رحمه الله) .
«الفصل السادس» «فی المحاربه»
[المراد من المحاربه]

«وهی تجرید السِلاح برّاً أو بحراً لیلاً أو نهاراً، لإخافه الناس فی مصر وغیره، من ذکر أو اُنثی قویّ أو ضعیف» من أهل الریبه (1)أم لا، قصد الإخافه أم لا، علی أصحّ الأقوال (2)لعموم الآیه (3)المتناول لجمیع من ذُکر.

وخالف ابن الجنید فخصّ الحکم بالرجال (4)بناءً علی أنّ الضمیر فی الآیه للذکور، ودخول الإناث فیهم مجاز.

وفیه-مع تسلیمه-أنّ فی صحیحه محمّد بن مسلم: «مَن شهر السلاح» (5)و «من» عامّه حقیقه للذکور والإناث.

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 613


1- المتّهم بالسوء.
2- اختاره العلّامه فی القواعد 3:568 وولده فی الإیضاح 4:543، وقبلهما سلّار فی المراسم:251، وابن فهد فی المهذّب البارع 5:193.
3- وهو قوله تعالی: إِنَّمٰا جَزٰاءُ اَلَّذِینَ یُحٰارِبُونَ اَللّٰهَ ، سوره المائده:33.
4- نقله عنه العلّامه فی المختلف 9:248.
5- الوسائل 18:532-533، الباب الأوّل من أبواب حدّ المحارب، الحدیث الأوّل.

والشیخان حیث شرطا کونه من أهل الریبه (1)وعموم النصّ (2)یدفعه.

وأخذ «تجرید السلاح» تبع فیه الخبر (3)وإلّا فالأجود عدم اعتباره. فلو اقتصر علی الحجر والعصا والأخذ بالقوّه فهو محارب؛ لعموم الآیه.

وشمل إطلاقه کغیره (4)الصغیر والکبیر؛ لعموم الأدلّه.

ویشکل فی الصغیر بأنّ الحدّ مشروط بالتکلیف خصوصاً القتل. وشرط ابن الجنید فیه البلوغ (5)ورجّحه المصنّف فی الشرح (6)وهو حسن.

«لا الطلیع» للمحارب، وهو الذی یرقب له من یمرّ بالطریق فیُعلمه به، أو یرقب له من یخاف علیه منه فیحذّره منه «والرِدء» بکسر الراء فسکون الدال فالهمز، وهو المعین له فی ما یحتاج إلیه من غیر أن یباشر متعلِّق المحاربه ما فیه أذی الناس، وإلّا کان محارباً.

«ولا یشترط» فی تحقّق المحاربه «أخذ النصاب» ولا الحِرز، ولا أخذ شیء؛ للعموم.

«وتثبت» المحاربه «بشهاده» ذکرین «عدلین، وبالإقرار» بها «ولو مرّه» واحده؛ لعموم «إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز» (7)خرج منه ما اشترط فیه التکرار بدلیل خارج، فیبقی غیره علی العموم؛ مع کمال المقرّ

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 614


1- المقنعه:804، والنهایه:720.
2- و (3) وهو صحیحه محمّد بن مسلم السابقه.
3-
4- مثل المحقّق فی الشرائع 4:180، والعلّامه فی القواعد 3:568.
5- حکاه عنه الشهید فی غایه المراد 4:280.
6- المصدر السابق.
7- الوسائل 16:111، الباب الأوّل من کتاب الإقرار، الحدیث 2.

وحرّیّته واختیاره.

«ولا تُقبل شهاده بعض المأخوذین لبعض» للتهمه. نعم، لو شهد اثنان علی بعض اللصوص أ نّهم أخذوا [ مال ] (1)غیرهما وشهد ذلک الغیر علی بعض آخر غیر الأوّل أ نّه أخذ الشاهدین حُکِم بالجمیع؛ لعدم التهمه، وکذا لو قال الشاهدان: عرضوا لنا جمیعاً وأخذوا هؤلاء خاصّه.

[حد المحارب]

«والحدّ» للمحارب «القتل أو الصلب أو قطع یده الیمنی ورجله الیسری» للآیه (2)الدالّه ب «أو» علی التخییر وإن احتملت غیره؛ لما روی صحیحاً أنّ «أو» فی القرآن للتخییر حیث وقع (3)ولحسنه جمیل بن درّاج عن الصادق علیه السلام حیث سأله عن قوله تعالی: (إِنَّمٰا جَزٰاءُ اَلَّذِینَ یُحٰارِبُونَ اَللّٰهَ وَ رَسُولَهُ الآیه وقال: «أیّ شیء علیه من هذه الحدود التی سمّی اللّٰه؟ قال علیه السلام: ذلک إلی الإمام إن شاء قطع، وإن شاء صَلَب، وإن شاء نفی، وإن شاء قتل. قلت: یُنفی إلی أین؟ قال علیه السلام: من مصر إلی آخر. وقال: إنّ علیّاً علیه السلام نفی رجلین من الکوفه إلی البصره» (4)ومثله حسنه برید-أو صحیحته-عنه علیه السلام (5).

ولم یذکر المصنّف هنا النفی، ولا بدّ منه؛ لأنّه أحد أفراد الواجب المخیّر فی

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 615


1- لم یرد فی المخطوطات.
2- المائده:33.
3- الوسائل 15:562، الباب 12 من أبواب الکفّارات، الحدیث 7.
4- الوسائل 18:533، الباب الأوّل من أبواب حدّ المحارب، الحدیث 3.
5- وجه التردید بین الحسنه والصحیحه: أنّ الشیخ [ التهذیب 10:133، الحدیث 146 ] رواها عن یونس وطریقه إلیه متعدّد وأجودها علی ما ظهر الحسن، ولکنّ الفاضل ذکر فی المختلف [ لم نعثر علیه ] أنّ طریقه إلیه صحیح، فینبغی التأمّل فی ذلک. (منه رحمه الله) .

الآیه والروایه. ولیس فی المسأله قول ثالث یشتمل علی ترکه، ولعلّ ترکه سهو.

نعم، لو قتل المحاربُ تعیّن قتله ولم یُکتَف بغیره من الحدود، سواء قَتَل مکافئاً أم لا، وسواء عفا الولیّ أم لا، علی ما ذکره جماعه من الأصحاب (1)وفی بعض أفراده نظر.

«وقیل» والقائل الشیخ (2)وجماعه (3): إنّ ذلک لا علی جهه التخییر، بل «یُقتل إن قتل قَوَداً» إن طلب الولیّ قتله «أو حدّاً» إن عفا عنه أو لم یطلب.

«وإن قتل وأخذ المال قُطع مخالفاً، ثمّ قُتِل وصُلِب» مقتولاً.

«وإن أخذ المال لا غیر» قلیلاً کان أم کثیراً من حرز وغیره «قُطِع مخالفاً ونُفی» ولا یقتل.

«ولو جرح ولم یأخذ مالاً» ولا قتل نفساً ولو بسرایه جراحته «اقتصّ منه» بمقدار الجرح «ونُفی» .

«ولو اقتصر علی شهر السلاح والإخافه» فلم یأخذ مالاً ولم یقتل ولم یجرح «نُفی لا غیر» .

ومستند هذا التفصیل روایات (4)لا تخلو من ضعف فی سند وجهاله (5)

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 616


1- کالمفید فی المقنعه:805، وابن إدریس فی السرائر 3:505، والعلّامه فی المختلف 9:247، وغیرهم.
2- النهایه:720، والخلاف 5:458، المسأله 2.
3- منهم ابن إدریس فی السرائر 3:506، والعلّامه فی التحریر 5:381، والصیمری فی غایه المرام 4:350، وغیرهم.
4- راجع الوسائل 18:532-537، الباب الأوّل من أبواب حدّ المحارب، الحدیث 1 و4 و5.
5- راجع المسالک 15:11.

واختلاف فی متن، تقصر بسببه عن إفاده ما یوجب الاعتماد علیه؛ ومع ذلک لم یجتمع جمیع ما ذُکر من الأحکام فی روایه منها، وإنّما یتلفّق کثیر منه من الجمیع، وبعضه لم نقف علیه فی روایه.

وبسبب ذلک اختلف کلام الشیخ رحمه الله أیضاً، ففی النهایه ذکر قریباً ممّا ذکر هنا (1)وفی الخلاف أسقط القطع علی تقدیر قتله وأخذه المال (2)ولم یذکر حکم ما لو جَرح. ولکن یمکن استفاده حکمه من خارج، فإنّ الجارح عمداً یُقتصّ منه مطلقاً، فالمحارب أولی، ومجرّد المحاربه یجوّز النفی، وهی حاصله معه (3).

لکن فیه: أنّ القصاص حینئذٍ لیس حدّاً، فلا وجه لإدخاله فی بابه، ولو لوحظ جمیع ما یجب علیه لقیل مع أخذه المال: إنّه یؤخذ منه عینه أو مثله أو قیمته، مضافاً إلی ما یجب علیه، وهو خروج عن الفرض، أو قصور فی الاستیفاء.

وفی هذا التقسیم مع ذلک تجاوز لما یوجد فی الروایات، ولیس بحاصر للأقسام، فإنّ منها: أن یجمع بین الاُمور کلّها، فیقتل ویجرح آخرَ ویأخذ المال، وحکمه-مضافاً إلی ما سبق-أن یقتصّ منه للجرح قبل القتل، ولو کان فی الید أو الرجل فقبل القطع أیضاً. ومنها: ما لو أخذ المال وجرح. ومنها: ما لو قتل وجرح ولم یأخذ المال، وحکمهما الاقتصاص للجرح والقطع فی الاُولی والقتل فی الثانیه.

«ولو تاب» المحارب «قبل القدره علیه سقط الحدّ» من القتل والقطع

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 617


1- النهایه:720.
2- الخلاف 5:458، المسأله 2.
3- یعنی المحاربه حاصله مع الجرح.

والنفی «دون حقّ الآدمی» من القصاص فی النفس والجرح والمال «وتوبته بعد الظفر» أی ظفر الحاکم به «لا أثر لها فی» إسقاط «حدّ أو غُرم» لمال «أو قصاص» فی نفس أو طَرَف أو جَرح، بل یستوفی منه جمیع ما تقرّر.

«وصلبه» علی تقدیر اختیاره (1)أو وجود مرتبته (2)فی حال (3)کونه «حیّاً أو مقتولاً علی اختلاف القولین» فعلی الأوّل الأوّل، وعلی الثانی الثانی.

«ولا یترک» علی خشبته حیّاً أو میّتاً أو بالتفریق «أزید من ثلاثه» أیّام من حین صلبه ولو ملفّقه.

والظاهر أنّ اللیالی غیر معتبره. نعم، تدخل اللیلتان المتوسّطتان تبعاً للأیّام؛ لتوقّفها علیهما، فلو صُلب أوّل النهار وجب إنزاله عشیّه الثالث؛ مع احتمال اعتبار ثلاث لیال مع الأیّام بناءً علی دخولها فی مفهومها.

«ویُنزل» بعد الثلاثه أو قبلها «ویُجهّز» بالغسل والحنوط والتکفین إن صُلب میّتاً أو اتّفق موته فی الثلاثه، وإلّا جُهز (4)علیه قبل تجهیزه.

«ولو تقدّم غسله وکفنه» وحنوطه قبلَ موته «صُلِّی علیه» بعد إنزاله «ودُفن» .

«ویُنفی» علی تقدیر اختیار نفیه أو وجود مرتبته «عن بلده» الذی هو بها إلی غیرها (5)«ویُکتب إلی کلّ بلد یصل إلیه بالمنع من مجالسته ومؤاکلته ومبایعته» وغیرها من المعاملات إلی أن یتوب، فإن لم یتب استمرّ

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 618


1- أی اختیار الحاکم، وهذا علی مذهب المصنّف.
2- علی مذهب الشیخ وجماعه.
3- فی (ش) و (ر) : حاله.
4- أی قُتل.
5- فی (ع) و (ش) : غیره.

النفی إلی أن یموت.

«ویُمنع من» دخول «بلاد الشرک فإن مَکّنوه» من الدخول «قُوتلوا حتّی یُخرجوه» وإن کانوا أهل ذمّه أو صلح.

[حکم اللص و المتخلس و المتسلب ]

«واللُصّ محارب» بمعنی أ نّه بحکم المحارب فی أ نّه «یجوز دفعه» ولو بالقتال «ولو لم یندفع إلّابالقتل کان» دمه «هَدْراً» أمّا لو تمکّن الحاکم منه لم یحدّه حدَّ المحارب مطلقاً (1)وإنّما اُطلق علیه اسم المحارب تبعاً لإطلاق النصوص (2)نعم، لو تظاهر بذلک فهو محارب مطلقاً وبذلک قیّده المصنّف فی الدروس (3)وهو حسن.

«ولو طلب» اللُصّ «النفس وجب» علی المطلوب نفسه «دفعه إن أمکن» مقتصراً فیما یندفع به علی الأسهل فالأسهل، فإن لم یندفع إلّابقتله فَهَدْر «وإلّا» یمکن دفعه «وجب الهرب» لأنّه أحد أفراد ما یُدفع به عن النفس الواجب حفظها.

وفی حکم طلبه النفس طلبه الفساد بالحریم فی وجوب دفعه مع الإمکان.

ویفهم منه أ نّه لو اقتصر علی طلب المال لم یجب دفعه وإن جاز. وسیأتی البحث فی ذلک کلّه.

«ولا یُقطع المختلس» وهو الذی یأخذ المال خُفیه من غیر الحرز «ولا المستلب» وهو الذی یأخذه جهراً ویهرب مع کونه غیر محارِب «ولا المحتال علی» أخذ «الأموال بالرسائل الکاذبه» ونحوها «بل

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 619


1- أخذ المال أم لا.
2- الوسائل 18:543، الباب 7 من أبواب حدّ المحارب.
3- الدروس 2:59.

یُعزّر» کلّ واحد منهم بما یراه الحاکم؛ لأنّه فعل محرّم لم ینصّ الشارع علی حدّه.

وقد روی أبو بصیر عن أحدهما علیهما السلام قال: قال أمیر المؤمنین علیه السلام: «لا أقطع فی الدغاره المعلنه-وهی الخُلْسه-ولکن اُعزّره» (1)وفی حسنه الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: قطع من أخذ المال بالرسائل الکاذبه وإن حملته علیه الحاجه (2)وحملها الشیخ علی قطعه حدّاً لإفساده، لا لأنّه سارق (3)مع أنّ الروایه صریحه فی قطعه للسرقه.

«ولو بنّج» غیرَه أی أطعمه البنج حتّی ذهب عقله، عبثاً أو لغرض «أو سقی مُرقِداً وجنی» علی المتناول بسببه «شیئاً ضمن» ما جناه «وعُزِّر» علی فعله المحرَّم. ویُستثنی من ذلک ما لو استعمله للدواء، فإنّه جائز حیث یتوقّف علیه، لمکان الضرر، أو یکون قدراً لا یضرّ بالمزاج.

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 620


1- الوسائل 18:502-503، الباب 12 من أبواب حدّ السرقه، الحدیث الأوّل.
2- الوسائل 18:507، الباب 15 من أبواب حدّ السرقه، وفیه حدیث واحد.
3- الاستبصار 4:243، الباب 142، ذیل الحدیث 919.
«الفصل السابع» «فی عقوبات متفرّقه»
[اتیان البهیمه]

«فمنها: إتیان البهیمه» :

وهی ذات الأربع من حیوان البرّ والبحر.

وقال الزجّاج: هی (1)ذات الروح التی لا تُمیّز، سُمّیت بذلک لذلک (2)وعلی الأوّل فالحکم مختصّ بها، فلا یتعلّق الحکم بالطیر والسمک ونحوهما وإن حرم الفعل وعلی الثانی یدخل. والأصل یقتضی الاقتصار علی ما تحقّق دخوله خاصّه، والعرف یشهد له.

«إذا وطئ البالغ العاقل بهیمه عُزّر واُغرم ثمنها» وهو قیمتها حین الوطء لمالکها إن لم تکن ملکاً للفاعل «وحرم أکلها إن کانت مأکوله» أی مقصوده بالأکل عاده کالنِعَم الثلاثه «ونسلُها» المتجدّد بعد الوطء، لا الموجود حالته وإن کان حملاً علی الأقوی. وفی حکمه ما یتجدّد من الشَعر والصوف واللبن والبیض «ووجب ذبحها وإحراقها» لا لکونه عقوبه لها، بل

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 621


1- فی (ر) زیاده: حیوان.
2- لسان العرب 1:524، (بهم) .

إمّا لحکمه خفیّه، أو مبالغه فی إخفائها (1)لتُجنَّب (2)إذ یحتمل اشتباه لحمها بغیره لولا الإحراق، فیحلّ علی بعض الوجوه (3).

«وإن کانت غیر مأکوله» أصلاً أو عادهً والغرض الأهمّ غیره-کالفیل والخیل والبغال والحمیر- «لم تُذبح» وإن حرم لحمها علی الأقوی «بل تُخرج من بلد الواقعه (4)» إلی غیره قریباً کان أم بعیداً علی الفور.

وقیل: یشترط بُعد البلد بحیث لا یظهر فیه خبرها عادهً (5)وظاهر التعلیل (6)یدلّ علیه، ولو عادت بعد الإخراج إلی بلد الفعل لم یجب إخراجها؛ لتحقّق الامتثال «وتباع» بعد إخراجها أو قبلَه إن لم یناف الفوریّه.

إمّا تعبّداً (7)أو لئلّا یُعیَّر فاعلها بها، أو مالکها.

«وفی الصدقه به» أی بالثمن الذی بیعت به-المدلول علیه بالبیع - عن المالک إن کان هو الفاعل، وإلّا عن الفاعل «أو إعادته علی الغارم» وهو المالک لکونه غارماً للبهیمه (8)أو الفاعل لکونه غارماً للثمن «وجهان»

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 622


1- أی إعدامها.
2- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل، وفی سائر النسخ: لتُجتنب.
3- یمکن أن یرید ما لو کان الاشتباه فی غیر المحصور، أو علی قول من قال بعدم وجوب الاجتناب فی المحصور. ویمکن أن یکون المراد حصول النسیان والغفله، ونحو ذلک.
4- فی (س) ونسختی (ش) و (ر) من الشرح: المواقعه.
5- لم نعثر علی قائله، نعم قال المفید: «اُخرجت إلی بلد آخر لا یعرف أهله ما فعل بها ولا ما کان» ولعلّه مُشعر ببُعد البلد. المقنعه:789.
6- وهو قول الشارح: لئلّا یُعیّر فاعلها بها. وسیأتی.
7- متعلّق بقوله: بل تُخرج من بلد الواقعه وتباع.
8- فی (ع) ونسخه بدل (ش) : لبهیمته.

بل قولان (1):

ووجه الأوّل: کون ذلک عقوبه علی الجنایه، فلو اُعید إلیه الثمن لم تحصل العقوبه، ولتکون (2)الصدقه مکفّره لذنبه.

وفیه نظر؛ لأنّ العقوبه بذلک غیر متحقّقه، بل الظاهر خلافها؛ لتعلیل بیعها فی الأخبار فی بلد لا تعرف فیه کی لا یعیَّر بها (3)وعقوبه الفاعل حاصله بالتعزیر، وتکفیر الذنب متوقّف علی التوبه وهی کافیه.

ووجه الثانی: أصاله بقاء الملک علی مالکه، والبراءه من وجوب الصدقه، والأخبار خالیه عن تعیین ما یُصنع به (4)وکذا عباره جماعه من الأصحاب (5).

ثمّ إن کان الفاعل هو المالک فالأصل فی محلّه، وإن کان غیره فالظاهر أنّ تغریمه القیمه یوجب ملکه لها، وإلّا لبقی الملک بغیر مالک، أو جمع للمالک بین العوض والمعوض وهو غیر جائز.

وفی بعض الروایات: «ثمنها» (6)-کما عبّر المصنّف (7)-وهو عوض

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 623


1- القول بالصدقه للمفید فی المقنعه:790، وابن حمزه فی الوسیله:415. والقول بالإعاده إلی الغارم لابن إدریس فی السرائر 3:468-469، والمحقّق فی الشرائع 4:187.
2- فی (ش) : ولتکن.
3- مثل ما فی الوسائل 18:571، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 4.
4- مثل ما فی الوسائل 18:571، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 4.
5- منهم سلّار فی المراسم:257، وابن سعید فی الجامع للشرائع:556، والعلّامه فی تلخیص المرام:332.
6- الوسائل 18:570، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث الأوّل.
7- تقدّم فی أوّل البحث قوله: عُزّر واُغرم ثمنها.

المثمن المقتضی لثبوت معاوضته، وهو السرّ فی تخصیص المصنّف لهذه العباره.

وفی بعض الروایات: «قیمتها» (1)وهی أیضاً عوض. وهذا (2)هو الأجود.

ثمّ إن کان بقدر ما غرمه للمالک أو أنقص فالحکم واضح. ولو کان أزید فمقتضی المعاوضه أنّ الزیاده له؛ لاستلزامها انتقال الملک إلی الغارم کما یکون النقصان علیه.

ویحتمل دفعها إلی المالک؛ لأنّ الحیوان ملکه وإنّما اُعطی عوضه للحیلوله، فإذا زادت قیمته کانت له لعدم تحقّق الناقل للملک، ولأنّ إثبات الزیاده للفاعل إکرام ونفع لا یلیقان بحاله.

وفی المسأله احتمال ثالث، وهو الصدقه بالزائد عمّا غرم وإن لم نوجبها فی الأصل؛ لانتقالها (3)عن ملک المالک بأخذ العوض، وعدم انتقالها (4)إلی ملک الفاعل؛ لعدم وجود سبب الانتقال، وردّ ما غرم إلیه لا یقتضی ملک الزیاده، فتتعیّن الصدقه.

ویدلّ علی عدم ملکهما عدم اعتبار إذنهما فی البیع.

ویُضعَّف باستلزامه بقاء ملک بلا مالک، وأصاله عدم انتقاله بعد تحقّقه فی الجمله وإن لم یتعیّن. وعدم استئذانهما بحکم الشارع لا ینافی الملک کما فی کثیر من موارد المعاوضات الإجباریّه.

وعلی تقدیر انتقالها إلی الفاعل ففی وقت الانتقال وجهان:

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 624


1- الوسائل 18:571، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 4.
2- یعنی ثبوت المعاوضه بتغریم الثمن-أو القیمه-وصیروره الواطئ مالکاً للبهیمه وعود ثمنها بعد البیع إلیه.
3- أی البهیمه.
4- أی الزیاده.

أحدهما: أ نّه بمجرّد الفعل؛ لأنّه السبب التامّ فی الغُرم فیکون هو الناقل، ولاعتبار قیمتها عنده.

والثانی: کونه وقت دفع العوض لیتحقّق به المعاوضه الإجباریّه.

وتظهر الفائده فیما لو تلفت قبل دفع العوض، فعلی الأوّل یکون من مال الفاعل، وعلی الثانی من المالک. وفیما لو جُنی علیها قبلَه، فالأرش للفاعل علی الأوّل، وللمالک علی الثانی.

أمّا مؤونتها بعد دفع العوض إلی زمن البیع فی غیر البلد وأرشُها ونماؤها فللفاعل [ إن قلنا بملکه بدفع العوض ] (1)وکذا تلفها قبل البیع، فإنّه علیه علی کلّ حال.

واحترز بالبالغ العاقل عن الطفل والمجنون، فلا یتعلّق بهما جمیع هذه الأحکام وإن تعلّق بهما بعضها.

أمّا التحریم: فالظاهر تعلّقه بمطلق الذکر، کما سلف (2).

وأمّا الحدّ: فینتفی عن غیر المکلّف وإن اُدِّب. ویلزم من تحریمها: وجوب إتلافها؛ لئلّا تشتبه کما هو الحکمه فیه، فیستوی فیه الجمیع أیضاً.

وبقی بیع ما لا یقصد لحمه وإخراجه وهو منفیّ فی فعل الصغیر؛ لأنّ الحکم معلَّق فی النصوص علی فعل الرجل (3)وظاهر الفتوی (4)یوافقه.

وأمّا المجنون فإنّ «الرجل» یتناوله، والتقیید بالبالغ العاقل یخرجه. ولعلّ

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 625


1- ما بین المعقوفتین لم یرد فی المخطوطات.
2- سلف فی الأطعمه والأشربه، الصفحه 120.
3- راجع الوسائل 18:570-572، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم.
4- کما فی الشرائع 4:187، والقواعد 3:541، وغایه المراد 4:296.

اقتران الحکم فی النصوص المعبّر فیها بالرجل بالحدّ قرینه إراده المکلّف، فیخرج المجنون. وهذا أجود، وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الیقین.

أمّا وطء الخنثی فلا یتعلّق به حکم، وهو وارد علی تعبیر المصنّف - فیما سبق (1)-الحکم بالتحریم علی وطء الإنسان.

ولا فرق فی الموطوء بین الذکر والاُنثی، ولا بین وطء القبل والدبر.

ولو انعکس الحکم بأن کان الآدمی هو الموطوء فلا تحریم للفاعل ولا غیره من الأحکام؛ للأصل.

وحیث یُحکم بتحریم موطوء الطفل أو المجنون یلزمهما قیمته؛ لأنّه بمنزله الإتلاف، وحکمه غیر مختصّ بالمکلّف، فإن کان لهما مال، وإلّا اُتبعا به بعد الیسار.

ولو کان المقصود منه الظهر فلا شیء علیهما، إلّاأن یوجب نقص القیمه، لتحریم لحمه أو لغیره، فیلزمهما الأرش.

ولو کان الواطئ بالغاً وبیع فی غیر البلد لغیر العالم بالحال فعلم احتُمل قویّاً جواز الفسخ مع استلزامه نقص القیمه بالنسبه إلی العالم؛ لأنّه حینئذٍ عیب.

«والتعزیر» الثابت علی الفاعل «موکول إلی» نظر «الإمام علیه السلام» أو من قام مقامه کما فی کلّ تعزیر لا تقدیر له شرعاً. وقد ورد مطلقاً فی کثیر من الأخبار (2).

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 626


1- سبق منه فی کتاب الأطعمه والأشربه، الصفحه 120.
2- الوسائل 18:583، الباب 10 من أبواب بقیّه الحدود، و 571-572، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 3 و 5.

«وقیل» والقائل الشیخ: إنّ قدره «خمسه وعشرون سوطاً» (1)لحسنه عبد اللّٰه بن سنان عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (2)وروایه إسحاق بن عمّار عن الکاظم علیه السلام (3)والحسن بن خالد (4)عن الرضا علیه السلام (5).

«وقیل» : یُحدّ «کمال الحدّ» مئه جلده حدَّ الزانی (6)لصحیحه أبی بصیر عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی رجل أتی بهیمه فأولج، قال: «علیه الحدّ» (7)وفی اُخری «حدّ الزانی» (8).

«وقیل: القتل» (9)لصحیحه جمیل بن درّاج «عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی رجل أتی بهیمه؟ قال: یقتل» (10).

وجمع الشیخ فی الاستبصار بین هذه الأخبار بحمل التعزیر علی ما إذا کان الفعل دون الإیلاج، والحد إذا أولج حدّ الزانی وهو الرجم أو القتل إن کان محصناً والجلد إذا لم یکن محصناً، وبحمل أخبار القتل علی ما إذا تکرّر منه الفعل ثلاثاً مع تخلّل التعزیر؛ لما رُوی من قتل أصحاب الکبائر مطلقاً إذا اُقیم علیهم الحدّ

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 627


1- لم نعثر علیه، بل إنّما یری الشیخ فی کتبه التعزیر بما دون الحدّ حسب ما یراه الإمام، راجع النهایه:708، والمبسوط 8:7، والخلاف 5:382-383.
2- الوسائل 18:570، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث الأوّل.
3- الوسائل 18:570، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث الأوّل.
4- وفی الکافی والتهذیب والاستبصار والوسائل: «الحسین بن خالد» .
5- الوسائل 18:570، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث الأوّل.
6- ذهب إلیه الشیخ فی أحد قولیه، راجع التهذیب 10:62، ذیل الحدیث 227، والاستبصار 4:224، ذیل الحدیث 840.
7- الوسائل 18:572، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 8 و 9.
8- الوسائل 18:572، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 8 و 9.
9- وهو قول الصدوق فی المقنع:473.
10- الوسائل 18:572، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 6.

مرّتین (1)والتعزیر یُطلق علیه الحدّ (2)لکن یبقی علی الثانی (3)خبر الحدّ منافیاً للتعزیر بما دونه.

«ویثبت» هذا الفعل «بشهاده عدلین، وبالإقرار مرّه» فی جمیع الأحکام «إن کانت الدابّه له» لعموم «إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز» (4)خرج منه ما افتقر إلی التعدّد بنصّ خاصّ (5)فیبقی غیره.

«وإلّا» تکن الدابّه له «ف» الثابت بالإقرار مطلقاً «التعزیر» خاصّه دون غیره من الأحکام المذکوره؛ لأنّه إقرار فی حقّ الغیر فلا یُسمع «إلّا أن یصدّقه المالک» فتثبت باقی الأحکام؛ لزوال المانع من نفوذه حینئذٍ. هذا بحسب الظاهر.

أمّا فی نفس الأمر فإن کانت له، هل یجب علیه فعل ما ذکر من الذبح والإحراق؟ الظاهر ذلک؛ لقولهم علیهم السلام فی الروایه السابقه: «إن کانت البهیمه للفاعل ذُبِحت، فإذا ماتت اُحرِقت بالنار ولم یُنتفع بها» (6).

ولو لم تکن مأکوله ففی وجوب بیعها خارجَ البلد وجهان: أجودهما العدم؛

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 628


1- الاستبصار 4:224، ذیل الحدیث 840.
2- راجع الوسائل 18:584، الباب 10 من أبواب بقیّه الحدّ، الحدیث 3.
3- أی علی الحمل الثانی من حمل الشیخ قدس سره وهو حمل أخبار القتل علی ما إذا تکرّر منه الفعل ثلاثاً مع تخلّل التعزیر، فإنّه أراد به ما دون الحدّ، فیبقی خبر الحدّ منافیاً للتعزیر، فلا یدخل فی الجمع بین الأخبار. (هامش ر) .
4- الوسائل 16:111، الباب 2 من کتاب الإقرار، الحدیث 2.
5- کالشرب والقذف حیث یلزم فیها الإقرار مرّتین والزنا واللواط حیث یلزم فیه الإقرار أربع مرّات.
6- الوسائل 18:570، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث الأوّل.

للأصل، وعدم دلاله النصوص علیه، وللتعلیل بأنّ بیعها خارجه لیخفی خبرها (1)وهو مخفیّ هنا.

ولو کانت لغیره، فهل یثبت علیه الغرم ویجب علیه التوصّل إلی إتلاف المأکوله بإذن المالک ولو بالشراء منه؟ الظاهر العدم.

نعم، لو صارت ملکه بوجه من الوجوه وجب علیه إتلاف المأکوله؛ لتحریمها فی نفس الأمر. وفی وجوب کونه بالذبح ثمّ الإحراق وجه قویّ. ولو لم تنتقل إلی ملکه لکن ذبحها المالک أو غیره لم یحلّ للفاعل الأکل من لحمها لعلمه بتحریمه. وکذا القول فی نسلها ولبنها ونحوه.

[وطء الاموات]

«ومنها: وطء الأموات» زناً ولواطاً:

«وحکمه حکم الأحیاء» فی الحدّ والشرائط «و» یزید هنا أ نّه «تغلظ» علیه «العقوبه» بما یراه الحاکم «إلّاأن تکون» الموطوءه «زوجته» أو أمته المحلّله له (2)«فیعزّر» خاصّه، لتحریم وطئها، ولا یُحدّ؛ لعدم الزنا، إذ لم تخرج بالموت عن الزوجیّه، ومن ثَمّ جاز له تغسیلها.

«ویثبت» هذا الفعل «بأربعه» شهود ذکور «علی الأقوی» کالزنا واللواط؛ لأنّه زنا ولواط فی الجمله، بل أفحش، فیتناوله عموم أدلّه توقّف ثبوته علی الأربعه (3).

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 629


1- راجع الوسائل 18:570-571، الباب الأوّل من أبواب نکاح البهائم، الحدیث 1 و 4.
2- لم یرد «له» فی (ع) و (ف) .
3- النور:4 و 13، والوسائل 18:371-373، الباب 12 من أبواب حدّ الزنا، والمستدرک 18:83، الباب 3 من أبواب حدّ اللواط، وفیه حدیث واحد.

وقیل: یثبت بشهاده عدلین؛ لأنّه شهاده علی فعل واحد یوجب حدّاً واحداً کوطء البهیمه، بخلاف الزنا واللواط بالحیّ، فإنّه یوجب حدّین فاعتُبر فیه الأربعه؛ لأنّها شهاده علی اثنین (1).

وفیه نظر؛ لانتقاضه بالوطء الإکراهی والزنا بالمجنونه، فإنّه کذلک مع اشتراط الأربعه إجماعاً. والمتحقّق اعتبار الأربعه من غیر تعلیل، بل فی کثیر من النصوص (2)ما ینافی تعلیله، وإنّ توقّف الزنا علی الأربعه والقتل علی الاثنین-مع أ نّه أعظم-دلیلٌ علی بطلان القیاس.

والإقرار فرع الشهاده، فحیث اعتبرنا الأربعه یثبت بها «أو إقراره (3)أربع» مرّات بشرائطها السابقه. ومن اکتفی بالشاهدین اکتفی بالإقرار مرّتین.

وحیث ألحقنا المیّت بالحیّ، فما یثبت بشهاده النساء فی الزنا بالحیّه یثبت هنا علی الأقوی؛ للعموم (4)مع احتمال العدم؛ لقیام الشبهه الدارئه للحدّ، وما تقدّم (5).

[استمناء]

«ومنها: الاستمناء» :

وهو استدعاء إخراج المنیّ «بالید» أی ید المستمنی «وهو» حرام

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 630


1- قاله المفید فی المقنعه:790، والشیخ فی النهایه:708، والقاضی فی المهذّب 2:534، وغیرهم.
2- راجع الوسائل 18:371، الباب 12 من أبواب حدّ الزنا.
3- فی (ق) : الإقرار، وفی (س) : إقرار.
4- الوسائل 18:259، الباب 24 من أبواب الشهادات.
5- من بطلان القیاس (هامش ش) .

«یوجب التعزیر» بما یراه الحاکم، لقوله تعالی: وَ اَلَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حٰافِظُونَ*إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ إلی قوله: (فَمَنِ اِبْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ اَلعٰادُونَ (1)وهذا الفعل ممّا وراء ذلک. وعن النبیّ صلی الله علیه و آله أ نّه لعن الناکح کفَّه (2)وفی معنی الید إخراجه بغیرها من جوارحه وغیرها ممّا عدا الزوجه والمملوکه.

وفی تحریمه بید زوجته ومملوکته المحلَّله له وجهان: من وجود المقتضی للتحریم وهو إخراج المنیّ وتضییعه بغیر الجماع وبه قطع العلّامه فی التذکره (3)ومن منع کون ذلک هو المقتضی، وعدم تناول الآیه والخبر له؛ إذ لم یخصّ حفظ الفرج فی الزوجه وملک الیمین بالجماع، فیتناول محلّ النزاع.

وفی تعدّی التحریم إلی غیر أیدیهما من بدنهما غیر الجماع احتمال. وأولی بالجواز هنا لو قیل به ثَمَّ؛ لأنّه ضرب من الاستمتاع.

«ورُوی» بسند ضعیف (4)عن أبی جعفر وأبی عبد اللّٰه علیهما السلام «أنّ علیّاً علیه السلام ضرب یده» (5)أی ید رجل استمنی بیده. وفی الاُخری: عبث بذکره إلی أن أنزل «حتّی احمرّت» یده من الضرب «وزوَّجه من بیت المال» (6)

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 631


1- المؤمنون:5-7.
2- عوالی اللآلئ 1:260، الحدیث 38.
3- التذکره 2:577، (الحجریّه) کتاب النکاح.
4- فی طریق ما روی عن أبی جعفر علیه السلام «أبی جمیله» وهو ضعیف کذّاب یضع الحدیث. وفی طریق ما روی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «طلحه بن زید» وهو بتریّ عامّی. اُنظر فهارس المسالک 16:297،290.
5- الوسائل 18:574، الباب 3 من أبواب نکاح البهائم، الحدیث الأوّل.
6- المصدر المتقدّم:575، الحدیث 2.

وهو-مع ما فی سنده-حکم فی واقعه مخصوصه بما رآه، لا أنّ ذلک تعزیره مطلقاً.

«ویثبت» ذلک «بشهاده عدلین والإقرار مرّه» واحده؛ لعموم الخبر (1)إلّا ما أخرجه الدلیل من اعتبار العدد، وهو هنا منفیّ. وقال ابن إدریس: یثبت بالإقرار مرّتین (2)وظاهره أ نّه لا یثبت بدونه، فإن أراد ذلک فهو ضعیف؛ لما ذکرناه.

[الارتداد]

«ومنها: الارتداد» :

«وهو الکفر بعد الإسلام، أعاذنا اللّٰه ممّا یوبق الأدیان» والکفر یکون بنیّهٍ (3)وبقولٍ کفرٍ، وفعلٍ مُکفِّر.

فالأوّل: العزم علی الکفر ولو فی وقت مترقَّب. وفی حکمه التردّد فیه.

والثانی: کنفی الصانع لفظاً، أو الرُسُل، وتکذیب رسولٍ، وتحلیل محرّم بالإجماع کالزنا، وعکسه کالنکاح، ونفی وجوب مجمع علیه کرکعه من الصلوات الخمس، وعکسه کوجوب صلاه سادسه یومیّه.

والضابط: إنکار ما علم من الدین ضروره. ولا فرق فی القول بین وقوعه عناداً أو اعتقاداً أو استهزاءً، حملاً علی الظاهر. ویمکن ردّ هذه الأمثله إلی الأوّل حیث یعتقدها من غیر لفظ.

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 632


1- وهو إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز، وقد تقدّم فی الصفحه 380، الهامش رقم 4.
2- السرائر 3:471.
3- فی (ع) و (ف) : بنیّته.

والثالث: ما تعمّده استهزاءً صریحاً بالدین، أو جحوداً له، کإلقاء مصحف أو بعضه بقاذوره قصداً، وسجودٍ لصنم.

ویعتبر فیما خالف الإجماع: کونه ممّا ثبت حکمه فی دین الإسلام ضرورهً کما ذکر لخفاء کثیر من الإجماعیّات علی الآحاد، وکون الإجماع من أهل الحلّ والعقد من المسلمین، فلا یکفر المخالف فی مسأله خلافیّه وإن کان نادراً.

وقد اختلف عبارات الأصحاب وغیرهم (1)فی هذا الشرط، فاقتصر بعضهم علی اعتبار مطلق الإجماع (2)وآخرون علی إضافه ما ذکرناه (3)وهو الأجود. وقد یتّفق للشیخ رحمه الله الحکم بکفر مستحلّ ما خالف إجماعنا خاصّه کما تقدّم نقله عنه فی باب الأطعمه (4)وهو نادر.

وفی حکم الصنم ما یُقصد به العباده للمسجود له، فلو کان مجرّد التعظیم مع اعتقاد عدم استحقاقه للعباده لم یکن کفراً، بل بدعه قبیحه وإن استحقّ التعظیم بغیر هذا النوع؛ لأنّ اللّٰه تعالی لم ینصب السجود تعظیماً لغیره.

«ویقتل» المرتدّ «إن کان» ارتداده «عن فطره» الإسلام؛ لقوله صلی الله علیه و آله: «من بدّل دینه فاقتلوه» (5).

وصحیحه محمّد بن مسلم عن الباقر علیه السلام: «من رغب عن الإسلام وکفر

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 633


1- راجع مغنی المحتاج 4:136.
2- کالمحقّق فی الشرائع 4:171، والعلّامه فی القواعد 3:553، والشهید فی اللمعه، وقد تقدّم فی الصفحه 337.
3- کابن إدریس فی السرائر 3:476، والسیوری فی التنقیح الرائع 4:371، والشهید فی غایه المراد 4:241.
4- تقدّم فی الصفحه 106.
5- المستدرک 18:163، الباب الأوّل من أبواب حدّ المرتدّ، الحدیث 2.

بما اُنزل علی محمّد صلی الله علیه و آله بعد إسلامه فلا توبه له، وقد وجب قتله وبانت منه امرأته، ویقسم ما ترک علی ولده» (1).

وروی عمّار عن الصادق علیه السلام قال: «کلّ مسلم بین مسلمین ارتدّ عن الإسلام وجحد محمّداً صلی الله علیه و آله نبوّته وکذّبه، فإنّ دمه مباح لکلّ من سمع ذلک منه، وامرأته بائنه منه یوم ارتدّ فلا تقربه، ویُقسم ماله علی ورثته، وتعتدّ امرأته عدّه المتوفّی عنها زوجها، وعلی الإمام أن یقتله ولا یستتیبه» (2).

«ولا تقبل توبته» ظاهراً؛ لما ذکرناه وللإجماع، فیتعیّن قتله مطلقاً. وفی قبولها باطناً قول قویّ (3)حذراً من تکلیف ما لا یطاق لو کان مکلَّفاً بالإسلام، أو خروجه عن التکلیف ما دام حیّاً کاملَ العقل، وهو باطل بالإجماع. وحینئذٍ فلو لم یطّلع علیه أحد أو لم یُقدَر علی قتله أو تأخّر قتله بوجهٍ وتاب قُبلت توبته فیما بینه وبین اللّٰه تعالی، وصحّت عباداته ومعاملاته، وطهر بدنه، ولا یعود ماله وزوجته إلیه بذلک، عملاً بالاستصحاب. ولکن یصحّ له تجدید العقد علیها بعد العدّه. وفی جوازه فیها وجه، کما یجوز للزوج العقد علی المعتدّه منه بائناً.

وبالجمله، فیُقتصر من (4)الأحکام بعد توبته علی الاُمور الثلاثه (5)فی حقّه وحقّ غیره، وهذا أمر آخر وراء القبول باطناً.

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 634


1- الوسائل 18:544، الباب الأوّل من أبواب حدّ المرتدّ، الحدیث 2.
2- المصدر المتقدّم:545، الحدیث 3، ولیس فیه: «فلا تقربه» .
3- قاله الشهید فی الدروس 2:52.
4- فی (ر) : فی.
5- القتل، وبینونه الزوجه، وتقسیم الترکه.

«وتبین منه زوجته، وتعتدّ للوفاه» وإن لم یدخل علی الأصحّ؛ لما تقدّم (1)«وتورث أمواله» الموجوده حاله الردّه «بعد قضاء دیونه» السابقه علیها «وإن کان» حیّاً «باقیاً» لأنّه فی حکم المیّت فی ذلک.

وهل یلحقه باقی أحکامه: من إنفاذ وصایاه السابقه علی الردّه، وعدم قبوله التملّک بعدها؟ نظر من مساواته له فی الأحکام، وکونه حیّاً ولا یلزم من مساواته المیّت فی جمله من الأحکام إلحاقه به مطلقاً. ولو أدخلنا المتجدّد فی ملکه-کالاحتطاب والاحتشاش-صار إرثاً؛ وعلی هذا لا ینقطع إرثه ما دام حیّاً، وهو بعید. ومعه ففی اختصاص وارثه عند ارتداده به أو عند التکسّب؟ وجهان (2).

ویعتبر فی تحقّق الارتداد البلوغ والعقل والاختیار. «ولا حکم لارتداد الصبیّ، والمجنون، والمکرَه» لکن یؤدَّب الأوّلان.

والسکران فی حکم المجنون، فلا یرتدّ بتلفّظه حالته بکلمه الکفر، أو فعله ما یوجبه. کما لا یُحکم بإسلامه بکلمه الإسلام لو کان کافراً. وإلحاقه بالصاحی فی وجوب قضاء العبادات لا یوجب إلحاقه به مطلقاً مع العلم بزوال عقله الرافع للخطاب.

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 635


1- من إطلاق روایه عمّار.
2- منشؤهما کون سبب الانتقال هو الارتداد، فیکون المعتبر هو الوارث عنده وأنّ التکسّب تمام سبب الملک فیعتبر الوارث عنده، ویظهر الفائده فیما لو کان للمرتدّ ولدان عند الارتداد ومات أحدهما عن ولد قبل التکسّب، فعلی الأوّل یکون المال المکتسب بین الولد وعمّه، وعلی الثانی یختصّ به العمّ؛ لأنّه الوارث حینئذٍ کما لو ارتدّ عن ولد وولد ولد. (منه رحمه الله) .

وکذا لا حکم لردّه الغالط والغافل والساهی والنائم، ومن رفع الغضبُ قصدَه، . وتقبل دعوی ذلک کلّه، وکذا الإکراه مع القرینه کالأسر.

وفی قبول دعوی عدم القصد إلی مدلول اللفظ مع تحقّق الکمال نظر، من الشبهه الدارئه للحدّ، وکونه خلاف الظاهر.

«ویستتاب» المرتدّ «إن کان» ارتداده «عن کفر» أصلیّ «فإن تاب، وإلّا قُتل. ومدّه الاستتابه ثلاثه أیّام فی المرویّ» عن الصادق علیه السلام (1)بطریق ضعیف (2)والأقوی تحدیدها بما یؤمَّل معه عوده. ویُقتل بعد الیأس منه وإن کان من ساعته.

ولعلّ الصبر علیه ثلاثه أیّام أولی رجاءً لعوده، وحملاً للخبر علی الاستحباب.

«و» المرتدّ عن ملّه «لا یزول ملکه عن أمواله إلّابموته» ولو بقتله، لکن یُحجر علیه بنفس الردّه عن التصرّف فیها ویدخل فی ملکه ما یتجدّد، ویتعلّق به الحجر، ویُنفَق علیه منه ما دام حیّاً «و» کذا «لا» تزول «عصمه نکاحه إلّاببقائه علی الکفر بعد خروج العدّه» التی تعتدّها زوجته من حین ردّته «وهی عدّه الطلاق» فإن خرجت ولمّا یرجع بانت منه «وتؤدّی نفقه واجب النفقه» علیه: من والد وولد وزوجه ومملوک «من ماله» إلی أن یموت.

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 636


1- الوسائل 18:548، الباب 3 من أبواب حدّ المرتدّ، الحدیث 5.
2- فی طریقه «محمّد بن الحسن بن شمّون» وهو غالٍ ضعیف فاسد المذهب، راجع المسالک 11:165 و 15:410.

«ووارثهما» أی المرتدّین فطریّاً وملّیّاً ورثتهما «المسلمون، لا بیت المال» عندنا؛ لما تقدّم (1)«ولو لم یکن» لهما «وارث» مسلم «فللإمام (2)» ولا یرثهما الکافر مطلقاً؛ لأنّهما مرتبهً فوق الکافر ودون المسلم.

«والمرأه لا تُقتل وإن کانت» ردّتها «عن فطره، بل تُحبس دائماً، وتُضرب أوقات الصلوات» بحسب ما یراه الحاکم «وتُستعمل» فی الحبس «فی أسوأ الأعمال، وتُلبس أخشن الثیاب» المتّخذه للبس عاده «وتُطعم أجشب (3)الطعام» وهو ما غلظ منه وخشن قاله ابن الأثیر (4)ویعتبر فیه عادتها، فقد یکون الجشب حقیقه فی عادتها صالحاً وبالعکس. یفعل بها ذلک کلّه «إلی أن تتوب، أو تموت» لصحیحه الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام وغیرها فی المرتدّه عن الإسلام قال علیه السلام: «لا تُقتل، وتُستَخدم خدمه شدیده، وتُمنع من الطعام والشراب إلّاما یُمسِک نفسَها، وتُلبَس خشن الثیاب، وتُضرب علی الصلوات» (5).

وفی خبر آخر عنه علیه السلام: «المرأه تُستتاب فإن تابت، وإلّا حُبست فی السجن واُضِرّ بها» (6).

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 637


1- تقدّم فی أوائل المیراث قوله: لتنزیله منزله المسلم فی کثیر من الأحکام، کقضاء عباداته الفائته زمن الردّه، راجع الصفحه 160.
2- فی (س) ونسخه (ر) من الشرح: فالإمام.
3- فی (ق) ونسخه (ع) من الشرح: أخشب.
4- النهایه لابن الأثیر 1:272، (جشب) .
5- الوسائل18:549، الباب4 من أبواب حدّ المرتدّ، ذیل الحدیث الأوّل، وفیه: «أخشن الثیاب» .
6- المصدر المتقدّم:550، الحدیث 4.

ولا فرق فیها بین الفطریّه والملّیّه.

وفی إلحاق الخنثی بالرجل أو المرأه وجهان، تقدّما فی الإرث (1)وأنّ الأظهر إلحاقه بالمرأه.

«ولو تکرّر الارتداد» والاستتابه من الملّی «قُتِل فی الرابعه» أو الثالثه علی الخلاف السابق (2)لأنّ الکفر باللّٰه تعالی أکبر الکبائر، وقد عرفت أنّ أصحاب الکبائر یُقتلون فی الثالثه (3)ولا نصّ هنا بالخصوص. والاحتیاط فی الدماء یقتضی قتله فی الرابعه.

«وتوبته الإقرار بما أنکره» فإن کان الإنکار للّٰه أو (4)للرسول فإسلامه بالشهادتین. ولا یُشترط التبرّی من غیر الإسلام وإن کان آکد. وإن کان مقرّاً بهما منکراً عموم نبوّته صلی الله علیه و آله لم تکفِ الشهادتان، بل لا بدّ من الإقرار بعمومها. وإن کان بجحد فریضه عُلم ثبوتها من الدین ضروره فتوبته الإقرار بثبوتها علی وجهها. ولو کان باستحلال محرَّم فاعتقاد تحریمه مع إظهاره إن کان أظهر الاستحلال، وهکذا. . .

«ولا تکفی الصلاه» فی إسلام الکافر مطلقاً وإن کان یجحدها؛ لأنّ فعلها أعمّ من اعتقاد وجوبها، فلا یدلّ علیه وإن کان کفره بجحد الإلهیّه أو الرساله

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 638


1- تقدّم فی الصفحه 161.
2- و (3) تقدّم فی اللواط فی الصفحه 305 وفی الشرب:334.
3-
4- فی (ر) : و.

وسُمِع تشهّده فیها؛ لأنّه لم یوضع شرعاً ثَمَّ للإسلام، بل لیکون جزءاً من الصلاه، وهی لا توجبه، فکذا جزؤها. بخلاف قولها منفرده؛ لأنّها موضوعه شرعاً له.

«ولو جُنّ بعد ردّته» عن ملّه «لم یُقتل» ما دام مجنوناً؛ لأنّ قتله مشروط بامتناعه من التوبه ولا حکم لامتناع المجنون. أمّا لو کان عن فطره قُتل مطلقاً (1).

«ولا یصحّ له تزویج ابنته» المولّی علیها، بل مطلق ولده؛ لأنّه محجور علیه فی نفسه فلا تثبت ولایته علی غیره، ولأ نّه کافر وولایه الکافر مسلوبه عن المسلم.

«قیل: ولا أمته» (2)مسلمه کانت الأمه أم کافره؛ لما ذُکر فی البنت. واستقرب فی التحریر بقاء ولایته علیها مطلقاً (3)مع جزمه فی القواعد بزوالها کالولد (4)وحکایته هنا قولاً یشعر بتمریضه، نظراً إلی الأصل (5)وقوّه الولایه المالکیّه مع الشکّ فی المزیل. وثبوت الحجر یرفع ذلک کلّه.

[الدفاع عن النفس و المال و الحرم]

«ومنها (6): الدفاع عن النفس والمال والحریم» :

وهو جائز فی الجمیع مع عدم ظنّ العطب، وواجب فی الأوّل والأخیر «بحسب القدره» ومع العجز یجب الهرب مع الإمکان. أمّا الدفاع عن المال فلا یجب إلّامع اضطراره إلیه. وکذا یجوز الدفع عن غیر من ذُکِر مع القدره.

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 639


1- جُنّ أم لا.
2- قاله العلّامه فی القواعد 3:578.
3- راجع التحریر 5:392-393.
4- القواعد 3:578.
5- وهو بقاء الولایه.
6- یعنی ومن العقوبات المتفرّقه. ولا یخفی عدم ملاءمه العطف إلّابتأویل.

والأقرب وجوبه مع أمن الضرر وظنّ السلامه «معتمداً» فی الدفاع مطلقاً «علی الأسهل» فالأسهل کالصیاح، ثمّ الخصام، ثمّ الضرب، ثمّ الجرح، ثمّ التعطیل (1)ثمّ التدفیف (2).

ودم المدفوع هَدْر حیث یتوقّف الدفاع علی قتله، وکذا ما یُتلف من ماله إذا لم یمکن بدونه.

«ولو قُتِل» الدافع «کان کالشهید» فی الأجر. أمّا فی باقی الأحکام - من التغسیل والتکفین-فکغیره، ولا یبدؤه إلّامع العلم أو الظنّ بقصده. ولو کَفَّ کَفَّ عنه، فإن عاد عاد، فلو قطع یده مقبلاً ورِجله مدبراً ضمن الرِجل فإن سَرَتا ضمن النصف قصاصاً أو دیه. ولو أقبل بعد ذلک فقطع عضواً ثالثاً رجع الضمان إلی الثلث.

«ولو وجد مع زوجته، أو مملوکته (3)أو غلامه» أو ولده «من ینال دون الجماع فله دفعه» بما یرجو معه الاندفاع کما مرّ (4)«فإن أتی الدفع علیه وأفضی إلی قتله» حیث لم یمکن دفعه بدونه «فهو هَدْر» .

«ولو قتله فی منزله فادّعی» القاتل «إراده» المقتول «نفسَه أو مالَه» أو ما یجوز مدافعته عنه وأ نّه لم یندفع إلّابالقتل «فعلیه البیّنه أنّ الداخل کان معه سیف مشهور مقبلاً علی ربّ المنزل» وإن لم تشهد بقصده القتل؛ لتعذّر العلم به، فیکتفی بذلک؛ لدلاله القرائن علیه المرجّحه لصدق المدّعی.

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 640


1- تعطیل قواه عن الحرکه.
2- دفّف الجریحَ: أجهز علیه وأتمّ قتله.
3- فی (ق) : مملوکه.
4- یعنی معتمداً علی الأسهل فالأسهل.

«ولو اطّلع علی عوره قوم» ولو علی (1)وجه امرأه لیست بمحرم للمطّلع «فلهم زجره، فإن امتنع» وأصرّ علی النظر جاز لهم رمیه بما یندفع به، فإن فعلوا «فرموه بحصاه ونحوها فجُنی علیه کان هَدْراً» ولو بَدَروه من غیر زجر ضمنوه «والرحم» الذی یجوز نظره للمطَّلع علیهم «یُزجر لا غیر، إلّاأن یکون (2)» المنظور امرأه «مجرّده، فیجوز رمیه بعد زجره» کالأجنبیّ؛ لمساواته له فی تحریم نظر العوره.

ویجب التدرّج (3)فی المرمیّ به من الأسهل إلی الأقوی علی وجه ینزجر به، فإن لم یندفع إلّابرمیه بما یقتله فهَدْر.

ولا فرق بین المطّلع من ملک المنظور وغیره حتّی الطریق وملک الناظر. ولو کان المنظور فی الطریق لم یکن له رمی من ینظر إلیه؛ لتفریطه. نعم له زجره؛ لتحریم نظره مطلقاً.

«ویجوز دفع الدابّه الصائله عن نفسه، فلو تلفت بالدفع» حیث یتوقّف علیه «فلا ضمان» ولو لم تندفع إلّابالقتل جاز قتلها ابتداءً، ولا ضمان.

«ولو أدّب الصبیّ» بل مطلق الولد الصغیر «ولیُّه أو الزوجهَ زوجُها فماتا ضمن دیتهما فی ماله علی قول» جزم به فی الدروس (4)لاشتراط التأدیب بالسلامه.

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 641


1- فی غیر (ع) : إلی.
2- فی (ق) و (س) : تکون.
3- فی (ع) : التدریج.
4- الدروس 2:61.

ویحتمل عدم الضمان؛ للإذن فیه فلا یتعقّبه ضمان حیث لا تفریط کتأدیب الحاکم، وکذا معلّم الصبْیه.

«ولو عضّ علی ید غیره فانتزعها فندرت أسنانه» بالنون أی سقطت «فهَدْر» لتعدّیه «وله» أی للمعضوض «التخلّص» منه «باللکم والجرح، ثمّ السکّین والخنجر» ونحوها «متدرّجاً» فی دفعه «إلی الأیسر فالأیسر» فإن انتقل إلی الصعب مع إمکان ما دونه ضمن. ولو لم یندفع إلّابالقتل فعل ولا ضمان.

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 642

کتاب القصاص
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 643

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 644

«کتاب القصاص»

بالکسر، وهو اسم لاستیفاء مثل الجنایه: من قتل أو قطع أو ضرب أو جرح. وأصله اقتفاء الأثر، یقال: قصَّ أثرَه إذا تبعه، فکأنّ المقتصّ یتبع أثر الجانی فیفعل مثل فعله.

«وفیه فصول» :

الفصل «الأوّل» «فی قصاص النفس»
[«وموجبه:]

«وموجبه: إزهاق النفس» أی إخراجها. قال الجوهری: زهقت نفسه زهوقاً: أی خرجت (1)وهو هنا مجاز فی إخراجها عن التعلّق بالبدن؛ إذ لیست داخله فیه حقیقه کما حقّق فی محلّه (2)«المعصومه» التی لا یجوز إتلافها (3)

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 645


1- الصحاح 4:1493، (زهق) .
2- راجع شرحی الإشارات، النمط السابع 2:56-57.
3- فی (ع) و (ف) : إتلافه.

مأخوذ من العَصْم وهو المنع «المکافئه» لنفس المزهق لها فی الإسلام والحرّیّه، وغیرهما من الاعتبارات الآتیه «عمداً» قید فی الإزهاق أی إزهاقها فی حاله العمد، وسیأتی تفسیره «عدواناً» احترز به عن نحو المقتول قصاصاً، فإنّه یصدق علیه التعریف. لکن لا عدوان فیه، فخرج به. ویمکن إخراجه بقید «المعصومه» فإنّ غیر المعصوم أعمّ من کونه بالأصل کالحربی، والعارض کالقاتل علی وجهٍ یوجب القصاص.

ولکنّه أراد ب «المعصومه» : ما لا یباح إزهاقها للکلّ، وبالقید الأخیر إخراج ما یباح قتله بالنسبه إلی شخص دون آخر، فإنّ القاتل معصوم بالنسبه إلی غیر ولیّ القصاص.

ویمکن أن یرید بالعدوان: إخراج فعل الصبیّ والمجنون، فإنّ قتلهما للنفس المعصومه المکافئه لا یوجب علیهما القصاص؛ لأنّه لا یُعدّ عدواناً، لعدم التکلیف وإن استحقّا التأدیب حسماً للجرأه، فإنّ العدوان هنا بمعنی الظلم المحرَّم وهو منفیّ عنهما.

ومن لاحظ فی العدوان المعنی السابق احتاج فی إخراجهما إلی قید آخر فقال: هو إزهاق البالغ العاقل النفس المعصومه. . . .

ویمکن إخراجهما بقید العمد، لما سیأتی من تفسیره بأ نّه قصد البالغ. . . وهو أوفق بالعباره.

«فلا قَوَد بقتل المرتدّ» ونحوه من الکفّار الذین لا عصمه لنفوسهم. والقود-بفتح الواو-: القصاص سُمّی قوداً؛ لأنّهم یقودون الجانی بحبل وغیره، قاله الأزهری (1)«ولا بقتل غیر المکافئ» کالعبد بالنسبه إلی الحرّ.

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 646


1- تهذیب اللغه 9:247، وفیه: القود: الحبل الذی تقاد به الدابّه.

وإزهاق نفس الدابّه المحترمه بغیر إذن المالک وإن کان محرَّماً، إلّاأ نّه یمکن إخراجه بالمعصومه حیث یراد بها: ما لا یجوز إتلافه مطلقاً، ولو اُرید بها: ما لا یجوز إتلافه لشخص دون آخر-کما تقدّم-خرجت بالمکافئه.

وخرج بقید «العمد» القتل خطأً وشبهه فإنّه لا قصاص فیهما.

[بعض الصور العمد فی القتل ]

«والعمد یحصل بقصد البالغ إلی القتل بما یقتل غالباً» وینبغی قید «العاقل» أیضاً؛ لأنّ عمد المجنون خطأ کالصبیّ، بل هو أولی بعدم القصد من الصبی الممیّز. وبعض الأصحاب جعل العمد هو القصد إلی القتل. . . (1)من غیر اعتبار القیدین نظراً إلی إمکان قصدهما الفعل، فاحتاج إلی تقیید ما یوجب القصاص بإزهاق البالغ العاقل، کما مرّ.

«قیل: أو» یقتل «نادراً» (2)إذا اتّفق به القتل، نظراً إلی أنّ العمد یتحقّق بقصد القتل من غیر نظر إلی الآله، فیدخل فی عموم أدلّه العمد (3)وهذا أقوی.

«وإذا لم یقصد القتل بالنادر» أی بما یقع القتل به نادراً «فلا قَوَد وإن اتّفق الموت کالضرب بالعود الخفیف أو العصا» الخفیفه فی غیر مقتل بغیر قصد القتل؛ لانتفاء القصد إلی القتل وانتفاء القتل بذلک عاده، فیکون القتل

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 647


1- هو المحقّق فی المختصر النافع:292.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 4:195، والعلّامه فی القواعد 3:582.
3- مثل الآیه الشریفه: وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ النساء:93، وما فی الوسائل 19:23-28، الباب 11 من أبواب القصاص فی النفس.

شبیه الخطأ.

وللشیخ قول بأ نّه هنا عمدٌ (1)استناداً إلی روایات ضعیفه أو مرسله (2)لا تُعتَمد فی الدماء المعصومه.

«أمّا لو کرّر ضربه بما لا یحتمله (3)مثله بالنسبه إلی بدنه» لصغره أو مرضه «وزمانه» لشدّه الحرّ أو البرد «فهو عمد» لأنّه حینئذٍ یکون الضرب بحسب العوارض بما یقتل غالباً.

«وکذا لو ضربه دون ذلک» من غیر أن یقصد قتله «فأعقبه مرضاً ومات» لأنّ الضرب مع المرض ممّا یحصل معه التلف، والمرض مسبَّب عنه وإن کان لا یوجبه منفرداً.

ویشکل بتخلّف الأمرین معاً، وهما: القصد إلی القتل وکون الفعل ممّا یَقتُل غالباً، والسببیّه غیر کافیه فی العمدیّه، کما إذا اتّفق الموت بالضرب بالعود الخفیف. ولو اعتبر هنا القصد لم یشترط أن یتعقّبه المرض.

«أو رماه بسهم أو بحجر غامز» أی کابس (4)علی البدن لثقله «أو خنقه بحبل ولم یُرخِ عنه حتّی مات، أو بقی المخنوق ضَمِناً» بفتح الضاد وکسر المیم، أی مزمناً «ومات» بذلک «أو طرحه فی النار» فمات منها «إلّاأن یُعلم قدرته علی الخروج» لقلّتها، أو کونه فی طرفها یمکنه الخروج بأدنی حرکه

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 648


1- المبسوط 7:16.
2- راجع الوسائل 19:24-26، الباب 11 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 3 و6 و8. قال الشهید الثانی: وفی الروایه الاُولی ضعف بعلیّ بن حمزه، وفی الثانیه إرسال، وفی الثالثه فی طریقها محمّد بن عیسی عن یونس، وهو ضعیف. المسالک 15:68.
3- فی (ق) : لا یحتمل، وکذا فی (ر) من الشرح.
4- کبس علی الشیء: شدّ وضغط.

فیترک؛ لأنّه حینئذٍ قاتل نفسه.

«أو» طرحه «فی اللُجّه» فمات منها ولم یقدر علی الخروج أیضاً. . . .

وربما فُرّق بینهما واُوجب ضمان الدیه فی الأوّل دون الثانی (1)لأنّ الماء لا یحدث به ضرر بمجرّد دخوله، بخلاف النار. ویتّجه وجوبها مع عدم العلم باستناد الترک إلی تقصیره؛ لأنّ النار قد تدهشه وتُشنّج أعضاءه بالملاقاه فلا یظفر بوجه المخلص.

ولو لم یمکنه الخروج من الماء إلّاإلی مغرق آخر فکعدمه، وکذا من أحدهما (2)إلی الآخر أو ما فی حکمه. ویرجع فی القدره وعدمها إلی إقراره بها، أو قرائن الأحوال.

«أو جرحه عمداً فسری» الجرح علیه «ومات» وإن أمکنه المداواه؛ لأنّ السرایه مع ترکها من الجرح المضمون، بخلاف المُلقی فی النار مع القدره علی الخروج فتَرَکه تخاذلاً؛ لأنّ التلف حینئذٍ مستند إلی الاحتراق المتجدّد، ولولا المکث لما حصل.

وأولی منه ما لو غرق بالماء. ومثله ما لو فصده فترک المفصودُ شدَّه؛ لأنّ خروج الدم هو المهلک والفاصد سببه (3)ویحتمل کونه کالنار؛ لأنّ التلف مستند إلی خروج الدم المتجدّد الممکن قطعه بالشدّ.

«أو ألقی نفسه من علوٍ علی إنسان» فقتله قصداً، أو کان مثله یَقتُل

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 649


1- کما فرّق بینهما العلّامه فی القواعد 3:585.
2- الماء والنار.
3- فی (ش) : سببیّته.

غالباً. ولو کان المُلقی له غیره بقصد قتل الأسفل قیدَ به مطلقاً وبالواقع إن کان الوقوع ممّا یقتل غالباً، وإلّا ضمن دیته. ولو انعکس انعکس.

«أو ألقاه من مکان شاهق» یقتل غالباً، أو مع قصد قتله «أو قدّم إلیه طعاماً مسموماً» یقتُل مثلُه کمّیّهً وکیفیّهً «ولم یُعلمه» بحاله «أو جعله» أی الطعامَ المسمومَ «فی منزله ولم یُعلِمه» به.

ولو کان السمّ ممّا یقتل کثیره خاصّه فقدّم إلیه قلیلَه بقصد القتل فکالکثیر، وإلّا فلا، ویختلف باختلاف الأمزجه والخلیط. أمّا لو وضعه فی طعام نفسه أو فی ملکه، فأکله غیره بغیر إذنه فلا ضَمان، سواء قصد بوضعه قتل الآکل کما لو علم دخول الغیر داره-کاللصّ-أم لا، وکذا لو دخل بإذنه وأکله بغیر إذنه.

«أو حفر بئراً بعیده القعر فی طریق» أو فی بیته بحیث یقتل وقوعها غالباً، أو قصَدَه «ودعا غیرَه» إلی المرور علیها «مع جهالته» بها «فوقع فمات» أمّا لو دخل بغیر إذنه فوقع فیها فلا ضمان وإن وضعها لأجل وقوعه، کما لو وضعها للّص.

«أو ألقاه فی البحر فالتقمه الحوت إذا قصد إلقامَ الحوت» أو کان وجوده والتقامه غالباً فی ذلک الماء «وإن لم یقصد» إلقامَه ولا کان غالباً فاتّفق ذلک ضمنه أیضاً «علی قولٍ (1)» لأنّ الإلقاء کافٍ فی الضمان، وفعل الحوت أمر زائد علیه، کنصل منصوب فی عُمق البئر الذی یقتل غالباً، ولأنّ البحر مظنّه الحوت، فیکون قصد إلقائه فی البحر کقصد إلقامه الحوت.

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 650


1- للشیخ فی الخلاف 5:162، المسأله 21، والقاضی فی المهذّب 2:464، والعلّامه فی المختلف 9:460، وغیرهم.

ووجه العدم: أنّ السبب الذی قصده لم یُقتَل به والذی قُتِل به غیر مقصود، فلا یکون عمداً وإن أوجب الدیه.

وحکایهُ المصنّف له قولاً یُشعر بتمریضه. وقد قطع به العلّامه (1)وهو حسن؛ لأنّ الفرض کون الإلقاء موجباً للضمان کما ظهر من التعلیل.

وکذا الخلاف لو التقمه الحوت قبل وصوله إلی الماء (2)من حیث إنّ الإلقاء فی البحر إتلاف فی العاده (3)وعدم قصد إتلافه بهذا النوع. والأوّل أقوی.

«أو أغری به کلباً عقوراً فقتله ولا یمکنه التخلّص» منه. فلو أمکن بالهرب أو قتلِه أو الصیاح به ونحوه فلا قَوَد؛ لأنّه أعان علی نفسه بالتفریط. ثمّ إن کان التخلّص الممکن من مطلق أذاه فکإلقائه فی الماء فیموت مع قدرته علی الخروج، وإن لم یمکن إلّابعد عضّهٍ لا یقتُل مثلُها فکإلقائه فی النار کذلک، فیضمن جنایه لا یمکن دفعها.

«أو ألقاه إلی أسد بحیث لا یمکنه الفرارُ» منه فقتله، سواء کان فی مضیق أم بریّه «أو أنهشه حیّهً قاتله» فمات «أو طرحها علیه فنهشته» فهلک أو جمع بینه وبینها فی مضیق؛ لأنّه ممّا یقتُل غالباً.

«أو دفعه فی بئر حفرها الغیر» متعدّیاً بحفرها أم غیر متعدٍّ فی حاله کون الدافع «عالماً بالبئر» لأنّه مباشر للقتل فیُقدَّم علی السبب لو کان

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 651


1- المختلف 9:460.
2- قول بالقود للشیخ فی الخلاف 5:162، المسأله 22، والمبسوط 7:19، واستوجهه العلّامه فی المختلف 9:460. وقول بعدم القود للمحقّق فی الشرائع 4:198.
3- فی (ع) و (ف) : بالعاده.

«ولو

جهل» الدافع بالبئر «فلا قصاص علیه» لعدم القصد إلی القتل حینئذٍ (1)لکن علیه الدیه؛ لأنّه شبیه عمد (2).

«أو شهد علیه زوراً بموجب القصاص فاقتُصّ منه» لضعف المباشر بإباحه الفعل بالنسبه إلیه فیرجَّح السبب «إلّاأن یعلم الولیّ التزویر ویباشر» القتل «فالقصاص علیه» لأنّه حینئذٍ قاتل عمداً بغیر حقّ.

[«وهنا مسائل»]
«الاُولی [حکم الاکراه علی القتل ] » :

«لو أکرهه علی القتل فالقصاص علی المباشر» لأنّه القاتل عمداً ظلماً؛ إذ لا یتحقّق حکم الإکراه فی القتل عندنا. ولو وجبت الدیه-کما لو کان المقتول غیر مکافئ-فالدیه علی المباشر أیضاً «دون الآمر» فلا قصاص علیه ولا دیه «و» لکن «یحبس الآمر» دائماً «حتّی یموت» .

ویدلّ علیه مع الإجماع صحیحه زراره عن الباقر علیه السلام فی رجل أمر رجلاً بقتل رجل، فقتله؟ فقال: «یُقتل به الذی قتله، ویُحبس الآمر بقتله فی الحبس حتّی یموت» (3)هذا إذا کان المقهور بالغاً عاقلاً.

«ولو أکره الصبیّ غیرَ الممیّز أو المجنون فالقصاص علی مُکرههما» لأنّ المباشر حینئذٍ کالآله. ولا فرق فی ذلک بین الحرّ والعبد.

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 652


1- فی (ع) : لعدم القصد حینئذٍ إلی القتل به.
2- فی (ع) : العمد.
3- الوسائل 19:32، الباب 13 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث الأوّل.

«ویمکن الإکراه فیما دون النفس» عملاً بالأصل فی غیر موضع النصّ، کالجَرح وقطع الید، فیسقط القصاص عن المباشر «ویکون القصاص علی المکرِه» بالکسر علی الأقوی؛ لقوّه السبب بضعف المباشر (1)بالإکراه، خصوصاً لو بلغ الإکراه حدّ الإلجاء.

ویحتمل عدم الاقتصاص منه؛ لعدم المباشره فتجب الدیه.

ویضعَّف بأنّ المباشره أخصّ من سببیّه القصاص، فعدمها أعمّ من عدمه.

«الثانیه [حکم الاشتراک فی القتل ] » :

«لو اشترک فی قتله جماعه» بأنّ ألقوه من شاهق أو فی بحر أو جرحوه جراحات مجتمعه أو متفرّقه ولو مختلفه کمّیّه وکیفیّه فمات بها «قُتلوا به» جمیعاً إن شاء الولیّ «بعد أن یردّ علیهم ما فضل عن دیته» فیأخذ کلّ واحد ما فضل من (2)دیته عن جنایته «وله قتل البعض، فیردّ الباقون» من الدیه «بحسب جنایتهم، فإن فضل للمقتولین فضل» عمّا ردّه شرکاؤهم «قام به الولیّ» فلو اشترک ثلاثه فی قتل واحد واختار ولیّه قتلهم أدّی إلیهم دیتین یقتسمونها بینهم بالسویّه، فنصیب کلّ واحد منهم ثلثا دیه ویسقط ما یخصّه من الجنایه، وهو الثلث الباقی.

ولو قتل اثنین أدّی الثالثُ ثلث الدیه عوض ما یخصّه من الجنایه ویضیف الولیّ إلیه دیه کامله؛ لیصیر لکلّ واحد من المقتولَین ثلثا دیه، وهو فاضل دیته عن جنایته، ولأنّ الولیّ استوفی نفسین بنفس فیردّ دیه نفس.

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 653


1- فی (ع) و (ف) : المباشره.
2- فی (ش) و (ر) : عن.

ولو قتل واحداً أدّی الباقیان إلی ورثته ثلثی الدیه ولا شیء علی الولیّ.

ولو طلب الدیه کانت علیهم بالسویّه إن اتّفقوا علی أدائها، وإلّا فالواجب تسلیم نفس القاتل.

هذا کلّه مع اتّحاد ولیّ المقتول، أو اتّفاق المتعدّد علی الفعل الواحد. ولو اختلفوا فطلب بعضهم القصاص وبعض الدیه قدّم مختار القصاص بعد ردّ نصیب طالب الدیه منها. وکذا لو عفا البعض، إلّاأنّ الردّ هنا علی القاتل. وستأتی الإشاره إلیه (1).

«الثالثه [حکم اشتراک امراتین فی القتل ] » :

«لو اشترک فی قتله» أی قتل الذکر «امرأتان قُتِلتا به ولا ردّ» إذ لا فاضل لهما عن دیته، وله قتل واحده وتردّ الاُخری ما قابل جنایتها وهو دیتها علی الولیّ ولا شیء للمقتوله.

«ولو اشترک» فی قتله «خنثیان» مشکلان «قُتِلا» به إن شاء الولیّ کما یُقتل الرجلان والمرأتان المشترکتان «ویردّ علیهما نصف دیه الرجل بینهما نصفان» لأنّ دیه کلّ واحد نصف دیه رجل ونصف دیه امرأه، وذلک ثلاثه أرباع دیه الرجل، فالفاضل لکلّ واحد من نفسه عن جنایته ربع دیه الرجل. ولو اختار قتل أحدهما ردّ علیه ربع دیهٍ [ هو ] (2)ثلث دیته ودفع الباقی (3)نصف دیه الرجل، فیفضل للولیّ ربع دیته.

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 654


1- تأتی فی الصفحه 451.
2- فی المخطوطات: هی.
3- أی الذی لم یُقتل.

«ولو اشترک» فی قتل الرجل «نساء قُتلن» جُمَعَ إن شاء الولیّ «ورُدّ علیهنّ ما فضل عن دیته» فلو کنّ ثلاثاً فقتلهنّ رُدّ علیهنّ دیه امرأه بینهنّ بالسویّه، أو أربعاً فدیه امرأتین کذلک، وهکذا. . . ولو اختار فی الثلاث قتل اثنتین ردّت الباقیه ثلث دیته بین المقتولتین بالسویّه؛ لأنّ ذلک هو الفاضل لهما عن جنایتهما، وهو ثلث دیتهما، أو قَتل واحده ردّت الباقیتان علی المقتوله ثلث دیتها، وعلی الولیّ نصف دیه الرجل، وکذا قیاس الباقی.

«ولو اشترک» فی قتل الرجل «رجلٌ وامرأهٌ» واختار الولیّ قتلَهما «فلا ردّ للمرأه» إذ لا فاضل لها من دیتها عمّا یخصّ جنایتها «ویردّ علی الرجل نصفَ دیته» لأنّه الفاضل من دیته عن جنایته، والردّ «من الولیّ إن قتلهما» أو من المرأه لو لم تُقتل؛ لأنّه مقدار جنایتها.

«ولو قُتلت المرأه» خاصّه فلا شیء لها و «ردّ الرجل علی الولیّ نصفَ الدیه» مقابل جنایته. هذا هو المشهور بین الأصحاب، وعلیه العمل.

وللمفید رحمه الله قول بأنّ المردود علی تقدیر قتلهما یُقسَّم بینهما أثلاثاً: للمرأه ثلثه بناءً علی أنّ جنایه الرجل ضِعف جنایه المرأه؛ لأنّ الجانی نفس ونصفُ نفسٍ جنت علی نفس، فتکون الجنایه بینهما أثلاثاً بحسب ذلک (1).

وضعفه ظاهر، وإنّما هما نفسان جنتا علی نفس، فکان علی کلّ واحده نصف، ومع قتلهما فالفاضل للرجل خاصّه؛ لأنّ القدرَ المستوفی منه أکثر قیمه من جنایته بقدر ضِعفه، والمستوفی من المرأه بقدر جنایتها فلا شیء لها کما مرّ. وکذا علی تقدیر قتله خاصّه.

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 655


1- راجع المقنعه:752.
«الرابعه [اشتراک العبید فی القتل ] » :

«لو اشترک عبیدٌ فی قتله» أی قتل الذکر الحرّ، فللولیّ قتل الجمیع والبعض، فإن قَتَلهم أجمع «ردّ علیهم ما فَضُل من قیمتهم عن دیته إن کان» هناک فضل.

«ثمّ» علی تقدیر الفضل لا یردّ علی الجمیع کیف کان، بل «کلّ عبد نقصت قیمته عن جنایته أو ساوت» قیمته جنایته «فلا ردّ له، وإنّما الردّ لمن زادت قیمته عن جنایته» ما لم تتجاوز دیه الحرّ فتردّ إلیها. فلو کان العبید ثلاثه قیمتهم عشره آلاف درهم فما دون بالسویّه وقتلهم الولیّ فلا ردّ. وإن زادت قیمتهم عن ذلک، فعلی کلّ واحد ثلث دیه الحرّ، فمن زادت قیمته عن الثلث رُدَّ علی مولاه الزائد، ومن لا فلا.

«الخامسه [اشتراک الحر و العبد فی القتل ] » :

«لو اشترک حرّ وعبد فی قتله، فله» أی لولیّه «قتلُهما» معاً «ویردّ علی الحرّ نصف دیته» لأنّها الفاضل عن جنایته «وعلی مولی العبد ما فضل من قیمته عن نصف الدیه إن کان له فضل» ما لم تتجاوز دیهَ الحرّ فتُردّ إلیها «وإن قتل أحدهما فالردّ علی الحرّ من مولی العبد أقلّ الأمرین من جنایته وقیمه عبده» إن اختار قتل الحرّ؛ لأنّ الأقلّ إن کان هو الجنایه وهی نصف دیه المقتول فلا یلزم الجانی سواها، وإن کان هو قیمه العبد فلا یجنی الجانی علی أکثر من نفسه، ولا یلزم مولاه الزائد. ثمّ إن کان الأقلّ هو قیمه العبد فعلی الولیّ إکمال نصف الدیه لأولیاء الحرّ.

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 656

«والردّ علی مولی العبد من» شریکه «الحرّ» إن اختار الولیّ قتل العبد «وکان (1)له فاضل» من قیمته عن جنایته، بأن تجاوزت قیمته نصف دیه الحرّ. ثمّ إن استوعبت قیمته الدیه فله جمیع المردود من الحرّ، وإن کانت أقلّ فالزائد من المردود عن قیمته بعد حطّ مقابل جنایته لولیّ المقتول.

«وإلّا» یکن له فضل بأن کانت قیمه العبد نصف دیه الحرّ أو أنقص «ردّ» الحرّ عوض جنایته وهو نصف الدیه «علی الولیّ (2)» إن شاء.

هذا هو المحصّل فی المسأله، وفیها أقوال اُخر (3)مدخوله.

«ومنه یعرف حکم اشتراک العبد والمرأه» فی قتل الحرّ «وغیر ذلک» من الفروض کاشتراک کلّ من الحرّ والعبد والمرأه مع الخنثی واجتماع الثلاثه وغیرها.

وضابطه: اعتبار دیه المقتول إن کان حرّاً، فإن زادت عن جنایته دفع إلیه الزائد، وإن ساوت أو نقصت اقتصر علی قتله. وقیمه العبد کذلک ما لم تزد عن دیه الحرّ وردّ الشریکُ الذی لا یُقتل ما قابل جنایته من دیه المقتول علی الشریک إن استوعب فاضل دیته أو قیمته للمردود، وإلّا ردّ الفاضل إلی الولیّ. وکذا القول لو کان الاشتراک فی قتل امرأه أو خنثی. ویجب تقدیم الردّ علی الاستیفاء فی جمیع الفروض.

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 657


1- فی (ق) و (س) : إن کان.
2- فی (ق) : المولی.
3- منها قول الشیخ فی النهایه:745، والقاضی فی المهذّب 2:468، ومنها قول أبی الصلاح فی الکافی:386. وراجع للتفصیل المسالک 15:107.
«القول فی شرائط القصاص» وهی خمسه:
[1- التساوی فی الحریه او الرق ]

«فمنها: التساوی فی الحرّیّه أو الرقّ» :

«فیقتل الحرّ بالحرّ» سواء کان القاتل ناقص الأطراف عادم الحواسّ والمقتول صحیح، أم بالعکس؛ لعموم الآیه (1)سواء تساویا فی العلم والشرف والغنی والفقر والصحّه والمرض والقوّه والضعف والکبر والصغر، أم تفاوتا وإن أشرف المریض علی الهلاک، أو کان الطفل مولوداً فی الحال.

«و» الحرّ «بالحرّه مع ردّ» ولیّها علیه «نصف دیته» لأنّ دیته ضِعفُ دیتها، وبالخنثی مع ردّ ربع الدیه، والخنثی بالمرأه مع ردّ الربع علیه کذلک.

«والحرّه بالحرّه» ولا ردّ إجماعاً «والحرّ، ولا یردّ» أولیاؤها علی الحرّ «شیئاً علی الأقوی» لعموم (النَّفْسَ بِالنَّفْسِ) (2)وخصوص صحیحتی الحلبی وعبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام (3)الدالّتین علی ذلک صریحاً، وأنّ الجانی لا یجنی علی أکثر من نفسه.

ومقابل الأقوی روایه أبی مریم الأنصاری عن الباقر علیه السلام فی امرأه قتلت رجلاً؟ قال: «تُقتل ویؤدی ولیّها بقیّه المال» (4)وهی مع شذوذها لا قائل

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 658


1- وهی قوله تعالی: اَلْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ اَلْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ اَلْأُنْثیٰ بِالْأُنْثیٰ . البقره:178.
2- المائده:45.
3- الوسائل 19:59، الباب 33 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 1 و 3.
4- الوسائل 19:62، الباب 33 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 17.

بمضمونها من الأصحاب. قال المصنّف فی الشرح: ولیس ببعید دعوی الإجماع علی هذه المسأله (1).

وأولی منه قتل المرأه بالخنثی، ولا ردّ. وقتل الخنثی بالرجل کذلک.

«ویقتصّ للمرأه من الرجل فی الطرف من غیر ردٍّ حتّی تبلغ» دیهُ الطرف «ثلثَ دیهِ الحرّ» فصاعداً «فتصیر (2)علی النصف» وکذا البحث فی الجراح یتساویان فیها دیهً وقصاصاً ما لم تبلغ ثلث الدیه، فإذا بلغته رُدّت المرأه إلی النصف.

ومستند التفصیل أخبار کثیره:

منها: صحیحه أبان بن تغلب عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «قال: قلت له: ما تقول فی رجل قطع إصبعاً من أصابع المرأه کم فیها؟ قال: عشر من الإبل. قلت: قطع اثنتین؟ قال: عشرون. قلت: قطع ثلاثاً؟ قال: ثلاثون. قلت: قطع أربعاً؟ قال: عشرون. قلت: سبحان اللّٰه! یقطع ثلاثاً فیکون علیه ثلاثون، ویقطع أربعاً فیکون علیه عشرون! إنّ هذا کان یبلغنا ونحن بالعراق، فنبرأ ممّن قاله، ونقول: الذی جاء به شیطان! فقال علیه السلام: مهلاً یا أبان! هذا حکم رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله، إنّ المرأه تعاقل الرجلَ إلی ثلث الدیه، فإذا بلغت الثلث رجعت إلی النصف. یا أبان إنّک أخذتنی بالقیاس، والسنّه إذا قیست مُحق الدین» (3).

وروی تفصیل الجراح جمیلُ بن درّاج عنه علیه السلام [قال: سألت أبا عبد اللّٰه علیه السلام عن المرأه ] (4)بینها وبین الرجل قصاص فی الجراحات حتّی تبلغ الثلث سواء،

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 659


1- غایه المراد 4:364، وراجع المسالک 15:109.
2- فی نسخه بدل (ر) : فیقتصر.
3- الوسائل 19:268، الباب 44 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل.
4- لم یرد فی النسخ، وقد أثبتناه من الوسائل.

فإذا بلغت الثلث سواء ارتفع الرجل وسفلت المرأه» (1).

وقال الشیخ رحمه الله: ما لم تتجاوز الثلث (2)والأخبار الصحیحه (3)حجّه المشهور (4).

إذا تقرّر ذلک، فلو قطع منها ثلاث أصابع استوفت مثلها منه قصاصاً من غیر ردٍّ. ولو قطع أربعاً لم تقطع منه الأربع إلّابعد ردّ دیه إصبعین.

وهل لها القصاص فی إصبعین من دون ردّ؟ وجهان: منشؤهما وجود المقتضی لجوازه کذلک وانتفاء المانع، أمّا الأوّل فلأنّ قطع إصبعین منها یوجب ذلک فالزائد أولی، وأمّا الثانی فلأنّ قطع الزائد زیاده فی الجنایه، فلا یکون سبباً فی منع ما ثبت أوّلاً. ومن النصّ (5)الدالّ علی أ نّه لیس لها الاقتصاص فی الجنایه الخاصّه إلّابعد الردّ.

ویقوی الإشکال لو طلبت القصاص فی ثلاث والعفو فی الرابعه. وعدم إجابتها هنا أقوی.

وعلی الأوّل تتخیّر بین قطع إصبعین من غیر ردّ وبین قطع أربع مع ردّ دیه إصبعین. ولو طلبت الدیه فلیس لها أکثر من دیه إصبعین.

هذا إذا کان القطع بضربه واحده، ولو کان بأزید ثبتت لها دیه الأربع

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 660


1- الوسائل 19:122، الباب الأوّل من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 3.
2- النهایه:748.
3- الوسائل 19:122، الباب الأوّل من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 1-3.
4- القائلین ببلوغ الثلث.
5- الوسائل 19:268، الباب 44 من أبواب دیات الأعضاء، وراجع الهامش 3.

أو القصاص فی الجمیع من غیر ردّ؛ لثبوت حکم السابق فیستصحب، وکذا حکم الباقی.

«ویُقتل العبد بالحرّ والحرّه» وإن زادت قیمته عن الدیه. ولا یردّ علی مولاه الزائد لو فرض، کما لا یلزمه الإکمال لو نقص «وبالعبد وبالأمه» سواء کانا لمالک واحد أم مالکین، وسواء تساوت قیمتهما أم اختلفت.

«و» تُقتل «الأمه بالحرّ والحرّه وبالعبد والأمه» مطلقاً «وفی اعتبار القیمه هنا» أی فی قتل المملوک مثلَه «قولٌ (1)» فلا یُقتَل الکامل بالناقص إلّا مع ردّ التفاوت علی سیّد الکامل؛ لأنّ ضمان المملوک یراعی فیه المالیّه، فلا یستوفی الزائد بالناقص بل بالمساوی.

ویحتمل جواز القصاص مطلقاً من غیر ردّ؛ لقوله تعالی: (اَلنَّفْسَ بِالنَّفْسِ) (2)وقوله: (اَلْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ اَلْعَبْدُ بِالْعَبْدِ) (3)أمّا قتل الناقص بالکامل فلا شبهه فیه، ولا یلزم مولاه الزائد عن نفسه مطلقاً.

«ولا یقتل الحرّ بالعبد» إجماعاً وعملاً بظاهر الآیه وصحیحه الحلبی وغیره عن الصادق علیه السلام: «لا یقتل الحرّ بالعبد» (4)ورواه العامّه عن النبیّ صلی الله علیه و آله (5)وادّعی فی الخلاف إجماع الصحابه علیه (6).

وهذا الحکم ثابت (7)وإن اعتاد قتلَ العبید عملاً بعموم الأدلّه وإطلاقها.

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 661


1- لم نعثر علی قائل له.
2- المائده:45.
3- البقره:178.
4- الوسائل 19:71، الباب 40 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 2 و 3.
5- السنن الکبری 8:35، وکنز العمّال 15:6، الحدیث 39819.
6- الخلاف 5:148، المسأله 4.
7- فی (ر) زیاده: له.

«وقیل» والقائل الشیخ (1)وجماعه (2): «إن اعتاد قتلَهم قُتل حسماً» لجرأته وفساده، واستناداً إلی روایات (3)لا تنهض فی مخالفه ظاهر الکتاب وصحیح الأخبار، وفتوی أکثر الأصحاب. وعلی هذا القول فالمرجع فی الاعتیاد إلی العرف.

وهل یردّ علی أولیاء الحرّ ما فضل من دیته عن قیمه المقتول الذی تحقّقت به العاده؟ قیل: نعم (4)نظراً إلی زیادته عنه، کما لو قتل امرأهً. والأخبار خالیه من ذلک. والتعلیل بقتله لإفساده لا یقتضیه.

«ولو قتل المولی عبدَه» أو أمته «کفّر» کفّاره القتل «وعُزّر» ولا یلزمه شیء غیر ذلک علی الأقوی. وقیل: تجب الصدقه بقیمته (5)استناداً إلی روایه ضعیفه (6)ویمکن حملها علی الاستحباب.

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 662


1- التهذیب 10:192، ذیل الحدیث 54، والاستبصار 4:273، ذیل الحدیث 7.
2- منهم: أبو الصلاح فی الکافی:384، وسلّار فی المراسم:238، وابن زهره فی الغنیه:407.
3- راجع الوسائل 19:69، الباب 38 من أبواب القصاص فی النفس، وفیه حدیثان، وراجع المسالک 15:113 و 114.
4- قاله سلّار فی المراسم:238، وابن حمزه فی الوسیله:431.
5- القائل به أکثر الأصحاب، مثل: المفید فی المقنعه:749، والشیخ فی النهایه:752، وسلّار فی المراسم:238.
6- الوسائل 19:68، الباب 37 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 5، قال الشارح فی المسالک 15:115: وفی طریقها سهل بن زیاد وضعفه مشهور ومحمّد بن الحسن بن شمّون وهو غالٍ ضعیف جدّاً وعبد اللّٰه بن عبد الرحمن الأصم وهو ضعیف لیس بشیء.

«وقیل: إن اعتاد ذلک قُتل» (1)کما لو اعتاد قتلَ غیر مملوکه؛ للأخبار السابقه (2)وهی مدخوله السند فالقول بعدم قتله مطلقاً أقوی.

«وإذا غرم الحرّ قیمه العبد» أو الأمه بأن کانا لغیره «لم یتجاوز بقیمه العبد (3)دیه الحرّ ولا بقیمه المملوکه دیه الحرّه» لروایه الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «إذا قتل الحرّ العبد غرم قیمته واُدّب. قیل: فإن کانت قیمته عشرین ألف درهم؟ قال: لا یجاوز بقیمه عبد دیه الأحرار» (4).

«ولا یضمن المولی جنایه عبده» علی غیره؛ لأنّ المولی لا یعقل عبداً «وله الخیار إن کانت الجنایه» صدرت عن المملوک «خطأً بین فکّه بأقلّ الأمرین: من أرش الجنایه وقیمته» لأنّ الأقلّ إن کان هو الأرش فظاهر، وإن کانت القیمهَ فهی بدل من العین فیقوم مقامها وإلّا لم تکن بدلاً، ولا سبیل إلی الزائد؛ لعدم عَقْل (5)المولی-وقیل: بأرش الجنایه مطلقاً (6)والأوّل أقوی- «وبین تسلیمه» إلی المجنیّ علیه أو ولیّه لیسترقّه أو یسترقّ منه ما قابل جنایته.

«وفی العمد التخیّر (7)» فی الاقتصاص منه أو استرقاقه «للمجنیّ علیه، أو ولیّه» .

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 663


1- راجع الهامش رقم 2 فی الصفحه السابقه.
2- راجع الهامش رقم 3 فی الصفحه السابقه.
3- فی (ق) و (س) : لم یتجاوز بها.
4- الوسائل 19:71، الباب 40 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 4.
5- عقل القتیلَ: أدّی دیته.
6- سواء کان قیمته أکثر منه أم لا، وقاله الشیخ فی الخلاف 5:149، المسأله 5.
7- فی (س) : التخییر، وهکذا فی (ر) من الشرح.

«والمدبَّر» فی جمیع ذلک «کالقنّ» فیُقتل إن قَتَل عمداً حرّاً أو عبداً، أو یُدفع إلی ولیّ المقتول یسترقّه، أو یفدیه مولاه بالأقلّ کما مرّ.

ثمّ إن فداه أو بقی منه شیء بعد أرش الجنایه بقی علی تدبیره وإلّا بطل.

ولو مات مولاه قبل استرقاقه وفکّه فالأقوی انعتاقه؛ لأنّه لا یخرج عن ملکه بالجنایه فعلاً، وحینئذٍ فیسعی فی فکّ رقبته من الجنایه إن لم توجب قتلَه حرّاً.

«وکذا المکاتب المشروط والمطلق الذی لم یؤدّ شیئاً» ولو أدّی شیئاً منها تحرّر منه بحسابه، فإذا قتل حرّاً عمداً قُتل به. وإن قتل مملوکاً فلا قَوَد وتعلّقت الجنایه بما فیه من الرقّیّه مبعَّضه، فیسعی فی نصیب الحرّیّه، ویُستوفی الباقی منه، أو یُباع فیه.

ولو کان القتل خطأً فعلی الإمام بقدر ما فیه من الحرّیّه، والمولی بالخیار فی الباقی کما مرّ، سواء أدّی نصف ما علیه فصاعداً أم لا (1)وکذا القول فی کلّ مبعَّض.

ولا یقتل المبعَّض مطلقاً (2)بمن انعتق منه أقلّ ممّا انعتق من الجانی کما لا یقتل بالقنّ. ویقتل بمن تحرّر منه مثله أو أزید، کما یقتل بالحرّ.

«ولو قتل حرٌّ حرّین فصاعداً فلیس لهم» أی لأولیائهم «إلّاقتله» لقوله صلی الله علیه و آله: «لا یجنی الجانی علی أکثر من نفسه» (3)ولا فرق بین قتله لهم جمیعاً ومرتَّباً. ولو عفا بعضهم فللباقی القصاص.

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 664


1- نبّه بالتسویه علی خلاف الشیخ فی الاستبصار [ 4:277، ذیل الحدیث 2 من رقم 11048 ] حیث جعل المؤدّی نصف ما علیه بمنزله الحرّ استناداً إلی روایه علیّ بن جعفر عن أخیه علیه السلام وهو ضعیف. (منه رحمه الله) .
2- سواء عتق نصفُه أو أقلّ أو أکثر (هامش ش) .
3- الوسائل 19:61، الباب 33 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 10. والحدیث عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام.

وهل لبعضهم المطالبه بالدیه، ولبعضٍ القصاص؟ وجهان: من ظاهر الخبر، وتعدّد المستحقّ. وکذا فی جواز قتله بواحد-إمّا الأوّل أو بالقرعه أو تخییراً - وأخذ الدیه من ماله للباقین. نعم، لو بدر واحد منهم فقتله عن حقّه استوفاه، وکان للباقین الدیه؛ لفوات محلّ القصاص إن قلنا بوجوبها حیث یفوت وسیأتی (1)وظاهر العباره منع ذلک کلّه، لتخصیصه حقَّهم بقتله.

«ولو قطع» الحرّ «یمین اثنین» حرّین «قطعت یمینه بالأوّل ویسراه (2)بالثانی» لتساوی الیدین فی الحقیقه وإن تغایرا من وجهٍ یغتفر عند تعذّر المماثله من کلّ وجه، ولصحیحه حبیب السجستانی عن أبی جعفر علیه السلام فی رجل قطع یدین لرجلین الیمینین، فقال علیه السلام: «یقطع یمینه للرجل الذی قطع یمینه أوّلاً ویقطع یساره للرجل الذی قطع یمینه أخیراً؛ لأنّه إنّما قطع ید الرجل الأخیر ویمینه قصاص للرجل الأوّل» (3).

ولو قطع ید ثالثٍ قیل: قطعت رجله (4)لقوله علیه السلام فی هذه الروایه: «والرجل بالید إذا لم یکن للقاطع یدان» فقلت له: أما توجب له الدیه وتترک رجله؟ فقال: «إنّما توجب علیه الدیه إذا قطع ید رجل ولیس للقاطع یدان ولا رجلان، فثَمَّ توجب علیه الدیه؛ لأنّه لیس له جارحه فیقاصّ منها» ولأنّ المساواه الحقیقیّه لو اعتبرت لم یجز التخطّی من الیمنی إلی الیسری.

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 665


1- یأتی فی الصفحه 453.
2- فی (ق) و (س) : یساره.
3- الوسائل 19:131، الباب 12 من أبواب قصاص الطرف، الحدیث 2.
4- قاله الشیخ فی الخلاف 5:193، المسأله 59، والنهایه:771، وهو مذهب ابن الجنید وابن البرّاج فی الکامل، کما نقل عنهما فی المختلف 9:394.

وقیل: ینتقل هنا إلی الدیه (1)لفقد المماثل الذی یدلّ قوله تعالی: (أَنَّ اَلنَّفْسَ بِالنَّفْسِ. . .) (2)علیه. والخبر یدفع فقد التماثل (3)ویدلّ علی مماثله الرِجل للید شرعاً وإن انتفت لغهً وعرفاً. نعم، یبقی الکلام فی صحّته، فإنّ الأصحاب وصفوه بالصحّه (4)مع أ نّهم لم ینصّوا علی توثیق «حبیب» . ولعلّهم أرادوا بصحّته فیما عداه، فإنّهم کثیراً ما یطلقون ذلک. وحینئذٍ فوجوب الدیه للرجل أجود. وأولی منه لو قطع ید رابع وبعدها فالدیه قطعاً.

«ولو قتل العبد حرّین فهو لأولیاء الثانی إن کان القتل» أی قتله للثانی «بعد الحکم به للأوّل» بأن اختار الأوّل استرقاقه قبل جنایته علی الثانی (5)وإن لم یحکم به حاکمٌ لبراءته من الجنایه الاُولی باسترقاقه لها «وإلّا» تکن جنایته علی الثانی بعد الحکم به للأوّل «فهو بینهما» لتعلّق حقّهما معاً به وهو علی ملک مالکه، ولصحیحه زراره عن الباقر علیه السلام «فی عبد جرح رجلین، قال: هو بینهما إن کانت الجنایه محیطه بقیمته. قیل له: فإن جرح رجلاً فی أوّل النهار وجرح آخر فی آخر النهار، قال: هو بینهما ما لم یحکم الوالی فی المجروح الأوّل، قال: فإن جنی بعد ذلک جنایه فإنّ جنایته علی الأخیر» (6).

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 666


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:397، واستوجهه الشارح فی المسالک 15:127.
2- المائده:45.
3- فی سوی (ع) : المماثل.
4- کالعلّامه فی المختلف 9:395، والفخر فی الإیضاح 4:573، وابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 5:173.
5- فی (ع) : للثانی.
6- الوسائل 19:77، الباب 45 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث الأوّل.

وقیل: یکون للثانی (1)لصیرورته لأولیاء الأوّل بالجنایه الاُولی، فإذا قتل الثانی انتقل إلی أولیائه، ولروایه علیّ بن عقبه عن الصادق علیه السلام «فی عبد قتل أربعه أحرار واحداً بعد واحد، قال: هو لأهل الأخیر من القتلی، إن شاؤوا قتلوه وإن شاؤوا استرقّوه؛ لأنّه إذا قتل الأوّل استحقّه أولیاؤه، فإذا قتل الثانی استحقّ من أولیاء الأوّل فصار لأولیاء الثانی» وهکذا. . . (2)وهذا الخبر مع ضعف سنده (3)یمکن حمله علی ما لو اختار أولیاء السابق استرقاقه قبل جنایته علی اللاحق، جمعاً بینه وبین ما سبق. وکذا الحکم لو تعدّد مقتوله.

«وکذا لو قتل عبدین» لمالکین یستوعب کلٌّ منهما قیمتَه «أو» قتل «حرّاً وعبداً» کذلک، فإنّ مولیی العبدین یشترکان فیه ما لم یسبق مولی الأوّل إلی استرقاقه قبل جنایته علی الثانی، فیکون لمولی الثانی، وکذا ولیّ الحرّ ومولی العبد. ولو اختار الأوّل المال ورضی به المولی تعلّق حقّ الثانی برقبته.

وقیل: یقدّم الأوّل (4)لأنّ حقّه أسبق، ویسقط الثانی؛ لفوات محلّ استحقاقه. والأوّل أقوی.

[2- التساوی فی الدین]

«ومنها: التساوی فی الدین» :

«فلا یقتل مسلم بکافر» حربیّاً کان الکافر أم ذمّیّاً، ومعاهداً کان الحربی

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 667


1- قاله الشیخ فی النهایه:752.
2- للخبر تتمّه، راجع الوسائل 19:77، الباب 45 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 3.
3- ولعلّ الضعف بابن فضّال الواقع فی سنده. اُنظر المسالک 13:399-400 وکذا الحسن بن أحمد بن سلمه فإنّه مجهول.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 7:8.

أم لا «ولکن یعزَّر» القاتل «بقتل الذمّی والمعاهد» لتحریم قتلهما «ویغرم دیه الذمّیّ» ویستفاد من ذلک جواز قتل الحربیّ بغیر إذن الإمام وإن توقّف جواز جهاده علیه، ویفرق بین قتله وقتاله جهاداً. وهو کذلک؛ لأنّ الجهاد من وظائف الإمام. وهذا یتمّ فی أهل الکتاب؛ لأنّ جهادهم یترتّب علیه أحکامٌ غیرُ القتل تتوقّف علی الحاکم، أمّا غیرهم فلیس فی جهاده إلّاالقتل أو الإسلام، وکلاهما لا یتوقّف تحقیقه (1)علی الحاکم، لکن قد یترتّب علی القتل أحکام اُخر مثل أحکام ما یُغنَم منهم ونحوه، وتلک وظیفه الإمام أیضاً.

«وقیل» والقائل جماعات من الأصحاب-منهم الشیخان (2)والمرتضی (3)والمحقّق (4)والعلّامه فی أحد قولیه (5)والمصنّف فی الشرح (6)مدّعیاً الإجماع، فإنّ المخالف ابن إدریس (7)وقد سبقه الإجماع-: إنّه «إن اعتاد قتل أهل الذمّه اقتُصّ منه بعد ردّ فاضل دیته» .

ومستند هذا القول مع الإجماع المذکور:

روایهُ إسماعیل بن الفضل عن الصادق علیه السلام قال: «سألته عن دماء النصاری والیهود والمجوس: هل علیهم وعلی من قتلهم شیء إذا غشّوا المسلمین وأظهروا العداوه لهم والغشّ؟ قال: لا، إلّاأن یکون متعوّداً لقتلهم. قال: وسألته عن المسلم: هل یُقتل بأهل الذمّه وأهل الکتاب إذا قتلهم؟ قال: لا، إلّاأن یکون

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 668


1- فی (ر) و (ش) : تحقّقه.
2- المقنعه:739، والنهایه:749.
3- الانتصار:542، المسأله 302.
4- المختصر النافع:296.
5- المختلف 9:323-324. والقول الآخر له وهو ثبوت التعزیر والدیه، راجع التحریر 5:454.
6- غایه المراد 4:347.
7- السرائر 3:352.

معتاداً لذلک لا یدع قتلهم، فیقتل وهو صاغر» (1).

وأ نّه مفسد فی الأرض بارتکابه قتلَ من حرّم اللّٰه قتله.

والعجب أنّ ابن إدریس احتجّ علی مذهبه بالإجماع علی عدم قتل المسلم بالکافر، وهو استدلال فی مقابله الإجماع. قال المصنّف فی الشرح: والحقّ أنّ هذه المسأله إجماعیّه، فإنّه لم یخالف فیها أحد سوی ابن إدریس وقد سبقه الإجماع، ولو کان هذا الخلاف مؤثّراً فی الإجماع لم یوجد إجماع أصلاً (2)والإجماع علی عدم قتل المسلم بالکافر یختصّ بغیر المعتاد.

وأعجب من ذلک نقل المصنّف ذلک قولاً مشعراً بضعفه، بعد ما قرّره من الإجماع علیه (3)مع أنّ تصنیفه لهذا الکتاب بعد الشرح.

واحتجّ فی المختلف لابن إدریس بروایه محمّد بن قیس عن الباقر علیه السلام قال: «لا یُقاد مسلم بذمّیّ» (4)وأجاب بأ نّه مطلق فیحمل علی المفصِّل (5).

وفیه: أ نّه نکره فی سیاق النفی فیعمّ، ومعه یخصّ العامّ بالمخصّص المفصِّل، والمناقشه لفظیّه. والأقوی المشهور.

ثمّ اختلف القائلون بقتله، فمنهم من جعله قَوَداً کالشیخ (6)ومن تبعه (7)فأوجبوا ردّ الفاضل من دیته.

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 669


1- الوسائل 19:165، الباب 16 من أبواب دیات النفس، وفیه حدیث واحد.
2- غایه المراد 4:347.
3- نقله هنا قولاً، وقرّر الإجماع علیه فی غایه المراد.
4- الوسائل 19:80، الباب 47 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 5.
5- المختلف 9:324.
6- النهایه:749.
7- کسلّار فی المراسم:238، وابن حمزه فی الوسیله:431 و 433.

ومنهم من جعله حدّاً؛ لفساده، وهو العلّامه فی المختلف (1)وقبله ابن الجنید (2)وأبو الصلاح (3).

ویمکن الجمع بین الحکمین فیقتل؛ لقتله وإفساده، ویردّ الورثه الفاضل.

وتظهر فائده القولین فی سقوط القَوَد بعفو الولیّ، وتوقّفه علی طلبه علی الأوّل دون الثانی.

وعلی الأوّل ففی توقّفه علی طلب جمیع أولیاء المقتولین أو الأخیر خاصّه وجهان، منشؤهما: کون قتل الأوّل جزءاً من السبب أو شرطاً فیه، فعلی الأوّل الأوّل، وعلی الثانی الثانی. ولعلّه أقوی.

ویتفرّع علیه: أنّ المردود علیه هو الفاضل عن دیات جمیع المقتولین أو عن دیه الأخیر، فعلی الأوّل الأوّل أیضاً، وعلی الثانی الثانی.

والمرجع فی الاعتیاد إلی العرف وربما تحقّق بالثانیه؛ لأنّه مشتقّ من العود فیقتل فیها، أو فی الثالثه. وهو الأجود؛ لأنّ الاعتیاد شرط فی القصاص، فلا بدّ من تقدّمه علی استحقاقه.

«ویُقتل الذمّی بالذمّی» وإن اختلفت ملّتهما کالیهودی والنصرانی «وبالذمّیّه مع الردّ» أی ردّ أولیائها علیه فاضل دیته عن دیه الذمّیّه وهو نصف دیته «وبالعکس» تقتل الذمّیّه بالذمّیّ مطلقاً «ولیس علیها غرم» کالمسلمه إذا قُتلت بالمسلم؛ لأنّ الجانی لا یجنی علی أکثر من نفسه.

«ویُقتل الذمّیّ بالمسلم ویُدفع ماله» الموجود علی ملکه حالهَ القتل

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 670


1- المختلف 9:324.
2- حکاه عنه العلّامه فی المصدر المتقدّم.
3- الکافی:384.

«ووُلده الصغار» غیر المکلّفین «إلی أولیاء المسلم» علی وجه الملک «علی قول» الشیخ المفید (1)وجماعه (2)وربما نُسب إلی الشیخ أیضاً (3)ولکن قال المصنّف فی الشرح: إنّه لم یجده فی کتبه (4).

وإنّما نسب الحکم إلی قول (5)لعدم ظهور دلاله علیه، فإنّ روایه ضریس (6)التی هی مستند الحکم خالیه عن حکم أولاده، وأصاله حرّیّتهم لانعقادهم علیها، وعموم: (لاٰ تَزِرُ وٰازِرَهٌ وِزْرَ أُخْریٰ) (7)ینفیه. ومن ثَمّ ردّه ابن إدریس (8)وجماعه (9).

ووُجّه القول (10)بأنّ الطفل یتبع أباه، فإذا ثبت له الاسترقاق شارکه فیه، وبأنّ المقتضی لحقن دمه واحترام ماله ووُلده هو: التزامه بالذمّه وقد خرقها بالقتل، فیجری علیه أحکام أهل الحرب.

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 671


1- المقنعه:740 و 753.
2- کسلّار فی المراسم:238، وابن حمزه فی الوسیله:434-435.
3- نسبه العلّامه إلیه فی الإرشاد 2:204، والتحریر 5:455، وکذلک السیّد عمید الدین نقله فی کنز الفوائد 3:698، عن النهایه.
4- غایه المراد 4:351.
5- فی سوی (ع) : القول.
6- الوسائل 19:81، الباب 49 من أبواب القصاص فی النفس، وفیه حدیث واحد.
7- الأنعام:164، والزمر:7.
8- السرائر 3:351.
9- کالمحقّق فی الشرائع 4:211، والعلّامه فی المختلف 9:322، والشهید الأوّل فی غایه المراد 4:352.
10- وجّهه الشهید الأوّل فی غایه المراد 4:351.

وفیه: أنّ ذلک یوجب اشتراک المسلمین فیهم؛ لأنّهم فیء، أو اختصاص الإمام علیه السلام بهم، لا اختصاص أولیاء المقتول.

والأجود: الاقتصار علی ما اتّفق علیه الأصحاب ووردت به النصوص من جواز قتله، والعفو، والاسترقاق له، وأخذ ماله.

«وللولیّ استرقاقه إلّاأن یُسلم» قبله «فالقتل لا غیر» لامتناع استرقاق المسلم ابتداءً، وأخذُ ماله باقٍ علی التقدیرین.

«ولو قتل الکافرُ مثلَه ثمّ أسلم القاتل فالدیه» علیه «لا غیر إن کان المقتول ذمّیّاً» لامتناع قتل المسلم بالکافر فی غیر ما استثنی. ولو کان المقتول الکافر غیر ذمّیّ فلا قتل علی قاتله مطلقاً ولا دیه.

«وولد الزنا إذا بلغ وعقل وأظهر الإسلام مسلم، یُقتل به ولد الرشده» - بفتح الراء وکسرها-خلاف ولد الزنا وإن کان لشبهه؛ لتساویهما فی الإسلام. ولو قتله قبل البلوغ لم یُقتل به، وکذا لا یُقتل به المسلم مطلقاً عند من یری أ نّه کافر وإن أظهر الإسلام (1).

«ویُقتل الذمّی بالمرتدّ» فطریّاً کان أم ملّیّاً؛ لأنّه محقون الدم بالنسبه إلیه، لبقاء عُلقه الإسلام. وکذا العکس علی الأقوی؛ لتساویهما فی أصل الکفر، کما یُقتل الیهودی بالنصرانی. أمّا لو رجع الملّی إلی الإسلام فلا قود، وعلیه دیه الذمّیّ.

«ولا یُقتل به المسلمُ» وإن أساء بقتله؛ لأنّ أمره إلی الإمام علیه السلام «والأقرب: أن لا دیه» للمرتدّ مطلقاً بقتل المسلم له «أیضاً» لأنّه بمنزله

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 672


1- مثل ابن إدریس فی السرائر 1:357 حیث حکم بکفر ولد الزنا والظاهر أنّ الحکم ثابت حتّی مع إظهاره الإیمان، کما استظهر ذلک فی الحدائق 5:192.

الکافر الذی لا دیه له، وإن کان قبل استتابه الملّیّ؛ لأنّ مفارقته للکافر بذلک لا یخرجه عن الکفر، ولأنّ الدیه مقدّر شرعیّ فیقف ثبوتها علی الدلیل الشرعیّ، وهو منتفٍ.

ویُحتمل وجوب دیه الذمّیّ؛ لأنّه (1)أقرب منه إلی الإسلام، فلا أقلّ من کون دیته کدیته، مع أصاله البراءه من الزائد. وهو ضعیف.

[3- انتفاء الابوه]

«ومنها: انتفاء الاُبوّه» :

«فلا یُقتل الوالد وإن علا بابنه» وإن نزل لقوله صلی الله علیه و آله: «لا یقاد للابن من أبیه» (2).

والبنت کالابن إجماعاً، أو بطریق أولی. وفی بعض الأخبار عن الصادق علیه السلام «لا یُقتل والد بولده ویُقتل الولد بوالده» (3)وهو شامل للاُنثی. وعُلّل أیضاً بأنّ الأب کان سبباً فی وجود الولد، فلا یکون الولد سبباً فی عدمه (4)وهو لا یتمّ فی الاُمّ.

«ویُعزَّر» الوالد بقتل الولد «ویکفّر. وتجب الدیه» لغیره من الورّاث.

«ویُقتل باقی الأقارب بعضهم ببعض، کالولد بوالده والاُمّ بابنها» والأجداد من قِبَلها، وإن کانت لأب، والجدّات مطلقاً، والإخوه والأعمام، والأخوال، وغیرهم.

ولا فرق فی الوالد بین المساوی لولده فی الدین والحرّیّه والمخالف،

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 673


1- أی المرتدّ.
2- السنن الکبری 8:38 و 39 مع اختلاف یسیر.
3- الوسائل 19:56، الباب 32 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 4.
4- لم نعثر علیه.

فلا یُقتل الأب الکافر بولده المسلم، ولا الأب العبد بولده الحرّ؛ للعموم، ولأنّ المانع شرف الاُبوّه. نعم، لا یقتل الولد المسلم بالأب الکافر، ولا الحرّ بالعبد؛ لعدم التکافؤ.

[4- کمال العقل ]

«ومنها: کمال العقل» :

«فلا یُقتل المجنونُ بعاقلٍ ولا مجنون» سواء کان الجنون دائماً أم أدواراً إذا قتله حال جنونه «والدیه» ثابته «علی عاقلته» لعدم قصده القتلَ فیکون کخطأ العاقل، ولصحیحه محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام قال: «کان أمیر المؤمنین علیه الصلاه والسلام یجعل جنایه المعتوه علی عاقلته خطأً کان أو عمداً» (1).

وکما یعتبر العقل فی طرف القاتل کذا یعتبر فی طرف المقتول، فلو قتل العاقلُ مجنوناً لم یُقتل به، بل الدیه إن کان القتل عمداً أو شبهه، وإلّا فعلی العاقله. نعم، لو صال المجنون علیه ولم یمکنه دفعه إلّابقتله فهدر.

«ولا یقتل الصبیّ ببالغ ولا صبیّ» بل تثبت الدیه علی عاقلته بجعل عمده خطأً محضاً إلی أن یبلغ وإن میّز؛ لصحیحه محمّد بن مسلم عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «عمد الصبیّ وخطؤه واحد» (2)وعنه أنّ علیّاً علیه السلام کان یقول: «عمد الصبیان خطأ نحمله علی العاقله» (3)واعتبر فی التحریر مع البلوغ الرشد (4)ولیس بواضح.

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 674


1- الوسائل 19:307، الباب 11 من أبواب العاقله، الحدیث 1 و 2.
2- الوسائل 19:307، الباب 11 من أبواب العاقله، الحدیث 1 و 2.
3- المصدر المتقدّم، الحدیث 3، وفیه: «یحمل علی العاقله» .
4- التحریر 5:464.

«ویقتل البالغ بالصبیّ» علی أصحّ القولین؛ لعموم (اَلنَّفْسَ بِالنَّفْسِ) (1)وأوجب أبو الصلاح فی قتل البالغ له (2)الدیه کالمجنون (3)لاشتراکهما فی نقصان العقل. ویضعَّف بأنّ المجنون خرج بدلیل خارج وإلّا کانت الآیه متناوله له (4)بخلاف الصبیّ مع أنّ الفرق بینهما متحقّق.

«ولو قتل العاقل» من یثبت علیه بقتله القصاص «ثمّ جُنَّ اقتُصّ منه» ولو حالهَ الجنون؛ لثبوت الحقّ فی ذمّته عاقلاً، فیستصحب کغیره من الحقوق.

[5- ان یکون المقتول محقون الدم ]

«ومنها: أن یکون المقتول محقون الدم» :

أی غیر مباح القتل شرعاً «فمن أباح الشرعُ قتلَه» لزناء أو لواط أو کفر «لم یُقتَل به» قاتلُه وإن کان بغیر إذن الإمام؛ لأنّه مباح الدم فی الجمله وإن توقّفت المباشره علی إذن الحاکم، فیأثم بدونه خاصّه.

والظاهر عدم الفرق بین استیفائه بنوع القتل الذی عیّنه الشارع-کالرجم والسیف-وغیره؛ لاشتراک الجمیع فی الأمر المطلوب شرعاً وهو إزهاق الروح.

«ولو قتل من وجب علیه قصاصٌ غیرُ الولیّ قُتل به» لأنّه محقون الدم بالنسبه إلی غیره.

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 675


1- المائده:45.
2- لم یرد «له» فی (ع) .
3- الکافی:384-385.
4- لم یرد «له» فی (ع) .
«القول فی ما یثبت به القتل»
اشاره

«وهو ثلاثه: الإقرار» به «والبیّنه» علیه «والقَسامه» بفتح القاف وهی الأیمان یُقسَّم علی أولیاء الدم، قاله الجوهری (1).

[1- الاقرار ]

«فالإقرار یکفی فیه المرّه» لعموم «إقرار العقلاء علی أنفسهم جائز» (2)وهو یتحقّق بالمرّه حیث لا دلیل علی اعتبار التعدّد.

وقیل: تعتبر المرّتان (3)وهو ضعیف.

«ویشترط» فیه «أهلیّه المقرّ» بالبلوغ والعقل «واختیاره وحرّیّته» فلا عبره بإقرار الصبیّ والمجنون والمکره والعبد ما دام رقّاً ولو بعضه، إلّاأن یُصدّقه مولاه، فالأقرب القبول؛ لأنّ سلب عبارته هنا إنّما کان لحقّ المولی حیث کان له نصیب فی نفسه، فإذا وافقه زال المانع مع وجود المقتضی، وهو: قبول إقرار العقلاء علی أنفسهم.

ووجه عدم القبول مطلقاً کونه مسلوب أهلیّه الإقرار کالصبیّ والمجنون؛ لأنّ العبودیّه صفه مانعه منه کالصِبا (4)ولأنّ المولی لیس له تعلّق بدم العبد، ولیس له جرحه، ولا قطع شیء من أعضائه فلا یقبل مطلقاً.

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 676


1- صحاح اللغه 5:2010، (قسم) .
2- الوسائل 16:111، الباب 3 من کتاب الإقرار، الحدیث 2.
3- قاله الشیخ فی النهایه:742، وتبعه القاضی فی المهذّب 2:502، وابن إدریس فی السرائر 3:341، وابن سعید فی الجامع للشرائع:577.
4- فی (ر) زیاده: والجنون.

ولا فرق فی ذلک بین القنّ والمدبَّر واُمّ الولد والمکاتب وإن انعتق بعضه کمطلق المبعَّض. نعم، لو أقرّ بقتل یوجب علیه الدیه لزمه منها بنسبه ما فیه من الحرّیّه. ولو أقرّ بالعمد ثمّ کمل عتقه اقتُصّ منه؛ لزوال المانع.

«ویُقبل إقرار السفیه والمفلَّس بالعمد» لأنّ موجَبَه القَوَد وإنّما حُجر علیهما فی المال، فیستوفی منهما القصاص فی الحال.

ولو أقرّا بالخطأ الموجب للمال علی الجانی (1)لم یقبل من السفیه مطلقاً، ویُقبل من المفلَّس لکن لا یشارک المقرَّ له الغرماء علی الأقوی، وقد تقدّم فی بابه (2).

«ولو أقرّ واحدٌ بقتله عمداً، وآخرُ» بقتله «خطأً تخیّر الولیّ» فی تصدیق من شاء منهما وإلزامه بموجب جنایته؛ لأنّ کلّ واحد من الإقرارین سبب مستقلّ فی إیجاب مقتضاه علی المقرِّ به، ولمّا لم یمکن الجمع تخیّر الولیّ وإن جهل الحال کغیره، ولیس له علی الآخر سبیل.

«ولو أقرّ بقتله عمداً فأقرّ آخر ببراءه المقرّ» ممّا أقرّ به من قتله «وأ نّه هو القاتل ورجع الأوّل» عن إقراره «وُدی المقتول من بیت المال» إن کان موجوداً «ودرئ» أی رفع «عنهما القصاص کما قضی به الحسن علیه السلام فی حیاه أبیه» علیّ علیه السلام معلّلاً بأنّ الثانی إن کان ذبح ذاک فقد أحیا هذا، وقد قال اللّٰه عزّ وجلّ: (وَ مَنْ أَحْیٰاهٰا فَکَأَنَّمٰا أَحْیَا اَلنّٰاسَ جَمِیعاً) (3)وقد عمل بالروایه أکثر

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 677


1- فی (ع) : للجانی.
2- تقدّم فی کتاب الإقرار، الجزء الثالث:528.
3- المائده:32.

الأصحاب مع أ نّها مرسله مخالفه للأصل (1)والأقوی تخییر الولیّ فی تصدیق أ یّهما شاء والاستیفاء منه کما سبق.

وعلی المشهور لو لم یکن بیت مال کهذا الزمان أشکل درء القصاص عنهما وإذهاب حقّ المُقَرّ له مع أنّ مقتضی التعلیل ذلک.

ولو لم یرجع الأوّل عن إقراره فمقتضی التعلیل بقاء الحکم أیضاً. والمختار التخییر مطلقاً.

[2- البینه]

«وأمّا البیّنه: فعدلان ذکران» ولا عبره بشهاده النساء منفردات ولا منضمّات ولا بالواحد مع الیمین؛ لأنّ متعلّقهما المال وإن عفا المستحقّ علی مال. وقیل: یثبت بالشاهد والمرأتین الدیه (2)وهو شاذّ (3).

«ولتکن الشهاده صافیهً عن الاحتمال، فلو قال: جَرَحه لم یکف حتّی یقول: مات من جرحه» لأنّ الجرح لا یستلزم الموت مطلقاً.

«ولو قال: أسالَ دمه، تثبت الدامیه (4)» خاصّه؛ لأنّها المتیقّن من إطلاق اللفظ. ثمّ یبقی الکلام فی تعیین الدامیه، فإنّ استیفاءها مشروط بتعیین

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 678


1- وهو أصاله عدم سماع الرجوع بعد الإقرار.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 8:172، ونقله العلّامه عن ابن الجنید فی المختلف 8:455-456، وقال به أبو الصلاح فی الکافی:436، وغیرهم.
3- کما نسبه المحقّق أیضاً فی الشرائع إلی الشذوذ مع ذهاب أکثر الأصحاب إلیه، فراجع المسالک 15:178.
4- هی التی تقطع الجلد وتأخذ اللحم یسیراً.

محلّها، فلا یصحّ بدونه.

«ولا بدّ من توافقهما علی الوصف الواحد» الموجب لاتّحاد الفعل «فلو اختلفا زماناً» بأن شهد أحدهما أ نّه قتله غُدوهً والآخر عَشیّه «أو مکاناً» بأن شهد أحدهما أ نّه قتله فی الدار والآخر فی السوق «أو آلهً» بأن شهد أحدهما أ نّه قتله بالسکّین والآخر بالسیف «بطلت الشهاده» لأنّها شهاده علی فعلین، ولم یقم علی کلّ واحد إلّاشاهدٌ واحدٌ. ولا یثبت بذلک لوث علی الأقوی؛ للتکاذب. نعم، لو شهد أحدهما بإقراره والآخر بالمشاهده لم یثبت وکان لوثاً؛ لإمکان صدقهما وتحقّق الظنّ به.

[3- القسامه]

«وأمّا القسامه: فتثبت مع اللوث. ومع عدمه: یحلف المنکر یمیناً واحده» علی نفی الفعل «فإن نکل» عن الیمین «حلف المدّعی یمیناً واحده» بناءً علی عدم القضاء بالنکول «ویثبت الحقّ» علی المنکر بیمین المدّعی. ولو قضینا بالنکول قُضی علیه به (1)بمجرّده.

«واللوث أماره یُظنّ بها صدق المدّعی» فیما ادّعاه من القتل «کوجود ذی سلاح ملطَّخ بالدم عند قتیل فی دمه» أمّا لو لم یوجد القتیل مُهرَق الدم لم یکن وجود الدم مع ذی السلاح لوثاً «أو» وجد القتیل «فی دار قوم أو قریتهم» حیث لا یطرقها غیرُهم «أو بین قریتین» لا یطرقهما غیر أهلهما «وقربهما» إلیه «سواء» ولو کان إلی إحداهما أقرب اختصّت باللوث. ولو طرق القریه غیر أهلها اعتبر فی ثبوت اللوث مع ذلک ثبوت العداوه بینهم وبینه «وکشهاده العدل» الواحد بقتل المدّعی علیه به «لا الصبیّ ولا الفاسق» والکافر وإن کان مأموناً فی مذهبه.

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 679


1- لم یرد «به» فی (ع) .

«أمّا جماعه النساء والفُسّاق فتفید (1)اللوث مع الظنّ» بصدقهم (2)ویُفهم منه أنّ جماعه الصبیان لا یثبت بهم اللوث. وهو کذلک، إلّاأن یبلغوا حدّ التواتر، وکذا الکفّار، والمشهور (3)حینئذٍ ثبوته بهم. ویُشکل بأنّ التواتر یُثبت القتلَ؛ لأنّه أقوی من البیّنه، واللوث یکفی فیه الظنّ، وهو قد یحصل بدون تواترهم.

«ومن وُجد قتیلاً فی جامع عظیم أو شارع» یطرقه غیرُ منحصر «أو» فی «فلاه أو فی زُحام علی قنطره أو جسر أو بئر أو مصنع» غیر مختصّ بمنحصر «فدیته علی بیت المال» .

«وقدرها» أی قدر القسامه «خمسون یمیناً» باللّٰه تعالی «فی العمد» إجماعاً «والخطأ» علی الأشهر. وقیل: خمسه وعشرون (4)لصحیحه عبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام (5)والأوّل أحوط وأنسب بمراعاه النفس (6).

یحلفها المدّعی مع اللوث إن لم یکن له قوم «فإن کان للمدّعی قوم» والمراد بهم هنا أقاربه وإن لم یکونوا وارثین «حلف کلّ واحد» منهم «یمیناً» إن کانوا خمسین. ولو زادوا عنها اقتصر علی حلف خمسین والمدّعی من

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 680


1- فی (ق) : فبقید.
2- هذه الأحکام مشهورهٌ ومستندها أخبار لا تبلغ حدّ الصحّه. (منه رحمه الله) .
3- فی (ع) و (ش) : فالمشهور.
4- قاله الشیخ فی النهایه:740، والخلاف 5:308، المسأله 4، والقاضی فی المهذّب:500، وابن حمزه فی الوسیله:460.
5- الوسائل 19:119، الباب 11 من أبواب دعوی القتل وما یثبت به، الحدیث الأوّل.
6- فی هامش (ر) : زیاده ما یلی: ولو تعدّد المدّعی علیه فعلی کلّ واحد خمسون علی الأقوی، صحّ.

جملتهم، ویتخیّرون فی تعیین الحالف منهم.

«ولو نقصوا عن الخمسین کرّرت علیهم» أو علی بعضهم حسبما یقتضیه العدد إلی أن یبلغ الخمسین (1)وکذا لو امتنع بعضهم کرّرت علی الباذل متساویاً ومتفاوتاً، وکذا لو امتنع البعض من تکریر الیمین.

«وتثبت القَسامه فی الأعضاء بالنسبه» أی بنسبتها إلی النفس فی الدیه، فما فیه منها الدیه فقسامته خمسون کالنفس، وما فیه النصف فنصفها، وهکذا. . .

وقیل: قَسامه الأعضاء الموجبه للدیه ستّ أیمان، وما نقص عنها فبالنسبه (2)والأقوی الأوّل.

«ولو لم یکن له قَسامه» أی قوم یقسمون-فإنّ القَسامه تُطلق علی الأیمان وعلی المُقْسِم-وعدم القسامه إمّا لعدم القوم، أو وجودهم مع عدم علمهم بالواقعه، فإنّ الحلف لا یصحّ إلّامع علمهم بالحال، أو لامتناعهم عنها تشهّیاً، فإنّ ذلک غیر واجب علیهم مطلقاً «أو امتنع» المدّعی «من الیمین» وإن بذلها قومُه أو بعضُهم «اُحلف المنکر وقومه خمسین یمیناً» ببراءته «فإن امتنع» المنکر من الحلف أو بعضه «اُلزم الدعوی» وإن بذلها قومه-بناءً علی القضاء بالنکول، أو لخصوص (3)هذه المادّه من حیث إنّ أصل الیمین هنا علی المدّعی وإنّما انتقلت إلی المنکر بنکوله-فلا تعود إلیه، کما لا تعود من المدّعی إلی المنکر بعد ردّها علیه.

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 681


1- فی (ع) : خمسین.
2- ذهب إلیه الشیخ فی النهایه:741، والخلاف 5:313، المسأله 12، وتبعه القاضی فی المهذّب 2:501، وابن زهره فی الغنیه:441.
3- فی (ر) : بخصوص.

«وقیل:» والقائل الشیخ فی المبسوط «له ردُّ الیمین علی المدّعی» کغیره من المنکرین «فیکفی» حینئذٍ الیمین «الواحده» کغیره (1)وهو ضعیف؛ لما ذکر (2).

«ویستحبّ للحاکم العظه» للحالف «قبل الأیمان» کغیره بل هنا أولی «وروی السکونی عن أبی عبد اللّٰه: أنّ النبیّ کان یحبس فی تهمه الدم ستّه أیّام، فإن جاء الأولیاء ببیّنه (3)وإلّا خلّی سبیله (4)» وعمل بمضمونها الشیخ (5)والروایه ضعیفه (6)والحبس تعجیل عقوبه لم یثبت موجبها، فعدم جوازه أجود.

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 682


1- المبسوط 7:223.
2- من أنّ أصل الیمین هنا علی المدّعی.
3- لم یرد فی (ق) : الأولیاء ببیّنه.
4- الوسائل 19:121، الباب 12 من أبواب دعوی القتل وما یثبت به، وفیه حدیث واحد، وفیه: فإن جاء أولیاء المقتول بثبتٍ.
5- النهایه:744.
6- لأنّ فی طریقها السکونی وهو ضعیف، راجع فهارس المسالک 16:301.
«الفصل الثانی» «فی قصاص الطرف»
اشاره

والمراد به ما دون النفس وإن لم یتعلّق بالأطراف المشهوره.

[«وموجبه»]

بکسر الجیم أی سببه «إتلاف العضو» وما فی حکمه «بالمتلف غالباً» وإن لم یقصد الإتلاف «أو بغیره» أی غیر المتلف غالباً «مع القصد إلی الإتلاف» کالجنایه علی النفس.

«وشروطه: شروط قصاص النفس» من التساوی فی الإسلام والحرّیّه، أو کون المقتصّ منه أخفض، وانتفاء الاُبوّه، إلی آخر ما فُصّل سابقاً (1)«و» یزید هنا علی شروط النفس اشتراط «التساوی» أی تساوی العضوین المقتصّ به ومنه «فی السلامه» أو (2)عدمها أو کون المقتصّ منه أخفض «فلا تقطع الید الصحیحه بالشلّاء» وهی الفاسده «ولو بذلها» أی بذل الیدَ الصحیحه «الجانی» لأنّ بذله لا یسوّغ قطع ما منع الشارع من قطعه، کما لو بذل قطعَها بغیر قصاص.

«وتقطع» الید «الشلّاء بالصحیحه» لأنّها دون حقّ المستوفی

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 683


1- فی قصاص النفس.
2- فی (ش) : و.

«إلّا إذا خیف» من قطعها «السرایه» إلی النفس؛ لعدم انحسامها (1)فتثبت الدیه حینئذٍ.

وحیث یقطع الشلّاء یقتصر علیها، ولا یضمّ إلیها أرش التفاوت.

«وتُقطع الیمین بالیمین» لا بالیُسری، ولا بالعکس، کما لا تقطع السبّابه بالوسطی ونحوها، ولا بالعکس.

«فإن لم تکن له (2)» أی لقاطع الیمین «یمین فالیسری، فإن لم تکن» له یسری «فالرجل» الیمنی، فإن فقدت فالیسری «علی الروایه» التی رواها حبیب السجستانی عن الباقر علیه السلام (3).

وإنّما أسند الحکم إلیها لمخالفته للأصل من حیث عدم المماثله بین الأطراف، خصوصاً بین الرِجل والید، إلّاأنّ الأصحاب تلقّوها بالقبول، وکثیر منهم لم یتوقّف فی حکمها هنا. وما ذکرناه من ترتّب (4)الرِجلین مشهور، والروایه خالیه عنه، بل مطلقه فی قطع الرجل للید حیث لا یکون للجانی ید.

وعلی الروایه لو قَطع أیدی جماعه قُطعت یداه ورجلاه للأوّل فالأوّل، ثمّ تؤخذ الدیه للمتخلّف.

ولا یتعدّی هذا الحکم إلی غیر الیدین ممّا له یمین ویسار کالعینین والاُذنین، وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الیقین وهو الأخذ بالمماثل. وکذا ما ینقسم إلی أعلی وأسفل کالجفنین والشفتین، لا یؤخذ الأعلی بالأسفل، ولا بالعکس.

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 684


1- أی عدم انقطاع دمها.
2- لم یرد «له» فی (ق) .
3- الوسائل 19:131، الباب 12 من أبواب قصاص الطرف، الحدیث 2.
4- فی (ر) : ترتیب.
[ما یثبت فیه القصاص و ما لایثبت ]

«ویثبت» القصاص «فی الحارصه» من الشجاج (1)«والباضعه والسمحاق والموضحه» وسیأتی تفسیرها (2).

«ویراعی» فی الاستیفاء «الشجّه» العادیه «طولاً وعرضاً» فیستوفی بقدرها فی البُعدین.

«ولا یُعتبر قدر النزول مع صدق الاسم» أی اسم الشجّه المخصوصه - من حارصه وباضعه وغیرها-لتفاوت الأعضاء بالسمن والهزال. ولا عبره باستلزام مراعاه الطول والعرض استیعاب رأس الجانی لصغره دون المجنیّ علیه، وبالعکس. نعم، لا یکمل الزائد عنه من القفا ولا من الجبهه؛ لخروجهما عن موضع الاستیفاء، بل یقتصر علی ما یحتمله العضو ویؤخذ للزائد بنسبه المتخلّف إلی أصل الجرح من الدیه، فیستوفی بقدر ما یحتمله الرأس من الشجّه وینسب الباقی إلی الجمیع، ویؤخذ للفائت بنسبته، فإن کان الباقی ثلثاً فله ثلث دیه تلک الشجّه، وهکذا. . .

«ولا یثبت» القصاص «فی الهاشمه (3)» للعظم «والمنقّله (4)» له «ولا فی کسر العظام لتحقّق التغریر» بنفس المقتصّ منه، ولعدم إمکان استیفاء نحو الهاشمه والمنقّله من غیر زیاده ولا نقصان.

«ویجوز» القصاص «قبل الاندمال» أی اندمال جنایه الجانی؛ لثبوت أصل الاستحقاق «وإن کان الصبر» إلی الاندمال «أولی» حذراً من السرایه الموجبه لتغیّر الحکم.

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 685


1- جمع شجّه، وهی الجراحه فی الرأس خاصّه.
2- یأتی فی الفصل الثالث من کتاب الدیات.
3- یأتی تفسیرهما فی الفصل الثالث من کتاب الدیات.
4- یأتی تفسیرهما فی الفصل الثالث من کتاب الدیات.

وقیل: لا یجوز؛ لجواز السرایه الموجبه للدخول (1)«ولا قصاص إلّابالحدید» لقوله صلی الله علیه و آله: «لا قَوَد إلّابحدید» (2)«فیقاس الجرح» طولاً وعرضاً بخیط وشبهه «ویعلَّم طرفاه» فی موضع الاقتصاص «ثمّ یشقّ من إحدی العلامتین إلی الاُخری» ولا تجوز الزیاده، فإن اتّفقت عمداً اقتصّ من المستوفی، أو خطأً فالدیه ویرجع إلی قوله فیهما بیمینه، أو لاضطراب المستوفی منه فلا شیء؛ لاستنادها إلی تفریطه. وینبغی ربطه علی خشبه ونحوها لئلّا یضطرب حاله الاستیفاء.

«ویؤخَّر قصاص الطرف» من الحرّ والبرد «إلی اعتدال النهار» حذراً من السرایه.

«ویثبت القصاص فی العین» للآیه «ولو کان الجانی بعین واحده» والمجنیّ علیه باثنتین قلعت عین الجانی وإن استلزم عماه، فإنّ الحقّ أعماه (3)ولإطلاق قوله تعالی: (وَ اَلْعَیْنَ بِالْعَیْنِ) (4)ولا ردّ.

«ولو» انعکس بأن «قلع عینه» أی عین ذی العین الواحده «صحیحُ العینین» فأذهب بصره «اقتصّ له بعین واحده» لأنّ ذلک هو المماثل للجنایه.

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 686


1- قاله الشیخ فی المبسوط 7:75.
2- کنز العمّال 15:11، الحدیث 39746، وسنن البیهقی 8:62، وفیهما: «لا قود إلّابحدیده» .
3- هذا لفظ الحدیث عن الباقر علیه السلام قال محمدّ بن قیس قلت له: أعور فقأ عینَ صحیح متعمّداً فقال: تفقأ عینه. قلت: فیکون أعمی. قال: الحقّ أعماه [ الوسائل 19:134، الباب 15 من أبواب قصاص الطرف، الحدیث الأوّل ]. (منه رحمه الله) .
4- المائده:45.

«قیل» والقائل ابن الجنید (1)والشیخ فی أحد قولیه (2)وجماعه (3): «وله مع القصاص» علی ذی العینین «نصف الدیه» لأنّه أذهب بصره أجمع وفیه الدیه، وقد استوفی منه ما فیه نصف الدیه وهو العین الواحده فیبقی له النصف، ولروایه محمّد بن قیس عن الباقر علیه السلام قال: «قضی أمیر المؤمنین علیه الصلاه والسلام فی رجل أعور اُصیبت عینه الصحیحه ففُقئت: أن تُفقأ إحدی عینی صاحبه ویعقل له نصف الدیه، وإن شاء أخذ دیه کامله ویعفو عن عین صاحبه» (4)ومثلها روایه عبد اللّٰه بن الحکم عن الصادق علیه السلام (5).

ونسبه المصنّف الحکم إلی القیل مشعره بردّه أو توقّفه. ومنشؤه قوله تعالی: (وَ اَلْعَیْنَ بِالْعَیْنِ) فلو وجب معها شیء آخر لم یتحقّق ذلک، خصوصاً علی القول بأنّ الزیاده علی النصّ نسخ (6)وأصاله البراءه من الزائد.

وإلیه (7)ذهب جماعه من الأصحاب، منهم المحقّق فی الشرائع (8)والعلّامه

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 687


1- نقله عنه فی المختلف 9:362، ولکن فیه: کانت له الدیه کامله؛ لأنّ الجانی أذهب جمیع بصره.
2- المبسوط 7:146، والنهایه:765-766، وقوله الآخر هو الذی اختاره المصنّف هنا. راجع الخلاف 5:251، المسأله 57.
3- منهم ابن حمزه فی الوسیله:446-447، وسلّار فی المراسم:246، والعلّامه فی المختلف 9:364-365.
4- الوسائل 19:252، الباب 27 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 2، وفیه: «ویعفی عن عین صاحبه» .
5- نفس المصدر، الحدیث 4.
6- اُنظر عدّه الاُصول 2:527.
7- یعنی عدم الردّ وأصاله البراءه.
8- الشرائع 4:236.

فی التحریر (1)مع موافقته فی المختلف (2)للأوّل (3)وتردّده فی باقی کتبه (4).

وللتوقّف وجه وإن کان الأوّل (5)لا یخلو من قوّه، وهو اختیار المصنّف فی الشرح (6).

واُجیب عن الآیه بأنّ «العین» مفرد محلّی فلا یعمّ، والأصل یُعدل عنه للدلیل.

وما قیل: من أنّ الآیه حکایه عن التوراه فلا یلزمنا (7)مندفع بإقرارها فی شرعنا؛ لروایه زراره عن أحدهما علیهما السلام: «إنّها محکمه» (8)ولقوله تعالی بعدها: (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ فَأُولٰئِکَ هُمُ اَلظّٰالِمُونَ) (9)و «مَن» للعموم، والظلم حرام، فترکه واجب، وهو لا یتمّ إلّابالحکم بها.

وقد ینقدح (10)الشکّ فی الثانی باحتمال کونه معطوفاً علی اسم «أنّ» (11)

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 688


1- التحریر 5:511.
2- المختلف 9:365.
3- یعنی ما ذهب إلیه ابن الجنید وجماعه، والمناسب: «للثانی» ولعلّ التعبیر بالأوّل نسبیّ بملاحظه ما ذکره أخیراً فی توجیه منشأ توقّف المصنّف.
4- القواعد 3:639، والإرشاد 2:207.
5- یعنی ما اختاره المصنّف من عدم وجوب ردّ شیء.
6- غایه المراد 4:374.
7- اُنظر کنز العرفان 2:355.
8- التهذیب 10:183-184، الحدیث 718.
9- المائده:45.
10- فی (ع) : یقدح.
11- الواقع فی صدر الآیه: وَ کَتَبْنٰا عَلَیْهِمْ فِیهٰا أَنَّ اَلنَّفْسَ بِالنَّفْسِ. . . . فیکون معنی ذیل الآیه: وَ کَتَبْنٰا عَلَیْهِمْ فِیهٰا أَنَّ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ. . .

فلا یدلّ علی بقائه عندنا لولا النصّ علی کونها مُحکَمَه.

«ولو ذهب ضوء العین مع سلامه الحدقه، قیل (1)» فی طریق الاقتصاص منه بإذهاب بصرها مع بقاء حدقته: «طُرح علی الأجفان» أی أجفان الجانی «قطن مبلول وتُقابل بمرآه محماه مواجهه الشمس (2)» بأن یفتح عینه، ویُکلَّف النظر إلیها «حتّی یذهب الضوء» من عینه «وتبقی الحدقه» .

والقول باستیفائه علی هذا الوجه هو المشهور بین الأصحاب ومستنده روایه رفاعه عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: «أنّ علیّاً علیه السلام فعل ذلک فی من لطم عین غیره فأنزل فیها الماء وأذهب بصرها» (3)وإنّما حکاه قولاً؛ للتنبیه علی عدم دلیل یفید انحصار الاستیفاء فیه، بل یجوز بما یحصل [ به ] (4)الغرض من إذهاب البصر وإبقاء الحدقه بأیّ وجه اتّفق (5)مع أنّ فی طریق الروایه ضعفاً وجهاله (6)یمنع من تعیین ما دلّت علیه وإن کان جائزاً.

«ویثبت» القصاص «فی الشَعر إن أمکن» الاستیفاء المماثل للجنایه

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 689


1- القائل هو العلّامه فی القواعد 3:639، والتحریر 5:511 و 512، وتلخیص المرام:346.
2- فی (ق) ونسخه (ر) من الشرح: للشمس.
3- الوسائل 19:129، الباب 11 من أبواب قصاص الطرف، وفیه حدیث واحد نقل هنا بمضمونه.
4- لم یرد فی المخطوطات.
5- قیل: منه وضع الکافور فی العین. (منه رحمه الله) .
6- فی طریقها ابن فضّال، عن سلیمان الدهّان، والأوّل فطحی (المسالک 10:283) والثانی مجهول.

بأن یُستوفی ما ینبت (1)علی وجه ینبت، وما لا ینبت (2)کذلک، علی وجه لا یتعدّی إلی فساد البشره ولا الشعر زیاده عن (3)الجنایه. وهذا أمر بعید، ومن ثَمَّ منعه جماعه (4)وتوقّف آخرون منهم العلّامه فی القواعد (5).

«ویُقطع ذکر الشابّ بذکر الشیخ، و» ذکر «المختون بالأغلف» والفحل بمسلول الخصیتین؛ لثبوت أصل المماثله، وعدم اعتبار زیاده المنفعه ونقصانها، کما تُقطع ید القویّ بید الضعیف، وعین الصحیح بالأعشی، ولسان الفصیح بغیره. نعم، لا یقطع الصحیح بالعنّین، ویثبت فی العکس.

«وفی الخصیتین وفی إحداهما القصاص إن لم یُخف» بقطع الواحده «ذهابُ منفعه الاُخری» فإن خیف فالدیه. ولا فرق فی جواز الاقتصاص فیهما بین کون الذکر صحیحاً وعدمه؛ لثبوت أصل المماثله.

«وتقطع الاُذن الصحیحه بالصمّاء» لأنّ السمع منفعه اُخری خارجه عن نفس الاُذن، فلیس الأمر کالذَکر الصحیح والعنّین، حتّی لو قطع اُذنه فأزال سمعه فهما جنایتان. نعم، لا تؤخذ الصحیحه بالمخرومه، بل یقتصّ إلی حدّ الخرم ویؤخذ حکومهً الباقی. أمّا الثقب فلیس بمانع.

«والأنف الشامّ بالأخشم» بالمعجمتین وهو الذی لا یشمّ؛ لأنّ منفعه

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 690


1- فی (ع) و (ف) : یثبت.
2- فی (ف) : علی وجه یثبت، وما لا یثبت.
3- فی (ش) و (ر) : علی.
4- منهم: ابن حمزه فی الوسیله:444، وابن زهره فی الغنیه:416، ونقل العلّامه فی المختلف 9:357-358 عن جماعه ثبوت الدیه فیه.
5- القواعد 3:639.

الشمّ خارجه عن الأنف، والخلل حینئذٍ فی الدماغ، لا فیه. وکذا یستوی (1)الأقنی (2)والأفطس (3)والکبیر والصغیر.

«وأحد المنخرین بصاحبه» المماثل له فی الیمین والیسار، کما یعتبر ذلک فی نحوهما من الاُذنین والیدین. وکما یثبت فی جمیعه فکذا فی بعضه، لکن ینسب المقطوع إلی أصله ویؤخذ من الجانی بحسابه؛ لئلّا یستوعب بالبعض أنفَ الصغیر، فالنصف بالنصف، والثلث بالثلث، وهکذا. . .

«ویُقلع السنّ بالسنّ» المماثله کالثنیّه بالثنیّه، والرباعیّه بها، والضِرس (4)به.

وإنّما یُقتصّ إذا لم تَعُد المجنیّ علیها، أو یقضِ أهل الخبره بعودها «ولو عادت السنّ فلا قصاص» کما أ نّه لو قُضی بعودها اُخّر إلی أن یمضی مدّه القضاء، فإن لم تَعُد اقتُصّ وإن عادت بعده؛ لأنّها حینئذٍ هبه جدیده، وعلی هذا فیُقتصّ وإن عادت علی هذا الوجه؛ لأنّها لیست بدلاً عاده، بخلاف ما تقضی العاده بعودها. ولو انعکس الفرض بأن عادت سنّ الجانی بخلاف العاده لم یکن للمجنیّ علیه إزالتها؛ لما ذکر «فإن عادت» السنّ المقضیّ بعودها عاده «متغیّره فالحکومه» وهو الأرش؛ لتفاوت ما بینها (5)صحیحه ومتغیّره کما هی.

«وینتظر بسنّ الصبی» الذی لم تسقط سنّه وینبت بدلها؛ لقضاء العاده

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 691


1- فی (ش) : یستوفی.
2- الأقنی من الاُنوف: ما ارتفع وسط قصبته وضاق منخره.
3- ما انخفض وسط قصبته.
4- یأتی فی کتاب الدیات شرح أقسام الأسنان واسم کلّ منها.
5- فی (ش) ونسخهٍ من (ر) : ما بینهما.

بعودها «فإن لم تعد» علی خلاف العاده «ففیها القصاص، وإلّا فالحکومه» وهو أرش ما بین کونه فاقد السنّ زمن ذهابها وواجدها. ولو عادت متغیّره أو مائله فعلیه الحکومه الاُولی ونقص الثانیه «ولو مات» الصبیّ «قبل الیأس من عودها فالأرش» .

«ولا تقلع سنّ بضِرس» ولا ثنیّه برباعیّه ولا بناب «ولا بالعکس» وکذا یعتبر العلوّ والسفل والیمین والیسار وغیرها من الاعتبارات المماثله.

«ولا أصلیّه بزائده، ولا زائده بزائده (1)مع تغایر المحلّ» بل الحکومه فیهما. ولو اتّحد المحلّ قُلعت «وکلّ عضو وجب القصاص فیه (2)لو فقد انتقل إلی الدیه» لأنّها قیمه العضو حیث لا یمکن استیفاؤه.

«ولو قطع إصبع رَجُلٍ، وید آخر» مناسبه (3)لذات الإصبع «اقتصّ لصاحب الإصبع إن سبق» فی الجنایه؛ لسبق استحقاقه إصبع الجانی قبل تعلّق حقّ الثانی بالید المشتمله علیها «ثمّ» یستوفی «لصاحب الید» الباقی من الید ویؤخذ دیه الإصبع؛ لعدم استیفاء تمام حقّه فیدخل فیما تقدّم من القاعده بوجوب (4)الدیه لکلّ عضو مفقود «ولو بدأ» الجانی «بقطع الید قُطعت یده» للجنایه الاُولی «وألزمه الثانی دیه إصبع (5)لفوات محلّ القصاص» .

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 692


1- فی (ق) : بزیاده.
2- فی (ش) : به.
3- من حیث کونهما یمینین أو یسارین.
4- فی (ش) و (ر) : لوجوب.
5- کذا فی نسخ المتن والشرح، والقیاس: الإصبع.
«الفصل الثالث» «فی اللواحق»

«الواجب فی قتل العمد القصاص، لا أحد الأمرین: من الدیه والقصاص» کما زعمه بعض العامّه (1)لقوله تعالی: (اَلنَّفْسَ بِالنَّفْسِ) (2)وقوله: (کُتِبَ عَلَیْکُمُ اَلْقِصٰاصُ فِی اَلْقَتْلیٰ اَلْحُرُّ بِالْحُرِّ) . . . الآیه (3)وصحیحه الحلبی وعبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام قال: «من قتل مؤمناً متعمّداً قید به، إلّاأن یرضی أولیاء المقتول أن یقبلوا الدیه، فإن رضوا بالدیه وأحبّ ذلک القاتل فالدیه. . .» (4).

«نعم، لو اصطلحا علی الدیه جاز» للخبر، ولأنّ القصاص حقّ فیجوز الصلح علی إسقاطه بمال «ویجوز الزیاده عنها» أی عن الدیه «والنقیصه مع التراضی» أی تراضی الجانی والولیّ؛ لأنّ الصلح إلیهما فلا یتقدّر إلّابرضاهما.

«وفی وجوبها» أی الدیه «علی الجانی بطلب الولیّ وجه» بل قول لابن الجنید (5)«لوجوب حفظ نفسه الموقوف علی بذل الدیه» فیجب مع القدره،

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 693


1- بدایه المجتهد 2:401-402.
2- المائده:45.
3- البقره:178.
4- الوسائل 19:37-38، الباب 19 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 3.
5- حکاه عنه العلّامه فی المختلف 9:274.

ولروایه الفضیل عن الصادق علیه السلام قال: «والعمد هو القود، أو رضا ولیّ المقتول» (1)ولا بأس به. وعلی التعلیل لا یتقدّر بالدیه، بل لو طلب منه أزید وتمکّن منه وجب.

«ولو جنی علی الطرف ومات واشتبه استناد الموت إلی الجنایه فلا قصاص فی النفس» للشکّ فی سببه، بل فی الطرف خاصّه.

«ویستحبّ إحضار شاهدین (2)عند الاستیفاء احتیاطاً» فی إیقاعه علی الوجه المعتبر «وللمنع من حصول الاختلاف فی الاستیفاء» فینکره الولیّ فیُدفع بالبیّنه.

«وتُعتبر الآله» أی تُختبر بوجهٍ یظهر حالها «حذراً من» أن یکون قد وضع المستوفی فیها «السمّ وخصوصاً فی الطَرَف» لأنّ البقاء معه مطلوب والسمّ ینافیه غالباً «فلو حصل منها» أی من الآله المقتصّ بها فی الطرف «جنایه بالسمّ ضمن المقتصّ» إن علم به، ولو کان القصاص فی النفس أساء واستوفی ولا شیء علیه.

«ولا یُقتصّ إلّابالسیف، فیضرب العُنُق لا غیر» إن کان الجانی أبانه، وإلّا ففی جوازه نظر: من صدق استیفاء النفس بالنفس، وزیاده الاستیفاء وبقاء حرمه الآدمی بعد موته. واستقرب فی القواعد المنع (3).

«ولا یجوز التمثیل به» أی بالجانی بأن یقطع بعض أعضائه «ولو کانت جنایته تمثیلاً أو» وقعت «بالتغریق والتحریق والمثقَّل» بل یستوفی فی جمیع ذلک بالسیف.

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 694


1- راجع الوسائل 19:145، الباب الأوّل من أبواب دیات النفس، آخر الحدیث 13، وفیه: «العلاء بن الفضیل» ، وکذا فی المصادر.
2- فی (ر) زیاده: عدلین (شرحاً لا متناً) .
3- القواعد 3:628.

وقال ابن الجنید: یجوز قتله بمثل القتله التی قُتل بها (1)لقوله تعالی: (بِمِثْلِ مَا اِعْتَدیٰ عَلَیْکُمْ) (2)وهو متّجه (3)لولا الاتّفاق علی خلافه.

«نعم، قد قیل» والقائل الشیخ فی النهایه (4)وأکثر المتأخّرین (5)إنّه مع جمع الجانی بین التمثیل بقطع شیء من أعضائه وقتله «یقتصّ» الولیّ منه «فی الطرف، ثمّ یقتصّ فی النفس إن کان الجانی فعل ذلک بضربات» متعدّده؛ لأنّ ذلک بمنزله جنایات متعدّده وقد وجب القصاص بالجنایه الاُولی فیستصحب، ولروایه محمّد بن قیس عن أحدهما علیهما السلام (6)ولو فعل ذلک بضربه واحده لم یکن علیه أکثر من القتل.

وقیل: یدخل قصاص الطرف فی قصاص النفس مطلقاً، ذهب إلیه الشیخ فی المبسوط والخلاف (7)ورواه أبو عبد اللّٰه عن الباقر علیه السلام (8)والأقرب الأوّل.

«ولا یقتصّ بالآله الکالّه» التی لا تقطع أو (9)لا تقتل إلّابمبالغه کثیره؛

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 695


1- حکاه عنه العلّامه فی المختلف 9:444.
2- البقره:194.
3- فی (ع) : متوجّه.
4- النهایه:771.
5- منهم: المحقّق فی الشرائع 4:201-202، والعلّامه فی الإرشاد 2:199، والتحریر 5:433-434، والصیمری فی غایه المرام 4:369.
6- الوسائل 19:82-83، الباب 51 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث الأوّل.
7- المبسوط 7:22، والخلاف 5:163، المسأله 23.
8- الوسائل 19:281، الباب 7 من أبواب دیات المنافع، الحدیث الأوّل. وفیه: عن أبی عبیده الحذّاء عن الباقر علیه السلام.
9- فی (ع) : و.

لئلّا یتعذّب المقتصّ منه، سواء فی ذلک النفس والطرف «فیأثم» المقتصّ «لو فعل» ولا شیء علیه سواه.

«ولا یضمن المقتصّ سرایهَ القصاص» لأنّه فعل سائغ، فلا یتعقّبه ضمان، ولقول الصادق علیه السلام فی حسنه الحلبی: «أ یّما رجل قتله الحدّ والقصاص فلا دیه له» (1)وغیرها.

وقیل: دیته فی بیت المال (2)استناداً إلی خبر ضعیف (3).

«ما لم یتعدّ» حقَّه، فیضمن حینئذٍ الزائد قصاصاً أو دیه.

«واُجره المقتصّ من بیت المال» لأنّه من جمله المصالح «فإن فقد» بیت المال «أو کان هناک» ما هو «أهمّ منه» کسدّ ثغر ودفع عدوٍّ ولم یسع لهما «فعلی الجانی» لأنّ الحقّ لازم له، فتکون مؤونته علیه.

وقیل: علی المجنیّ علیه؛ لأنّه لمصلحته (4).

«ویرثه» أی القصاصَ «وارثُ المال» مطلقاً «إلّاالزوجین» لعموم آیه اُولی الأرحام (5)خرج منه الزوجان بالإجماع، فیبقی الباقی.

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 696


1- الوسائل 19:47، الباب 24 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 9.
2- قال المفید فی المقنعه:743، ومن جلده إمام المسلمین حدّاً فی حقّ من حقوق اللّٰه عزّ وجلّ فمات لم یکن له دیه، فإن جلده حدّاً أو أدباً فی حقوق الناس فمات کان ضامناً لدیته، وتبعه الشیخ فی الاستبصار 4:279، ذیل الحدیث 1056.
3- راجع الوسائل 19:46، الباب 24 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 3. والظاهر أنّ ضعفه بحسن بن صالح بن حیّ الثوری وحاله فی الزیدیّه مشهور، المسالک 16:287.
4- قاله المحقّق فی الشرائع 4:229.
5- الأنفال:75.

«وقیل» : ترثه «العصبه» (1)وهم الأب ومن تقرّب به «لا غیر» دون الإخوه والأخوات من الاُمّ ومن یتقرّب بها من الخؤوله وأولادهم. وفی ثالثٍ یختصّ المنع بالنساء (2)لروایه أبی العبّاس عن الصادق علیه السلام (3)والأوّل أقوی.

«ویجوز للولیّ الواحد المبادره» إلی الاقتصاص من الجانی «من غیر إذن الإمام» لقوله تعالی: (فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً) (4)لأنّه حقّه، والأصل براءه الذمّه من توقّف استیفاء الحقّ علی استئذان غیر المستحقّ «وإن کان استیذانه أولی» لخطره واحتیاجه إلی النظر «وخصوصاً فی قصاص الطرف» لأنّ الغرض معه بقاء النفس، ولموضع الاستیفاء حدود لا یؤمَن من تخطّیها لغیره (5). وذهب جماعه إلی وجوب استیذانه مطلقاً (6)فیعزَّر (7)لو استقلّ، واعتدّ به.

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 697


1- قاله الشیخ فی النهایه:673، وابن زهره فی الغنیه:330، والکیدری فی إصباح الشیعه:371. جاء ذلک کلّه فی إرث الدیه وحکمه وحکم إرث القصاص واحد، کما صرّح به الشهید الثانی، راجع المسالک 15:228.
2- قال به الشیخ فی الاستبصار 4:263، ذیل الحدیث 991، وفی المسالک 5:227 نسب هذا القول إلی المبسوط، ولکن ما فی المبسوط 7:54 خلاف ذلک، بل نسبه إلی جماعه وقوّی القول الأوّل.
3- الوسائل 17:432-433، الباب 8 من موجبات الإرث، الحدیث 6.
4- الإسراء:33.
5- لغیر الإمام.
6- ذهب إلیه المفید فی المقنعه:760، والشیخ فی المبسوط 7:100، والخلاف 5:205، المسأله 80، والعلّامه فی القواعد 3:662، وغیرهم.
7- فی (ع) و (ش) : فیُعذر.

«وإن کانوا جماعه توقّف» الاستیفاء «علی إذنهم أجمع» سواء کانوا حاضرین أم لا؛ لتساویهم فی السلطان، ولاشتراک الحقّ فلا یستوفیه بعضهم، ولأنّ القصاص موضوع للتشفّی ولا یحصل بفعل البعض.

«وقیل» والقائل به جماعه-منهم الشیخ (1)والمرتضی (2)مدّعیین الإجماع-: «للحاضر» من الأولیاء «الاستیفاء» من غیر ارتقاب حضور الغائب ولا استیذانه «ویضمن» المستوفی «حصص الباقین من الدیه» لتحقّق الولایه للحاضر، فیتناوله العموم (3)ولبناء القصاص علی التغلیب، ومن ثَمَّ لا یسقط بعفو البعض علی مال أو مطلقاً، بل للباقین الاقتصاص مع أنّ القاتل قد أحرز بعض نفسه، فهنا أولی.

وتظهر الفائده فی تعزیر المبادر إلیه وعدمه. أمّا قتله فلا؛ لأنّه مَهْدَر (4)بالنسبه إلیه.

«ولو کان الولیّ صغیراً وله أب أو جدّ لم یکن له» أی لولیّه من الأب والجدّ «الاستیفاء إلی بلوغه» لأنّ الحقّ له ولا یعلم ما یریده حینئذٍ، ولأنّ الغرض التشفّی ولا یتحقّق بتعجیله قبلَه، وحینئذٍ فیُحبس القاتل حتّی یبلغ.

«وقیل» والقائل الشیخ وأکثر المتأخّرین (5)«تراعی المصلحه» فإن اقتضت تعجیله جاز؛ لأنّ مصالح الطفل منوطه بنظر الولیّ، ولأنّ التأخیر ربما استلزم تفویت القصاص. وهو أجود.

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 698


1- المبسوط 7:54 و 72، والخلاف 5:179، المسأله 42.
2- الانتصار:533 و 534، المسأله 298.
3- عموم قوله تعالی: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً . الإسراء:33.
4- مصدر میمیّ، وفی (ش) : هدر.
5- قال صاحب الجواهر 42:303: لم نتحقّق ما فی الروضه من نسبه مراعاه المصلحه إلی الشیخ وأکثر المتأخّرین.

وفی حکمه المجنون.

«ولو صالحه بعض» الأولیاء «علی الدیه لم یسقط القَوَد عنه للباقین علی الأشهر» بل لا نعلم فیه خلافاً، وقد تقدّم ما یدلّ علیه، ورواه الحسنُ بن محبوب عن أبی ولّاد عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «فی رجل قُتل وله أبٌ واُمّ وابنٌ، فقال الابن: أنا اُرید أن أقتل قاتل أبی، وقال الأب: أنا أعفو، وقالت الاُمّ: أنا آخذ بالدیه. قال: فلیعط الابن لاُمّ المقتول السدسَ من الدیه، ویُعطی ورثهَ القاتل السدسَ الآخر حقَّ الأب الذی عفا، ولیقتله» (1)وکثیر من الأصحاب لم یتوقّف فی الحکم.

وإنّما نسبه المصنّف إلی الشهره لورود روایات بسقوط القَوَد وثبوت الدیه، کروایه زراره عن الباقر علیه السلام (2).

«و» علی المشهور «یردّون» أی من یرید القود «علیه» أی علی المقتول «نصیبَ المُصالح» من الدیه وإن کان قد صالح علی أقلّ من نصیبه؛ لأ نّه قد ملک من نفسه بمقدار النصیب، فیستحقّ دیته.

«ولو اشترک الأب والأجنبیّ فی قتل الولد اقتُصّ من الأجنبیّ وردّ الأبُ نصفَ الدیه علیه» وکذا لو اشترک المسلم والکافر فی قتل الذمّی، فیقتل الکافر إن شاء الولیّ ویردّ المسلم نصف دیته «وکذا الکلام فی» اشتراک «العامد والخاطئ» فإنّه یجوز قتل العامد بعد أن یردّ علیه نصف دیته «والرادّ هنا العاقله» عاقله الخاطئ لو کان الخطأ محضاً، ولو کان شبیه عمد فالخاطئ.

«ویجوز للمحجور علیه» للسفه والفلس «استیفاء القصاص إذا کان

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 699


1- الوسائل 19:83، الباب 52 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث الأوّل.
2- الوسائل 19:86، الباب 54 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 3.

بالغاً عاقلاً» لأنّ القصاص لیس بمال، فلا یتعلّق به الحجر فیهما ولأ نّه موضوع للتشفّی وهو أهل له. ویجوز له العفو أیضاً عنه والصلح علی مال، لکن لا یدفع إلیه.

«وفی جواز استیفاء» ولیّ المقتول مدیوناً «القصاصَ من دون ضمان الدین علی المیّت قولان» أصحّهما الجواز (1)لأنّ موجَب العمد القصاص، وأخذ الدیه اکتساب، وهو غیر واجب علی الوارث فی دین مورّثه، ولعموم الآیه (2).

وذهب الشیخ (3)وجماعه (4)إلی المنع استناداً إلی روایات (5)مع سلامه سندها لا تدلّ علی مطلوبهم.

«ویجوز التوکیل فی استیفائه» لأنّه من الأفعال التی تدخلها النیابه؛ إذ لا تعلّق لغرض الشارع فیه بشخص (6)معیَّن «فلو عزله» الموکّل «واقتصّ» الوکیل «ولمّا یعلم» بالعزل «فلا شیء» علیه من قصاص ولا دیه؛ لأنّ الوکیل لا ینعزل إلّامع علمه بالعزل کما تقدّم (7)فوقع استیفاؤه موقعه.

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 700


1- قاله ابن إدریس فی السرائر 2:48-49، والمحقّق فی الشرائع 4:231، والعلّامه فی التحریر 5:496، والإرشاد 2:199.
2- عموم قوله تعالی: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً . الإسراء:33.
3- النهایه:309، والمبسوط 7:56.
4- منهم: أبو الصلاح فی الکافی:332، وابن زهره فی الغنیه:241، والکیدری فی إصباح الشیعه:285.
5- الوسائل 19:92، الباب 59 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث الأوّل. و 13:112، الباب 24 من أبواب الدین والقرض، الحدیث 1 و 2.
6- فی (ع) و (ر) : لشخص.
7- تقدّم فی کتاب الوکاله.

أمّا لو عفا الموکّل فاستوفی الوکیل بعدَه قبل العلم فلا قصاص أیضاً، لکن علیه الدیه؛ لمباشرته وبطلان وکالته بالعفو، کما لو اتّفق الاستیفاء بعد موت الموکّل أو خروجه عن أهلیّه الوکاله. ویرجع بها علی الموکّل؛ لغروره بعدم إعلامه بالعفو. وهذا یتمّ مع تمکّنه من الإعلام، وإلّا فلا غرور. ویحتمل حینئذٍ عدم وجوبها علی الوکیل؛ لحصول العفو بعد وجود سبب الهلاک، کما لو عفا بعد رمی السهم.

«ولا یقتصّ من الحامل حتّی تضع» وترضعه اللباء مراعاهً لحقّ الولد «ویُقبل قولها فی الحمل وإن لم تشهد القوابل» به؛ لأنّ له أمارات قد تخفی علی غیرها وتجدها من نفسها، فتنتظر المخیّله (1)إلی أن تستبین الحال.

وقیل: لا یقبل قولها مع عدم شهادتهنّ (2)لأصاله عدمه، ولأنّ فیه دفعاً للولیّ عن السلطان الثابت له بمجرّد الاحتمال. والأوّل أجود.

ولا یجب الصبر بعد ذلک إلّاأن تتوقّف حیاه الولد علی إرضاعها، فینتظر مقدار ما تندفع حاجته.

«ولو هلک قاتل العمد، فالمرویّ» عن الباقر والصادق علیهما السلام (3)«أخذُ الدیه من ماله، وإلّا» یکن له مال «فمن الأقرب» إلیه «فالأقرب» وإنّما نسب الحکم إلی الروایه؛ لقصورها عنه من حیث السند، فإنّهما روایتان فی إحداهما ضعف (4)

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 701


1- بتشدید الیاء بصیغه الفاعل والمفعول. ویجوز تخفیفه مع فتح المیم، مأخوذه من الخیال بمعنی الظنّ.
2- قوّاه فی المبسوط 7:59، وجعل القول الأوّل أحوط.
3- یأتی تخریجها.
4- الوسائل 19:303، الباب 4 من أبواب العاقله، الحدیث الأوّل وفیه: «أخذت الدیه من ماله» . وفی طریقها أبو بصیر وهو مشترک بین الثقه والضعیف، راجع المسالک 16:300.

وفی الاُخری إرسال (1)لکن عمل بهما جماعه (2)بل قیل: إنّه إجماع (3)ویؤیّده قوله صلی الله علیه و آله: «لا یطلّ (4)دم امرء مسلم» (5)وذهب ابن إدریس إلی سقوط القصاص لا إلی بدل؛ لفوات محلّه بل ادّعی علیه الإجماع (6)وهو غریب.

واعلم أنّ الروایتین دلّتا علی وجوب الدیه علی تقدیر هرب القاتل إلی أن مات، والمصنّف جعل متعلّق المرویّ هلاکه مطلقاً، ولیس کذلک، مع أ نّه فی الشرح أجاب عن حجّه المختلف-بوجوب الدیه من حیث إنّه فوّت العوض مع مباشره إتلاف المعوَّض فیضمن البدل-بأ نّه لو مات فجأه أو لم یمتنع من القصاص ولم یهرب حتّی مات لم یتحقّق منه تفویت. قال: اللهمّ إلّاأن تخصّص الدعوی بالهارب فیموت، وبه نطقت الروایات وأکثرُ کلام الأصحاب (7)وهذا مخالف لما أطلقه هنا کما لا یخفی.

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 702


1- هذا بناءً علی أنّ المراد ب «أبی جعفر» الراوی عنه ابن أبی نصر هو الباقر علیه السلام-کما صرّح بذلک آنفاً-فإنّ ابن أبی نصر لم یدرک الباقر علیه السلام. ویحتمل أن یکون المراد من أبی جعفر هو الجواد علیه السلام. راجع الوسائل المصدر المتقدّم: الحدیث 3.
2- منهم: الشیخ فی النهایه:736، والقاضی فی المهذّب 2:457، والعلّامه فی المختلف 9:287.
3- قاله ابن زهره فی الغنیه:405.
4- فی (ش) : لا یبطل.
5- التهذیب 10:167، الحدیث 663، والفقیه 4:100-101، الحدیث 5179، وفیهما: عن علیّ علیه السلام.
6- السرائر 3:330.
7- غایه المراد 4:319.
کتاب الدیات
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 703

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 704

«کتاب الدیات»

جمع دیه، والهاء عوض من «واو» فاء الکلمه، یقال: ودیت القتیل: أعطیت دیته.

«وفیه فصول» أربعه:

الفصل «الأوّل» «فی مورد الدیه»
اشاره

الفصل «الأوّل» «فی مورد الدیه» (1)

بفتح المیم، وهو موضع ورودها مجازاً، والمراد بیان ما تجب فیه الدیه من أنواع القتل «إنّما تثبت الدیه بالأصاله فی الخطأ» المحض «وشبهه» وهو العمد الذی یُشبه الخطأ. واحترز بالأصاله عمّا لو وجبت صلحاً، فإنّها تقع حینئذٍ عن العمد.

«فالأوّل» وهو الخطأ المحض «مثل أن یرمی حیواناً فیصیب إنساناً،

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 705


1- لم یرد «الفصل» فی (ش) و (ر) .

أو إنساناً معیَّناً فیصیب غیره» ومرجعه إلی عدم قصد الإنسان أو الشخص. والثانی لازم للأوّل.

«والثانی» وهو الخطأ الشبیه بالعمد وبالعکس: أن یقصدهما بما لا یقتل غالباً وإن لم یکن عدواناً «مثل أن یضرب للتأدیب» ضرباً لا یقتل عاده «فیموت» المضروب.

[الضابط فی العمد و الخطاء]

«والضابط» فی العمد وقسیمیه: «أنّ العمد» هو «أن یتعمّد الفعل والقصد» بمعنی أن یقصد قتل الشخص المعیّن. وفی حکمه تعمّد الفعل دون القصد إذا کان الفعل ممّا یقتل غالباً کما سبق (1).

«والخطأ المحض أن لا یتعمّد فعلاً ولا قصداً» بالمجنیّ علیه وإن قصد الفعل فی غیره.

«و» الخطأ «الشبیه» بالعمد «أن یتعمّد الفعل» ویقصد إیقاعه بالشخص المعیّن «ویُخطئ فی القصد» إلی القتل أی لا یقصده مع أنّ الفعل

[موجبات الضمان]

لا یقتل غالباً «فالطبیب یضمن فی ماله ما یتلف بعلاجه» نفساً وطرفاً؛ لحصول التلف المستند إلی فعله و «لا یطلّ دمُ امرئ مسلم» (2)ولأ نّه قاصد إلی الفعل مخطئ فی القصد، فکان فعله شبیه عمد «وإن احتاط واجتهد وأذِن المریضُ» لأنّ ذلک لا دخل له فی عدم الضمان هنا؛ لتحقّق الضمان مع الخطأ المحض، فهنا أولی وإن اختلف الضامن (3).

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 706


1- سبق فی کتاب القصاص، الصفحه 400-404.
2- التهذیب 10:167، الحدیث 663، والفقیه 4:100-101، الحدیث 5179، والوسائل 19:53، الباب 29 من أبواب القصاص فی النفس، ذیل الحدیث الأوّل، و 303، الباب 4 من أبواب العاقله، ذیل الحدیث الأوّل، إلّاأنّ لفظ الحدیث: لا یبطل.
3- فإنّ الخطأ المحض یکون الضامن هو العاقله وهنا الطبیب (هامش ر) .

وقال ابن إدریس: لا یضمن مع العلم والاجتهاد؛ للأصل، ولسقوطه بإذنه، ولأ نّه فعل سائغ شرعاً فلا یستعقب ضماناً (1).

وفیه: أنّ أصاله البراءه تنقطع بدلیل الشغل، والإذن فی العلاج لا فی الإتلاف، ولا منافاه بین الجواز والضمان، کالضارب للتأدیب، وقد رُوی أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام ضمَّن ختّاناً قطع حشفه غلام (2)والأولی الاعتماد علی الإجماع، فقد نقله المصنّف فی الشرح (3)وجماعه (4)لا علی الروایه؛ لضعف سندها بالسکونی.

«ولو أبرأه» المعالَجُ من الجنایه قبل وقوعها «فالأقرب الصحّه» لمسیس الحاجه إلی مثل ذلک؛ إذ لا غنی عن العلاج، وإذا عرف الطبیب أ نّه لا مخلص له عن الضمان توقّف عن العمل مع الضروره إلیه، فوجب فی الحکمه شرع الإبراء دفعاً للضروره. ولروایه السکونی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام قال: «قال أمیر المؤمنین علیه السلام: من تطبَّب أو تبیطر فلیأخذ البراءه من ولیّه وإلّا فهو ضامن» (5)وإنّما ذکر الولیّ؛ لأنّه هو المطالب علی تقدیر التلف، فلمّا شُرع الإبراء قبل الاستقرار صُرف إلی من یتولّی المطالبه. وظاهر العباره أنّ المبرئ المریضُ. وحکمه کذلک؛ للعلّه الاُولی. ویمکن تکلّف إدخاله فی الولیّ (6)

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 707


1- لم نعثر علیه بعینه، وانظر السرائر 3:373.
2- الوسائل 19:195، الباب 24 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 2.
3- غایه المراد 4:448، نقله عن النکت.
4- منهم السیّد ابن زهره فی الغنیه:410-411، والمحقّق فی نکت النهایه 3:421.
5- الوسائل 19:194، الباب 24 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل.
6- المذکور فی الخبر، بأن یقال: إنّه ولیّ نفسه؛ لأنّه یتولّی المطالبه إذا کانت الجنایه غیر القتل.

و (1)لأنّ المجنیّ علیه إذا أذن فی الجنایه سقط ضمانها، فکیف بإذنه فی المباح المأذون فی فعله؟

ولا یخفی علیک: ضعف هذه الأدلّه، فإنّ الحاجه لا تکفی فی شرعیّه الحکم بمجرّدها مع قیام الأدلّه علی خلافه. والخبر سکونیّ (2)مع أنّ البراءه حقیقه لا تکون إلّابعد ثبوت الحقّ؛ لأنّها إسقاط ما فی الذمّه من الحقّ. وینبّه علیه أیضاً أخذها من الولیّ؛ إذ لا حقّ له قبل الجنایه. وقد لا یصار (3)إلیه بتقدیر عدم بلوغها القتل إذا أدّت إلی الأذی. ومن ثَمَّ ذهب ابن إدریس إلی عدم صحّتها قبلَه (4)وهو حسن.

«والنائم یضمن» ما یجنیه «فی مال العاقله» لأنّه مخطئ فی فعله وقصده، فیکون خطأً محضاً.

«وقیل» والقائل الشیخ رحمه الله: إنّه یضمنه «فی ماله» (5)جعلاً له من باب الأسباب، لا الجنایات. والأقوی الأوّل، اطّراداً للقاعده.

«وحامل المتاع یضمن لو أصاب به إنساناً فی ماله» أمّا أصل الضمان فلاستناد تلفه إلی فعله. وأمّا کونه فی ماله فلقصده الفعل الذی هو

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 708


1- فی (ف) و (ش) : أو.
2- فی التعبیر إشاره إلی ضعفه.
3- فی (ع) و (ف) ونسخه بدل (ر) : لا یصیر. وفی هامش (ع) ما یلی: یصار ظ، فی النسخه الأصل التی کانت بخطّ الشارح رحمه الله کان هذا اللفظ مشتبهاً بین یصیر ویصار.
4- راجع ما حکاه عن ابن إدریس فی التنقیح الرائع 4:470.
5- النهایه:758.

سبب الجنایه.

ویشکل إذا لم یقصد الفعل بالمجنیّ علیه، فإنّه حینئذٍ یکون خطأً محضاً کما مرّ (1)إلّاأ نّهم أطلقوا الحکم (2)هنا.

«وکذا» یضمن «المُعنِّف بزوجته جماعاً» قبلاً أو دبراً «أو ضمّاً فیجنی» علیها فی ماله أیضاً. وهو واضح؛ لقصده الفعل، وإنّما أخطأ فی القصد. وکذا القول فی الزوجه لو أعنفت به.

وللشیخ قول بأ نّهما إن کانا مأمونین فلا شیء علیهما، وإن کانا متّهمین فالدیه (3)استناداً إلی روایه مرسله (4)والأقوی الأوّل؛ لروایه سلیمان بن خالد عن الصادق علیه السلام (5)ولتحقّق الجنایه ولیست بخطأ محض. ونفی التهمه ینفی العمد، لا أصل القتل.

«والصائح بالطفل أو المجنون أو المریض» مطلقاً «أو الصحیح علی حین غفله» یضمن فی ماله أیضاً؛ لأنّه خطأ مقصود.

«وقیل» والقائل الشیخ فی المبسوط (6): إنّ الضامن «عاقلته»

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 709


1- مرّ فی الصفحه 458.
2- مستند الإطلاق روایهٌ [ الوسائل 19:188-189، الباب 16 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل ] فی طریقها سهل بن زیاد، فهی مطرحهٌ ویرجع فی الحکم إلی القواعد المقرّره. (منه رحمه الله) .
3- النهایه:758.
4- وهی مرسله یونس عن بعض أصحابنا، راجع الوسائل 19:202، الباب 31 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 4. راجع المسالک 15:331.
5- المصدر المتقدّم:201، الحدیث الأوّل.
6- المبسوط 7:158.

جعلاً له من قبیل الأسباب. وهو ضعیف (1)ولأنّ ضمان الغیر جنایه غیره علی خلاف الأصل، فلا یصار إلیه بمثل ذلک.

ولو کان الصیاح بالصحیح الکامل علی غیر غفله فلا ضمان؛ لأنّه لیس من أسباب الإتلاف، بل هو اتّفاقی لا بسبب الصیحه، إلّاأن یعلم استناده إلیها، فالدیه.

«والصادم» لغیره «یضمن فی ماله دیه المصدوم» لاستناد التلف إلیه مع قصد الفعل «ولو مات الصادم فهدر» لموته بفعل نفسه إن کان المصدوم فی ملکه أو مباح أو طریق واسع.

«ولو وقف المصدوم فی موضع لیس له الوقوف» فیه فمات الصادم بصدمه «ضمن» المصدومُ «الصادمَ» لتعدّیه بالوقوف فیما لیس له الوقوف فیه «إذا لم یکن له» أی (2)للصادم «مندوحه» فی العدول عنه کالطریق الضیّق.

«ولو تصادم حرّان فماتا فلورثه کلّ» واحد منهما «نصف دیته، ویسقط النصف» لاستناد موت کلّ منهما إلی سببین: أحدهما من فعله والآخر من غیره، فیسقط ما قابل فعله، وهو النصف.

«ولو کانا فارسین» بل مطلق الراکبین «کان علی کلّ منهما» مضافاً إلی نصف الدیه «نصف قیمه فرس الآخر» إن تلفت بالتصادم «ویقع

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 710


1- قال فی المسالک فی وجه الضعف: لظهور کونه مستنداً إلی فعله المقصود، والخطأ فی قصد القتل، راجع 15:332.
2- لم یرد «له، أی» فی (ع) و (ف) .

التقاصّ» فی الدیه والقیمه، ویرجع صاحب الفضل.

هذا إذا استند الصدم إلی اختیارهما. أمّا لو غلبتهما الدابّتان احتمل کونه کذلک، إحالهً علی رکوبهما مختارین فکان السبب من فعلهما، وإهدار الهالک إحالهً علی فعل الدابّتین.

ولو کان أحدهما فارساً والآخر راجلاً، ضمن الراجل نصف دیه الفارس ونصف قیمه فرسه، والفارس نصف دیه الراجل.

ولو کانا صبیّین والرکوب منهما فنصف دیه کلّ علی عاقله الآخر؛ لأنّ فعلهما خطأ مطلقاً، وکذا لو أرکبهما ولیّهما. ولو أرکبهما أجنبیّ ضمن دیتهما معاً.

«ولو کانا عبدین بالغین فهدر» لأنّ نصیب کلّ منهما هدر، وما علی صاحبه فات بموته لا یضمنه المولی. ولو مات أحدهما خاصّه تعلّقت قیمته برقبه الحیّ. فإن هلک قبل استیفائها منه فاتت؛ لفوات محلّها. ولو کان أحدهما حرّاً والآخر عبداً فماتا، تعلّقت نصف دیه الحرّ برقبه العبد، وتعلّقت نصف قیمه العبد بترکه الحرّ فیتقاصّان. ولو مات أحدهما خاصّه تعلّقت جنایته بالآخر، کما مرّ.

«ولو قال الرامی حَذارِ» - بفتح الحاء وکسر آخره مبنیّاً علیه - هذا هو الأصل فی الکلمه، لکن ینبغی أن یراد هنا ما دلّ علی معناها «فلا ضمان» مع سماع المجنیّ علیه؛ لما روی من حکم أمیر المؤمنین علیه الصلاه والسلام فیه وقال: «قد أعذَرَ من حذّر» (1)ولو لم یقل: «حَذارِ»

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 711


1- الوسائل 19:50، الباب 26 من أبواب القصاص فی النفس، وفیه حدیث واحد.

أو قالها فی وقت لا یتمکّن المرمیّ من الحذر، أو لم یسمع، فالدیه علی عاقله الرامی.

«ولو وقع من عِلْوٍ علی غیره» قاصداً للوقوع علیه «ولم یقصد القتل فقتل فهو شبیه عمد» یلزمه الدیه فی ماله «إذا کان الوقوع لا یقتل غالباً» وإلّا فهو عامد «وإن وقع مضطرّاً» إلی الوقوع «أو قصد الوقوع علی غیره» أو لغیر ذلک «فعلی العاقله» دیه جنایته؛ لأنّه خطأ محض، حیث لم یقصد الفعل الخاصّ المتعلّق بالمجنیّ علیه وإن قصد غیره.

«أمّا لو ألقته الریح أو زلق» فوقع بغیر اختیاره «فهدر جنایته» علی غیره «ونفسه» وقیل: تؤخذ دیه المجنیّ علیه من بیت المال (1).

«ولو دفع» الواقع من إنسان غیره (2)«ضمنه الدافع وما یجنیه» لکونه سبباً فی الجنایتین (3).

وقیل: دیه الأسفل علی الواقع ویرجع بها علی الدافع (4)لصحیحه عبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام (5)والأوّل أشهر.

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 712


1- القائل هو العلّامه فی التحریر [ 5:535 ]. (منه رحمه الله) .
2- هذه من العبارات المشکله، قال بعض المحشّین: والأولی جعل «الواقع» منصوباً و «من إنسان» بیاناً له و «غیره» فاعلاً لدَفَع. وقال آخر: الأظهر أن یُقرأ «دفع» مجهولاً و «الواقع» بالرفع علی أن یکون مفعولاً له یقوم مقام فاعله، ویجعل قوله: «من إنسان غیره» متعلّقاً بدفع، راجع هوامش (ر) .
3- فی (ف) : فی الجانبین.
4- قاله الشیخ فی النهایه:758.
5- الوسائل 19:41، الباب 21 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث الأوّل.
«وهنا مسائل»
«الاُولی» : «من دعا غیره لیلاً فأخرجه من منزله»

بغیر سؤاله «فهو ضامن له إن وُجد مقتولاً، بالدیه علی الأقرب» .

أمّا ضمانه فی الجمله: فهو موضع وفاق، ورواه عبد اللّٰه بن میمون عن الصادق علیه السلام قال: «إذا دعا الرجل أخاه باللیل فهو ضامن له حتّی یرجع إلی بیته» (1)ورواه عبد اللّٰه بن المقدام (2)عنه علیه السلام فی حدیث طویل، وفیه قال: «قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله: کلّ من طرق رجلاً آناء اللیل فأخرجه من منزله، فهو له ضامن، إلّا أن یقیم البیّنه أ نّه ردّه إلی منزله» (3).

وأمّا ضمانه بالدیه: فللشکّ فی موجب القصاص فینتفی؛ للشبهه. والضمان المذکور فی الأخبار یتحقّق بضمان الدیه؛ لأنّها بدل النفس.

وأمّا تخصیصه الضمانَ بما لو وُجِد مقتولاً، فلأصاله البراءه من الضمان دیه ونفساً حتّی یتحقّق سببه، وهو فی غیر حاله القتل مشکوک فیه.

«ولو وُجد میتاً ففی الضمان نظر» من إطلاق الأخبار وفتوی الأصحاب (4)ضمانَه الشامل لحاله الموت بل للشکّ فیه، ومن أصاله البراءه

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 713


1- المصدر السابق:37، الباب 18، الحدیث 2، وفیه: (بلیلٍ) .
2- کذا فی النسخ، وفی الکافی والتهذیب والوسائل: عمرو بن أبی المقدام.
3- الوسائل 19:36، الباب 18 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث الأوّل.
4- سیأتی تفصیلها.

والاقتصار فی الحکم المخالف للأصل علی موضع الیقین وهو القتل، ولأ نّه مع الموت لم یوجد أثر القتل ولا لوث ولا تهمه، وعلی تقدیرها فحکمه حکم اللوث، لا أ نّه یوجب الضمان مطلقاً. وإلی الضمان ذهب الأکثر، بل حکموا به مع اشتباه حاله.

ثمّ اختلفوا فی أنّ ضمانه مطلقاً هل هو بالقَوَد، أو بالدیه؟ فذهب الشیخ (1)وجماعه (2)إلی ضمانه بالقَوَد إن وُجد مقتولاً إلّاأن یقیم البیّنه علی قتل غیره له، والدیه إن لم یُعلم قتله.

واختلف کلام المحقّق فحکم فی الشرائع بضمانه بالدیه إن وُجِد مقتولاً وعدم الضمان لو وُجد میّتاً (3)وفی النافع بضمانه بالدیه فیهما (4)وکذلک العلّامه فحکم فی التحریر بضمان الدیه مع فقده أو قتله حیث لا یُقیم البیّنه به علی غیره، وبعدمها لو وُجد میّتاً (5)وفی المختلف بالدیه مع فقده، وبالقَوَد إن وُجِد مقتولاً مع التهمه والقسامه، إلّاأن یقیم البیّنه علی غیره، وبالدیه إن وُجِد میّتاً مع دعواه موته حتف أنفه ووجود اللوث وقَسامهِ الوارث (6)وتوقّف فی القواعد والإرشاد (7)

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 714


1- النهایه:756-757.
2- کالمفید فی المقنعه:746، وسلّار فی المراسم:242-243، وابن حمزه فی الوسیله:454.
3- الشرائع 4:252.
4- المختصر:305.
5- التحریر 5:563-564.
6- المختلف 9:343.
7- القواعد 3:653، والإرشاد 2:224.

فی الضمان مع الموت.

والأجود فی هذه المسأله: الاقتصار بالضمان علی موضع الوفاق (1)لضعف أدلّته، فإنّ فی سند الخبرین من لا تثبت عدالته (2)والمشترک بین الضعیف والثقه (3)وأصالهُ البراءه تدلّ علی عدم الضمان فی موضع الشکّ، مع مخالفه حکم المسأله للأصل من ضمان الحرّ بإثبات الید علیه.

واللازم من ذلک: ضمانُه بالدیه إن وُجد مقتولاً ولا لوث هناک، وإلّا فبموجب ما اُقسم علیه الولیّ من عمد أو خطأ، ومع عدم قَسامته یقسم المُخرج. وعدمُ ضمانه إن وجد میّتاً؛ للشکّ مع احتمال موته حتف أنفه. ومن یعتمد الأخبار یلزمه الحکم بضمانه مطلقاً إلی أن یرجع؛ لدلالتها علی ذلک.

ثمّ یحتمل کونه القَوَد مطلقاً (4)لظاهر الروایه (5)والدیه؛ لما مرّ (6)والتفصیل (7).

ولا فرق فی الداعی بین الذکر والاُنثی والکبیر والصغیر والحرّ والعبد؛ للعموم أو الإطلاق (8)ولا بین أن یُعلم سبب الدعاء وعدمه، ولا بین أن یقتل بسبب

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 715


1- وهو إن وُجد مقتولاً.
2- المراد به «محمّد بن الفضیل» الراوی عن أبی المقدام، فإنّه ضعیف، المسالک 16:296.
3- المراد به ظاهراً «جعفر بن محمّد» الراوی عن عبد اللّٰه بن میمون فإنّه مشترک بین جماعه. راجع جامع الرواه 1:156.
4- سواء وجد مقتولاً أم میّتاً أو غیر معلوم.
5- تقدّمت فی الصفحه 465.
6- من أ نّها بدل النفس مع الشکّ فی موجب القود، راجع الصفحه 465.
7- القَوَد إن وُجد مقتولاً، والدیه إن وُجد میّتاً.
8- العموم الوارد فی خبر عمرو بن أبی المقدام، والإطلاق الوارد فی خبر عبد اللّٰه بن میمون.

الدعاء وعدمه، ولا فی المنزل بین البیت وغیره.

ویختصّ الحکم باللیل، فلا یضمن المخرج نهاراً. وغایه الضمان وصوله إلی منزله وإن خرج بعد ذلک.

ولو ناداه وعرض علیه الخروج مخیّراً له من غیر دعاء، ففی إلحاقه بالإخراج نظر، وأصاله البراءه تقتضی العدم، مع أنّ الإخراج والدعاء لا یتحقّق بمثل ذلک.

«ولو کان إخراجه بالتماسه الدعاء فلا ضمان» لزوال التهمه حینئذٍ وأصاله البراءه. ویحتمل الضمان؛ لعموم النصّ والفتوی (1)وتوقّف المصنّفُ فی الشرح هنا وجعل السقوط احتمالاً (2)وللتوقّف مجال حیث یُعمل بالنصّ وإلّا فعدم الضمان أقوی. نعم، لا ینسحب الحکم لو دعا غیرَه فخرج هو قطعاً؛ لعدم تناول النصّ والفتوی له.

ولو تعدّد الداعی اشترکوا فی الضمان حیث یثبت قصاصاً ودیهً، کما لو اشترکوا فی الجنایه. ولو کان المدعوّ جماعه ضمن الداعی مطلقاً کلَّ واحد منهم باستقلاله، علی الوجه الذی فصّل (3).

«الثانیه» : «لو انقلبت الظئر»

- بکسر الظاء المُشاله فالهمز ساکناً-المرضعه غیرَ

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 716


1- اُنظر الفتاوی الوارده فی الصفحه 466.
2- غایه المراد 4:460.
3- من القصاص والدیه وغیرهما.

ولدها «فقتلت الولدَ» بانقلابها نائمه «ضمنته فی مالها إن کان» فعلها المظاءره وقع «للفخر» به «وإن کان للحاجه» والضروره إلی الاُجره والبرّ «فهو» أی الضمان لدیته «علی عاقلتها» .

ومستند التفصیل: روایه عبد الرحمن بن سالم عن الباقر علیه السلام قال: «أ یّما ظِئرُ قوم قتلت صبیّاً لهم وهی نائمه فانقلبت علیه فقتلته، فإنّما علیها الدیه فی مالها خاصّه إن کانت إنّما ظاءرت طلبَ العزّ والفخر، وإن کانت إنّما ظاءرت من الفقر فإنّ الدیه علی عاقلتها» (1)وفی سند الروایه ضعف أو جهاله (2)تمنع من العمل بها وإن کانت مشهوره، مع مخالفتها للأصل (3)من أنّ قتل النائم خطأً علی العاقله أو فی ماله علی ما تقدّم (4)والأقوی أنّ دیته علی العاقله مطلقاً.

«ولو أعادت الولد فأنکره أهله صُدّقت» لصحیحه الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (5)ولأ نّها أمینه «إلّامع کذبها» یقیناً «فیلزمها الدیه حتّی تحضره أو من یحتمله» لأنّها لا تدّعی موته وقد تسلّمته فیکون فی ضمانها. ولو ادّعت الموت فلا ضمان. وحیث تُحضِر من یحتمله یُقبل وإن کَذِبت سابقاً؛ لأ نّها أمینه لم یُعلم کذبها ثانیاً.

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 717


1- الفقیه 4:160، الحدیث 5363، والوسائل 19:199، الباب 29 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل وذیله.
2- رواها فی التهذیب بطریقین [ التهذیب 10:222-223، الحدیث 872-873 ]: أحدهما فیه «محمّد بن أسلم» وهو ضعیف غالٍ، والآخر فیه جماعه مجهولون (منه رحمه الله) .
3- فی غیر (ع) : للاُصول.
4- تقدّم فی الصفحه 460.
5- الوسائل 19:199، الباب 29 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 2.
«الثالثه» : «لو رکبت جاریهٌ اُخری فنخستها

«الثالثه» : «لو رکبت جاریهٌ اُخری فنخستها (1)ثالثهٌ فقمصت (2)المرکوبه»

أی نفرت ورفعت یدیها [ وطرحتها ] (3)«فصرعت الراکبه فماتت فالمرویّ» عن أمیر المؤمنین علیه السلام بطریق ضعیف (4)«وجوب دیتها علی الناخسه والقامصه نصفین» وعمل بمضمونها الشیخ (5)وجماعه (6)وضعفُ سندها یمنعه.

«وقیل» وقائله المفید (7)ونسبه إلی الروایه (8)وتبعه جماعه منهم المحقّق (9)والعلّامه (10)فی أحد قولیهما: «علیهما» أی الناخسه والقامصه «الثلثان» ویسقط ثلث الدیه؛ لرکوبها عبثاً، وکون القتل مستنداً إلی فعل الثلاثه. وخرَّج ابن إدریس ثالثاً (11)وهو وجوب الدیه بأجمعها علی الناخسه إن

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 718


1- نخس الدابّه: غرز جنبَها أو مؤخَّرها بعود ونحوه فهاجت، وبفلان: هیّجه وأزعجه.
2- قمص الفرس: رفع یدیه معاً وطرحهما معاً، والبعیر: وثب ونفر.
3- فی المخطوطات: طرحتهما.
4- الوسائل 19:178، الباب 7 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل. فی طریقه: «أبو جمیله مفضّل بن صالح» وهو ضعیف کذّاب، راجع المسالک 15:346.
5- النهایه:763.
6- منهم الصدوق فی المقنع:531، والقاضی فی المهذّب 2:499.
7- المقنعه:750.
8- الوسائل 19:179، الباب 7 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 2.
9- المختصر النافع:304، والشرائع 4:251 فقد وجّه وحسّن قول المفید.
10- المختلف 9:338.
11- السرائر 3:374.

کانت ملجئه للمرکوبه إلی القموص، وإلّا فعلی القامصه.

أمّا الأوّل: فلأنّ فعل المکرَه مستند إلی مکرِهه، فیکون توسّط المکرَه کالآله، فیتعلّق (1)الحکم بالمکرِه.

وأمّا الثانی: فلاستناد القتل إلی القامصه وحدها حیث فعلت ذلک مختاره. وهذا هو الأقوی.

ولا یشکل بما أورده المصنّف فی الشرح: من أنّ الإکراه علی القتل لا یُسقِط الضمان (2)وأنّ القمص فی الحاله الثانیه ربما کان یقتل غالباً فیجب القصاص؛ لأنّ الإکراه الذی لا یُسقِط الضمان ما کان معه قصد المکرَه إلی الفعل، وبالإلجاء یسقط ذلک، فیکون کالآله، ومن ثمّ وجب القصاص علی الدافع دون الواقع حیث یبلغ الإلجاء. والقمص لا یستلزم الوقوع بحسب ذاته فضلاً عن کونه ممّا یقتل غالباً، فیکون من باب الأسباب، لا الجنایات. نعم، لو فرض استلزامه له قطعاً وقصدته (3)توجّه القصاص، إلّاأ نّه خلاف الظاهر.

«الرابعه» : «روی عبد اللّٰه بن طلحه عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام فی لُصّ جمع ثیاباً، ووطئ

امرأه، وقتل ولدها، فقتلته» المرأه: «أ نّه هدر» أی دمه باطل لا عوض له «وفی ماله أربعه آلاف درهم (4)» عوضاً عن البُضع «ویضمن موالیه» وورثته

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 719


1- فی (ف) : فیتعیّن.
2- غایه المراد 4:456.
3- فی (ع) : قصده.
4- فی (س) زیاده: مهرها. وفی (ق) ونسخه (ش) من الشرح زیاده: مهراً لها.

«دیه الغلام» (1)الذی قتله.

ووجه الأوّل: أ نّه محارِب یُقتل إذا لم یندفع إلّابه. ویحمل المقدّر من الدراهم علی أ نّه مهر أمثالها، بناءً علی أ نّه لا یتقدّر بالسنّه؛ لأنّه جنایه یغلب فیها جانب المالیّه، کما یضمن الغاصب قیمه العبد المغصوب وإن تجاوزت دیهَ الحرّ.

ووجه ضمان دیه الغلام مع أ نّه مقتول عمداً: فوات محلّ القصاص، وقد تقدّم (2)وبهذا التنزیل لا تنافی الروایه الاُصولَ، لکن لا یتعیّن ما قدّر فیها من عوض البُضع. ولو فُرض قتل المرأه له قصاصاً عن ولدها، سقط غُرم الأولیاء أو أسقطنا الحقّ بفوات محلّ القصاص، فلا دیه. وإن قتلته دفاعاً، أو قتلته لا لذلک قیدت به.

«وعنه علیه السلام» بالطریق السابق (3)«فی صدیق عروس قتله الزوج» لمّا وجده عندها فی الحجله لیله العرس «فقتلت» المرأه «الزوج» : أ نّها «تُقتل به» أی بالزوج «وتضمن» دیه «الصدیق» بناءً علی أ نّها سبب تلفه، بغرورها إیّاه.

«والأقرب أ نّه» أی الصدیق «هَدر إن علم» بالحال؛ لأنّ للزوج قتلَ من یجد فی داره للزنا، فسقط القَوَد عن الزوج.

ویشکل بأنّ دخوله أعمّ من قصد الزنا. ولو سُلّم منعنا الحکم بجواز قتل

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 720


1- الوسائل 19:45، الباب 23 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 2.
2- فی آخر کتاب القصاص، الصفحه 453 عند قوله: لو هلک قاتل العمد، فالمرویّ أخذُ الدیه من ماله.
3- الوسائل 19:45، الباب 23 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 3.

مریده مطلقاً، والحکم المذکور فی الروایه-مع ضعف سندها (1)-فی واقعه مخالفاً للاُصول، فلا یتعدّی. فلعلّه علیه السلام علم بموجب ذلک.

«وروی محمّد بن قیس» عن أبی جعفر علیه السلام قال: قضی أمیر المؤمنین علیه الصلاه والسلام «فی أربعه سکاری فجُرح اثنان» منهم «وقُتِل اثنان» ولم یُعلم القاتل والجارح: «یضمنهما الجارحان بعد وضع جراحاتهما» من الدیه (2).

وفی الروایه-مع اشتراک «محمّد بن قیس» الذی یروی عن الباقر علیه السلام بین الثقه وغیره-عدم استلزام الاجتماع المذکور والاقتتال کونَ القاتل هو المجروح وبالعکس، فیختصّ حکمها بواقعتها؛ لجواز علمه علیه السلام بما أوجبه. نعم، یمکن الحکم بکون ذلک لوثاً یثبُت الفعل بالقَسامه من عمد أو خطأ، وقتل وجرح.

وأمّا ما استشکله المصنّف فی الشرح علی الروایه: من أ نّه إذا حُکِم بأنّ المجروحَین قاتلان فلِمَ لا یُستعدی منهما؟ وأنّ إطلاق الحکم بأخذ دیه الجُرح وإهدار الدیه لو ماتا لا یتمّ أیضاً، وکذا الحکم بوجوب الدیه فی جراحتهما؛ لأنّ موجب العمد القصاص (3)فیمکن دفعه بکون القتل وقع منهما حالهَ السکر

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 721


1- فی طریقه «عبد اللّٰه بن طلحه» ولم یرد فیه توثیق ولا مدح یدرجه فی الحسان. راجع جامع الرواه 1:493.
2- الوسائل 19:172-173، الباب الأوّل من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل، نقلاً بالمضمون.
3- غایه المراد 4:467.

فلا یوجب إلّاالدیه علی أصحّ القولین (1)وفرض الجُرح غیر قاتل کما هو ظاهر الروایه، ووجوبِ (2)دیه الجرح لوقوعه أیضاً من السکران کالقتل، أو لفوات محلّ القصاص.

والحقّ الاقتصار علی الحکم باللوث وإثبات ما یوجبه فیهما (3).

«وعن أبی جعفر الباقر عن علیّ علیهما السلام فی ستّه غلمان بالفرات فغرق» منهم «واحد» وبقی خمسه «فشهد اثنان» منهم «علی ثلاثه» أ نّهم غرّقوه «وبالعکس» شهد الثلاثه علی الاثنین أ نّهما (4)غرّقوه (5)فحکم «أنّ الدیه أخماس» علی کلّ واحد منهم خمس «بنسبه الشهاده» (6).

«وهی» أیضاً مع ضعف سندها (7)«قضیّه فی واقعه» مخالفه لاُصول

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 722


1- القول بالدیه للعلّامه فی التحریر 5:465، وابن فهد فی المهذّب البارع 5:284، والشهید فی غایه المراد 4:340. والقول بالقصاص لابن إدریس فی السرائر 3:374 والمحقّق فی الشرائع 4:216، وفخر المحقّقین فی الإیضاح 4:601، وغیرهم.
2- بالجرّ معطوف علی مدخول باء الجارّه.
3- فی القتل والجرح.
4- فی (ع) و (ر) : أ نّهم.
5- فی (ف) : أغرقوه. والمناسب: أغرقاه أو غرّقاه.
6- الوسائل 19:174، الباب 2 من أبواب موجبات الضمان، وفیه حدیث واحد.
7- لعلّ نظره إلی «النوفلی عن السکونی» فی سند الکافی، وإلی «محمّد بن قیس» فی سند التهذیب، وقد صرّح فی المسالک 15:357 بأنّ «محمّد بن قیس» مشترک بین الثقه والضعیف.

المذهب فلا یتعدّی. والموافق لها من الحکم: أنّ شهاده السابقین إن کانت مع استدعاء الولیّ وعدالتهم قُبلت ثمّ لا تقبل شهاده الآخرین؛ للتهمه. وإن کانت الدعوی علی الجمیع أو حصلت التهمه علیهم لم تُقبل شهاده أحدهم مطلقاً (1)ویکون ذلک لوثاً یمکن إثباته بالقَسامه.

واعلم أنّ عاده الأصحاب جرت بحکایه هذه الأحکام هنا بلفظ الروایه، نظراً إلی مخالفتها للأصل، واحتیاجها-أو بعضها-فی ردّها إلیه إلی التأویل أو التقیید، أو (2)للتنبیه علی مأخذ الحکم المخالف للأصل (3)وقد یزید بعضهم التنبیه علی ضعف المستند (4)تحقیقاً لعذر إطراحها.

«الخامسه» : «یَضمَن معلّم السباحه» المتعلّم «الصغیر»

غیر البالغ لو جنی علیه بها «فی ماله» لأنّه شبیه عمد، سواء فرّط أم لا علی ما یقتضیه إطلاق العباره. ویؤیّده ما رُوی من ضمان الصانع وإن اجتهد (5).

وفی القواعد علّل الضمان بالتفریط (6)ومقتضاه: أ نّه لو لم یفرّط فلا ضمان.

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 723


1- سابقاً کان أو لا.
2- فی (ع) : و.
3- قال فی المسالک 15:353: وقد سئل المصنّف رحمه الله (صاحب الشرائع) عن السبب فی ذکرها مرویّه کذلک، فأجاب بستّه أوجه.
4- راجع المختصر النافع:304-306.
5- الوسائل 13:271-276، الباب 29 من أبواب أحکام الإجاره.
6- القواعد 3:653.

وتوقّف فی التحریر فی الضمان علی تقدیر عدمه (1).

هذا إذا کان قد دفعه إلیه ولیّه ومن بحکمه، وإلّا ضمن الصغیر مطلقاً قطعاً. وفی حکمه المجنون.

«بخلاف البالغ الرشید» فإنّه لا یضمنه وإن فرَّط؛ لأنّه فی ید نفسه.

«ولو بنی مسجداً فی الطریق ضمن» للعدوان بوضعه فیما لا یصحّ الانتفاع فیه بما ینافی الاستطراق «إلّاأن یکون» الطریق «واسعاً» زائداً عن القدر المحتاج إلیه للاستطراق کزاویه فی الطریق، أو کونه زائداً عن المقدّر شرعاً - واعلم أنّ الطریق مؤنّث سماعی، فکان ینبغی إلحاق التاء فی خبره- «ویأذن الإمام» له فی عمارته فلا ضمان حینئذٍ. وهذا یدلّ علی عدم جواز إحیاء الزائد من الطریق عن المقدّر بدون إذن الإمام. وفی الدروس أطلق جواز إحیاء الزائد وغرسه والبناء فیه (2)وکذا أطلق فی التحریر جواز وضع المسجد فی القدر الزائد (3)وهو حسن مع عدم الحاجه إلیه بحسب العاده فی تلک الطریق، وإلّا فالمنع أحسن.

«ویضمن واضع الحجر فی ملک غیره» مطلقاً إذا حصل بسببه جنایه «أو طریق مباح» عبثاً، أو لمصلحه نفسه، أو لیتضرّر به المارّه. أمّا لو وضعه لمصلحه عامّه، کوضعه فی الطین لیطأ الناس علیه، أو سقَّف به ساقیه فیها ونحوه فلا ضمان؛ لأنّه محسن. وبه قطع فی التحریر (4).

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 724


1- التحریر 5:545.
2- الدروس 3:60-61.
3- التحریر 5:540.
4- المصدر المتقدّم.
«السادسه» : «لو وقع حائطه»

المائل «بعد علمه بمیله» إلی الطریق أو ملک الغیر «وتمکّنه من إصلاحه» بعد العلم وقبل الوقوع «أو بناه مائلاً إلی الطریق» ابتداءً. ومثله ما لو بناه علی غیر أساس مثله «ضمن» ما یتلف بسببه من نفس ومال «وإلّا» یتّفق ذلک بقیوده أجمع، بأن لم یعلم بفساده حتّی وقع مع کونه مؤسّساً علی الوجه المعتبر فی مثله، أو علم ولکن لم یتمکّن من إصلاحه حتّی وقع، أو کان میله إلی ملکه أو ملکٍ اُذِنَ فیه ولو بعد المیل «فلا» ضمان؛ لعدم العدوان، إلّاأن یعلم علی تقدیر علمه بفساده-کمیله إلی ملکه-بوقوع أطراف الخشب والآلات إلی الطریق، فیکون کمیله إلی الطریق. ولو کان الحائط لمولّی علیه فإصلاحه وضمان حَدَثه متعلّق بالولیّ.

«ولو وضع علیه إناء» ونحوه «فسقط فأتلف فلا ضمان إذا کان» الموضوع «مستقرّاً» علی الحائط «علی العاده» لأنّ له التصرّف فی ملکه کیف شاء، فلا یکون عادیاً. ولو لم یکن مستقرّاً استقرار مثله ضمن؛ للعدوان بتعریضه للوقوع علی المارّه والجارّ. ومثله ما لو وضعه علی سطحه أو شجرته الموضوعه فی ملکه، أو مباح.

«ولو وقع المیزاب» المنصوب إلی الطریق «ولا تفریط» بأن کان مثبتاً علی عاده أمثاله «فالأقرب عدم الضمان» للإذن فی وضع المیازیب شرعاً کذلک، فلا یتعقّبه الضمان، ولأصاله البراءه.

وقیل: یضمن وإن جاز وضعه (1)لأنّه سبب الإتلاف وإن اُبیح السبب

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 725


1- قاله الشیخ فی الخلاف 5:290-291، المسأله 119، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:585.

کالطبیب والبیطار والمؤدِّب، ولصحیحه أبی الصباح الکنانی عن الصادق علیه السلام قال: «من أضرّ بشیء من طریق المسلمین فهو له ضامن» (1)ولروایه السکونی عن الصادق علیه السلام: «إنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله قال: من أخرج میزاباً أو کنیفاً أو وتداً، أو أوثق دابّه، أو حفر بئراً فی طریق المسلمین فأصاب شیئاً فعطب فهو له ضامن» (2)وهو نصّ فی الباب لو صحّ طریقه.

وفصّل آخرون فحکموا بالضمان مطلقاً (3)إن کان الساقط الخارج منه عن (4)الحائط؛ لأنّ وضعه فی الطریق مشروط بعدم الإضرار کالروشن والساباط، وبضمان النصف إن کان الساقط الجمیع (5)لحصول التلف بأمرین: أحدهما غیر مضمون؛ لأنّ ما فی الحائط منه بمنزله أجزاء الحائط، وقد تقدّم أ نّها لا توجب ضماناً حیث لا تقصیر فی حفظها.

«وکذا» القول فی «الجناح والروشن» لا یضمن ما یتلف بسببهما إلّا مع التفریط؛ لما ذکر. وعلی التفصیل لو کانت خشبه موضوعه فی حائطه (6)ضمن النصف إن سقطت أجمع، وإن انتصفت وسقط الخارج عنه أو کانت موضوعه

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 726


1- الوسائل 19:179-180، الباب 8 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 2.
2- المصدر السابق:182، الباب 11 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل مع اختلاف یسیر.
3- جمیع الدیه، لا نصفها.
4- فی (ع) : علی.
5- قاله الشیخ فی المبسوط 7:188-189، وتبعه العلّامه فی القواعد 3:655، وولده فی الإیضاح 4:665-666.
6- فی (ع) و (ف) : حائط.

علی غیر ملکه ضمن الجمیع.

هذا کلّه فی الطریق النافذه. أمّا المرفوعه: فلا یجوز فعل ذلک فیها إلّابإذن أربابها أجمع؛ لأنّها ملک لهم. وإن کان الواضع أحدَهم، فبدون الإذن یضمن مطلقاً إلّا القدر الداخل فی ملکه؛ لأنّه سائغ لا یتعقّبه ضمان.

«السابعه» : «لو أجَّج ناراً فی ملکه»

ولو للمنفعه «فی ریح معتدله أو ساکنه ولم تزد» النار «عن قدر الحاجه» التی أضرمها لأجلها «فلا ضمان» لأنّ له التصرّف فی ملکه کیف شاء «وإن عصفت» الریح بعد إضرامها «بغتهً» لعدم التفریط «وإلّا» یفعل کذلک، بأن کانت الریح عاصفه حاله الإضرام علی وجهٍ یوجب ظنّ التعدّی إلی ملک الغیر، أو زاد عن قَدْر الحاجه وإن کانت ساکنه «ضمن» سرایتها إلی ملک غیره، فالضمان علی هذا مشروط بأحد الأمرین: الزیاده، أو عصف الریح.

وقیل: یشترط اجتماعهما معاً (1).

وقیل: یکفی ظنّ التعدّی إلی ملک الغیر مطلقاً (2)ومثله القول فی إرسال الماء، وقد تقدّم الکلام فی ذلک کلّه فی باب الغصب (3)فلا وجه لذکرها فی هذا المختصر مرّتین.

«ولو أجّج فی موضع لیس له ذلک فیه» کملک غیره «ضمن الأنفس

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 727


1- قاله المحقّق فی الشرائع 4:256.
2- قاله العلّامه فی التحریر 4:525.
3- راجع الجزء الثالث:569-570.

والأموال» مع تعذّر التخلّص فی ماله. ولو قصد الإتلاف فهو عامد یقاد فی النفس مع ضمان المال. ولو أجّجها فی المباح فالظاهر أ نّه کالملک؛ لجواز التصرّف فیه.

«الثامنه» : «لو فرّط فی» حفظ «دابّته فدخلت علی اُخری فجنت»

علیها «ضمن» جنایتها؛ لتفریطه «ولو جُنی علیها» أی جنت المدخول علیها علی دابّته «فهدر» ولو لم یفرّط فی حفظ دابّته بأن انفلتت من الإصطبل الموثَق أو حلّها غیره فلا ضمان؛ لأصاله البراءه.

وأطلق الشیخ (1)وجماعه (2)ضمان صاحب الداخله ما تجنیه؛ لقضیّه علیّ-علیه الصلاه والسلام-فی زمن النبیّ صلی الله علیه و آله (3)والروایه ضعیفه السند (4)فاعتبار التفریط وعدمه متّجه.

«ویجب حفظ البعیر المغتلم» أی الهائج لشهوه الضراب «والکلب العقور» وشبههما علی مالکه «فیضمن» ما یجنیه «بدونه إذا علم» بحاله وأهمل حفظه. ولو جهل حاله أو علم ولم یفرّط فلا ضمان.

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 728


1- النهایه:762.
2- منهم المفید فی المقنعه:748، وسلّار فی المراسم:243، والقاضی فی المهذّب 2:497.
3- الوسائل 19:191، الباب 19 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل.
4- فی سندها: أبو الخزرج (الحسین بن الزبرقان) عن مصعب بن سلام وکلاهما مجهولان. راجع جامع الرواه 2:383 و 233.

وفی إلحاق الهرّه الضاریه بهما قولان (1)من استناد التلف إلی تفریطه فی حفظها، وعدمِ جریان العاده بربطها. والأجود الأوّل. نعم یجوز قتلها «ولو دافعها عنه إنسان فأدّی الدفع إلی تلفها، أو تعیّبها فلا ضمان» لجواز دفعها عن نفسه فلا یتعقّبه ضمان. لکن یجب الاقتصار علی ما یندفع به، فإن زاد عنه ضمن، وکذا لو جنی علیها لا للدفع.

«وإذا أذن له قوم فی دخول دار فعقره کلبها ضمنوه» وإن لم یعلموا أنّ الکلب فیها حین دخوله أو دخل بعده؛ لإطلاق النصّ (2)والفتوی (3)وإن دخلها بغیر إذن المالک لم یضمن.

ولو أذن بعض من فی الدار دون بعض، فإن کان ممّن یجوز الدخول مع إذنه اختصّ الضمان به وإلّا فکما لو لم یأذن. ولو اختلفا فی الإذن قُدّم المنکر.

«التاسعه» : «یضمن راکب الدابّه ما تجنیه بیدیها ورأسها»

دون رجلیها «والقائد» لها «کذلک» یضمن جنایه یدیها ورأسها خاصّه «والسائق یضمنها مطلقاً. وکذا» یضمن جنایتها مطلقاً «لو وقف بها الراکب أو القائد» .

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 729


1- القول بالإلحاق والضمان للشیخ فی المبسوط 8:79، وابن حمزه فی الوسیله:427، والعلّامه فی القواعد 3:657. وأمّا القول بعدم الضمان فلم نجد قائله. نعم، استبعد المحقّق الضمان فی الشرائع 4:256.
2- الوسائل 19:190، الباب 17 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 2 و 3.
3- کما فی النهایه:762، والسرائر 3:372، والقواعد 3:657، وغیرها.

ومستند التفصیل أخبار کثیره (1)نبّه فی بعضها (2)علی الفرق بأنّ الراکب والقائد یملکان یدیها ورأسها ویوجّهانها کیف شاءا ولا یملکان رجلیها؛ لأنّهما خلفهما، والسائق یملک الجمیع.

«ولو رکبها اثنان تساویا» فی الضمان؛ لاشتراکهما فی الید والسببیّه إلّا أن یکون أحدهما ضعیفاً لصغر أو مرض، فیختصّ الضمان بالآخر؛ لأنّه المتولّی أمرها.

«ولو کان صاحبها معها» مراعیاً لها «فلا ضمان علی الراکب» ویبقی فی المالک ما سبق من التفصیل باعتبار کونه سائقاً أو قائداً. ولو لم یکن المالک مراعیاً لها بل تولّی أمرها الراکب ضمن، دون المالک.

«ویضمنه مالکها» الراکب أیضاً «لو نفّرها فألقته» لا إن ألقته بغیر سببه. ولو اجتمع للدابّه سائق وقائد، أو أحدُهما وراکب، أو الثلاثه اشترکوا فی ضمان المشترک واختصّ السائق بجنایه الرِجلین.

ولو کان المَقُود أو المَسُوق قطاراً ففی إلحاق الجمیع بالواحد حکماً وجهان: من صدق السوق والقود للجمیع، ومن فقد علّه الضمان وهی القدره علی حفظ ما ضمن جنایته، فإنّ القائد لا یقدر علی حفظ یدی ما تأخّر عن الأوّل غالباً، وکذا السائق بالنسبه إلی غیر المتأخّر. وهذا أقوی. نعم، لو رکب واحداً وقاد الباقی تعلّق به حکم المرکوب، وأوّلِ المقطور، وکذا لو ساق مع ذلک واحداً أو أکثر.

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 730


1- الوسائل 19:183-186، الباب 13 من أبواب موجبات الضمان.
2- کما فی الحدیث 9 من المصدر السابق.
العاشره» : «یضمن المباشر لو جامعه السبب»

دونه؛ لأنّه أقوی وأقرب. هذا مع علم المباشر بالسبب «ولو جهل المباشر ضمن السبب» فالسبب «کالحافر» للبئر فی غیر ملکه «و» المباشر «کالدافع» فیها، فالضمان علی الدافع دون الحافر، إلّاأن تکون البئر مغطّاه ولا یعلم بها الدافع فالضمان علی الحافر؛ لضعف المباشره (1)بالجهل «ویضمن أسبق السببین» لو اجتمعا «کواضع الحجر وحافر البئر فیعثر بالحجر فیقع فی البئر، فیضمن واضع الحجر» لأنّه أسبق السببین فعلاً وإن تأخّر الوضع عن الحفر. ولو تقدّم الحافر-کما لو نصب إنسان سکّیناً فی قعر البئر فوقع فیها إنسان من غیر عثار فأصابته السکّین فمات - فالضمان علی الحافر.

هذا إذا کانا متعدّیین «فلو کان فعل أحدهما فی ملکه فالضمان علی الآخر» لاختصاصه بالعدوان.

«الحادیه عشره» : «لو وقع واحد فی الزُبیه»

- بضمّ الزای المعجمه-وهی الحفره تحفر للأسد، سُمّیت بذلک؛ لأنّهم کانوا یحفرونها فی موضع عال، وأصلها: الزابیه التی لا یعلوها الماء، وفی المثل: «بلغ السیل الزبی» (2)«فتعلّق» الواقع «بثانٍ، والثانی بثالث، والثالث برابع» فوقعوا جمیعاً «فافترسهم الأسد، ففی روایه

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 731


1- فی (ر) : المباشر.
2- النهایه لابن الأثیر 2:295، (زبا) .

محمّد بن قیس عن الباقر عن علیّ علیهما السلام» أ نّه قضی فی ذلک: أنّ «الأوّل فریسه الأسد» لا یلزم أحداً «ویَغْرَم أهله ثلث الدیه للثانی، ویَغرم الثانی للثالث ثلثی الدیه، ویغرم الثالث للرابع الدیه کامله» (1)وعمل بها أکثر الأصحاب (2).

لکن توجیهها علی الاُصول مشکل، و «محمّد بن قیس» کما عرفت (3)مشترک، وتخصیص حکمها بواقعتها ممکن، فترک العمل بمضمونها مطلقاً متوجّه.

وتوجیهها-بأنّ الأوّل لم یقتله أحد، والثانی قتله الأوّل وقتل هو الثالث والرابع فقُسّطت الدیه علی الثلاثه فاستحقّ منها بحسب ما جُنِی علیه، والثالث قتله اثنان وقتل هو واحداً فاستحقّ ثلثین کذلک، والرابع قتله الثلاثه فاستحقّ تمام الدیه-تعلیل بموضع النزاع؛ إذ لا یلزم من قتله لغیره سقوط شیء من دیته عن قاتله.

وربما قیل بأنّ دیه الرابع علی الثلاثه بالسویّه؛ لاشتراکهم جمیعاً فی سببیّه قتله (4)وإنّما نسبها (5)إلی الثالث لأنّ الثانی استحقّ علی الأوّل ثلث الدیه فیضیف إلیه ثلثاً آخر ویدفعه إلی الثالث، فیضیف إلی ذلک ثلثاً آخر ویدفعه إلی الرابع.

وهذا-مع مخالفته لظاهر الروایه-لا یتمّ فی الآخرین؛ لاستلزامه کون دیه

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 732


1- الوسائل 19:176، الباب 4 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 2.
2- کالمفید فی المقنعه:750، والشیخ فی النهایه:763-764، وابن حمزه فی الوسیله:455.
3- تقدّم فی الصفحه 473.
4- قاله العمانی کما نقله المحقّق فی نکت النهایه 3:426، والفاضل المقداد فی التنقیح 4:491 واختاره المحقق نفسه فی النکتب 3:427.
5- یعنی نسب فی الروایه الدیهَ إلی الثالث.

الثالث علی الأوّلین ودیه الثانی علی الأوّل؛ إذ لا مدخل لقتله مَن بعده فی إسقاط حقّه کما مرّ، إلّاأن یفرض کون الواقع علیه سبباً فی افتراس الأسد له فیقرب، إلّا أ نّه خلاف الظاهر.

«وفی روایه اُخری» رواها سهل بن زیاد، عن ابن شمّون، عن عبد اللّٰه الأصمّ، عن مسمع، عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «إنّ علیّاً علیه السلام قال: «للأوّل ربع الدیه، وللثانی ثلث (1)وللثالث نصف (2)وللرابع الدیه» کامله «و» جعل ذلک «کلّه علی عاقله المزدحمین» » (3).

ووُجّهت (4)بکون البئر حفرت عدواناً والافتراس مستنداً (5)إلی الازدحام المانع من التخلّص، فالأوّل مات بسبب الوقوع فی البئر ووقوع الثلاثه فوقَه، إلّا أ نّه بسببه-وهو ثلاثه أرباع السبب-فیبقی الربع علی الحافر. والثانی مات بسبب جذب الأوّل-وهو ثلث السبب-ووقوع الباقین فوقَه-وهو ثلثاه-ووقوعهما علیه من فعله فیبقی له ثلث. والثالث مات من جذب الثانی ووقوعِ الرابع، وکلّ منهما نصف السبب، لکن الرابع من فعله فیبقی له نصف. والرابع موته بسبب جذب الثالث فله کمال الدیه.

والحقّ أنّ ضعف سندها یمنع من تکلّف تنزیلها، فإنّ سهلاً عامّی وابن شمّون غالٍ والأصمّ ضعیف، فردّها مطلقاً متّجه.

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 733


1- فی (ق) و (س) زیاده: الدیه.
2- فی (س) زیاده: الدیه.
3- الوسائل 19:175-176، الباب 4 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل.
4- التوجیه للعلّامه فی القواعد 3:661.
5- فی (ش) : مستند.

وردّها المصنّف أیضاً بأنّ الجنایه إمّا عمد أو شبیهه (1)وکلاهما یمنع تعلّق العاقله به وأنّ فی الروایه «فازدحم الناس علیها ینظرون إلی الأسد» وذلک ینافی ضمان حافر البئر (2).

وحیث یطرح الخبران (3)فالمتّجه ضمان کلٍّ دیهَ من أمسکه أجمع؛ لاستقلاله بإتلافه، وهو خیره العلّامه فی التحریر (4).

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 734


1- فی (ع) و (ش) : شبهه.
2- أی بالضمان. غایه المراد 4:476.
3- خبر محمّد بن قیس وخبر سهل بن زیاد، المتقدّمان فی الصفحه 484 و 485.
4- التحریر 5:555.
«الفصل الثانی» «فی التقدیرات»
[«وفیه مسائل»]
«الاُولی [فی النفس ] » :
[دیه العمد]

«فی النفس: دیه العمد أحد اُمور ستّه» یتخیّر الجانی فی دفع ما شاء منها، وهی:

«مئه من مسانّ الإبل» وهی الثنایا فصاعداً. وفی بعض کلام المصنّف (1): أنّ المُسنّه من الثنیّه (2)إلی بازل (3)عامها.

«أو مئتا بقره» وهی ما یُطلق علیه اسمها.

«أو مئتا حُلّه» بالضمّ «کلّ حُلّه ثوبان من برود الیمن» هذا القید للتوضیح، فإنّ الحُلّه لا تکون أقلّ من ثوبین، قال (4)الجوهری: الحُلّه إزار ورداء

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 735


1- فی حواشیه علی القواعد علی ما نقله السیّد العاملی فی مفتاح الکرامه 10:353.
2- سیأتی من الشارح قدس سره أنّ: «سنّها خمس سنین فصاعداً» ویأتی منه فی الصفحه 490: «ولمّا کانت الثنیّه ما دخلت فی السنه السادسه» .
3- وهی الإبل الداخله فی السنه التاسعه.
4- فی (ع) : قاله.

لا تسمّی حلّه حتّی تکون ثوبین (1)والمعتبر اسم الثوب.

«أو ألف شاه» وهی ما یطلق علیها اسمها.

«أو ألف دینار» أی مثقال ذهب خالص.

«أو عشره آلاف درهم» .

«وتُستأدی» دیه العمد «فی سنه واحده» لا یجوز تأخیرها عنها بغیر رضی المستحقّ. ولا یجب علیه المبادره إلی أدائها قبل تمام السنه. وهی «من مال الجانی» حیث یطلبها الولیّ.

[دیه الشبیه للعمد]

«ودیه الشبیه» للعمد مئه من الإبل أیضاً، إلّاأ نّها دونها (2)فی السنّ؛ لأ نّها «أربع وثلاثون ثنیّه» سنّها خمس سنین فصاعداً «طروقهَ الفحل» حوامل «وثلاث وثلاثون بنت لبون» سنّها سنتان فصاعداً «وثلاث وثلاثون حِقّه» سنّها ثلاث سنین فصاعداً «أو أحد الاُمور الخمسه» المتقدّمه.

«وتستأدی فی سنتین» یجب آخر کلّ حول نصفها «من مال الجانی» أیضاً.

وتحدید أسنان المئه بما ذکر أحد الأقوال فی المسأله (3)ومستنده روایتا

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 736


1- الصحاح 4:1673، (حلل) .
2- أی دون إبل دیه العمد.
3- فی المسأله ثلاثه أقوال: الأوّل: ما اختاره الشهیدان هنا، والمحقّق فی المختصر النافع:302، والعلّامه فی القواعد 3:667، وفی النهایه:738، والوسیله:441، والمهذّب 2:459 أربع وثلاثون خَلِفَه بدل ثنیّه. الثانی: ثلاث وثلاثون حقّه، ثلاث وثلاثون جذعه، أربع وثلاثون ثنیّه کلّها طروقه الحمل، وهو قول المفید فی المقنعه:735، وسلّار فی المراسم:241، وأبی الصلاح فی الکافی:392. الثالث: أربعون خَلِفَه من ثنیّه إلی بازل عامها، ثلاثون حقّه، ثلاثون بنت لبون، وهو خیره الصدوق فی المقنع:514، وابن الجنید نقله عنه العلّامه فی المختلف 9:279-280، وابن فهد الحلّی فی المقتصر:438-439. راجع للتفصیل المهذّب البارع 5:241، والتنقیح الرائع 4:463، والریاض 14:181، والجواهر 43:19-20.

أبی بصیر (1)والعلاء بن الفضیل (2)عن الصادق علیه السلام. واشتملت الاُولی علی کون الثنیّه طروقهَ الفحل، والثانیه علی کونها خَلِفه-بفتح الخاء فکسر اللام - وهی الحامل، فمن ثَمّ فسّرناها بها (3)وإن کانت بحسب اللفظ أعمّ. لکن فی سند الروایتین ضعف (4).

وأمّا تأدیتها فی سنتین: فذکره المفید (5)وتبعه الجماعه (6)ولم نقف علی مستنده وإنّما الموجود فی روایه أبی ولّاد: «تُستأدی دیه الخطأ فی ثلاث سنین وتستأدی دیه العمد فی سنه» (7).

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 737


1- الوسائل 19:147، الباب 2 من أبواب دیات النفس، الحدیث 4.
2- المصدر السابق:145، الباب الأوّل من أبواب دیات النفس، الحدیث 13، ولم تذکر فیهما ثلاث وثلاثون بنت لبون.
3- یعنی فسّرنا «طروقه الفحل» بالحامل.
4- فی طریق الاُولی علیّ بن أبی حمزه البطائنی، وفی طریق الثانیه محمّد بن سنان وکلاهما ضعیف جدّاً. (منه رحمه الله) . وراجع المسالک 15:318.
5- المقنعه:736.
6- منهم الشیخ فی المبسوط 7:115، وسلّار فی المراسم:241، وابن زهره فی الغنیه:413، وغیرهم.
7- الوسائل 19:150-151، الباب 4 من أبواب دیات النفس، وفیه حدیث واحد.

«وفیها» أی فی دیه شبیه العمد «روایه اُخری» وهی صحیحه عبد اللّٰه بن سنان قال: «سمعت أبا عبد اللّٰه علیه السلام یقول: قال أمیر المؤمنین علیه السلام: فی الخطأ شبیه العمد أن یُقتل بالسوط أو العصا أو الحجر، إنّ دیه ذلک تغلظ وهی مئه من الإبل، منها أربعون خَلِفه من ثنیّه إلی بازل عامها، وثلاثون حِقّه، وثلاثون بنت لبون» (1).

وهذه هی المعتمد؛ لصحّه طریقها، وعلیها العلّامه فی المختلف (2)والتحریر (3)وهو فی غیرهما (4)علی الأوّل.

والمراد ببازل عامها، ما فَطَر نابُها أی انشقّ فی سنته، وذلک فی السنه التاسعه، وربما بزل فی الثامنه. ولمّا کانت الثنیّه ما دخلت فی السنه السادسه کان المعتبر من الخَلِفه ما بین ذلک. ویُرجع فی معرفه الحامل إلی أهل الخبره، فإن ظهر الغلط وجب البدل. وکذا لو أسقطت قبل التسلیم وإن أحضرها قبلَه.

[دیه الخطا المحض]

«ودیه الخطأ» المحض «عشرون بنت مخاض، وعشرون ابن لبون وثلاثون بنت لبون، وثلاثون حِقّه» وعلی ذلک دلّت صحیحه ابن سنان السابقه.

«وفیه روایه اُخری» وهی روایه العلاء بن الفضیل عنه علیه السلام قال: «فی قتل الخطأ مئه من الإبل: خمس وعشرون بنت مخاض، وخمس وعشرون بنت لبون، وخمس وعشرون حِقّه، وخمس وعشرون جَذَعه» (5)وقد عرفت أنّ

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 738


1- الوسائل 19:146، الباب 2 من أبواب دیات النفس، الحدیث الأوّل.
2- المختلف 9:281.
3- التحریر 5:563.
4- القواعد 3:667، والإرشاد 2:233، والتبصره:209.
5- المشار إلیها فی الهامش رقم 2 فی الصفحه السابقه.

الاُولی صحیحه الطریق، دون الثانیه. و لیتَه رحمه الله عمل بالصحیحه فی الموضعین (1)مع أ نّها أشهر روایهً وفتویً.

«وتستأدی» دیه الخطأ «فی ثلاث سنین» کلّ سنه ثلث؛ لما تقدّم (2).

ومبدأ السنه من حین وجوبها، لا من حین حکم الحاکم «من مال العاقله أو أحد الاُمور الخمسه» (3)ولا یشترط تساویها قیمه، بل یجوز دفع أقلّها علی الأقوی. وکذا لا یعتبر قیمه الإبل، بل ما صدق علیه الوصف.

وما رُوی من اعتبار قیمه کلّ بعیر بمئه وعشرین درهماً (4)محمول علی الأغلب أو الأفضل. وکذا القول فی البقر والغنم والحُلَل.

[حکم القتل فی الشهر الحرام او الحرم ]

«ولو قتل فی الشهر الحرام» وهو أحد الأربعه: ذو القعده، وذو الحجّه، والمحرّم، ورجب «أو فی الحرم» الشریف المکّی «زید علیه ثلث دیه» من أیّ الأجناس کان لمستحقّ الأصل «تغلیظاً» علیه؛ لانتهاکه (5)حرمتهما.

أمّا تغلیظها بالقتل فی أشهر الحرم فإجماعیّ، وبه نصوص کثیره (6)

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 739


1- فی شبیه العمد، والخطأ المحض.
2- من روایه أبی ولّاد المتقدّمه فی الصفحه 489.
3- عطف علی قوله: «ودیه الخطأ عشرون بنت مخاض و. . .» والاُمور الخمسه هی:1-مئتا بقره،2-مئتا حُلّه،3-ألف شاه،4-ألف دینار،5-عشره آلاف درهم. المتقدّمه فی الصفحه 487-488.
4- الوسائل 19:146، الباب 2 من أبواب دیات النفس، الحدیث الأوّل.
5- فی (ر) : لانهتاکه.
6- راجع الوسائل 19:149-150، الباب 3 من أبواب دیات النفس.

وأمّا الحرم فألحقه الشیخان (1)وتبعهما جماعه (2)لاشتراکهما فی الحرمه وتغلیظ قتل الصید فیه المناسبِ لتغلیظ غیره. وفیه نظر بیِّن.

وألحق به بعضهم ما لو رمی فی الحِلّ فأصاب فی الحرم أو بالعکس (3)وهو ضعف فی ضعف. والتغلیظ مختصّ بدیه النفس، فلا یثبت فی الطَرَف وإن أوجب الدیه؛ للأصل.

«والخیار إلی الجانی فی الستّه فی العمد والشبیه» لا إلی ولیّ الدم. وهو ظاهر فی الشبیه؛ لأنّ لازمه الدیه. أمّا فی العمد: فلمّا کان الواجب القصاص وإنّما تثبت الدیه برضاه کما مرّ (4)لم یتقیّد الحکم بالستّه، بل لو رضی بالأقلّ أو طلب الأکثر وجب الدفع مع القدره؛ لما ذکر من العلّه (5)فلا یتحقّق التخییر حینئذٍ، وإنّما یتحقّق علی تقدیر تعیّنها علیه مطلقه (6).

ویمکن فرضه (7)فیما لو صالحه علی الدیه وأطلق، أو عفا علیها، أو مات القاتل، أو هرب فلم یُقدر علیه وقلنا بأخذ الدیه من ماله، أو بادر بعض الشرکاء

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 740


1- المقنعه:743، والنهایه:756.
2- منهم القاضی فی المهذّب 2:516، وابن زهره فی الغنیه:414، والعلّامه فی القواعد 3:667، وغیرهم.
3- ألحقه فخر المحقّقین فی الإیضاح 4:681.
4- مرّ فی الصفحه 445 من کتاب القصاص.
5- وهی وجوب حفظ النفس مهما قدر علیه، راجع الصفحه 445.
6- لا مقیّده برضی ولیّ الدم.
7- أی فرض تخییر الجانی عمداً.

إلی الاقتصاص بغیر إذن الباقین، أو قتل فی الشهر الحرام وما فی حکمه فإنّه یلزمه ثلث دیه زیادهً علی القصاص، أو قتل الأبُ ولدَه، أو قتل العاقل مجنوناً، أو جماعه علی التعاقب فقتله الأوّل وقلنا بوجوب الدیه حیث یفوت المحلّ.

«و» التخییر (1)بین الستّه «إلی العاقله فی الخطأ» وثبوت التخییر فی الموضعین هو المشهور وظاهر النصوص (2)یدلّ علیه.

وربما قیل بعدمه بل یتعیّن الذهب والفضّه علی أهلهما، والأنعام علی أهلها، والحُلل علی أهل البزّ (3)والأقوی الأوّل.

[دیه المراه و الخنثی]

«ودیه المرأه النصف من ذلک کلّه. والخنثی» المشکل «ثلاثه أرباعه» فی الأحوال الثلاثه، وکذا الجراحات والأطراف علی النصف ما لم یقصر عن ثلث الدیه، فیتساویان.

وفی إلحاق الحکم (4)بالخنثی نظر. والمتّجه العدم؛ للأصل.

[دیه الذمی و الذمیه]

«و» دیه «الذمّی» یهودیّاً کان أم نصرانیّاً أو مجوسیّاً «ثمانمئه درهم» علی الأشهر روایهً (5)وفتویً (6)ورُوی صحیحاً أنّ دیته کدیه المسلم (7)وأ نّها أربعه آلاف درهم (8)والعمل بهما نادر، وحملهما الشیخ علی من یعتاد

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 741


1- فی (ر) : التخیّر.
2- راجع الوسائل 19:141-146، الباب الأوّل من أبواب دیات النفس.
3- القائل هو الشیخ [ فی الخلاف 5:226، المسأله 10 ] وجماعه [ الدیلمی فی المراسم:237، وابن حمزه فی الوسیله:440، والقاضی فی المهذّب 2:457، وغیرهم ]. (منه رحمه الله) .
4- الحکم بالتنصیف.
5- راجع الوسائل 19:160-162، الباب 13 من أبواب دیات النفس.
6- اُنظر المقنعه:739، والانتصار:545، والخلاف 5:263، المسأله 77، وغیرهم.
7- الوسائل 19:163، الباب 14 من أبواب دیات النفس، الحدیث 2.
8- المصدر المتقدّم، الحدیث 4.

قتلهم (1)فللإمام أن یکلّفه ما شاء منهما، کما لَه قتلُه.

«و» دیه «الذمّیّه نصفها» أربعمئه درهم. ودیه أعضائهما وجراحاتهما من دیتهما کدیه أعضاء المسلم وجراحاته من دیته. وفی التغلیظ بما یغلظ به علی المسلم نظر: من عموم الأخبار، وکون التغلیظ علی خلاف الأصل، فیقتصر فیه علی موضع الوفاق. ولعلّ الأوّل أقوی. وکذا تتساوی دیه الرجل منهم والمرأه إلی أن تبلغ ثلث الدیه فتنتصف کالمسلم (2). ولا دیه لغیر الثلاثه من أصناف الکفّار مطلقاً (3).

[دیه العبد ]

«و» دیه «العبد قیمته ما لم تتجاوز دیه الحرّ، فتردّ إلیها» إن تجاوزتها، وتؤخذ من الجانی إن کان عمداً أو شبه عمد، ومن عاقلته إن کان خطأً. ودیه الأمه قیمتها ما لم تتجاوز دیه الحرّه.

ثمّ الاعتبار بدیه الحرّ المسلم إن کان المملوک مسلماً وإن کان مولاه ذمّیّاً علی الأقوی، وبدیه الذمّی إن کان المملوک ذمّیّاً وإن کان مولاه مسلماً.

ویُستثنی من ذلک ما لو کان الجانی هو الغاصب، فیلزمه القیمه وإن زادت عن دیه الحرّ.

«ودیه أعضائه وجراحاته بنسبه دیه الحرّ» فیما له مقدّر منها «والحرّ أصل له فی المقدَّر» ففی قطع یده نصف قیمته، وهکذا. . . «وینعکس فی غیره» فیصیر العبد أصلاً للحرّ فیما لا تقدیر لدیته من الحرّ، فیُفرض الحرّ عبداً

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 742


1- التهذیب 10:187، ذیل الحدیث 738، والاستبصار 4:269-270، ذیل الحدیث 1019.
2- هذا التفصیل مشهورٌ بین الأصحاب ولم نقف علی مستنده. (منه رحمه الله) .
3- قال بعض المحشّین: فی الطرف والنفس. وقال بعضهم: ولو انتحلوا الإسلام کالغلاه والنواصب. وقال بعضهم: وإن کانوا من الثلاثه إذا لم یتعهّدوا شرائط الذمّه.

سلیماً من الجنایه، ویُنظر کم قیمته حینئذٍ، ویُفرض عبداً فیه تلک الجنایه وینظر قیمته، وتنسب إحدی القیمتین إلی الاُخری ویؤخذ له من الدیه بتلک النسبه.

«ولو جُنی علیه» أی علی المملوک «بما فیه قیمته» کقطع اللسان والأنف والذکر «تخیّر مولاه فی أخذ قیمته ودفعه إلی الجانی وبین الرضا به» بغیر عوض؛ لئلّا یجمع بین العوض والمعوَّض.

هذا إذا کانت الجنایه عمداً أو شبهه، فلو کانت خطأً لم یدفع إلی الجانی؛ لأ نّه لم یغرم شیئاً، بل إلی عاقلته علی الظاهر إن قلنا: إنّ العاقله تعقله.

ویستثنی من ذلک أیضاً الغاصب لو جنی علی المغصوب بما فیه قیمته، فإنّه یؤخذ منه القیمه والمملوک علی أصحّ القولین (1)لأنّ جانب المالیّه فیه ملحوظ، والجمع بین العوض والمعوض مندفع مطلقاً؛ لأنّ القیمه عوض الجزء الفائت، لا الباقی. ولولا الاتّفاق علیه هنا اتّجه الجمع مطلقاً فیقتصر فی دفعه علی محلّ الوفاق.

«الثانیه [فی شعر الراس و اللحیه] » :

«فی شعر الرأس» أجمع «الدیه» إن لم ینبت، لرجل کان أم لغیره؛ لروایه سلیمان بن خالد (2)وغیرها (3)«وکذا فی شعر اللحیه» للرجل. أمّا لحیه

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 743


1- اختاره ابن إدریس فی السرائر 2:497، والعلّامه فی القواعد 2:226، وولده فی الإیضاح 2:172، والشهید الأوّل فی غایه المراد 2:404. والقول الآخر وهو التخییر بین دفعه وأخذ القیمه أو إمساکه للشیخ فی الخلاف 3:400-401، المسأله 9، والمبسوط 3:63.
2- التهذیب 10:250، الحدیث 992، والوسائل 19:261، الباب 37 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 2.
3- الوسائل 19:261، الباب 37 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 3.

المرأه ففیها الأرش مطلقاً (1)وکذا الخنثی المشکل «ولو نبتا» - شعر الرأس واللحیه-بعد الجنایه علیهما «فالأرش» إن لم یکن شعر الرأس لامرأه «ولو نبت شعر رأس المرأه ففیه مهر نسائها» وفی الشعرین أقوال (2)هذا أجودها.

«وفی شعر الحاجبین خمسمئه دینار» هی نصف الدیه، وفی کلّ واحد منهما نصف ذلک. هذا هو المشهور، بل قیل: إنّه إجماع (3).

وقیل: فیهما الدیه (4)کغیرهما ممّا فی الإنسان منه اثنان.

ولو عاد شعرهما فالأرش علی الأظهر.

«وفی بعضه» أی بعض کلّ واحد من الشعور المذکوره «بالحساب» أی یثبت فیه من الدیه المذکوره بنسبه مساحه محلّ الشعر المجنیّ علیه إلی محلّ الجمیع وإن اختلف کثافهً وخفّهً.

والمرجع فی نبات الشعر وعدمه إلی أهل الخبره. فإن اشتبه فالمرویّ أ نّه ینتظر سنه ثمّ تؤخذ الدیه إن لم یَعُد (5)ولو طلب الأرش قبلَها دُفع إلیه؛ لأنّه إمّا

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 744


1- نبتت بعدُ أم لا.
2- وهی أنّ فی شعر الرأس واللحیه إذا لم ینبت عشر الدیه، وهو قول المفید [ المقنعه:756 وفیه مئه دینار ]. وأ نّه مع نباته مئه دینار، وهو قول الصدوق [ لکنّه قال فی المقنع:530: ومن حلق رأس رجل فلم ینبت فعلیه مئه دینار، وإن حلق لحیته فعلیه الدیه. وقال فی موضع آخر:526: وإن نبتت فعلیه ثلث الدیه ] وفی شعر اللحیه إذا نبت ثلث الدیه، وهو قول الشیخ فی النهایه [ 768 ]. (منه رحمه الله) .
3- قاله ابن إدریس فی السرائر 3:378.
4- قاله ابن زهره فی الغنیه:417، والکیدری فی إصباح الشیعه:504.
5- الوسائل 19:261، الباب 37 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 3.

الحقّ أو بعضه، فإن مضت ولم یعد اُکمِل له علی الدیه.

«وفی الأهداب» بالمعجمه والمهمله جمع هُدْب-بضمّ الهاء فسکون الدال-وهو شعر الأجفان «الأرش علی قول» ابن إدریس (1)والعلّامه فی أکثر کتبه (2)کشعر الساعدین وغیره؛ لأصاله البراءه من الزائد حیث لا یثبت له مقدّر «والدیه علی قول آخر» للشیخ (3)والأکثر منهم العلّامه فی القواعد (4)للحدیث العامّ الدالّ علی أنّ «کلّ ما فی البدن منه واحد ففیه الدیه، أو اثنان ففیهما [ الدیه ] (5)(6)» وفیها قول ثالث للقاضی: أنّ فیهما نصف الدیه کالحاجبین (7)والأوّل أقوی.

«الثالثه [فی العنیین و الاجفان] » :

«فی العینین الدیه، وفی کلّ واحده النصف، صحیحهً» کانت العین «أو حولاء أو عمشاء» وهی ضعیفه البصر مع سیلان دمعها فی أکثر أوقاتها «أو جاحظه» وهی عظیمه المُقْلَه (8)أو غیر ذلک کالجهراء (9)والرمدی (10). . . وغیرها.

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 745


1- السرائر 3:378-379.
2- مثل الإرشاد 2:236، والتحریر 5:600، والمختلف 9:360.
3- المبسوط 7:130، والخلاف 5:197، المسأله 67.
4- القواعد 3:670.
5- لم یرد فی المخطوطات.
6- الوسائل 19:217، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 12.
7- المهذّب 2:476.
8- شحمه العین التی تجمع السواد والبیاض، أو هی السواد والبیاض أو الحدقه.
9- مؤنّث الأجهر، ومن معانیه من لا یبصر فی الشمس.
10- مؤنّث الأرمد، من الرمد و هو. و جع. العین

أمّا لو کان علیها بیاض، فإن بقی البصر معه تامّاً فکذلک. ولو نقص نقص من الدیه بحسبه، ویرجع فیه إلی رأی الحاکم.

«وفی الأجفان» الأربعه «الدیه، وفی کلّ واحد الربع» للخبر العامّ.

وقیل: فی الأعلی ثلثا الدیه، وفی الأسفل الثلث (1).

وقیل: فی الأعلی الثلث، وفی الأسفل النصف (2)فینقص دیه المجموع [ بسدس ] (3)الدیه، استناداً إلی خبر ظریف (4)وعلیه الأکثر، لکن فی طریقه ضعف وجهاله (5).

وربما قیل بأنّ هذا النقص إنّما هو علی تقدیر کون الجنایه من اثنین، أو من واحد بعد دفع أرش الجنایه الاُولی، وإلّا وجب دیه کامله إجماعاً (6)وهذا هو الظاهر من الروایه (7)لکن فتوی الأصحاب مطلقه. ولا فرق بین أجفان صحیح العین وغیره حتّی الأعمی، ولا بین ما علیه هُدب وغیره.

«ولا تتداخل» دیه الأجفان «مع العینین» لو قلعهما معاً، بل تجب

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 746


1- قاله الشیخ فی الخلاف 5:236، المسأله 24، وتبعه ابن إدریس فی السرائر 3:378.
2- قاله المفید فی المقنعه:755، والشیخ فی النهایه:764، وابن زهره فی الغنیه:416، وغیرهم.
3- فی المخطوطات: سدس.
4- الوسائل 19:218، الباب 2 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 3.
5- الظاهر أنّ ضعفه بسهل بن زیاد، المسالک 16:290. وجهالته بعبد اللّٰه بن أیّوب، راجع جامع الرواه 2:267.
6- القول لابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع [ 5:309 ]. (منه رحمه الله) .
7- الظاهر أنّ المراد بها خبر ظریف، ولیس فیه ظهور فیما قیل.

علیه الدیتان؛ لأصاله عدم التداخل.

«وفی عین ذی الواحده کمال الدیه إذا کان» العور «خلقه أو بآفه من اللّٰه سبحانه» أو من غیره حیث لا یستحقّ علیه أرشاً، کما لو جنی علیه حیوان غیر مضمون «ولو استحقّ دیتها» وإن لم یأخذها أو ذهبت فی قصاص «فالنصف فی الصحیحه» .

أمّا الأوّل: فهو موضع وفاقٍ، علی ما ذکره جماعه (1).

وأمّا الثانی: فهو مقتضی الأصل فی دیه العین الواحده. وذهب ابن إدریس إلی أنّ فیها هنا ثلث الدیه خاصّه، وجعله الأظهر فی المذهب (2)وهو وهم.

«وفی خسف» العین «العوراء» وهی هنا (3)الفاسده «ثلث دیتها» حالَ کونها «صحیحه» علی الأشهر. ورُوی ربعها (4)والأوّل أصحّ طریقاً، سواء کان العور من اللّٰه تعالی أم من جنایه جانٍ، وسواء أخذ الأرش أم لا. ووهم ابن إدریس هنا ففرّق هنا أیضاً کالسابق وجعل فی الأوّل النصف، وفی الثانی الثلث (5).

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 747


1- اُنظر الخلاف 5:235-236، المسأله 22، والغنیه:416، والتنقیح الرائع 4:495، وورد التعبیر فی الکتب الثلاثه بالإجماع.
2- السرائر 3:380-381.
3- نبّه بقوله «هنا» علی أنّ العوراء کثیراً ما تُطلق علی الصحیحه التی یقابلها فاسدهٌ، بمعنی أ نّها لا اُخت لها. ومن هنا نشأ وهم ابن إدریس [ السرائر 3:380 ] فی کلام الشیخ [ المبسوط 7:146، والخلاف 5:236، المسأله 22، والنهایه:765 ]. (منه رحمه الله) .
4- الوسائل 19:255، الباب 29 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 2.
5- السرائر 3:381-382.
«الرابعه [فی الاذنین] » :

«فی الاُذنین الدیه، وفی کلّ واحده النصف» سمیعه کانت أم صمّاء؛ لأنّ الصمم عیب فی غیرها «وفی» قطع «البعض» منهما «بحسابه» بأن تعتبر مساحه المجموع من أصل الاُذن وینسب المقطوع إلیه ویؤخذ له من الدیه بنسبته إلیه، فإن کان المقطوع النصف فالنصف، أو الثلث فالثلث، وهکذا. . . وتعتبر الشحمه فی مساحتها حیث لا تکون هی المقطوعه «وفی شحمتها ثلث دیتها» علی المشهور وبه روایه ضعیفه (1)«وفی خَرْمها ثلث دیتها» علی ما ذکره الشیخ (2)وتبعه علیه جماعه (3)وفسّره ابن إدریس بخرم الشَحمه وثلث دیه الشحمه (4)مع احتمال (5)إراده الاُذُن أو ما هو أعمّ. ولا سند لذلک یُرجع إلیه.

«الخامسه [فی الانف] » :

«فی الأنف الدیه» سواء قطع «مستأصلاً أو» قطع «مارنه» خاصّه، وهو ما لان منه فی طرفه الأسفل یشتمل علی طرفین وحاجز.

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 748


1- الوسائل 19:223-224، الباب 7 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 2. قال الشارح: وفی طریقها سهل بن زیاد وابن شمّون وعبد اللّٰه الأصمّ، وهم فی غایه الضعف. المسالک 15:410.
2- النهایه:766، الخلاف 5:234، المسأله 19.
3- منهم ابن حمزه فی الوسیله:446، والمحقّق فی المختصر النافع:308، والعلّامه فی القواعد 3:673، وتلخیص المرام:363، والتبصره:211.
4- السرائر 3:382.
5- فی (ش) و (ر) : احتماله.

وقیل: إنّ الدیه فی مارنه خاصّه، دون القصبه حتّی لو قطع المارن والقصبه معاً فعلیه دیه وحکومه للزائد (1)وهو أقوی. ولو قطع بعضه فبحسابه من المارن.

«وکذا لو کسر ففسد. ولو جُبر علی صحّه فمئه دینار» وعلی غیر صحّه مئه وزیاده حکومه «وفی شلله» وهو فساده «ثلثا دیته» صحیحاً. وفی قطعه أشلّ الثلث «وفی روثته» - بفتح الراء-وهی الحاجز بین المنخرین (2)«الثلث. وفی کلّ منخر: ثلث الدیه» علی الأشهر؛ لأنّ الأنف الموجب للدیه یشتمل علی حاجز ومنخرین، ولروایه غیاث عن الصادق علیه السلام: «أنّ علیّاً علیه السلام قضی به» (3).

وقیل: النصف؛ لأنّه ذهب بنصف المنفعه ونصف الجمال (4)واستضعافاً لروایه غیاث به (5)لکنّه أشهر موافقاً لأصاله البراءه من الزائد.

«السادسه [فی الشفتین] » :

«فی کلّ من الشفتین نصف الدیه» للخبر العامّ (6)وهو صحیح، لکنّه

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 749


1- قاله الشیخ فی المبسوط 7:131، والقاضی فی المهذّب 2:482، واستقربه العلّامه فی التحریر 5:571، والقواعد 3:671-672.
2- قال فی المسالک 15:409: واختلفوا فی تفسیر الروثه، ففی کتاب ظریف الذی هو مستند الحکم بالنصف أنّ روثه الأنف طرفه، وهو الموافق لکلام أهل اللغه، قال فی الصحاح: «الروثه طرف الأرنبه» وقال المصنّف: إنّها الحاجز بین المنخرین. ونقل عن ابن بابویه أ نّها مجمع المارن والأنف.
3- الوسائل 19:267-268، الباب 43 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل.
4- قاله الشیخ فی المبسوط 7:131.
5- أی بنفس غیاث.
6- الوسائل 19:217، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 12.

مقطوع (1)وتعضده روایه سماعه عن الصادق علیه السلام قال: «الشفتان العلیا والسفلی سواء فی الدیه» (2).

«وقیل فی السفلی الثلثان» لإمساکها الطعام والشراب (3)وردّها اللعاب، وحینئذٍ ففی العلیا الثلث. وقیل: النصف (4)وفیه-مع ندوره-اشتماله علی زیاده لا معنی لها.

وفیهما قول رابع ذهب إلیه جماعه (5)منهم العلّامه فی المختلف (6)وهو: أنّ فی العلیا: أربعمئه دینار، وفی السفلی: ستمئه؛ لما ذکر ولروایه أبان بن تغلب عن الصادق علیه السلام (7)وفی طریقها ضعف (8).

«وفی بعضها (9)بالنسبه مساحهً» ففی نصفها النصف، وفی ثلثها الثلث، وهکذا. . .

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 750


1- مقطوع بسند التهذیب، لکن بسند الفقیه متّصل إلی الصادق علیه السلام، کما فی الوسائل.
2- الوسائل 19:216، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 10. وبه روایه حسنهٌ رواها عبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام [ المصدر المتقدّم، الحدیث الأوّل ]. (منه رحمه الله) .
3- قاله المفید فی المقنعه:755، وتبعه الشیخ فی المبسوط 7:132، والحلبی فی الکافی فی الفقه:398.
4- قاله ابن الجنید علی ما حکاه عنه العلّامه فی المختلف 9:369.
5- منهم الصدوق فی المقنع:511، والشیخ فی النهایه:766، وابن حمزه فی الوسیله:443.
6- المختلف 9:370.
7- الوسائل 19:222، الباب 5 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 2.
8- فی طریقها أبو جمیله، المفضّل بن صالح وهو کذّاب وضّاع. (منه رحمه الله) .
9- فی (ف) و (ش) : بعضهما.

وحدّ الشفه السفلی ما تجافی عن اللثّه مع طول الفمّ. والعلیا کذلک متّصلاً بالمنخرین مع طول الفم، دون حاشیه الشِدقین (1)«ولو استرختا فثلثا الدیه» لأنّ ذلک بمنزله الشَلَل فلو قطعتا بعد ذلک فالثلث «ولو تقلّصتا» أی انزوتا علی وجهٍ لا ینطبقان علی الأسنان ضدّ الاسترخاء «فالحکومه» لعدم ثبوت مقدّرٍ لذلک، فیُرجع إلیها.

وقیل: الدیه؛ لزوال المنفعه المخلوقه لأجلها والجمال (2)فیجری وجودها مجری عدمها.

ویضعَّف بأنّ ذلک لا یزید علی الشَلَل وهو لا یوجب زیاده علی الثلثین، مع أصاله البراءه من الزائد علی الحکومه.

«السابعه [فی استئصال اللسان] » :

«فی استئصال اللسان» بالقطع، بأن لا یبقی شیء منه «الدیه. وکذا فیما» أی فی قطع ما «یذهب به الحروف» أجمع وهی ثمانیه وعشرون حرفاً «وفی» إذهاب «البعض بحساب» الذاهب من «الحروف» بأن تُبسط الدیه علیها أجمع، فیؤخذ للذاهب من الدیه بحسابه. ویستوی فی ذلک اللَسَنیّه (3)وغیرها، والخفیفه (4)والثقیله (5)لإطلاق النصّ (6)

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 751


1- بالفتح والکسر: زاویه الفم.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 7:132.
3- الحروف المنسوبه إلی اللسان التی للّسان مدخل فی أدائها. وفی نسخه بدل (ر) : اللبنیّه.
4- کالکاف واللام والمیم والنون والواو والهاء والیاء.
5- کالقاف والصاد والضاد والعین والغین.
6- الوسائل 19:273-276، الباب 2 من أبواب دیات المنافع، سیّما الحدیث 6.

ولا اعتبار هنا بمساحه اللسان، فلو قطع نصفه فذهب ربع الحروف فربع الدیه خاصّه، وبالعکس.

وقیل: یعتبر هنا أکثر الأمرین من الذاهب من اللسان ومن الحروف (1)لأنّ اللسان عضو متّحد فی الإنسان ففیه الدیه وفی بعضه بحسابه، والنطق منفعه توجب الدیه کذلک. وهذا أقوی.

«وفی لسان الأخرس ثلث الدیه» تنزیلاً له منزله الأشلّ؛ لاشتراکهما فی فساد العضو المؤدّی إلی زوال المنفعه المقصوده منه «وفی بعضه بحسابه» مساحهً.

«ولو ادّعی الصحیح ذهاب نطقه بالجنایه» التی یحتمل ذهابه بها «صُدِّق بالقَسامه» خمسین یمیناً بالإشاره؛ لتعذّر إقامه البیّنه علی ذلک وحصول الظنّ المستند إلی الأماره بصدقه، فیکون لوثاً.

«وقیل: یُضرب لسانه بإبره فإن خرج الدم أسود صُدّق» من غیر یمین، علی ما یظهر من الروایه «وإن خرج أحمر کُذِّب (2)» والمستند روایه الأصبغ بن نباته عن أمیر المؤمنین علیه السلام (3)وفی طریقها ضعف وإرسال (4).

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 752


1- قاله الشیخ فی المبسوط 7:134، وتبعه العلّامه فی المختلف 9:373، واستقربه فی القواعد 3:674.
2- قاله الشیخ فی الخلاف 5:240-241، وابن حمزه فی الوسیله:449، وابن زهره فی الغنیه:417، وغیرهم.
3- الوسائل 19:279، الباب 4 من أبواب دیات المنافع، ذیل الحدیث الأوّل.
4- فی طریقها «محمّد بن الولید عن محمّد بن الفرات عن الأصبغ» ومحمّد بن الولید فطحیّ، وابن الفرات ضعیف جدّاً غالٍ لم یدرک الأصبغ. (منه رحمه الله) .
«الثامنه [فی الاسنان] » :

«فی الأسنان» بفتح الهمزه «الدیه، وهی ثمان وعشرون» سنّاً، توزّع الدیه علیها متفاوته، کما یذکر:

منها «فی المقادیم الاثنی عشر» وهی الثنیّتان والرباعیّتان والنابان من أعلی، ومثلها من أسفل «ستمئه دینار» فی کلّ واحده خمسون.

«وفی المآخیر» الستّه عشر، أربعه من کلّ جانب من الجوانب الأربعه: ضاحک وثلاثه أضراس «أربعمئه» فی کلّ واحد خمسه وعشرون.

«ویستوی» فی ذلک «البیضاء والسوداء والصفراء خلقهً» بأن کانت قبل أن یُثغِر (1)متغیّره ثمّ نبتت کذلک. أمّا لو کانت بیضاء قبل أن یثغر ثمّ نبتت سوداء رُجِع إلی العارفین، فإن حکموا بکونه لعلّه فالحکومه، وإلّا فالدیه.

وتثبت دیه السنّ بقلعها مع سنخها (2)إجماعاً، وبدونه مع استیعاب ما برز من اللثّه علی الأقوی.

«وفی الزائده» عن العدد المذکور «ثلث الأصلیّه» بحسب ما تقرّر لها، بمعنی أ نّها إن کانت فی الأضراس فثلث الخمسه والعشرین، وفی المقادیم فثلث الخمسین. هذا «إن قلعت منفرده» عن الأصلیّه المتّصله بها «ولا شیء فیها» لو قلعت «منضمّه» إلیها کما لو قطع العضو المقدّر دیته المشتمل علی غیره. وقیل: فیها حکومه لو انقلعت منفرده، بناءً علی أ نّه لا تقدیر لها شرعاً (3)والأشهر الأوّل.

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 753


1- أثغر الصبیّ: سقطت أسنانه الرواضع، وإذا نبت یقال: أثْغَرَ.
2- أصلها، منبتها.
3- قاله العلّامه فی المختلف 9:376.

«ولو اسودّت السنّ بالجنایه ولمّا تسقط فثلثا دیتها» لدلالته علی فسادها «وکذا» یجب الثلثان «فی انصداعها» وهو تقلقلها؛ لأنّه فی حکم الشلل، وللروایه (1)لکنّها ضعیفه.

«وقیل» فی انصداعها «الحکومه» (2)لعدم دلیل صالح علی التقدیر. وإلحاقه بالشلل بعید؛ لبقاء القوّه فی الجمله. والمشهور الأوّل. ولو قلعها قالع بعد الاسوداد أو الانصداع فثلث دیتها.

«وسنّ الصبیّ» الذی لم تبدّل أسنانه «ینتظر بها» مدّه یمکن أن تعود فیها عاده «فإن نبتت فالأرش» لمدّه ذهابه «وإلّا» تَعُد «فدیه المتّغر» بالتاء المشدّده، مثنّاه ومثلّثه، والأصل «المثتغر» بهما (3)فقُلبت الثاء تاءً ثمّ اُدغمت. ویقال: المُثغَر-بسکون المثلّثه وفتح الثالثه المعجمه-وهو الذی سقطت أسنانه الرواضع التی من شأنها السقوط ونَبْتُ بدلها. ودیه سنّ المُثغَر ما تقدّم من التفصیل فی مطلق السنّ (4).

«وقیل» والقائل الشیخ (5)وجماعه (6)منهم العلّامه فی المختلف (7):

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 754


1- لم نعثر علیها، وقد اعترف غیر واحد بعدم العثور علیها، راجع الجواهر 43:239.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 4:266، والمختصر النافع:308.
3- یعنی بالتاء والثاء.
4- عند قول الماتن رحمه الله: فی المقادیم الاثنی عشر ستمئه دینار، وفی المآخیر أربعمئه.
5- المبسوط 7:138.
6- منهم ابن حمزه فی الوسیله:448، وابن زهره فی الغنیه:418، و الحلبی فی الکافی فی الفقه:398، والتعبیر فیهما: «عُشر عشر الدیه» .
7- المختلف 9:379.

«فیها بعیر» مطلقاً؛ لما رُوی من أنّ أمیر المؤمنین علیه الصلاه والسلام قضی بذلک (1)والطریق ضعیف (2)فالقول به کذلک.

«التاسعه [فی اللحیین] » :

«فی اللحیین» بفتح اللام-وهما: العظمان اللذان ینبت علی بشرتهما اللِحیه، ویقال لملتقاهما: «الذَقَن» بالتحریک المفتوح، ویتّصل کلّ واحد منهما بالاُذُن، وعلیهما نبات الأسنان السفلی-إذا قُلعا منفردین عن الأسنان کلحیی الطفل والشیخ الذی تساقطت أسنانه «الدیه، و» فیهما «مع الأسنان دیتان» وفی کلّ واحد منهما نصف الدیه منفرداً، ومع الأسنان بحسابها.

«العاشره [فی العنق ] » :

«فی العنق إذا کُسر فصار أصورَ» أی مائلاً «الدیه، وکذا لو منع الازدراد. ولو زال» الفساد ورجع إلی الصلاح «فالأرش» لما بین المدّتین. ولو لم یبلغ الأذی ذلک، بل صار الازدراد أو الالتفات علیه عَسِراً فالحکومه.

«الحادیه عشره [فی کل من الیدین و الاصابع] » :

«فی کلّ من الیدین نصف الدیه» سواء الیمین والشمال «وحدّها

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 755


1- الوسائل 19:225، الباب 8 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 6. و 258، الباب 33، الحدیث 2 و 3.
2- فی طریقه مع الغضّ عن «سهل بن زیاد» : «محمّد بن الحسن بن شمّون» وهو ضعیف فاسد المذهب. راجع المسالک 15:410.

المِعصَم» - بکسر المیم فسکون العین ففتح الصاد-وهو المَفصِل الذی بین الکفّ والذراع. وتدخل دیه الأصابع فی دیتها حیث یجتمعان.

«وفی الأصابع» حیث تُقطع «وَحْدَها دیتها» وهی دیه الید. فلو قَطَع آخَرُ بقیّهَ الید فالحکومه خاصّه «ولو قُطِع معها» أی مع الید «شیء من الزَند» - بفتح الزای-والمراد شیء من الذراع؛ لأنّ الزند علی ما ذکره الجوهری: هو مَوصِل طرف الذراع بالکفّ (1)«فحکومه زائده» علی دیه الید لِما قُطِع من الزند، أمّا لو قطعت من المرفق أو المنکب فدیه الید خاصّه. والفرق: تناول الید لذلک حقیقه وانفصاله بمفصل محسوس کأصل الید، بخلاف ما إذا قُطع شیء من الزند، فإنّ الید إنّما صدقت علیها من الزند، والزند من جنایه لا تقدیر فیها، فیکون فیها الحکومه، کذا فرّق المصنّف وغیره (2).

وفیه نظر. ومثله ما لو قطعت من بعض العضد.

«وفی العضدین: الدیه» للخبر العامّ (3)بثبوتها للاثنین فیما فی البدن منه اثنان «وکذا فی الذراعین» .

هذا إذا قطعا منفردین عن الید وأحدهما عن الآخر، أمّا لو قطعت الید من المرفق أو الکتف فالمشهور أنّ فیه دیه الید، کما تقدّم.

ویحتمل أن یرید ما هو أعمّ من ذلک، حتّی لو قطعها من الکتف وجب ثلاث دیات؛ لعموم الخبر فإنّه قول فی المسأله (4)ووجوبَ دیه الید وحکومه فی الزائد،

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 756


1- الصحاح 2:481، (زند) ، وفیه: «مَوصل طرف الذراع فی الکفّ» .
2- لم نعثر علی هذا الفرق بعینه.
3- الوسائل 19:217، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 12.
4- لم نعثر علی قائل به، وجعله الشارح فی المسالک (15:427) وجهاً من وجوه المسأله.

فإنّه قول ثالث (1)وکلام الأصحاب هنا لا یخلو من إجمال أو اختلاف أو إخلال، وکذلک الحکم لا یخلو من إشکال.

«وفی الید الزائده الحکومه» وتتمیّز عن الأصلیّه بفقد البطش أو ضعفه ومیلها عن السمت الطبیعی ونقصان خلقتها ولو فی إصبع. ولو تساوتا فیها فإحداهما زائده لا بعینها، ففیهما جمیعاً دیه وحکومه.

وقیل: فی الزائده ثلث دیه الأصلیّه (2)ففیهما هنا دیه وثلث.

ولو قطعت إحداهما خاصّه احتمل ثبوت نصفِ دیهِ یدٍ وحکومهٍ؛ لأنّها نصف المجموع، وحکومه خاصّه للأصل.

«وفی الإصبع» مثلّث الهمزه والباء «عشر الدیه» لید کانت أم لِرجلٍ، إبهاماً کانت أم غیرها علی الأقوی؛ لصحیحه عبد اللّٰه بن سنان (3)وغیرها (4).

وقیل فی الإبهام: ثلث دیه العضو (5)وباقی الثلثین یُقسم علی سائر الأصابع.

«وفی الإصبِع الزائده ثلث دیه الأصلیّه. وفی شللها» أی شلل الاصبع مطلقاً «ثلثا دیتها. وفی» قطع «الشلّاء الثلث» الباقی من دیتها، سواء کان

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 757


1- قاله الشیخ فی المبسوط 7:143، والقاضی فی المهذّب 2:473-474، واختاره العلّامه فی المختلف 9:449.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 7:145.
3- الوسائل 19:264، الباب 39 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 4.
4- المصدر المتقدّم:263-265، الحدیث 1 و 3.
5- قاله ابن زهره فی الغنیه:418، وابن حمزه فی الوسیله:452، والکیدری فی الإصباح:506.

الشلل خلقه أم بجنایه جانٍ.

«وفی الظُفُر» بضمّ الظاء المُشاله والفاء «إذا لم ینبت أو نبت أسودَ عشره دنانیر، ولو نبت أبیضَ فخمسه» دنانیر علی المشهور. والمستند روایه ضعیفه (1)وفی صحیحه عبد اللّٰه بن سنان: «فی الظفر خمسه دنانیر» (2)وحُملت علی ما لو عاد أبیض (3)جمعاً، وهو غریب!

وفی المسأله قول آخر وهو: وجوب عشره دنانیر متی قُلِع ولم یخرج، ومتی خرج أسودَ فثلثا دیته (4)لأنّه فی معنی الشلل، ولأصاله براءه الذمّه من وجوب الزائد مع ضعف المأخذ، وبُعد مساواه عوده لعدمه أصلاً. وهو حسن.

«الثانیه عشره [فی کسر الظهر و الصلب ] » :

«فی الظهر إذا کُسر الدیه» لصحیحه الحلبی عن الصادق علیه السلام: «فی الرجل یُکسر ظهره، فقال: فیه الدیه کامله» (5)«وکذا لو احدودب» أو صار بحیث لا یقدر علی القعود «ولو صَلُح (6)فثلث الدیه» هذا هو المشهور.

وفی روایه ظریف: «إذا کُسِر الصلب فجُبِر علی غیر عیب فمئه دینار،

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 758


1- الوسائل 19:266، الباب 41 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل. وقد تقدّم وجه ضعفها فی الصفحه 495، الهامش رقم 5.
2- الوسائل 19:267، الباب 41 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 2.
3- حمله علی ذلک السیوری فی التنقیح الرائع 4:502.
4- هذا القول لابن إدریس [ السرائر 3:388 ] ورجّحه العلّامه فی المختلف [ 9:385 ] وولده فی الشرح [ الإیضاح 4:698 ]. (منه رحمه الله) .
5- الوسائل 19:214، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 4.
6- فی (ق) : صحّ.

وإن عَثَم (1)فألف دینار» (2).

«ولو کُسِر فشلّت الرجلان فدیه له» أی لکسره «وثلثا دیه للرجلین» لأنّهما دیه شلل کلّ عضو بحسبه.

«ولو کُسِر الصلب» وهو الظهر «فذهب مشیه وجماعه فدیتان» إحداهما للکسر، والاُخری لفوات منفعه الجماع، ذکر ذلک الشیخ فی الخلاف (3)وتبعه علیه الجماعه (4)واقتصر المحقّق والعلّامه فی الشرائع (5)والتحریر (6)علی حکایته عنه قولاً، إشعاراً بتمریضه. وعلیه لو عادت (7)إحدی المنفعتین وجبت دیه واحده، ولو عادت ناقصه فدیه وحکومه عن نقص العائده، إلّاأن یکون العود بصلاح الصُلب، فالثلث کما مرّ مضافاً إلی ذلک (8).

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 759


1- قال ابن الأثیر فی النهایه [ 3:183، (عثم) ] یقال: عثمتُ یده فعثمت إذا جبرتها علی غیر استواءٍ وبقی فیها شیء لم ینحکم. (منه رحمه الله) .
2- الوسائل 19:231، الباب 13 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل مع اختلاف یسیر.
3- الخلاف 5:253، المسأله 60.
4- منهم العلّامه فی القواعد 3:680، والإرشاد 2:239، والتبصره:213. ولم نعثر علی قائل غیره وإن قال الصیمری: إنّه هو المشهور بین الأصحاب. راجع غایه المرام 4:457.
5- الشرائع 4:268.
6- التحریر 5:582.
7- ذکر مسأله العود فی التحریر [ 5:582 ] ولا یخلو من نظرٍ، بل ینبغی ثبوت الحکومه بعوده مطلقاً وزیادتها بنقصه. (منه رحمه الله) .
8- أی ما ذکر من الحکومه وغیرها. (هامش ر) .
«الثالثه عشره [فی النخاع] »

«فی النخاع» وهو الخیط الأبیض فی وسط فقر الظهر إذا قطع «الدیه» کامله؛ لأنّه واحد فی الإنسان، ومع ذلک لا قوام له بدونه.

«الرابعه عشره [الثدیان و الحملتان] » :

«الثدیان» وهما للرجل (1)والمرأه، ولکن ذکر هنا حکمهما لها خاصّه، وهو أنّ «فی کلّ واحد» منهما «نصف دیه المرأه» سواء الیمین والیسار. وهو موضع وفاق «وفی انقطاع اللبن» عنهما «الحکومه. وکذا لو تعذّر نزوله» لأنّه حینئذٍ بمنزله المنقطع.

«وفی الحَلَمتین» وهما اللتان فی رأسهما کالزرّ یلتقمهما الطفل «الدیه» لو قطعتا منفردتین (2)«عند الشیخ» (3)لأنّهما ممّا فی الإنسان منه اثنان، فیدخلان فی الخبر العامّ (4)ونسبه إلی الشیخ مؤذناً بردّه؛ لأنّهما کالجزء من الثدیین اللذین فیهما جمیعاً الدیه، ففیهما الحکومه خاصّه؛ لأصاله البراءه من الزائد «وکذا حَلَمتا الرجل» فیهما: الدیه عند الشیخ فی المبسوط (5)والخلاف (6)لما ذکر.

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 760


1- فی (ع) : للذکر.
2- فی (ع) و (ش) : لو قطعا منفردین.
3- المبسوط 7:148.
4- الوسائل 19:217، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 12.
5- المبسوط 7:148.
6- الخلاف 5:257، المسأله 65.

«وقیل» والقائل ابن بابویه (1)وابن حمزه (2): «فی حَلَمتی الرجل الربع» ربع الدیه «وفی کلّ واحده الثمن» استناداً إلی کتاب ظریف (3).

وقیل: فیهما الحکومه خاصّه (4)للأصل، واستضعافاً لمستند غیرها.

«الخامسه عشره [فی الذکر ] » :

«فی الذکر مستأصلاً، أو الحشفه» فما زاد «الدیه» لشیخٍ کان أم لشابٍّ أم لطفل صغیر، قادرٍ علی الجماع أم عاجز «ولو کان مسلول الخصیتین» لأنّه ممّا فی الإنسان منه واحد، فتثبت فیه الدیه مطلقاً «وفی بعض الحشفه بحسابه» أی حساب ذلک البعض منسوباً إلی مجموعها خاصّه.

«وفی» ذکر «العنّین ثلث الدیه» لأنّه عضو أشلّ، ودیته ذلک، کما أنّ فی الجنایه علیه صحیحاً حتّی صار أشلّ ثلثی دیته.

ولو قُطِع بعض ذکر العنّین اعتبر بحسابه من المجموع، لا من الحشفه. والفرق بینه وبین الصحیح: أنّ الحشفه فی الصحیح هی الرکن الأعظم فی لذّه الجماع، بخلافها فی العنّین؛ لاستواء الجمیع فی عدم المنفعه مع کونه عضواً واحداً، فینسب بعضه إلی مجموعه، علی الأصل (5).

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 761


1- اُنظر الفقیه 4:91.
2- الوسیله:450.
3- الوسائل 19:231، الباب 13 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل. والفقیه 4:75-92.
4- نسبه جماعه إلی فخر المحقّقین، منهم ابن فهد الحلّی فی المقتصر:455، والصیمری فی غایه المرام 4:458، والسیّد العاملی فی مفتاح الکرامه 11:176. اُنظر الإیضاح 4:699.
5- أی الظاهر أو علی القاعده، أو البراءه (هامش ر) .
«السادسه عشره [فی الخصیتین] » :

«فی الخصیتین» معاً «الدیه، وفی کلّ» واحده «نصف» للخبر العامّ (1).

«وقیل» والقائل به جماعه، منهم الشیخ فی الخلاف (2)وأتباعه (3)والعلّامه فی المختلف (4): «فی الیسری الثلثان» وفی الیمنی الثلث؛ لحسنه عبد اللّٰه بن سنان عن الصادق علیه السلام (5)وغیرها (6)ولما رُوی من أنّ الولد یکون من الیسری (7)ولتفاوتهما فی المنفعه المناسب لتفاوت الدیه.

ویُعارَض بالید القویّه الباطشه والضعیفه، والعین کذلک. وتخلّق الولد منها لم یثبت، وخبره مرسل (8)وقد أنکره بعض الأطبّاء (9).

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 762


1- الوسائل 19:217، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 12.
2- الخلاف 5:259، المسأله 69.
3- منهم ابن حمزه فی الوسیله:451، سلّار فی المراسم:246، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:589-590.
4- المختلف 9:390.
5- الوسائل 19:213-214، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل.
6- المصدر المتقدّم:237، الباب 18، الحدیث 2.
7- الروایتان السابقتان.
8- تقدّم منه أنّ روایه عبد اللّٰه بن سنان حسنه. نعم، الروایه الاُخری مرفوعه، راجع غایه المراد 4:539.
9- اُنظر غایه المراد 4:541، وانظر الحیوان للجاحظ 1:123.

«وفی اُدرتهما» - بضمّ الهمزه فسکون الدال ففتح الراء-وهی انتفاخهما «أربعمئه دینار. فإن فحج» - بفتح الفاء فالحاء المهمله فالجیم-أی تباعدت رجلاه أعقاباً مع تقارب صدور قدمیه «فلم یقدر علی المشی» قید زائد علی الفحج؛ لأنّ مطلقه یمکن معه المشی. قال الجوهری: الفحج-بالتسکین-مِشیه الأفحج، وتفحّج فی مِشیته مثله (1)وفی حکمه ما إذا مشی مشیاً لا ینتفع به «فثمانمئه دینار» علی المشهور. ومستنده کتاب ظریف (2).

«السابعه عشره [فی الشُفْرین] » :

«فی الشُفْرین» - بضمّ الشین-وهما: اللحم المحیط بالفرج إحاطهَ الشفتین بالفم «الدیه» وفی کلّ واحد النصف «من السلیمه والرتقاء» والبکر والثیّب، والکبیره والصغیره «وفی الرَکَب» - بالفتح محرّکاً-وهو من المرأه مثل موضع العانه من الرجل «الحکومه» .

«الثامنه عشره [فی الافضاء] » :

«فی الإفضاء الدیه، وهو تصییر مسلک البول والحیض واحداً» وقیل: مسلک الحیض والغائط (3)وهو أقوی فی تحقّقه، فتجب الدیه بأ یّهما کان؛ لذهاب منفعه الجماع معهما.

ولا فرق بین الزوج وغیره إذا کان قبل بلوغها، وتختصّ بغیره بعده «وتسقط عن الزوج إذا کان بعد البلوغ» لأنّه فعل مأذون فیه شرعاً إذا لم یکن

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 763


1- الصحاح 1:333، (فحج) .
2- الوسائل 19:236، الباب 18 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل.
3- قاله المحقّق فی المختصر النافع:309، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:462.

بتفریط، وإلّا فالمتّجه ضمان الدیه، کالضعیفه التی یغلب الظنّ بإفضائها «ولو کان قبله ضمن مع المهر دیتها» إن وقع بالجماع؛ لتحقّق الدخول الموجب لاستقراره، ولو وقع بغیره بُنی استقراره علی عدم عروض موجب التنصیف «وأنفق» الزوج «علیها حتّی یموت أحدهما» وقد تقدّم فی النکاح أ نّها تحرم علیه مؤبَّداً مضافاً إلی ذلک وإن لم تخرج عن حباله بدون الطلاق (1)وکذا لا تسقط عنه النفقه وإن طلّقها؛ لصحیحه الحلبی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: «علیه الإجراء علیها ما دامت حیّه» (2).

وفی سقوطها بتزویجها بغیره وجهان: من إطلاق النصّ بثبوتها إلی أن یموت أحدهما، ومن حصول الغرض بوجوبها علی غیره، وزوال الموجب لها، وأنّ العلّه عدم صلاحیّتها لغیره بذلک وتعطّلها عن الأزواج وقد زال فیزول الحکم.

وفیه: منع انحصار الغرض فی ذلک، ومنع العلّیّه المؤثّره. وزوالُ الزوجیّه لو کان کافیاً لسقطت بدون التزویج، وهو باطل اتّفاقاً.

«التاسعه عشره [فی الألیین] » :

«فی الألیین» وهما اللحم الناتئ بین الظَهر والفخذین «الدیه وفی کلّ» واحده «النصف» إذا اُخِذت إلی العظم الذی تحتها. وفی ذهاب بعضهما بقدره، فإن جُهِل المقدار قال فی التحریر: وجبت حکومهً (3).

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 764


1- راجع الجزء الثالث:157.
2- الوسائل 19:212، الباب 44 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 2. و 14:381، الباب 34 من أبواب ما یحرم بالمصاهره ونحوها، الحدیث 4.
3- التحریر 5:597.

ویشکل بما لو قطع بزیاده مقداره عن الحکومه أو نقصانها (1)مع الجهل بمجموع المقدار، فینبغی الحکم بثبوت المحقَّق منه کیف کان.

«العشرون [الرجلان] » :

«الرِجلان» فیهما الدیه «وفی کلّ واحده النصف. وحدُّها مَفصل الساق» وإن اشتملت علی الأصابع «وفی الأصابع منفردهً الدیه، وفی کلّ واحده عُشر» سواء الإبهام وغیره. والخلاف هنا کما سبق (2)«ودیه کلّ إصبَع مقسومه علی ثلاث أنامل» بالسویّه «و» دیه «الإبهام» مقسومه «علی اثنین» بالسویّه أیضاً.

«وفی الساقین» وحدّها (3)الرکبه «الدیه. وکذا فی الفخذین» لأنّ کلّ واحد منهما ممّا فی الإنسان منه اثنان.

هذا إذا قُطعا منفردین عن الرِجل، وقُطع الفخذ منفرداً عن الساق. أمّا لو جمع بینهما أو بینها (4)ففیه ما مرّ فی الیدین: من احتمال دیه واحده إذا قطع من المفصل، ودیه وحکومه. وتعدّد الدیه بتعدّد موجبه. والکلام فی الإصبع الزائده والرِجل ما تقدّم (5).

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 765


1- کذا فی النسخ، والظاهر: نقصانه.
2- سبق فی دیه أصابع الیدین.
3- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل، وفی سائر النسخ: حدّهما.
4- بین القدم والساق والفخذ.
5- تقدّم فی مسأله الید.
«الحادیه والعشرون [فی کسر الترقوه و العظم] » :

«فی التَرقُوه» - بفتح التاء فسکون الراء فضمّ القاف-وهی العظم الذی بین ثُغره النحر والعاتق «إذا کُسِرت فجُبرت علی غیر عیب أربعون دیناراً» رُوی ذلک فی کتاب ظریف (1)ولو جُبِرت علی عیب احتُمل استصحاب الدیه کما لو لم تُجبر، والحکومه رجوعاً إلی القاعده.

ویشکل لو نقصت عن الأربعین؛ لوجوبها فیما لو عدم العیب فکیف لا تجب معه؟ ولو قیل بوجوب أکثر الأمرین کان حسناً. وتَرقُوه المرأه کالرجل فی وجوب الأربعین، عملاً بالعموم (2)ولو کان ذمّیّاً فنسبتها إلی دیه المسلم من دیته.

«وفی کسر عظمٍ من عضوٍ خُمس دیه» ذلک «العضو، فإن صلح علی صحّهٍ فأربعه أخماس دیه کسره، وفی موضحته ربع دیه کسره وفی رضّه ثلث (3)دیه» ذلک «العضو» وفی نسخ (4)الکتاب «ثلثا دیته» بألف التثنیه. والظاهر أ نّه سهو؛ لأنّ الثلث هو المشهور والمرویّ (5)«فإن صلح» المرضوض «علی صحّهٍ فأربعهُ أخماس دیهِ رضّه» ولو صلح بغیر صحّه فالظاهر استصحاب دیته.

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 766


1- الوسائل 19:226، الباب 9 من أبواب دیات الأعضاء، وفیه حدیث واحد.
2- أی عموم لفظ «الترقوه» فی خبر ظریف المشار إلیه آنفاً.
3- فی (ق) : ثلثا.
4- فی (ر) : بعض نسخ الکتاب.
5- لم نجده بعینه، لکن فی خبر ظریف ثلث دیه النفس فی رضّ کلّ من المنکب والمرفق والرکبه، وثلث دیه الید فی رضّ الرسغ، وثلث دیه الرِجلین فی رضّ الکعب. اُنظر الفقیه 4:83-89.

«وفی فکّه بحیث یتعطّل العضو ثلثا دیته» لأنّ ذلک بمنزله الشَلَل «فإن صلح علی صحّه فأربعه أخماس دیه فکّه» ولو لم یتعطّل فالحکومه. هذا هو المشهور. والأکثر لم یتوقّفوا فی حکمه إلّاالمحقّق فی النافع فنسبه إلی الشیخین (1)والمستند کتاب ظریف (2)مع اختلاف یسیر، فلعلّه نسبه إلیهما لذلک (3).

«الثانیه والعشرون [فی کل ضلع مما یلی القلب و العصعص] » :

«فی کلّ ضلع ممّا یلی القلب» أی من الجانب الذی فیه القلب «إذا کُسِرت خمسه وعشرون دیناراً، وإذا کُسِرت» تلک الضلع «ممّا یلی العضد عشره دنانیر» ویستوی فی ذلک جمیع الأضلاع والمستند کتاب ظریف (4).

«ولو کُسِر عُصعُصه» - بضمّ عینیه-وهو عَجْب الذَ نَب-بفتح عینه-وهو عظمه، یقال: إنّه أوّل ما یُخلق وآخر ما یَبلی «فلم یملک» حیث کسر «غائطَه» ولم یقدر علی إمساکه «ففیه الدیه» لصحیحه سلیمان بن خالد عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: «فی رجل کُسِر بُعصوصه فلم یملک أسته، فقال: فیه الدیه کامله» (5)والبُعصوص هو العُصعُص، لکن لم یذکره أهل اللغه، فمن ثمّ عدل المصنّف عنه إلی العُصعُص المعروف لغه. وقال الراوندی: البُعصُوص عظم رقیق حول الدبر (6).

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 767


1- المختصر النافع:310.
2- فی کتاب ظریف: فی فکّ کلّ من المنکب والمرفق والورک والرکبه ثلاثون دیناراً. اُنظر الفقیه 4:83-89.
3- أی: فلعلّ المحقّق نسبه إلیهما مقتصراً علی ذلک؛ لضعف مستنده، راجع المسالک 15:441.
4- الوسائل 19:231، الباب 13 من أبواب دیات الأعضاء، وفیه حدیث واحد.
5- الوسائل 19:284، الباب 9 من أبواب دیات المنافع، الحدیث الأوّل.
6- لم نعثر علیه.

«ولو ضُرِب عِجانه» - بکسر العین-وهو ما بین الخصیه والفَقْحَه (1)«فلم یملک غائطه ولا بوله ففیه الدیه» أیضاً «فی روایه» إسحاق بن عمّار عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (2)ونسبه إلی الروایه؛ لأنّ إسحاق فطحیّ وإن کان ثقه، والعمل بروایته مشهور کالسابق وکثیر من الأصحاب لم یذکر فیه خلافاً.

«ومن اقتضّ بکراً بإصبعه فخرق مثانتها» - بفتح المیم-وهو مجمع البول «فلم تملک بولها فدیتها» لخرق المثانه «ومهر مثل نسائها» للاقتضاض علی الأشهر؛ لتفویت تلک المنفعه الواحده فی البدن، ولروایه هشام بن إبراهیم عن أبی الحسن علیه السلام (3)لکنّ الطریق ضعیف.

«وقیل: ثلث دیتها» (4)لروایه ظریف «أنّ علیّاً علیه الصلاه والسلام قضی بذلک» (5)وهی أشهر. لکنّ الاُولی أولی؛ لما ذکرناه (6)وإن اشترکتا فی عدم صحّه السند (7).

«ومن داس بطن إنسان حتّی أحدث» بریح أو بول أو غائط «دیس

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 768


1- حلقه الدبر.
2- الوسائل 19:284، الباب 9 من أبواب دیات المنافع، الحدیث 2.
3- الوسائل 19:256، الباب 30 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 3.
4- قاله ابن حمزه فی الوسیله:452.
5- التهذیب 10:308 ذیل الحدیث:26 وعنه فی الوسائل 19:256، الباب 30 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 3.
6- وهو تفویت المنفعه الواحده فی البدن.
7- أمّا روایه هشام فقد سبق الحدیث عن إرسالها، وأمّا روایه ظریف فقد قال عنها فی المسالک 15:209 أنّ فی طریقها ضعف وجهاله.

بطنه» حتّی یحدث کذلک «أو یفتدی» ذلک «بثلث الدیه علی روایه» السکونی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام «أنّ أمیر المؤمنین علیه السلام قضی بذلک» (1)وعمل بمضمونها الأکثر، ونسبه المصنّف إلی الروایه لضعفها (2)ومن ثمّ أوجب جماعه الحکومه (3)لأنّه المتیقّن. وهو قویّ.

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 769


1- الوسائل 19:137-138، الباب 20 من أبواب قصاص الطرف، وفیه حدیث واحد.
2- فی سنده: النوفلی، عن السکونی. والظاهر أنّ ضعفه بالسکونی، راجع المسالک 1:99.
3- کالعلّامه فی المختلف 9:392، ومال إلیه ولده فی الإیضاح 4:700، وکابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 5:353.
«القول فی دیه المنافع» «وهی ثمانیه»
اشاره

أشیاء:

«الأوّل: [العقل ]

فی» ذهاب «العقل الدیه» کامله «وفی» ذهاب «بعضه بحسابه» أی حساب الذاهب من المجموع «بحسب نظر الحاکم» إذ لا یمکن ضبط الناقص علی الیقین.

وقیل: یقدَّر بالزمان (1)فإن جُنّ یوماً وأفاق یوماً فالذاهب النصف، أو [ جُنّ ] (2)یوماً وأفاق یومین فالثلث، وهکذا. . . «ولو شجّه فذهب عقله لم تتداخل» دیه الشجّه ودیه العقل، بل تجب الدیتان وإن کان بضربه واحده. وکذا لو قطع له عضواً غیر الشجّه فذهب عقله.

«ولو عاد العقل بعد ذهابه» وأخذ دیته «لم تُستعد الدیه» لأنّه هبه من اللّٰه تعالی مجدَّده «إن حکم أهل الخبره بذهابه بالکلّیّه» أمّا مع الشکّ فی ذهابه فالحکومه.

«الثانی: [فی السمع]

السمع، وفیه الدیه» إذا ذهب من الاُذنین معاً «مع الیأس» من عوده «ولو رُجی» عودُه من أهل الخبره ولو بعد مدّه «انتُظر، فإن لم یَعُد فالدیه» کامله «وإن عاد فالأرش» لنقصه زمن فواته «ولو تنازعا فی ذهابه» فادّعاه المجنیّ علیه وأنکره الجانی، أو قال: «لا أعلم صدقه» وحصل

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 770


1- اُنظر المبسوط 7:126، والوسیله:443، وصرّح به فی القواعد 3:684.
2- لم یرد فی المخطوطات.

الشکّ فی ذهابه «اعتبر حاله عند الصوت العظیم والرعد القویّ والصیحه عند غفلته، فإن تحقّق» الأمر بالذهاب وعدمه حکم بموجبه «وإلّا حلف القسامه» وحکم له. والکلام فی ذهابه بشجّه وقطع اُذن کما تقدّم من عدم التداخل (1).

«وفی» ذهاب «سمع إحدی الاُذنین» أجمع «النصف» نصف الدیه «ولو نقص سمعها» من غیر أن یذهب أجمع «قیس إلی الاُخری» بأن تُسدّ الناقصه وتطلق الصحیحه ثمّ یصاح به بصوت لا یختلف کمّیّه کصوت الجرس حتّی یقول: «لا أسمع» ثمّ یعاد علیه ثانیاً من جهه اُخری، فإن تساوت المسافتان صُدّق-ولو فعل به کذلک فی الجهات الأربع کان أولی-ثمّ تُسدّ الصحیحه وتُطلق الناقصه وتعتبر بالصوت کذلک حتّی یقول: «لا أسمع» ثمّ یکرّر علیه الاعتبار کما مرّ، وینظر التفاوت بین الصحیح والناقص ویؤخذ من الدیه بحسابه. ولیکن القیاس فی وقت سکون الهواء فی موضع معتدل.

«ولو نقصا» معاً «قیس إلی أبناء سنّه» من الجهات المختلفه بأن یجلس قِرْنُه بجنبه ویصاح بهما بالصوت المنضبط من مسافه بعیده لا یسمعه واحد منهما، ثمّ یقرب المنادی شیئاً فشیئاً إلی أن یقول القرن: «سمعت» فیُعرف الموضع، ثمّ یدام الصوت ویُقرّب إلی أن یقول المجنیّ علیه: «سمعت» فیُضبط ما بینهما من التفاوت، ویکرّر کذلک ویؤخذ بنسبته من الدیه حیث لا یختلف. ویجوز الابتداء من قرب کما ذکر.

«الثالث: [فی ذهاب الإبصار]

فی ذهاب الإبصار» من العینین معاً «الدیه» وفی ضوء کلّ عین نصفها، سواء فقأ الحدقه أم أبقاها-بخلاف إزاله الاُذُن وإبطال السمع منها -

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 771


1- تقدّم فی مسأله ذهاب العقل.

وسواء صحیح البصر والأعمش (1)والأخفش (2)ومن فی حدقته بیاض لا یمنع أصل البصر.

وإنّما یحکم بذهابه «إذا شهد به شاهدان» عدلان «أو صدّقه الجانی. ویکفی» فی إثباته «شاهد وامرأتان إن کان» ذهابه عن «غیر عمد» لأنّه حینئذٍ یوجب المال وشهادتهما مقبوله فیه. هذا کلّه مع بقاء الحدقه وإلّا لم یفتقر إلی ذلک.

«ولو عدم الشهود» حیث یفتقر إلیهما (3)وکان الضرب ممّا یحتمل زوال النظر معه «حلف» المجنیّ علیه «القسامه إذا کانت العین قائمه» وقضی له.

وقیل: یقابل بالشمس، فإن بقیتا مفتوحتین صدق، وإلّا کذب (4)لروایه الأصبغ عن أمیر المؤمنین علیه الصلاه والسلام (5)وفی الطریق ضعف (6).

«ولو ادّعی نقصان» بصر «إحداهما قیست إلی الاُخری» کما ذکر فی السمع. وأجود ما یعتبر به ما روی صحیحاً عن الصادق علیه السلام أن تربط عینه الصحیحه ویأخذ رجلٌ بیضه ویبعد حتّی یقول المجنیّ علیه: «ما بقیت اُبصرها» فیُعلم (7)عنده، ثمّ تشدّ المصابه وتطلق الصحیحه وتعتبر کذلک، ثمّ تعتبر فی جهه

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 772


1- عمشت عینه: ضعف بصرها مع سیلان دمعها فی أکثر الأوقات.
2- الأخفش: الضعیف البصر الذی یبصر باللیل دون النهار.
3- تثنیه الضمیر باعتبار الشاهدین.
4- قاله أبو الصلاح فی الکافی:396، وسلّار فی المراسم:247، وابن زهره فی الغنیه:416.
5- الوسائل 19:279، الباب 4 من أبواب دیات المنافع، وفیه حدیث واحد.
6- فی طریقه: «محمّد بن الولید، عن محمّد بن الفرات» قال فی المسالک (15:418) : الأوّل فطحیّ والثانی ضعیف جدّاً غالٍ ولم یدرک الأصبغ، فتکون مع الضعف مرسله.
7- أی تجعل علامه عنده.

اُخری أو فی الجهات الأربع، فإن تساوت صُدّق وإلّا کُذّب، ثمّ ینظر مع صدقه ما بین المسافتین ویؤخذ من الدیه بنسبه النقصان (1)أ «و» ادّعی «نقصانهما قیستا إلی أبناء سنّه» بأن یوقف معه وینظر ما یبلغه نظره ثمّ یعتبر ما یبلغه نظر المجنیّ علیه، ویعلم نسبه ما بینهما «فإن استوت المسافات الأربع صُدّق، وإلّا کُذّب» وحینئذٍ فیحلف الجانی علی عدم النقصان إن ادّعاه (2)وإن قال: «لا أدری» لم یتوجّه علیه یمین. ولا یقاس النظر فی یوم غیم ولا فی أرض مختلفه الجهات؛ لئلّا یحصل الاختلاف بالعارض.

[«الرابع: فی إبطال الشم]

ّ من المنخرین معاً «الدیه» ومن أحدهما خاصّه نصفها «ولو ادّعی ذهابه» وکذّبه الجانی عقیب جنایه یمکن زواله بها «اعتبر بالروائح الطیّبه والخبیثه» والروائح الحادّه. فإن تبیّن حاله حکم به «ثمّ» اُحلف «القسامه» - إن لم یظهر بالامتحان-وقضی له «وروی» عن أمیر المؤمنین علیه السلام بالطریق السابق (3)فی البصر «تقریب الحُراق» بضمّ الحاء وتخفیف الراء، وتشدیده من لحن العامّه، قاله الجوهری، وهو ما یقع فیه النار عند القدح (4)أی یقرَّب بعد علوق النار به «منه، فإن دمعت عیناه ونحّی أنفه فکاذب، وإلّا فصادق» وضعف طریق الروایه بمحمّد بن الفرات یمنع من العمل

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 773


1- الوسائل 19:282، الباب 8 من أبواب دیات المنافع، الحدیث الأوّل. نقلاً بالمضمون.
2- أطلق فی القواعد [ 3:687 ] ثبوت الیمین علیه. ویشکل بما ذکرناه من الشکّ. ولم یذکره غیره یمیناً مطلقاً، وإثباته حسنٌ حیث یمکن؛ لعموم الخبر. (منه رحمه الله)
3- سبق تخریجها فی الصفحه السابقه، الهامش رقم 5 و 6.
4- الصحاح 4:1458، (حرق) .

بها وإثبات الدیه بذلک، مع أصاله البراءه.

«ولو ادّعی نقصه قیل: یحلف ویوجب له الحاکم شیئاً بحسب اجتهاده» إذ لا طریق إلی البیّنه ولا إلی الامتحان (1)وإنّما نسبه إلی القول؛ لعدم دلیل علیه، مع أصاله البراءه وکون حلف المدّعی خلاف الأصل، وإنّما مقتضاه حلف المدّعی علیه علی البراءه.

«ولو قطع الأنف فذهب الشمّ فدیتان» إحداهما للأنف والاُخری للشمّ؛ لأنّ الأنف لیس محلّ القوّه الشامّه، فإنّها منبثّه فی زائدتی مقدّم الدماغ المشبهتین بحَلَمتی الثدی تدرک ما یلاقیها من الروائح، والأنف طریق للهواء الواصل إلیها.

ومثله قوّه السمع، فإنّها مودَعه فی العصب المفروش فی مقعّر الصِماخ (2)یدرک ما یؤدّی إلیها الهواء، فلا تدخل دیه إحداهما فی الاُخری.

[«الخامس: الذوق قیل»]

والقائل العلّامه قاطعاً به (3)وجماعه (4): «فیه الدیه» کغیره من الحواسّ، ولدخوله فی عموم قولهم علیهم السلام: «کلّ ما فی الإنسان منه واحد ففیه الدیه» (5)ونسبه إلی القیل؛ لعدم دلیل علیه بخصوصه والشکّ فی الدلیل العامّ، فإنّه کما تقدّم (6)مقطوع «ویرجع فیه عقیب الجنایه» التی یحتمل

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 774


1- القائل العلّامه جازماً به فی کتبه [ فی القواعد 3:688، والتحریر 5:612 ] وتوقّف المحقّق [ فی الشرائع 4:274 ] کالمصنّف. (منه رحمه الله) .
2- هو ثقب الاُذن النافذ إلی الرأس.
3- القواعد 3:688، والتحریر 5:612، والإرشاد 2:243.
4- کالشیخ فی المبسوط 7:133، وابن حمزه فی الوسیله:442، وابن إدریس فی السرائر 3:383-384.
5- الوسائل 19:217، الباب الأوّل من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 12.
6- تقدّم فی الصفحه 501-502.

إتلافها له «إلی دعواه مع الأیمان» البالغه مقدارَ القسامه؛ لتعذّر إقامه البیّنه علیه وامتحانه. وفی التحریر: یجرَّب بالأشیاء المرّه المُفِزّه (1)ثمّ یرجع مع الاشتباه إلی الأیمان. ومع دعواه النقصان یقضی الحاکم بعد تحلیفه بما یراه من الحکومه تقریباً (2)علی القول السابق.

[«السادس: فی تعذّر الإنزال للمنیّ»]

حالهَ الجماع «الدیه» لفوات الماء المقصود للنسل. وفی معناه: تعذّر الإحبال والحَبَل وإن نزل المنیّ؛ لفوات النسل. لکن فی تعذّر الحَبَل دیه المرأه إذا ثبت استناد ذلک إلی الجنایه. واُلحق به إبطال الالتذاذ بالجماع (3)لو فُرض مع بقاء الإمناء والإحبال. وهو بعید. ولو فُرض فالمرجع إلیه (4)فیه مع وقوع جنایه تحتمله مع القسامه؛ لتعذّر الاطّلاع علیه من غیره.

[«السابع: فی سلس البول»]

وهو نزوله مترشّحاً لضعف القوّه الماسکه «الدیه» علی المشهور. والمستند روایه غیاث بن إبراهیم (5)وهو (6)ضعیف،

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 775


1- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل (وفی هامشها: أفزّه: أفزعه وأزعجه) وفی سائر النسخ: المَقِره. قال ابن الأثیر: المَقِر: الصَبِر، وهو الدواء المُرّ المعروف، راجع النهایه 4:347.
2- التحریر 5:612.
3- المُلحق هو العلّامه فی القواعد 3:689.
4- أی المجنیّ علیه.
5- الوسائل 19:285، الباب 9 من أبواب دیات المنافع، الحدیث 4.
6- یعنی غیاث. وهو بتریّ. راجع المسالک 9:471.

لکنّها مناسبه لما یستلزمه من فوات المنفعه المتّحده. ولو انقطع فالحکومه.

«وقیل: إن دام إلی اللیل ففیه الدیه، و» إن دام «إلی الزوال» ففیه «الثلثان، وإلی ارتفاع النهار» ففیه «ثلث» الدیه (1)ومستند التفصیل: روایه إسحاق بن عمّار عن الصادق علیه السلام (2)معلّلاً الأوّل بمنعه المعیشه وهو یؤذن بأنّ المراد معاودته کذلک فی کلّ یوم کما فهمه منه العلّامه (3)لکن فی الطریق إسحاق وهو فطحیّ، وصالح بن عقبه وهو کذّاب غالٍ فلا التفات إلی التفصیل. نعم، یثبت الأرش فی جمیع الصور حیث لا دوام.

[«الثامن: فی اذهاب الصوت]

فی إذهاب «الصوت» مع بقاء اللسان علی اعتداله وتمکّنه من التقطیع والتردید «الدیه» لأنّه من المنافع المتّحده فی الإنسان. ولو أذهب معه حرکه اللسان فدیه وثلثان؛ لأنّه فی معنی شلله. وتدخل دیه النطق بالحروف فی الصوت؛ لأنّ منفعه الصوت أهمّها النطق. مع احتمال عدمه؛ للمغایره.

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 776


1- قاله الشیخ فی النهایه:769، وابن حمزه فی الوسیله:450، وابن إدریس فی السرائر 3:391.
2- الوسائل 19:285، الباب 9 من أبواب دیات المنافع، الحدیث 3.
3- القواعد 3:689.
«الفصل الثالث» «فی الشجاج»

بکسر الشین جمع شجّه بفتحها، وهی الجرح المختصّ بالرأس والوجه، ویسمّی فی غیرهما جرحاً بقول مطلق «وتوابعها» ممّا خرج عن الأقسام الثمانیه من الأحکام «وهی» أی الشجاج «ثمان» :

«الحارصه: وهی القاشره للجلد (1)وفیها بعیر» .

«والدامیه: وهی التی» تقطع الجلد و «تأخذ فی اللحم یسیراً، وفیها: بعیران» .

«والباضعه: وهی الآخذه کثیراً فی اللحم» ولا یبلغ سمحاق العظم «وفیها: ثلاثه» أبعره «وهی المتلاحمه» علی الأشهر.

وقیل: إنّ الدامیه هی الحارصه، وإنّ الباضعه مغایره للمتلاحمه (2)فتکون الباضعه هی الدامیه بالمعنی السابق. واتّفق القائلان علی أنّ الأربعه الألفاظ موضوعه لثلاثه معان، وأنّ واحداً منها مرادف. والأخبار مختلفه أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 777


1- فی (ق) : للجلده.
2- قاله الشیخ فی النهایه:775، وابن زهره فی الغنیه:419، وابن حمزه فی الوسیله:444.

ففی روایه منصور بن حازم عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: «فی الحارصه-وهی الخدش-بعیر، وفی الدامیه بعیران» (1)وفی روایه مسمع عنه علیه السلام «فی الدامیه بعیر، وفی الباضعه بعیران، وفی المتلاحمه ثلاثه» (2)والاُولی تدلّ علی الأوّل، والثانیه علی الثانی. والنزاع لفظیٌّ.

«والسمحاق» بکسر السین المهمله وإسکان المیم «وهی التی تبلغ» السِمحاقه وهی «الجلده» الرقیقه «المغشیّه للعظم» ولا تقشرها «وفیها أربعه أبعره» .

«والموضحه: وهی التی تکشف عن» وضح «العظم» وهو بیاضه وتقشر السمحاقه «وفیها خمسه» أبعره.

«والهاشمه: وهی التی تهشم العظم» أی تکسره وإن لم یسبق بجرح «وفیها عشره أبعره أرباعاً» علی نسبه ما یوزَّع فی الدیه الکامله: من بنات المخاض واللبون، والحِقق (3)وأولاد اللبون، فالعشره هنا بنتا مخاض وابنا لبون وثلاث بنات لبون وثلاث حِقَق «إن کان خطأً، وأثلاثاً» علی نسبه ما یوزّع فی الدیه الکامله «إن کان شبیهاً» بالخطأ، فیکون ثلاث حِقَق، وثلاث بنات لبون، وأربع خِلَف (4)حوامل، بناءً علی ما دلّت علیه صحیحه ابن سنان (5)

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 778


1- الوسائل 19:293، الباب 2 من أبواب دیات الشجاج والجراح، الحدیث 14. وفیه: فی الحرصه شبه الخدش بعیر.
2- المصدر المتقدّم:291، الحدیث 6.
3- جمع حِقَّه، وهی الإبل سنّها ثلاث سنین إلی أربع.
4- جمع خَلِفه، وهی الإبل طروقه الفحل.
5- الوسائل 19:146، الباب 2 من أبواب دیات النفس، الحدیث الأوّل.

من التوزیع.

وأمّا علی ما اختاره المصنّف (1)فلا یتحقّق بالتحریر (2)ولکن ما ذکرناه منه مبرئ أیضاً؛ لأنّه أزید سنّاً فی بعضه (3).

«والمنقِّله» بتشدید القاف مکسوره «وهی التی تحوج إلی نقل العظم» إمّا بأن ینتقل عن محلّه إلی آخر أو یسقط.

قال المبرّد: المنقِّله ما یخرج منها عظام صغار (4)وأخذه من «النَقَل» -بالتحریک-وهی الحجاره الصغار. وقال الجوهری: هی التی تنقِّل العظم-أی تکسره-حتّی یخرج منها فَراش العظام-بفتح الفاء-قال: وهی عظام رقاق تلی القِحْف (5)«وفیها خمسه عشر بعیراً» .

«والمأمومه: وهی التی تبلغ اُمّ الرأس-أعنی الخریطه (6)التی تجمع الدِماغ» - بکسر الدال-ولا تفتقها «وفیها ثلاثه وثلاثون بعیراً» علی ما دلّت علیه صحیحه الحلبی (7)وغیره (8).

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 779


1- یعنی ما اختاره فی الدیه الکامله، وقد مرّ أ نّها أربع وثلاثون ثنیّه، وثلاث وثلاثون بنت لبون، وثلاث وثلاثون حِقّه، راجع الصفحه 488.
2- یعنی لا یتحقّق التوزیع بلا کسرٍ بما حرّره.
3- وهی الخَلِفه تکون أزید سنّاً من الحِقّه.
4- لا یوجد لدینا کتابه.
5- الصحاح 5:1835، (نقل) ، و 3:1015، (فرش) .
6- أی الوعاء.
7- الوسائل 19:291، الباب 2 من أبواب دیات الشجاج والجراح، الحدیث 4.
8- المصدر المتقدّم:292-293، الحدیث 11.

وفی کثیر من الأخبار (1)-ومنها صحیحه معاویه بن وهب (2)-: فیها ثلث الدیه فیزید ثلث بعیر. وربما جُمع (3)بینها (4)بأنّ المراد بالثلث ما اُسقط منه الثلث. ولو دفعها من غیر الإبل لزمه إکمال الثلث محرَّراً. والأقوی وجوب الثلث.

«وأمّا الدامغه: وهی التی تفتق الخریطه» الجامعه للدماغ «وتبعُد معها السلامه» من الموت «فإن مات» بها «فالدیه. وإن (5)فُرض» أ نّه سلم «قیل: زیدت حکومه علی المأمومه (6)» لوجوب الثلث بالاُمه (7)فلا بدّ لقطع الخریطه من حقّ آخر وهو غیر مقدّر فالحکومه. وهو حسن.

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 780


1- الوسائل 19:291-294، الباب 2 من أبواب دیات الشجاج والجراح، الأحادیث 5،6،9،10،12،16.
2- المصدر المتقدّم:293، الحدیث 12.
3- الجامع هو المحقّق فی الشرائع [ 4:277 ] وقبله ابن إدریس [ 3:407 ] فإنّه قال: فی المأمومه ثلث دیه النفس: ثلاثه وثلاثون بعیراً فحسب بلا زیاده ولا نقصان إن کان من أصحاب الإبل. ولم یلزمه من أصحابنا ثلث البعیر الذی یتکمّل به ثلث المئه بعیر التی هی دیه النفس؛ لأنّ روایاتهم هکذا مطلقه، وکذا تصنیفاتهم وإجماعهم منعقد علی هذا الإطلاق. أو ثلث الدیه من العین أو الورق علی السواء؛ لأنّ ذلک یتحدّد فیه الثلث ولا یتحدّد فی الإبل. انتهی. وفیه نظر لمنع الإجماع وعدم إمکان التحدید. وقد صرّح جماعهٌ بوجوب الثلث أیضاً، وعلیه دلّ الخبر الصحیح. انتهی. (منه رحمه الله) .
4- فی (ف) : بینهما.
5- فی (ق) و (س) : فإن.
6- قاله العلّامه فی القواعد 3:690، وابن فهد الحلّی فی المهذّب البارع 5:361.
7- بمعنی المأمومه.

فهذه جمله الجراحات الثمانیه المختصّه بالرأس المشتمله علی تسعه أسماء.

«و» من التوابع:

«الجائفه وهی الواصله إلی الجوف» من أیّ الجهات کان «ولو من ثُغره النحر وفیها ثلث الدیه» بإضافه ثلث البعیر هنا اتّفاقاً.

«وفی النافذه فی الأنف» بحیث تثقب المنخرین معاً ولا تنسدّ «ثلث الدیه، فإن صلحت» وانسدّت «فخمس الدیه» .

«وفی» النافذه فی «أحد المنخرین» خاصّه «عشر الدیه» إن صلحت وإلّا فسدس الدیه؛ لأنّها علی النصف فیهما (1)والمستند کتاب ظریف (2)لکنّه أطلق العشر فی أحدهما کما هنا. والتفصیل فیه-کالسابق-للعلّامه (3).

«وفی شقّ الشفتین حتّی تبدو الأسنان ثلث دیتهما» سواء استوعبهما الشقّ أم لا «ولو برأت» الجراحه «فخمس دیتهما» .

وفی شقّ إحداهما ثلث دیتها (4)إن لم تبرأ، فإن برأت فخمسها (5)استناداً إلی کتاب ظریف (6).

«وفی احمرار الوجه بالجنایه» من لطمه وشبهها «دینار ونصف، وفی اخضراره ثلاثه دنانیر، وفی اسوداده ستّه» لروایه إسحاق بن عمّار (7).

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 781


1- فیما صلحت وفسدت.
2- الوسائل 19:221، الباب 4 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل.
3- التحریر 5:572، والإرشاد 2:245.
4- فی (ع) و (ش) : دیتهما.
5- فی (ش) : فخمسهما.
6- الوسائل 19:221-222، الباب 5 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل.
7- الوسائل 19:295، الباب 4 من أبواب دیات الشجاج والجراح، الحدیث الأوّل.

«و» المشهور أنّ هذه الجنایات الثلاث «فی البدن علی النصف (1)» والروایه خالیه عنه (2)وظاهرها أنّ ذلک یثبت بوجود أثر اللطمه ونحوها فی الوجه وإن لم یستوعبه ولم یدم فیه (3).

وربما قیل باشتراط الدوام، وإلّا فالأرش (4)ولو قیل بالأرش مطلقاً لضعف المستند (5)-إن لم یکن إجماع-کان حسناً.

وفی تعدّی حکم المرویّ إلی غیره من الأعضاء التی دیته أقلّ-کالید والرجل بل الإصبع (6)-وجهان. وعلی تقدیره فهل یجب فیه بنسبه دیته إلی دیه الوجه أم بنسبه ما وجب فی البدن إلی الوجه؟ وجهان.

ولمّا ضعف مأخذ الأصل کان إثبات مثل هذه الأحکام أضعف. وإطلاق الحکم یشمل الذکر والاُنثی، فیتساویان فی ذلک. وسیأتی التنبیه علیه أیضاً.

«ودیه الشجاج» المتقدّمه «فی الوجه والرأس سواء» لما تقرّر من أ نّها لا تطلق إلّاعلیها.

«وفی البدن بنسبه دیه العضو إلی الرأس» ففی حارصه الید نصف بعیر،

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 782


1- یعنی نصف الوجه.
2- واجده له بروایه الصدوق، راجع الفقیه 4:158.
3- فی (ر) زیاده: عرفاً.
4- لم نعثر علی قائله، نعم اختاره هو فی حاشیه الإرشاد، راجع غایه المراد 4:559.
5- الظاهر أنّ ضعفه بإسحاق بن عمّار، فإنّه وإن کان ثقه لکنّه فطحی. راجع المسالک 13:267.
6- فی (ع) : الأصابع.

وفیها فی أنمله إبهامها نصف عشره، وهکذا. . .

«وفی النافذه فی شیء من أطراف الرَجُل مئه دینار» علی قول الشیخ (1)وجماعه (2)ولم نقف علی مستنده (3)وهو مع ذلک یشکل بما لو کانت دیه الطرف تقصر عن المئه کالأنمله؛ إذ یلزم زیاده دیه النافذه فیها علی دیتها، بل علی دیه أنملتین حیث یشتمل الإصبع علی ثلاث.

وربما خصّها بعضهم بعضو فیه کمال الدیه (4)ولا بأس به إن تعیّن العمل بأصله. ویعضده أنّ الموجود فی کتاب ظریف لیس مطلقاً کما ذکروه، بل قال: «إنّ فی الخدّ إذا کانت فیه نافذه ویُری منها جوف الفم فدیتها مئه دینار» (5).

وتخصیصهم الحکم بالرجل یقتضی أنّ المرأه لیست کذلک، فیحتمل الرجوع فیها إلی الأصل من الأرش أو حکم الشجاج بالنسبه وثبوت خمسین دیناراً علی النصف کالدیه. وفی بعض فتاوی المصنّف: أنّ الاُنثی کالذکر فی ذلک (6)ففی نافذتها مئه دینار أیضاً.

«وکلّ ما ذکر من الدینار فهو منسوب إلی صاحب الدیه التامّه والمرأه الکامله، وفی العبد والذمّی بنسبتها إلی النفس» .

کتب المصنّف علی الکتاب فی تفسیر ذلک: أنّ ما ذکر فیه لفظ «الدینار»

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 783


1- التهذیب 10:308، ذیل الحدیث 1148.
2- کالمحقّق فی الشرائع 4:278، والمختصر النافع:312، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:601، والعلّامه فی الإرشاد 2:245.
3- مستنده کتاب ظریف، وقد عرفت حاله. (منه رحمه الله) .
4- لم نعثر علیه.
5- الفقیه 4:82.
6- لم نعثر علیه.

من الأبعاض-کالنافذه والاحمرار والاخضرار-فهو واجب للرجل الکامل، والمرأه الکامله، فإذا اتّفق فی ذمّی أو عبد اُخذ بالنسبه، مثلاً النافذه فیها مئه دینار، ففی الذمّی ثمانیه دنانیر، وفی العبد عشر قیمته، وکذا الباقی.

«ومعنی الحکومه والأرش» فیما لا تقدیر لدیته واحد وهو «أن یُقوَّم» المجنیّ علیه «مملوکاً» وإن کان حرّاً «تقدیراً صحیحاً» علی الوصف المشتمل علیه حاله الجنایه «وبالجنایه» وتنسب إحدی القیمتین إلی الاُخری «ویؤخذ من الدیه» أی دیه المجنیّ علیه کیف اتّفقت «بنسبته» .

فلو قوّم عبداً صحیحاً بعشره ومعیباً بتسعه وجب للجنایه عشر دیه الحرّ. ویجعل العبد أصلاً للحرّ فی ذلک، کما أنّ الحرّ أصل له فی المقدّر، ولو کان المجنیّ علیه مملوکاً استحقّ مولاه التفاوت بین القیمتین.

ولو لم ینقص بالجنایه کقطع السِلَع (1)والذکر (2)ولحیه المرأه فلا شیء، إلّاأن ینقص حین الجنایه بسبب الألم فیجب ما لم یستوعب القیمه ففیه ما مرّ (3).

ولو کان المجنیّ علیه قتلاً أو جرحاً خنثی مشکلاً، ففیه نصف دیه ذکر ونصف دیه اُنثی. ویحتمل دیه اُنثی؛ لأنّه المتیقّن. وجرحه فیما لا یبلغ ثلث الدیه کجرح الذکر کالاُنثی، وفیما بلغه ثلاثه أرباع دیه الذکر بحسبه.

«ومن لا ولیّ له فالحاکم ولیّه یقتصّ» له «من المتعمّد» ویأخذ الدیه فی الخطأ والشبیه.

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 784


1- السِلَع: جمع السَلْعَه والسَلَعه والسِلَعه: زیاده فی البدن، کالغدّه ونحوها.
2- لأنّ قطعه من العبد لا یوجب النقصان فی القیمه، بل یزید فیها.
3- من الرجوع إلی دیه الحرّ، راجع الصفحه 494.

«وقیل» والقائل الشیخ (1)وأتباعه (2)والمحقّق (3)والعلّامه (4)بل کاد یکون إجماعاً: «لیس له العفو عن القصاص ولا الدیه» لصحیحه أبی ولّاد عن الصادق علیه السلام فی الرجل یقتل ولیس له ولیّ إلّاالإمام: «أ نّه لیس للإمام أن یعفو، وله أن یقتل ویأخذ الدیه» (5)وهو یتناول العمد والخطأ.

وذهب ابن إدریس إلی جواز عفوه عن القصاص والدیه (6)کغیره من الأولیاء، بل هو أولی بالحکم. ویظهر من المصنّف المیل إلیه حیث جعل المنع قولاً. وحیث کانت الروایه صحیحه وقد عمل بها الأکثر فلا وجه للعدول عنها.

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 785


1- النهایه:739.
2- القاضی فی المهذّب 2:460، وابن زهره فی الغنیه:408.
3- الشرائع 4:280.
4- الإرشاد 2:246، والقواعد 3:692.
5- الوسائل 19:93، الباب 60 من أبواب القصاص فی النفس، الحدیث 2.
6- السرائر 3:336.

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 786

«الفصل الرابع» «فی التوابع»
اشاره

«وهی أربعه» :

«الأوّل: فی دیه الجنین»

وهو الحمل فی بطن اُمّه، سمّی به لاستتاره فیه، من الاجتنان وهو الستر، فهو بمعنی المفعول.

«فی النطفه إذا استقرّت فی الرحم» واستعدّت للنشوء «عشرون دیناراً. ویکفی» فی ثبوت العشرین «مجرّد الإلقاء فی الرحم» مع تحقّق الاستقرار «ولو أفزعه» أی أفزع المجامع-المدلول علیه بالمقام-مفزع وإن کان هو المرأه «فعزل فعشره دنانیر» بین الزوجین أثلاثاً.

ولو کان المُفزع المرأه فلا شیء لها. ولو انعکس، انعکس إن قلنا بوجوب الدیه علیه مع العزل اختیاراً. لکنّ الأقوی عدمه وجواز الفعل، وقد تقدّم (1).

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 787


1- فی الجزء الثالث:156.

«وفی العَلَقه» وهی القطعه من الدم تتحوّل إلیها النطفه «أربعون دیناراً» .

«وفی المُضغه» وهی القطعه من اللحم بقدر ما یمضغ «ستّون» دیناراً.

«وفی العظم» أی ابتداء تخلّقه من المضغه «ثمانون» دیناراً.

«وفی التامّ الخلقه قبل ولوج الروح فیه مئه دینار، ذکراً کان» الجنین «أو اُنثی» .

ومستند التفصیل أخبار کثیره (1): منها: صحیحه محمّد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السلام (2).

وقیل: متی لم تتمّ خلقته ففیه غرّه عبد أو أمه صحیحاً لا یبلغ الشیخوخه، ولا ینقص سنّه عن سبع سنین (3)لروایه أبی بصیر (4)وغیره (5)عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام. والأوّل أشهر فتویً، وأصحّ روایهً.

«ولو کان» الجنین «ذمّیّاً» أی متولّداً عن ذمّیّ ملحقاً به (6)«فثمانون درهماً» عشر دیه أبیه. کما أنّ المئه عُشر دیه المسلم. وروی ضعیفاً (7)

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 788


1- الوسائل 19:237-242، الباب 19 من أبواب دیات الأعضاء.
2- المصدر المتقدّم، الحدیث 4.
3- قاله الشیخ فی المبسوط 7:196، والخلاف 4:113، المسأله 126.
4- الوسائل 19:243، الباب 20 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 5.
5- المصدر المتقدّم:242-244، الباب 20.
6- یعنی من نکاح صحیح علی مذهبه حتّی یلحق به، وإلّا فلا دیه.
7- وهی روایه النوفلی عن السکونی، راجع الوسائل 19:166-167، الباب 18 من أبواب دیات النفس، الحدیث 3. وضعفها بالسکونی. راجع المسالک 11:99.

عشر دیه اُمّه.

«ولو کان مملوکاً فعشر قیمه الاُمّ المملوکه» ذکراً کان أم اُنثی مسلماً کان أم کافراً اعتباراً بالمالیّه. ولو تعدّد ففی کلّ واحد عشر قیمتها کما تتعدّد دیته لو کان حرّاً.

«ولا کفّاره هنا» أی فی قتل الجنین فی جمیع أحواله؛ لأنّ وجوبها مشروط بحیاه القتیل.

«ولو ولجته الروح فدیه کامله للذکر، ونصف للاُنثی» وإن خرج میّتاً مع تیقّن حیاته فی بطنها، فلو احتمل کون الحرکه لریح وشبهه (1)لم یُحکم بها.

«ومع الاشتباه» أی اشتباه حاله هل هو ذکر أو اُنثی فعلی الجانی «نصف الدیتین» : دیه الذکر ودیه الاُنثی؛ لصحیحه عبد اللّٰه بن سنان (2)وغیرها (3).

وقیل: یقرع (4)لأنّها لکلّ أمر مشکل.

ویضعَّف بأ نّه لا إشکال مع ورود النصّ الصحیح بذلک وعمل الأصحاب حتّی قیل: إنّه إجماع (5).

ویتحقّق الاشتباه «بأن تموت المرأه ویموت» الولد «معها» ولم یخرج «مع العلم بسبق الحیاه» أی حیاه الجنین علی موته. أمّا سبق موته علی موت اُمّه وعدمه فلا أثر له.

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 789


1- کذا فی النسخ، والمناسب تأنیث الضمیر.
2- الوسائل 19:169، الباب 21 من أبواب دیات النفس، وفیه حدیث واحد، وفیه عن ابن مسکان.
3- الوسائل 19:237-238، الباب 19 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث الأوّل.
4- القائل بالقرعه ابن إدریس [ 3:417 ] ومدّعی الإجماع الشیخ فی الخلاف [ 5:294، المسأله 125 ]. (منه رحمه الله) .
5- القائل بالقرعه ابن إدریس [ 3:417 ] ومدّعی الإجماع الشیخ فی الخلاف [ 5:294، المسأله 125 ]. (منه رحمه الله) .

«وتجب الکفّاره» بقتل الجنین حیث تلجه الروح کالمولود. وقیل: مطلقاً (1)«مع المباشره» لقتله، لا مع التسبیب کغیره.

«وفی أعضائه وجراحاته بالنسبه» إلی دیته، ففی قطع یده خمسون دیناراً، وفی حارصته دینار، وهکذا. . . ولو لم یکن للجنایه مقدّر فالأرش، وهو تفاوت ما بین قیمته صحیحاً ومجنیّاً علیه بتلک الجنایه من دیته.

«ویرثه (2)وارث المال الأقرب فالأقرب» .

«وتعتبر قیمه الاُمّ» لو کانت أمه «عند الجنایه» لأنّها وقت تعلّق الضمان «لا» وقت «الإجهاض» وهو الإسقاط.

«وهی» أی دیه الجنین «فی مال الجانی إن کان» القتل «عمداً» حیث لا یقتل به «أو شبیهاً» بالعمد «وإلّا ففی مال العاقله» کالمولود.

وحکمها فی التقسیط والتأجیل کغیره.

«وفی قطع رأس المیّت المسلم الحرّ مئه دینار» سواء فی ذلک الرجل والمرأه والصغیر والکبیر؛ للإطلاق، والمستند أخبار کثیره (3)منها: حسنه سلیمان بن خالد عن أبی الحسن علیه السلام وفیها أنّ «دیته دیه الجنین فی بطن اُمّه قبل أن تنشأ فیه الروح» (4)وقد عرفت أنّ الذکر والاُنثی فیه سواء.

وفی خبر آخر رواه الکلینی مرسلاً عن الصادق علیه السلام أ نّه أفتی بذلک للمنصور حیث قطع بعض موالیه رأس آخر بعد موته. وعَلّل وجوب المئه بأنّ

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 790


1- قاله العلّامه فی التحریر 5:635.
2- أی یرث الجنینَ، والمراد دیته. (هامش ر) .
3- الوسائل 19:247-249، الباب 24 من أبواب دیات الأعضاء.
4- المصدر المتقدّم، الحدیث 2. وفیه: عن الحسین بن خالد.

«فی النطفه عشرین دیناراً، وفی العلقه عشرین، وفی المضغه عشرین، وفی العظم عشرین، قال: (ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ) (1)وهذا هو میّت بمنزلته قبل أن تنفخ فیه الروح فی بطن اُمّه جنیناً» (2).

«وفی شجاجه وجراحه بنسبته» ففی قطع یده خمسون دیناراً، وفی قطع إصبعه عشره دنانیر، وفی حارصته دینار، وهکذا. . .

وهذه الدیه لیست لورثته، بل «تصرف فی وجوه القُرب» عن المیّت؛ للأخبار المذکوره، فارقاً فیها بینه وبین الجنین-حیث تکون دیته لورثته-بأنّ الجنین مستقبل مرجوّ نفعه قابل للحیاه عادهً، بخلاف المیّت، فإنّه قد مضی وذهبت منفعته، فلمّا مُثّل به بعد موته صارت دیته بتلک المثله له لا لغیره یحجّ بها عنه ویفعل بها أبواب البرّ والخیر من الصدقه وغیرها (3).

وقال المرتضی: تکون لبیت المال (4)والعمل علی ما دلّت علیه الأخبار.

ولو لم یکن للجنایه مقدّر أخذ الأرش لو کان حیّاً منسوباً إلی الدیه. ولو لم یبن الرأس بل قطع ما لو کان حیّاً لم یعش مثله، فالظاهر وجوب مئه دینار أیضاً، عملاً بظاهر الأخبار.

وهل یفرق هنا بین العمد والخطأ کغیره حتّی الجنین؟ یحتمله؛ لإطلاق التفصیل فی الجنایه علی الآدمی وإن لم یکن حیّاً کالجنین. وعدمه بل یجب علی الجانی مطلقاً وقوفاً فیما خالف الأصل علی موضع الیقین، مؤیّداً بإطلاق الأخبار

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 791


1- المؤمنون:14.
2- الکافی 7:347-348، باب الرجل یقطع رأس المیّت، الحدیث الأوّل.
3- الوسائل 19:247-248، الباب 24 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 1 و 2.
4- الانتصار:542.

والفتوی بأنّ الدیه علی الجانی مع ترک الاستفصال فی واقعه الحال (1)السابقه الدالّ علی العموم.

وهل یجوز قضاء دینه من هذه الدیه؟ وجهان: من عدم دخوله فی إطلاق الصدقه ووجوه البرّ، وکون قضاء الدین ملازماً للإرث؛ لظاهر الآیه (2)ومن أنّ نفعه بقضاء دینه أقوی، ویمنع عدم دخوله فی البرّ بل هو من أعظمها، ولأنّ من جملتها قضاء دین الغارم وهو من جمله أفراده. وهذا أقوی.

ولو کان المیّت ذمّیّاً فعشر دیته، أو عبداً فعشر قیمته ویتصدّق بها عنه کالحرّ؛ للعموم (3).

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 792


1- وهی واقعه بعض موالی المنصور.
2- النساء:11.
3- العموم المستفاد من إطلاق أخبار الباب، مثل قوله علیه السلام حین سُئل عن رجل قطع رأس رجل بعد موته: «لیس لورثته فیها شیء. . .» الوسائل 19:247-248، الباب 24 من أبواب دیات الأعضاء، الحدیث 1 و 2.
«الثانی: فی العاقله»

التی تحمل دیه الخطأ، سُمّیت بذلک إمّا من العقل وهو الشدّ، ومنه سُمّی الحبل عقالاً؛ لأنّها تعقل الإبل بفناء ولیّ المقتول المستحقّ للدیه. أو لتحمّلهم العقل وهو الدیه، وسمّیت الدیه بذلک؛ لأنّها تعقل لسان ولیّ المقتول. أو من العقل وهو المنع؛ لأنّ العشیره کانت تمنع القاتل بالسیف فی الجاهلیّه ثمّ منعت عنه فی الإسلام بالمال.

«وهم: من تقرّب» إلی القاتل «بالأب» کالإخوه والأعمام وأولادهما «وإن لم یکونوا وارثین فی الحال» .

وقیل: من یرث دیه القاتل لو قُتل ولا یلزم من لا یرث شیئاً مطلقاً (1).

وقیل: هم المستحقّون لمیراث القاتل من الرجال العقلاء من قبل أبیه واُمّه فإن تساوت القرابتان کإخوه الأب وإخوه الاُمّ کان علی إخوه الأب الثلثان وعلی إخوه الاُمّ الثلث (2).

وما اختاره المصنّف هو الأشهر بین المتأخّرین. ومستند الأقوال غیر نقیّ.

«ولا تعقل المرأه والصبیّ والمجنون والفقیر عند» استحقاق «المطالبه» وهو حلول أجل الدیه وإن کان غنیّاً أو عاقلاً وقت الجنایه، وإن ورثوا جمیعاً من الدیه.

«ویدخل» فی العقل «العمودان» : الآباء والأولاد وإن علوا أو سفلوا؛ لأ نّهم أخصّ القوم وأقربهم، ولروایه سلمه بن کهیل عن أمیر المؤمنین علیه السلام فی

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 793


1- ولو کان من الرجال وممّن تقرّب بالأب. قاله الشیخ فی النهایه:737.
2- حکاه العلّامه عن ابن الجنید فی المختلف 9:290.

القاتل الموصلی حیث کتب إلی عامله یسأل عن قرابه فلان من المسلمین «فإن کان ثَمَّ رجل یرثه بسهم فی الکتاب لا یحجبه عن میراثه أحد من قرابته فألزمه الدیه فی ثلاث سنین. . . الحدیث» (1)وفی «سلمه» ضعف (2)والأولویّه هنا ممنوعه؛ لأ نّه حکم مخالف للأصل. والمشهور عدم دخولهم فیه؛ لأصاله البراءه، وقد روی أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله فرض دیه امرأه قتلتها اُخری علی عاقلتها وبرّأ الزوج والولد (3).

«ومع عدم القرابه» الذی یُحکم بدخوله «فالمعتق» للجانی، فإن لم یکن فعصابته (4)ثمّ معتق المعتق ثمّ عصابته (5)ثمّ معتق أبی المعتق ثمّ عصابته (6)کترتیب المیراث. ولا یدخل ابن المعتق وأبوه وإن علا أو سفل علی الخلاف (7)ولو تعدّد المعتق اشترکوا فی العقل کالإرث.

«ثمّ» مع عدمهم أجمع فعلی «ضامن الجریره» إن کان هناک ضامن «ثمّ» مع عدمه أو فقره فالضامن «الإمام» من بیت المال.

«ولا تعقل العاقله عمداً» محضاً ولا شبیهاً به، وإنّما تعقل الخطأ المحض.

«و» کذا «لا» تعقل «بهیمه» إذا جنت علی إنسان (8)وإن کانت جنایتها مضمونه علی المالک علی تقدیر تفریطه.

وکذا لا تعقل العصبه قتل البهیمه، بل هی کسائر ما یتلفه من الأموال.

«ولا جنایه العبد» بمعنی أنّ العبد لو قتل إنساناً خطأً أو جنی علیه

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 794


1- الوسائل 19:300-301، الباب 2 من أبواب العاقله، الحدیث الأوّل.
2- فإنّ سلمه بن کهیل بتریّ مذموم، راجع المسالک 15:510.
3- المستدرک 18:419، الباب 10 من أبواب العاقله، الحدیث 4.
4- فی سوی (ع) : عصباته.
5- فی سوی (ع) : عصباته.
6- فی سوی (ع) : عصباته.
7- الخلاف المتقدّم فی العمودین.
8- فی (ع) : الإنسان.

لا تعقل عاقلته جنایته، بل تتعلّق برقبته کما سلف (1). «وتعقل الجنایه علیه» أی تعقل عاقلهُ الحرّ الجانی علی العبد خطأً جنایتَه علیه. کما تعقل جنایتَه علی الحرّ؛ لعموم ضمان العاقله الجنایه علی الآدمی.

وقیل: لا تضمن العاقله الجنایه علیه أیضاً، بل إنّما تعقل الدیات والمأخوذ عن العبد قیمه لا دیه کسائر قِیَم الأموال المتلفه (2)وبه قطع فی التحریر فی باب العاقله (3)وجعله تفسیراً لقوله صلی الله علیه و آله: «لا تعقل العاقله عبداً» (4)والأجود الأوّل وعلیه نُزّل الحدیث وبه جزم فی أوّل الدیات منه (5)أیضاً کغیره من کتبه (6).

وبالجمله، فإنّما تعقل العاقله إتلاف الحرّ الآدمی مطلقاً إن کان المتلِف صغیراً أو مجنوناً، أو خطأً إن کان مکلّفاً، لا غیره من الأموال وإن کان حیواناً.

وشمل إطلاق المصنّف ضمانَ العاقله دیهَ الموضحه فما فوقها وما دونها. وهو فی الأوّل محلّ وفاق، وفی الثانی خلاف، منشؤه: عمومُ الأدلّه علی تحمّلها للدیه من غیر تفصیل (7)وخصوصُ قول الباقر علیه السلام فی موثَّقه أبی مریم الأنصاری قال: «قضی أمیر المؤمنین علیه السلام: أ نّه لا یحمل علی العاقله إلّاالموضحه

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 795


1- فی کتاب القصاص فی الصفحه 415.
2- حکاه العلّامه عن ابن الجنید فی المختلف 9:441 وحسّنه.
3- التحریر 5:641-642.
4- المستدرک 18:416، الباب 3 من أبواب العاقله، الحدیث 6، وسنن أبی داود 8:4575-4576.
5- التحریر 5:569.
6- القواعد 3:711.
7- المستدرک 18:419، الباب 10 من أبواب العاقله، الحدیث 3.

فصاعداً» (1)مؤیَّداً بأصاله البراءه من الحکم المخالف للأصل. وهذا هو الأشهر.

«وعاقله الذمّی نفسه» دون عصبته وإن کانوا کفّاراً «ومع عجزه» عن الدیه «فالإمام» عاقلته؛ لأنّه یؤدّی الجزیه إلیه کما یؤدّی المملوک الضریبه إلی مولاه، فکان بمنزلته وإن خالفه فی کون مولی العبد لا یعقل جنایته؛ لأنّه لیس مملوکاً محضاً، کذا علّلوه (2)وفیه نظر.

«وتُقسَّط» الدیه علی العاقله «بحسب ما یراه الإمام» من حالتهم فی الغنا والفقر؛ لعدم ثبوت تقدیره شرعاً فیرجع إلی نظره.

«وقیل» والقائل الشیخ فی أحد قولیه (3)وجماعه (4): «علی الغنیّ نصف دینار، وعلی الفقیر ربعه» لأصاله براءه الذمّه من الزائد علی ذلک.

والمرجع فیهما إلی العرف؛ لعدم تحدیدهما شرعاً. والأوّل أجود.

«والأقرب الترتیب فی التوزیع» فیأخذ من أقرب الطبقات أوّلاً، فإن لم یحتمل تخطّی إلی البعیده، ثمّ الأبعد، وهکذا ینتقل مع الحاجه إلی المولی، ثمّ إلی عصبته، ثمّ إلی مولی المولی، ثمّ إلی الإمام.

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 796


1- الوسائل 19:303-304، الباب 5 من أبواب العاقله، الحدیث الأوّل.
2- القواعد 3:708، والتحریر 5:641.
3- قاله الشیخ فی المبسوط 7:174 و 178، وعبّر عن الفقیر هنا بالمتجمّل (والمتجمّل: الذی صبر علی الدهر ولم یظهر علی نفسه الذُلّ، أو لزم الحیاء ولم یجزع جزعاً قبیحاً) وفی الخلاف 5:282، المسأله 105، عبّر عنه بالمتوسّط والمراد بهما الفقیر، راجع غایه المراد 4:488.
4- منهم القاضی فی المهذّب 2:504، وعبّر بدل الفقیر: إن لم یکن موسراً، والعلّامه فی القواعد 3:711، والإرشاد 2:230.

ویحتمل بسطها علی العاقله أجمع من غیر اختصاص بالقریب؛ لعموم الأدلّه (1).

وعلی القول بالتقدیر لو لم تسع الطبقه القریبه الدیه بالنصف والربع انتقل إلی الثانیه. وهکذا إلی الإمام حتّی لو لم یکن له إلّاأخ غنیّ اُخذ منه نصف دینار والباقی علی الإمام.

«ولو قتل الأب ولده عمداً فالدیه لوارث الابن» إن اتّفق ولا نصیب للأب منها «فإن لم یکن» له وارث «سوی الأب فالإمام، ولو قتله خطأ فالدیه علی العاقله، ولا یرث الأب منها شیئاً» علی الأقوی؛ لأنّ العاقله تتحمّل عنه جنایته فلا یعقل تحمّلها له، ولقبح أن یطالب الجانی غیرَه بجنایه جناها، ولولا الإجماع علی ثبوتها علی العاقله لغیره لکان العقل یأبی ثبوتها علیهم مطلقاً.

وقیل: یرث منها نصیبه (2)إن قلنا بإرث القاتل خطأً هنا؛ لعموم وجوب الدیه علی العاقله وانتقالها إلی الوارث، وحیث لا یمنع هذا النوع من القتل الإرث یرث الأب لها أجمع أو نصیبه عملاً بالعموم (3)ولو قلنا: إنّ القاتل خطأً لا یرث مطلقاً (4)أو من الدیه (5)فلا بحث.

وکذا القول لو قتل الابن أباه خطأً.

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 797


1- الوسائل 19:304-305، الباب 6 و 8 من أبواب العاقله. المستدرک 18:419، الباب 10 من أبواب العاقله، الحدیث 3.
2- قاله المحقّق فی الشرائع 4:14.
3- الوسائل 17:393، الباب 10 من أبواب موانع الإرث، الحدیث 1 و 2 و 4.
4- حکاه العلّامه عن ابن أبی عقیل فی المختلف 9:65.
5- وهو قول الأکثر للسیّد المرتضی فی الانتصار:595، والشیخ فی الخلاف 4:28، المسأله 22، والعلّامه فی القواعد 3:346.
«الثالث: فی الکفّاره»

اللازمه للقاتل بسبب القتل مطلقاً «وقد تقدّمت» فی کتابها (1)وأ نّها کبیره مرتّبه فی الخطأ وشبهه، وکفّاره جمع فی العمد.

«ولا تجب مع التسبیب کمن طرح حجراً» فعثر به إنسان فمات «أو نصب سکّیناً فی غیر ملکه فهلک بها آدمی» وإن وجبت الدیه. وإنّما تجب مع المباشره.

«وتجب بقتل الصبیّ والمجنون» ممّن هو بحکم المسلم کما تجب بقتل المکلّف، ویستوی فیها (2)الذکر والاُنثی، والحرّ والعبد، مملوکاً للقاتل ولغیره «لا بقتل الکافر» وإن کان ذمّیّاً أو معاهداً.

«وعلی المشترکین» فی القتل وإن کثروا «کلّ واحد کفّاره» کَمَلاً.

«ولو قُتل» القاتل «قبلَ التکفیر فی العمد» أو مات قبل التکفیر «اُخرجت الکفّارات الثلاث (3)من» أصل «ماله إن کان» له مال؛ لأنّه حقّ مالیّ فیخرج من الأصل وإن لم یوص به کالدین. وکذا کلّ من علیه کفّاره مالیّه فمات قبل إخراجها. وغلّبوا علیها هنا جانب المالیّه وإن کان بعضها بدنیّاً کالصوم؛ لأ نّها فی معنی عباده واحده فیرجَّح فیها حکم المال کالحجّ. وإنّما قیّد (4)بالعمد؛ لأنّ کفّاره الخطأ وشبهه مرتّبه.

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 798


1- کتاب الکفّارات، الجزء الثانی:43.
2- فی (ع) و (ش) : فیه.
3- فی (ق) : اُخرجت الکفّارات من ثلث ماله.
4- فی (ش) و (ر) : قیّده.

والواجب قد یکون مالیّاً کالعتق والإطعام، وبدنیّاً کالصیام، والحقوق البدنیّه لا تخرج من المال إلّامع الوصیّه بها. ومع ذلک تخرج من الثلث کالصلاه. وحینئذٍ فالقاتل خطأً إن کان قادراً علی العتق أو عاجزاً عنه وعن الصوم اُخرجت الکفّاره من ماله کالعامد. وإن کان فرضه الصوم لم تخرج إلّامع الوصیّه، فلذا قیّد؛ لافتقار غیر العمد إلی التفصیل.

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 799

«الرابع: فی الجنایه علی الحیوان» الصامت

«من أتلف ما تقع علیه الذکاه» سواء کان مأکولاً کالإبل والبقر والغنم أم لا کالأسد والنمر والفهد «بها» أی بالتذکیه بغیر إذن مالکه «فعلیه أرشه» وهو تفاوت ما بین قیمته حیّاً ومذکّی مع تحقّق النقصان، لا قیمته؛ لأنّ تذکیته لا تُعدّ إتلافاً محضاً؛ لبقاء المالیّه غالباً. ولو فرض عدم القیمه أصلاً کذبحه فی بریّه لا یرغب أحد فی شرائه لزمه القیمه؛ لأنّها حینئذٍ مقدار النقص «ولیس للمالک مطالبته بالقیمه» کَمَلاً «ودفعه إلیه علی الأقرب» لأصاله براءه ذمّه الجانی ممّا زاد علی الأرش، ولأ نّه باقٍ علی ملک مالکه فلا ینتقل عنه إلّابالتراضی من الجانبین.

وخالف فی ذلک الشیخان (1)وجماعه (2)فخیّروا المالک بین إلزامه بالقیمه یوم الإتلاف وتسلیمه إلیه، وبین مطالبته بالأرش نظراً إلی کونه مفوّتاً لمعظم منافعه فصار کالتالف. وضعفه ظاهر.

«ولو أتلفه لا بها فعلیه قیمته یوم تلفه إن لم یکن غاصباً» لأنّه یوم تفویت مالیّته الموجب للضمان «ویوضع منها ما لَه قیمه من المیته کالشعر» والصوف والوبر والریش. وفی الحقیقه ما وجب هنا عین (3)الأرش، لکن لمّا کان

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 800


1- المقنعه:769، والنهایه:780.
2- منهم القاضی فی المهذّب 2:512، وسلّار فی المراسم:245، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:604.
3- کذا فی (ع) التی قوبلت بالأصل ونسخه بدل (ش) . وفی (ر) : «غیر الأرش» وفی هامشها ما یلی: وفی بعض النسخ: «عین الأرش» فما موصوله لا نافیه کما علی کون النسخه «غیر الأرش» والظاهر هو العین، فتبصّر.

المضمون أکثر القیمه اعتبرها.

ولو کان المتلف غاصباً فقیل: هو کذلک (1)وقیل: یلزمه أعلی القیم من حین الغصب إلی حین الإتلاف (2)وهو أقوی وقد تقدّم (3)فمن ثَمَّ أهمله.

«ولو تعیّب بفعله» من دون أن یتلف کأن قطع بعض أعضائه أو جرحه أو کسر شیئاً من عظامه «فلمالکه الأرش» إن کانت حیاته مستقرّه، وإلّا فالقیمه علی ما فُصّل وکذا لو تلف بعد ذلک بالجنایه.

«وأمّا» لو أتلف «ما لا تقع علیه الذکاه، ففی کلب الصید أربعون درهماً» علی الأشهر روایهً (4)وفتویً (5)«وقیل: قیمته (6)» کغیره من الحیوان القیمی إمّا لعدم ثبوت المقدّر (7)أو لروایه السکونی عن الصادق علیه السلام إنّ أمیر المؤمنین علیه السلام: حکم فیه بالقیمه (8)وبین التعلیلین بون بعید (9)وخصّه الشیخ بالسلوقی (10)نظراً إلی

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 801


1- قاله القاضی فی المهذّب 1:436-437، والعلّامه فی المختلف 6:116.
2- قاله الشیخ فی المبسوط 3:72 و 75، والخلاف 3:415، المسأله 29، وابن حمزه فی الوسیله:276.
3- تقدّم فی الجزء الثانی:570-572.
4- الوسائل 19:167-168، الباب 19 من أبواب دیات النفس، الأحادیث 1 و 2 و 4 و 5.
5- راجع المقنع:534، والسرائر 3:421، والشرائع 4:285، والقواعد 3:701.
6- حکاه العلّامه عن ابن الجنید، واستحسنه فی المختلف 9:423-424.
7- فی (ش) و (ر) : المقدار.
8- الوسائل 19:167، الباب 19 من أبواب دیات النفس، الحدیث 3.
9- لأنّ الأوّل اقتضی ردّ الروایات المشهوره نظراً إلی أ نّها خبر واحد ولعدم صحّتها، والثانی قبول الخبر الضعیف النادر. (منه رحمه الله) .
10- النهایه:780.

وصفه فی الروایه (1)وهو نسبه إلی سلوق قریه بالیمن أکثر کلابها معلَّمه. والباقون حملوه علی المعلَّم (2)مطلقاً للمشابهه.

«وفی کلب الغنم کبش» وهو ما یطلق علیه اسمه؛ لعدم تحدید سنّه شرعاً ولا لغه؛ لروایه أبی بصیر عن أحدهما (3)«وقیل» والقائل الشیخان (4)وابن إدریس (5)وجماعه (6): فی قتله «عشرون درهماً» لروایه ابن فضّال عن بعض أصحابه عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام (7)وهی ضعیفه مرسله (8)والعجب من ابن إدریس المانع من خبر الواحد مطلقاً کیف یذهب هنا إلی ذلک؟ لکن لعلّه استند إلی ما توهّمه من الإجماع، لا إلی الروایه.

وفی قول ثالث: إنّ الواجب فیه القیمه (9)کما مرّ (10).

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 802


1- الوسائل 19:167-168، الباب 19 من أبواب دیات النفس، الأحادیث 1 و 2 و 6.
2- مثل سلّار فی المراسم:245، والکیدری فی إصباح الشیعه:510، ویحیی بن سعید فی الجامع للشرائع:604.
3- التهذیب 10:310، الحدیث 1155، والوسائل 19:167، الباب 19 من أبواب دیات النفس، الحدیث 2، وفیه عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام.
4- المقنعه:769، والنهایه:780.
5- السرائر 3:421.
6- منهم الصدوق فی المقنع:534، والقاضی فی المهذّب 2:512، وابن حمزه فی الوسیله:428.
7- الوسائل 19:167-168، الباب 19 من أبواب دیات النفس، الحدیث 4.
8- ضعفها بابن فضّال لأنّه فطحی، راجع المسالک 9:9-10.
9- نسبه ابن فهد الحلّی إلی العلّامه فی المختلف (9:424) ، راجع المقتصر:466.
10- فی کلب الصید.

«وفی کلب الحائط» وهو البستان وما فی معناه «عشرون درهماً» علی المشهور. ولم نقف علی مستنده، فالقول بالقیمه أجود.

«وفی کلب الزرع قفیز» من طعام، وهو فی روایه أبی بصیر المتقدّمه (1)وخصّه بعض الأصحاب بالحنطه (2)وهو حسن.

«ولا تقدیر لما عداها ولا ضمان علی قاتلها» وشمل إطلاقه کلب الدار وهو أشهر القولین (3)فیه. وفی روایه أبی بصیر عن أحدهما أنّ فی کلب الأهل قفیزاً من تراب واختاره بعض الأصحاب (4).

«أمّا الخنزیر فیضمن» للذمّی «مع الاستتار» به «بقیمته عند مستحلّیه» إن أتلفه، وبأرشه کذلک إن أعابه «وکذا لو أتلف المسلم علیه» أی علی الذمّی المستتر-وترک التصریح بالذمّی لظهوره، ولعلّ التصریح کان أظهر - «خمراً أو آله لهو مع استتاره» بذلک. فلو أظهر شیئاً منها (5)فلا ضمان علی المتلف مسلماً کان أم کافراً فیهما (6).

«ویضمن الغاصب قیمه الکلب السوقیّه» لأنّه مؤاخذ بأشقّ الأحوال وجانب المالیّه معتبر فی حقّه مطلقاً (7)«بخلاف الجانی» فإنّه لا یضمن

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 803


1- وفیها: جریب من برّ.
2- کالعلّامه فی القواعد 3:702، والسیوری فی التنقیح الرائع 4:526.
3- کالشیخ فی النهایه:780، والمحقّق فی الشرائع 4:286، والعلّامه فی القواعد 3:702.
4- نسبه ابن فهد الحلّی إلی ابن الجنید، وإلی ظاهر الصدوق فی المقنع:534. وعبّر فیهما ب «زنبیل من تراب» بدل «قفیز» . راجع المقتصر:466.
5- فی (ر) : منهما.
6- فی الخمر والآله، أو فی العین والعیب، أو فی القیمه والأرش. (هامش ر) .
7- کلباً کان أم غیره، ومن أیّ الکلاب کان. (هامش ر) .

إلّا المقدّر الشرعی، وإنّما یضمن الغاصب القیمه «ما لم تنقص عن المقدّر الشرعی» فیضمن المقدّر. وبالجمله، فیضمن الغاصب أکثر الأمرین من القیمه والمقدّر الشرعی.

«ویضمن صاحب الماشیه جنایتها لیلاً، لا نهاراً» علی المشهور والمستند روایه السکونی عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام عن أبیه قال: «کان علیّ علیه السلام لا یضمن ما أفسدت البهائم نهاراً ویقول علی صاحب الزرع حفظه، وکان یضمن ما أفسدته لیلاً» (1)وروی ذلک عن النبیّ صلی الله علیه و آله (2).

«ومنهم» وهم جلّه المتأخّرین کابن إدریس (3)وابن سعید (4)والعلّامه (5)«من اعتبر التفریط» فی الضمان «مطلقاً» لیلاً ونهاراً، إمّا استضعافاً للروایه (6)أو حملاً لها علی ذلک.

قال المصنّف: والحقّ أنّ العمل لیس علی هذه الروایه، بل إجماع الأصحاب، ولمّا کان الغالب حفظ الدابّه لیلاً وحفظ الزرع نهاراً خُرّج الحکم علیه، ولیس فی حکم المتأخّرین ردّ لقول القدماء، فلا ینبغی أن یکون الاختلاف هنا إلّافی مجرّد العباره عن الضابط، أمّا المعنی فلا خلاف فیه (7)انتهی.

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 804


1- الوسائل 19:208، الباب 40 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث الأوّل.
2- المستدرک 18:330، الباب 29 من أبواب موجبات الضمان، الحدیث 29.
3- السرائر 3:424-425.
4- الجامع للشرائع:604-605.
5- القواعد 3:702.
6- والظاهر أنّ ضعفها بالسکونی، راجع المسالک 1:99.
7- غایه المراد 4.520

ولا یخفی ما فیه. وکیف کان فالأقوی اعتبار التفریط وعدمه.

«وروی» محمّد بن قیس عن أبی جعفر علیه السلام «فی بعیر بین أربعه عقله أحدهم فوقع فی بئر فانکسر: أنّ علی الشرکاء» ضمان «حصّته؛ لأنّه حَفِظ وضیّعوا، روی ذلک» أبو جعفر علیه السلام «عن أمیر المؤمنین علیه السلام» (1)وهو مشکل علی إطلاقه، فإنّ مجرّد وقوعه أعمّ من تفریطهم فیه، بل من تفریط العاقل، ومن ثمّ أوردها المصنّف کغیره (2)بلفظ الروایه.

ویمکن حملها علی ما لو عقله وسلّمه إلیهم ففرّطوا، أو نحو ذلک.

والأقوی ضمان المفرّط منهم دون غیره. والروایه حکایه فی واقعه محتمله للتأویل.

«ولیکن هذا آخر اللمعه، ولم نذکر سوی المهمّ» من الأحکام «وهو المشهور بین الأصحاب» هذا بحسب الغالب، وإلّا فقد عرفت أ نّه ذکر أقوالاً نادره غیر مشهوره وفروعاً غیر مذکوره.

«والباعث علیه» أی علی المذکور المدلول علیه بالفعل، أو علی تصنیف الکتاب وإن کان اسمه مؤنّثاً «اقتضاءُ» أی طلب «بعض الطلّاب» وقد تقدّم بیانه (3)«نفعه اللّٰه تعالی وإیّانا به» وجمیع المؤمنین، ونفع بشرحه کما نفع بأصله بحقّ الحقّ وأهله «والحمد للّٰه وحده وصلواته (4)علی سیّدنا محمّد النبیّ، وعترته المعصومین، الذین أذهب اللّٰه عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً» .

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 805


1- الوسائل 19:207-208، الباب 39 من أبواب موجبات الضمان، وفیه حدیث واحد.
2- کالشیخ فی النهایه:781، والمحقّق فی الشرائع 4:286، والعلّامه فی القواعد 3:702.
3- تقدّم فی مقدّمه المصنّف فی الجزء الأوّل.
4- فی (ق) و (س) : صلّی اللّٰه. وفی (ش) و (ر) : صلاته.

هذا آخر کلام المصنّف-قدّس اللّٰه روحه-ونحن نحمد اللّٰه تعالی علی توفیقه وتسهیله لتألیف هذا التعلیق. ونسأله من فضله وکرمه أن یجعله خالصاً لوجهه الکریم موجباً لثوابه الجسیم، وأن یغفر لنا ما قصرنا فیه من اجتهاد، أو وقع فیه من خلل فی إیراد، إنّه هو الغفور الرحیم.

وفرغ من تسویده مؤلّفه الفقیر إلی عفو اللّٰه ورحمته «زین الدین بن علیّ بن أحمد الشامی العاملی» -عامله اللّٰه تعالی بفضله ونعمه، وعفا عن سیّئاته وزلّاته بجوده وکرمه-علی ضیق المجال وتراکم الأهوال الموجبه لتشویش البال خاتمه لیله السبت وهی الحادیه والعشرون من شهر جمادی الاُولی سنه سبع وخمسین وتسعمئه من الهجره النبویّه، حامداً مصلّیاً مسلِّماً. اللهمّ صلّ علی محمّد وآل محمّد واختم بخیر یا کریم (1).

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 806


1- فی (ش) و (ر) : واختم بالخیر.
فهرس المحتویات

کتاب اللقطه7

الفصل الأوّل - فی اللقیط9

التقاط الطفل والمملوک9

شروط الملتقط11

أحکام الالتقاط واللقیط14

فی التنازع17

الفصل الثانی - فی لقطه الحیوان19

فی المأخوذ19

فی الآخذو شروطه23

الفصل الثالث - فی لقطه المال25

لقطه الحرم وأحکامها27

ما یکره التقاطه30

أحکام اللقطه32

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 807

کتاب إحیاء الموات41

المراد مهن أرض الموات44

حکم الموات44

ما لا یجوز إحیاؤه44

حکم الأرض المفتوحه عنوه48

شروط الإحیاء المملّک49

حریم بعض الأملاک52

کیفیّه الإحیاء54

القول فی المشترکات57

المسجد57

المدرسه والرباط59

الطرق61

المیاه المباحه63

المعادن65

کتاب الصید والذباحه67

الفصل الأوّل - فی آله الصید69

الاصطیاد بالکلب المعلّم70

شروط المُرسل71

الاصکیاد75

الفصل الثانی - فی الذباحه77

شروط الذابح77

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 808

الواجب فی الذبیحه79

1 - الفری بالحدید79

2 - استقبال القبله81

3 - التسمیه82

4 - اختصاص الإبل بالنحر82

5 - قطع الأعضاء الأربعه83

6 - الحرکه بعد الذبح حتّی استیفاء القطع86

7 - متابعه الذبح حتّی استیفاء القطع86

مستحبّات الذبح ومکروهاته87

مایقبل الذکاه90

الفصل الثالث - فی اللواحق93

مسائل93

الاُولی - ذکاه السمک93

الثانیه - ذکاه الجراد97

الثالثه - ذکاه الجنین97

الرابعه - ما یثبت فی آله الصیّاد یملکه100

الحامسه - لا یملک الصید المقصوص أو ما علیه أثر الملک101

کتاب الأطعمه والأشربه103

فی حیوان البحر105

فی حیوان البرّ107

فی الطیر110

فی الجلّال واستبراؤه118

فی الموطوءه120

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 809

فی الحیوان الذی شرب الخمر أو البول121

مسائل122

الاُولی - تحل من المیته عشره أشیاء122

اختلاط الذکیّ بالمیّت125

حکم ما اُبین من حیّ126

الثانیه - تحرم من الذبیحه خمسه عشر شیئاً126

الثالثه - تحرم تناول الأعیان النجسه129

الرابعه - حرمه أکل الطین129

الخامسه - حرمه أکل السُمّ133

السادسه - حرمه الدم المسفوح و133

السابعه - حکم تطهیر المائع أو الجامد النجسین134

الثامنه - حرمه ألبان الحیوان المحرّم لحمه135

التاسعه - استبراء اللحم المجهول ذکاته135

العاشره - لا یجوز استعمال شعر الخنزیر137

الحادیه عشره - لا یجوز الاکل من بیوت من تضمّنته الآیه137

جواز الأطل من بیوت من تضمّنته الآیه137

الثانیه عشره - إذا انقلب الخمر خلّاً حَلّ141

الثالثه عشره - لا یحرم شرب الربوبات وإن شُمّ منها ریح المسکر142

الرابعه عشره - جواز تناول المحرَّمات عند الضطرار142

الخامسه عشره - آداب الأکل146

حرمه الأکل علی مائده یُشرب علیها شیء من المسکرات151

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 810

کتاب المیراث153

الفصل الأوّل - فی موجبات الإرث وموانعه157

الموجبات157

النسب157

السبب158

الموانع158

1 - الکفر159

2 - القتل161

3 - الرقّ164

4 - اللعان167

5 - الحمل167

6 - الغیبه المنقطعه168

الحجب169

الحجب عن أصل الإرث169

الحجب عن بعض الإرث172

الفصل الثانی - فی بیان السهام المقدَّره وأهلها175

السهام175

أهل السهام176

لا میراث للعصبه179

لا عول فی الفرائض183

أقسام الوارث184

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 811

مسائل خمس فی میراث الأبوین والأولاد185

الاُولی - حکم إرث الأبوین185

الثانیه - حکم إرث الأولاد186

الثالثه - حکم إرث أولاد الأولاد187

الرابعه - الحبوه190

الخامسه - حکم إرث الأجداد مع الأبوین195

القول فی میراث الاجداد والإخوه197

القول فی میراث الأعمام والأخوال وأولادهم207

القول فی میراث الأزواج218

الفصل الثالث - فی الولاء225

أقسامه225

1 - ولاء العتق225

2 - ولاء ضمان الجریره229

3 - ولاء الإمامه230

الفصل الرابع فی التوابع233

وفیه مسائل233

الاُلی - فی میراث الخنثی233

الثانیه - من لیس له فرج یورث بالقرعه237

الثالثه - الحمل یورث إذا انفصل حیّاً أو تحرّک بعد خروجه ثمّ مات239

الرابعه - دیر الجنین یرثها أبواه240

الخامسه - ولد الملاعنه ترثه اُمّه240

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 812

السادسه - ولد الزنا من الطرفین یرثه ولده وزوجته241

السابغه - لا عبره بالتبرّی من النسب242

الثامنه - فی میراث الغرقی والمهدوم علیهم242

التاسعه - فی میراث المجوس245

العاشره - مخارج الفروض248

الحادیه عشره - انکسار الفریضه251

الثانیه عشره - قصور الفریضه عن السهام255

الثالثه عشره - زیاده الفریضه علی السهام255

الرابعه عشره - فی المناسخات256

کتاب الحدود259

الفصل الأوّل - فی حدّ الزنا261

تعریف الزنا وقیوده261

حکم الإکراه علی الزنا266

ما یثبت به الزنا266

الإقرار266

البیّنه269

ما یسقط به الحدّ272

أقسام حدّالزنا273

1 - القتل273

2 - الرجم / الإحصان275

3 - الجلد خاصّه285

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 813

4 - الجلد والجزّ والتغریب288

5 - خمسون جلده290

6 - الحدّ المبعَّض290

7 - الضِغث291

8 - الجلد المقدَّر ومعه عقوبه زائده292

تتمّه292

لو شهد لها أربع بالبکاره بعد شهاده الأربعه بالزنا292

یقیم الحاکم الحدّ بعلمه293

لو وجد مع زوجته رجلاً یزنی بها293

یقیم الحاکم الحدّ بعلمه293

لو وجده مع زوجته رجلاً یزنی بها293

من افتضّ بکراً بإصبعه295

من أقرّ بحدّ ولم یبیّنه296

حکم التقبیل والمضاجعه المحرّمین298

لو حملت المرأه ولا بعل لها298

لو أقرّ بما یوجب الحدّ ثمّ أنکر299

لو أقرّ بما یوجب الحدّ ثمّ تاب299

الفصل الثانی - فی اللواط والسحق والقیاده301

اللواط301

حکم التفیخذ303

حکم من قبّل غلاماً بشوه305

حکم المجتمعین تحت إزار واحد306

السحق القیاده309

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 814

الفصل الثالث - فی القذف311

الألفاظ الدالّه علی القذف311

شروط القاذف316

مسائل فی حدّ القذف322

حکم سابّ النبیّ ومدّعی النبوّه و325

الفصل الرابع - فی الشُرب329

ما یحرم شربه من المسکرات329

حدّ الشرب وأحکامه332

حکم من استحلّ شیئاً من المحرَّمات337

لو انفذ الحاکم إلی حامل لإقامه حدّ فأحهضت338

حکم من قتله الحدّ أو التعزیر338

الفصل الخامس - السَرِقه341

شروط وجوب الحدّ علی السارق341

مسائل349

الاُولی - لا فرق بین إخراج السارق المتاع بنفسه أو بسببه349

الثانیه - یقطع الضیف والأجیر إذا سرقا349

الثالثه - الحرز350

الرابعه - لا قطع فی سرقه الثمر علی الشجره353

الخامسه - حکم سارق الحرّ والمملوک353

السادسه - حکم سارق الکفن والنبّاش355

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 815

السابعه - ما تثبت به السرقه357

الاثمنه - یجب علی السارق إعاده العین أو مثلها أو قیمتها358

التاسعه - لا قطع إلّا بمرافعه الغریم له359

العاشره - لو أحدث فی النصاب قبل الإخراج ما ینقض قیمته359

الحادیه عشره - الواجب فی القطع361

الثانیه عشره - تکرّر السرقه363

الفصل السادس - فی المحاربه365

المراد من المحاربه365

حدّ المحارب367

حکم اللصّ والمختلس والمستلب و371

الفصل السابع - فی عقوبات متفرّقه373

إتیان البهیمه373

وطء الأموات381

الاستمناء382

الارتداد384

الدفاع عن النفس والمال والحریم391

کتاب القصاص395

الفصل الأول - فی قصاص النفس397

موجبه397

بعض صور العمد فی القتل400

مسائل404

الاُولی - حکم الإکراه علی القتل404

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 816

الثانیه - حکم الاشتراک فی القتل405

الثالثه - حکم اشتراک امرأتین فی القتل406

الرابعه - اشتراک العبید فی القتل408

الخامسه - اشتراک الحرّ والعبد فی القتل408

القول فی شرائط القصاص410

1 - التساوی ف الحرّیّه أو الرقّ410

2 - التساوی فی الدین419

3 - انتفاء الاُبوّه425

4 - کمال العقل426

5 - أن یکون المقتول محقون الدم427

القول فی ما یثبت به القتل428

1 - الإقرار428

2 - البیّنه430

3 - القسامه431

الفصل الثانی - فی قصاص الطرف435

موجبه وشروطه435

ما یثبت فیه القصاص وما لا یثبت437

الفصل الثالث - فی اللواحق445

کتاب الدیات455

الفصل الأوّل - فی مورد الدیه457

الضابط فی العمد والخطأ458

موجبات الضمان458

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 817

مسائل465

الاُولی - من دعا غیره لیلاً فأخرجه من منزله ثمّ وجد مقتولاً465

الثانیه - لو انقلبت الظئر فقتلت الولد468

الثالثه - وجوب الدیه علی الناخسه والقامصه470

الرابعه - روایات تضمّنت أحکاماً مخالفهً للأصل471

الخامسه - بعض صور التسبیب475

السادسه - لو وقع حائطه بعد علمه بمیله و477

السابعه - لو اجّج ناراً فسرت إلی ملک غیره479

الثامنه - لو فرّط فی حفظ دابّته فجنت480

التاسعه - یضمن راکب الدابّه ما تجنیه481

العاشره - یضمن المباشر لو جامعه السبب483

الحادیه عشره - لو وقع واحد فی الزُبیه فتعلّق بثان ... فافترسهم الأسد483

الفصل الثانی - فی التقدیرات487

مسائل487

الاُولی - فی النفس487

دیه العمد487

دیه الشبیه للعمد488

دیه الخطأ المحض490

حکم القتل فی الشهر الحرام أو الحرم491

دیه المرأه والخنثی493

دیه الذمّی والذمّیه493

دیه العبد494

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 818

الثانیه - فی شعر الرأس واللحیه495

الثالثه - فی العینین والأدفان497

الرابعه - فی الاُذنین500

الخامسه - فی الأنف500

السادسه - فی الشفتین501

السابعه - فی استئصال اللسان503

الثامنه - فی الاسنان505

التاسعه - فی اللحیین507

العاشره - فی العنق507

الحادیه عشره - فی کلّ من الیدین والأصابع507

الثانیه عشره - فی کسر الظهر والصلب510

الثالثه عشره - فی النخاع512

الرابعه عشره - فی الذکر513

الخامسه عشره - فی الذکر513

السادسه عشره - فی الخصیبین514

السابعه عشره - فی الشُفْرَین515

التاسعه عشره - فی الألیین516

العشرون - الرِجلان517

الحادیه والعشرون - فی کسر الترقوه والعظم518

الثانیه والعشرون - فی کلّ ضلع ممّا یلی القلب والعُصْعُص و519

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 819

القول فی دیه المنافع522

1 - فی ذهاب العقل522

2 - السمع522

3 - فی ذهاب الإبصار523

4 - فی إبطال الشمّ525

5 - الذوق526

6 - تعذّر الإنتزال527

7 - سلس البول527

8 - إذهاب الصوت528

الفصل الثالث - فیالشجاج وتوابعها529

الفصل الرابع - فی التوابع539

الأوّل - فی دیه الجنین539

الثانی - فی العاقله545

الثالث - فی الکفّاره550

الرابع - فی الجنایه علی الحیوان الصامت552

فهرس المحتویات559

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 820

اصول

اصول 3 (از «مسأله اجتماع الأمر و النهی» تا پایان کتاب)

اصول الفقه مع تعلیق الزارعی السبزواری

[المقصد الثانی : الملازمات العقلیّه]
[الباب الثانی : غیرالمستقلّات العقلیّه]
المسأله الرابعه : اجتماع الأمر و النهی
تحریر محلّ النزاع

واختلف الأصولیّون من القدیم فی أنّه هل یجوز اجتماع الأمر والنهی فی واحد أو لا یجوز (1)؟

ذهب إلی الجواز أغلب الأشاعره (2) ، وجمله من أصحابنا ، أوّلهم الفضل بن شاذان علی ما هو المعروف عنه (3) ، وعلیه جماعه من محقّقی المتأخّرین (4). وذهب إلی الامتناع أکثر المعتزله (5) ، وأکثر أصحابنا (6).

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 821


1- هذا هو المعروف من القدیم فی عنوان المسأله. وعدل عنه المتأخّرون إلی أنّ العنوان القابل للنزاع هکذا : «هل یستلزم تعلّق الأمر بشیء والنهی عن الشیء الآخر المتّحدین إیجادا ووجودا اجتماع الأمر والنهی فی الشیء الواحد أم لا؟». وذلک لأنّ امتناع الاجتماع عندهم من الواضحات. راجع فوائد الأصول 2 : 396 - 397 ؛ نهایه الأفکار 2 : 408 - 409 ؛ نهایه النهایه 1 : 210.
2- نسب إلیهم فی قوانین الأصول 1 : 140. والوجه فی ذهابهم إلی الجواز أنّهم ذهبوا إلی جواز التکلیف بما لا یطاق ، کما فی المواقف : 330. وذهب بعضهم إلی عدم الجواز کالباقلانی کما فی مطارح الأنظار : 129.
3- قد نقل المحدّث الکلینیّ عن الفضل بن شاذان أنّه قال : «... کرجل دخل دار قوم بغیر إذنهم فصلّی فیها فهو عاص فی دخوله الدار وصلاته جائزه ...» الکافی 6 : 94. فالظاهر من کلامه أنّه قائل بجواز اجتماع الأمر والنهی ، حیث حکم بصحّه الصلاه فی الدار المغصوبه. ولکنّ الشیخ الأنصاریّ أنکر نسبته إلیه ، فقال - علی ما فی تقریرات درسه - : «والإنصاف أنّ الاستظهار من کلام الفضل ممّا لا وجه له ؛ لأنّه هو الذی نقله الکلینیّ فی کتاب الطلاق ، وهو یدلّ علی صحّه الصلاه فی الدار المغصوبه ، وهو أعمّ من القول بالجواز». مطارح الأنظار : 129
4- قال المحقّق القمیّ : «وذهب إلیه جلّه من فحول متأخّرینا ، کمولانا المحقّق الأردبیلیّ ، وسلطان العلماء ، والمحقّق الخوانساریّ ، وولده المحقّق ، والفاضل المدقّق الشیروانیّ ، والفاضل الکاشانیّ ، والسیّد الفاضل صدر الدین ، وأمثالهم». قوانین الأصول 1 : 129. وذهب إلیه بعض المعاصرین ، کالمحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 1 : 398 ، والسیّد البروجردیّ فی نهایه الأصول ؛ 232 ، والإمام الخمینیّ فی المناهج 2 : 128.
5- نسب إلیهم فی مطارح الأنظار : 129.
6- منهم المحقّق الخراسانیّ فی الکفایه : 193 ، وصاحب الفصول فی الفصول : 125 ، وصاحب المعالم فی معالم الدین : 107 ، وصاحب الجواهر فی الجواهر 8 : 143.

وکأنّ المسأله - فیما یبدو من عنوانها - من الأبحاث التافهه (1) ؛ إذ لا یمکن أن نتصوّر النزاع فی إمکان اجتماع الأمر والنهی فی واحد حتی لو قلنا بعدم امتناع التکلیف بالمحال ، کما تقوله الأشاعره ؛ لأنّ التکلیف هنا نفسه محال ، وهو الأمر والنهی بشیء واحد. وامتناع ذلک من أوضح الواضحات ، وهو محلّ وفاق بین الجمیع.

إذن ، فکیف صحّ هذا النزاع من القوم؟! وما معناه؟

والجواب أنّ التعبیر باجتماع الأمر والنهی من خداع العناوین ، فلا بدّ من توضیح مقصودهم من البحث بتوضیح الکلمات الوارده فی هذا العنوان ، وهی کلمه «الاجتماع ، الواحد ، الجواز». ثمّ ینبغی أن نبحث أیضا عن قید آخر لتصحیح النزاع ، وهو قید «المندوحه» الذی أضافه بعض المؤلّفین (2) ، وهو علی حقّ. وعلیه نقول :

1. «الاجتماع» والمقصود منه هو الالتقاء الاتفاقیّ بین المأمور به والمنهیّ عنه فی شیء واحد. ولا یفرض ذلک إلاّ حیث یفرض تعلّق الأمر بعنوان ، وتعلّق النهی بعنوان آخر لا ربط له بالعنوان الأوّل ، ولکن قد یتّفق نادرا أن یلتقی العنوانان فی شیء واحد ویجتمعا فیه ، وحینئذ یجتمع - أی یلتقی - الأمر والنهی.

ولکن هذا الاجتماع والالتقاء بین العنوانین علی نحوین :

أ - أن یکون اجتماعا موردیّا ، یعنی أن لا یکون هنا فعل واحد مطابقا لکلّ من العنوانین ، بل یکون هنا فعلان تقارنا وتجاورا فی وقت واحد ، أحدهما یکون مطابقا لعنوان الواجب ، وثانیهما مطابقا لعنوان المحرّم ، مثل النظر إلی الأجنبیّه فی أثناء الصلاه ، فلا النظر هو مطابق عنوان الصلاه ولا الصلاه مطابق عنوان النظر إلی الأجنبیّه ، ولا هما ینطبقان علی فعل واحد ؛ فإنّ مثل هذا الاجتماع الموردیّ لم یقل أحد بامتناعه ، ولیس هو داخلا فی مسأله الاجتماع هذه ، فلو جمع المکلّف بینهما بأن نظر إلی الأجنبیّه فی أثناء

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 822


1- تفه تفها : قلّ وخسّ. بالفارسیّه : «کم ، ناچیز». والمراد منها «بی مزه».
2- أوّل من أخذ قید «المندوحه» فی محلّ النزاع هو المحقّق القمیّ ، وإن لم یصرّح به. راجع قوانین الأصول 1 : 140 و 142 و 153. وأوّل من صرّح بذلک هو صاحب الفصول ، حیث قال : «وإن اختلفت الجهتان وکان للمکلّف مندوحه فی الامتثال فهو موضع النزاع». الفصول الغرویّه : 124.

الصلاه فقد عصی وأطاع فی آن واحد ، ولا تفسد صلاته.

ب - أن یکون اجتماعا حقیقیّا ، وإن کان ذلک فی النظر العرفیّ ، وفی بادئ الرأی - یعنی أنّه فعل واحد یکون مطابقا لکلّ من العنوانین ، کالمثال المعروف «الصلاه فی المکان المغصوب» ، فإنّ مثل هذا المثال هو محلّ النزاع فی مسألتنا ، المفروض فیه أنّه لا ربط لعنوان الصلاه المأمور به بعنوان الغصب المنهیّ عنه ؛ ولکن قد یتّفق للمکلّف صدفه أن یجمع بینهما بأن یصلّی فی مکان مغصوب ، فیلتقی العنوان المأمور به - وهو الصلاه - مع العنوان المنهیّ عنه - وهو الغصب - ، وذلک فی الصلاه المأتیّ بها فی مکان مغصوب ، فیکون هذا الفعل الواحد مطابقا لعنوان الصلاه ولعنوان الغصب معا. وحینئذ إذا اتّفق ذلک للمکلّف فإنّه یکون هذا الفعل الواحد داخلا فیما هو مأمور به من جهه ، فیقتضی أن یکون المکلّف مطیعا للأمر ممتثلا ، وداخلا فیما هو منهیّ عنه من جهه أخری ، فیقتضی أن یکون المکلّف عاصیا به مخالفا.

2. «الواحد» والمقصود منه الفعل الواحد باعتبار أنّ له وجودا واحدا یکون ملتقی ومجمعا للعنوانین فی مقابل المتعدّد بحسب الوجود ، کالنظر إلی الأجنبیّه والصلاه ، فإنّ وجود أحدهما غیر وجود الآخر ، فإنّ الاجتماع فی مثل هذا یسمّی «الاجتماع الموردیّ» کما تقدّم.

والفعل الواحد بما له من الوجود الواحد إذا کان ملتقی للعنوانین ، فإنّ التقاء العناوین فیه لا یخلو من حالتین : إحداهما : أن یکون الالتقاء بسبب ماهیّته الشخصیّه. وثانیتهما : أن یکون الالتقاء بسبب ماهیّته الکلّیه ، کأن یکون الکلّی نفسه مجمعا للعنوانین ، کالکون الکلّی الذی ینطبق علیه أنّه صلاه وغصب.

وعلیه ، فالمقصود من الواحد فی المقام الواحد فی الوجود (1) ، فلا معنی لتخصیص النزاع بالواحد الشخصیّ (2).

وبما ذکرنا یظهر خروج الواحد بالجنس عن محلّ الکلام ؛ والمراد به ما إذا کان

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 823


1- کما فی الکفایه : 183.
2- خلافا للمحقّق القمیّ وصاحب الفصول ، فإنّهما خصّصا النزاع بالواحد الشخصیّ. راجع قوانین الأصول 1 : 140 ، والفصول الغرویّه : 124.

المأمور به والمنهیّ عنه متغایرین وجودا ، ولکنّهما یدخلان تحت ماهیّه واحده ، کالسجود لله والسجود للصنم ، فإنّهما واحد بالجنس باعتبار أنّ کلاّ منهما داخل تحت عنوان السجود ، ولا شکّ فی خروج ذلک عن محلّ النزاع.

3. «الجواز» والمقصود منه الجواز العقلیّ - أی الإمکان المقابل للامتناع - وهو واضح ؛ ویصحّ أن یراد منه الجواز العقلیّ المقابل للقبح العقلیّ ، وهو قد یرجع إلی الأوّل باعتبار أنّ القبیح ممتنع علی الله (تعالی).

والجواز له معان أخر ، کالجواز المقابل للوجوب والحرمه الشرعیّین ، والجواز بمعنی الاحتمال ؛ وکلّها غیر مراده قطعا.

إذا عرفت تفسیر هذه الکلمات الثلاث الوارده فی عنوان المسأله یتّضح لک جیّدا تحریر النزاع فیها ، فإنّ حاصل النزاع فی المسأله یکون أنّه فی مورد التقاء عنوانی المأمور به ، والمنهیّ عنه فی واحد وجودا هل یجوز اجتماع الأمر والنهی؟

ومعنی ذلک : أنّه هل یصحّ أن یبقی الأمر متعلّقا بذلک العنوان المنطبق علی ذلک الواحد ، ویبقی النهی کذلک متعلّقا بالعنوان المنطبق علی ذلک الواحد ، فیکون المکلّف مطیعا وعاصیا معا فی الفعل الواحد ، أو أنّه یمتنع ذلک ولا یجوز ، فیکون ذلک المجتمع للعنوانین إمّا مأمورا به فقط ، أم منهیّا عنه فقط ، أی إنّه إمّا أن یبقی الأمر علی فعلیّته فقط ، فیکون المکلّف مطیعا لا غیر ، أو یبقی النهی علی فعلیّته فقط ، فیکون المکلّف عاصیا لا غیر.

والقائل بالجواز لا بدّ أن یستند فی قوله إلی أحد رأیین :

1. أن یری أنّ العنوان بنفسه هو متعلّق التکلیف ، ولا یسری الحکم إلی المعنون ، فانطباق عنوانین علی فعل واحد لا یلزم منه أن یکون ذلک الواحد متعلّقا للحکمین ، فلا یمتنع الاجتماع - أی اجتماع عنوان المأمور به مع عنوان المنهیّ عنه فی واحد - ؛ لأنّه لا یلزم منه اجتماع نفس الأمر والنهی فی واحد.

2. أن یری أنّ المعنون - علی تقدیر تسلیم أنّه هو متعلّق الحکم حقیقه لا العنوان - ، یکون متعدّدا واقعا ، إذا تعدّد العنوان ؛ لأنّ تعدّد العنوان یوجب تعدّد المعنون بالنظر الدقیق الفلسفیّ ، ففی الحقیقه - وإن کان فعل واحد فی ظاهر الحال صار مطابقا للعنوانین - هناک

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 824

معنونان کلّ واحد منهما مطابق لأحد العنوانین ، فیرجع اجتماع الوجوب والحرمه بالدقّه العقلیّه إلی الاجتماع الموردیّ الذی قلنا : إنّه لا بأس فیه من الاجتماع.

وعلی هذا ، فلیس هناک واحد بحسب الوجود یکون مجمعا بین العنوانین فی الحقیقه ، بل ما هو مأمور به فی وجوده غیر ما هو منهیّ عنه فی وجوده. ولا تلزم سرایه الأمر إلی ما تعلّق به النهی ، ولا سرایه النهی إلی ما تعلّق به الأمر ، فیکون المکلّف فی جمعه بین العنوانین مطیعا وعاصیا فی آن واحد ، کالناظر إلی الأجنبیّه فی أثناء الصلاه.

وبهذا یتّضح معنی القول بجواز اجتماع الأمر والنهی ، وفی الحقیقه لیس هو قولا باجتماع الأمر والنهی فی واحد ، بل إمّا أنّه یرجع إلی القول باجتماع عنوان المأمور به والمنهیّ عنه فی واحد دون أن یکون هناک اجتماع بین الأمر والنهی ، وإمّا أن یرجع إلی القول بالاجتماع الموردیّ فقط ، فلا یکون اجتماع بین الأمر والنهی ، ولا بین المأمور به والمنهیّ عنه.

وأمّا القائل بالامتناع : فلا بدّ أن یذهب إلی أنّ الحکم یسری من العنوان إلی المعنون وأنّ تعدّد العنوان لا یوجب تعدّد المعنون ؛ فإنّه لا یمکن حینئذ بقاء الأمر والنهی معا وتوجّههما متعلّقین بذلک المعنون الواحد بحسب الوجود ؛ لأنّه یلزم اجتماع نفس الأمر والنهی فی واحد ، وهو مستحیل ، فإمّا أن یبقی الأمر ولا نهی ، أو یبقی النهی ولا أمر.

ولقد أحسن صاحب المعالم فی تحریر النزاع ؛ إذ عبّر بکلمه «التوجّه» بدلا عن کلمه «الاجتماع» فقال : «الحقّ امتناع توجّه الأمر والنهی إلی شیء واحد ...» (1).

المسأله من الملازمات العقلیّه غیر المستقلّه

المسأله من الملازمات العقلیّه غیر المستقلّه(2)

ومن التقریر المتقدّم لبیان محلّ النزاع یظهر کیف أنّ المسأله هذه ینبغی أن تدخل فی

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 825


1- معالم الدین : 107.
2- اعلم أنّهم اختلفوا فی کونها من المسائل الأصولیّه أو غیرها. فذهب المحقّق القمیّ إلی أنّها من المسائل الکلامیّه. وذهب الشیخ الأنصاریّ إلی أنّها من المبادئ الأحکامیّه. وذهب المحقّق النائینی إلی أنّها من المبادئ التصدیقیّه لعلم الأصول. وذهب أکثر المعاصرین إلی أنّها من المسائل الأصولیّه غیر المستقلّه ، واختاره المصنّف فی المقام. راجع القوانین 1 : 140 ؛ مطارح الأنظار : 126 ؛ فوائد الأصول 2 : 398 ؛ نهایه الأفکار 2 : 407 ؛ المحاضرات 4 : 180 ؛ مناهج الوصول 2 : 113.

الملازمات العقلیّه غیر المستقلّه ، فإنّ معنی القول بالامتناع هو تنقیح صغری الکبری العقلیّه القائله بامتناع اجتماع الأمر والنهی فی شیء واحد حقیقیّ.

توضیح ذلک أنّه إذا قلنا بأنّ الحکم یسری من العنوان إلی المعنون ، وأنّ تعدّد العنوان لا یوجب تعدّد المعنون ؛ فإنّه یتنقّح عندنا موضوع اجتماع الأمر والنهی فی واحد الثابتین شرعا ، فیقال علی نهج القیاس الاستثنائیّ هکذا : «إذا التقی عنوان المأمور به والمنهیّ عنه فی واحد بسوء الاختیار ، فإن بقی الأمر والنهی فعلیّین معا ، فقد اجتمع الأمر والنهی فی واحد». وهذه هی الصغری.

ومستند هذه الملازمه فی الصغری هو سرایه الحکم من العنوان إلی المعنون ، وأنّ تعدّد العنوان لا یوجب تعدّد المعنون. وإنّما تفرض هذه الملازمه حیث یفرض ثبوت الأمر والنهی شرعا بعنوانیهما.

ثمّ نقول : «ولکنّه یستحیل اجتماع الأمر والنهی فی واحد». وهذه هی الکبری. وهذه الکبری عقلیّه تثبت فی غیر هذه المسأله.

وهذا القیاس استثنائیّ قد استثنی فیه نقیض التالی ، فیثبت به نقیض المقدّم ، وهو عدم بقاء الأمر والنهی فعلیّین معا.

وأمّا بناء علی الجواز : فیخرج هذا المورد من مورد الالتقاء عن أن یکون صغری لتلک الکبری العقلیّه.

ولا یجب فی کون المسأله أصولیّه من المستقلاّت العقلیّه وغیرها أن تقع صغری للکبری العقلیّه علی تقدیر جمیع الأقوال ، بل یکفی أن تقع صغری علی أحد الأقوال فقط ، فإنّ هذا شأن جمیع المسائل الأصولیّه المتقدّمه اللفظیّه والعقلیّه ، ألا تری أنّ المباحث اللفظیّه کلّها لتنقیح صغری أصاله الظهور ، مع أنّ المسأله لا تقع صغری لأصاله الظهور علی جمیع الأقوال فیها ، کمسأله دلاله صیغه «افعل» علی الوجوب ، فإنّه علی القول بالاشتراک اللفظیّ أو المعنویّ لا یبقی لها ظهور فی الوجوب أو غیره.

ولا وجه لتوهّم کون هذه المسأله فقهیّه ، أو کلامیّه ، أو أصولیّه لفظیّه ، وهو واضح بعد ما قدّمناه من شرح تحریر النزاع ، وبعد ما ذکرناه سابقا فی أوّل هذا الجزء من مناط کون

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 826

المسأله الأصولیّه من باب غیر المستقلاّت العقلیّه (1).

مناقشه الکفایه فی تحریر النزاع

وبعد ما حرّرناه من بیان النزاع فی المسأله یتّضح ابتناء القول بالجواز فیها علی أحد رأیین : إمّا القول بأنّ متعلّق الأحکام هی نفس العنوانات دون معنوناتها ، وإمّا القول بأنّ تعدّد العنوان یستدعی تعدّد المعنون (2).

فتکون مسأله تعدّد المعنون بتعدّد العنوان وعدم تعدّده حیثیّه تعلیلیّه فی مسألتنا ومن المبادئ التصدیقیّه لها علی أحد احتمالین ، لا أنّها هی نفس محلّ النزاع فی الباب ، فإنّ البحث هنا لیس إلاّ عن نفس الجواز وعدمه ، کما عبّر بذلک کلّ من بحث عن هذه المسأله من القدیم.

ومن هنا تتجلّی المناقشه فیما أفاده فی کفایه الأصول من رجوع محلّ البحث هنا إلی البحث عن استدعاء تعدّد العنوان لتعدّد المعنون وعدمه (3) ، فإنّه فرق عظیم بین ما هو محلّ النزاع وبین ما یبتنی علیه النزاع فی أحد احتمالین ؛ فلا وجه للخلط بینهما وإرجاع أحدهما إلی الآخر ، وإن کان فی هذه المسأله لا بدّ للأصولیّ من البحث عن أنّ تعدّد العنوان هل یوجب تعدّد المعنون؟ باعتبار أنّ هذا البحث لیس ممّا یذکر فی موضع آخر.

قید المندوحه

ذکرنا فیما سبق أنّ بعضهم قیّد النزاع هنا بأن تکون هناک مندوحه فی مقام الامتثال (4).

ومعنی «المندوحه» أن یکون المکلّف متمکّنا من امتثال الأمر فی مورد آخر غیر مورد الاجتماع.

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 827


1- راجع الصفحه : 221 و 249.
2- بالنظر الدقیق الفلسفیّ.
3- راجع کفایه الأصول : 184.
4- راجع التعلیقه رقم (2) من الصفحه : 321.

ونظر إلی ذلک کلّ من قیّد موضع النزاع بما إذا کان الجمع بین العنوانین بسوء اختیار المکلّف.

وإنّما قیّد بها موضع النزاع للاتّفاق بین الطرفین علی عدم جواز الاجتماع فی صوره عدم وجود المندوحه ، وذلک فیما إذا انحصر امتثال الأمر فی مورد الاجتماع ، لا بسوء اختیار المکلّف.

والسرّ واضح ؛ فإنّه عند الانحصار تستحیل فعلیّه التکلیفین ؛ لاستحاله امتثالهما معا ؛ لأنّه إن فعل ما هو مأمور به فقد عصی النهی ، وإن ترکه فقد عصی الأمر ، فیقع التزاحم حینئذ بین الأمر والنهی.

وظاهر أنّ اعتبار قید المندوحه لازم لما ذکرناه ؛ إذ لیس النزاع جهتیّا - کما ذهب إلیه صاحب الکفایه (1) - ، أی من جهه کفایه تعدّد العنوان فی تعدّد المعنون وعدمه وإن لم یجز الاجتماع من جهه أخری ، حتّی لا نحتاج إلی هذا القید ، بل النزاع - کما تقدّم (2) - هو فی جواز الاجتماع وعدمه من أیّه جهه فرضت ولیس جهتیّا. وعلیه ، فما دام النزاع غیر واقع فی عدم الجواز فی صوره عدم المندوحه فهذه الصوره لا تدخل فی محلّ النزاع فی مسألتنا.

فوجب - إذن - تقیید عنوان المسأله بقید المندوحه کما صنع بعضهم (3).

الفرق بین بابی التعارض و التزاحم و مسأله الاجتماع

من المسائل العویصه مشکله التفرقه بین باب التعارض وباب التزاحم ، ثمّ بینهما وبین مسأله الاجتماع. ولا بدّ من بیان فرق بینها لتنکشف جیّدا حقیقه النزاع فی مسألتنا «مسأله الاجتماع».

وجه الإشکال فی التفرقه أنّه لا شبهه فی أنّ من موارد التعارض بین الدلیلین ما إذا کان

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 828


1- کفایه الأصول : 187. واعترض علیه المحقّق الأصفهانی ، ثمّ ذکر وجها آخر لإنکار لزوم قید المندوحه ، راجع نهایه الدرایه 1 : 513 - 514.
2- تقدّم فی الصفحه : 320 - 324.
3- منهم صاحب الفصول فی الفصول الغرویّه : 124 ، والمحقّق الحائری فی درر الفوائد 1 : 115 ، وأبو المجد الأصفهانی فی وقایه الأذهان : 333 - 334.

بین دلیلی الأمر والنهی عموم وخصوص من وجه ، وذلک من أجل العموم من وجه بین متعلّقی الأمر والنهی - أی العموم من وجه الذی یقع بین عنوان المأمور به ، وعنوان المنهیّ عنه - ، بینما أنّ التزاحم بین الوجوب والحرمه من موارده أیضا العموم من وجه بین الأمر والنهی من هذه الجهه. وکذلک مسأله الاجتماع موردها منحصر فیما إذا کان بین عنوانی المأمور به والمنهیّ عنه عموم من وجه.

فیتّضح أنّه مورد واحد - وهو مورد العموم من وجه بین متعلّقی الأمر والنهی - یصحّ أن یکون موردا للتعارض وباب التزاحم ومسأله الاجتماع ، فما المائز والفارق؟

فنقول : إنّ العموم من وجه إنّما یفرض بین متعلّقی الأمر والنهی فیما إذا کان العنوانان یلتقیان فی فعل واحد ، سواء کان العنوان بالنسبه إلی الفعل من قبیل العنوان ومعنونه ، أو من قبیل الکلّی ، وفرده (1) ؛ وهذا بدیهیّ ، ولکنّ العنوان المأخوذ فی متعلّق الخطاب من

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 829


1- إنّما یفرض العموم من وجه بین العنوانین إذا لم یکن الاجتماع بینهما اجتماعا موردیّا ، بل کان اجتماعا حقیقیّا ، ونعنی بالاجتماع الحقیقیّ أن یکون فعل واحد ینطبق علیه العنوانان علی وجه یصحّ فی کلّ منهما أن یکون حاکیا عنه ، ومرآه له وإن کان منشأ کلّ من العنوانین مباینا فی وجوده بالدقّه العقلیّه لمنشا العنوان الآخر. ولکن انطباق العناوین علی فرد واحد لا یجب فیه أن یکون من قبیل انطباق الکلّی علی فرده ، أی لا یجب أن یکون المعنون فردا للعنوان ومن حقیقته ، لأنّ المعنون کما یجوز أن یکون من حقیقه العنوان یجوز أن یکون من حقیقه أخری ، وإنّما الذهن یجعل من العنوان حاکیا ، ومرآه عن ذلک المعنون ، کمفهوم الوجود الذی هو عنوان لحقیقه الوجود ، مع أنّه لیس من حقیقته ، ومثله مفهوم الجزئیّ الذی هو عنوان للجزئیّ الحقیقیّ ولیس هو بجزئیّ بل کلّیّ ، وکذا مفهوم الحرف والنسبه وهکذا. ولأجل هذا عمّمنا العنوان إلی قسمین. وهذا التعمیم سینفعک فیما یأتی فی بیان المختار فی المسأله ، فکن علی ذکر منه. ولقد أحسن المولی صدر المحقّقین فی تعبیره للتفرقه بین القسمین ؛ إذ قال فی الجزء الأوّل من الأسفار : «وفرق بین کون الذات مصدوقا علیه بصدق مفهوم ، وکونها مصداقا لصدقه» (* الحکمه المتعالیه (الأسفار) 1 : 157.). وقد أراد بالمصدوق النحو الثانی ، وهو العنوان الصرف بالنسبه الی معنونه ، وأراد بالمصداق فرد الکلّی ، ویا لیت أن یعمّم هذا الاصطلاح المخترع منه للتفرقه بین القسمین. - منه رحمه الله -.

جهه عمومه علی نحوین :

1. أن یکون ملحوظا فی الخطاب ، فانیا فی مصادیقه علی وجه یسع جمیع الأفراد بما لها من الکثرات والممیّزات ، فیکون شاملا فی سعته لموضع الالتقاء مع العنوان المحکوم بالحکم الآخر ، فیعدّ فی حکم المتعرّض لحکم خصوص موضع الالتقاء ، ولو من جهه کون موضع الالتقاء متوقّع الحدوث علی وجه یکون من شأنه أن ینبّه علیه المتکلّم فی خطابه ، فیکون أخذ العنوان علی وجه یسع جمیع الأفراد بما لها من الکثرات والممیّزات لهذا الغرض من التنبیه ونحوه. ولا نضایقک أن تسمّی مثل هذا العموم «العموم الاستغراقیّ» ، کما صنع بعضهم (1).

والمقصود أنّ العنوان إذا أخذ فی الخطاب علی وجه یسع جمیع الأفراد بما لها من الکثرات والممیّزات ، یکون فی حکم المتعرّض لحکم کلّ فرد من أفراده ، فیکون نافیا بالدلاله الالتزامیّه لکلّ حکم مناف لحکمه.

2. أن یکون العنوان ملحوظا فی الخطاب ، فانیا فی مطلق الوجود المضاف إلی طبیعه العنوان من دون ملاحظه کونه علی وجه یسع جمیع الأفراد - أی لم تلحظ فیه الکثرات والممیّزات فی مقام الأمر بوجود الطبیعه ، ولا فی مقام النهی عن وجود الطبیعه الأخری - ، فیکون المطلوب فی الأمر والمنهیّ عنه فی النهی صرف وجود الطبیعه. ولیسمّ مثل هذا العموم «العموم البدلیّ» ، کما صنع بعضهم (2).

فإن کان العنوان مأخوذا فی الخطاب علی النحو الأوّل فإنّ موضع الالتقاء یکون العامّ حجّه فیه ، کسائر الأفراد الأخری ، بمعنی أن یکون متعرّضا بالدلاله الالتزامیّه لنفی أیّ حکم آخر ، مناف لحکم العامّ بالنسبه إلی الأفراد وخصوصیّات المصادیق.

وفی هذه الصوره لا بدّ أن یقع التعارض بین دلیلی الأمر والنهی فی مقام الجعل والتشریع ؛ لأنّهما یتکاذبان بالنسبه إلی موضع الالتقاء من جهه الدلاله الالتزامیّه فی کلّ منهما علی نفی الحکم الآخر بالنسبه إلی موضع الالتقاء.

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 830


1- وهو المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 5 : 152.
2- المصدر السابق.

والتحقیق أنّ التعارض بین العامّین من وجه إنّما یقع بسبب دلاله کلّ منهما بالدلاله الالتزامیّه علی انتفاء حکم الآخر ، ومن أجلها یتکاذبان ، وإلاّ فالدلالتان المطابقیّتان بأنفسهما فی العامّین من وجه لا یتکاذبان ، فلا تتعارضان ما لم یلزم من ثبوت مدلول إحداهما نفی مدلول الأخری ، فلیس التنافی بین المدلولین المطابقیّین إلاّ تنافیا بالعرض لا بالذات.

ومن هنا یعلم أنّ هذا الفرض - وهو فرض کون العنوان مأخوذا فی الخطاب علی النحو الأوّل - ینحصر فی کونه موردا للتعارض بین الدلیلین ، ولا تصل النوبه إلی فرض التزاحم بین الحکمین فیه ، ولا إلی النزاع فی جواز اجتماع الأمر والنهی وعدمه ؛ لأنّ مقتضی القاعده فی باب التعارض هو تساقط الدلیلین عن حجّیتهما بالنسبه إلی مورد الالتقاء ، فلا یجوز فیه الوجوب ولا الحرمه. ولا یفرض التزاحم ، أو مسأله النزاع فی جواز الاجتماع إلاّ حیث یفرض شمول الدلیلین لمورد الالتقاء وبقاء حجّیتهما بالنسبه إلیه ، أی إنّه لم یکن تعارض بین الدلیلین فی مقام الجعل والتشریع.

وإن کان العنوان مأخوذا علی النحو الثانی ، فهو مورد التزاحم ، أو مسأله الاجتماع ، ولا یقع بین الدلیلین تعارض حینئذ. وذلک مثل قوله : «صلّ» ، وقوله : «لا تغصب» ، باعتبار أنّه لم یلحظ فی کلّ من خطاب الأمر والنهی الکثرات والممیّزات علی وجه یسع العنوان جمیع الأفراد ، وإن کان نفس العنوان فی حدّ ذاته وإطلاقه شاملا لجمیع الأفراد ؛ فإنّه فی مثله یکون الأمر متعلّقا بصرف وجود الطبیعه للصلاه ، وامتثاله یکون بفعل أیّ فرد من الأفراد ، فلم یکن ظاهرا فی وجوب الصلاه حتی فی مورد الغصب علی وجه یکون دالاّ بالدلاله الالتزامیّه علی انتفاء حکم آخر فی هذا المورد لیکون نافیا لحرمه الغصب فی المورد. وکذلک النهی یکون متعلّقا بصرف طبیعه الغصب ، فلم یکن ظاهرا فی حرمه الغصب حتّی فی مورد الصلاه علی وجه یکون دالاّ بالدلاله الالتزامیّه علی انتفاء حکم آخر فی هذا المورد ؛ لیکون نافیا لوجوب الصلاه.

وفی مثل هذین الدلیلین - إذا کانا علی هذا النحو - یکون کلّ منهما أجنبیّا فی عموم عنوان متعلّق الحکم فیه عن عنوان متعلّق الحکم الآخر - أی إنّه غیر متعرّض بدلالته

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 831

الالتزامیّه لنفی الحکم الآخر - ، فلا یتکاذبان فی مقام الجعل والتشریع ، فلا یقع التعارض بینهما ، إذ لا دلاله التزامیّه لکلّ منهما علی نفی الحکم الآخر فی مورد الالتقاء ، ولا تعارض بین الدلالتین المطابقیّتین بما هما ؛ لأنّ المفروض أنّ المدلول المطابقیّ من کلّ منهما هو الحکم المتعلّق بعنوان أجنبیّ فی نفسه عن العنوان المتعلّق للحکم الآخر.

وحینئذ إذا صادف أن ابتلی المکلّف بجمعهما علی نحو الاتّفاق فحاله لا یخلو عن أحد أمرین : إمّا أن تکون له مندوحه من الجمع بینهما ، ولکنّه هو الذی جمع بینهما بسوء اختیاره وتصرّفه ، وإمّا أن لا تکون له مندوحه من الجمع بینهما.

فإن کان الأوّل فإنّ المکلّف حینئذ یکون قادرا علی امتثال کلّ من التکلیفین ، فیصلّی ویترک الغصب ، وقد یصلّی ویغصب فی فعل آخر. فإذا جمع بینهما بسوء اختیاره بأن صلّی فی مکان مغصوب ، فهنا یقع النزاع فی جواز الاجتماع بین الأمر والنهی ، فإن قلنا بالجواز کان مطیعا وعاصیا فی آن واحد ، وإن قلنا بعدم الجواز فإنّه : إمّا أن یکون مطیعا لا غیر إذا رجّحنا جانب الأمر ، أو عاصیا لا غیر إذا رجّحنا جانب النهی ؛ لأنّه حینئذ یقع التزاحم بین التکلیفین فیرجع فیه إلی أقوی الملاکین.

وإن کان الثانی فإنّه لا محاله یقع التزاحم بین التکلیفین الفعلیّین ؛ لأنّه - حسب الفرض - لا معارضه بین الدلیلین فی مقام الجعل والإنشاء بل المنافاه وقعت من عدم قدره المکلّف علی التفریق بین الامتثالین ، فیدور الأمر حینئذ بین امتثال الأمر وبین امتثال النهی ؛ إذ لا یمکنه امتثالهما معا من جهه عدم المندوحه.

هذا هو الحقّ الذی ینبغی أن یعوّل علیه فی سرّ التفریق بین بابی التعارض والتزاحم ، وبینهما وبین مسأله الاجتماع فی مورد العموم من وجه بین متعلّقی الخطابین - خطاب الوجوب والحرمه - ، ولعلّه یمکن استفادته من مطاوی کلماتهم وإن کانت عباراتهم تضیق عن التصریح بذلک ، بل اختلفت کلمات أعلام أساتذتنا رحمهم الله فی وجه التفریق.

فقد ذهب صاحب الکفایه إلی «أنّه لا یکون المورد من باب الاجتماع إلاّ إذا أحرز فی کلّ واحد من متعلّقی الإیجاب والتحریم مناط حکمه مطلقا ، حتّی فی مورد التصادق والاجتماع ، وأمّا إذا لم یحرز مناط کلّ من الحکمین فی مورد التصادق مع العلم بمناط أحد

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 832

الحکمین بلا تعیین فالمورد یکون من باب التعارض ؛ للعلم الإجمالیّ حینئذ بکذب أحد الدلیلین الموجب للتنافی بینهما عرضا (1)».

هذا خلاصه رأیه رحمه الله ، فجعل إحراز مناط الحکمین فی مورد الاجتماع وعدمه هو المناط فی التفرقه بین مسأله الاجتماع وباب التعارض ، بینما أنّ المناط عندنا فی التفرقه بینهما هو دلاله الدلیلین بالدلاله الالتزامیّه علی نفی الحکم الآخر وعدمها ، فمع هذه الدلاله یحصل التکاذب بین الدلیلین ، فیتعارضان ، وبدونها لا تعارض ، فیدخل المورد فی مسأله الاجتماع.

ویمکن دعوی التلازم بین المسلکین فی الجمله ؛ لأنّه مع تکاذب الدلیلین من ناحیه دلالتهما الالتزامیّه لا یحرز وجود مناط الحکمین فی مورد الاجتماع ، کما أنّه مع عدم تکاذبهما یمکن إحراز وجود المناط لکلّ من الحکمین فی مورد الاجتماع ، بل لا بدّ من إحراز مناط الحکمین بمقتضی إطلاق الدلیلین فی مدلولهما المطابقیّ.

وأمّا شیخنا النائینیّ : فقد ذهب إلی «أنّ مناط دخول المورد فی باب التعارض أن تکون الحیثیّتان فی العامّین من وجه حیثیّتین تعلیلیّتین ؛ لأنّه حینئذ یتعلّق الحکم فی کلّ منهما بنفس ما یتعلّق به الآخر ، فیتکاذبان ، وأمّا إذا کانتا تقییدیّتین : فلا یقع التعارض بینهما ، ویدخلان حینئذ فی مسأله الاجتماع مع المندوحه ، وفی باب التزاحم مع عدم المندوحه (2)».

ونحن نقول : فی الحیثیّتین التقییدیّتین إذا کان بین الدلالتین تکاذب من أجل دلالتهما الالتزامیّه علی نفی الحکم الآخر - علی نحو ما فصّلناه - فإنّ التعارض بینهما لا محاله واقع ، ولا تصل النوبه فی هذا المورد للدخول فی مسأله الاجتماع.

ولنا مناقشه معه فی صوره الحیثیه التعلیلیّه ، یطول شرحها ، ولا یهمّ التعرّض لها الآن ، وفیما ذکرناه الکفایه ، وفوق الکفایه للطالب المبتدئ.

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 833


1- کفایه الأصول : 189.
2- أجود التقریرات 2 : 160.
الحقّ فی المسأله

بعد ما قدّمنا - من توضیح تحریر النزاع وبیان موضع النزاع - نقول : إنّ الحقّ فی المسأله هو «الجواز». وقد ذهب إلی ذلک جمع من المحقّقین المتأخّرین (1).

وسندنا یبتنی علی توضیح واختیار ثلاثه أمور مترتّبه :

أوّلا : أنّ متعلّق التکلیف - سواء کان أمرا أو نهیا - لیس هو المعنون (2) ، أی الفرد الخارجیّ للعنوان بما له من الوجود الخارجیّ ؛ فإنّه یستحیل ذلک ، بل متعلّق التکلیف دائما وأبدا هو العنوان ، علی ما سیأتی توضیحه (3).

واعتبر ذلک بالشوق ، فإنّ الشوق یستحیل أن یتعلّق بالمعنون ؛ لأنّه إمّا أن یتعلّق به حال عدمه أو حال وجوده ، وکلّ منهما لا یکون ؛ أمّا الأوّل : فیلزم تقوّم الموجود بالمعدوم ، وتحقّق المعدوم بما هو معدوم - لأنّ المشتاق إلیه له نوع من التحقّق بالشوق إلیه - وهو محال واضح ؛ وأمّا الثانی : فلأنّه یکون الاشتیاق إلیه تحصیلا للحاصل وهو محال ؛ فإذن لا یتعلّق الشوق بالمعنون لا حال وجوده ، ولا حال عدمه.

مضافا إلی أنّ الشوق من الأمور النفسیّه ، ولا یعقل أن یتشخّص ما فی النفس بدون متعلّق ما ، کجمیع الأمور النفسیّه ، کالعلم ، والخیال ، والوهم ، والإراده ، ونحوها ، ولا یعقل أن یتشخّص بما هو خارج عن أفق النفس من الأمور العینیّه ؛ فلا بدّ أن یتشخّص بالشیء المشتاق إلیه بما له من الوجود العنوانیّ الفرضیّ ، وهو المشتاق إلیه أوّلا وبالذات ، وهو الموجود بوجود الشوق ، لا بوجود آخر وراء الشوق ، ولکن لمّا کان یؤخذ العنوان بما هو حاک ومرآه عمّا فی الخارج - أی عن المعنون - فإنّ المعنون یکون مشتاقا إلیه ثانیا و

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 834


1- راجع : التعلیقه رقم «4» من الصفحه : 320.
2- خلافا للمحقّق الخراسانیّ فی الکفایه : 193 ؛ فإنّه قال : «لا شبهه فی أنّ متعلّق الأحکام هو فعل المکلّف وما هو فی الخارج یصدر عنه وهو فاعله وجاعله ، لا ما هو اسمه ، ولا ما هو عنوانه ...». واختاره المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 400 - 402.
3- یأتی بعد أسطر.

بالعرض ، نظیر العلم ؛ فإنّه لا یعقل أن یتشخّص بالأمر الخارجیّ ، والمعلوم بالذات دائما وأبدا هو العنوان الموجود بوجود العلم ، ولکن بما هو حاک ومرآه عن المعنون.

وأمّا المعنون لذلک العنوان فهو معلوم بالعرض باعتبار فناء العنوان فیه.

وفی الحقیقه إنّما یتعلّق الشوق بشیء إذا کان له جهه وجدان وجهه فقدان ، فلا یتعلّق بالمعدوم من جمیع الجهات ، ولا بالموجود من جمیع الجهات. وجهه الوجدان فی المشتاق إلیه هو العنوان الموجود بوجود الشوق فی أفق النفس باعتبار ما له من وجود عنوانیّ فرضیّ. وجهه الفقدان فی المشتاق إلیه هو عدمه الحقیقیّ فی الخارج ، ومعنی الشوق إلیه هو الرغبه فی إخراجه من حدّ الفرض والتقدیر إلی حدّ الفعلیّه والتحقیق.

وإذا کان الشوق علی هذا النحو ، فکذلک حال الطلب والبعث بلا فرق ، فیکون حقیقه طلب الشیء هو تعلّقه بالعنوان لإخراجه من حدّ الفرض والتقدیر إلی حدّ الفعلیّه والتحقیق (1).

ثانیا : أنّا لمّا قلنا بأنّ متعلّق التکلیف هو العنوان لا المعنون لا نعنی أنّ العنوان بما له من الوجود الذهنیّ یکون متعلّقا للطلب ؛ فإنّ ذلک باطل بالضروره ؛ لأنّ مثار الآثار ومتعلّق الغرض والذی تترتّب علیه المصلحه والمفسده هو المعنون لا العنوان ؛ بل نعنی أنّ المتعلّق هو العنوان حال وجوده الذهنیّ ، لا أنّه بما له من الوجود الذهنیّ أو هو مفهوم ، ومعنی تعلّقه بالعنوان حال وجوده الذهنیّ أنّه یتعلّق به نفسه باعتبار أنّه مرآه عن المعنون وفان فیه ، فتکون التخلیه فیه عن الوجود الذهنیّ عین التحلیه به.

ثالثا : أنّا إذ نقول : «إنّ المتعلّق للتکلیف هو العنوان بما هو مرآه عن المعنون ، وفان فیه» لا نعنی أنّ المتعلّق الحقیقیّ للتکلیف هو المعنون ، وأنّ التکلیف یسری من العنوان إلی المعنون باعتبار فنائه فیه - کما قیل (2) - ، فإنّ ذلک باطل بالضروره أیضا ؛ لما تقدّم أنّ المعنون یستحیل أن یکون متعلّقا للتکلیف بأیّ حال من الأحوال ، وهو محال حتّی لو کان بتوسّط العنوان ، فإنّ توسّط العنوان لا یخرجه عن استحاله تعلّق التکلیف به ؛ بل نعنی

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 835


1- هذا الأمر کلّه ما أفاده المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 1 : 484 و 525 - 528.
2- وهو الظاهر من کلام المحقّق العراقی فی نهایه الأفکار 2 : 387 - 388 ، وبدائع الأفکار 1 : 420.

ونقول : إنّ الصحیح أنّ متعلّق التکلیف هو العنوان بما هو مرآه وفان فی المعنون علی أن یکون فناؤه فی المعنون هو المصحّح لتعلّق التکلیف به فقط ؛ إذ إنّ الغرض إنّما یقوم بالمعنون المفنیّ فیه ، لا أنّ الفناء یجعل التکلیف ساریا إلی المعنون ومتعلّقا به. وفرق کبیر بین ما هو مصحّح لتعلّق التکلیف بشیء ، وبین ما هو بنفسه متعلّق التکلیف. وعدم التفرقه بینهما هو الذی أوهم القائلین بأنّ التکلیف یسری إلی المعنون باعتبار فناء العنوان فیه ، ولا یزال هذا الخلط بین ما هو بالذات وما هو بالعرض مثار کثیر من الاشتباهات التی تقع فی علمی الأصول والفلسفه. والفناء والآلیّه فی الملاحظه هو الذی یوقع الاشتباه والخلط ، فیعطی ما للعنوان للمعنون وبالعکس.

وإذا عسر علیک تفهّم ما نرمی إلیه فاعتبر ذلک فی مثال الحرف حینما نحکم علیه بأنّه لا یخبر عنه ؛ فإنّ عنوان الحرف ومفهومه اسم یخبر عنه ، کیف وقد أخبر بأنّه لا یخبر عنه؟ ولکن إنّما صحّ الإخبار عنه بذلک فباعتبار فنائه فی المعنون ؛ لأنّه هو الذی له هذه الخاصیّه ، ویقوم به الغرض من الحکم ، ومع ذلک لا یجعل ذلک کون المعنون - وهو الحرف الحقیقیّ - موضوعا للحکم حقیقه أوّلا وبالذات ؛ فإنّ الحرف الحقیقیّ یستحیل أن یکون موضوعا للحکم وطرفا للنسبه بأیّ حال من الأحوال ولو بتوسّط شیء ، کیف وحقیقته النسبه والربط ، وخاصّته أنّه لا یخبر عنه؟. وعلیه ، فالمخبر عنه أوّلا وبالذات هو عنوان الحرف ، لکن لا بما هو مفهوم موجود فی الذهن ؛ فإنّه بهذا الاعتبار یخبر عنه ، بل بما هو فان فی المعنون وحاک عنه ، فالمصحّح للإخبار عنه بأنّه لا یخبر عنه هو فناؤه فی معنونه ، فیکون الحرف الحقیقیّ المعنون مخبرا عنه ثانیا وبالعرض ، وإن کان الغرض من الحکم إنّما یقوم بالمفنیّ فیه ، وهو الحرف الحقیقیّ.

وعلی هذا یتّضح جلیّا کیف أنّ دعوی سرایه الحکم أوّلا وبالذات من العنوان إلی المعنون منشؤها الغفله [عن التفرقه] بین ما هو المصحّح للحکم علی موضوع باعتبار قیام الغرض بذلک المصحّح ، فیجعل الموضوع عنوانا حاکیا عنه ، وبین ما هو الموضوع للحکم القائم به الغرض ، فالمصحّح للحکم شیء والمحکوم علیه والمجعول موضوعا شیء آخر. ومن العجیب أن یصدر مثل هذه الغفله من بعض أهل الفنّ فی المعقول.

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 836

نعم ، إذا کان القائل بالسرایه یقصد أنّ العنوان یؤخذ فانیا فی المعنون ، وحاکیا عنه ، وأنّ الغرض إنّما یقوم بالمعنون فذلک حقّ ونحن نقول به ، ولکن ذلک لا ینفعه فی الغرض الذی یهدف إلیه ؛ لأنّا نقول بذلک من دون أن نجعل متعلّق التکلیف نفس المعنون ، وإنّما یکون متعلّقا له ثانیا وبالعرض ، کالمعلوم بالعرض - کما أشرنا إلیه فیما سبق - ، فإنّ العلم إنّما یتعلّق بالمعلوم بالذات ، ویتقوّم به ، ولیس هو إلاّ العنوان الموجود بوجود علمیّ ، ولکن باعتبار فنائه فی معنونه یقال للمعنون : «إنّه معلوم» ، ولکنّه فی الحقیقه هو معلوم بالعرض لا بالذات ، وهذا الفناء هو الذی یخیّل الناظر أنّ المتعلّق الحقیقیّ للعلم هو المعنون ، ولقد أحسنوا فی تعریف العلم بأنّه «حصول صوره الشیء لدی العقل ، لا حصول نفس الشیء» ، فالمعلوم بالذات هو الصوره ، والمعلوم بالعرض نفس الشیء الذی حصلت صورته لدی العقل.

وإذا ثبت ما تقدّم ، واتّضح ما رمینا إلیه - من أنّ متعلّق التکلیف أوّلا وبالذات هو العنوان وأنّ المعنون متعلّق له بالعرض - یتّضح لک الحقّ جلیّا فی مسألتنا «مسأله اجتماع الأمر والنهی» ، وهو أنّ الحقّ جواز الاجتماع.

ومعنی جواز الاجتماع أنّه لا مانع من أن یتعلّق الإیجاب بعنوان ، ویتعلّق التحریم بعنوان آخر ، وإذا جمع المکلّف بینهما صدفه بسوء اختیاره فإنّ ذلک لا یجعل الفعل الواحد المعنون لکلّ من العنوانین متعلّقا للإیجاب والتحریم إلاّ بالعرض ، ولیس ذلک بمحال ؛ فإنّ المحال إنّما هو أن یکون الشیء الواحد بذاته متعلّقا للإیجاب والتحریم.

وعلیه ، فیصحّ أن یقع الفعل الواحد امتثالا للأمر من جهه باعتبار انطباق العنوان المأمور به علیه ، وعصیانا للنهی من جهه أخری باعتبار انطباق عنوان المنهیّ عنه علیه. ولا محذور فی ذلک ما دام أنّ ذلک الفعل الواحد لیس بنفسه وبذاته متعلّقا للأمر وللنهی لیکون ذلک محالا ، بل العنوانان الفانیان هما المتعلّقان للأمر والنهی ، غایه الأمر أنّ تطبیق العنوان المأمور به علی هذا الفعل یکون هو الداعی إلی إتیان الفعل ، ولا فرق بین فرد وفرد فی انطباق العنوان علیه ، فالفرد الذی ینطبق علیه العنوان المنهیّ عنه کالفرد الخالی من ذلک فی کون کلّ منهما ینطبق علیه العنوان المأمور به بلا جهه خلل فی الانطباق.

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 837

ولا فرق فی ذلک بین أن یکون تعدّد العنوان موجبا لتعدّد المعنون ، أو لم یکن ما دام أنّ المعنون لیس هو متعلّق التکلیف بالذات.

نعم ، لو کان العنوان مأخوذا فی المأمور به والمنهیّ عنه علی وجه یسع جمیع الأفراد حتّی موضع الاجتماع - وهو الفرد الذی ینطبق علیه العنوانان - ، ولو کان ذلک من جهه إطلاق الدلیل ؛ فإنّه حینئذ تکون لکلّ من الدلیلین الدلاله الالتزامیّه علی نفی حکم الآخر (1) فی موضع الالتقاء ، فیتکاذبان ، وعلیه ، یقع التعارض بینهما ویخرج المورد عن مسأله الاجتماع کما سبق بیان ذلک مفصّلا.

کما أنّه لو کانت القدره علی الفعل مأخوذه فی متعلّق الأمر علی وجه یکون الواجب هو العنوان المقدور بما هو مقدور فإنّ عنوان المأمور به حینئذ لا یسع ولا یعمّ الفرد غیر المقدور ، فلا ینطبق عنوان المأمور به بما هو مأمور به علی موضع الاجتماع ، ولا یکون هذا الفرد غیر المقدور شرعا من أفراد الطبیعه بما هی مأمور بها.

بخلاف ما إذا کانت القدره مصحّحه فقط لتعلّق التکلیف بالعنوان ، فإنّ عنوان المأمور به یکون مقدورا علیه ولو بالقدره علی فرد واحد من أفراده ؛ ولهذا قلنا : إنّه لو انحصر تطبیق المأمور به فی خصوص موضع الاجتماع - کما فی مورد عدم المندوحه - یقع التزاحم بین الحکمین فی موضع الاجتماع ؛ لأنّه لا یصحّ تطبیق المأمور به علی هذا الفرد - وهو موضع الاجتماع - إلاّ إذا لم یکن النهی فعلیّا ، کما لا یصحّ تطبیق عنوان المنهیّ عنه علیه إلاّ إذا لم یکن الأمر فعلیّا ، فلا بدّ من رفع الید عن فعلیّه أحد الحکمین ، وتقدیم الأهمّ منهما.

ولقد ذهب بعض أعلام أساتذتنا (2) إلی أنّ القدره مأخوذه فی متعلّق التکلیف ، باعتبار أنّ الخطاب بالتکلیف نفسه یقتضی ذلک ؛ لأنّ الأمر إنّما هو لتحریک المکلّف نحو الفعل علی أن یصدر منه بالاختیار ، وهذا نفسه یقتضی کون متعلّقه مقدورا ؛ لامتناع جعل الداعی نحو الممتنع وإن کان الامتناع من ناحیه شرعیّه.

ولکنّنا لم نتحقّق صحّه هذه الدعوی ؛ لأنّ صحّه التکلیف بطبیعه الفعل لا تتوقّف علی أکثر

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 838


1- أی مدلول الآخر.
2- وهو المحقّق النائینیّ فی أجود التقریرات 2 : 24 و 178.

من القدره علی صرف وجود الطبیعه ولو بالقدره علی فرد من أفرادها ، فالعقل هو الذی یحکم بلزوم القدره فی متعلّق التکلیف ، وذلک لا یقتضی القدره علی کلّ فرد من أفراد الطبیعه إلاّ إذا قلنا بأنّ التکلیف یتعلّق بالأفراد أوّلا وبالذات ، وقد تقدّم توضیح فساد هذا الوهم (1).

تعدّد العنوان لا یوجب تعدّد المعنون

بعد ما تقدّم من البیان من أنّ التکلیف إنّما یتعلّق بالعنوان بما هو مرآه عن أفراده لا بنفس الأفراد ، فإنّ القول بالجواز لا یتوقّف علی القول بأنّ تعدّد العنوان یوجب تعدّد المعنون - کما أشرنا إلیه فیما سبق - ؛ لأنّه سواء کان المعنون متعدّدا بتعدّد العنوان أو غیر متعدّد ، فإنّ ذلک لا یرتبط بمسألتنا نفیا وإثباتا ما دام أنّ المعنون لیس متعلّقا للتکلیف أبدا. وعلی کلّ حال فالحقّ هو الجواز ، تعدّد المعنون أو لم یتعدّد.

ولو سلّمنا جدلا بأنّ التکلیف یتعلّق بالمعنون باعتبار سرایه التکلیف من العنوان إلی المعنون - کما هو المعروف - ، فإنّ الحقّ أنّه لا یجب تعدّد المعنون بتعدّد العنوان ، فقد یتعدّد وقد لا یتعدّد ، فلیس هناک قاعده عامّه تقضی بأن نحکم بأنّ تعدّد العنوان یوجب تعدّد المعنون ، کما تکلّف بتنقیحها بعض أعاظم مشایخنا (2) ، وکأنّ نظره الشریف یرمی إلی أنّ العامّین من وجه یمتنع صدقهما علی شیء واحد من جهه واحده ، وإلاّ لما کانا عامّین من وجه ، فلا بدّ أن یفرض هناک جهتان موجودتان فی المجمع : إحداهما : هو الواجب ، وثانیتهما : هو المحرّم ، فیکون الترکیب بین الحیثیّتین ترکیبا انضمامیّا لا اتّحادیّا ، إلاّ إذا کانت الحیثیّتان المفروضتان تعلیلیّتین لا تقییدیّتین ؛ فإنّ الواجب والمحرّم علی هذا الفرض یکونان شیئا واحدا وهو ذات المحیّث بهاتین الحیثیّتین. وحینئذ یقع التعارض بین دلیلی العامّین ، ویخرج المورد عن مسألتنا.

وفی هذا التقریر ما لا یخفی علی الفطن.

أمّا أوّلا : فإنّ العنوان بالنسبه إلی معنونه تاره یکون منتزعا منه باعتبار ضمّ حیثیّه زائده

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 839


1- تقدّم فی الصفحه السابقه.
2- وهو المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 406 - 414.

علی الذات ، مباینه لها ماهیه ووجودا ، کالأبیض بالقیاس إلی الجسم ، فإنّ صدق الأبیض علیه باعتبار عرض (1) صفه البیاض علیه الخارجه عن مقام ذاته ؛ وأخری یکون منتزعا منه باعتبار نفس ذاته بلا ضمّ حیثیّه زائده علی الذات ، کالأبیض بالقیاس إلی نفس البیاض ؛ فإنّ نفس البیاض ذاته بذاته منشأ لانتزاع الأبیض منه بلا حاجه إلی ضمّ بیاض آخر إلیه ؛ لأنّه بنفس ذاته أبیض لا ببیاض آخر. ومثل ذلک صفات الکمال لذات واجب الوجود ؛ فإنّها منتزعه من مقام نفس الذات لا بضمّ حیثیّه أخری زائده علی الذات.

وعلیه ، فلا یجب فی کلّ عنوان منتزع أن یکون انتزاعه من الذات باعتبار ضمّ حیثیّه زائده علی الذات.

وأمّا ثانیا : فإنّ العنوان لا یجب فیه أن یکون کاشفا عن حقیقه متأصّله علی وجه یکون انطباق العنوان أو مبدئه علیه من باب انطباق الکلّی علی فرده ، بل من العناوین ما هو مجعول ومعتبر لدی العقل لصرف الحکایه والکشف عن المعنون ، من دون أن یکون بإزائه فی الخارج حقیقه متأصّله ، مثل عنوان «العدم» و «الممتنع» ، بل مثل عنوان «الحرف» و «النسبه» ؛ فإنّه لا یجب فی مثله فرض حیثیّه متأصّله ینتزع منها العنوان. ومثل هذا العنوان المعتبر قد یکون عامّا یصحّ انطباقه علی حقائق متعدّده ، من دون أن یکون بإزائه حیثیّه واقعیه غیر تلک الحقائق المتأصّله. ولعلّ عنوان الغصب من هذا الباب فی انطباقه علی الصلاه - التی تتألّف من حقائق متباینه - وعلی غیرها من سائر التصرّفات ، فکلّ تصرّف فی مال الغیر بدون رضاه غصب مهما کانت حقیقه ذلک التصرّف ، ومن أیّه مقوله کانت.

ثمره المسأله

من الواضح ظهور ثمره النزاع فیما إذا کان المأمور به عباده ؛ فإنّه بناء علی القول بالامتناع ، وترجیح جانب النهی - کما هو المعروف - تقع العباده فاسده مع العلم بالحرمه ، والعمد بالجمع بین المأمور به والمنهیّ عنه - کما هو المفروض فی المسأله - ؛ لأنّه لا أمر مع ترجیح جانب النهی ، ولیس هناک فی ذات المأتیّ به ما یصلح للتقرّب به مع فرض

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 840


1- وفی المطبوع سابقا : «عروض» ولکنه لا تساعده اللغه.

النهی الفعلیّ ؛ لامتناع التقرّب بالمبعّد وإن کان ذات المأتیّ به مشتملا علی المصلحه الذاتیّه ، وقلنا بکفایه قصد المصلحه الذاتیّه فی صحّه العباده.

نعم ، إذا وقع الجمع بین المأمور به والمنهیّ عنه عن جهل بالحرمه قصورا لا تقصیرا أو عن نسیان وکان قد أتی بالفعل علی وجه القربه فالمشهور أنّ العباده تقع صحیحه (1) ؛ ولعلّ الوجه فیه هو القول بکفایه رجحانها الذاتیّ واشتمالها علی المصلحه الذاتیّه فی التقرّب بها مع قصد ذلک وإن لم یکن الأمر فعلیّا.

وقیل (2) : إنّه لا یبقی مصحّح فی هذه الصوره للعباده ، فتقع فاسده ؛ نظرا إلی أنّ دلیلی الوجوب والحرمه علی القول بالامتناع یصبحان متعارضین ، وإن لم یکونا فی حدّ أنفسهما متعارضین ، فإذا قدّم جانب النهی فکما لا یبقی أمر کذلک لا یحرز وجود المقتضی له وهو المصلحه الذاتیّه فی المجمع ؛ إذ تخصیص دلیل الأمر بما عدا المجمع یجوز أن یکون لوجود المانع فی المجمع عن شمول الأمر له ، ویجوز أن یکون لانتفاء المقتضی للأمر فلا یحرز وجود المقتضی.

هذا بناء علی الامتناع وتقدیم جانب النهی ، وأمّا بناء علی الامتناع وتقدیم جانب الأمر فلا شبهه فی وقوع العباده صحیحه ؛ إذ لا نهی حتّی یمنع من صحّتها ، لا سیّما إذا قلنا بتعارض الدلیلین ؛ بناء علی الامتناع ؛ فإنّه لا یحرز معه المفسده الذاتیّه فی المجمع.

وکذلک الحقّ هو صحّه العباده إذا قلنا بالجواز ؛ فإنّه کما جاز توجّه الأمر والنهی إلی عنوانین مختلفین مع التقائهما فی المجمع فقلنا بجواز الاجتماع فی مقام التشریع ، فکذلک نقول : لا مانع من الاجتماع فی مقام الامتثال أیضا - کما أشرنا إلیه فی تحریر محلّ النزاع (3) - ، حتّی لو کان المعنون للعنوانین واحدا وجودا ، ولم یوجب تعدّد العنوان تعدّده ؛

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 841


1- نسب إلی المشهور فی المحاضرات 4 : 212.
2- والقائل هو المحقّق النائینیّ فی «أجود التقریرات 2 : 162 - 164» ، بناء علی أن یکون مراده من الجهل بالغصب هو الجهل بالحرمه حکما أو موضوعا ، کما فسّره بذلک تلمیذه المحقّق الخوئیّ فی تعلیقاته علی أجود التقریرات.
3- راجع الصفحه : 326 من هذا الجزء ، حیث قال : «وحینئذ إذا اتّفق ذلک للمکلّف ، فإنّه یکون هذا الفعل الواحد داخلا فیما هو مأمور به من جهه ، فیقتضی أن یکون المکلّف مطیعا ...».

لما عرفت سابقا (1) من أنّ المعنون لا یقع بنفسه متعلّقا للتکلیف ، لا قبل وجوده ولا بعد وجوده ، وإنّما یکون الداعی إلی إتیان الفعل هو تطبیق العنوان المأمور به علیه الذی لیس بمنهیّ عنه ، لا أنّ الداعی إلی إتیانه تعلّق الأمر به ذاته ، فیکون المکلّف فی فعل واحد بالجمع بین عنوانی الأمر والنهی مطیعا للأمر من جهه انطباق العنوان المأمور به [علیه] ، وعاصیا من جهه انطباق العنوان المنهیّ عنه [علیه] ، نظیر الاجتماع الموردیّ ، کما تقدّم توضیحه فی تحریر محلّ النزاع (2).

وقیل : إنّ الثمره فی مسألتنا هو إجراء أحکام المتعارضین علی دلیلی الأمر والنهی بناء علی الامتناع ، وإجراء أحکام التزاحم بینهما بناء علی الجواز (3).

ولکن إجراء أحکام التزاحم بینهما بناء علی الجواز إنّما یلزم إذا کان القائل بالجواز إنّما یقول بالجواز فی مقام الجعل والإنشاء ، دون مقام الامتثال ، بل یمتنع الاجتماع فی مقام الامتثال ، وحینئذ لا محاله یقع التزاحم بین الأمر والنهی.

أمّا : إذا قلنا بالجواز فی مقام الامتثال أیضا - کما أوضحناه - فلا موجب للتزاحم بین الحکمین ، مع وجود المندوحه ، بل یکون مطیعا عاصیا فی فعل واحد ، کالاجتماع الموردیّ بلا فرق ؛ إذ لا دوران حینئذ بین امتثال الأمر ، وامتثال النهی.

اجتماع الأمر و النهی مع عدم المندوحه

(4)

تقدّم الکلام کلّه فی اجتماع الأمر والنهی فیما إذا کانت هناک مندوحه من الجمع بین المأمور به والمنهیّ عنه ، وقد جمع المکلّف بینهما فی فعل واحد بسوء اختیاره. ویلحق به ما کان الجمع بینهما عن غفله أو جهل. وقد ذهبنا إلی جواز الاجتماع فی مقامی الجعل والامتثال.

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 842


1- راجع الصفحه : 333.
2- تقدّم فی الصفحه : 321.
3- قال به فی دروس فی علم الأصول 2 : 277 - 278.
4- وفی «س» زاد قوله : أی مع الاضطرار.

وبقی الکلام فی اجتماعهما مع عدم المندوحه ، وذلک بأن یکون المکلّف مضطرّا إلی هذا الجمع بینهما. والاضطرار علی نحوین :

الأوّل : أن یکون بدون سبق اختیار للمکلّف فی الجمع ، کمن اضطرّ لإنقاذ غریق إلی التصرّف فی أرض مغصوبه ، فیکون تصرّفه فی الأرض واجبا من جهه إنقاذ الغریق ، وحراما من جهه التصرّف فی المغصوب.

فإنّه فی هذا الفرض لا بدّ أن یقع التزاحم بین الواجب والحرام فی مقام الامتثال ؛ إذ لا مندوحه للمکلّف حسب الفرض ، فلا بدّ فی مقام إطاعه الأمر بإنقاذ الغریق من الجمع ؛ لانحصار امتثال الواجب فی هذا الفرد المحرّم ، فیدور الأمر بین أن یعصی الأمر أو یعصی النهی. وفی مثله یرجع إلی أقوی الملاکین ، فإن کان ملاک الأمر أقوی - کما فی المثال المذکور - قدّم جانب الأمر ، ویسقط النهی عن الفعلیّه ، وإن کان ملاک النهی أقوی قدّم جانب النهی ، کمن انحصر عنده إنقاذ حیوان محترم من الهلکه بهلاک إنسان.

تنبیه :

ممّا یلحق بهذا الباب ویتفرّع علیه ما لو اضطرّ إلی ارتکاب فعل محرّم لا بسوء اختیاره ، ثمّ اضطرّ إلی الإتیان بالعباده علی وجه یکون ذلک الفعل المحرّم مصداقا لتلک العباده ، بمعنی أنّه اضطرّ إلی الإتیان بالعباده مجتمعه مع فعل الحرام الذی قد اضطرّ إلیه. ومثاله المحبوس فی مکان مغصوب ، فیضیّق علیه وقت الصلاه ، ولا یسعه الإتیان بها خارج المکان المغصوب. فهل فی هذا الفرض یجب علیه الإتیان بالعباده وتقع صحیحه ، أو لا؟

نقول : لا ینبغی الشکّ فی أنّ عبادته علی هذا التقدیر تقع صحیحه ؛ لأنّه مع الاضطرار إلی الفعل الحرام لا تبقی فعلیّه للنهی ؛ لاشتراط القدره فی التکلیف ، فالأمر لا مزاحم لفعلیّته ، فیجب علیه أداء الصلاه ، ولا بدّ أن تقع حینئذ صحیحه.

نعم ، یستثنی من ذلک ما لو کان دلیل الأمر ودلیل النهی متعارضین بأنفسهما من أوّل الأمر ، وقد رجّحنا جانب النهی بأحد مرجّحات باب التعارض ؛ فإنّه فی هذه الصوره لا وجه لوقوع العباده صحیحه ؛ لأنّ العباده لا تقع صحیحه إلاّ إذا قصد بها امتثال الأمر الفعلیّ بها

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 843

- إن کان - أو قصد بها الرجحان الذاتیّ قربه إلی الله (تعالی). والمفروض أنّه هنا لا أمر فعلیّ ؛ لعدم شمول دلیله بما هو حجّه لمورد الاجتماع ؛ لأنّ المفروض تقدیم جانب النهی.

وقیل : «إنّ النهی إذا زالت فعلیّته من جهه الاضطرار ، لم یبق مانع من التمسّک بعموم الأمر». وهذه (1) غفله ظاهره ، فإنّ دلیل الأمر بما هو حجّه لا یکون شاملا لمورد الاجتماع ، لمکان التعارض بین الدلیلین وتقدیم دلیل النهی ، فإذا اضطرّ المکلّف إلی فعل المنهیّ عنه لا یلزم منه أن یعود دلیل الأمر حجّه فی مورد الاجتماع مرّه ثانیه. وإنّما یتصوّر أن یعود الأمر فعلیّا إذا کان تقدیم النهی من باب التزاحم ، فإذا زال التزاحم عاد الأمر فعلیّا.

وأمّا الرجحان الذاتیّ : فإنّه بعد فرض التعارض بین الدلیلین وتقدیم جانب النهی لا یکون الرجحان محرزا فی مورد الاجتماع ؛ لأنّ عدم شمول دلیل الأمر بما هو حجّه لمورد الاجتماع یحتمل فیه وجهان : وجود المانع مع بقاء الملاک ، وانتفاء المقتضی وهو الملاک ، فلا یحرز وجود الملاک حتّی یصحّ قصده متقرّبا به إلی الله (تعالی).

الثانی : أن یکون الاضطرار بسوء الاختیار ، کمن دخل منزلا مغصوبا متعمّدا ، فبادر إلی الخروج تخلّصا من استمرار الغصب ، فإنّ هذا التصرّف فی المنزل فی الخروج لا شکّ فی أنّه تصرّف غصبیّ أیضا ، وهو مضطرّ إلی ارتکابه للتخلّص من استمرار فعل الحرام ، وکان اضطراره إلیه بمحض اختیاره ، إذ دخل المنزل غاصبا باختیاره.

وتعرف هذه المسأله فی لسان المتأخّرین بمسأله «التوسّط فی المغصوب» ، والکلام یقع فیها من ناحیتین :

1. فی حرمه هذا التصرّف الخروجیّ أو وجوبه.

2. فی صحّه الصلاه المأتیّ بها حال الخروج.

حرمه الخروج من المغصوب أو وجوبه

أمّا الناحیه الأولی : فقد تعدّدت الأقوال فیها ، فقیل بحرمه التصرّف الخروجیّ فقط (2).

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 844


1- أی هذه المقاله.
2- ذهب إلیه المصنّف فی المقام. وذهب إلیه أیضا الإمام الخمینیّ فی مناهج الوصول 2 : 143.

وقیل بوجوبه فقط ، ولکن یعاقب فاعله (1). وقیل بوجوبه فقط ، ولا یعاقب فاعله (2). وقیل بحرمته ووجوبه معا (3). وقیل : لا هذا ولا ذاک ، ومع ذلک یعاقب علیه (4).

فینبغی أن نبحث عن وجه القول بالحرمه ، وعن وجه القول بالوجوب ؛ لیتّضح الحقّ فی المسأله ، وهو القول الأوّل.

أمّا وجه الحرمه : فمبنیّ علی أنّ التصرّف بالغصب ، بأیّ نحو من أنحاء التصرّف - دخولا ، وبقاء ، وخروجا - محرّم من أوّل الأمر قبل الابتلاء بالدخول ، فهو قبل أن یدخل منهیّ عن کلّ تصرّف فی المغصوب ، حتّی هذا التصرّف الخروجیّ ؛ لأنّه کان متمکّنا من ترکه بترک الدخول.

ومن یقول بعدم حرمته فإنّه یقول به ؛ لأنّه یجد أنّ هذا المقدار من التصرّف مضطرّ إلیه ، سواء خرج الغاصب أو بقی ، فیمتنع علیه ترکه ، ومع فرض امتناع ترکه کیف یبقی علی صفه الحرمه؟!

ولکنّا نقول له : إنّ هذا الامتناع هو الذی أوقع نفسه فیه بسوء اختیاره ، وکان متمکّنا من ترکه بترک الدخول ، والامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار ، فهو مخاطب من أوّل الأمر بترک التصرّف حتّی یخرج ، فالخروج فی نفسه - بما هو تصرّف - داخل من أوّل الأمر فی أفراد العنوان المنهیّ عنه ، أی إنّ العنوان المنهیّ عنه - وهو التصرّف بمال الغیر بدون رضاه - یسع فی عمومه کلّ تصرّف متمکّن من ترکه حتّی الخروج ، وامتناع ترک هذا التصرّف بسوء اختیاره لا یخرجه عن عموم العنوان. ونحن لا نقول - کما سبق (5) - : إنّ المعنون بنفسه هو متعلّق الخطاب ، حتّی یقال لنا : إنّه یمتنع تعلّق الخطاب بالممتنع ترکه ، وإن کان الامتناع بسوء الاختیار.

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 845


1- هذا ما اختاره صاحب الفصول ونسبه إلی الفخر الرازیّ. راجع الفصول الغرویّه : 138.
2- وهذا ما ذهب إلیه الشیخ الأنصاریّ ، وقوّاه المحقّق النائینیّ. مطارح الأنظار : 153 ، فوائد الأصول 2 : 447.
3- ذهب إلیه المحقّق القمیّ وقال : «وهو مذهب أبی هاشم وأکثر أفاضل متأخّرینا ، بل هو ظاهر الفقهاء». قوانین الأصول 1 : 153.
4- ذهب إلیه المحقّق الخراسانیّ فی الکفایه : 204. واختاره تلمیذه المحقّق الحائریّ فی درر الفوائد 1 : 128.
5- راجع الصفحه : 334.

وأمّا وجه الوجوب : فقد قیل : «إنّ الخروج واجب نفسیّ ، باعتبار أنّ الخروج معنون بعنوان التخلّص عن الحرام ، والتخلّص عن الحرام فی نفسه عنوان حسن عقلا ، وواجب شرعا». وقد نسب هذا الوجه إلی الشیخ الأعظم الأنصاریّ قدس سره علی ما یظهر من تقریرات درسه (1).

وقیل : «إنّ الخروج واجب غیریّ - کما یظهر من بعض التعبیرات فی تقریرات الشیخ أیضا (2) - باعتبار أنّه مقدّمه للتخلّص من الحرام ، وهو الغصب الزائد الذی کان یتحقّق لو لم یخرج».

والحقّ أنّه لیس بواجب نفسیّ ؛ ولا غیریّ.

أمّا : أنّه لیس بواجب نفسیّ ؛ فلأنّه :

أوّلا : أنّ التخلّص عن الشیء بأیّ معنی فرض عنوان مقابل لعنوان الابتلاء به ، بدیل له ، لا یجتمعان ، وهما من قبیل الملکه وعدمها. وهذا واضح.

وحینئذ نقول له : ما مرادک من التخلّص الذی حکمت علیه بأنّه عنوان حسن؟ إن کان المراد به التخلّص من أصل الغصب فهو بالخروج - أی الحرکات الخروجیّه - مبتلی بالغصب ، لا أنّه متخلّص منه ؛ لأنّه تصرّف بالمغصوب. وإن کان المراد به التخلّص من الغصب الزائد الذی یقع لو لم یخرج فهو لا ینطبق علی الحرکات الخروجیّه ؛ وذلک لأنّ التخلّص لمّا کان مقابلا للابتلاء بدیلا له - کما قدّمنا - فالزمان الذی یصلح أن یکون زمانا للابتلاء لا بدّ أن یکون هو الذی یصدق علیه عنوان التخلّص ، مع أنّ زمان الحرکات الخروجیّه سابق علی زمان الغصب الزائد علیها لو لم یخرج ، فهو فی حال الحرکات الخروجیّه لا مبتلی بالغصب الزائد ، ولا متخلّص منه ، بل الغاصب مبتلی بالغصب من حین

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 846


1- راجع مطارح الأنظار : 153 - 154.
2- قال : «والظاهر أنّ ذلک الأمر قد استفید من جهه کونه من مقدّمات ترک الغصب الواجب ، ومقدّمه الترک أعمّ من الخروج ، وإن انحصر أفراده فی الخروج بحسب العاده». مطارح الأنظار : 154. وهذا یظهر أیضا من بعض عبارات المحقّق القمّی ، حیث قال : «إنّ الخروج لیس مورد للأمر من حیث هو خروج ...». قوانین الأصول 1 : 154.

دخوله إلی حین خروجه ، وبعد خروجه یصدق علیه أنّه متخلّص من الغصب.

وثانیا : أنّ التخلّص لو کان عنوانا یصدق علی الخروج ، فلا ینبغی أن یراد من الخروج نفس الحرکات الخروجیّه ، بل علی تقدیره ینبغی أن یراد منه ما تکون الحرکات الخروجیّه مقدّمه له أو بمنزله المقدّمه ؛ فلا ینطبق - إذن - عنوان التخلّص علی التصرّف بالمغصوب المحرّم ، کما یرید أن یحقّقه هذا القائل.

والسرّ واضح ؛ فإنّ الخروج یقابل الدخول ، ولمّا کان الدخول عنوانا للکون داخل الدار المسبوق بالعدم فلا بدّ أن یکون الخروج بمقتضی المقابله عنوانا للکون خارج الدار المسبوق بالعدم ، أمّا نفس التصرّف بالمغصوب بالحرکات الخروجیّه التی منها یکون الخروج فهو مقدّمه أو شبه المقدّمه للخروج لا نفسه.

وثالثا : لو سلّمنا أنّ التخلّص عنوان ینطبق علی الحرکات الخروجیّه فلا نسلّم بوجوبه النفسیّ ؛ لأنّ التخلّص عن الحرام لیس هو إلاّ عباره أخری عن ترک الحرام ، وترک الحرام لیس واجبا نفسیّا علی وجه یکون ذا مصلحه نفسیّه فی مقابل المفسده النفسیّه فی الفعل. نعم ، هو مطلوب بتبع النهی عن الفعل ، وقد تقدّم ذلک فی مبحث النواهی فی الجزء الأوّل (1) وفی مسأله الضدّ فی الجزء الثانی (2) ، فکما أنّ الأمر بالشیء لا یقتضی النهی عن ضدّه العامّ - أی نقیضه وهو الترک - کذلک أنّ النهی عن الشیء لا یقتضی الأمر بضدّه العام - أی نقیضه وهو الترک -. ولذا قلنا فی مبحث النواهی : «إنّ تفسیر النهی بطلب الترک - کما وقع للقوم (3) - لیس فی محلّه ، وإنّما هو تفسیر للشیء بلازم المعنی العقلیّ ، فإنّ مقتضی الزجر عن الفعل طلب ترکه عقلا ، لا علی أن یکون الترک ذا مصلحه نفسیّه فی مقابل مفسده الفعل ؛ وکذلک فی الأمر ، فإنّ مقتضی الدعوه إلی الفعل الزجر عن ترکه عقلا لا علی أن یکون الترک ذا مفسده نفسیّه فی مقابل مصلحه الفعل ، بل لیس فی النهی إلاّ مفسده الفعل ،

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 847


1- تقدّم فی الصفحه : 115.
2- راجع : الصفحه : 302 و 304 - 305.
3- ومنهم : المحقّق القمّی فی القوانین 1 : 135 - 137 ، وصاحب المعالم فی معالم الدین : 104 ، وصاحب الفصول فی الفصول الغرویّه : 120.

ولیس فی الأمر إلاّ مصلحه الفعل.

وأمّا : أنّ الخروج لیس بواجب غیریّ ؛ فلأنّه :

أوّلا : قد تقدّم أنّ مقدّمه الواجب لیست بواجبه (1) علی تقدیر القول بأنّ التخلّص واجب نفسیّ.

وثانیا : أنّ الخروج - الذی هو عباره عن الحرکات الخروجیّه فی مقصود هذا القائل - لیس مقدّمه لنفس التخلّص عن الحرام ، بل علی التحقیق إنّما هو مقدّمه للکون فی خارج الدار ، والکون فی خارج الدار ملازم لعنوان التخلّص عن الحرام لا نفسه ، ولا یلزم من فرض وجوب التخلّص فرض وجوب ملازمه ، فإنّ الملازمین لا یجب أن یشترکا فی الحکم - کما تقدّم فی مسأله الضدّ (2) -. وإذا لم یجب الکون خارج الدار کیف تجب مقدّمته؟!

وثالثا : لو سلّمنا أنّ التخلّص واجب نفسیّ ، وأنّه نفس الکون خارج الدار فتکون الحرکات الخروجیّه مقدّمه له ، وأنّ مقدّمه الواجب واجبه - لو سلّمنا کلّ ذلک - ، فإنّ مقدّمه الواجب إنّما تکون واجبه حیث لا مانع من ذلک ، کما لو کانت محرّمه فی نفسها ، کرکوب المرکب الحرام فی طریق الحجّ ؛ فإنّه لا یقع علی صفه الوجوب وإن توصّل به إلی الواجب. وهنا الحرکات الخروجیّه تقع علی صفه الحرمه - کما قدّمنا - باعتبار أنّها من أفراد الحرام ، وهو التصرّف بالمغصوب ، فلا تقع علی صفه الوجوب من باب المقدّمه.

فإن قلت : إنّ المقدّمه المحرّمه إنّما لا تقع علی صفه الوجوب حیث لا تکون منحصره ، وأمّا مع انحصار التوصّل بها إلی الواجب فإنّه یقع التزاحم بین حرمتها ووجوب ذیها ؛ لأنّ الأمر یدور حینئذ بین امتثال الوجوب وبین امتثال الحرمه ، فلو کان الوجوب أهمّ قدّم علی حرمه المقدّمه فتسقط حرمتها. وهنا الأمر کذلک ؛ فإنّ المقدّمه منحصره ، والواجب - وهو ترک الغصب الزائد - أهمّ.

قلت : هذا صحیح لو کان الدوران لم یقع بسوء اختیار المکلّف ؛ فإنّه حینئذ یکون

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 848


1- تقدّم فی الصفحه : 299 - 301.
2- تقدّم فی الصفحه : 306.

الدوران فی مقام التشریع. وأمّا لو کان الدوران واقعا بسوء اختیار المکلّف - کما هو مفروض فی المقام - ، فإنّ المولی فی مقام التشریع قد استوفی غرضه من أوّل الأمر بالنهی عن الغصب مطلقا ، ولا دوران فیه حتّی یقال : «یقبح من المولی تفویت غرضه الأهمّ». وإنّما الدوران وقع فی مقام استیفاء الغرض استیفاء خارجیّا بسبب سوء اختیار المکلّف بعد فرض أنّ المولی من أوّل الأمر - قبل أن یدخل المکلّف فی المحلّ المغصوب - قد استوفی کلّ غرضه فی مقام التشریع ؛ إذ نهی عن کلّ تصرّف بالمغصوب ، فلیس هناک تزاحم فی مقام التشریع ؛ فالمکلّف یجب علیه أن یترک الغصب الزائد بالخروج عن المغصوب ، ونفس الحرکات الخروجیّه تکون أیضا محرّمه یستحقّ علیها العقاب ؛ لأنّها من أفراد ما هو منهیّ عنه ، وقد وقع فی هذا المحذور والدوران بسوء اختیاره.

صحّه الصلاه حال الخروج

وأمّا الناحیه الثانیه : وهی صحّه الصلاه حال الخروج ؛ فإنّها تبتنی علی اختیار أحد الأقوال فی الناحیه الأولی.

فإن قلنا بأنّ الخروج یقع علی صفه الوجوب فقط ؛ فإنّه لا مانع من الإتیان بالصلاه حالته ، سواء ضاق وقتها أم لم یضق ، ولکن بشرط ألاّ یستلزم أداء الصلاه تصرّفا زائدا علی الحرکات الخروجیّه ، فإنّ هذا التصرّف الزائد حینئذ یقع محرّما منهیّا عنه.

فإذا استلزم أداء الصلاه تصرّفا زائدا فإن کان الوقت ضیقا فلا بدّ أن یؤدّی الصلاه حال الخروج ، ولا بدّ أن یقتصر منها علی أقلّ الواجب ، فیصلّی إیماء بدل الرکوع والسجود. وإن کان الوقت متّسعا لأدائها بعد الخروج وجب أن ینتظر بها إلی ما بعد الخروج.

وإن قلنا بوقوع الخروج علی صفه الحرمه فإنّه مع سعه الوقت لا بدّ أن یؤدّیها بعد الخروج ، سواء استلزمت تصرّفا زائدا أم لم تستلزم ، ومع ضیق الوقت یقع التزاحم بین الحرام الغصبیّ والصلاه الواجبه ، والصلاه لا تترک بحال ، فیجب أداؤها مع ترک ما یستلزم منها تصرّفا زائدا ، فیصلّی إیماء للرکوع والسجود ویقرأ ماشیا ، فیترک الاطمئنان الواجب وهکذا.

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 849

وإن قلنا بعدم وقوع الخروج علی صفه الحرمه ولا صفه الوجوب فلا مانع من أداء الصلاه حال الخروج إذا لم تستلزم تصرّفا زائدا حتّی مع سعه الوقت علی النحو الذی تقدّم.

تمرینات «40»

التمرین الأوّل

1. ما هو محلّ النزاع فی مسأله اجتماع الأمر والنهی؟

2. ما هی الأقوال فی المقام؟

3. ما المراد من کلمه «الاجتماع» فی محلّ النزاع؟

4. ما المراد من کلمه «الواحد» فی المقام؟ وهل الواحد الشخصی والواحد بالجنس یدخلان فی محلّ النزاع؟

5. ما المقصود من کلمه «الجواز» فی المقام؟

6. کیف تدخل المسأله فی الملازمات العقلیّه غیر المستقلّه؟

7. ما هی مسأله تعدّد المعنون بتعدّد العنوان وعدمه؟ وهل تعدّده یوجب تعدّد المعنون؟

8. بیّن ما أفاد المحقّق الخراسانی رحمه الله فی محلّ النزاع وما فیه.

9. ما المراد من قید «المندوحه» فی المقام؟ وهل هو معتبر أم لا؟

10. ما الفرق بین باب التعارض والتزاحم ، وبینهما وبین مسأله الاجتماع؟ بیّنه تفصیلا.

11. ما هو مختار المصنّف رحمه الله فی مسأله الاجتماع؟ وما دلیله علیه؟

12. ما هی ثمره النزاع فی مسأله الاجتماع؟

13. ما هی الأقوال فی مسأله «الخروج من المغصوب»؟ وما وجه القول بالوجوب ووجه القول بالحرمه؟ وما هو الحق؟

14. کیف دفع القول بأنّ الخروج من المغصوب واجب غیریّ.

15. هل الصلاه حال الخروج صحیحه أم لا؟

التمرین الثانی

1. هل مسأله «الاجتماع» من المسائل الأصولیّه التی تدخل فی باب الملازمات العقلیّه غیر مستقلّه أم لا؟ بیّن أقوال العلماء وما فیها.

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 850

المسأله الخامسه : دلاله النهی علی الفساد
تحریر محلّ النزاع

هذه المسأله من أمّهات المسائل الأصولیّه التی بحثت من القدیم. ولأجل تحریر محلّ النزاع فیها وتوضیحه ، علینا أن نشرح الألفاظ الوارده فی عنوانها ، وهی کلمه الدلاله ، النهی ، الفساد.

ولا بدّ من ذکر المراد من الشیء المنهیّ عنه أیضا ؛ لأنّه مدلول علیه بکلمه «النهی» ؛ إذ النهی لا بدّ له من متعلّق. إذن ینبغی البحث عن أربعه أمور :

1. الدلاله ، فإنّ ظاهر اللفظه یعطی أنّ المراد منها الدلاله اللفظیّه ، ولعلّه لأجل هذا الظهور البدویّ أدرج بعضهم هذه المسأله فی مباحث الألفاظ (1) ، ولکنّ المعروف أنّ مرادهم منها ما یؤدّی إلیه لفظ «الاقتضاء» ، حسبما یفهم من بحثهم المسأله وجمله من الأقوال فیها ، لا سیّما المتأخّرون من الأصولیّین.

وعلیه ، فیکون المراد من الدلاله خصوص الدلاله العقلیّه (2) ؛ وحینئذ یکون المقصود من النزاع «البحث عن اقتضاء طبیعه النهی عن الشیء فساد المنهیّ عنه عقلا» ، ومن هنا یعلم أنّه لا یشترط فی النهی أن یکون مستفادا من دلیل لفظیّ. وفی الحقیقه یکون النزاع هنا عن ثبوت الملازمه العقلیّه بین النهی عن الشیء وفساده ، أو عن الممانعه والمنافره عقلا بین النهی عن الشیء وصحّته ، ولا فرق بین التعبیرین.

ولأجل هذا أدرجنا نحن هذه المسأله فی قسم الملازمات العقلیّه.

نعم ، قد یدّعی بعضهم (3) أنّ هذه الملازمه - علی تقدیر ثبوتها - من نوع الملازمات البیّنه بالمعنی الأخصّ. وحینئذ یکون اللفظ الدالّ بالمطابقه علی النهی دالاّ بالدلاله الالتزامیّه

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 851


1- وهو بعید ؛ لأنّهم أهل الدقّه والنظر. بل إنّهم لمّا لم یفرّدوا بابا للبحث عن الملازمات العقلیّه فأدرجوها فی مباحث الألفاظ.
2- وذهب المحقّق العراقیّ إلی أنّ المسأله من المسائل اللفظیّه لا من المسائل العقلیّه. نهایه الأفکار 2 : 452.
3- کالمحقق المشکینیّ فی حاشیه الکفایه. راجع کفایه الأصول «المحشّی» 1 : 283.

علی فساد المنهیّ عنه ، فیصحّ أن یراد من الدلاله ما هو أعمّ من الدلاله اللفظیّه والعقلیّه.

ونحن نقول : هذا صحیح علی هذا القول ، ولا بأس بتعمیم الدلاله إلی اللفظیّه والعقلیّه فی العنوان حینئذ ، ولکنّ النزاع مع هذا القائل أیضا یقع فی الملازمه العقلیّه قبل فرض الدلاله اللفظیّه الالتزامیّه ، فالبحث معه أیضا یرجع إلی البحث عن الاقتضاء العقلیّ. فالأولی أن یراد من الدلاله فی العنوان الاقتضاء العقلیّ ؛ فإنّه یجمع جمیع الأقوال والاحتمالات ، لا سیّما أنّ البحث یشمل کلّ نهی وإن لم یکن مستفادا من دلیل لفظیّ.

والعباره تکون أکثر استقامه لو عبّر عن عنوان المسأله بما عبّر به صاحب الکفایه قدس سره بقوله : «اقتضاء النهی الفساد» (1) ، فأبدل کلمه «الدلاله» بکلمه «الاقتضاء» ، ولکن نحن عبّرنا بما جرت علیه عاده القدماء فی عنوان المسأله متابعه لهم.

2. النهی ، إنّ کلمه «النهی» ظاهره - کما تقدّم فی الجزء الأوّل (2) - فی خصوص الحرمه ، وقلنا هناک : «إنّ الظهور لیس من جهه الوضع بل بمقتضی حکم العقل» ، أمّا نفس الکلمه من جهه الوضع فهی تشمل النهی التحریمیّ والنهی التنزیهیّ - أی الکراهه - ، ولعلّ کلمه «النهی» فی مثل عنوان المسأله لیس فیها ما یقتضی عقلا ظهورها فی الحرمه ، فلا بأس من تعمیم النهی فی العنوان لکلّ من القسمین بعد أن کان النزاع قد وقع فی کلّ منهما (3).

وکذلک کلمه «النهی» - بإطلاقها - ظاهره فی خصوص الحرمه النفسیّه دون الغیریّه ، ولکنّ النزاع أیضا وقع فی کلّ منهما ؛ فإذن ینبغی تعمیم کلمه «النهی» فی العنوان للتحریمیّ والتنزیهیّ ، وللنفسیّ والغیریّ ، کما صنع صاحب الکفایه قدس سره (4).

وشیخنا النائینیّ قدس سره جزم باختصاص النهی فی عنوان المسأله بخصوص التحریمیّ النفسیّ (5) ؛ لأنّه یجزم بأنّ التنزیهیّ لا یقتضی الفساد ، وکذا الغیریّ.

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 852


1- کفایه الأصول : 217.
2- تقدّم فی الصفحه : 115.
3- خلافا للشیخ الأنصاریّ ؛ فإنّه خصّ النزاع بالنهی التحریمیّ. مطارح الأنظار : 157.
4- کفایه الأصول : 218. واختاره السیّد الإمام الخمینیّ فی المناهج 2 : 151.
5- فوائد الأصول 2 : 456. والمحقّق الخوئیّ اختصّ النزاع بالنهی النفسیّ التحریمیّ والنهی التنزیهیّ المتعلّق بذات العباده ، راجع المحاضرات 5 : 5 - 7.

والذی ینبغی أن یقال له : أنّ الاختیار شیء وعموم النزاع فی المسأله شیء آخر ، فإنّ اختیارکم بأنّ النهی التنزیهیّ والغیریّ لا یقتضیان الفساد لیس معناه اتّفاق الکلّ علی ذلک ، حتّی یکون النزاع فی المسأله مختصّا بما عداهما ، والمفروض أنّ هناک من یقول بأنّ النهی التنزیهیّ والغیریّ یقتضیان الفساد. فتعمیم کلمه «النهی» فی العنوان هو الأولی.

3. الفساد : إنّ الفساد کلمه ظاهره المعنی ، والمراد منها ما یقابل الصحّه (1) تقابل العدم والملکه علی الأصحّ (2) ، لا تقابل النقیضین ، ولا تقابل الضدّین. وعلیه ، فما له قابلیّه أن یکون صحیحا یصحّ أن یتّصف بالفساد ، وما لیس له ذلک لا یصحّ وصفه بالفساد.

وصحّه کلّ شیء بحسبه ، فمعنی صحّه العباده مطابقتها لما هو المأمور به من جهه تمام أجزائها ، وجمیع ما هو معتبر فیها (3) ، ومعنی فسادها عدم مطابقتها له من جهه نقصان فیها. ولازم عدم مطابقتها لما هو مأمور به عدم سقوط الأمر ، وعدم سقوط الأداء والقضاء.

ومعنی صحّه المعامله مطابقتها لما هو المعتبر فیها من أجزاء وشرائط ونحوها ، ومعنی فسادها عدم مطابقتها لما هو معتبر فیها. ولازم عدم مطابقتها عدم ترتّب أثرها المرغوب فیه علیها من نحو : النقل ، والانتقال فی عقد البیع والإجاره ، ومن نحو : العلقه الزوجیّه فی عقد النکاح ... وهکذا.

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 853


1- نسب إلی المشهور أنّ الصحّه هی التمامیّه ، والفساد هو النقصان. راجع کفایه الأصول : 39 و 230 ؛ نهایه الأفکار 1 : 73. وقال الشیخ البهائیّ : «[قال] المتکلّمون : صحیح العبادات ما وافق الشرع. والفقهاء : ما أسقط القضاء». زبده الأصول : 45.
2- وهذا مختار أکثر المحقّقین. فراجع کفایه الأصول : 219 ؛ نهایه الأفکار 1 : 77 ؛ نهایه الأصول : 255.
3- هذا بناء علی اعتبار الأمر فی عبادیّه العباده (* کما ذهب إلیه صاحب الجواهر ، فراجع جواهر الکلام 2 : 88 و 9 : 155 - 156.) ، أمّا إذا قلنا بکفایه الرجحان الذاتیّ فی عبادیّتها إذا قصدها متقرّبا بها إلی الله (تعالی) - کما هو الصحیح - ، فیکون معنی صحّه العباده ما هو أعمّ من مطابقتها لما هو مأمور به ومن مطابقتها لما هو راجح ذاتا وإن لم یکن هناک أمر. - منه رحمه الله -. بها إلی الله (تعالی) - کما هو الصحیح - ، فیکون معنی صحّه العباده ما هو أعمّ من مطابقتها لما هو مأمور به ومن مطابقتها لما هو راجح ذاتا وإن لم یکن هناک أمر. - منه رحمه الله -.

4. متعلّق النهی ، لا شکّ فی أنّ متعلّق النهی - هنا - یجب أن یکون ممّا یصحّ أن یتّصف بالصّحّه والفساد لیصحّ النزاع فیه ، وإلاّ فلا معنی لأن یقال - مثلا - : إنّ النهی عن شرب الخمر یقتضی الفساد أو لا یقتضی.

وعلیه ، فلیس کلّ ما هو متعلّق للنهی یقع موضعا للنزاع فی هذه المسأله ، بل خصوص ما یقبل وصفی الصحّه والفساد. وهذا واضح.

ثمّ إنّ متعلّق النهی یعمّ العباده والمعامله اللتین یصحّ وصفهما بالفساد ، فلا اختصاص للمسأله بالعباده ، کما ربّما ینسب إلی بعضهم (1).

وإذا اتّضح المقصود من الکلمات التی وردت فی العنوان یتّضح المقصود من النزاع ومحلّه هنا ؛ فإنّه یرجع إلی النزاع فی الملازمه العقلیّه بین النهی عن الشیء وفساده ، فمن یقول بالاقتضاء فإنّما یقول بأنّ النهی یستلزم عقلا فساد متعلّقه ، وقد یقول مع ذلک بأنّ اللفظ الدالّ علی النهی دالّ علی فساد المنهیّ عنه بالدلاله الالتزامیّه. ومن یقول بعدمه إنّما یقول بأنّ النهی عن الشیء لا یستلزم عقلا فساده.

أو فقل : إنّ النزاع هنا یرجع إلی النزاع فی وجود الممانعه والمنافره عقلا بین کون الشیء صحیحا وبین کونه منهیّا عنه ، أی إنّه هل هناک ممانعه من الجمع بین صحّه الشیء والنهی عنه أو لا؟

ولأجل هذا تدخل هذه المسأله فی بحث الملازمات العقلیّه ، کما صنعنا.

ولمّا کان البحث یختلف اختلافا کثیرا فی کلّ واحده من العباده والمعامله عقدوا البحث فی موضعین : العباده ، والمعامله ، فینبغی البحث عن کلّ منهما مستقلاّ فی مبحثین :

المبحث الأوّل : النهی عن العباده

المقصود من العباده التی هی محلّ النزاع فی المقام العباده بالمعنی الأخصّ - أی خصوص ما یشترط فی صحّتها قصد القربه - ، أو فقل : هی خصوص الوظیفه التی شرعها الله (تعالی) لأجل التقرّب بها إلیه.

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 854


1- لم أعثر علی الناسب ولا المنسوب إلیه.

ولا یشمل النزاع العباده بالمعنی الأعمّ ، مثل غسل الثوب من النجاسه ؛ لأنّه - وإن صحّ أن یقع عباده متقرّبا به إلی الله (تعالی) - لا یتوقّف حصول أثره المرغوب فیه - وهو زوال النجاسه - علی وقوعه قربیّا ، فلو فرض وقوعه منهیّا عنه کالغسل بالماء المغصوب فإنّه یقع به الامتثال ، ویسقط الأمر به ، فلا یتصوّر وقوعه فاسدا من أجل تعلّق النهی به.

نعم ، إذا وقع محرّما منهیّا عنه فإنّه لا یقع عباده متقرّبا به إلی الله (تعالی) ؛ فإذا قصد من الفساد هذا المعنی فلا بأس فی أن یقال : «إنّ النهی عن العباده بالمعنی الأعمّ یقتضی الفساد» ؛ فإنّ من یدّعی الممانعه بین الصحّه والنهی یمکن أن یدّعی الممانعه بین وقوع غسل الثوب صحیحا - أی عباده متقرّبا به إلی الله (تعالی) - وبین النهی عنه.

ولیس معنی العباده هنا أنّها ما کانت متعلّقه للأمر فعلا ؛ لأنّه مع فرض تعلّق النهی بها فعلا لا یعقل فرض تعلّق الأمر بها أیضا ، ولیس ذلک ک- «باب اجتماع الأمر والنهی» الذی فرض فیه تعلّق النهی بعنوان غیر العنوان الذی تعلّق به الأمر ؛ فإنّه إن جاز هناک اجتماع الأمر والنهی فلا یجوز هنا ؛ لعدم تعدّد العنوان ، وإنّما العنوان الذی تعلّق به الأمر هو نفسه صار متعلّقا للنهی.

وعلی هذا ، فلا بدّ أن یراد بالعباده المنهیّ عنها ما کانت طبیعتها متعلّقه للأمر ، وإن لم تکن شامله - بما هی مأمور بها - لما هو متعلّق النهی ، أو ما کانت من شأنها أن یتقرّب بها لو تعلّق بها أمر.

وبعباره أخری جامعه أن یقال : إنّ المقصود بالعباده هنا هی الوظیفه التی لو شرعها الشارع لشرعها لأجل التعبّد بها وإن لم یتعلّق بها أمر فعلیّ لخصوصیّه المورد.

ثمّ إنّ النهی عن العباده یتصوّر علی أنحاء :

أحدها : أن یتعلّق النهی بأصل العباده ، کالنهی عن صوم العیدین ، وصوم الوصال ، وصلاه الحائض والنفساء.

وثانیها : أن یتعلّق بجزئها ، کالنهی عن قراءه سوره من سور العزائم فی الصلاه.

وثالثها : أن یتعلّق بشرطها أو بشرط جزئها ، کالنهی عن الصلاه باللباس المغصوب ،

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 855

أو المتنجّس.

ورابعها : أن یتعلّق بوصف ملازم لها أو لجزئها ، کالنهی عن الجهر بالقراءه فی موضع الإخفات ، والنهی عن الإخفات فی موضع الجهر (1).

والحقّ أنّ النهی عن العباده یقتضی الفساد ، سواء کان نهیا عن أصلها ، أو جزئها ، أو شرطها ، أو وصفها ؛ للتمانع الظاهر بین العباده التی یراد بها التقرّب إلی الله (تعالی) ومرضاته ، وبین النهی عنها المبعّد عصیانه عن الله (تعالی) ، والمثیر لسخطه ، فیستحیل التقرّب بالمبعّد ، والرضا بما یسخطه ، ویستحیل أیضا التقرّب بما یشتمل علی المبعّد المبغوض المسخط له ، أو بما هو مقیّد بالمبعّد ، أو بما هو موصوف بالمبعّد (2).

ومن الواضح أنّ المقصود من القرب والبعد من المولی القرب والبعد المعنویّان ، وهما یشبهان القرب والبعد المکانیّین ، فکما یستحیل التقرّب المکانی بما هو مبعّد مکانا کذلک یستحیل التقرّب المعنویّ بما هو مبعّد معنی.

ونحن إذ نقول ذلک فی النهی عن الجزء والشرط والوصف ، نقول به ، لا لأجل أنّ النهی عن هذه الامور یسری إلی أصل العباده ، وأنّ ذلک واسطه فی الثبوت ، (3) أو واسطه فی العروض - کما قیل (4) - ، ولا لأجل أنّ جزء العباده وشرطها عباده ، فإذا فسد الجزء والشرط استلزم فسادهما فساد المرکّب والمشروط (5) ، بل نحن لا نستند فی قولنا فی الجزء والشرط والوصف إلی ذلک ؛ لأنّه لا حاجه إلی مثل هذه التعلیلات ، ولا تصل النوبه إلیها بعد ما قلناه من أنّه یستحیل التقرّب بما یشتمل علی المبعّد ، أو بما هو مقیّد أو موصوف بالمبعّد ، کما یستحیل التقرّب بنفس المبعّد بلا فرق.

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 856


1- وفی المقام قسم آخر ، وهو أن یتعلّق النهی بوصفها غیر الملازم ، کالغصبیّه لأکوان الصلاه المنفکّه عنها. وقال المحقّق الخوئیّ فی المحاضرات 5 : 26 : «هذا القسم خارج عن محلّ البحث ، بل داخل فی مسأله اجتماع الأمر والنهی». ولعلّه لم یذکره المصنّف فی المقام.
2- هکذا قال المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 1 : 591.
3- کما فی کفایه الأصول : 223 - 224.
4- لاحظ نهایه الدرایه 1 : 590.
5- کما فی الفصول الغرویّه : 145.

علی أنّ فی هذه التعلیلات من المناقشه ما لا یسعه هذا المختصر ، ولا حاجه إلی مناقشتها بعد ما ذکرناه. هذا کلّه فی النهی النفسیّ.

أمّا النهی الغیریّ المقدّمیّ : فحکمه حکم النفسیّ بلا فرق ، کما أشرنا إلی ذلک فیما تقدّم (1) ؛ فإنّه أشرنا هناک إلی الوجه الذی ذکره بعض أعاظم مشایخنا قدس سرهم (2) للفرق بینهما بأنّ النهی الغیریّ لا یکشف عن وجود مفسده وحزازه فی المنهیّ عنه ، فیبقی المنهیّ عنه علی ما کان علیه من المصلحه الذاتیّه بلا مزاحم لها من مفسده للنهی ، فیمکن التقرّب به بقصد تلک المصلحه الذاتیّه المفروضه ، بخلاف النهی النفسیّ الکاشف عن المفسده والحزازه فی المنهیّ عنه ، المانعه من التقرّب به.

وقد ناقشناه هناک بأنّ التقرّب والابتعاد لیسا یدوران مدار المصلحه والمفسده الذاتیّتین حتّی یتمّ هذا الکلام ، بل - کما ذکرناه هناک - أنّ الفعل المبعّد عن المولی فی حال کونه مبعّدا لا یعقل أن یکون متقرّبا به إلیه ، کالتقرّب والابتعاد المکانیّین ، والنهی وإن کان غیریّا یوجب البعد ومبغوضیّه المنهیّ عنه وإن لم یشتمل علی مفسده نفسیّه.

ویبقی الکلام فی النهی التنزیهیّ - أی الکراهه - ، فالحقّ أیضا أنّه یقتضی الفساد ، کالنهی التحریمیّ ، لنفس التعلیل السابق من استحاله التقرّب بما هو مبعّد بلا فرق ، غایه الأمر أنّ مرتبه البعد فی التحریمیّ أشدّ وأکثر منها فی التنزیهیّ ، کاختلاف مرتبه القرب فی موافقه الأمر الوجوبیّ والاستحبابیّ. وهذا الفرق لا یوجب تفاوتا فی استحاله التقرّب بالمبعّد. ولأجل هذا حمل الأصحاب الکراهه فی العباده علی أقلّیّه الثواب مع ثبوت صحّتها شرعا لو أتی بها المکلّف ، لا الکراهه الحکمیّه الشرعیّه ، ومعنی حمل الکراهه علی أقلّیّه الثواب أنّ النهی الوارد فیها یکون مسوقا لبیان هذا المعنی ، وبداعی الإرشاد إلی أقلّیّه الثواب ، ولیس مسوقا لبیان الحکم التکلیفیّ المقابل للأحکام الأربعه الباقیه بداعی الزجر عن الفعل والردع عنه.

وعلیه ، فلو أحرز بدلیل خاصّ أنّ النهی بداعی الزجر التنزیهیّ ، ولم یحرز من

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 857


1- راجع الصفحه : 311.
2- وهو المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 456.

دلیل خاصّ صحّه العباده المکروهه فلا محاله لا نقول بصحّه العباده المنهیّ عنها بالنهی التنزیهیّ.

هذا فیما إذا کان النهی التنزیهیّ عن نفس عنوان العباده ، أو جزئها ، أو شرطها ، أو وصفها ؛ أمّا : لو کان النهی عن عنوان آخر غیر عنوان المأمور به ، کما لو کان بین المنهیّ عنه والمأمور به عموم وخصوص من وجه ؛ فإنّ هذا المورد یدخل فی باب الاجتماع ، وقد قلنا هناک بجواز الاجتماع فی الأمر والنهی التحریمیّ ، فضلا عن الأمر والنهی التنزیهیّ ، ولیس هو من باب النهی عن العباده إلاّ إذا ذهبنا إلی امتناع الاجتماع فیدخل فی مسألتنا.

تنبیه

إنّ النهی الذی هو موضع النزاع - والذی قلنا باقتضائه الفساد فی العباده - هو النهی بالمعنی الظاهر من مادّته وصیغته - أعنی ما یتضمّن حکما تحریمیّا أو تنزیهیّا - بأن یکون إنشاؤه بداعی الردع والزجر.

أمّا : النهی بداع آخر ، کداعی بیان أقلّیّه الثواب ، أو داعی الإرشاد إلی مانعیّه الشیء ، مثل النهی عن لبس جلد المیته فی الصلاه ، أو نحو ذلک من الدواعی فإنّه لیس موضع النزاع فی مسألتنا ، ولا یقتضی الفساد بما هو نهی ، إلاّ أن یتضمّن اعتبار شیء فی المأمور به ، فمع فقد ذلک الشیء لا ینطبق المأتیّ به علی المأمور به ، فیقع فاسدا ، کالنهی بداعی الإرشاد إلی مانعیّه شیء ، فیستفاد منه أنّ عدم ذلک الشیء یکون شرطا فی المأمور به. ولکن هذا شیء آخر لا یرتبط بمسألتنا ، فإنّ هذا یجری حتّی فی الواجبات التوصّلیه ، فإنّ فقد أحد شروطها یوجب فسادها.

المبحث الثانی : النهی عن المعامله

إنّ النهی فی المعامله علی نحوین - کالنهی عن العباده - ؛ فإنّه تاره یکون النهی بداعی بیان مانعیّه الشیء المنهیّ عنه ، أو بداع آخر مشابه له ، وأخری یکون بداعی الردع والزجر من أجل مبغوضیّه ما تعلّق به النهی ، ووجود الحزازه فیه.

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 858

فإن کان الأوّل فهو خارج عن مسألتنا - کما تقدّم فی التنبیه السابق - ؛ إذ لا شکّ فی أنّه لو کان النهی بداعی الإرشاد إلی مانعیّه الشیء فی المعامله فإنّه یکود دالاّ علی فسادها عند الإخلال ؛ لدلاله النهی علی اعتبار عدم المانع فیها ، فتخلّفه تخلّف للشرط المعتبر فی صحّتها. وهذا لا ینبغی أن یختلف فیه اثنان.

وإن کان الثانی فإنّ النهی إمّا أن یکون عن ذات السبب - أی عن العقد الإنشائی - ، أو فقل : عن التسبیب به لإیجاد المعامله ، کالنهی عن البیع وقت النداء لصلاه الجمعه فی قوله (تعالی) : (إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ...) (1) ؛ وإمّا أن یکون عن ذات المسبّب - أی عن نفس وجود المعامله - کالنهی عن بیع الآبق وبیع المصحف.

فإن کان النهی علی النحو الأوّل - أی عن ذات السبب - ، فالمعروف أنّه لا یدلّ علی فساد المعامله (2) ؛ إذ لم تثبت المنافاه لا عقلا ولا عرفا بین مبغوضیّه العقد والتسبیب به ، وبین إمضاء الشارع له بعد أن کان العقد مستوفیا لجمیع الشروط المعتبره فیه ، بل ثبت خلافها ، کحرمه الظهار التی لم تناف ترتّب الأثر علیه من الفراق.

وإن کان النهی علی النحو الثانی - أی عن المسبّب - ، فقد ذهب جماعه من العلماء (3) إلی أنّ النهی فی هذا القسم یقتضی الفساد.

وأقصی ما یمکن تعلیل ذلک بما ذکره بعض أعاظم مشایخنا (4) من أنّ صحّه کلّ معامله مشروطه بأن یکون العاقد مسلّطا علی المعامله فی حکم الشارع ، غیر محجور علیه من قبله من التصرّف فی العین التی تجری علیها المعامله. ونفس النهی عن المسبّب یکون معجّزا مولویا للمکلّف عن الفعل ، ورافعا لسلطنته علیه ، فیختلّ به ذلک الشرط المعتبر فی

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 859


1- الجمعه (62) الآیه : 9.
2- ذهب إلیه فی القوانین 1 : 159 ، والفصول : 140 ، ودرر الفوائد 1 : 157 ، وفوائد الأصول 2 : 471 ، والمحاضرات 5 : 31.
3- ومنهم المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 471.
4- وهو المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 2 : 471 - 472.

صحّه المعامله ، فلا محاله یترتّب علی ذلک فسادها.

هذا غایه ما یمکن أن یقال فی بیان اقتضاء النهی عن المسبّب لفساد المعامله ، ولکنّ التحقیق أن یقال :

إنّ استناد الفساد إلی النهی إنّما یصحّ أن یفرض ویتنازع فیه فیما إذا کان العقد بشرائطه موجودا حتّی بشرائط المتعاقدین ، وشرائط العوضین ، وأنّه لیس فی البین إلاّ المبغوضیّه الصرفه المستفاده من النهی. وحینئذ یقع البحث فی أنّ هذه المبغوضیّه هل تنافی صحّه المعامله أو لا تنافیها؟

أمّا : إذا کان النهی دالاّ علی اعتبار شیء فی المتعاقدین والعوضین أو العقد ، مثل النهی عن أن یبیع السفیه ، والمجنون ، والصغیر الدالّ علی اعتبار [الرشد و] العقل والبلوغ فی البائع ، وکالنهی عن بیع الخمر ، والمیته ، والآبق ، ونحوها الدالّ علی اعتبار إباحه المبیع والتمکّن من التصرّف منه ، وکالنهی عن العقد بغیر العربیّه - مثلا - الدالّ علی اعتبارها فی العقد ، فإنّ هذا النهی فی کلّ ذلک لا شکّ فی کونه دالاّ علی فساد المعامله ؛ لأنّ هذا النهی فی الحقیقه یرجع إلی القسم الأوّل الذی ذکرناه ، وهو ما کان النهی بداعی الإرشاد إلی اعتبار شیء فی المعامله ، وقد تقدّم أنّ هذا لیس موضع الکلام من منافاه نفس النهی بداعی الردع والزجر لصحّه المعامله.

فالعمده هو الکلام فی هذه المنافاه ، ولیس من دلیل علیها حتّی تثبت الملازمه بین النهی وفساد المعامله ؛ وکون النهی عن المسبّب یکون معجّزا مولویّا للمکلّف عن الفعل ، ورافعا لسلطنته علیه ، فإنّ معنی ذلک أنّ النهی فی المعامله شأنه أن یدلّ علی اختلال شرط فی المعامله بارتکاب المنهیّ عنه ، وهذا لا کلام لنا فیه.

وفی هذا القدر من البحث فی هذه المسأله الکفایه ، وفّقنا الله (تعالی) لمراضیه.

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 860

تمرینات «41»

1. ما هو محلّ النزاع فی مسأله «دلاله النهی علی الفساد»؟

2. ما المراد من «الدلاله» فی محلّ النزاع؟

3. ما المراد من کلمه «النهی» فی المقام؟

4. ما هو رأی المحقّق الخراسانی والمحقّق النائینی فی المراد من کلمه «النهی» فی المقام؟

5. ما المراد من کلمه «الفساد» فی المقام؟

6. ما المراد من الشیء المنهیّ عنه؟

7. کیف تدخل هذه المسأله فی بحث الملازمات العقلیّه؟

8. ما المراد من العباده التی هی محلّ النزاع؟

9. اذکر أنحاء تعلّق النهی بالعباده ، ومثّل لکلّ منها.

10. هل النهی عن العباده یقتضی فسادها أم لا؟

11. ما هو رأی المحقّق النائینی فی النهی عن العباده؟

12. هل النهی التنزیهی یقتضی الفساد؟ ما الدلیل علیه؟

13. هل النهی عن المعامله یقتضی الفساد أم لا؟

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 861

المقصد الثالث : مباحث الحجّه
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 862

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 863

بسم الله الرّحمن الرّحیم

تمهید
اشاره

إنّ مقصودنا من هذا البحث - وهو «مباحث الحجّه» - تنقیح ما یصلح أن یکون دلیلا وحجّه علی الأحکام الشرعیّه ، لنتوصّل إلی الواقع من أحکام الله (تعالی).

فإن أصبنا بالدلیل ذلک الواقع - کما أردنا - فذلک هو الغایه القصوی والمقصد الأعلی ، وإن أخطأناه ، فنحن نکون معذورین غیر معاقبین فی مخالفه الواقع.

والسرّ فی کوننا معذورین عند الخطأ هو أنّنا قد بذلنا جهدنا وقصاری وسعنا فی البحث عن الطرق الموصله إلی الواقع من أحکام الله (تعالی) ، حتی ثبت لدینا - علی سبیل القطع - أنّ هذا الدلیل المعیّن - کخبر الواحد مثلا - قد ارتضاه الشارع لنا طریقا إلی أحکامه ، وجعله حجّه علیها ، فالخطأ الذی نقع فیه إنّما جاء من [قبل] الدلیل - الذی نصبه وارتضاه لنا - لا من قبلنا.

وسیأتی (1) بیان [أنّه] کیف نکون معذورین؟ وکیف یصحّ وقوع الخطأ فی الدلیل المنصوب حجّه ، مع أنّ الشارع هو الذی نصبه وجعله حجّه؟

ولا شکّ فی أنّ هذا المقصد هو غایه الغایات من مباحث علم أصول الفقه ، وهو العمده فیها ؛ لأنّه هو الذی یحصّل کبریات مسائل المقصدین السابقین (الأوّل والثانی) ، فإنّه لمّا کان یبحث فی المقصد الأوّل عن تشخیص صغریات الظواهر اللفظیّه (2) ، فإنّه فی هذا

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 864


1- سیأتی فی الصفحه : 400 «ولذا نقول : إذا لم تصب الواقع ...».
2- إنّ بعض مشایخنا الأعاظم قدس سره (* وهو المحقّق العراقی فی مقالات الأصول 1 : 10 - 11 ، ونهایه الأفکار 1 : 22 - 23.) التزم فی المسأله الأصولیّه أنّها یجب أن تقع کبری فی القیاس الذی یستنبط منه الحکم الشرعیّ ، وجعل ذلک مناطا فی کون المسأله أصولیّه ، ووجّه المسائل الأصولیّه علی هذا النحو. وهو فی الحقیقه لزوم ما لا یلزم (* أی التزام بما لا یلزم.) وقد أوضحنا الحقیقه هنا وفیما سبق.

المقصد یبحث عن حجّیّه مطلق الظواهر اللفظیّه بنحو العموم ، فتتألّف الصغری من نتیجه المقصد الأوّل ، والکبری من نتیجه هذا المقصد ؛ لیستنتج من ذلک الحکم الشرعیّ ، فیقال - مثلا - :

صیغه «افعل» ظاهره فی الوجوب

(الصغری)

وکلّ ظاهر حجّه

(الکبری)

فینتج : صیغه «افعل» حجّه فی الوجوب

(النتیجه)

فإذا وردت صیغه «افعل» فی آیه أو حدیث استنتج (1) من ذلک وجوب متعلّقها.

وهکذا یقال فی المقصد الثانی ؛ إذ یبحث فیه عن تشخیص صغریات أحکام العقل (2) ، وفی هذا المقصد یبحث عن حجّیّه حکم العقل ، فتتألّف منهما صغری وکبری. (3)

وقد أوضحنا کلّ ذلک فی تمهید المقصدین. فراجع. (4)

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 865


1- الأولی : یستنتج.
2- فیبحث فیه عن الإجزاء ، ووجوب مقدّمه الواجب ، وغیرهما من صغریات حکم العقل بالملازمه بینها وبین شیء آخر. وهذه الصغریات کبریات عقلیّه تقع فی طریق استنباط الحکم الشرعی ، فیقال مثلا : هذا المأتیّ به مأمور به فی حال الاضطرار ... (الصغری). وکلّ مأتیّ به - الذی هو مأمور به حال الاضطرار - یلزمه عقلا الإجزاء عن المأمور به حال الاختیار ... (الکبری). فینتج : فهذا المأتیّ به حال الاضطرار یجزئ عقلا عن المأمور به حال الاختیار.
3- والنتیجه الحاصله من الصغری والکبری فی القیاس المذکور تقع صغری لقیاس آخر کبراه حجّیه العقل ، فیقال - مثلا - : العقل یحکم بالإجزاء (الصغری). وحکم العقل حجّه (الکبری). فحکم العقل بالإجزاء حجّه (النتیجه).
4- راجع الجزء الأوّل : 67 ، والجزء الثانی : 221.

وعلیه ، فلا بدّ أن نستقصی فی بحثنا عن کلّ ما قیل أو یمکن أن یقال باعتباره وحجّیّته ؛ لنستوفی البحث ، ولنعذر عند الله (تعالی) فی اتّباع ما یصحّ اتّباعه ، وطرح ما لا یثبت اعتباره.

وینبغی لنا أیضا - من باب التمهید والمقدّمه - أن نبحث عن موضوع هذا المقصد ، وعن معنی الحجّیّه ، وخصائصها ، والمناط فیها ، وکیفیّه اعتبارها ، وما یتعلّق بذلک ، فنضع المقدّمه فی عدّه مباحث ، کما نضع المقصد فی عدّه أبواب :

تمرینات «42»

التمرین الأوّل :

1. ما المقصود من البحث عن المقصد الثالث «مباحث الحجّه»؟

2. ما السرّ فی کوننا معذورین عند الخطأ؟

3. کیف یستنتج الحکم الشرعی من نتیجه المقصد الأوّل ، ونتیجه المقصد الثالث؟ اذکر مثالا.

التمرین الثانی :

1. ما هو رأی المحقّق العراقیّ فی مناط کون المسأله أصولیّه؟

2. کیف یستنتج الحکم الشرعی من نتیجه المقصد الثانی ونتیجه هذا المقصد؟ اذکر مثالا.

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 866

المقدّمه
اشاره

وفیها مباحث :

1. موضوع المقصد الثالث
اشاره

من التمهید المتقدّم فی بیان المقصود من «مباحث الحجّه» یتبیّن لنا أنّ الموضوع لهذا المقصد - الذی یبحث فیه عن لواحق ذلک الموضوع ومحمولاته - هو «کلّ شیء یصلح أن یدّعی ثبوت الحکم الشرعیّ به ، لیکون دلیلا وحجّه علیه».

فإن استطعنا فی هذا المقصد أن نثبت بدلیل قطعیّ (1) أنّ هذا الطریق - مثلا - حجّه أخذنا به ورجعنا إلیه لإثبات الأحکام الشرعیّه ، وإلاّ طرحناه وأهملناه ، (2) وبصریح العباره نقول :

إنّ الموضوع لهذا المقصد فی الحقیقه هو «ذات الدلیل» بما هو فی نفسه ، لا بما هو دلیل.

وأمّا محمولاته ولواحقه - التی نفحصها ونبحث عنها لإثباتها له - فهی کون ذلک الشیء دلیلا وحجّه ، فإمّا أن نثبت ذلک أو ننفیه.

ولا یصحّ أن نجعل موضوعه «الدلیل بما هو دلیل» ، أو «الحجّه بما هی حجّه» ،

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 867


1- سیأتی فی المبحث السادس بیان أنّه لما ذا یجب أن یکون ثبوت حجّیّه الدلیل بالدلیل القطعیّ ، ولا یکفی الدلیل الظنّیّ؟ - منه رحمه الله -.
2- وفی س ونبذناه.

أی بصفه کونه دلیلا وحجّه ، کما نسب ذلک إلی المحقّق القمّی رحمه الله فی قوانینه ؛ إذ جعل موضوع علم الأصول الأدلّه الأربعه بما هی أدلّه (1).

ولو کان الأمر کما ذهب إلیه رحمه الله ، لوجب أن تخرج مسائل هذا المقصد کلّها عن علم الأصول ؛ لأنّها تکون حینئذ من مبادئه التصوّریّه ، لا من مسائله. وذلک واضح ؛ لأنّ البحث عن حجّیّه الدلیل یکون بحثا عن أصل وجود الموضوع وثبوته الذی هو مفاد «کان» التامّه ، لا بحثا عن لواحق الموضوع الذی هو مفاد «کان» الناقصه. والمعروف عند أهل الفنّ أنّ البحث عن وجود الموضوع - أیّ موضوع کان ، سواء کان موضوع العلم أو موضوع أحد أبوابه ومسائله - معدود من مبادئ العلم التصوّریّه ، لا من مسائله.

ولکن هنا ملاحظه (2) ینبغی التنبیه علیها فی هذا الصدد ، (3) وهی : أنّ تخصیص موضوع علم الأصول بالأدلّه الأربعه - کما فعل الکثیر من مؤلّفینا (4) - یستدعی أن یلتزموا بأنّ الموضوع هو الدلیل بما هو دلیل ، کما فعل صاحب القوانین ؛ وذلک لأنّ هؤلاء لمّا خصّصوا الموضوع بهذه الأربعه فإنّما خصّصوه بها ؛ لأنّها معلومه الحجّیّه عندهم ، فلا بدّ أنّهم لاحظوها موضوعا للعلم بما هی أدلّه ، لا بما هی هی ، وإلاّ لجعلوا الموضوع شاملا لها ولغیرها ممّا هو غیر معتبر عندهم ، کالقیاس ، والاستحسان ، ونحوهما ، وما کان وجه لتخصیصه بالأدلّه الأربعه.

وحینئذ لا مخرج لهم من الإشکال المتقدّم ، وهو لزوم خروج عمده مسائل علم الأصول عنه.

وعلی هذا ، فیتّضح أنّ مناقشه صاحب الفصول (5) لصاحب القوانین لیست فی محلّها ؛ لأنّ دعواه هذه لا بدّ من الالتزام بها بعد الالتزام بأنّ الموضوع خصوص الأدلّه الأربعه ، وإن لزم علیه إشکال خروج أهمّ المسائل عنه.

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 868


1- قوانین الأصول 1 : 9.
2- وفی س : نکته.
3- أی القصد والمقصد.
4- منهم : صاحب الفصول فی الفصول الغرویّه : 11 و 12.
5- المصدر السابق.

ولو کان الموضوع هی الأدلّه بما هی هی - کما ذهب إلیه صاحب الفصول - لما کان معنی لتخصیصه بخصوص الأربعه ، ولوجب تعمیمه لکلّ ما یصلح أن یبحث عن دلیلیّته ، وإن ثبت بعد البحث أنّه لیس بدلیل.

والخلاصه أنّه إمّا أن نخصّص الموضوع بالأدلّه الأربعه فیجب أن نلتزم بما التزم به صاحب القوانین ، فتخرج مباحث هذا المقصد الثالث عن علم الأصول ، وإمّا أن نعمّم الموضوع - کما هو الصحیح - لکلّ ما یصلح أن یدّعی أنّه دلیل فلا یختصّ بالأربعه ، وحینئذ یصحّ أن نلتزم بما التزم به صاحب الفصول ، وتدخل مباحث هذا المقصد فی مسائل العلم.

فالالتزام بأنّ الموضوع هی [الأدلّه] الأربعه فقط ، ثمّ الالتزام بأنّها بما هی هی ، لا یجتمعان. (1)

وهذا (2) أحد الشواهد علی تعمیم موضوع علم الأصول لغیر الأدلّه الأربعه ، وهو الذی نرید إثباته هنا. وقد سبقت الإشاره إلی ذلک. (3)

والنتیجه أنّ الموضوع - الذی یبحث عنه فی هذا المقصد - هو «کلّ شیء یصلح أن یدّعی أنّه دلیل وحجّه» ، فیعمّ البحث کلّ ما [یصلح أن] یقال : إنّه حجّه ، فیدخل فیه البحث عن حجّیّه خبر الواحد ، والظواهر ، والشهره ، والإجماع المنقول ، والقیاس ، والاستحسان ، ونحو ذلک ، بالإضافه إلی البحث عن أصل الکتاب ، والسنّه ، والإجماع ، والعقل.

فما ثبت أنّه حجّه من هذه الأمور أخذنا به ، وما لم یثبت طرحناه.

کما یدخل فیه أیضا البحث عن مسأله التعادل والتراجیح ؛ لأنّ البحث فیها - فی الحقیقه - عن تعیین ما هو حجّه ودلیل من بین المتعارضین ، فتکون المسأله من مسائل مباحث الحجّه.

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 869


1- قوله : «لا یجتمعان» خبر للالتزامین.
2- أی عدم اجتماع الالتزامین.
3- راجع المقصد الأوّل : 21.

ونحن جعلناها فی الجزء الأوّل خاتمه لعلم الأصول (1) ؛ اتّباعا لمنهج القوم ، ورأینا الآن العدول عن ذلک ؛ رعایه لواقعها ، وللاختصار.

تمرینات «43»

1. ما هو موضوع المقصد الثالث؟

2. لم لا یصحّ أن یجعل موضوع هذا المقصد الدلیل بما هو دلیل ، أو الحجّه بما هی حجّه؟

3. ما الفرق بین مفاد «کان» التامّه ، و «کان» الناقصه؟

4. ما هو رأی صاحب الفصول فی موضوع علم الأصول؟

5. ما الدلیل علی تعمیم موضوع علم الأصول لغیر الأدلّه الأربعه؟

6. کیف تدخل مسأله التعادل والتراجیح فی مباحث الحجّه؟

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 870


1- راجع المقصد الأوّل : 22.
2. معنی الحجّه
اشاره

1. الحجّه لغه : کلّ شیء یصلح أن یحتجّ به علی الغیر. (1)

وذلک بأن یکون به الظفر علی الغیر عند الخصومه معه. والظفر علی الغیر علی نحوین : إمّا بإسکاته وقطع عذره وإبطاله ، وإمّا بأن یلجئه إلی [قبول] عذر صاحب الحجّه ، فتکون الحجّه معذّره له لدی الغیر.

2. وأمّا الحجّه فی الاصطلاح العلمیّ فلها معنیان أو اصطلاحان :

أ : ما عند المناطقه. ومعناها : «کلّ ما یتألّف من قضایا تنتج مطلوبا» ، أی مجموع القضایا المترابطه التی یتوصّل بتألیفها وترابطها إلی العلم بالمجهول ، سواء کان فی مقام الخصومه مع أحد أم لم یکن. وقد یطلقون الحجّه أیضا علی نفس «الحدّ الأوسط» فی القیاس. (2)

ب : ما عند الأصولیّین. ومعناها عندهم حسب تتبّع استعمالها : «کلّ شیء یثبت متعلّقه ولا یبلغ درجه القطع» ، أی لا یکون سببا للقطع بمتعلّقه ، وإلاّ فمع القطع یکون القطع هو الحجّه ، ولکن هو حجّه بمعناها اللغویّ. أو قل بتعبیر آخر : «الحجّه : کلّ شیء یکشف عن شیء آخر ، ویحکی عنه علی وجه یکون مثبتا له».

ونعنی بکونه مثبتا له : أنّ إثباته له یکون بحسب الجعل من الشارع لا بحسب ذاته. ویکون معنی «إثباته له» حینئذ أنّه یثبت الحکم الفعلیّ فی حقّ المکلّف بعنوان أنّه (3) هو الواقع. وإنّما یصحّ ذلک ویکون مثبتا له بضمیمه الدلیل علی اعتبار ذلک الشیء الکاشف الحاکی ، وعلی أنّه حجّه من قبل الشارع.

وسیأتی إن شاء الله (تعالی) تحقیق معنی الجعل للحجیّه ، و [أنّه] کیف یثبت

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 871


1- کما قال فی مجمع البحرین 155 : «الحجّه - بضمّ الحاء ، - : الاسم من الاحتجاج».
2- راجع حاشیه ملاّ عبد الله : 37. وقال فی فوائد الأصول 3 : 7 : «الحجّه باصطلاح المنطقی عباره عن الوسط الذی بینه وبین الأکبر - الذی یراد إثباته للأصغر - علقه وربط ثبوتی».
3- أی ذلک الحکم الفعلیّ.

الحکم بالحجّه؟ (1)

وعلی هذا ، فالحجّه بهذا الاصطلاح لا تشمل القطع - أی : إنّ القطع لا یسمّی حجّه بهذا المعنی ، بل بالمعنی اللغویّ ؛ لأنّ طریقیّه القطع - کما سیأتی (2) - ذاتیّه غیر مجعوله من قبل أحد.

وتکون الحجّه بهذا المعنی الأصولیّ مرادفه لکلمه «الأماره» ، کما أنّ کلمه «الدلیل» ، وکلمه «الطریق» تستعملان فی هذا المعنی ، فتکونان مرادفتین لکلمه «الأماره» ، و «الحجّه» ، أو کالمرادفتین.

وعلیه ، فلک أن تقول فی عنوان هذا المقصد بدل کلمه «مباحث الحجّه» : مباحث الأمارات ، (3) أو مباحث الأدلّه ، (4) أو مباحث الطرق. (5) وکلّها یؤدّی معنی واحدا. (6)

وممّا ینبغی التنبیه علیه فی هذا الصدد أنّ استعمال کلمه «الحجّه» فی المعنی الذی تؤدّیه کلمه «الأماره» مأخوذ من المعنی اللغویّ (7) من باب تسمیه الخاصّ باسم العامّ ؛ نظرا إلی أنّ الأماره ممّا یصحّ أن یحتجّ المکلّف بها إذا عمل بها وصادفت مخالفه الواقع ، فتکون معذّره له ، کما أنّها ممّا یصحّ أن یحتجّ بها المولی علی المکلّف إذا لم یعمل بها ، ووقع فی مخالفه الحکم الواقعیّ ، فیستحقّ العقاب علی المخالفه.

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 872


1- سیأتی فی المبحث الثانی عشر.
2- یأتی فی المبحث السابع.
3- کما فی کفایه الأصول : 295.
4- کما فی کتاب دروس فی علم الأصول 1 : 191 و 2 : 45.
5- کما فی فوائد الأصول 3 : 88.
6- وهو الکاشفیّه عن شیء آخر ، والحکایه عنه علی وجه یکون مثبتا له.
7- وهو الاحتجاج المطلق.
تمرینات «3»

التمرین الأوّل :

1. ما هو معنی الحجّه لغه؟

2. ما هو معنی الحجّه عند المناطقه؟

3. ما هو معنی الحجّه عند الأصولیّین؟

التمرین الثانی :

1. ما الفرق بین المرادف وبین کالمرادف فی عباره المصنّف؟

2. اذکر أقوال العلماء فی عنوان المقصد الثالث؟

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 873

3. مدلول کلمه «الأماره» و «الظنّ المعتبر»

بعد أن قلنا : إنّ الأماره مرادفه لکلمه «الحجّه» باصطلاح الأصولیّین ، ینبغی أن ننقل الکلام إلی کلمه «الأماره» لنتسقّط بعض استعمالاتها ، کما سنستعملها بدل کلمه «الحجّه» فی المباحث الآتیه ، فنقول :

إنّه کثیرا ما یجری علی ألسنه الأصولیّین إطلاق کلمه «الأماره» علی معنی ما تؤدّیه کلمه «الظنّ» ، ویقصدون من الظنّ «الظنّ المعتبر» ، أی الذی اعتبره الشارع ، وجعله حجّه ، ویوهم ذلک أنّ الأماره والظنّ المعتبر لفظان مترادفان یؤدّیان معنی واحدا ، مع أنّهما لیسا کذلک.

وفی الحقیقه أنّ هذا تسامح فی التعبیر منهم علی نحو المجاز فی الاستعمال ، لا أنّه وضع آخر لکلمه «الأماره». وإنّما مدلول الأماره الحقیقی (1) هو کلّ شیء اعتبره الشارع لأجل أنّه یکون سببا للظنّ ، کخبر الواحد والظواهر.

والمجاز هنا إمّا من جهه إطلاق السبب علی مسبّبه فیسمّی الظنّ المسبّب «أماره» ؛ وإمّا من جهه إطلاق المسبّب علی سببه فتسمّی الأماره - التی هی سبب للظنّ - : «ظنّا» ، فیقولون : «الظنّ المعتبر» ، و «الظنّ الخاصّ» ، والاعتبار والخصوصیّه إنّما هما لسبب الظنّ.

ومنشأ هذا التسامح فی الإطلاق هو أنّ السرّ فی اعتبار الأماره وجعلها حجّه وطریقا هو إفادتها للظنّ دائما أو علی الأغلب ، ویقولون للثانی - الذی یفید الظنّ علی الأغلب - : «الظنّ النوعیّ» علی ما سیأتی بیانه.

4. الظنّ النوعیّ

ومعنی «الظنّ النوعیّ» : أنّ الأماره تکون من شأنها أن تفید الظنّ عند غالب الناس ونوعهم. واعتبارها عند الشارع إنّما یکون من هذه الجهه ، فلا یضرّ فی اعتبارها وحجیّتها ألاّ یحصل منها ظنّ فعلیّ للشخص الذی قامت عنده الأماره ، بل تکون حجّه عند

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 874


1- أی إنّما المدلول الحقیقی لکلمه «الأماره» هو ....

هذا الشخص أیضا حیث إنّ دلیل اعتبارها دلّ علی أنّ الشارع إنّما اعتبرها حجّه ورضی بها طریقا ؛ لأنّ من شأنها أن تفید الظنّ ، وإن لم یحصل الظنّ الفعلیّ منها لدی بعض الأشخاص.

ثمّ لا یخفی علیک أنّا قد نعبّر فیما یأتی تبعا للأصولیّین فنقول : «الظنّ الخاصّ» ، أو «الظنّ المعتبر» ، أو «الظنّ الحجّه» ، وأمثال هذه التعبیرات ، والمقصود منها دائما سبب الظنّ - أعنی الأماره المعتبره وإن لم تفد ظنّا فعلیّا - ، فلا یشتبه علیک الحال.

5. الأماره و الأصل العملیّ

واصطلاح الأماره لا یشمل «الأصل العملیّ» ، کالبراءه ، والاحتیاط ، والتخییر ، والاستصحاب ، بل هذه الأصول تقع فی جانب والأماره فی جانب آخر مقابل له ، فإنّ المکلّف إنّما یرجع إلی الأصول إذا افتقد الأماره ، أی إذا لم تقم عنده الحجّه علی الحکم الشرعیّ الواقعیّ علی ما سیأتی توضیحه ، وبیان السرّ فیه. (1)

ولا ینافی ذلک أنّ هذه الأصول أیضا قد یطلق علیها أنّها حجّه ، فإنّ إطلاق الحجّه علیها لیس بمعنی الحجّه فی باب الأمارات ، بل بالمعنی اللغویّ باعتبار أنّها معذّره للمکلّف إذا عمل بها وأخطأ الواقع ، ویحتجّ بها المولی علی المکلّف إذا خالفها ولم یعمل بها ففوّت الواقع المطلوب ؛ ولأجل هذا جعلنا باب «الأصول العملیّه» بابا آخر مقابل باب «مباحث الحجّه».

وقد أشیر فی تعریف «الأماره» إلی خروج الأصول العملیّه بقولهم : «یثبت متعلّقه» ؛ لأنّ الأصول العملیّه لا تثبت متعلّقاتها ؛ لأنّه لیس لسانها لسان إثبات الواقع والحکایه عنه ، وإنّما هی فی حقیقتها مرجع للمکلّف فی مقام العمل عند الحیره والشکّ فی الواقع ، وعدم ثبوت حجّه علیه. وغایه شأنها أنّها تکون معذّره للمکلّف.

ومن هنا اختلفوا فی الاستصحاب ، هل إنّه أماره أو أصل؟ باعتبار أنّ له شأن الحکایه عن الواقع ، وإحرازه فی الجمله ؛ لأنّ الیقین السابق غالبا ما یورث الظنّ ببقاء المتیقّن فی

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 875


1- یأتی فی المقصد الرابع : 597 - 598.

الزمان اللاحق ؛ ولأنّ حقیقته - کما سیأتی فی موضعه (1) - البناء علی الیقین السابق بعد الشکّ ، کأنّ المتیقّن السابق لم یزل ولم یشکّ فی بقائه. ولأجل هذا سمّی الاستصحاب عند من یراه أصلا : «أصلا محرزا».

فمن لاحظ فی الاستصحاب جهه ما له من إحراز وأنّه یوجب الظنّ ، واعتبر حجّیّته من هذه الجهه عدّه من الأمارات. (2) ومن لاحظ فیه أنّ الشارع إنّما جعله مرجعا للمکلّف عند الشکّ والحیره ، واعتبر حجّیّته من جهه دلاله الأخبار علیه عدّه من جمله الأصول. (3) وسیأتی إن شاء الله (تعالی) شرح ذلک فی محلّه مع بیان الحقّ فیه. (4)

تمرینات «45»

1. ما معنی «الظنّ المعتبر»؟

2. ما هو مدلول الأماره؟

3. ما هو الوجه المصحّح لإطلاق کلمه «الأماره» علی الظنّ المعتبر وبالعکس؟

4. ما معنی «الظنّ النوعیّ»؟

5. ما الفرق بین الأماره والأصل العملی؟

6. هل الاستصحاب أماره أو أصل؟ اذکر آراء العلماء.

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 876


1- یأتی فی المقصد الرابع : 602.
2- هذا یظهر من کلمات القدماء. راجع معالم الدین : 249 - 253 ؛ معارج الأصول : 206 - 207 ؛ الغنیه «الجوامع الفقهیّه» : 548.
3- ذهب الشیخ الأنصاریّ إلی أنّه من الأصول بناء علی کونه حجّه من جهه دلاله الأخبار ، وأنّه من الأمارات بناء علی کونه من أحکام العقل ، واختار الأوّل وعدّه من الأصول العملیّه. راجع فرائد الأصول 2 : 543.
4- خلاصه مذهبه أنّه من جمله الأصول علی جمیع المبانی ، کما یأتی فی الجزء الرابع : 259 و 260.
6. المناط فی إثبات حجّیّه الأماره
اشاره

ممّا یجب أن نعرفه - قبل البحث والتفتیش عن الأمارات التی هی حجّه - [أنّ] المناط فی إثبات حجّیّه الأماره [ما هو؟] وأنّه بأیّ شیء یثبت لنا أنّها حجّه یعوّل علیها؟ وهذا هو أهمّ شیء تجب معرفته قبل الدخول فی المقصود ، فنقول :

إنّه لا شکّ فی أنّ الظنّ بما هو ظنّ لا یصحّ أن یکون هو المناط فی حجّیّه الأماره ، ولا یجوز أن یعوّل علیه فی إثبات الواقع ؛ لقوله (تعالی) : (إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) (1). وقد ذمّ الله (تعالی) فی کتابه المجید من یتّبع الظنّ بما هو ظنّ ، کقوله (تعالی) : (إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ) (2) ، وقال (تعالی) : (قُلْ آللهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللهِ تَفْتَرُونَ) (3).

وفی هذه الآیه الأخیره - بالخصوص - قد جعل ما أذن به أمرا مقابلا للافتراء علیه ، فما لم یأذن به لا بدّ أن یکون افتراء بحکم المقابله بینهما ، فلو نسبنا الحکم إلی الله (تعالی) من دون إذن منه فلا محاله یکون افتراء محرّما ، مذموما بمقتضی الآیه. ولا شکّ فی أنّ العمل بالظنّ والالتزام به علی أنّه من الله (تعالی) ومثبت لأحکامه یکون من نوع نسبه الحکم إلیه من دون إذن منه ، فیدخل فی قسم الافتراء المحرّم.

وعلی هذا التقریر ، فالقاعده تقتضی أنّ الظنّ بما هو ظنّ لا یجوز العمل علی مقتضاه ، ولا الأخذ به لإثبات أحکام الله (تعالی) مهما کان سببه ؛ لأنّه لا یغنی من الحقّ شیئا ، فیکون خرصا باطلا ، (4) وافتراء محرّما.

هذا مقتضی القاعده الأوّلیّه فی الظنّ بمقتضی هذه الآیات الکریمه ، ولکن لو ثبت بدلیل قطعیّ وحجّه یقینیّه أنّ الشارع قد جعل ظنّا خاصّا من سبب مخصوص طریقا لأحکامه ،

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 877


1- النجم (53) الآیه : 28 ؛ یونس (10) الآیه : 36.
2- الأنعام (6) الآیه : 116 ؛ یونس (10) الآیه : 66.
3- یونس (10) الآیه : 59.
4- الخرص أی الحدس والقول بالظنّ.

واعتبره حجّه علیها ، وارتضاه أماره یرجع إلیها ، وجوّز لنا الأخذ بذلک السبب المحقّق للظنّ ، فإنّ هذا الظنّ یخرج عن مقتضی تلک القاعده الأوّلیّه ؛ إذ لا یکون خرصا ، وتخمینا ، ولا افتراء.

وخروجه من القاعده یکون تخصیصا بالنسبه إلی آیه النهی عن اتّباع الظنّ ، ویکون تخصّصا بالنسبه إلی آیه الافتراء ؛ لأنّه یکون حینئذ من قسم ما أذن الله (تعالی) به ، وما أذن به لیس افتراء.

وفی الحقیقه أنّ الأخذ بالظنّ المعتبر - الذی ثبت علی سبیل القطع أنّه حجّه - لا یکون أخذا بالظنّ بما هو ظنّ ، وإن کان اعتباره عند الشارع من جهه کونه ظنّا ، بل یکون أخذا بالقطع والیقین ، ذلک القطع الذی قام علی اعتبار ذلک السبب المحقّق للظنّ ، وسیأتی أنّ القطع حجّه بذاته ، لا یحتاج إلی جعل من أحد. (1)

ومن هنا یظهر الجواب عمّا شنع (2) به جماعه من الأخباریّین علی الأصولیّین من أخذهم ببعض الأمارات الظنّیّه الخاصّه ، کخبر الواحد ونحوه ، إذ شنعوا علیهم بأنّهم أخذوا بالظنّ الذی لا یغنی من الحقّ شیئا.

وقد فاتهم أنّ الأصولیّین إذ أخذوا بالظنون الخاصّه لم یأخذوا بها من جهه أنّها ظنون فقط ، بل أخذوا بها من جهه أنّها معلومه الاعتبار علی سبیل القطع بحجیّتها ، فکان أخذهم بها فی الحقیقه أخذا بالقطع والیقین ، لا بالظنّ والخرص والتخمین ؛ ولأجل هذا سمّیت الأمارات المعتبره ب- «الطرق العلمیّه» ؛ نسبه إلی العلم القائم علی اعتبارها وحجّیّتها ؛ لأنّ حجّیّتها ثابته بالعلم.

إلی هنا یتّضح ما أردنا أن نرمی إلیه ، وهو أنّ المناط فی إثبات حجّیّه الأمارات ، ومرجع اعتبارها ، وقوامها ما هو؟ إنّه العلم القائم علی اعتبارها وحجّیّتها ، فإذا لم یحصل العلم بحجّیّتها والیقین بإذن الشارع بالتعویل علیها والأخذ بها لا یجوز الأخذ بها وإن أفادت ظنّا غالبا ؛ لأنّ الأخذ بها یکون حینئذ خرصا وافتراء علی الله (تعالی) ؛ ولأجل

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 878


1- یأتی فی المبحث السابع : 380.
2- أی استقبح وفضح.

هذا قالوا : یکفی فی طرح الأماره أن یقع الشکّ فی اعتبارها ، أو فقل علی الأصحّ : یکفی ألاّ یحصل العلم باعتبارها ؛ فإنّ نفس عدم العلم بذلک کاف فی حصول العلم بعدم اعتبارها ، أی بعدم جواز التعویل علیها والاستناد إلیها. وذلک کالقیاس والاستحسان وما إلیهما وإن أفادت ظنّا قویّا.

ولا نحتاج فی مثل هذه الأمور إلی الدلیل علی عدم اعتبارها ، وعدم حجّیّتها ، بل بمجرّد عدم حصول القطع بحجّیّه الشیء یحصل القطع بعدم جواز الاستناد إلیه فی مقام العمل ، وبعدم صحّه التعویل علیه ، فیکون القطع مأخوذا فی موضوع حجّیّه الأماره.

ویتحصّل من ذلک کلّه أنّ أماریّه الأماره وحجّیّه الحجّه إنّما تحصل وتتحقّق بوصول علمها إلی المکلّف ، وبدون العلم بالحجّیّه لا معنی لفرض کون الشیء أماره وحجّه ، ولذا قلنا : «إنّ مناط إثبات الحجّیّه وقوامها (1) العلم» ، فهو (2) مأخوذ فی موضوع الحجیّه ؛ فإنّ العلم تنتهی إلیه حجّیّه کلّ حجّه.

ولزیاده الإیضاح لهذا الأمر ، ولتمکین النفوس المبتدئه من الاقتناع بهذه الحقیقه البدیهیّه نقول من طریق آخر لإثباتها :

أوّلا : إنّ الظنّ بما هو ظنّ لیس حجّه بذاته.

وهذه مقدّمه واضحه قطعیّه ، وإلاّ لو کان الظنّ حجه بذاته ، لما جاز النهی عن اتّباعه والعمل به ، ولو فی بعض الموارد علی نحو الموجبه الجزئیّه ؛ لأنّ ما هو بذاته حجّه یستحیل النهی عن الأخذ به ، کما سیأتی فی حجّیّه القطع (المبحث الآتی) ، ولا شکّ فی وقوع النهی عن اتّباع الظنّ فی الشریعه الإسلامیّه المطهّره ، ویکفی فی إثبات ذلک قوله (تعالی) : (إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ ...) (3)

ثانیا : إذا لم یکن الظنّ حجّه بذاته فحجّیّته تکون عرضیّه - أی إنّها تکون مستفاده من الغیر - ؛ فننقل الکلام إلی ذلک الغیر المستفاده منه حجّیّه الظنّ ؛ فإن کان هو القطع ، فذلک هو

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 879


1- أی قوام الأماره.
2- أی العلم.
3- الأنعام (6) الآیه : 116 ؛ یونس (10) الآیه : 66.

المطلوب ؛ وإن لم یکن قطعا ، فما هو؟

ولیس یمکن فرض شیء آخر غیر نفس الظنّ ؛ فإنّه لا ثالث لهما یمکن فرض حجّیّته.

ولکنّ الظنّ الثانی القائم علی حجّیّه الظنّ الأوّل أیضا لیس حجّه بذاته ؛ إذ لا فرق بین ظنّ وظنّ من هذه الناحیه ؛ فننقل الکلام إلی هذا الظنّ الثانی ، ولا بدّ أن تکون حجّیّته أیضا مستفاده من الغیر ، فما هو ذلک الغیر؟ فإن کان هو القطع فذلک هو المطلوب ؛ وإن لم یکن قطعا فظنّ ثالث. فننقل الکلام إلی هذا الظنّ الثالث ، فیحتاج إلی ظنّ رابع ، وهکذا إلی غیر النهایه ، ولا ینقطع التسلسل إلاّ بالانتهاء إلی ما هو حجّه بذاته ، ولیس هو إلاّ العلم.

ثالثا : فانتهی الأمر بالأخیر إلی العلم ، فتمّ المطلوب.

وبعباره أسدّ وأخصر ، نقول :

إنّ الظنّ لمّا کانت حجّیّته لیست ذاتیّه ، فلا تکون إلاّ بالعرض ؛ وکلّ ما بالعرض لا بدّ أن ینتهی إلی ما هو بالذات ، ولا مجاز بلا حقیقه ؛ وما هو حجّه بالذات لیس إلاّ «العلم» ؛ فانتهی الأمر بالأخیر إلی «العلم».

وهذا ما أردنا إثباته ، وهو أنّ قوام الأماره والمناط فی إثبات حجّیّتها هو العلم ؛ فإنّه تنتهی إلیه حجّیّه کلّ حجّه ؛ لأنّ حجّیّته ذاتیّه.

تمرینات «46»

1. ما هو مقتضی القاعده الأوّلیه فی الظنّ؟

2. ما المناط فی إثبات حجیّه الأماره؟ بیّن المقدّمات الثلاث التی ذکرها المصنّف فی المقام.

3. اذکر ما شنع به الأخباریّون علی الأصولیین ، والجواب عنه.

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 880

7. حجّیه العلم ذاتیّه
اشاره

کرّرنا فی البحث السابق القول بأنّ «حجّیّه العلم ذاتیّه» ، ووعدنا ببیانها ، وقد حلّ هنا الوفاء بالوعد ؛ فنقول :

قد ظهر ممّا سبق معنی کون الشیء حجّیّته ذاتیّه ؛ (1) فإنّ معناه أنّ حجّیّته منبعثه من نفس طبیعه ذاته ، فلیست مستفاده من الغیر ، ولا تحتاج إلی جعل من الشارع ، ولا إلی صدور أمر منه باتّباعه ، بل العقل هو الذی یکون حاکما بوجوب اتّباع ذلک الشیء ؛ وما هذا شأنه لیس هو إلاّ العلم.

ولقد أحسن الشیخ العظیم الأنصاریّ قدس سره مجلّی (2) هذه الأبحاث فی تعلیل وجوب متابعه القطع (3) ، فإنّه بعد أن ذکر أنّه «لا إشکال فی وجوب متابعه القطع والعمل علیه ما دام موجودا» علّل ذلک بقوله : «لأنّه بنفسه طریق إلی الواقع. ولیست طریقیّته قابله لجعل الشارع إثباتا أو نفیا». (4)

وهذا الکلام فیه شیء من الغموض (5) بعد أن اختلفت تعبیرات الأصولیّین من بعده ، فنقول لبیانه :

إنّ هنا شیئین أو تعبیرین :

أحدهما : وجوب متابعه القطع والأخذ به.

ثانیهما : طریقیّه القطع للواقع.

فما المراد من کون القطع حجّه بذاته؟ هل المراد أنّ وجوب متابعته أمر ذاتیّ له ،

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 881


1- والأولی : معنی کون حجیّه الشیء ذاتیّه.
2- المجلّی : موضح هذه الأبحاث.
3- ممّا یجب التنبیه علیه أنّ المراد من العلم هنا هو «القطع» ، أی الجزم الذی لا یحتمل الخلاف ، ولا یعتبر فیه أن یکون مطابقا للواقع فی نفسه ، وإن کان فی نظر القاطع لیس إلاّ مطابقا للواقع ، فالقطع - الذی هو حجّه تجب متابعته - أعمّ من الیقین والجهل المرکّب ، یعنی أنّ المبحوث عنه هو العلم من جهه أنّه جزم لا یحتمل الخلاف عند القاطع - منه قدس سره -.
4- فرائد الأصول 1 : 4.
5- ولعلّ الوجه فی الغموض أنّه لا معنی لوجوب متابعه القطع إلاّ کون القطع بنفسه طریقا إلی الواقع ، کما سیأتی.

کما وقع فی تعبیرات بعض الأصولیّین المتأخّرین ، (1) أم أنّ المراد أنّ طریقیّته ذاتیّه؟

وإنّما صحّ أن یسأل هذا السؤال ، فمن أجل قیاسه علی الظنّ حینما نقول : «إنّه حجّه» ، فإنّ فیه جهتین :

1. جهه طریقیّته للواقع : فحینما نقول : «إنّ حجّیّته مجعوله» ، نقصد أنّ طریقیّته مجعوله ؛ لأنّها لیست ذاتیّه له ؛ لوجود احتمال الخلاف. فالشارع یجعله طریقا إلی الواقع ؛ بإلغاء احتمال الخلاف ، کأنّه لم یکن ، فتتمّ بذلک طریقیّته الناقصه لیکون کالقطع فی الإیصال إلی الواقع. وهذا المعنی هو المجعول للشارع.

2. جهه وجوب متابعته : فحینما نقول : «إنّه حجّه» ، نقصد أنّ الشارع أمر بوجوب متابعه ذلک الظنّ ، والأخذ به ، أمرا مولویّا ؛ فینتزع من هذا الأمر أنّ هذا الظنّ موصل إلی الواقع ، ومنجّز له ؛ فیکون المجعول هذا الوجوب ، ویکون هذا معنی حجّیّه الظنّ.

وإذا کان هذا حال الظنّ فالقطع ینبغی أن یکون له أیضا هاتان الجهتان ، فنلاحظهما حینما نقول - مثلا - : «إنّ حجّیّته ذاتیّه» إمّا من جهه کونه طریقا بذاته ، وإمّا من جهه وجوب متابعته لذاته.

ولکن فی الحقیقه أنّ التعبیر بوجوب متابعه القطع لا یخلو عن مسامحه ظاهره ، منشؤها ضیق العباره عن المقصود ؛ إذ یقاس علی الظنّ. والسرّ فی ذلک واضح ؛ لأنّه لیس للقطع متابعه مستقلّه غیر الأخذ بالواقع المقطوع به ، فضلا عن أن یکون لهذه المتابعه وجوب مستقلّ غیر نفس وجوب الأخذ بالواقع المقطوع به - أی وجوب طاعه الواقع المنکشف بالقطع من وجوب ، أو حرمه ، أو نحوهما - ؛ إذ لیس وراء انکشاف الواقع شیء ینتظره الإنسان ، فإذا انکشف الواقع له فلا بدّ أن یأخذ به.

وهذه اللابدّیّه لابدّیّه عقلیّه (2) منشؤها أنّ القطع بنفسه طریق إلی الواقع ، وعلیه ، فیرجع

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 882


1- کالمحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 3 : 6.
2- هذه اللابدّیّه العقلیّه هی نفس وجوب الطاعه الذی هو وجوب عقلیّ ؛ لأنّه داخل فی الآراء المحموده التی تتطابق علیها آراء العقلاء بما هم عقلاء ، کما شرحناه فی الجزء الثانی (* راجع المقصد الثانی : 244 - 245.) - منه قدس سره -.

التعبیر بوجوب متابعه القطع إلی معنی کون القطع بنفسه طریقا إلی الواقع ، وأنّ نفسه نفس انکشاف الواقع ، فالجهتان فیه جهه واحده فی الحقیقه.

وهذا هو السرّ فی تعلیل الشیخ الأعظم الأنصاریّ رحمه الله لوجوب متابعته بکونه (1) طریقا بذاته ، ولم یتعرّض فی التعلیل لنفس الوجوب. ومن أجل هذا رکز البحث کلّه علی طریقیّته الذاتیّه.

ویظهر لنا - حینئذ - أنّه لا معنی لأن یقال فی تعلیل حجّیّته الذاتیّه : «إنّ وجوب متابعته أمر ذاتیّ له».

وإذا اتّضح ما تقدّم وجب علینا توضیح معنی کون القطع طریقا ذاتیّا ، وهو کلّ البحث عن حجّیّه القطع ، وما وراءه من الکلام فکلّه فضول ، وعلیه فنقول :

تقدّم أنّ القطع حقیقته انکشاف الواقع ؛ لأنّه حقیقه نوریّه محضه لا غطش (2) فیها ، ولا احتمال للخطإ یرافقها ؛ فالعلم نور لذاته [و] نور لغیره ، فذاته نفس الانکشاف (3) لا أنّه شیء له الانکشاف. (4)

وقد عرفتم فی مباحث الفلسفه أنّ الذات أو الذاتیّ یستحیل جعله بالجعل التألیفیّ ؛ (5) لأنّ جعل شیء لشیء إنّما یصحّ أن یفرض فیما یمکن فیه التفکیک بین المجعول والمجعول له. وواضح أنّه یستحیل التفکیک بین الشیء وذاته - أی بین الشیء ونفسه - وکذا بینه وبین ذاتیّاته. وهذا معنی قولهم المشهور : «الذاتیّ لا یعلّل» (6) وإنّما المعقول من

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 883


1- أی القطع. واختلفت کلمات المتأخّرین فی معنی وجوب متابعه القطع ، فراجع الحاشیه علی الرسائل «للمحقّق الخراسانیّ» : 4 ؛ نهایه الدرایه 2 : 31 ؛ نهایه الأفکار 3 : 7 ؛ فوائد الأصول 3 : 6.
2- الغطش : الظلمه.
3- کما قال به المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 3 : 6 - 7 ، والمحقّق الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 2 : 31 ، والعلاّمه العراقیّ فی نهایه الأفکار 3 : 6.
4- کما یظهر من کلام المحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 297.
5- اعلم أنّ الجعل قسمان : الأوّل : الجعل البسیط وهو مفاد «کان» التامّه ، أی جعل الشیء وإیجاده ، کجعل الإنسان. الثانی : الجعل التألیفیّ وهو مفاد «کان» الناقصه ، أی جعل الشیء شیئا ، کجعل الإنسان کاتبا.
6- کما قال الحکیم السبزواریّ : «ذاتیّ شیء لم یکن معلّلا». شرح المنظومه (قسم المنطق) : 29.

جعل القطع هو جعله بالجعل البسیط ، أی خلقه وإیجاده.

وعلیه ، فلا معنی لفرض جعل الطریقیّه للقطع جعلا تألیفیّا ، بأیّ نحو فرض للجعل ، سواء کان جعلا تکوینیّا أم جعلا تشریعیّا ؛ فإنّ ذلک مساوق لجعل القطع لنفس القطع ، وجعل الطریق لذات الطریق.

وعلی تقدیر التنزّل عن هذا والقول مع من قال : «إنّ القطع شیء له الطریقیّه والکاشفیّه عن الواقع» - کما وقع فی تعبیرات بعض الأصولیّین المتأخّرین عن الشیخ (1) - فعلی الأقلّ تکون الطریقیّه من لوازم ذاته ، التی لا تنفکّ عنه ، کالزوجیّه بالنسبه إلی الأربعه. ولوازم الذات کالذات یستحیل أیضا جعلها بالجعل التألیفیّ علی ما هو الحقّ ، وإنّما یکون جعلها بنفس جعل الذات جعلا بسیطا ، لا بجعل آخر وراء جعل الذات. وقد أوضحنا ذلک فی مباحث الفلسفه (2).

وإذا استحال جعل الطریقیّه للقطع استحال نفیها عنه ؛ لأنّه کما یستحیل جعل الذات ولوازمها یستحیل نفی الذات ولوازمها عنها ، وسلبها بالسلب التألیفیّ ؛ بل نحن إنّما نعرف استحاله جعل الذات والذاتیّ ولوازم الذات بالجعل التألیفیّ ؛ لأنّا نعرف أوّلا امتناع انفکاک الذات عن نفسها ، وامتناع انفکاک لوازمها عنها ، کما تقدّم بیانه.

علی أنّ نفی الطریقیّه عن القطع یلزم منه التناقض بالنسبه إلی القاطع وفی نظره ، فإنّه - مثلا - حینما یقطع بأنّ هذا الشیء واجب ، یستحیل علیه أن یقطع ثانیا بأنّ هذا القطع لیس طریقا موصلا إلی الواقع ؛ فإنّ معنی هذا أن یقطع ثانیا بأنّ ما قطع بأنّه واجب لیس بواجب مع فرض بقاء قطعه الأوّل علی حاله. وهذا تناقض بحسب نظر القاطع ووجدانه ، یستحیل أن یقع منه ، حتّی لو کان فی الواقع علی خطأ فی قطعه الأوّل ، ولا یصحّ هذا إلاّ إذا تبدّل قطعه وزال ، وهذا شیء آخر غیر ما نحن فی صدده.

والحاصل أنّ اجتماع القطعین بالنفی والإثبات محال ، کاجتماع النفی والإثبات ، بل یستحیل فی حقّه حتّی احتمال أنّ قطعه لیس طریقا إلی الواقع ؛ فإنّ هذا الاحتمال مساوق

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 884


1- منهم المحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 297.
2- راجع الفلسفه الإسلامیّه للمظفّر (الدرس الحادی عشر) : 31 ، 32.

لانسلاخ القطع عنده ، وانقلابه إلی الظنّ ، فما فرض أنّه قطع لا یکون قطعا ، وهو خلف محال.

وهذا الکلام لا ینافی أن یحتمل الإنسان ، أو یقطع أنّ بعض علومه علی الإجمال - غیر المعیّن فی نوع خاصّ ، ولا فی زمن من الأزمنه - کان علی خطأ ، فإنّه بالنسبه إلی کلّ قطع فعلیّ بشخصه لا یتطرّق إلیه الاحتمال بخطئه ، وإلاّ لو اتّفق له ذلک لانسلخ عن کونه قطعا جازما.

نعم ، لو احتمل خطأ أحد علوم محصوره ومعیّنه فی وقت واحد فإنّه لا بدّ أن ینسلخ کلّها عن کونها اعتقادا جازما ؛ فإنّ بقاء قطعه فی جمیعها وتطرّق احتمال خطأ واحد منها لا علی التعیین ، لا یجتمعان.

والخلاصه أنّ القطع یستحیل جعل الطریقیّه له [جعلا] تکوینیّا وتشریعیّا ، ویستحیل نفیها عنه ، مهما کان السبب الموجب له [ولو کان من خفقان جناح أو مرور هواء]. (1)

وعلیه ، فلا یعقل التصرّف فیه بأسبابه ، کما نسب ذلک إلی بعض الأخباریّین من حکمهم بعدم جواز الأخذ بالقطع إذا کان سببه من مقدّمات عقلیّه ، (2) وقد أشرنا إلی ذلک فی الجزء الثانی (3).

وکذلک لا یمکن التصرّف فیه من جهه الأشخاص ، بأن یعتبر قطع شخص ولا یعتبر قطع آخر ، کما قیل بعدم الاعتبار بقطع القطّاع (4) قیاسا علی کثیر الشکّ الذی حکم شرعا

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 885


1- ما بین المعقوفین موجود فی «س».
2- ولعلّ المراد من «بعض الأخباریّین» هو الشیخ الأمین الاسترآبادی فی الفوائد المدنیّه : 128 - 131 ، والعلاّمه البحرانیّ فی الحدائق الناضره 1 : 125 - 133. ولکن لم أعثر علی من نسبه إلیهم صریحا. والشیخ الأنصاریّ إنّما نقل النسبه إلیهم وقال : «وینسب إلی غیر واحد من أصحابنا الأخباریّین ...». بل المحقّق الخراسانیّ أنکر نسبته إلیهم ، وقال : «وإن نسب إلی بعض الأخباریّین أنّه لا اعتبار بما إذا کان بمقدّمات عقلیّه ، إلاّ أنّ مراجعه کلماتهم لا تساعد علی هذه النسبه ، بل تشهد بکذبها ...» راجع کلامهما فی فرائد الأصول 1 : 15 ، وکفایه الأصول : 311.
3- راجع الجزء الثانی : 247 - 248.
4- ککاشف الغطاء ، حیث قال : «وکذا من خرج عن العاده فی قطعه أو فی ظنّه فیلغو اعتبارهما فی حقّه». کشف الغطاء : 61.

بعدم الاعتبار بشکّه فی ترتّب أحکام الشکّ.

وکذلک ، لا یمکن التصرّف فیه من جهه الأزمنه ، ولا من جهه متعلّقه بأن یفرّق فی اعتباره بین ما إذا کان متعلّقه الحکم فلا یعتبر ، وبین ما إذا کان متعلّقه موضوع الحکم أو متعلّقه فیعتبر ؛ فإنّ القطع فی کلّ ذلک طریقیّته ذاتیّه غیر قابله للتصرّف فیها بوجه من الوجوه ، وغیر قابله لتعلّق الجعل بها نفیا وإثباتا. وإنّما الذی یصحّ ویمکن أن یقع فی الباب هو أن یلفت نظر الخاطئ فی قطعه إلی الخلل فی مقدّمات قطعه ، فإذا تنبّه إلی الخلل فی سبب قطعه فلا محاله أنّ قطعه سیتبدّل إمّا إلی احتمال الخلاف أو إلی القطع بالخلاف ، ولا ضیر فی ذلک ، وهذا واضح.

تمرینات «47»

التمرین الأوّل :

1. ما معنی قولهم : «حجیّه العلم ذاتیّه»؟

2. بیّن ما علّل به الشیخ وجوب متابعه القطع؟

3. ما هو منشأ المسامحه فی التعبیر بوجوب متابعه القطع؟

4. ما معنی کون القطع طریقا ذاتیّا؟ بیّن وجه استحاله جعل الطریقیّه للقطع ، ووجه استحاله نفیها عنه.

التمرین الثانی :

1. قال المصنّف : «وهذا الکلام فیه شیء من الغموض» بیّن وجه الغموض.

2. اذکر أقوال المتأخّرین فی معنی وجوب متابعه القطع.

3. اذکر الأقوال فی حقیقه القطع ، واذکر القول الراجح عند المصنّف.

4. ما الفرق بین الجعل التألیفی ، والجعل التشریعی؟

5. ما معنی قولهم : «الذاتی لا یعلّل»؟

6. اذکر ما نسب إلی بعض الأخباریّین فی الأخذ بالقطع ، واذکر وجه النظر فی هذه النسبه.

7. من هو القائل بعدم اعتبار قطع القطّاع؟

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 886

8. موطن حجّیّه الأمارات
اشاره

قد أشرنا فی مبحث الإجزاء (1) إلی أنّ جعل الطرق والأمارات یکون فی فرض التمکّن من تحصیل العلم ، وأحلنا بیانه إلی محلّه ، وهذا هو محلّه ، فنقول :

إنّ غرضنا من ذلک القول هو أنّنا إذ نقول : «إنّ الأماره حجّه» کخبر الواحد - مثلا - ، فإنّما نعنی أنّ تلک الأماره مجعوله حجّه مطلقا (2) ، أی إنّها فی نفسها حجّه مع قطع النظر عن کون الشخص - الذی قامت عنده تلک الأماره - متمکّنا من تحصیل العلم بالواقع أو غیر متمکّن منه ، فهی حجّه یجوز الرجوع إلیها لتحصیل الأحکام مطلقا ، حتی فی موطن یمکن فیه أن یحصل القطع بالحکم لمن قامت عنده الأماره - أی کان باب العلم بالنسبه إلیه مفتوحا -. فمثلا ، إذا قلنا بحجّیّه خبر الواحد فإنّا نقول : إنّه حجّه حتی فی زمان یسع المکلّف أن یرجع إلی المعصوم رأسا ، فیأخذ الحکم منه مشافهه علی سبیل الیقین ، فإنّه فی هذا الحال لو کان خبر الواحد حجّه یجوز للمکلّف أن یرجع إلیه ، ولا یجب علیه أن یرجع إلی المعصوم.

وعلی هذا ، فلا یکون موطن حجّیّه الأمارات خصوص مورد تعذّر حصول العلم ، أو امتناعه ، - أی لیس فی خصوص مورد انسداد باب العلم - بل الأعمّ من ذلک ، فیشمل حتی موطن التمکّن من تحصیل العلم وانفتاح بابه.

نعم ، مع حصول العلم بالواقع فعلا لا یبقی موضع للرجوع إلی الأماره ، بل لا معنی لحجّیّتها حینئذ ، لا سیّما مع مخالفتها للعلم ؛ لأنّ معنی ذلک انکشاف خطئها.

ومن هنا کان هذا الأمر موضع حیره الأصولیّین وبحثهم ؛ إذ للسائل - کما سیأتی - أن یسأل : کیف جاز أن تفرضوا صحّه الرجوع إلی الأمارات الظنّیّه مع انفتاح باب العلم بالأحکام ؛ إذ قد یوجب سلوکها تفویت الواقع عند خطئها؟! ولا یحسن من الشارع أن یأذن بتفویت الواقع مع التمکّن من تحصیله ، بل ذلک قبیح یستحیل فی حقّه.

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 887


1- راجع المقصد الثانی : 255.
2- هکذا فی «س». وهو الصحیح.

ولأجل هذا السؤال المحرّج سلک الأصولیّون عدّه طرق للجواب عنه ، وتصحیح جعل حجّیّه الأمارات. وسیأتی بیان هذه الطرق والصحیح منها فی المبحث (12) (1).

وغرضنا من ذکر هذا التنبیه هو أنّ هذا التصحیح شاهد علی ما أردنا الإشاره إلیه هنا ، من أنّ موطن حجّیّه الأمارات وموردها ما هو أعمّ من فرض التمکّن من تحصیل العلم وانفتاح بابه ومن فرض انسداد بابه.

ومن هنا نعرف وجه المناقشه فی استدلال بعضهم علی حجّیّه خبر الواحد ، بالخصوص بدلیل انسداد باب العلم ، کما صنع صاحب المعالم (2) ، فإنّه لمّا کان المقصود إثبات حجّیّه خبر الواحد فی نفسه - حتی مع فرض انفتاح باب العلم - لا یبقی معنی للاستدلال علی حجّیّته بدلیل الانسداد.

علی أنّ دلیل الانسداد إنّما یثبت به حجّیّه مطلق الظنّ من حیث هو ظنّ - کما سیأتی بیانه (3) - ، فلا یثبت به حجّیّه ظنّ خاصّ بما هو ظنّ خاصّ.

نعم ، استدلّ بعضهم (4) علی حجّیّه خبر الواحد بدلیل الانسداد الصغیر ، ولا یبعد صحّه ذلک ، ویعنون به انسداد باب العلم فی خصوص الأخبار التی بأیدینا التی نعلم علی الإجمال بأنّ بعضها موصل إلی الواقع ومحصّل له ، ولا یتمیّز الموصل إلی الواقع من غیره ، مع انحصار السنّه فی هذه الأخبار التی بأیدینا ؛ وحینئذ نلتجئ إلی الاکتفاء بما یفید الظنّ والاطمئنان من هذه الأخبار ، وهذا ما نعنیه بخبر الواحد.

والفرق بین دلیل الانسداد الکبیر والصغیر (5) أنّ الکبیر هو انسداد باب العلم فی جمیع

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 888


1- یأتی فی الصفحه : 397.
2- معالم الدین : 211.
3- یأتی فی المبحث الآتی.
4- ولعلّه هو الشیخ الأعظم الأنصاریّ فی البحث عن حجّیّه کلام اللغوی فی فرائد الأصول 1 : 76. ولکن أجاب عنه فی البحث عن حجّیّه خبر الواحد فی فرائد الأصول 1 : 172 - 173.
5- وقد یقرّر الفرق بینهما بوجوه أخر : منها : ما اختاره المحقّق النائینیّ ، وحاصله أنّ استفاده الحکم الشرعیّ من الخبر تتوقّف علی أمور : الأوّل : العلم بصدور الخبر. الثانی : العلم بجهه صدوره. الثالث : کون الخبر ظاهرا فی المعنی المنطبق علیه. الرابع : حجیّه الظهور. والفرق بین الانسداد الکبیر والانسداد الصغیر هو أنّ مقدّمات الانسداد الکبیر إنّما تجری فی نفس الأحکام لیستنتج منها حجیّه مطلق الظنّ فیها ، وأمّا مقدّمات الانسداد الصغیر فهی إنّما تجری فی بعض ما یتوقّف علیه استنباط الحکم من الروایه من إحدی الجهات الأربع المتقدّمه لیستنتج منها حجیّه مطلق الظنّ فی خصوص الجهه التی انسدّ باب العلم فیها. ومنها : ما اختاره المحقّق العراقیّ ، فإنّه قال - تعلیقا علی کلام المحقّق النائینیّ - : «أقول : میزان الکبر والصغر فی باب الانسداد کبر دائره العلم الإجمالیّ وصغرها بنحو لا یلزم محذور فی ترک العمل فی هذه الدائره لو لا العلم المخصوص بها من ناحیه العلم الکبیر ...». راجع عن کلامهما فوائد الأصول 3 : 197.

الأحکام من جهه السنّه وغیرها ، والصغیر هو انسداد باب العلم [من جهه] السنّه مع انفتاح باب العلم فی الطرق الأخری ، والمفروض أنّه لیس لدینا إلاّ هذه الأخبار التی لا یفید أکثرها العلم ، وبعضها حجّه قطعا وموصل إلی الواقع.

تمرینات «48»

التمرین الأوّل :

1. ما هو موطن حجیّه الأمارات؟

2. بیّن وجه المناقشه فی استدلال صاحب المعالم علی حجیّه خبر الواحد بدلیل الانسداد.

3. بیّن استدلال الشیخ الأنصاری علی حجیّه خبر الواحد بدلیل الانسداد الصغیر.

4. ما الفرق بین دلیل الانسداد الکبیر والصغیر؟

التمرین الثانی :

1. ما هو رأی المحقّق النائینیّ فی الفرق بین الانسداد الکبیر والصغیر؟ وما هو رأی المحقّق العراقی فی ذلک؟

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 889

9. الظنّ الخاصّ و الظنّ المطلق

تکرّر منّا التعبیر بالظنّ الخاصّ والظنّ المطلق ، وهو اصطلاح للأصولیّین المتأخّرین ، فینبغی بیان ما یعنون بهما ، فنقول :

1. یراد من الظنّ الخاصّ کلّ ظنّ قام دلیل قطعیّ علی حجّیّته واعتباره بخصوصه غیر دلیل الانسداد الکبیر.

وعلیه ، فیکون المراد منه الأماره التی هی حجّه مطلقا ، حتی مع انفتاح باب العلم ، ویسمّی أیضا «الطریق العلمیّ» ، نسبه إلی العلم باعتبار قیام العلم علی حجّیّته ، کما تقدّم (1).

2. یراد من الظنّ المطلق کلّ ظنّ قام دلیل الانسداد الکبیر علی حجّیّته واعتباره ، فیکون المراد منه الأماره التی هی حجّه فی خصوص حاله انسداد باب العلم والعلمیّ ، أی انسداد باب نفس العلم بالأحکام ، وباب الطرق العلمیّه المؤدّیه إلیها.

ونحن فی هذا المختصر لا نبحث إلاّ عن الظنون الخاصّه فقط ، أمّا الظنون المطلقه فلا نتعرّض لها ؛ لثبوت حجّیّه جمله من الأمارات المغنیه عندنا عن فرض انسداد باب العلم والعلمیّ ، فلا تصل النوبه إلی هذا الفرض حتی نبحث عن دلیل الانسداد لإثبات حجّیّه مطلق الظنّ.

ولکن بعد أن انتهینا إلی هنا ینبغی ألاّ یخلو هذا المختصر من الإشاره إلی مقدّمات دلیل الانسداد علی نحو الاختصار ؛ تنویرا لذهن الطالب ، فنقول :

10. مقدّمات دلیل الانسداد

إنّ الدلیل المعروف ب- «دلیل الانسداد» یتألّف من مقدّمات أربع ، إذا تمّت یترتّب علیها حکم العقل بلزوم العمل بما قام علیه الظنّ فی الأحکام ، أیّ ظنّ کان ، عدا الظنّ الثابت فیه - علی نحو القطع - عدم جواز العمل به کالقیاس مثلا.

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 890


1- تقدّم فی المبحث السادس.

ونحن نذکر بالاختصار هذه المقدّمات :

1. المقدّمه الأولی : دعوی انسداد باب العلم والعلمیّ فی معظم أبواب الفقه فی عصورنا المتأخّره عن عصر أئمّتنا علیهم السلام. وقد علمت أنّ أساس المقدّمات کلّها هی هذه المقدّمه ، وهی دعوی قد ثبت عندنا عدم صحّتها ؛ لثبوت انفتاح باب الظنّ الخاصّ ، بل العلم فی معظم أبواب الفقه ، فانهار (1) هذا الدلیل من أساسه.

2. المقدّمه الثانیه : أنّه لا یجوز إهمال امتثال الأحکام الواقعیّه المعلومه إجمالا ، ولا یجوز طرحها فی مقام العمل. وإهمالها وطرحها یقع بفرضین : إمّا بأن نعتبر أنفسنا کالبهائم والأطفال لا تکلیف علینا ؛ وإمّا بأن نرجع إلی أصاله البراءه ، وأصاله عدم التکلیف فی کلّ موضع لا یعلم وجوبه وحرمته. وکلا الفرضین ضروریّ البطلان.

3. المقدّمه الثالثه : أنّه بعد فرض وجوب التعرّض للأحکام المعلومه إجمالا فإنّ الأمر لتحصیل فراغ الذمّه منها یدور بین حالات أربع ، لا خامسه لها :

أ : تقلید من یری انفتاح باب العلم.

ب : الأخذ بالاحتیاط فی کلّ مسأله.

ج : الرجوع إلی الأصل العملیّ الجاری فی کلّ مسأله ، من نحو البراءه ، والاحتیاط ، والتخییر والاستصحاب ، حسبما یقتضیه حال المسأله.

د : الرجوع إلی الظنّ فی کلّ مسأله فیها ظنّ بالحکم ، وفیما عداها یرجع إلی الأصول العملیّه.

ولا یصحّ الأخذ بالحالات الثلاث الأولی ، فتتعیّن الرابعه.

أمّا الأولی : - وهی تقلید الغیر فی انفتاح باب العلم - فلا یجوز ؛ لأنّ المفروض أنّ المکلّف یعتقد بالانسداد ، فکیف یصحّ له الرجوع إلی من یعتقد بخطئه وأنّه علی جهل؟!.

وأمّا الثانیه : - وهی الأخذ بالاحتیاط - فإنّه یلزم منه العسر والحرج الشدیدان ، بل یلزم اختلال النظام لو کلّف جمیع المکلّفین بذلک.

وأمّا الثالثه : - وهی الأخذ بالأصل الجاری - فلا یصحّ أیضا ؛ لوجود العلم الإجمالیّ

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 891


1- انفعال من (ه-. و. ر) أی : انهدم وسقط.

بالتکالیف ، ولا یمکن ملاحظه کلّ مسأله علی حده ، غیر منضمّه إلی غیرها من المسائل الأخری المجهوله الحکم. والحاصل أنّ وجود العلم الإجمالیّ بوجود المحرّمات والواجبات فی جمیع المسائل المشکوکه الحکم یمنع من إجراء أصل البراءه ، والاستصحاب ، ولو فی بعضها.

4. المقدّمه الرابعه : أنّه - بعد أن أبطلنا الرجوع إلی الحالات الثلاث - ینحصر الأمر فی الرجوع إلی الحاله الرابعه فی المسائل التی یقوم فیها الظنّ ، وفیها یدور الأمر بین الرجوع إلی الطرف الراجح فی الظنّ ، وبین الرجوع إلی الطرف المرجوح - أی الموهوم -. ولا شکّ فی أنّ الأخذ بطرف المرجوح ترجیح للمرجوح علی الراجح ، وهو قبیح عقلا.

وعلیه ، فیتعیّن الأخذ بالظنّ ما لم یقطع بعدم جواز الأخذ به ، کالقیاس ، وهو المطلوب.

وفی فرض الظنّ المقطوع بعدم حجیّته یرجع إلی الأصول العملیّه ، کما یرجع إلیها فی المسائل المشکوکه التی لا یقوم فیها ظنّ أصلا.

ولا ضیر حینئذ بالرجوع إلی الأصول العملیّه ؛ لانحلال العلم الإجمالیّ بقیام الظنّ فی معظم المسائل الفقهیّه إلی علم تفصیلیّ بالأحکام التی قامت علیها الحجّه ، وشکّ بدویّ فی الموارد الأخری ، فتجری فیها الأصول.

هذه خلاصه «مقدّمات دلیل الانسداد» ، وفیها أبحاث دقیقه ، طویله الذیل ، لا حاجه لنا بها ، (1) ویکفی عنها ما ذکرناه بالاختصار.

تمرینات «49»

1. ما المراد من الظن الخاصّ والظنّ المطلق؟

2. ما هی مقدّمات دلیل الانسداد؟

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 892


1- وإن شئت فراجع فوائد الأصول 3 : 225 - 321.
11. اشتراک الأحکام بین العالم و الجاهل
اشاره

قام إجماع الإمامیّه علی أنّ أحکام الله (تعالی) مشترکه بین العالم والجاهل بها ، أی إنّ حکم الله ثابت لموضوعه فی الواقع ، سواء علم به المکلّف أم لم یعلم ، فإنّه مکلّف به علی کلّ حال. فالصّلاه - مثلا - واجبه علی جمیع المکلّفین ، سواء علموا بوجوبها أم جهلوه ، فلا یکون العلم دخیلا فی ثبوت الحکم أصلا.

وغایه ما نقوله فی دخاله العلم فی التکلیف دخالته فی تنجّز الحکم التکلیفیّ ، بمعنی أنّه لا یتنجّز علی المکلّف علی وجه یستحقّ علی مخالفته العقاب إلاّ إذا علم به ، سواء کان العلم تفصیلیّا أو إجمالیّا (1) أو قامت لدیه حجّه معتبره علی الحکم تقوم مقام العلم.

فالعلم أو ما یقوم مقامه یکون - علی ما هو التحقیق - شرطا لتنجّز التکلیف ، لا علّه تامّه ؛ خلافا للشیخ الآخوند صاحب الکفایه قدس سره ؛ (2) فإذا لم یحصل العلم ولا ما یقوم مقامه بعد الفحص والیأس لا یتنجّز علیه التکلیف الواقعیّ ، یعنی لا یعاقب المکلّف لو وقع فی مخالفته عن جهل ، وإلاّ لکان العقاب علیه عقابا بلا بیان ، وهو قبیح عقلا ، وسیأتی إن شاء الله (تعالی) فی أصل البراءه شرح ذلک. (3)

وفی قبال هذا القول زعم من یری أنّ الأحکام إنّما تثبت لخصوص العالم بها ، أو من قامت عنده الحجّه ، فمن لم یعلم بالحکم ولم تقم لدیه الحجّه علیه لا حکم فی حقّه حقیقه وفی الواقع. (4)

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 893


1- سیأتی فی المقصد الرابع - إن شاء الله (تعالی) - مدی تأثیر العلم الإجمالیّ فی تنجّز الأحکام الواقعیّه. - منه قدس سره. (یأتی فی المقصد الرابع : 597).
2- لا یخفی أنّ المحقّق الخراسانیّ ذهب إلی أنّ العلم التفصیلیّ بالتکلیف الفعلیّ علّه تامّه لتنجّز التکلیف ، وأمّا : العلم الاجمالیّ فکان کالتفصیلی فی مجرّد الاقتضاء ، لا فی العلّیّه التامّه ، فیوجب التنجّز لو لم یمنع عن التنجّز دلیل ، وترخیص عقلیّ ، کما فی غیر المحصوره ، أو شرعیّ کما فی المحصوره. راجع کفایه الأصول : 297 و 313 - 314.
3- لم ینته الکتاب إلی أصل البراءه. وإن شئت فراجع فوائد الأصول 3 : 365.
4- هذا ما زعمه أکثر العامّه فراجع الإحکام فی أصول الأحکام (للآمدی) 1 : 215 ؛ نهایه السئول 1 : 315 ؛ المستصفی 1 : 83 ؛ فواتح الرحموت (المطبوع بهامش المستصفی 1 : 143).

ومن هؤلاء من یذهب إلی تصویب المجتهد ؛ إذ یقول : «إنّ کلّ مجتهد مصیب» (1). وسیأتی بیانه فی محلّه إن شاء الله (تعالی) فی هذا الجزء (2).

وعن الشیخ الأنصاریّ رحمه الله (3) ، وعن غیره أیضا - کصاحب الفصول رحمه الله (4) - : أنّ أخبارنا متواتره معنی فی اشتراک الأحکام بین العالم والجاهل. وهو کذلک. والدلیل علی هذا الاشتراک - مع قطع النظر عن الإجماع وتواتر الأخبار - واضح ، وهو أن نقول :

1. إنّ الحکم لو لم یکن مشترکا لکان مختصّا بالعالم به ؛ إذ لا یجوز أن یکون مختصّا بالجاهل به ، وهو واضح.

2. وإذا ثبت أنّه مختصّ بالعالم به فإنّ معناه تعلیق الحکم علی العلم به.

3. ولکن تعلیق الحکم علی العلم به محال ؛ لأنّه یلزم منه الخلف.

4. إذن یتعیّن أن یکون مشترکا بین العالم والجاهل.

بیان لزوم الخلف أنّه لو کان الحکم معلّقا علی العلم به ، کوجوب الصلاه - مثلا - ، فإنّه یلزم - بل هو نفس معنی التعلیق - عدم الوجوب لطبیعیّ الصلاه ؛ إذ الوجوب یکون حسب الفرض للصلاه المعلومه الوجوب بما هی معلومه الوجوب ، بینما أنّ تعلّق العلم بوجوب الصلاه لا یمکن فرضه إلاّ إذا کان الوجوب متعلّقا بطبیعیّ الصلاه. فما فرضناه متعلّقا بطبیعیّ الصلاه لم یکن متعلّقا بطبیعیّها ، بل بخصوص المعلومه الوجوب. وهذا هو الخلف المحال.

وببیان آخر فی وجه استحاله تعلیق الحکم علی العلم به ، نقول :

إنّ تعلیق الحکم علی العلم به یستلزم المحال ، وهو استحاله العلم بالحکم ، والذی یستلزم المحال محال ، فیستحیل نفس الحکم. وذلک لأنّه قبل حصول العلم لا حکم

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 894


1- وهذا مذهب جماعه من الأشاعره والمعتزله ، کالقاضی أبی بکر ، والشیخ الأشعریّ ، والجبّائی ، وابنه ، وأبی الهذیل ، راجع الإحکام (للآمدی) 4 : 246 ؛ فواتح الرحموت (المطبوع بهامش المستصفی 2 : 380).
2- یأتی فی المبحث الرابع عشر : 402 - 403.
3- فرائد الأصول 1 : 44.
4- راجع الفصول الغرویّه : 429. إلاّ أنّه لم یصرّح بتواتر الأخبار فی الاشتراک ، بل یظهر ذلک من بعض کلماته ، فراجع کلماته فی الفصول : 427 - 433.

- حسب الفرض - فإذا أراد أن یعلم ، یعلم بما ذا؟ فلا یعقل حصول العلم لدیه بغیر متعلّق مفروض الحصول ، وإذا استحال حصول العلم استحال حصول الحکم المعلّق علیه ؛ لاستحاله ثبوت الحکم بدون موضوعه. وهو واضح.

وعلی هذا ، فیستحیل تقیید الحکم بالعلم به. وإذا استحال ذلک ، تعیّن أن یکون الحکم مشترکا بین العالم والجاهل ، - أی [القول] بثبوته واقعا فی صورتی العلم والجهل - ، وإن کان الجاهل القاصر معذورا ، أی إنّه لا یعاقب علی المخالفه. وهذا شیء آخر غیر نفس عدم ثبوت الحکم فی حقّه.

ولکنّه قد یستشکل فی استکشاف اشتراک الأحکام من هذا الدلیل بما تقدّم منّا فی الجزء الأوّل (1) ، من أنّ الإطلاق والتقیید متلازمان فی مقام الإثبات ؛ لأنّهما من قبیل العدم والملکه ، فإذا استحال التقیید فی مورد استحال معه الإطلاق أیضا. فکیف - إذن - نستکشف اشتراک الأحکام من إطلاق أدلّتها لامتناع تقییدها بالعلم؟! ، والإطلاق کالتقیید محال بالنسبه إلی قید العلم فی أدلّه الأحکام.

وقد أصرّ شیخنا النائینیّ رحمه الله علی امتناع الإطلاق فی ذلک ، وقال - بما محصّله - : إنّه لا یمکن أن نحکم بالاشتراک من نفس أدلّه الأحکام ، بل لا بدّ لإثباته من دلیل آخر سمّاه «متمّم الجعل» ، علی أن یکون الاشتراک من باب «نتیجه الإطلاق» ، کاستفاده تقیید الأمر العبادیّ بقصد الامتثال من دلیل ثان متمّم للجعل ، علی أن یکون ذلک من باب «نتیجه التقیید» ، وکاستفاده تقیید وجوب الجهر ، والإخفات ، والقصر ، والإتمام بالعلم بالوجوب من دلیل آخر متمّم للجعل ، علی أن یکون ذلک أیضا من باب «نتیجه التقیید».

وقال - بما خلاصته - : «یمکن استفاده الإطلاق فی المقام من الأدلّه التی ادّعی الشیخ الأنصاریّ تواترها ، فتکون هی المتمّمه للجعل». (2)

أقول : ویمکن الجواب عن الإشکال المذکور - بما محصّله - : إنّ هذا الکلام صحیح لو کانت استفاده اشتراک الأحکام متوقّفه علی إثبات إطلاق أدلّتها بالنسبه إلی العالم بها ،

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 895


1- راجع المقصد الأوّل : 86 و 184.
2- انتهی محصّل کلام المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 3 : 11 - 12.

غیر أنّ المطلوب الذی ینفعنا هو نفس عدم اختصاص الأحکام بالعالم علی نحو السالبه المحصّله ، فیکون التقابل بین اشتراک الأحکام واختصاصها بالعالم من قبیل تقابل السلب والإیجاب ، لا من باب تقابل العدم والملکه ؛ لأنّ المراد من الاشتراک نفس عدم الاختصاص بالعالم.

وهذا السلب یکفی فی استفادته من أدلّه الأحکام نفس إثبات امتناع الاختصاص ، ولا یحتاج إلی مئونه (1) زائده لإثبات الإطلاق ، أو إثبات نتیجه الإطلاق بمتمّم الجعل من إجماع أو أدلّه أخری ؛ لأنّه من نفس امتناع التقیید نعلم أنّ الحکم مشترک ، لا یختصّ بالعالم.

نعم ، یتمّ ذلک الإشکال لو کان امتناع التقیید لیس إلاّ من جهه بیانیّه ، وفی مرحله الإنشاء فی دلیل نفس الحکم ، وإن کان واقعه یمکن أن یکون مقیّدا ، أو مطلقا ، مع قطع النظر عن أدائه باللفظ ؛ فإنّه - حینئذ - لا یمکن بیانه بنفس دلیله الأوّل ، فنحتاج إلی استکشاف الواقع المراد من دلیل آخر ، نسمّیه «متمّم الجعل» : ولأجل ذلک نسمّیه ب- «المتمّم للجعل» ، فتحصل لنا نتیجه الإطلاق أو نتیجه التقیید ، من دون أن یحصل تقیید أو إطلاق المفروض أنّهما مستحیلان ، کما کان الحال فی تقیید الوجوب بقصد الامتثال فی الواجب التعبّدیّ.

أمّا لو کان نفس الحکم واقعا - مع قطع النظر عن أدائه بأیّه عباره کانت ، کما فیما نحن فیه - یستحیل تقییده ، سواء أدّی ذلک ببیان واحد ، أو ببیانین ، أو بألف بیان ؛ فإنّ واقعه لا محاله ینحصر فی حاله واحده ، وهو أن یکون فی نفسه شاملا لحالتی وجود القید المفروض وعدمه.

وعلیه ، فلا حاجه فی مثله إلی استکشاف الاشتراک من نفس إطلاق دلیله الأوّل ، ولا من دلیل ثان متمّم للجعل. ولا نمانع أن نسمّی ذلک «نتیجه الإطلاق» إذا حلا لکم هذا التعبیر.

ویبقی الکلام - حینئذ - فی وجه تقیید وجوب الجهر ، والإخفات ، والقصر ، والإتمام

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 896


1- مئونه ومئونه بمعنی.

بالعلم ، مع فرض امتناعه ، حتی بمتمّم الجعل ، والمفروض أنّ هذا التقیید ثابت فی الشریعه ، فکیف تصحّحون ذلک؟! فنقول :

إنّه لمّا امتنع تقیید الحکم بالعلم فلا بدّ أن نلتمس توجیها لهذا الظاهر من الأدلّه ، وینحصر التوجیه فی أن نفرض أن یکون هذا التقیید من باب إعفاء الجاهل بالحکم فی هذین الموردین عن الإعاده ، والقضاء ، وإسقاطهما عنه ، اکتفاء بما وقع ، کإعفاء الناسی ، وإن کان الوجوب واقعا غیر مقیّد بالعلم. والإعاده والقضاء بید الشارع رفعهما ووضعهما.

ویشهد لهذا التوجیه أنّ بعض الروایات - فی البابین - عبّرت بسقوط الإعاده عنه ، کالروایه عن أبی جعفر علیه السلام فیمن صلّی فی السفر أربعا : «إن کان قرئت علیه آیه التقصیر (1) ، وفسّرت له فصلّی أربعا أعاد ، وإن لم یکن قرئت علیه ، ولم یعلمها فلا إعاده». (2)

تمرینات «50»

1. اذکر أقوال العلماء فی اشتراک الأحکام ، وعدمه.

2. ما الدلیل علی الاشتراک - بعد الإجماع وتواتر الأخبار -؟ واذکر الجواب عن الإشکال الذی قد یرد علیه.

3. ما هو مراد العلاّمه النائینی من دلیل متمّم الجعل؟

4. ما هو التوجیه فی تقیید وجوب الجهر والإخفات ، والقصر والإتمام بالعلم؟

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 897


1- وهی قوله (تعالی) : (وَإِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا ....) النساء (4) الآیه : 101.
2- وسائل الشیعه 5 : 531 ، الباب 17 من أبواب صلاه المسافر ، الحدیث 4. هذا فی باب القصر والإتمام. وأمّا : فی باب الجهر والإخفات ، کروایه أخری عن أبی جعفر علیه السلام فی رجل جهر فیما لا ینبغی الإجهار فیه ، وأخفی فیما لا ینبغی الإخفاء فیه : «... فإن فعل ذلک ناسیا ، أو ساهیا ، ولا یدری فلا شیء علیه ، وقد تمّت صلاته». راجع وسائل الشیعه 4 : 766 ، الباب 26 من أبواب القراءه ، الحدیث 1.
12. تصحیح جعل الأماره

بعد ما ثبت أنّ جعل الأماره یشمل فرض انفتاح باب العلم - مع ما ثبت من اشتراک الأحکام بین العالم والجاهل - تنشأ «شبهه عویصه» فی صحّه جعل الأماره قد أشرنا إلیها فیما سبق ، (1) وهی أنّه فی فرض التمکّن من تحصیل الواقع والوصول إلیه کیف جاز أن یأذن الشارع باتّباع الأماره الظنّیه ، وهی - حسب الفرض - تحتمل الخطأ المفوّت للواقع ، والإذن فی تفویته قبیح عقلا ؛ لأنّ الأماره لو کانت دالّه علی جواز الفعل - مثلا - وکان الواقع هو الوجوب أو الحرمه ، فإنّ الإذن باتّباع الأماره - فی هذا الفرض - یکون إذنا بترک الواجب ، أو فعل الحرام ، مع أنّ الفعل لا یزال باقیا علی وجوبه الواقعیّ ، أو حرمته الواقعیّه ، مع تمکّن المکلّف من الوصول إلی معرفه الواقع حسب الفرض ، ولا شکّ فی قبح ذلک من الحکیم؟!

وهذه الشبهه هی التی ألجأت بعض الأصولیّین إلی القول بأنّ الأماره مجعوله علی نحو «السببیّه» (2) ، إذ عجزوا عن تصحیح جعل الأماره علی نحو «الطریقیّه» التی هی الأصل فی الأماره علی ما سیأتی شرح ذلک قریبا. (3)

والحقّ معهم ؛ إذا نحن عجزنا عن تصحیح جعل الأماره علی نحو الطریقیّه ؛ لأنّ المفروض أنّ الأماره قد ثبتت حجّیّتها قطعا ، فلا بدّ أن یفرض - حینئذ - فی قیام الأماره ، أو فی اتّباعها مصلحه یتدارک بها ما یفوت من مصلحه الواقع علی تقدیر خطئها ، حتی لا یکون إذن الشارع بتفویت الواقع قبیحا ، ما دام أنّ تفویته له یکون لمصلحه أقوی وأجدی (4) أو مساویه لمصلحه الواقع ، فینشأ علی طبق مؤدّی الأماره حکم ظاهریّ بعنوان أنّه الواقع ، إمّا أن یکون مماثلا للواقع عند الإصابه ، أو مخالفا له عند الخطأ.

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 898


1- راجع الصفحه : 386.
2- وهذا منسوب إلی بعض الإمامیّه ، کما فی فوائد الأصول 4 : 758.
3- سیأتی فی المبحث الآتی.
4- الأجدی أی الأنفع.

ونحن - بحمد الله (تعالی) - نری أنّ الشبهه یمکن دفعها علی تقدیر الطریقیّه ، فلا حاجه إلی فرض السببیّه.

والوجه فی دفع الشبهه أنّه بعد أن فرضنا أنّ القطع قام علی أنّ الأماره الکذائیّه ، کخبر الواحد حجّه یجوز اتّباعها مع التمکّن من تحصیل العلم ، فلا بدّ أن یکون الإذن من الشارع - العالم بالحقائق الواقعیّه - لأمر علم به ، وغاب عنّا علمه. ولا یخرج هذا الأمر عن أحد شیئین ، لا ثالث لهما ، وکلّ منهما جائز عقلا ، لا مانع منه :

1. أن یکون قد علم بأنّ إصابه الأماره للواقع مساویه لإصابه العلوم التی تتّفق للمکلّفین ، أو أکثر منها ، بمعنی أنّ العلوم التی یتمکّن المکلّفون من تحصیلها یعلم الشارع بأنّ خطأها سیکون مساویا لخطأ الأماره المجعوله ، أو أکثر خطأ منها.

2. أن یکون قد علم بأنّ فی عدم جعل أمارات خاصّه لتحصیل الأحکام ، والاقتصار علی العلم ، تضییقا علی المکلّفین ومشقّه علیهم ، (1) لا سیّما بعد أن کانت تلک الأمارات قد اعتادوا سلوکها والأخذ بها فی شئونهم الخاصّه وأمورهم الدنیویّه ، وبناء العقلاء کلّهم کان علیها.

وهذا الاحتمال الثانی قریب إلی التصدیق جدّا ؛ فإنّه لا نشکّ فی أنّ تکلیف کلّ واحد من الناس بالرجوع إلی المعصوم أو الأخبار المتواتره فی تحصیل جمیع الأحکام أمر ، فیه ما لا یوصف من الضیق والمشقّه ، لا سیّما أنّ ذلک علی خلاف ما جرت علیه طریقتهم فی معرفه ما یتعلّق بشئونهم الدنیویّه.

وعلیه ، فمن القریب - جدّا - أنّ الشارع إنّما رخّص فی اتّباع الأمارات الخاصّه لغرض تسهیل الأخذ بأحکامه ، والوصول إلیها. ومصلحه التسهیل من المصالح النوعیّه المتقدّمه فی نظر الشارع علی المصالح الشخصیّه التی قد تفوت أحیانا علی بعض المکلّفین عند العمل بالأماره لو أخطأت. وهذا أمر معلوم من طریقه الشریعه الإسلامیّه التی بنیت فی تشریعها علی التیسیر والتسهیل. (2)

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 899


1- قوله : «تضییقا ...» اسم أنّ ، وقوله : «ومشقّه علیهم» عطف علیه.
2- ویدلّ علیه قوله (تعالی) : (یُرِیدُ اللهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ.) البقره (2) الآیه : 185.

وعلی التقدیرین والاحتمالین ؛ فإنّ الشارع فی إذنه باتّباع الأماره - طریقا إلی الوصول إلی الواقع من أحکامه - لا بدّ أن یفرض فیه أنّه قد تسامح فی التکالیف الواقعیّه عند خطأ الأماره - أی إنّ الأماره تکون معذّره للمکلّف ، فلا یستحقّ العقاب فی مخالفه الحکم ، کما لا یستحقّ ذلک عند المخالفه فی خطأ القطع - ، لا أنّه بقیام الأماره یحدث حکم آخر ثانویّ ، بل شأنها فی هذه الجهه شأن القطع ، بلا فرق.

ولذا ، إنّ الشارع - فی الموارد التی یرید فیها المحافظه علی تحصیل الواقع علی کلّ حال - أمر باتّباع الاحتیاط ، ولم یکتف بالظنون فیها ، وذلک کموارد الدماء ، والفروج.

13. الأماره طریق أو سبب؟

قد أشرنا فی البحث السابق إلی مذهبی السببیّه والطریقیّه فی الأماره ، وقد عقدنا هذا البحث لبیان هذا الخلاف ؛ فإنّ ذلک من الأمور التی وقعت أخیرا موضع البحث ، والردّ والبدل عند الأصولیّین ، فاختلفوا فی أنّ الأماره هل هی حجّه مجعوله علی نحو الطریقیّه ، أو أنّها حجّه مجعوله علی نحو السببیّه ، أی إنّها طریق أو سبب؟

والمقصود من کونها «طریقا» أنّها مجعوله لتکون موصله فقط إلی الواقع للکشف عنه ؛ فإن أصابته فإنّه یکون منجّزا بها وهی منجّزه له ، وإن أخطأته فإنّها حینئذ تکون صرف معذّره للمکلّف فی مخالفه الواقع.

والمقصود من کونها «سببا» أنّها تکون سببا لحدوث مصلحه فی مؤدّاها تقاوم تفویت مصلحه الأحکام الواقعیّه علی تقدیر الخطأ ، فینشئ الشارع حکما ظاهریّا علی طبق ما أدّت إلیه الأماره.

والحقّ أنها مأخوذه علی نحو «الطریقیّه». (1)

والسرّ فی ذلک واضح بعد ما تقدّم ؛ فإنّ القول بالسببیّه - کما قلنا - مترتّب علی القول بالطریقیّه ، یعنی أنّ منشأ قول من قال بالسببیّه هو العجز عن تصحیح جعل الطرق علی

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 900


1- وهذا ما ذهب إلیه کثیر من المتأخّرین ، منهم : المحقّق الخراسانیّ فی الکفایه : 499 ، والمحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 3 : 108 ، والمحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 4 (القسم الأوّل) : 111.

نحو الطریقیّه ، فیلتجئ إلی فرض السببیّه.

أمّا : إذا أمکن تصحیح الطریقیّه فلا یبقی دلیل علی السببیّه ، ویتعیّن کون الأماره طریقا محضا ؛ لأنّ الطریقیّه هی الأصل فیها.

ومعنی أنّ الطریقیّه هی الأصل أنّ طبع الأماره - لو خلّیت ونفسها - یقتضی أن تکون طریقا محضا إلی مؤدّاها ؛ لأنّ لسانها التعبیر عن الواقع ، والحکایه والکشف عنه ؛ علی أنّ العقلاء إنّما یعتبرونها ، ویستقرّ بناؤهم علیها ، لأجل کشفها عن الواقع ، ولا معنی لأن یفرض فی بناء العقلاء أنّه علی نحو السببیّه ، وبناء العقلاء هو الأساس الأوّل فی حجّیّه الأماره ، کما سیأتی. (1)

نعم ، إذا منع مانع عقلیّ من فرض الأماره طریقا من جهه الشبهه المتقدّمه أو نحوها ، فلا بدّ أن تخرج علی خلاف طبعها ، ونلتجئ إلی فرض السببیّه.

ولمّا کنّا دفعنا الشبهه فی جعلها علی نحو الطریقیّه فلا تصل النوبه إلی التماس دلیل علی سببیّتها ، أو طریقیّتها ؛ إذ لا موضع للتردید والاحتمال لنحتاج إلی الدلیل ، هذا.

وقد یلتمس الدلیل علی السببیّه من نفس دلیل حجّیّه الأماره ، بأن یقال : إنّ دلیل الحجّیّه لا شکّ أنّه یدلّ علی وجوب اتّباع الأماره. ولمّا کانت الأحکام تابعه لمصالح ومفاسد فی متعلّقاتها فلا بدّ أن تکون فی اتّباع الأماره مصلحه تقتضی وجوب اتّباعها ، وإن کانت علی خطأ فی الواقع. وهذه هی السببیّه بعینها.

أقول : والجواب عن ذلک واضح ؛ فإنّا نسلّم أنّ الأحکام تابعه للمصالح والمفاسد ، ولکن لا یلزم فی المقام أن تکون فی نفس اتّباع الأماره مصلحه ، بل یکفی أن ینبعث الوجوب من نفس مصلحه الواقع ، فیکون جعل وجوب اتّباع الأماره لغرض تحصیل مصلحه الواقع ، بل یجب أن یکون الحال فیها کذلک ؛ لأنّه لا شکّ أنّ الغرض من جعل الأماره هو الوصول بها إلی الواقع ، فالمحافظه علی الواقع والوصول إلیه هو الباعث علی جعل الأماره ؛ لغرض تنجیزه وتحصیله ، فیکون الأمر باتّباع الأماره طریقا إلی تحصیل الواقع.

ولذا نقول : إذا لم تصب الواقع لا تکلیف هناک ، ولا تدارک لما فات من الواقع ، وما هی

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 901


1- یأتی فی الصفحه : 446 - 447 من هذا الجزء.

إلاّ المعذّریّه فی مخالفته ، ورفع العقاب علی المخالفه ، لا أکثر ، وهذه المعذّریّه یقتضیها نفس الرخصه فی اتّباع الأماره التی قد تخطأ.

وعلی هذا ، فلیس لهذا الأمر الطریقیّ المتعلّق باتّباع الأماره - بما هو أمر طریقیّ - مخالفه ، ولا موافقه ؛ لأنّه فی الحقیقه لیس فیه جعل للداعی إلی الفعل الذی هو مؤدّی الأماره مستقلاّ عن الأمر الواقعیّ ؛ وإنّما هو جعل للأماره ؛ منجّزه للأمر الواقعیّ ، فهو موجب لدعوه الأمر الواقعیّ ، فلا بعث حقیقیّ فی مقابل البعث الواقعیّ ، فلا تکون له مصلحه إلاّ مصلحه الواقع ، ولا طاعه غیر طاعه الواقع. إذ لا بعث فیه إلاّ بعث الواقع.

14. المصلحه السلوکیّه

ذهب الشیخ الأنصاریّ قدس سره (1) إلی فرض المصلحه السلوکیّه فی الأمارات ؛ لتصحیح جعلها - کما تقدّمت الإشاره إلی ذلک فی مبحث الإجزاء (2) - ، وحمل علیه کلام الشیخ الطوسیّ فی «العدّه» (3) والعلاّمه فی «النهایه». (4)

وإنّما ذهب إلی هذا الفرض ؛ لأنّه لم یتمّ عنده تصحیح جعل الأماره علی نحو الطریقیّه المحضه ، ووجد أیضا أنّ القول بالسببیّه المحضه یستلزم القول بالتصویب المجمع علی بطلانه عند الإمامیّه ، (5) ، فسلک طریقا وسطا ، لا یذهب به إلی الطریقیّه المحضه ، ولا إلی السببیّه المحضه ، وهو أن یفرض المصلحه فی نفس سلوک الأماره وتطبیق العمل علی ما أدّت إلیه ، وبهذه المصلحه یتدارک ما یفوت من مصلحه الواقع عند الخطأ ؛ فتکون الأماره من ناحیه لها شأن الطریقیّه إلی الواقع ، ومن ناحیه أخری لها شأن السببیّه.

وغرضه من فرض المصلحه السلوکیّه أنّ نفس سلوک طریق الأماره والاستناد إلیها فی العمل بمؤدّاها فیه مصلحه تعود لشخص المکلّف ، یتدارک بها ما یفوته من مصلحه

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 902


1- فرائد الأصول 1 : 42.
2- راجع المقصد الثانی : 257 - 258.
3- العدّه 1 : 25 - 27.
4- نهایه الأصول للعلاّمه الحلّی ، مخطوط.
5- کما فی فوائد الأصول 3 : 95 ، و 4 : 758.

الواقع عند الخطأ ، من دون أن تحدث فی نفس المؤدّی - أی فی ذات الفعل والعمل - مصلحه ، حتی تستلزم إنشاء حکم آخر غیر الحکم الواقعیّ علی طبق ما أدّت إلیه الأماره الذی هو نوع من التصویب. (1)

قال رحمه الله فی رسائله فیما قال : «ومعنی وجوب العمل علی طبق الأماره وجوب ترتیب أحکام الواقع علی مؤدّاها ، من دون أن تحدث فی الفعل مصلحه علی تقدیر مخالفه الواقع». (2)

ولا ینبغی أن یتوهّم أنّ القول بالمصلحه السلوکیّه هو نفس ما ذکرناه فی أحد وجهی تصحیح الطریقیّه من فرض مصلحه التسهیل ؛ لأنّ الغرض من القول بالمصلحه السلوکیّه أن تحدث مصلحه فی سلوک الأماره ، تعود تلک المصلحه لشخص المکلّف لتدارک ما یفوته من مصلحه الواقع ، بینما أنّ غرضنا من مصلحه التسهیل مصلحه نوعیّه قد لا تعود لشخص من قامت عنده الأماره ، وتلک المصلحه النوعیّه مقدّمه فی مقام المزاحمه عند الشارع علی مصلحه الواقع التی قد تفوت علی شخص المکلّف.

وإذا اتّضح الفرق بینهما ، نقول : إنّ القول بالمصلحه السلوکیّه وفرضها یأتی بالمرتبه الثانیه للقول بمصلحه التسهیل ، یعنی : أنّه إذا لم تثبت عندنا مصلحه التسهیل ، أو قلنا بعدم تقدیم المصلحه النوعیّه علی المصلحه الشخصیّه ، ولم یصح عندنا أیضا احتمال مساواه خطأ الأمارات للعلوم فإنّا نلتجئ إلی ما سلکه الشیخ من المصلحه السلوکیّه ؛ إذا استطعنا تصحیحها ؛ فرارا من الوقوع فی التصویب الباطل.

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 903


1- إنّ التصویب الباطل - علی ما بیّنه الشیخ - علی نحوین : الأوّل : ما ینسب إلی الأشاعره ، وهو أن یفرض أن لا حکم ثابتا فی نفسه یشترک فیه العالم والجاهل ، بل الشارع ینشئ أحکامه علی طبق ما تؤدّی إلیه آراء المجتهدین. الثانی : ما ینسب إلی المعتزله ، وهو أن تکون هناک أحکام واقعیّه ثابته فی نفسها ، یشترک فیها العالم والجاهل ، ولکنّ لرأی المجتهد أثرا فی تبدّل عنوان موضوع الحکم أو متعلّقه ، فتحدث علی وفق ما أدّی إلیه رأیه مصلحه غالبه علی مصلحه الواقع ، فینشئ الشارع أحکاما ظاهریّه ثانویّه ، غیر الأحکام الواقعیّه. وهذا المعنی من التصویب ترجع إلیه السببیّه المحضه. وإنّما کان هذا تصویبا باطلا ؛ لأنّ معناه خلوّ الواقع عن الحکم حین قیام الأماره علی خلافه. - منه قدس سره -.
2- هذا نصّ کلامه علی ما فی بعض نسخ فرائد الأصول ، کما فی فرائد الأصول (المحشّی) : 28. وفی المطبوع حدیثا هکذا : «ومعنی الأمر بالعمل علی طبق الأماره الرخصه فی أحکام الواقع علی مؤدّاها من دون أن تحدث فی الفعل مصلحه علی تقدیر مخالفه الواقع». فرائد الأصول 1 : 45.

وأمّا نحن ، فإذ ثبت عندنا أنّ هناک مصلحه التسهیل فی جعل الأماره تفوق المصالح الشخصیّه ومقدّمه علیها عند الشارع أصبحنا فی غنی عن فرض المصلحه السلوکیّه ؛ علی أنّ المصلحه السلوکیّه إلی الآن لم نتحقّق مراد الشیخ منها ، ولم نجد الوجه لتصحیحها فی نفسها ؛ فإنّ فی عبارته شیئا من الاضطراب والإیهام ، وکفی أن تقع فی بعض النسخ زیاده کلمه «الأمر» علی قوله : «إلاّ أنّ العمل علی طبق تلک الأماره» ، فتصیر العباره هکذا «إلاّ أنّ الأمر بالعمل ...» ، (1) فلا یدری مقصوده ، هل إنّه فی نفس العمل مصلحه سلوکیّه أو فی الأمر به؟. وقیل : «إنّ هذا التصحیح وقع من بعض تلامذته ؛ إذ أوکل إلیه أمر تصحیح العباره بعد مناقشات تلامیذه لها فی مجلس البحث». (2)

وعلی کلّ حال ، فالظاهر أنّ الفارق عنده بین السببیّه المحضه وبین المصلحه السلوکیّه - بمقتضی عبارته قبل التصحیح المذکور - أنّ المصلحه علی الأوّل تکون قائمه بذات الفعل ، وعلی الثانی قائمه بعنوان آخر هو السلوک ، فلا تزاحم مصلحته مصلحه الفعل.

ولکنّنا لم نتعقّل هذا الفارق المذکور ؛ لأنّه إنّما یتمّ إذا استطعنا أن نتعقّل لعنوان السلوک عنوانا مستقلاّ فی وجوده عن ذات الفعل ، لا ینطبق علیه ، ولا یتّحد معه ، حتی لا تزاحم مصلحته مصلحه الفعل ، وتصویر هذا فی غایه الإشکال. ولعلّ هذا هو السرّ فی مناقشه تلامیذه له ، فحمل بعضهم علی إضافه کلمه «الأمر» ، (3) لیجعل المصلحه تعود إلی نفس الأمر ، لا إلی متعلّقه ، فلا یقع التزاحم بین المصلحتین.

وجه الإشکال : أوّلا : أنّنا لا نفهم من عنوان السلوک والاستناد إلی الأماره إلاّ عنوانا للفعل الذی تؤدّی إلیه الأماره بأیّ معنی فسّرنا السلوک والاستناد ؛ إذ لیس للسلوک ومتابعه الأماره وجود آخر مستقلّ ، غیر نفس وجود الفعل المستند إلی الأماره.

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 904


1- فرائد الأصول 1 : 44. وقال فی فوائد الأصول 3 : 98 : «إنّ زیاده لفظ «الأمر» ممّا لا حاجه إلیه». وقال المحقّق الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 2 : 136 : «إنّ ما فی بعض نسخ فرائد الشیخ الأجلّ قدس سره من فرض المصلحه فی الأمر غیر صحیح».
2- راجع فوائد الأصول 3 : 98.
3- ومراده من «بعضهم» بعض أصحاب الشیخ ، کما فی فوائد الأصول 3 : 98.

نعم ، إذا أردنا من الاستناد إلی الأماره معنی آخر ، وهو الفعل القصدیّ من النفس ، فإنّ له وجودا آخر غیر وجود الفعل ؛ لأنّه فعل قلبیّ جوانحیّ لا وجود له إلاّ وجودا قصدیّا. ولکنّه من البعید جدّا أن یکون ذلک غرض الشیخ من السلوک ؛ لأنّ هذا الفعل القلبیّ إنّما یصحّ أن یفرض وجوبه فی خصوص الأمور العبادیّه ؛ ولا معنی للالتزام بوجوب القصد فی جمیع أفعال الإنسان المستند فعلها إلی الأماره.

ثانیا : علی تقدیر تسلیم اختلافهما وجودا ؛ فإنّ قیام المصلحه بشیء إنّما یدعو إلی تعلّق الأمر به ، لا بشیء آخر غیره وجودا ، وإن کانا متلازمین فی الوجود. فمهما فرضنا من معنی للسلوک - وإن کان بمعنی الفعل القلبیّ - فإنّه إذا کانت المصلحه المقتضیه للأمر قائمه به ، فکیف یصحّ توجیه الأمر إلی ذات الفعل ، والمفروض أنّ له وجودا آخر لم تقم به المصلحه؟!

وأمّا : إضافه کلمه «الأمر» علی عباره الشیخ فهی بعیده جدّا عن مراده وعباراته الأخری.

تمرینات «51»

التمرین الأوّل :

1. ما هی الشبهه العویصه فی صحّه جعل الأماره؟ وما الجواب عنها؟

2. ما هو غرض الشارع فی الترخیص فی اتّباع الأمارات الخاصّه؟

3. ما هو معنی کون الأماره طریقا؟ وما هو معنی کونها سببا؟

4. هل الأماره حجّه علی نحو الطریقیّه ، أو أنّها حجّه علی نحو السببیّه؟ وعلی أیّ تقدیر ، فما الدلیل علیه؟

5. ما معنی قول المصنّف : «إنّ الطریقیّه هی الأصل»؟

6. اذکر ما یستدلّ به علی السببیّه ، واذکر الجواب عنه.

7. ما هو القول بالمصلحه السلوکیّه؟ وهل یکون مصحّحا لجعل الأماره؟

8. ما الفرق بین المصلحه السلوکیه ، ومصلحه التسهیل؟

التمرین الثانی :

1. ما هو معنی التصویب؟ وما الفرق بین التصویب الأشعری وبین التصویب المعتزلی؟ أیّهما کان تصویبا باطلا؟

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 905

15. الحجّیّه أمر اعتباریّ أو انتزاعیّ؟
اشاره

من الأمور التی وقعت موضع البحث أیضا عند المتأخّرین مسأله أنّ الحجّیّه هل هی من الأمور الاعتباریّه المجعوله بنفسها وذاتها ، أو أنّها من الانتزاعیّات التی تنتزع من المجعولات؟

وهذا النزاع فی الحجّیّه فرع - فی الحقیقه - علی النزاع فی أصل الأحکام الوضعیّه. وهذا النزاع فی خصوص الحجّیّه - علی الأقلّ - لم أجد له ثمره عملیّه فی الأصول.

علی أنّ هذا النزاع فی أصله غیر محقّق ، ولا مفهوم له ؛ لأنّ لکلمتی : «الاعتباریّه» و «الانتزاعیّه» مصطلحات کثیره ، فی بعضها تکون الکلمتان متقابلتین ، وفی البعض الآخر متداخلتین. وتفصیل ذلک یخرجنا عن وضع الرساله. (1)

ونکتفی أن نقول - علی سبیل الاختصار - : إنّ الذی یظهر من أکثر کلمات المتنازعین فی المسأله أنّ المراد من الأمر الانتزاعیّ هو المجعول ثانیا وبالعرض فی مقابل المجعول أوّلا وبالذات ، بمعنی أنّ الإیجاد والجعل الاعتباریّ ینسب أوّلا وبالذات إلی شیء هو المجعول حقیقه ، ثمّ ینسب الجعل ثانیا وبالعرض إلی شیء آخر ، فالمجعول الأوّل هو الأمر الاعتباریّ ، والثانی هو الأمر الانتزاعیّ ، فیکون هناک جعل واحد ینسب إلی الأوّل بالذات ، وإلی الثانی بالعرض ، لا أنّه هناک جعلان واعتباران ینسب أحدهما إلی شیء ابتداء وینسب ثانیهما إلی آخر بتبع الأوّل ؛ فإنّ هذا لیس مراد المتنازعین قطعا.

فیقال فی الملکیّه مثلا - التی هی من جمله موارد النزاع - : إنّ المجعول أوّلا وبالذات هو إباحه تصرّف الشخص بالشیء المملوک ، فینتزع منها أنّه مالک - أی إنّ الجعل ینسب ثانیا وبالعرض إلی الملکیّه -. فالملکیّه یقال لها : «إنّها مجعوله بالعرض». ویقال لها : «إنّها منتزعه من الإباحه». هذا إذا قیل : «إنّ الملکیه انتزاعیّه» ، أمّا : إذا قیل : «إنّها اعتباریه» فتکون عندهم هی المجعوله أوّلا وبالذات للشارع أو العرف.

وعلی هذا ، فإذا أرید من الانتزاعیّ هذا المعنی فالحقّ أنّ الحجّیّه أمر اعتباریّ ، وکذلک

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 906


1- وإن شئت فراجع فوائد الأصول 4 : 380 - 382 ؛ مصباح الأصول 3 : 79.

الملکیّه ، والزوجیّه ، ونحوها من الأحکام الوضعیّه. وشأنها فی ذلک شأن الأحکام التکلیفیّه المسلّم فیها أنّها من الاعتباریّات الشرعیّه.

توضیح ذلک أنّ حقیقه الجعل هو الإیجاد. والإیجاد علی نحوین :

1. ما یراد منه إیجاد الشیء حقیقه فی الخارج. ویسمّی : «الجعل التکوینیّ» أو «الخلق».

2. ما یراد منه إیجاد الشیء اعتبارا وتنزیلا ، وذلک بتنزیله منزله الشیء الخارجیّ الواقعیّ من جهه ترتیب أثر من آثاره ، أو لخصوصیّه فیه من خصوصیّات الأمر الواقعیّ. ویسمّی «الجعل الاعتباریّ» ، أو «التنزیلیّ» ، ولیس له واقع إلاّ الاعتبار والتنزیل ، وإن کان نفس الاعتبار أمرا واقعیّا حقیقیّا ، لا اعتباریّا ، مثلا حینما یقال : «زید أسد» ، فإنّ الأسد مطابقه الحقیقیّ هو الحیوان المفترس المخصوص ، وهو - طبعا - مجعول ومخلوق بالجعل والخلق التکوینیّ. ولکنّ العرف یعتبرون الشجاع أسدا ، فزید أسد اعتبارا وتنزیلا من قبل العرف من جهه ما فیه من خصوصیّه الشجاعه کالأسد الحقیقیّ.

ومن هذا المثال یظهر کیف أنّ الأحکام التکلیفیّه اعتبارات شرعیّه ؛ لأنّ الآمر حینما یرید من شخص أن یفعل فعلا ما فبدلا عن أن یدفعه بیده - مثلا - لیحرّکه نحو العمل ینشئ الأمر بداعی جعل الداعی فی دخیله (1) نفس المأمور. فیکون هذا الإنشاء للآمر دفعا وتحریکا اعتباریّا ؛ تنزیلا له منزله الدفع الخارجیّ بالید مثلا. وکذلک النهی زجر اعتباریّ ؛ تنزیلا له منزله الردع والزجر الخارجیّ بالید مثلا.

وکذلک یقال فی حجّیّه الأماره المجعوله ؛ فإنّ القطع لمّا کان موصلا إلی الواقع حقیقه ، وطریقا بنفسه إلیه فالشارع یعتبر الأماره الظنّیّه طریقا إلی الواقع ؛ تنزیلا لها منزله القطع بالواقع بإلغاء احتمال الخلاف ، فتکون الأماره قطعا اعتباریّا ، وطریقا تنزیلیّا.

ومتی صحّ وأمکن أن تکون الحجّیّه هی المعتبره أوّلا وبالذات فما الذی یدعو إلی فرضها مجعوله ثانیا وبالعرض ، حتی تکون أمرا انتزاعیّا؟! إلاّ أن یریدوا من الانتزاعیّ

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 907


1- أی : باطنه.

معنی آخر ، وهو ما یستفاد من دلیل الحکم علی نحو الدلاله الالتزامیّه ، کأن تستفاد الحجّیّه للأماره من الأمر باتّباعها ، مثل ما لو قال الإمام علیه السلام : «صدّق العادل» الذی یدلّ بالدلاله الالتزامیّه علی حجّیّه خبر العادل ، واعتباره عند الشارع. وهذا المعنی للانتزاعیّ صحیح ، ولا مانع من أن یقال للحجّیّه : «إنّها أمر انتزاعیّ بهذا المعنی» ، ولکنّه بعید عن مرامهم ؛ لأنّ هذا المعنی من الانتزاعیّه لا یقابل الاعتباریّه بالمعنی الذی شرحناه.

وعلی کلّ حال ، فدعوی انتزاعیّه الحجّیّه - بأیّ معنی للانتزاعیّ - لا موجب لها ، لا سیّما إن لم یتّفق ورود أمر من الشارع باتّباع أماره من الأمارات فی جمیع ما بأیدینا من الآیات والروایات ، حتی یفرض أنّ الحجّیّه منتزعه من ذلک الأمر.

هذا کلّ ما أردنا بیانه من المقدّمات قبل الدخول فی المقصود. والآن نشرع فی البحث عن المقصود ، وهو تشخیص الأدلّه التی هی حجّه علی الأحکام الشرعیّه من قبل الشارع المقدّس. ونضعها فی أبواب.

تمرینات «52»

1. هل الحجیّه أمر اعتباریّ ، أو انتزاعیّ؟

2. ما الفرق بین الجعل التکوینیّ والجعل الاعتباریّ؟

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 908

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 909

الباب الأوّل : الکتاب العزیز
تمهید

إنّ القرآن الکریم هو المعجز الخالد لنبیّنا محمّد صلی الله علیه و آله ، والموجود بأیدی الناس بین الدفّتین هو الکتاب المنزل إلی الرسول بالحقّ ، لا ریب فیه ، هدی ، ورحمه (وَما کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللهِ). (1)

فهو - إذن - الحجّه القاطعه بیننا وبینه (تعالی) ، التی لا شکّ ولا ریب فیها ، وهو المصدر الأوّل لأحکام الشریعه الإسلامیّه بما تضمّنته آیاته من بیان ما شرعه الله (تعالی) للبشر. وأمّا ما سواه - من سنّه أو إجماع أو عقل - فإلیه ینتهی ، ومن منبعه یستقی.

ولکنّ الذی یجب أن یعلم أنّه قطعیّ الحجّه من ناحیه الصدور فقط ؛ لتواتره عند المسلمین جیلا بعد جیل. وأمّا من ناحیه الدلاله فلیس قطعیّا کلّه ؛ لأنّ فیه متشابها ، ومحکما.

ثمّ «المحکم» منه ما هو نصّ - أی قطعیّ الدلاله - ، ومنه ما هو ظاهر تتوقّف حجّیّته علی القول بحجّیّه الظواهر.

ومن الناس من لم یقل بحجّیّه ظاهره خاصّه ، (2) وإن کانت الظواهر حجّه.

ثمّ إنّ فیه ناسخا ومنسوخا ، وعامّا وخاصّا ، ومطلقا ومقیّدا ، ومجملا ومبیّنا ، وکلّ ذلک لا یجعله قطعیّ الدلاله فی کثیر من آیاته. (3)

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 910


1- یونس (10) الآیه : 37.
2- منهم المحدّث الاسترآبادیّ فی الفوائد المدنیّه : 128 ، والمحدّث البحرانیّ فی الدرر النجفیّه : 174.
3- أی کلّ ذلک أمور تمنع عن کون القرآن قطعیّ الدلاله فی کثیر من آیاته.

ومن أجل ذلک وجب البحث عن هذه النواحی لتکمیل حجّیّته. وأهمّ ما یجب البحث عنه من ناحیه أصولیّه فی أمور ثلاثه :

1. فی حجّیّه ظواهره. وهذا بحث ینبغی أن یلحق بمباحث الظواهر ، الآتیه ، فلنرجئه (1) إلی هناک.

2. فی جواز تخصیصه وتقییده بحجّه أخری ، کخبر الواحد ونحوه. وقد تقدّم البحث عنه. (2)

3. فی جواز نسخه. والبحث عن ذلک لیس فیه کثیر فائده فی الفقه ، کما ستعرف ، ومع ذلک ینبغی ألاّ یخلو کتابنا من الإشاره إلیه بالاختصار ، فنقول :

نسخ الکتاب العزیز
حقیقه النسخ

النسخ اصطلاحا : رفع ما هو ثابت فی الشریعه من الأحکام ونحوها.

والمراد من «الثبوت فی الشریعه» الثبوت الواقعیّ الحقیقیّ فی مقابل الثبوت الظاهریّ بسبب الظهور اللفظیّ. ولذلک ، فرفع الحکم - الثابت بظهور العموم أو الإطلاق - بالدلیل المخصّص أو المقیّد لا یسمّی نسخا ، بل یقال له : «تخصیص» ، أو «تقیید» ، أو نحوهما ، باعتبار أنّ هذا الدلیل الثانی المقدّم علی ظهور الدلیل الأوّل یکون قرینه علیه ، وکاشفا عن المراد الواقعیّ للشارع ، فلا یکون رافعا للحکم إلاّ ظاهرا ، ولا رفع فیه للحکم حقیقه ، بخلاف النسخ.

ومن هنا یظهر الفرق الحقیقیّ بین النسخ وبین التخصیص والتقیید. وسیأتی مزید إیضاح لهذه الناحیه فی جواب الاعتراضات علی النسخ.

و [أمّا] قولنا : «من الأحکام ونحوها» ، فلبیان تعمیم النسخ للأحکام التکلیفیّه والوضعیّه ، ولکلّ أمر بید الشارع رفعه ووضعه بالجعل التشریعیّ بما هو شارع.

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 911


1- أی : نؤخّره.
2- راجع المقصد الأوّل : 177 - 178.

وعلیه ، فلا یشمل النسخ الاصطلاحیّ المجعولات التکوینیّه التی بیده رفعها ووضعها بما هو خالق الکائنات.

والنسخ بهذا التعبیر یشمل نسخ تلاوه القرآن الکریم علی القول به ؛ باعتبار أنّ القرآن من المجعولات الشرعیّه التی ینشئها الشارع بما هو شارع ، وإن کان لنا کلام فی دعوی نسخ التلاوه من القرآن ، لیس هذا موضع تفصیله ، ولکن - بالاختصار - نقول : إنّ نسخ التلاوه - فی الحقیقه - یرجع إلی القول بالتحریف ؛ لعدم ثبوت نسخ التلاوه بالدلیل القطعیّ ، سواء کان نسخا لأصل التلاوه ، أو نسخا لها ولما تضمّنته من حکم معا (1) ، وإن کان فی القرآن الکریم ما یشعر بوقوع نسخ التلاوه ، کقوله (تعالی) : (وَإِذا بَدَّلْنا آیَهً مَکانَ آیَهٍ وَاللهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ) (2) ، وقوله (تعالی) : (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها) (3). ولکن لیستا صریحتین بوقوع ذلک ، ولا ظاهرتین ، وإنّما أکثر ما تدلّ علیه الآیتان إمکان وقوعه.

إمکان نسخ القرآن

قد وقعت عند بعض الناس (4) شبهات فی إمکان أصل النسخ (5) ، ثمّ فی إمکان نسخ القرآن خاصّه. وتنویرا للأذهان نشیر إلی أهمّ الشبه ودفعها ، فنقول :

1. قیل : «إنّ المرفوع فی النسخ إمّا حکم ثابت ، أو ما لا ثبات له. والثابت یستحیل

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 912


1- قال السیّد المرتضی : «ومثال نسخ التلاوه دون الحکم ، غیر مقطوع به ؛ لأنّه من جهه خبر الآحاد» ، ثمّ قال : «ومثال نسخ الحکم والتلاوه معا موجود - أیضا - فی أخبار الآحاد». الذریعه إلی أصول الشریعه 1 : 429.
2- النحل (16) الآیه : 101.
3- البقره (2) الآیه : 106.
4- والمراد من «بعض الناس» هو جماعه من الیهود ، والنصاری ، وأبو مسلم الأصفهانیّ المعتزلیّ من المسلمین ، علی ما فی الفصول الغرویّه : 233 ، ومفاتیح الأصول : 246 ، وفواتح الرحموت (المستصفی 2 : 55) ، والإحکام (للآمدی) 3 : 165 ، ومبادئ الوصول : 175 - 176. وقد ینسب عدم إمکان النسخ فی الشرائع جمیعا إلی الیهود ، وعدم إمکانه فی القرآن خاصّه إلی أبی مسلم الأصفهانیّ ، کما فی إرشاد الفحول : 185.
5- أی فی إمکان النسخ فی مطلق الشرائع ، أو مطلق الحکم.

رفعه ، وما لا ثبات له لا حاجه إلی رفعه. وعلی هذا ، فلا بدّ أن یؤوّل النسخ بمعنی رفع مثل الحکم ، لا رفع عینه ، أو بمعنی انتهاء أمد الحکم».

والجواب : أنّا نختار الشقّ الأوّل - وهو أنّ المرفوع ما هو ثابت - ، ولکن لیس معنی رفع الثابت رفعه بما هو علیه من حاله الثبوت وحین فرض ثبوته ، حتی یکون ذلک مستحیلا ، بل هو من باب إعدام الموجود ، ولیس إعدام الموجود بمستحیل.

والأحکام لمّا کانت مجعوله علی نحو القضایا الحقیقیّه فإنّ قوام الحکم یکون بفرض الموضوع موجودا ، ولا یتوقّف علی ثبوته خارجا تحقیقا ، فإذا أنشئ الحکم کذلک فهو ثابت فی عالم التشریع والاعتبارات بثبوت الموضوع فرضا ، ولا یرتفع إلاّ برفعه تشریعا.

وهذا هو معنی رفع الحکم الثابت ، وهو النسخ.

2. وقیل : «إنّ ما أثبته الله (تعالی) من الأحکام لا بدّ أن یکون لمصلحه أو مفسده فی متعلّق الحکم. وما له مصلحه فی ذاته لا ینقلب ، فیکون ذا مفسده ، وکذلک العکس ، وإلاّ لزم انقلاب الحسن قبیحا ، والقبیح حسنا ، وهو محال. وحینئذ یستحیل النسخ ؛ لأنّه یلزم منه هذا الانقلاب المستحیل ، أو عدم حکمه الناسخ ، أو جهله بوجه الحکمه. والأخیران مستحیلان بالنسبه إلی الشارع المقدّس».

والجواب واضح ، بعد معرفه ما ذکرناه فی الجزء الثانی فی المباحث العقلیّه من معانی الحسن والقبیح (1) ؛ فإنّ المستحیل انقلاب الحسن والقبیح الذاتیّین ، ولا معنی لقیاسهما علی المصالح والمفاسد التی تتبدّل وتتغیّر بحسب اختلاف الأحوال والأزمان. ولا یبعد أن یکون الشیء ذا مصلحه فی زمان ، ذا مفسده فی زمان آخر وإن کان لا یعلم ذلک إلاّ من قبل الشارع العالم المحیط بحقائق الأشیاء. وهذا غیر معنی الحسن والقبح اللذین نقول فیهما : إنّه یستحیل فیهما الانقلاب.

مضافا إلی أنّ الأشیاء تختلف فیها وجوه الحسن والقبح باختلاف الأحوال ممّا لم یکن (2) الحسن والقبح فیه ذاتیّین - کما تقدّم هناک - (3) ، وإذا کان الأمر کذلک فمن الجائز أن یکون

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 913


1- راجع المقصد الثانی : 226 - 229.
2- قوله : «ممّا لم یکن ...» بیان عن قوله : «الأشیاء».
3- تقدّم فی المقصد الثانی : 230.

[متعلّق] الحکم المنسوخ ذا مصلحه ، ثمّ زالت فی الزمان الثانی فنسخ ، أو کان ینطبق علیه عنوان حسن ثمّ زال عنه [ذلک] العنوان فی الزمان الثانی فنسخ. فهذه هی الحکمه فی النسخ.

3. وقیل : «إذا کان النسخ - کما قلتم - لأجل انتهاء أمد المصلحه فینتهی أمد الحکم بانتهائها ، فإنّه - والحال هذه - إمّا أن یکون الشارع الناسخ قد علم بانتهاء أمد المصلحه من أوّل الأمر ، وإمّا أن یکون جاهلا به. لا مجال للثانی ؛ لأنّ ذلک مستحیل فی حقّه (تعالی) ، وهو البداء الباطل المستحیل ، فیتعیّن الأوّل. وعلیه ، فیکون الحکم فی الواقع موقّتا وإن أنشأه الناسخ مطلقا فی الظاهر ، ویکون الدلیل علی النسخ فی الحقیقه مبیّنا وکاشفا عن مراد الناسخ. وهذا هو معنی التخصیص ، غایه الأمر یکون تخصیصا بحسب الأوقات لا الأحوال ، فلا یکون فرق بین النسخ والتخصیص إلاّ بالتسمیه.»

والجواب : نحن نسلّم أنّ الحکم المنسوخ ینتهی أمده فی الواقع ، والله (تعالی) عالم بانتهائه ، ولکن لیس معنی ذلک أنّه موقّت - أی مقیّد إنشاء بالوقت - بل هو قد أنشئ علی طبق المصلحه مطلقا علی نحو القضایا الحقیقیّه ، فهو ثابت ما دامت المصلحه ، کسائر الأحکام المنشأه علی طبق مصالحها ، فلو قدّر للمصلحه أن تستمرّ لبقی الحکم مستمرّا ، غیر أنّ الشارع لمّا علم بانتهاء أمد المصلحه ، رفع الحکم ونسخه وهذا نظیر أن یخلق الله (تعالی) الشیء ، ثمّ یرفعه بإعدامه ، ولیس معنی ذلک أن یخلقه موقّتا علی وجه یکون التوقیت قیدا للخلق والمخلوق بما هو مخلوق ، وإن علم به من الأوّل أنّ أمده ینتهی.

ومن هنا یظهر الفرق - جلیّا - بین النسخ والتخصیص ؛ فإنّه فی «التخصیص» یکون الحکم من أوّل الأمر أنشئ مقیّدا ، ومخصّصا ، ولکنّ اللفظ کان عامّا بحسب الظاهر ، فیأتی الدلیل المخصّص ، فیکون کاشفا عن المراد ، لا أنّه مزیل ورافع لما هو ثابت فی الواقع.

وأمّا : فی «النسخ» فإنّه لمّا أنشئ الحکم مطلقا فمقتضاه أن یدوم لو لم یرفعه النسخ ، فالنسخ یکون محوا لما هو ثابت (یَمْحُوا اللهُ ما یَشاءُ وَیُثْبِتُ ...) (1) ، لا أنّ الدوام والاستمرار مدلول لظاهر الدلیل بحسب إطلاقه وعمومه ، والمنشأ فی الواقع الحکم الموقّت ، ثمّ یأتی

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 914


1- الرعد (13) الآیه : 39.

الدلیل الناسخ ، فیکشف عن المراد من الدلیل الأوّل ویفسّره ، بل الدوام من اقتضاء نفس ثبوت الحکم من دون أن یکون لفظ دلیل الحکم دالاّ علیه بعموم أو إطلاق. یعنی : أنّ الحکم المنشأ - لو خلّی وطبعه مع قطع النظر عن دلاله دلیله - لدام واستمرّ ما لم یأت ما یزیله ویرفعه ، کسائر الموجودات التی تقتضی بطبیعتها الاستمرار والدوام.

4. وقیل : «إنّ کلام الله (تعالی) قدیم ، والقدیم لا یتصوّر رفعه».

والجواب : - بعد تسلیم هذا الفرض وهو قدم کلام الله - (1) : أنّ هذا یختصّ بنسخ التلاوه ، فلا یکون دلیلا علی بطلان أصل النسخ. مع أنّه قد تقدّم من نصّ القرآن الکریم ما یدلّ علی إمکان نسخ التلاوه ، وإن لم یکن صریحا فی وقوعه ، کقوله (تعالی) : (وَإِذا بَدَّلْنا آیَهً مَکانَ آیَهٍ ...) (2) ، فهو إمّا أن یدلّ علی أنّ کلامه (تعالی) غیر قدیم ، أو أنّ القدیم یمکن رفعه. مضافا إلی أنّه لیس معنی نسخ التلاوه رفع أصل الکلام ، بل رفع تبلیغه ، وقطع علاقه المکلّفین بتلاوته.

وقوع نسخ القرآن ، و أصاله عدم النسخ

هذا هو الأمر الذی یهمّنا إثباته من ناحیه أصولیّه. ولا شکّ فی أنّه قد أجمع علماء الأمّه الإسلامیّه علی أنّه لا یصحّ الحکم بنسخ آیه من القرآن إلاّ بدلیل قطعیّ ، سواء کان بقرآن أیضا ، أو بسنّه ، أو بإجماع (3) ، کما أنّه ممّا أجمع علیه العلماء أیضا أنّ فی القرآن الکریم ناسخا ومنسوخا. وکلّ هذا قطعیّ لا شکّ فیه.

ولکنّ الذی هو موضع البحث والنظر تشخیص موارد الناسخ والمنسوخ فی القرآن. وإذا لم یحصل القطع بالنسخ بطل موضع الاستدلال علیه بالأدلّه الظنّیّه ، للإجماع المتقدّم.

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 915


1- إنّ قدم الکلام فی الله یرتبط بمسأله الکلام النفسیّ ، وإنّ من صفات الله (تعالی) الذاتیّه أنّه متکلّم. والحقّ الثابت عندنا بطلان هذا الرأی فی أصله ، وما یتفرّع علیه من فروع. وهذا أمر موکول إثباته إلی الفلسفه وعلم الکلام - منه قدس سره -.
2- النحل (16) الآیه : 101.
3- وإن شئت فراجع الفصول الغرویّه : 237 ؛ مفاتیح الأصول : 265 - 269 ؛ الذریعه إلی أصول الشریعه 1 : 460 ؛ الإحکام (للآمدی) 3 : 208 - 217 ؛ إرشاد الفحول : 191.

وأمّا : ما ثبت فیه النسخ منه علی سبیل الجزم فهو موارد قلیله جدّا ، لا تهمّنا کثیرا من ناحیه فقهیّه استدلالیّه ؛ لمکان القطع فیها.

وعلی هذا ، فالقاعده الأصولیّه التی ننتفع بها ونستخلصها هنا هی أنّ الناسخ إن کان قطعیّا أخذنا به واتّبعناه ، وإن کان ظنّیّا فلا حجّه فیه ، ولا یصحّ الأخذ به ؛ لما تقدّم من الإجماع علی عدم جواز الحکم بالنسخ إلاّ بدلیل قطعیّ.

ولذا أجمع الفقهاء من جمیع طوائف المسلمین علی أنّ «الأصل عدم النسخ» عند الشکّ فی النسخ ، وإجماعهم هذا لیس من جهه ذهابهم إلی حجّیّه الاستصحاب ، کما ربما یتوهّمه بعضهم ، (1) بل حتی من لا یذهب إلی حجّیّه الاستصحاب یقول بأصاله عدم النسخ ، وما ذلک إلاّ من جهه هذا الإجماع علی اشتراط العلم فی ثبوت النسخ.

تمرینات «53»

1. ما هی حقیقه النسخ؟

2. ما الفرق بین النسخ وبین التخصیص والتقیید؟

3. اذکر الشبهات فی إمکان أصل النسخ ، واذکر الجواب عنها؟

4. اذکر الشبهات فی إمکان نسخ القرآن ، واذکر الجواب عنها؟

5. ما المراد من أصاله عدم النسخ؟

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 916


1- ولعلّه هو المحقّق النائینیّ ، حیث قال : «وأمّا أصاله عدم النسخ فهی من الأصول العملیّه ، إذ لا مدرک للحکم باستمرار حکم شخصیّ ثابت فی مورد ما عند الشکّ فی ارتفاعه إلاّ الاستصحاب المجمع علی حجیّته». أجود التقریرات 2 : 510.

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 917

الباب الثانی : السنّه
تمهید

السنّه (1) فی اصطلاح الفقهاء : «قول النبیّ أو فعله أو تقریره» (2).

ومنشأ هذا الاصطلاح أمر النبیّ صلی الله علیه و آله باتّباع سنّته ، (3) فغلبت کلمه «السنّه» حینما تطلق - مجرّده عن نسبتها إلی أحد - علی خصوص ما یتضمّن بیان حکم من الأحکام من النبیّ صلی الله علیه و آله ، سواء کان ذلک بقول أو فعل أو تقریر ، علی ما سیأتی من ذکر مدی ما یدلّ الفعل والتقریر علی بیان الأحکام. (4)

أمّا : فقهاء الإمامیّه بالخصوص فلمّا ثبت لدیهم أنّ المعصوم من آل البیت علیهم السلام یجری قوله مجری قول النبیّ صلی الله علیه و آله ، من کونه حجّه علی العباد واجب الاتّباع ، فقد توسّعوا فی اصطلاح السنّه إلی ما یشمل قول کلّ واحد من المعصومین أو فعله أو تقریره ، فکانت السنّه باصطلاحهم : «قول المعصوم أو فعله أو تقریره». (5)

والسرّ فی ذلک أنّ الأئمّه من آل البیت علیهم السلام لیسوا هم من قبیل الرواه عن النبیّ صلی الله علیه و آله والمحدّثین عنه لیکون قولهم حجّه من جهه أنّهم ثقاه فی الروایه ، بل لأنّهم هم المنصوبون

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 918


1- وهی فی اللغه : الطریقه.
2- هذا معناها فی اصطلاح علماء العامّه. راجع الإحکام (للآمدی) 1 : 241 ؛ فواتح الرحموت «المستصفی» 2 : 96 ؛ أصول الفقه (للخضری بک) : 214 ؛ نهایه السئول 3 : 3 ؛ إرشاد الفحول : 33.
3- کقوله صلی الله علیه و آله : «فما وافق کتاب الله وسنّتی فخذوا به». بحار الأنوار 2 : 225.
4- یأتی فی الصفحات الآتیه قریبا.
5- کما فی قوانین الأصول 1 : 409.

من الله (تعالی) علی لسان النبیّ صلی الله علیه و آله لتبلیغ الأحکام الواقعیّه ، (1) فلا یحکون إلاّ عن الأحکام الواقعیّه عند الله (تعالی) کما هی ، وذلک من طریق الإلهام ، کالنبیّ صلی الله علیه و آله من طریق الوحی ، أو من طریق التلقّی من المعصوم قبله ، کما قال مولانا أمیر المؤمنین علیه السلام : «علّمنی رسول الله صلی الله علیه و آله ألف باب من العلم ینفتح لی من کلّ باب ألف باب». (2)

وعلیه ، فلیس بیانهم للأحکام من نوع روایه السنّه وحکایتها ، ولا من نوع الاجتهاد فی الرأی والاستنباط من مصادر التشریع ، بل هم أنفسهم مصدر للتشریع ، فقولهم سنّه ، لا حکایه السنّه.

وأمّا : ما یجیء علی لسانهم أحیانا من روایات وأحادیث عن نفس النبیّ صلی الله علیه و آله فهی إمّا لأجل نقل النصّ عنه ، کما یتّفق فی نقلهم لجوامع کلمه ، وإمّا لأجل إقامه الحجّه علی الغیر ، وإمّا لغیر ذلک من الدواعی.

وأمّا : إثبات إمامتهم وأنّ قولهم یجری مجری قول الرسول صلی الله علیه و آله فهو بحث یتکفّل به علم الکلام. (3)

وإذا ثبت أنّ السنّه - بما لها من المعنی الواسع الذی عندنا - هی مصدر من مصادر التشریع الإسلامیّ ، فإن حصل علیها الإنسان بنفسه بالسماع من نفس المعصوم ومشاهدته فقد أخذ الحکم الواقعیّ من مصدره الأصلیّ علی سبیل الجزم والیقین من ناحیه السند ، کالأخذ من القرآن الکریم ثقل الله الأکبر ، والأئمّه من آل البیت علیهم السلام ثقله الأصغر. (4)

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 919


1- یدلّ علیه ما یدلّ علی إمامتهم. فراجع الکافی 1 : 189 و 215 و 286 - 288 و 336 و 527 - 528 ؛ مصابیح السنّه 4 : 137 ؛ کمال الدین 1 : 252 و 262 ؛ کفایه الأثر : 10 - 11.
2- لم أجده فی المصادر الحدیثیّه بهذه العباره. وأمّا مضمونه ، بل متنه مع اختلاف یسیر موجود فی المصادر الحدیثیّه للإمامیّه والعامّه. فراجع بحار الأنوار 46 : 308 ؛ إحقاق الحقّ 6 : 40 - 43 ؛ سلیم بن قیس : 213 ؛ کشف الغمّه 1 : 177.
3- وإن شئت فراجع کشف المراد : 364 - 372 و 397 ؛ النافع یوم الحشر : 44 - 50 ؛ مفتاح الباب : 187 - 205 ؛ الحاشیه علی إلهیات الشرح الجدید للتجرید : 209 - 245 و 414 - 446.
4- کما یدلّ علیه حدیث الثقلین الذی هو من المتواترات. فراجع المستدرک علی الصحیحین 3 : 109 ؛ حلیه الأولیاء 1 : 355 ؛ إحقاق الحقّ 4 : 426 - 443 و 9 : 309 - 375 ؛ مجمع الزوائد 9 : 163 ؛ أسد الغابه 3 : 147 ؛ صحیح الترمذی 5 : 663 ، وغیرها من المصادر الروائیّه.

أمّا : إذا لم یحصل ذلک لطالب الحکم الواقعیّ - کما فی العهود المتأخّره عن عصرهم - فإنّه لا بدّ له فی أخذ الأحکام من طریق أن یرجع - بعد القرآن الکریم - إلی الأحادیث التی تنقل السنّه ، إمّا من طریق التواتر ، أو من طریق أخبار الآحاد علی الخلاف الذی سیأتی فی مدی حجّیّه أخبار الآحاد. (1)

وعلی هذا ، فالأحادیث لیست هی السنّه ، بل هی الناقله لها ، والحاکیه عنها ، ولکن قد تسمّی بالسنّه ، توسّعا من أجل کونها مثبته لها.

ومن أجل هذا یلزمنا البحث عن الأخبار فی باب السنّه ؛ لأنّه یتعلّق ذلک بإثباتها.

ونعقد الفصل فی مباحث أربعه :

1. دلاله فعل المعصوم

لا شکّ فی أنّ فعل المعصوم - بحکم کونه معصوما - یدلّ علی إباحه الفعل علی الأقلّ ، کما أنّ ترکه لفعل یدلّ علی عدم وجوبه علی الأقلّ. ولا شکّ فی أنّ هذه الدلاله بهذا الحدّ أمر قطعیّ لیس موضعا للشبهه بعد ثبوت عصمته.

ثمّ نقول بعد هذا : إنّه قد یکون لفعل المعصوم من الدلاله ما هو أوسع من ذلک ، وذلک فیما إذا صدر منه الفعل محفوفا بالقرینه ، کأن یحرز أنّه فی مقام بیان حکم من الأحکام ، أو عباده من العبادات ، کالوضوء ، والصّلاه ، ونحوها ؛ فإنّه حینئذ یکون لفعله ظهور فی وجه الفعل من کونه واجبا ، أو مستحبّا ، أو غیر ذلک ، حسبما تقتضیه القرینه.

ولا شبهه فی أنّ هذا الظهور حجّه ، کظواهر الألفاظ بمناط واحد ، وکم استدلّ الفقهاء علی حکم أفعال الوضوء ، والصلاه ، والحجّ ، وغیرها ، وکیفیّاتها بحکایه فعل النبیّ صلی الله علیه و آله ، أو الإمام فی هذه الأمور.

کلّ هذا لا کلام ولا خلاف لأحد فیه. وإنّما وقع الکلام للقوم فی موضعین :

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 920


1- یأتی فی الصفحتین : 72 - 74 من هذا الجزء.

1 - فی دلاله فعل المعصوم (1) ، المجرّد عن القرائن علی أکثر من إباحه الفعل. فقد قال بعضهم : «إنّه یدلّ بمجرّده علی وجوب الفعل بالنسبه إلینا» (2). وقیل : «یدلّ علی استحبابه» (3). وقیل : «لا دلاله له علی شیء منهما ، أی إنّه لا یدلّ علی أکثر من إباحه الفعل فی حقّنا» (4).

والحقّ هو الأخیر ؛ لعدم ما یصلح أن یجعل له مثل هذه الدلاله.

وقد یظنّ ظانّ أنّ قوله (تعالی) فی سوره الأحزاب (لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ) (5) یدلّ علی وجوب التأسّی والاقتداء برسول الله صلی الله علیه و آله فی أفعاله. ووجوب الاقتداء بفعله یلزم منه وجوب کلّ فعل یفعله فی حقّنا وإن کان بالنسبه إلیه لم یکن واجبا ، إلاّ ما دلّ الدلیل الخاصّ علی عدم وجوبه فی حقّنا (6).

وقیل : «إنّه إن لم تدلّ الآیه علی وجوب الاقتداء فعلی الأقلّ تدلّ علی حسن الاقتداء ، به واستحبابه» (7).

وقد أجاب العلاّمه الحلّیّ قدس سره عن هذا الوهم ، فأحسن - کما نقل عنه - ، إذ قال : «إنّ الأسوه : عباره عن الإتیان بفعل الغیر ؛ لأنّه فعله علی الوجه الذی فعله ، فإن کان واجبا تعبّدنا بإیقاعه واجبا ، وإن کان مندوبا تعبّدنا بإیقاعه مندوبا ، وإن کان مباحا تعبّدنا

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 921


1- أی فعل النبیّ صلی الله علیه و آله عند العامّه ، وفعله وفعل فاطمه والأئمّه علیهم السلام عند الإمامیّه.
2- هذا منسوب إلی جماعه من المعتزله وابن سریج ، وأبی سعید الاصطخری ، وابن خیران ، وابن أبی هریره من العامّه. راجع إرشاد الفحول : 36 ؛ الإحکام (للآمدی) 1 : 248. ونسبه الشیخ الطوسیّ إلی مالک وأصحابه ، وطائفه من الشافعیّه ، فراجع العدّه 2 : 575.
3- من القائلین به المحقّق القمیّ ، وصاحب الفصول. راجع قوانین الأصول 1 : 490 ، والفصول الغرویّه : 313. وهذا القول قد ینسب إلی الشافعی ، کما فی إرشاد الفحول : 37 ، ونهایه السئول 3 : 16 ، والإحکام (للآمدی) : 1 : 248.
4- وهذا منسوب إلی مالک من العامّه. راجع الإحکام (للآمدی) 1 : 248 ؛ نهایه السئول 3 : 16 - 17 ؛ مبادئ الوصول : 168.
5- الأحزاب (33) الآیه : 21.
6- هذا ما ظنّه القائلون بدلاله فعل المعصوم علی وجوب الفعل بالنسبه إلینا.
7- هذا ما قال به صاحب الفصول فی الفصول الغرویّه : 313.

باعتقاد إباحته». (1)

وغرضه قدس سره من التعبّد باعتقاد إباحته فیما إذا کان مباحا ، لیس مجرّد الاعتقاد ، حتی یرد علیه - کما فی الفصول (2) - بأنّ ذلک أسوه فی الاعتقاد لا الفعل ، بل یرید - کما هو الظاهر من صدر کلامه - أنّ معنی الأسوه فی المباح هو أن نتخیّر فی الفعل والترک - أی لا نلتزم بالفعل ولا بالترک - ، إذ الأسوه فی کلّ شیء بحسب ما له من الحکم ، فلا تتحقّق الأسوه فی المباح بالنسبه إلی الإتیان بفعل الغیر إلاّ بالاعتقاد بالإباحه.

ثمّ نزید علی ما ذکره العلاّمه ، فنقول : إنّ الآیه الکریمه لا دلاله لها علی أکثر من رجحان الأسوه وحسنها ، فلا نسلّم دلالتها علی وجوب التأسّی ؛ مضافا إلی أنّ الآیه نزلت فی واقعه الأحزاب ، فهی وارده مورد الحثّ علی التأسّی به فی الصبر علی القتال ، وتحمّل مصائب الجهاد فی سبیل الله ، فلا عموم لها بلزوم التأسّی ، أو حسنه فی کلّ فعل ، حتی الأفعال العادیّه. ولیس معنی هذا أنّنا نقول بأنّ المورد یقیّد المطلق أو یخصّص العامّ ، بل إنّما نقول : إنّه یکون عقبه فی إتمام مقدّمات الحکمه للتمسّک بالإطلاق ، فهو یضرّ بالإطلاق من دون أن یکون له ظهور فی التقیید ، کما نبّهنا علی ذلک فی أکثر من مناسبه.

والخلاصه أنّ دعوی دلاله هذه الآیه الکریمه علی وجوب فعل ما یفعله النبیّ صلی الله علیه و آله مطلقا ، أو استحبابه مطلقا ، بالنسبه إلینا بعیده کلّ البعد عن التحقیق.

وکذلک دعوی دلاله الآیات الآمره بإطاعه الرسول (3)کقوله (تعالی) : (وَما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ.) الحشر (59) الآیه : 7. وقوله (تعالی) : (إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی) آل عمران (3) الآیه : 31.(4) أو باتّباعه (4) علی وجوب کلّ ما یفعله فی حقّنا ، (5) فإنّها أوهن من أن نذکرها لردّها. (6)

2 - فی حجّیّه فعل المعصوم بالنسبه إلینا ؛ فإنّه قد وقع کلام للأصولیّین فی أنّ فعله إذا

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 922


1- مبادئ الوصول إلی علم الأصول : 168.
2- الفصول الغرویّه : 313.
3- کقوله (تعالی) : (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ.) النساء
4- الآیه : 59.
5- والمدّعی لذلک بعض العامّه الذی ذکرناه آنفا.
6- وإن شئت فراجع العدّه 2 : 575 - 581 ؛ قوانین الأصول 1 : 491 ، الفصول الغرویّه : 314.

ظهر وجهه أنّه علی نحو الإباحه ، أو الوجوب ، أو الاستحباب - مثلا - هل هو حجّه بالنسبه إلینا؟ أی إنّه هل یدلّ علی اشتراکنا معه وتعدّیه إلینا ، فیکون مباحا لنا ، کما کان مباحا له ، أو واجبا علینا ، کما کان واجبا علیه ... وهکذا؟

ومنشأ الخلاف أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله اختصّ بأحکام لا تتعدّی إلی غیره ، ولا یشترک [فیها] معه باقی المسلمین ، مثل : وجوب التهجّد فی اللیل ، وجواز العقد علی أکثر من أربع زوجات.

وکذلک له من الأحکام ما یختصّ بمنصب الولایه العامّه ، فلا تکون لغیر النبیّ صلی الله علیه و آله أو الإمام باعتبار أنّه أولی بالمؤمنین من أنفسهم. (1)

فإن علم أنّ الفعل الذی وقع من المعصوم من مختصّاته فلا شکّ فی أنّه لا مجال لتوهّم تعدّیه إلی غیره ، وإن علم عدم اختصاصه به بأیّ نحو من أنحاء الاختصاص (2) ، فلا شکّ فی أنّه یعمّ جمیع المسلمین ، فیکون فعله حجّه علینا.

هذا کلّه لیس موضع الکلام ، وإنّما موضع الشبهه فی الفعل الذی لم یظهر حاله فی کونه من مختصّاته ، أو لیس من مختصّاته ، ولا قرینه تعیّن أحدهما ، فهل هذا بمجرّده کاف للحکم بأنّه من مختصّاته ، أو للحکم بعمومه للجمیع ، أو أنّه غیر کاف ، فلا ظهور له أصلا فی کلّ من النحوین؟ وجوه ، بل أقوال. (3)

والأقرب هو الوجه الثانی. (4)

والوجه فی ذلک أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله بشر مثلنا ، له ما لنا ، وعلیه ما علینا ، وهو مکلّف من الله (تعالی) بما کلّف به الناس ، إلاّ ما قام الدلیل الخاصّ علی اختصاصه ببعض الأحکام ، إمّا من جهه شخصه بذاته ، وإمّا من جهه منصب الولایه ، فما لم یخرجه الدلیل فهو کسائر الناس فی التکلیف ؛ هذا مقتضی عموم أدلّه اشتراکه معنا فی التکلیف (5) ؛ فإذا صدر منه فعل

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 923


1- کما قال الله (تعالی) : (النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ) الأحزاب (33) الآیه : 6.
2- أی : سواء کان من جهه شخص المعصوم أو من جهه منصب ولایته العامّه.
3- ذکرها الآمدی فی : الإحکام 1 : 265 - 266.
4- وهذا ما ذهب إلیه الأکثر. منهم : المحقّق القمّی من الإمامیّه فی قوانین الأصول 1 : 492 ، والآمدیّ من العامّه فی الإحکام 1 : 266.
5- وهی عمومات التکالیف فی القرآن.

ولم یعلم اختصاصه به فالظاهر فی فعله أنّ حکمه فیه حکم سائر الناس ؛ فیکون فعله حجّه علینا ، وحجّه لنا ، لا سیّما مع ما دلّ علی عموم حسن التأسّی به. (1)

ولا نقول ذلک من جهه قاعده الحمل علی الأعمّ الأغلب ، فإنّا لا نری حجّیّه مثل هذه القاعده فی کلّ مجالاتها. وإنّما ذلک من باب التمسّک بالعامّ فی الدوران فی التخصیص بین الأقلّ والأکثر.

2. دلاله تقریر المعصوم

المقصود من تقریر المعصوم أن یفعل شخص بمشهد المعصوم وحضوره فعلا ، فیسکت المعصوم عنه ، مع توجّهه إلیه ، وعلمه بفعله ، وکان المعصوم بحاله یسعه تنبیه الفاعل لو کان مخطئا. والسعه تکون من جهه عدم ضیق الوقت عن البیان ، ومن جهه عدم المانع منه ، کالخوف ، والتقیّه ، والیأس من تأثیر الإرشاد ، والتنبیه ، ونحو ذلک ؛ فإنّ سکوت المعصوم عن ردع الفاعل ، أو عن بیان شیء حول الموضوع لتصحیحه یسمّی تقریرا للفعل ، أو إقرارا علیه ، أو إمضاء له ، ما شئت فعبّر.

وهذا التقریر - إذا تحقّق بشروطه المتقدّمه - فلا شکّ فی أنّه یکون ظاهرا فی کون الفعل جائزا فیما إذا کان محتمل الحرمه ، کما أنّه یکون ظاهرا فی کون الفعل مشروعا صحیحا فیما إذا کان عباده أو معامله ؛ لأنّه لو کان فی الواقع محرّما أو کان فیه خلل لکان علی المعصوم نهیه عنه وردعه إذا کان الفاعل عالما عارفا بما یفعل ، وذلک من باب الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر ، ولکان علیه بیان الحکم ووجه الفعل ؛ إذا کان الفاعل جاهلا بالحکم ، وذلک من باب وجوب تعلیم الجاهل.

ویلحق بتقریر الفعل تقریر بیان الحکم ، کما لو بیّن شخص بمحضر المعصوم حکما ، أو کیفیّه عباده ، أو معامله ، وکان بوسع المعصوم البیان فإنّ سکوت الإمام یکون ظاهرا فی کونه إقرارا علی قوله ، وتصحیحا وإمضاء له.

وهذا کلّه واضح ، لیس فیه موضع للخلاف.

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 924


1- کقوله (تعالی) : (لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ) الأحزاب (33) الآیه : 21.
تمرینات «54»

1. ما هو معنی السنّه فی اصطلاح فقهاء العامّه؟ وما هو منشأ هذا الاصطلاح؟

2. ما هو معنی السنّه فی اصطلاح فقهاء الإمامیّه؟ وما هو منشأ هذا الاصطلاح؟

3. ما الفرق بین الحدیث والسنّه؟

4. اذکر الأقوال فی دلاله فعل المعصوم المجرّد عن القرائن علی أکثر من إباحه الفعل. واذکر الحقّ منها.

5. ما هو دلیل القائلین بدلاله فعل المعصوم علی وجوب الفعل بالنسبه إلینا؟ وما هو جواب العلاّمه الحلّی والمصنّف عنه؟

6. اذکر الأقوال فی حجّیّه فعل المعصوم بالنسبه إلینا. واذکر الراجح منها ، والوجه فی رجحانه.

7. ما هو المقصود من تقریر المعصوم؟

8. هل تقریر المعصوم حجّه أو لا؟

9. ما الفرق بین تقریر الفعل ، وتقریر بیان الحکم؟

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 925

3. الخبر المتواتر

إنّ الخبر علی قسمین رئیسین : خبر متواتر ، وخبر واحد.

و «المتواتر» : ما أفاد سکون النفس سکونا یزول معه الشکّ ، ویحصل الجزم القاطع من أجل إخبار جماعه یمتنع تواطؤهم علی الکذب. ویقابله «خبر الواحد» فی اصطلاح الأصولیّین ، وإن کان المخبر أکثر من واحد ، ولکن لم یبلغ المخبرون حدّ التواتر ، وقد شرحنا حقیقه التواتر فی کتاب المنطق ، فراجع (1).

والذی ینبغی ذکره هنا أنّ الخبر قد یکون له وسائط کثیره فی النقل ، کالأخبار التی تصلنا عن الحوادث القدیمه ؛ فإنّه یجب - لیکون الخبر متواترا موجبا للعلم - أن تتحقّق شروط التواتر فی کلّ طبقه طبقه من وسائط الخبر ، وإلاّ فلا یکون الخبر متواترا فی الوسائط المتأخّره ؛ لأنّ النتیجه تتبع أخسّ المقدّمات.

والسرّ فی ذلک واضح ؛ لأنّ الخبر ذا الوسائط یتضمّن فی الحقیقه عدّه أخبار متتابعه ؛ إذ إنّ کلّ طبقه تخبر عن خبر الطبقه السابقه علیها ، فحینما یقول جماعه : «حدّثنا جماعه عن کذا» ، بواسطه واحده - مثلا - ، فإنّ خبر الطبقه الأولی الناقله لنا یکون فی الحقیقه خبرها لیس عن نفس الحادثه ، بل عن خبر الطبقه الثانیه عن الحادثه. وکذلک إذا تعدّدت الوسائط إلی أکثر من واحده ، فهذه الوسائط هی خبر عن خبر ، حتی تنتهی إلی الواسطه الأخیره التی تنقل عن نفس الحادثه ، فلا بدّ أن تکون الجماعه الأولی خبرها متواترا عن خبر متواتر عن متواتر وهکذا ؛ إذ کلّ خبر من هذه الأخبار له حکمه فی نفسه. ومتی اختلّ شرط التواتر فی طبقه واحده خرج الخبر جمله عن کونه متواترا ، وصار من أخبار الآحاد.

وهکذا الحال فی أخبار الآحاد ؛ فإنّ الخبر الصحیح ذا الوسائط إنّما یکون صحیحا إذا توفّرت (2) شروط الصحّه فی کلّ واسطه من وسائطه ، وإلاّ فالنتیجه تتبع أخسّ المقدّمات.

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 926


1- المنطق 3 : 284.
2- أی : اجتمعت.
4. خبر الواحد
اشاره

إنّ خبر الواحد - وهو ما لا یبلغ حدّ التواتر من الأخبار - قد یفید علما وإن کان المخبر شخصا واحدا ؛ وذلک فیما إذا احتفّ خبره بقرائن توجب العلم بصدقه ، ولا شکّ فی أنّ مثل هذا الخبر حجّه. وهذا لا بحث لنا فیه ؛ لأنّه مع حصول العلم تحصل الغایه القصوی ؛ إذ لیس وراء العلم غایه فی الحجّیّه ، وإلیه تنتهی حجّیّه کلّ حجّه ، کما تقدّم (1).

وأمّا : إذا لم یحتفّ بالقرائن الموجبه للعلم بصدقه - وإن احتفّ بالقرائن الموجبه للاطمئنان إلیه دون مرتبه العلم - فقد وقع الخلاف العظیم فی حجّیّته وشروط حجّیّته ، والخلاف فی الحقیقه - عند الإمامیّه بالخصوص - یرجع إلی الخلاف فی قیام الدلیل القطعیّ علی حجّیّه خبر الواحد ، وعدم قیامه ، وإلاّ فمن المتّفق علیه عندهم أنّ خبر الواحد - بما هو خبر مفید للظنّ الشخصیّ أو النوعیّ - لا عبره به ؛ لأنّ الظنّ فی نفسه لیس حجّه عندهم قطعا ، فالشأن کلّ الشأن عندهم فی حصول هذا الدلیل القطعیّ ، ومدی دلالته.

فمن ینکر حجّیّه خبر الواحد ، کالسیّد الشریف المرتضی ، ومن اتّبعه إنّما ینکر وجود هذا الدلیل القطعیّ ؛ ومن یقول بحجّیّته ، کالشیخ الطوسیّ ، وباقی العلماء یری وجود الدلیل القاطع. ولأجل أن یتّضح ما نقول ننقل نصّ أقوال الطرفین فی ذلک :

قال الشیخ الطوسیّ فی «العدّه» : «من عمل بخبر الواحد فإنّما یعمل به إذا دلّ [دلیل] علی وجوب العمل به ، إمّا من الکتاب ، أو السنّه ، أو الإجماع ، فلا یکون قد عمل بغیر علم» (2).

وصرّح بذلک السیّد المرتضی فی «الموصلیّات» (3) حسبما نقله عنه الشیخ ابن إدریس فی مقدّمه کتابه «السرائر» (4) فقال : «لا بدّ فی الأحکام الشرعیّه من طریق یوصل إلی العلم» إلی أن قال : «ولذلک أبطلنا فی الشریعه العمل بأخبار الآحاد ؛ لأنّها لا توجب علما ولا عملا ،

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 927


1- تقدّم فی الصفحات : 376 - 379.
2- العدّه 1 : 106.
3- رسائل الشریف المرتضی 1 : 24 - 25.
4- السرائر 1 : 46 - 47.

وأوجبنا أن یکون العمل تابعا للعلم ؛ لأنّ خبر الواحد إذا کان عدلا (1) ، فغایه ما یقتضیه الظنّ بصدقه ، ومن ظننت صدقه یجوز أن یکون کاذبا».

وأصرح منه قوله بعد ذلک : «والعقل یمنع من العباده بالقیاس والعمل بخبر الواحد. ولو تعبّد الله (تعالی) بذلک ، لساغ ولدخل فی باب الصحّه ؛ لأنّ عبادته بذلک لا توجب العلم الذی لا بدّ أن یکون العمل تابعا له».

وعلی هذا ، فیتّضح أنّ المسلّم فیه عند الجمیع أنّ خبر الواحد - لو خلّی ونفسه - لا یجوز الاعتماد علیه ؛ لأنّه لا یفید إلاّ الظنّ الذی لا یغنی من الحقّ شیئا (2). وإنّما موضع النزاع هو قیام الدلیل القطعیّ علی حجّیّته.

وعلی هذا ، فقد وقع الخلاف فی ذلک علی أقوال کثیره : (3)

فمنهم : من أنکر حجّیّته مطلقا ، وقد حکی هذا القول عن السیّد المرتضی (4) ، والقاضی (5) وابن زهره (6) ، والطبرسیّ (7) وابن إدریس (8) ، وادّعوا فی ذلک الإجماع. ولکن هذا القول منقطع الآخر ، فإنّه لم یعرف موافق لهم بعد عصر ابن إدریس إلی یومنا هذا.

ومنهم : من قال : «إنّ الأخبار المدوّنه فی الکتب المعروفه - لا سیّما الکتب الأربعه - مقطوعه الصدور». وهذا ما ینسب إلی جماعه من متأخّری الأخباریّین (9). قال الشیخ الأنصاریّ

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 928


1- أی إذا کان راویه الواحد عادلا.
2- خلافا لبعض علماء العامّه الذی حکی عنهم أنّه یفید العلم. فراجع الإحکام (للآمدی) 1 : 112 ؛ إرشاد الفحول : 48.
3- ذکرها الشیخ الطوسیّ فی العدّه 1 : 97 - 100.
4- راجع رسائل الشریف المرتضی 1 : 24 - 25 ؛ الذریعه إلی أصول الشریعه 2 : 528 - 531. وذهب إلیه أیضا بعض العامّه ، کمحمّد بن إسحاق القاسانی ، وابن داود ، کما فی التبصره فی أصول الفقه : 303.
5- هو أبو القاسم بن نحریر بن عبد العزیز بن برّاج ، حکاه عنه صاحب المعالم فی معالم الدین : 207.
6- غنیه النزوع «ضمن الجوامع الفقهیّه» : 475.
7- مجمع البیان 9 : 199.
8- السرائر 1 : 48.
9- منهم : العلاّمه البحرانیّ فی الحدائق الناضره 9 : 356 - 358 ، والمحدّث الاسترآبادیّ فی الفوائد المدنیّه : 52 - 53.

تعقیبا علی ذلک : «وهذا قول لا فائده فی بیانه والجواب عنه إلاّ التحرّز عن حصول هذا الوهم لغیرهم ، کما حصل لهم ، وإلاّ فمدّعی القطع لا یلزم بذکر ضعف مبنی قطعه ...» (1).

وأمّا : القائلون بحجّیّه الخبر الواحد فقد اختلفوا أیضا ، فبعضهم یری أنّ المعتبر من الأخبار هو کلّ ما فی الکتب الأربعه ، بعد استثناء ما کان فیها مخالفا للمشهور (2). وبعضهم یری أنّ المعتبر بعضها ، والمناط فی الاعتبار عمل الأصحاب ، کما یظهر ذلک من المنقول عن المحقّق فی «المعارج» (3). وقیل : المناط فیه عداله الراوی (4) أو مطلق وثاقته (5) ، أو مجرّد الظنّ بالصدور من غیر اعتبار صفه فی الراوی ... (6) إلی غیر ذلک من التفصیلات.

والمقصود لنا الآن بیان إثبات حجّیّته بالخصوص - فی الجمله - فی مقابل السلب الکلّیّ ، ثمّ ننظر فی مدی دلاله الأدلّه علی ذلک. فالعمده أن ننظر أوّلا : فی الأدلّه التی ذکروها من الکتاب ، والسنّه ، والإجماع ، وبناء العقلاء ، ثمّ فی مدی دلالتها :

أ. أدلّه حجّیّه خبر الواحد من الکتاب العزیز
تمهید

لا یخفی أنّ من یستدلّ علی حجّیّه خبر الواحد بالآیات الکریمه لا یدّعی أنّها نصّ قطعیّ الدلاله علی المطلوب ، وإنّما أقصی ما یدّعیه أنّها ظاهره فیه. (7)

وإذا کان الأمر کذلک فقد یشکل (8) الخصم بأنّ الدلیل علی حجّیّه الحجّه یجب أن یکون

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 929


1- فرائد الأصول 1 : 109.
2- وهذا ما ذهب إلیه المحقّق المولی أحمد النراقیّ فی مناهج الأحکام والأصول : 161 و 167.
3- معارج الأصول : 149. واختاره الفاضل التونیّ فی الوافیه فی أصول الفقه : 166.
4- هذا ما اختاره العلاّمه الحلّی ، وصاحب المعالم. راجع مبادئ الوصول : 206 ، ومعالم الدین : 221.
5- وهذا منسوب إلی شیخ الطائفه. راجع معارج الأصول : 149 ، وقوانین الأصول 1 : 459.
6- کما یظهر من المحقّق القمی فی قوانین الأصول 1 : 456. وصرّح بذلک أیضا صاحب الفصول فی الفصول الغرویّه : 294.
7- أی فی المطلوب.
8- هذا الاستعمال صحیح بالتضمّن والتضمین.

قطعیّا - کما تقدّم (1) - فلا یصحّ الاستدلال بالآیات التی هی ظنّیّه الدلاله ؛ لأنّ ذلک استدلال بالظنّ علی حجّیّه الظنّ ، ولا ینفع کونها قطعیّه الصدور.

ولکنّ الجواب عن هذا الوهم واضح ؛ لأنّه قد ثبتت بالدلیل القطعیّ حجّیّه ظواهر الکتاب العزیز - کما سیأتی (2) - ، فالاستدلال بها ینتهی بالأخیر إلی العلم ، فلا یکون استدلالا بالظنّ علی حجّیّه الظنّ ، ونحن علی هذا المبنی نذکر الآیات التی ذکروها علی حجّیّه خبر الواحد ، فنکتفی بإثبات ظهورها فی المطلوب :

الآیه الأولی : آیه النبأ

وهی قوله (تعالی) فی سوره الحجرات : (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَهٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ) (3).

وقد استدلّ بهذه الآیه الکریمه من جهه مفهوم الوصف ، ومن جهه مفهوم الشرط ، والذی یبدو أنّ الاستدلال بها من جهه مفهوم الشرط کاف فی المطلوب (4).

وتقریب الاستدلال یتوقّف علی شرح ألفاظ الآیه أوّلا ، فنقول :

1. «التبیّن» ، إنّ لهذه المادّه معنیین :

الأوّل : بمعنی الظهور ، فیکون فعلها لازما ، فنقول : «تبیّن الشیء» إذا ظهر وبان. ومنه قوله (تعالی) : (حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ) (5) ، (حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ) (6).

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 930


1- تقدّم فی الصفحتین : 376 و 379.
2- یأتی فی الصفحه : 502 - 506.
3- الحجرات (49) الآیه : 6.
4- وأمّا تقریب الاستدلال بها من جهه مفهوم الوصف فأنّ الآیه الشریفه نزلت فی شأن «الولید» ؛ لمّا أخبر بارتداد «بنی المصطلق». وکان هذا الخبر خبرا واحدا ، والمخبر به فاسقا. قال : (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا ،) فعلّق وجوب التبیّن علی وصف الفاسق ، ومقتضی تعلیق الحکم علی وصف الفاسق انتفاؤه عند انتفائه ، هذا إذا قلنا بثبوت المفهوم للوصف ، وأمّا إذا قلنا بأنّه لا مفهوم له - کما ذهب إلیه المصنّف وبعض آخر - فلا مجال له.
5- البقره (2) الآیه : 187.
6- فصّلت (41) الآیه : 53.

والثانی : بمعنی الظهور علیه - یعنی العلم به واستکشافه ، أو التصدّی للعلم به وطلبه - فیکون فعلها متعدّیا ، فتقول : «تبیّنت الشیء» إذا علمته ، أو إذا تصدّیت للعلم به وطلبته.

وعلی المعنی الثانی - وهو التصدّی للعلم به - یتضمّن معنی التثبّت فیه (1) والتأنّی فیه لکشفه وإظهاره والعلم به. ومنه قوله (تعالی) فی سوره النساء : (إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللهِ فَتَبَیَّنُوا) (2) ؛ ومن أجل هذا قرئ بدل (فَتَبَیَّنُوا) : «فتثبّتوا». ومنه کذلک هذه الآیه التی نحن بصددها (إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا ...) ، وکذلک قرئ فیها «فتثبّتوا» (3) ، فإنّ هذه القراءه ممّا تدلّ علی أنّ المعنیین - وهما التبیّن والتثبّت - متقاربان.

2. (أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَهٍ) ، یظهر من کثیر من التفاسیر أنّ هذا المقطع من الآیه کلام مستأنف ، جاء لتعلیل وجوب التبیّن (4). وتبعهم علی ذلک بعض الأصولیّین الذین بحثوا [عن] هذه الآیه هنا (5).

ولأجل ذلک قدّروا لکلمه (فَتَبَیَّنُوا) مفعولا ، فقالوا - مثلا - : «معناه : فتبیّنوا صدقه من کذبه» ، (6) کما قدّروا لتحقیق نظم الآیه وربطها - لتصلح هذه الفقره أن تکون تعلیلا - کلمه تدلّ علی التعلیل ، بأن قالوا : «معناها : خشیه أن تصیبوا قوما بجهاله ، أو حذرا أن تصیبوا ، أو لئلاّ تصیبوا قوما ...» ونحو ذلک (7).

وهذه التقدیرات کلّها تکلّف وتمحّل ، لا تساعد علیها قرینه ولا قاعده عربیّه. ومن العجیب أن یؤخذ ذلک بنظر الاعتبار ویرسل إرسال المسلّمات.

والذی أرجّحه أنّ مقتضی سیاق الکلام والاتّساق مع أصول القواعد العربیّه أن یکون

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 931


1- أی التوقّف فیه.
2- النساء (4) الآیه : 94.
3- وقد حکی قراءه «فتثبّتوا» عن ابن مسعود ، وحمزه ، والکسائی ، کما فی : الکشاف 4 : 360 ، وکنز الدقائق 9 : 589 ، وتفسیر البیضاوی 2 : 416.
4- مجمع البیان 9 : 199 ؛ المیزان 18 : 311.
5- کالشیخ فی فرائد الأصول 1 : 117.
6- مجمع البیان 9 : 199 ؛ التبیان 9 : 343.
7- مجمع البیان 9 : 199 ؛ المیزان 8 : 311.

قوله (تعالی) : (أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً ...) مفعولا ل- «تبیّنوا» ، فیکون معناه : «فتثبّتوا ، واحذروا إصابه قوم بجهاله».

والظاهر أنّ قوله (تعالی) : (فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَهٍ) یکون کنایه عن لازم معناه ، وهو عدم حجّیّه خبر الفاسق ؛ لأنّه لو کان حجّه لما دعا إلی الحذر من إصابه قوم بجهاله عند العمل به ، ثمّ من الندم علی العمل به.

3. «الجهاله» اسم مأخوذ من الجهل ، أو مصدر ثان له ، قال عنها أهل اللغه : «الجهاله : أن تفعل فعلا بغیر العلم» (1) ، ثمّ هم فسّروا الجهل بأنّه المقابل للعلم ، عبّروا عنه تاره بتقابل التضاد (2) ، وأخری بتقابل النقیض (3) ، وإن کان الأصحّ فی التعبیر العلمیّ أنّه من تقابل العدم والملکه. (4)

والذی یبدو لی من تتبّع استعمال کلمه «الجهل» ومشتقّاتها فی أصول اللغه العربیّه أنّ إعطاء لفظ «الجهل» معنی یقابل العلم - بهذا التحدید الضیّق لمعناه - جاء مصطلحا جدیدا عند المسلمین فی عهدهم ؛ لنقل الفلسفه الیونانیّه إلی العربیّه الذی استدعی تحدید معانی کثیر من الألفاظ ، وکسبها إطارا (5) یناسب الأفکار الفلسفیّه ، وإلاّ فالجهل فی أصل اللغه کان یعطی معنی یقابل الحکمه ، والتعقّل ، والرویّه (6) ، فهو یؤدّی تقریبا معنی السفه ، أو الفعل السفهیّ عند ما یکون عن غضب - مثلا - وحماقه ، وعدم بصیره ، وعلم. (7)

وعلی کلّ حال ، هو بمعناه الواسع اللغویّ یلتقی مع معنی الجهل المقابل للعلم الذی صار مصطلحا علمیّا بعد ذلک. ولکنّه لیس هو إیّاه. وعلیه ، فیکون معنی «الجهاله» أن تفعل فعلا بغیر حکمه ، وتعقّل ، ورویّه الذی لازمه عاده إصابه عدم الواقع والحقّ.

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 932


1- لسان العرب 11 : 129.
2- کما فی تاج العروس 7 : 268 ، والمنجد فی اللغه : 108 ، وقاموس اللغه : 453.
3- کما فی لسان العرب 11 : 129 ، ومعجم مقاییس اللغه 1 : 489.
4- فالجهل هو عدم العلم عمّا من شأنه أن یعلم.
5- وهو بالفارسیّه : «چارچوب». والإطار : ما یحیط بالشیء.
6- أی النظر والتفکّر.
7- أی وعن عدم علم.

إذا عرفت هذه الشروح لمفردات الآیه الکریمه یتّضح لک معناها ، وما تؤدّی إلیه من دلاله علی المقصود فی المقام أنّها تعطی أنّ النبأ من شأنه أن یصدّق به عند الناس ، ویؤخذ به من جهه أنّ ذلک من سیرتهم ، وإلاّ فلما ذا نهی عن الأخذ بخبر الفاسق من جهه أنّه فاسق؟

فأراد (تعالی) أن یلفت أنظار المؤمنین إلی أنّه لا ینبغی أن یعتمدوا علی کلّ خبر من أیّ مصدر کان ، بل إذا جاء به فاسق ینبغی ألاّ یؤخذ به بلا تروّ ، وإنّما یجب فیه (1) أن یتثبّتوا [من] أن یصیبوا قوما بجهاله ، أی بفعل ما فیه سفه وعدم حکمه قد یضرّ بالقوم. والسرّ فی ذلک أنّ المتوقّع من الفاسق ألاّ یصدق فی خبره ، فلا ینبغی أن یصدّق ویعمل بخبره.

فتدلّ الآیه - بحسب المفهوم - علی أنّ خبر العادل یتوقّع منه الصدق ، فلا یجب فیه الحذر والتثبّت من إصابه قوم بجهاله. ولازم ذلک أنّه حجّه.

والذی نقوله ونستفیده وله دخل فی استفاده المطلوب من الآیه أنّ النبأ فی مفروض الآیه ممّا یعتمد علیه عند الناس ، وتعارفوا الأخذ به بلا تثبّت ، وإلاّ لما کانت حاجه للأمر فیه بالتبیّن فی خبر الفاسق ، إذا کان النبأ من جهه ما هو نبأ لا یعمل به الناس.

ولمّا علّقت الآیه وجوب التبیّن والتثبّت علی مجیء الفاسق یظهر منه بمقتضی مفهوم الشرط أنّ خبر العادل لیس له هذا الشأن ، بل الناس لهم أن یبقوا فیه علی سجیّتهم من الأخذ به وتصدیقه من دون تثبّت وتبیّن لمعرفه صدقه من کذبه ، من جهه خوف إصابه قوم بجهاله. وطبعا لا یکون ذلک إلاّ من جهه اعتبار خبر العادل وحجّیّته ؛ لأنّ المترقّب منه الصدق ، فیکشف ذلک عن حجّیّه قول العادل عند الشارع ، وإلغاء احتمال الخلاف فیه.

والظاهر أنّه بهذا البیان للآیه یرتفع کثیر من الشکوک التی قیلت علی الاستدلال بها علی المطلوب ، فلا نطیل فی ذکرها وردّها. (2)

الآیه الثانیه : آیه النفر

وهی قوله (تعالی) فی سوره التوبه : (وَما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِ

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 933


1- أی فی الأخذ به.
2- وإن شئت فراجع فرائد الأصول 1 : 117 - 118 ؛ کفایه الأصول : 340 - 341.

فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ) (1).

إنّ الاستدلال بهذه الآیه الکریمه علی المطلوب یتمّ بمرحلتین من البیان :

1 - الکلام فی صدر الآیه : (وَما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهً ؛) تمهیدا للاستدلال ؛ فإنّ الظاهر من هذه الفقره نفی وجوب النفر علی المؤمنین کافّه (2) ، والمراد من النفر - بقرینه باقی الآیه - النفر إلی الرسول للتفقّه فی الدین ، لا النفر إلی الجهاد ، وإن کانت الآیات التی قبلها وارده فی الجهاد ؛ فإنّ ذلک وحده غیر کاف لیکون قرینه مع ظهور باقی الآیه فی النفر إلی التعلّم والتفقّه ، فإنّ الکلام الواحد یفسّر بعضه بعضا.

وهذه الفقره إمّا جمله خبریّه یراد بها إنشاء نفی الوجوب فتکون فی الحقیقه جمله إنشائیّه ، وإمّا جمله خبریّه یراد بها الإخبار جدّا عن عدم وقوعه (3) من الجمیع ؛ إمّا لاستحالته عاده ، أو لتعذّره اللازم له عدم وجوب النفر علیهم جمیعا ، فتکون دالّه بالدلاله الالتزامیّه علی عدم جعل مثل هذا الوجوب من الشارع. وعلی کلا الحالین فهی تدلّ علی عدم تشریع وجوب النفر علی کلّ واحد واحد ، إمّا إنشاء ، أو إخبارا.

ولکن لیس من شأن الشارع بما هو شارع أن ینفی وجوب شیء ، إنشاء أو إخبارا ، إلاّ إذا کان فی مقام رفع توهّم الوجوب لذلک الشیء أو اعتقاده. واعتقاد وجوب النفر أمر متوقّع لدی العقلاء ؛ لأنّ التعلّم واجب عقلیّ علی کلّ أحد ، وتحصیل الیقین فیه المنحصر عاده فی مشافهه الرسول أیضا واجب عقلیّ. فحقّ أن یعتقد المؤمنون بوجوب النفر إلی الرسول شرعا لتحصیل المعرفه بالأحکام.

ومن جهه أخری ، فإنّه ممّا لا شبهه فیه أنّ نفر جمیع المؤمنین فی جمیع أقطار الإسلام إلی الرسول لأخذ الأحکام منه بلا واسطه - کلّما عنت حاجه وعرضت لهم مسأله - أمر (4) لیس

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 934


1- التوبه (9) الآیه : 122.
2- یستفید بعضهم من الآیه ، النهی عن نفر الکافّه. وهی استفاده بعیده جدّا ، ولیست کلمه «ما» من أدوات النهی ، إذن لیس لهذه الآیه أکثر من الدلاله علی نفی الوجوب - منه قدس سره -.
3- أی عدم وقوع النفر.
4- قوله : «أمر» خبر «أنّ» أی : أنّ نفر جمیع المؤمنین فی جمیع الأقطار إلی الرسول أمر لیس عملیّا.

عملیّا من جهات کثیره ، (1) ؛ فضلا عمّا فیه من مشقّه عظیمه لا توصف ، بل هو مستحیل عاده.

إذا عرفت ذلک ، فنقول : إنّ الله (تعالی) أراد بهذه الفقره - والله العالم - أن یرفع عنهم هذه الکلفه والمشقّه برفع وجوب النفر ؛ رحمه بالمؤمنین. ولکن هذا التخفیف لیس معناه أن یستلزم رفع أصل وجوب التفقّه ، بل الضرورات تقدّر بقدرها. ولا شکّ أنّ التخفیف یحصل برفع الوجوب علی کلّ واحد واحد ، فلا بدّ من علاج لهذا الأمر اللازم تحقّقه علی کلّ حال - وهو التعلّم - بتشریع طریقه أخری للتعلّم غیر طریقه التعلّم الیقینیّ من نفس لسان الرسول. وقد بیّنت بقیّه الآیه هذا العلاج وهذه الطریقه ، وهو قوله (تعالی) : (فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ ...) والتفریع بالفاء شاهد علی أنّ هذا علاج متفرّع علی نفی وجوب النفر علی الجمیع.

ومن هذا البیان یظهر أنّ هذه الفقره (صدر الآیه) لها الدخل الکبیر فی فهم الباقی من الآیه الذی هو موضع الاستدلال علی حجّیّه خبر الواحد. وقد أغفل هذه الناحیه المستدلّون بهذه الآیه علی المطلوب ، فلم یوجّهوا الارتباط بین صدر الآیه وبقیّتها للاستدلال بها ، علی نحو ما یأتی.

2 - الکلام عن نفس موقع الاستدلال من الآیه علی حجّیّه خبر الواحد المتفرّع هذا الموقع علی صدرها ؛ لمکان فاء التفریع ، فإنّه (تعالی) - بعد أن بیّن عدم وجوب النفر علی کلّ واحد ، تخفیفا علیهم - حرّضهم (2) علی اتّباع طریقه أخری بدلاله «لو لا» التی هی للتحضیض ، والطریقه هی أن ینفر قسم من کلّ قوم لیرجعوا إلی قومهم فیبلّغوهم الأحکام بعد أن یتفقّهوا فی الدین ، ویتعلّموا الأحکام ، وهو فی الواقع خیر علاج لتحصیل التعلیم ، بل الأمر منحصر فیه.

فالآیه الکریمه بمجموعها تقرّر أمرا عقلیّا ، وهو وجوب المعرفه والتعلّم ، وإذ تعذّرت المعرفه الیقینیّه بنفر کلّ واحد إلی النبیّ صلی الله علیه و آله لیتفقّه فی الدین فلم یجب ، رخّص الله (تعالی) لهم لتحصیل تلک الغایه - أعنی التعلّم - بأن تنفر طائفه من کلّ فرقه. والطائفه المتفقّهه هی التی تتولّی حینئذ تعلیم الباقین من قومهم ، بل إنّه لم یکن قد رخّصهم فقط بذلک ، وإنّما

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 935


1- کبعد المسافه وکثره الأحکام وغیرهما.
2- أی : بعثهم ، بالفارسیّه : «آنها را تحریک کرد وبرانگیخت».

أوجب علیهم أن تنفر طائفه من کلّ قوم ، ویستفاد الوجوب من «لو لا» التحضیضیّه ، ومن الغایه من النفر - وهی التفقّه لإنذار القوم الباقین لأجل أن یحذروا من العقاب - ؛ مضافا إلی أنّ أصل التعلّم واجب عقلیّ ، کما قرّرنا.

کلّ ذلک شواهد ظاهره علی وجوب تفقّه جماعه من کلّ قوم ؛ لأجل تعلیم قومهم الحلال والحرام. ویکون ذلک - طبعا - وجوبا کفائیّا.

وإذا استفدنا وجوب تفقّه کلّ طائفه من کلّ قوم ، أو تشریع ذلک بالترخیص فیه علی الأقلّ لغرض إنذار قومهم إذا رجعوا إلیهم ، فلا بدّ أن نستفید من ذلک أنّ نقلهم للأحکام قد جعله الله (تعالی) حجّه علی الآخرین ، وإلاّ لکان تشریع هذا النفر علی نحو الوجوب ، أو الترخیص لغوا بلا فائده بعد أن نفی وجوب النفر علی الجمیع. بل لو لم یکن نقل الأحکام حجّه ، لما بقیت طریقه لتعلّم الأحکام تکون معذّره للمکلّف ، وحجّه له ، أو علیه.

والحاصل أنّ رفع وجوب النفر علی الجمیع والاکتفاء بنفر قسم منهم لیتفقّهوا فی الدین ویعلّموا الآخرین هو بمجموعه دلیل واضح علی حجّیّه نقل الأحکام فی الجمله ، وإن لم یستلزم العلم الیقینیّ ؛ لأنّ الآیه - من ناحیه اشتراط الإنذار بما یوجب العلم - مطلقه ، فکذلک تکون مطلقه من ناحیه قبول الإنذار والتعلیم ، وإلاّ کان هذا التدبیر الذی شرّعه الله (تعالی) لغوا ، وبلا فائده ، وغیر محصّل للغرض الذی من أجله کان النفر وتشریعه.

هکذا ینبغی أن تفهم الآیه الکریمه فی الاستدلال علی المطلوب ، وبهذا البیان یندفع کثیر ممّا أورد علی الاستدلال بها للمطلوب.

وینبغی ألاّ یخفی علیکم أنّه لا یتوقّف الاستدلال بها علی أن یکون نفر الطائفه من کلّ قوم واجبا ، بل یکفی ثبوت أنّ هذه الطریقه مشرّعه من قبل الله (تعالی) ، وإن کان بنحو الترخیص بها ؛ لأنّ نفس تشریعها یستلزم تشریع حجّیّه نقل الأحکام من المتفقّه. فلذلک لا تبقی حاجه إلی التطویل فی استفاده الوجوب.

کما أنّ الاستدلال بها لا یتوقّف علی کون الحذر عند إنذار النافرین المتفقّهین واجبا ، واستفاده ذلک من «لعلّ» أو من أصل حسن الحذر ، بل الأمر بالعکس ؛ فإنّ نفس جعل حجّیّه قول النافرین المتفقّهین المستفاد من الآیه یکون دلیلا علی وجوب الحذر.

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 936

نعم ، یبقی شیء ، وهو أنّ الواجب أن تنفر من کلّ فرقه طائفه ، والطائفه ثلاثه فأکثر ، أو أکثر من ثلاثه. وحینئذ لا تشمل الآیه خبر الشخص الواحد أو الاثنین.

ولکن یمکن دفع ذلک بأنّه لا دلاله فی الآیه علی أنّه یجب فی الطائفه أن ینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم مجتمعین بشرط الاجتماع ، فالآیه من هذه الناحیه مطلقه ، وبمقتضی إطلاقها یکون خبر الواحد - لو انفرد بالإخبار - حجّه أیضا. یعنی أنّ العموم فیها أفرادیّ لا مجموعیّ (1).

تنبیه (2)

إنّ هذه الآیه الکریمه تدلّ أیضا علی وجوب قبول فتوی المجتهد بالنسبه إلی العامیّ ، کما دلّت علی وجوب قبول خبر الواحد ، وذلک ظاهر ؛ لأنّ کلمه «التفقّه» عامّه للطرفین ، وقد أفاد ذلک شیخنا النائینیّ قدس سره ، کما فی تقریرات بعض الأساطین من تلامذته ، فإنّه قال : «إنّ التفقّه فی الأعصار المتأخّره وإن کان هو استنباط الحکم الشرعیّ بتنقیح جهات ثلاث : الصدور ، وجهه الصدور ، والدلاله ، ومن المعلوم أنّ تنقیح الجهتین الأخیرتین ممّا یحتاج إلی إعمال النظر والدقّه ، إلاّ أنّ التفقّه فی الصدر الأوّل لم یکن محتاجا إلاّ إلی إثبات الصدور لیس إلاّ ، لکن اختلاف محقّق التفقّه باختلاف الأزمنه لا یوجب اختلافا فی مفهومه ، فکما أنّ العارف بالأحکام الشرعیّه بإعمال النظر والفکر یصدق علیه الفقیه ، کذلک العارف بها من دون إعمال النظر والفکر یصدق علیه الفقیه حقیقه» (3).

وبمقتضی عموم التفقّه ، فإنّ الآیه الکریمه - أیضا - تدلّ علی وجوب الاجتهاد فی العصور المتأخّره عن عصور المعصومین وجوبا کفائیّا ، بمعنی أنّه یجب علی کلّ قوم أن ینفر منهم طائفه فیرحلوا لتحصیل التفقّه - وهو الاجتهاد - لینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم ، کما تدلّ أیضا بالملازمه - التی سبق ذکرها - علی حجّیّه قول المجتهد علی الناس الآخرین ، ووجوب قبول فتواه علیهم.

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 937


1- کما فی فوائد الأصول 3 : 186 ، وأجود التقریرات 2 : 110.
2- وفی «س» تنبیه مهمّ.
3- أجود التقریرات 2 : 110.
الآیه الثالثه : آیه حرمه الکتمان

وهی قوله (تعالی) فی سوره البقره (إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَالْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللهُ ...) (1).

وجه الاستدلال بها یشبه الاستدلال بآیه النفر ، فإنّه لمّا حرّم الله (تعالی) کتمان البیّنات والهدی ، وجب أن یقبل قول من یظهر البیّنات والهدی ، ویبیّنه للناس ، وإن کان ذلک المظهر والمبیّن واحدا لا یوجب قوله العلم ، وإلاّ لکان تحریم الکتمان لغوا وبلا فائده لو لم یکن قوله حجّه مطلقا.

والحاصل أنّ هناک ملازمه عقلیّه بین وجوب الإظهار ووجوب القبول ، وإلاّ لکان وجوب الإظهار لغوا وبلا فائده. ولمّا کان وجوب الإظهار لم یشترط فیه أن یکون الإظهار موجبا للعلم فکذلک لازمه - وهو وجوب القبول - لا بدّ أن یکون مطلقا من هذه الناحیه ، غیر مشترط فیه بما یوجب العلم. وعلی هذا الأساس من الملازمه قلنا بدلاله آیه النفر علی حجّیّه خبر الواحد ، وحجّیّه فتوی المجتهد.

ولکنّ الإنصاف أنّ الاستدلال لا یتمّ بهذه الآیه الکریمه ، بل هی أجنبیّه جدّا عمّا نحن فیه ؛ لأنّ ما نحن فیه - وهو حجّیّه خبر الواحد - أن یظهر المخبر شیئا لم یکن ظاهرا ، ویعلّم ما تعلّم من أحکام غیر معلومه للآخرین ، کما فی آیه النفر ، فإذا وجب التعلیم والإظهار ، وجب قبوله علی الآخرین ، وإلاّ کان وجوب التعلیم والإظهار لغوا.

وأمّا : هذه الآیه فهی وارده فی مورد کتمان ما هو ظاهر وبیّن للناس جمیعا ، بدلیل قوله (تعالی) : (مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ) لا إظهار ما هو خفیّ علی الآخرین.

والغرض أنّ هذه الآیه وارده فی مورد ما هو بیّن واجب القبول ، سواء کتم أم أظهر ، لا فی مورد یکون قبوله من جهه الإظهار ، حتی تکون ملازمه بین وجوب القبول وحرمه الکتمان ، فیقال : «لو لم یقبل لما حرم الکتمان». وبهذا یظهر الفرق بین هذه الآیه وآیه النفر.

وینسق علی هذه الآیه باقی الآیات الأخر التی ذکرت للاستدلال بها علی المطلوب ،

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 938


1- البقره (2) الآیه : 159.

فلا نطیل بذکرها. (1)

ب. دلیل حجّیّه خبر الواحد من السنّه

من البدیهیّ أنّه لا یصحّ الاستدلال علی حجّیّه خبر الواحد بنفس خبر الواحد ؛ فإنّه دور ظاهر ، بل لا بدّ أن تکون الأخبار المستدلّ بها علی حجّیّته معلومه الصدور من المعصومین ، إمّا بتواتر ، أو قرینه قطعیّه.

ولا شکّ فی أنّه لیس فی أیدینا من الأخبار ما هو متواتر بلفظه فی هذا المضمون ، وإنّما کلّ ما قیل هو تواتر الأخبار معنی فی حجّیّه خبر الواحد إذا کان ثقه مؤتمنا فی الروایه ، کما رآه الشیخ الحرّ صاحب الوسائل. (2) وهذه دعوی غیر بعیده ، فإنّ المتتبّع یکاد یقطع جازما بتواتر الأخبار فی هذا المعنی ، (3) بل هی بالفعل متواتره لا ینبغی أن یعتری فیها الریب للمنصف. (4)

وقد ذکر الشیخ الأنصاریّ (قدّس الله نفسه) طوائف من الأخبار ، (5) یحصل بانضمام

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 939


1- منها : آیه السؤال ، وهی قوله (تعالی) : (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ.) النحل (16) الآیه : 43. ومنها : آیه الأذن ، وهی قوله (تعالی) : (وَمِنْهُمُ الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ....) التوبه (9) الآیه : 61. ومنها : آیات الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر ، آل عمران (3) الآیه : 104 ، والتوبه (9) الآیه : 7. وإن شئت تفصیل البحث عن الاستدلال بها فراجع : فرائد الأصول 1 : 132 - 134 ، وکفایه الأصول : 344 - 346.
2- وسائل الشیعه 18 : 52 ، الباب 8 من أبواب صفات القاضی ؛ و 18 : 98 ، الباب 11 من أبواب صفات القاضی.
3- وهذا ما ادّعاه أیضا المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 3 : 190 - 191 ، والمحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 3 : 143.
4- إنّ الشیخ صاحب الکفایه لم یتّضح له تواتر الأخبار معنی ، وإنّما أقصی ما اعترف به «أنّها متواتره إجمالا». (* کفایه الأصول : 347.) وغرضه من التواتر الإجمالیّ هو العلم بصدور بعضها عنهم علیهم السلام یقینا. وتسمیه ذلک بالتواتر مسامحه ظاهره - منه قدس سره -.
5- فرائد الأصول 1 : 137 - 144.

بعضها إلی بعض العلم بحجّیّه خبر الواحد الثقه المأمون من الکذب فی الشریعه ، وأنّ هذا (1) أمر مفروغ عنه عند آل البیت علیهم السلام.

ونحن نشیر إلی هذه الطوائف علی الإجمال ، وعلی الطالب أن یرجع إلی الوسائل (کتاب القضاء) (2) وإلی رسائل الشیخ (3) فی حجّیّه خبر الواحد ؛ للاطّلاع علی تفاصیلها :

الطائفه الأولی : ما ورد فی الخبرین المتعارضین فی الأخذ بالمرجّحات ، کالأعدل ، والأصدق ، والمشهور ، ثمّ التخییر عند التساوی. (4) وسیأتی ذکر بعضها فی باب التعادل والتراجیح. (5) ولو لا أنّ خبر الواحد الثقه حجّه لما کان معنی لفرض التعارض بین الخبرین ، ولا معنی للترجیح بالمرجّحات المذکوره والتخییر عند عدم المرجّح ، کما هو واضح.

الطائفه الثانیه : ما ورد فی إرجاع آحاد الرواه إلی آحاد أصحاب الأئمّه علیهم السلام ، (6) علی وجه یظهر فیه عدم الفرق فی الإرجاع بین الفتوی والروایه ، مثل إرجاعه علیه السلام إلی زراره بقوله : «إذا أردت حدیثا فعلیک بهذا الجالس» (7) یشیر بذلک إلی زراره. ومثل قوله علیه السلام - لمّا قال له عبد العزیز بن المهتدی : ربما أحتاج ولست ألقاک فی کلّ وقت ، أفیونس بن عبد الرحمن ثقه آخذ عنه معالم دینی؟ - : «نعم» (8).

قال الشیخ الأعظم قدس سره : «وظاهر هذه الروایه أنّ قبول قول الثقه کان أمرا مفروغا عنه عند

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 940


1- أی اعتبار خبر الواحد الثقه.
2- وسائل الشیعه 18 : 52 - 89 و: 98.
3- فرائد الأصول 1 : 137 - 144.
4- راجع جامع أحادیث الشیعه 1 : 254 - 260 ، أبواب المقدّمات ، باب ما یعالج به تعارض الروایات ، الأحادیث 10 - 19 ؛ وسائل الشیعه 18 : 75 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث : 1.
5- یأتی فی الصفحات : 579 - 580.
6- راجع وسائل الشیعه 18 : 99 - 107 ، الباب 11 من أبواب صفات القاضی الأحادیث 4 و 19 و 23 و 27 و 33 ؛ جامع أحادیث الشیعه 1 : 223 - 224 ، أبواب المقدّمات ، باب حجیّه أخبار الثقات ، الحدیثین 321 و 322.
7- بحار الأنوار 2 : 246.
8- بحار الأنوار 2 : 251. وقریب منه ما فی وسائل الشیعه 18 : 107 ، الباب 11 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث : 33.

الراوی ، فسأل عن وثاقه یونس ؛ لیرتّب علیه أخذ المعالم عنه». (1)

إلی غیر ذلک من الروایات التی تنسق علی هذا المضمون ونحوه.

الطائفه الثالثه : ما دلّ علی وجوب الرجوع إلی الرواه ، والثقات ، والعلماء ، مثل قوله علیه السلام : «وأمّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها إلی رواه حدیثنا ؛ فإنّهم حجّتی علیکم ، وأنا حجّه الله علیهم» (2) ... إلی ما شاء الله من الروایات فی أمثال هذا المعنی. (3)

الطائفه الرابعه : ما دلّ علی الترغیب فی الروایه ، والحثّ علیها ، وکتابتها ، وإبلاغها ، (4) مثل الحدیث النبویّ المستفیض ، بل المتواتر : «من حفظ علی أمّتی أربعین حدیثا بعثه الله فقیها عالما ، یوم القیامه» (5) الذی لأجله صنّف کثیر من العلماء الأربعینیّات (6) ؛ ومثل قوله علیه السلام للراوی : «اکتب وبثّ علمک فی بنی عمّک ؛ فإنّه یأتی زمان هرج لا یأنسون إلاّ بکتبهم» (7) إلی غیر ذلک من الأحادیث. (8)

الطائفه الخامسه : ما دلّ علی ذمّ الکذب علیهم ، والتحذیر من الکذّابین علیهم ، (9) فإنّه لو لم یکن الأخذ بأخبار الآحاد أمرا معروفا بین المسلمین ، لما کان مجال للکذب علیهم ، ولما کان مورد للخوف من الکذب علیهم ، ولا التحذیر من الکذّابین ؛ لأنّه لا أثر للکذب لو کان خبر الواحد علی کلّ حال غیر مقبول عند المسلمین.

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 941


1- فرائد الأصول 1 : 139.
2- وسائل الشیعه 18 : 101 ، الباب 11 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 9.
3- وسائل الشیعه 18 : 99 - 101 ، الباب 11 من أبواب صفات القاضی ، الأحادیث 1 و 6 و 13.
4- وسائل الشیعه 18 : 53 - 75 ، الباب 8 من أبواب صفات القاضی.
5- هذا مضمون الحدیث. وهو مرویّ بعبارات مختلفه ، فراجع وسائل الشیعه 18 : 65 - 70 ، الباب 11 من أبواب صفات القاضی ، الأحادیث 48 و 54 و 58 - 62 و 64.
6- منها کتاب الأربعین حدیثا «للشیخ البهائی» ، والأربعون حدیثا «للشهید الأوّل».
7- هذا مضمون کلامه ، وإلیک نصّه - علی ما فی وسائل الشیعه 18 : 56 - : «اکتب وبثّ علمک فی إخوانک ، فإن متّ فأورث کتبک بنیک ، فإنّه یأتی علی الناس زمان هرج لا یأنسون فیه إلاّ بکتبهم».
8- راجع جامع أحادیث الشیعه 1 : 225 - 227 ، أبواب المقدّمات ، باب حجّیّه أخبار الثقات ، الأحادیث 328 - 330 و 334 - 338.
9- وسائل الشیعه 18 : 57 ، الباب 8 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 22.

قال الشیخ الأعظم - بعد نقله لهذه الطوائف من الأخبار ، وهو علی حقّ فیما قال - : «إلی غیر ذلک من الأخبار التی یستفاد من مجموعها رضی الأئمّه علیهم السلام بالعمل بالخبر وإن لم یفد القطع. وقد ادّعی فی الوسائل تواتر الأخبار بالعمل بخبر الثقه ، إلاّ أنّ القدر المتیقّن منها هو خبر الثقه الذی یضعف فیه احتمال الکذب علی وجه لا یعتنی به العقلاء ، ویقبّحون التوقّف فیه ؛ لأجل ذلک الاحتمال ، کما دلّ علیه ألفاظ : «الثقه» و «المأمون» و «الصادق» وغیرها الوارده فی الأخبار المتقدّمه ، وهی أیضا منصرف إطلاق غیرها».

وأضاف : «وأمّا : العداله فأکثر الأخبار المتقدّمه خالیه عنها ، بل وفی کثیر منها التصریح بخلافه». (1)

ج. دلیل حجّیّه خبر الواحد من الإجماع

حکی جماعه کبیره - تصریحا وتلویحا - الإجماع من قبل علماء الإمامیّه علی حجّیّه خبر الواحد إذا کان ثقه مأمونا فی نقله وإن لم یفد خبره العلم. وعلی رأس الحاکین للإجماع شیخ الطائفه الطوسیّ رحمه الله فی کتابه «العدّه» ، (2) لکنّه اشترط فیما اختاره من الرأی ، وحکی علیه الإجماع أن یکون خبر الواحد واردا من طریق أصحابنا القائلین بالإمامه ، وکان ذلک مرویّا عن النبیّ صلی الله علیه و آله ، أو عن الواحد من الأئمّه علیهم السلام ، وکان ممّن لا یطعن فی روایته ، ویکون سدیدا فی نقله. وتبعه علی ذلک فی التصریح بالإجماع السیّد رضیّ الدین بن طاوس ، (3) والعلاّمه الحلّی فی «النهایه» ، (4) ، والمحدّث المجلسیّ فی بعض رسائله ، کما حکی ذلک عنهم الشیخ الأعظم فی «الرسائل». (5)

وفی مقابل ذلک حکی جماعه أخری إجماع الإمامیّه علی عدم الحجّیّه. وعلی رأسهم

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 942


1- فرائد الأصول 1 : 144.
2- العدّه 1 : 126.
3- کما فی فرائد الأصول 1 : 156.
4- النهایه ، مخطوط.
5- فرائد الأصول 1 : 157 - 158.

السیّد الشریف المرتضی رحمه الله ، وجعله بمنزله القیاس فی کون ترک العمل به معروفا من مذهب الشیعه (1). وتبعه علی ذلک الشیخ ابن إدریس فی «السرائر» ، ونقل کلاما للسیّد المرتضی فی المقدّمه ، وانتقد فی أکثر من موضع فی کتابه الشیخ الطوسیّ فی عمله بخبر الواحد ، وکرّر تبعا للسیّد قوله : «إنّ خبر الواحد لا یوجب علما ولا عملا». (2) وکذلک نقل عن الطبرسیّ صاحب «مجمع البیان» قدس سره تصریحه فی نقل الإجماع علی عدم العمل بخبر الواحد. (3)

والغریب فی الباب وقوع مثل هذا التدافع بین نقل الشیخ والسیّد عن إجماع الإمامیّه ، مع أنّهما متعاصران ، بل الأوّل تلمذ علی الثانی ، وهما الخبیران العالمان بمذهب الإمامیّه ، ولیس من شأنهما أن یحکیا مثل هذا الأمر بدون تثبّت وخبره کامله.

فلذلک وقع الباحثون فی حیره عظیمه من أجل التوفیق بین نقلیهما. وقد حکی الشیخ الأعظم فی «الرسائل» وجوها للجمع ، مثل أن یکون مراد السیّد المرتضی من خبر الواحد - الذی حکی الإجماع علی عدم العمل به - هو خبر الواحد الذی یرویه مخالفونا ، والشیخ یتّفق معه علی ذلک. (4)

وقیل : «یجوز أن یکون مراده من خبر الواحد ما یقابل المأخوذ من الثقات المحفوظ فی الأصول ، المعمول بها عند جمیع خواصّ الطائفه ، وحینئذ یتقارب مع الشیخ فی الحکایه عن الإجماع». (5)

وقیل : «یجوز أن یکون مراد الشیخ من خبر الواحد خبر الواحد ، المحفوف بالقرائن المفیده للعلم بصدقه ، فیتّفق حینئذ نقله مع نقل السیّد». (6)

وهذه الوجوه من التوجیهات قد استحسن الشیخ الأنصاریّ منها الأوّل ، ثمّ الثانی. ولکنّه

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 943


1- رسائل الشریف المرتضی 1 : 24 - 25 ؛ الذریعه إلی أصول الشریعه 2 : 528 - 531.
2- السرائر 1 : 48.
3- مجمع البیان 9 : 199.
4- وهذا ما یظهر من بعض کلمات السیّد المرتضی فی رسائل الشریف المرتضی 3 : 310 - 311.
5- وهذا ما قال به الفاضل القزوینی فی «لسان الخواصّ» علی ما فی : فرائد الأصول 1 : 161 - 162.
6- وهذا ما یظهر من کلام السیّد أیضا فی رسائل الشریف المرتضی 3 : 312 ، حیث قال - معترضا علی نفسه - : «إذا سددتم ...».

یری أنّ الأرجح من الجمیع ما ذکره هو من الوجه (1) وأکّد علیه أکثر من مرّه ، فقال : «ویمکن الجمع بینهما بوجه آخر ، وهو أنّ مراد السیّد من العلم الذی ادّعاه فی صدق الأخبار هو مجرّد الاطمئنان ، فإنّ المحکیّ عنه فی تعریف العلم أنّه ما اقتضی سکون النفس ، وهو الذی ادّعی بعض الأخباریّین أنّ مرادنا من العلم بصدور الأخبار هو هذا المعنی ، لا الیقین الذی لا یقبل الاحتمال رأسا.

فمراد الشیخ من تجرّد هذه الأخبار عن القرائن تجرّدها عن القرائن الأربع التی ذکرها أوّلا ، وهی موافقه الکتاب ، والسنّه ، والإجماع ، والدلیل العقلیّ.

ومراد السیّد من القرائن - التی ادّعی فی عبارته المتقدّمه (2) احتفاف أکثر الأخبار بها - هی الأمور الموجبه للوثوق بالراوی أو بالروایه ، بمعنی سکون النفس بهما ، ورکونها إلیهما».

ثمّ قال : «ولعلّ هذا الوجه أحسن وجوه الجمع بین کلامی الشیخ والسیّد ، خصوصا مع ملاحظه تصریح السیّد فی کلامه بأنّ أکثر الأخبار متواتره ، أو محفوفه ، وتصریح الشیخ فی کلامه المتقدّم بإنکار ذلک». (3)

هذا ما أفاده الشیخ الأنصاریّ فی توجیه کلام هذین العلمین ، ولکنّی لا أحسب أنّ السیّد المرتضی یرتضی بهذا الجمع ؛ لأنّه صرّح فی عبارته المنقوله فی مقدّمه السرائر بأنّ مراده من العلم القطع الجازم ، قال :

«اعلم أنّه لا بدّ فی الأحکام الشرعیّه من طریق یوصل إلی العلم بها ؛ لأنّه متی لم نعلم الحکم ونقطع (4) بالعلم علی أنّه مصلحه ، جوّزنا کونه مفسده» (5).

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 944


1- ذکر المحقّق الآشتیانیّ فی حاشیته علی الرسائل فی هذا الموقع : أنّ هذا الوجه من التوجیه سبقه إلیه بعض أفاضل المتأخّرین وهو المحقّق النراقیّ صاحب المناهج ، ونقل نصّ عبارته. (* بحر الفوائد : 169.) - منه قدس سره -.
2- غرضه من «عبارته المتقدّمه» عبارته التی نقلها فی السرائر عن السیّد ، وقد نقلها الشیخ الأعظم فی الرسائل - منه قدس سره -.
3- فرائد الأصول 1 : 156.
4- عطف علی المجزوم.
5- السرائر 1 : 46.

وأصرح منه (1) قوله بعد ذلک : «ولذلک أبطلنا فی الشریعه العمل بأخبار الآحاد ؛ لأنّها لا توجب علما ولا عملا ، وأوجبنا أن یکون العمل تابعا للعلم ؛ لأنّ خبر الواحد إذا کان عدلا ، فغایه ما یقتضیه الظنّ بصدقه ، ومن ظننت صدقه یجوز أن یکون کاذبا وإن ظننت به الصدق ؛ فإنّ الظنّ لا یمنع من التجویز ، فعاد الأمر فی العمل بأخبار الآحاد إلی أنّه إقدام علی ما لا نأمن من کونه فسادا ، أو غیر صلاح». (2)

هذا ، ویحتمل - احتمالا بعیدا - أنّ السیّد لم یرد من «التجویز» - الذی قال عنه : إنّه لا یمنع منه الظنّ - کلّ تجویز حتی الضعیف الذی لا یعتنی به العقلاء ویجتمع مع اطمئنان النفس ، بل أراد منه التجویز الذی لا یجتمع مع اطمئنان النفس ، ویرفع الأمان بصدق الخبر.

وإنّما قلنا : «إنّ هذا الاحتمال بعید» ؛ لأنّه یدفعه أنّ السیّد حصر فی بعض عباراته ما یثبت الأحکام - عند من نأی (3) عن المعصومین ، أو وجد بعدهم - فی خصوص الخبر المتواتر المفضی إلی العلم وإجماع الفرقه المحقّه ، لا غیرهما. (4)

وأمّا : تفسیره للعلم بسکون النفس فهذا تفسیر شائع فی عبارات المتقدّمین ، ومنهم : الشیخ نفسه فی «العدّه». (5) والظاهر أنّهم یریدون من سکون النفس الجزم القاطع ، لا مجرّد الاطمئنان وإن لم یبلغ القطع ، کما هو متعارف التعبیر به فی لسان المتأخّرین.

نعم ، لقد عمل السیّد المرتضی علی خلاف ما أصّله هنا ، وکذلک ابن إدریس الذی تابعه فی هذا القول ؛ لأنّه کان کثیرا ما یأخذ بأخبار الآحاد الموثوقه المرویّه فی کتب أصحابنا. ومن العسیر علیه وعلی غیره أن یدّعی تواترها جمیعا ، أو احتفافها بقرائن توجب القطع بصدورها. وعلی ذلک جرت استنباطاته الفقهیّه ، وکذلک ابن إدریس فی «السرائر». ولعلّ

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 945


1- إنّما قلت : أصرح منه ؛ لأنّه یحتمل فی العباره المتقدّمه أنّه یرید من العلم ما یعمّ العلم بالحکم والعلم بمشروعیّه الطریق إلیه وإن کان الطریق فی نفسه ظنّیّا. وهذا الاحتمال لا یتطرّق إلی عبارته الثانیه - منه قدس سره -.
2- السرائر 1 : 47.
3- أی بعد.
4- راجع رسائل الشریف المرتضی 3 : 311 - 312 ، والذریعه إلی أصول الشریعه 2 : 517.
5- العدّه 1 : 12.

عمله هذا یکون قرینه علی مراده من ذلک الکلام ، ومفسّرا له علی نحو ما احتمله الشیخ الأنصاریّ.

وعلی کلّ حال - سواء استطعنا تأویل کلام السیّد بما یوافق کلام الشیخ أو لم نستطع - فإنّ دعوی الشیخ إجماع الطائفه علی اعتبار خبر الواحد الموثوق به المأمون من الکذب - وإن لم یکن عادلا بالمعنی الخاصّ ، ولم یوجب قوله العلم القاطع - دعوی مقبوله ، ومؤیّده ، یؤیّدها عمل جمیع العلماء من لدن الصدر الأوّل إلی الیوم ، حتی نفس السیّد ، وابن إدریس ، کما ذکرنا ، بل السیّد نفسه اعترف فی بعض کلامه بعمل الطائفه بأخبار الآحاد ، إلاّ أنّه ادّعی أنّه لمّا کان من المعلوم عدم عملهم بالأخبار المجرّده ، کعدم عملهم بالقیاس فلا بدّ من حمل موارد عملهم علی الأخبار المحفوفه بالقرائن ، قائلا : «لیس ینبغی أن یرجع عن الأمور المعلومه المشهوره المقطوع علیها - ویقصد بالأمور المعلومه ، عدم عملهم بالظنون - إلی ما هو مشتبه ، وملتبس ، ومجمل - ویقصد بالمشتبه المجمل ، وجه عملهم بأخبار الآحاد - ، وقد علم کلّ موافق ومخالف أنّ الشیعه الإمامیّه تبطل القیاس فی الشریعه ، حیث لا یؤدّی إلی العلم ، وکذلک نقول فی أخبار الآحاد». (1)

ونحن نقول للسیّد المرتضی : صحیح أنّ المعلوم من طریقه الشیعه الإمامیّه عدم عملهم بالظنون بما هی ظنون ، ولکن خبر الواحد الثقه المأمون وما سواه من الظنون المعتبره - کالظواهر - إذا کانوا قد عملوا بها فإنّهم لم یعملوا بها إلاّ لأنّها ظنون قام الدلیل القاطع علی اعتبارها وحجّیّتها ، فلم یکن العمل بها عملا بالظنّ ، بل یکون - بالأخیر - عملا بالعلم.

وعلیه ، فنحن نقول معه : «إنّه لا بدّ فی الأحکام الشرعیّه من طریق یوصل إلی العلم بها ؛ لأنّه متی لم نعلم الحکم ونقطع بالعلم علی أنّه مصلحه جوّزنا کونه مفسده» (2) ، و [لکن] خبر الواحد الثقه المأمون لمّا ثبت اعتباره فهو طریق یوصل إلی العلم بالأحکام ، ونقطع بالعلم - علی حدّ تعبیره - علی أنّه مصلحه لا نجوّز کونه مفسده.

ویؤیّد أیضا دعوی الشیخ للإجماع قرائن کثیره ، ذکر جمله منها الشیخ الأنصاریّ

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 946


1- رسائل الشریف المرتضی 1 : 24 - 25.
2- رسائل الشریف المرتضی 1 : 202.

فی «الرسائل» :

منها : ما ادّعاه الکشّی (1) من إجماع العصابه علی تصحیح ما یصحّ عن جماعه ؛ فإنّه من المعلوم أنّ معنی التصحیح المجمع علیه هو عدّ خبره صحیحا ، بمعنی عملهم به ، لا القطع بصدوره ؛ إذ الإجماع وقع علی التصحیح لا علی الصّحه.

ومنها : دعوی النجاشیّ (2) أنّ مراسیل ابن أبی عمیر مقبوله عند الأصحاب. وهذه العباره من النجاشیّ تدلّ دلاله صریحه علی عمل الأصحاب بمراسیل مثل ابن أبی عمیر ، لا من أجل القطع بالصدور ، بل لعلمهم أنّه لا یروی ولا یرسل إلاّ عن ثقه. إلی غیر ذلک من القرائن التی ذکرها الشیخ الأنصاریّ من هذا القبیل. (3)

وعلیک بمراجعه الرسائل فی هذا الموضوع ، فقد استوفت البحث أحسن استیفاء ، وأجاد فیها الشیخ فیما أفاد ، وألمّ (4) بالموضوع من جمیع أطرافه ، کعادته فی جمیع أبحاثه. وقد ختم البحث بقوله السدید : «والإنصاف أنّه لم یحصل فی مسأله - یدّعی فیها الإجماع من الإجماعات المنقوله ، والشهره العظیمه ، والأمارات الکثیره الدالّه علی العمل - ما حصل فی هذه المسأله ، فالشاکّ فی تحقّق الإجماع فی هذه المسأله لا أراه یحصل له الإجماع فی مسأله من المسائل الفقهیّه ، اللهمّ إلاّ فی ضروریّات المذهب».

وأضاف «لکنّ الإنصاف أنّ المتیقّن من هذا کلّه الخبر المفید للاطمئنان ، لا مطلق الظنّ» (5). ونحن له من المؤیّدین. جزاه الله خیر ما یجزی العلماء العاملین.

د. دلیل حجّیّه خبر الواحد من بناء العقلاء

إنّه من المعلوم قطعا - الذی لا یعتریه الریب - استقرار بناء العقلاء طرّا ، واتّفاق سیرتهم العملیّه - علی اختلاف مشاربهم وأذواقهم - علی الأخذ بخبر من یثقون بقوله ویطمئنّون

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 947


1- رجال الکشی : 466.
2- رجال النجاشی 2 : 206.
3- فرائد الأصول 1 : 158 - 161.
4- ألمّ بالموضوع أی : عرفه.
5- فرائد الأصول 1 : 161.

إلی صدقه ویأمنون کذبه ، وعلی اعتمادهم فی تبلیغ مقاصدهم علی الثقات. وهذه السیره العملیّه جاریه حتی فی الأوامر الصادره من ملوکهم ، وحکّامهم ، وذوی الأمر منهم.

وسرّ هذه السیره أنّ الاحتمالات الضعیفه المقابله ملغاه بنظرهم لا یعتنون بها ، فلا یلتفتون إلی احتمال تعمّد الکذب من الثقه ، کما لا یلتفتون إلی احتمال خطئه ، واشتباهه ، أو غفلته.

وکذلک أخذهم بظواهر الکلام وظواهر الأفعال ؛ فإنّ بناءهم العملیّ علی إلغاء الاحتمالات الضعیفه المقابله. وذلک من کلّ ملّه ونحله. (1)

وعلی هذه السیره العملیّه قامت معایش الناس ، وانتظمت حیاه البشر ، ولولاها لاختلّ نظامهم الاجتماعیّ ، ولسادهم (2) الاضطراب ؛ لقلّه ما یوجب العلم القطعیّ من الأخبار المتعارفه ، سندا ومتنا.

والمسلمون بالخصوص - کسائر الناس - جرت سیرتهم العملیّه علی مثل ذلک فی استفاده الأحکام الشرعیّه من القدیم إلی یومنا هذا ؛ لأنّهم متّحدو المسلک والطریقه مع سائر البشر ، کما جرت سیرتهم بما هم عقلاء علی ذلک فی غیر الأحکام الشرعیّه. ألا تری هل کان یتوقّف المسلمون فی أخذ أحکامهم الدینیّه من أصحاب النبیّ صلی الله علیه و آله أو من أصحاب الأئمّه علیهم السلام الموثوقین عندهم؟ وهل تری یتوقّف المقلّدون الیوم وقبل الیوم فی العمل بما یخبرهم الثقات عن رأی المجتهد الذی یرجعون إلیه؟ وهل تری تتوقّف الزوجه فی العمل بما یحکیه لها زوجها - الذی تطمئنّ إلی خبره - عن رأی المجتهد فی المسائل التی تخصّها ، کالحیض مثلا؟

وإذا ثبتت سیره العقلاء من الناس بما فیهم المسلمون علی الأخذ بخبر الواحد الثقه - فإنّ الشارع المقدّس متّحد المسلک معهم ؛ لأنّه منهم ، بل هو رئیسهم - فلا بدّ أن نعلم بأنّه (3) متّخذ لهذه الطریقه العقلائیّه ، کسائر الناس ما دام أنّه لم یثبت لنا أنّ له فی تبلیغ الأحکام

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 948


1- النحله والنحله : المذهب والدیانه.
2- أی : لتسلّط علیهم.
3- أی الشارع.

طریقا خاصّا مخترعا منه غیر طریق العقلاء ، ولو کان له طریق خاصّ قد اخترعه غیر مسلک العقلاء لأذاعه (1) وبیّنه للناس ، ولظهر واشتهر ، ولما جرت سیره المسلمین علی طبق سیره باقی البشر.

وهذا الدلیل قطعیّ لا یداخله الشکّ ؛ لأنّه مرکّب من مقدّمتین قطعیّتین :

1 - ثبوت بناء العقلاء علی الاعتماد علی خبر الثقه والأخذ به.

2 - کشف هذا البناء منهم عن موافقه الشارع لهم واشتراکه معهم ؛ لأنّه متّحد المسلک معهم.

قال شیخنا النائینیّ قدس سره - کما فی تقریرات تلمیذه الکاظمیّ قدس سره - : «وأمّا طریقه العقلاء فهی عمده أدلّه الباب ، بحیث لو فرض أنّه کان سبیل إلی المناقشه فی بقیه الأدلّه ، فلا سبیل إلی المناقشه فی الطریقه العقلائیّه القائمه علی الاعتماد علی خبر الثقه والاتّکال علیه فی محاوراتهم». (2)

وأقصی ما قیل (3) فی الشکّ فی هذا الاستدلال هو : أنّ الشارع لئن کان متّحد المسلک مع العقلاء فإنّما یستکشف موافقته لهم ، ورضاه بطریقتهم ، إذا لم یثبت الردع منه عنها. (4) وتکفی فی الردع الآیات الناهیه عن اتّباع الظنّ وما وراء العلم التی ذکرناها سابقا فی البحث السادس من المقدّمه ؛ (5) ؛ لأنّها بعمومها تشمل خبر الواحد غیر المفید للعلم.

وقد عالجنا هذا الأمر فیما یتعلّق بشمول هذه الآیات الناهیه للاستصحاب فی الجزء

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 949


1- أی : لنشره.
2- فوائد الأصول 3 : 194.
3- هذا الإشکال تعرّض له المحقّق الخراسانیّ ، ثمّ أجاب عنه بعدم صلاحیه الآیات المذکوره للردع ، للزوم الدور. راجع الکفایه 348 - 349. وتعرّض له أیضا المحقّق النائینیّ ، وأجاب عنه بما یأتی فی المتن. راجع فوائد الأصول 3 : 193. وادّعی المحقّق الحائریّ فی درر الفوائد 2 : 59 أنّه یکفی فی عدم الحجّیّه عدم العلم بإمضاء الشارع ، وهو حاصل قبل الفراغ عن عدم کون تلک الأدلّه رادعه. وأجاب المحقّق الأصفهانیّ عن هذه الدعوی فی نهایه الدرایه 2 : 233 ، فراجع.
4- أی ما لم یثبت الردع من الشارع عن طریقه العقلاء.
5- راجع الصفحه : 22.

الرابع (مبحث الاستصحاب) (1) فقلنا : إنّ هذه الآیات غیر صالحه للردع عن الاستصحاب الذی جرت سیره العقلاء علی الأخذ به ؛ لأنّ المقصود من النهی عن اتّباع غیر العلم النهی عنه إذ یراد به إثبات الواقع ، کقوله (تعالی) : (إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) (2) ، بینما أنّه لیس المقصود من الاستصحاب إثبات الواقع والحقّ ، بل هو أصل وقاعده عملیّه یرجع إلیها فی مقام العمل عند الشکّ فی الواقع والحقّ. فیخرج الاستصحاب عن عموم هذه الآیات موضوعا.

وهذا العلاج - طبعا - لا یجری فی مثل خبر الواحد ؛ لأنّ المقصود به کسائر الأمارات الأخری إثبات الواقع وتحصیل الحقّ.

ولکن مع ذلک نقول : إنّ خبر الواحد خارج عن عموم هذه الآیات تخصّصا ، کالظواهر التی حجّیّتها أیضا مستنده إلی بناء العقلاء علی ما سیأتی (3).

وذلک بأن یقال - حسبما أفاده أستاذنا المحقّق الاصفهانیّ قدس سره فی حاشیته علی الکفایه - : «إنّ لسان النهی عن اتّباع الظنّ ، وأنّه لا یغنی من الحقّ شیئا لیس لسان التعبّد بأمر علی خلاف الطریقه العقلائیّه ، بل من باب إیکال الأمر إلی عقل المکلّف من جهه أنّ الظنّ بما هو ظنّ لا مسوّغ للاعتماد علیه والرکون إلیه ، فلا نظر [فی الآیات الناهیه] إلی ما استقرّت علیه سیره العقلاء بما هم عقلاء علی اتّباعه من حیث کونه خبر الثقه. ولذا کان الرواه یسألون عن وثاقه الراوی للفراغ عن لزوم اتّباع روایته بعد فرض وثاقته». (4)

أو یقال - حسبما أفاده شیخنا النائینیّ قدس سره علی ما فی تقریرات الکاظمی قدس سره - : «إنّ الآیات الناهیه عن العمل بالظنّ لا تشمل خبر الثقه [حتی یتوهّم أنّها تکفی للردع عن الطریقه العقلائیه] (5) ؛ لأنّ العمل بخبر الثقه فی طریقه العقلاء لیس من العمل بما وراء العلم ، بل هو من أفراد العمل بالعلم ؛ لعدم التفات العقلاء إلی مخالفه الخبر للواقع ؛ لما قد جرت علی ذلک

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 950


1- یأتی فی الصفحه : 619.
2- النجم (53) الآیه 28 ، یونس (10) الآیه : 36.
3- یأتی فی الصفحه : 492.
4- نهایه الدرایه 3 : 36.
5- ما بین المعقوفین موجود فی المصدر.

طباعهم واستقرّت علیه عادتهم ، فهو خارج عن العمل بالظنّ موضوعا. فلا تصلح أن تکون الآیات الناهیه عن العمل بما وراء العلم أن تکون رادعه عن العمل بخبر الثقه ، بل الردع یحتاج إلی قیام الدلیل علیه بالخصوص». (1)

وعلی کلّ حال ، لو کانت هذه الآیات صالحه للردع عن مثل خبر الواحد والظواهر التی جرت سیره العقلاء علی العمل بها ، ومنهم : المسلمون ، لعرف ذلک بین المسلمین ، وانکشف لهم ، ولما أطبقوا علی العمل بها ، و [لما] جرت سیرتهم علیه.

فهذا دلیل قطعیّ علی عدم صلاحیه هذه الآیات للردع عن العمل بخبر الواحد ، فلا نطیل بذکر الدور الذی أشکلوا به فی المقام ، والجواب عنه. وإن شئت الاطّلاع فراجع الرسائل (2) وکفایه الأصول. (3)

تمرینات «55»

1. ما هو الخبر المتواتر ، وخبر الواحد؟

2. اذکر الأقوال فی حجّیّه خبر الواحد.

3. اذکر إشکال الخصم علی الاستدلال بالآیات علی حجّیّه خبر الواحد. واذکر الجواب عنه.

4. بیّن تقریب الاستدلال بآیه النبأ علی حجّیّه خبر الواحد.

5. بیّن تقریب الاستدلال بآیه النفر علی حجّیّه خبر الواحد.

6. هل یتمّ الاستدلال بآیه حرمه الکتمان علی حجّیّه خبر الواحد؟ ما وجه الاستدلال بها؟ وما وجه عدم تمامیّته؟

7. لم لا یصحّ الاستدلال علی حجّیّه خبر الواحد بنفس خبر الواحد؟

8. اذکر طائفتین من الروایات الداله علی حجیّه خبر الواحد. واذکر تقریب الاستدلال بها.

9. بیّن تقریب الاستدلال بالإجماع علی حجّیّه خبر الواحد ، مع أنّه قد یدّعی الإجماع علی عدم حجّیّته.

10. بیّن تقریب الاستدلال ببناء العقلاء علی حجّیّه خبر الواحد.

11. اذکر ما قیل فی الإیراد علی الاستدلال ببناء العقلاء ، واذکر جواب المحقّقین الأصفهانیّ ، والنائینی عنه.

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 951


1- فوائد الأصول ، 3 : 195.
2- فرائد الأصول 1 : 112.
3- کفایه الأصول : 348 - 349.
الباب الثالث : الإجماع
تمهید

الإجماع أحد معانیه فی اللغه : «الاتّفاق». والمراد منه فی الاصطلاح : «اتّفاق خاصّ» ، وهو إمّا اتّفاق الفقهاء من المسلمین علی حکم شرعیّ ، (1) ، أو اتّفاق أهل الحلّ والعقد من المسلمین علی الحکم ، (2) ، أو اتّفاق أمّه محمّد صلی الله علیه و آله علی الحکم ، (3) علی اختلاف التعریفات عندهم.

ومهما اختلفت هذه التعبیرات فإنّها - علی ما یظهر - ترمی إلی معنی جامع بینها ، وهو اتّفاق جماعه لاتّفاقهم (4) شأن فی إثبات الحکم الشرعیّ. ولذا استثنوا من المسلمین سواد الناس (5) وعوامّهم ؛ لأنّهم لا شأن لآرائهم فی استکشاف الحکم الشرعیّ ، وإنّما هم تبع للعلماء ولأهل الحلّ والعقد.

وعلی کلّ حال ، فإنّ هذا الإجماع بما له من هذا المعنی قد جعله الأصولیّون من أهل السنّه أحد الأدلّه الأربعه (6) ، أو الثلاثه (7) علی الحکم الشرعیّ ، فی مقابل الکتاب والسنّه.

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 952


1- هکذا عرّفه الحاجبیّ کما فی شرح العضدیّ 1 : 122.
2- کذا عرّفه فی المحصول فی علم الأصول 2 : 3 ، ونهایه السئول 3 : 237.
3- هذا معنی الإجماع عند الغزالیّ فی المستصفی 1 : 173.
4- أی : اتّفاق جماعه کان لاتّفاقهم شأن ....
5- سواد الناس : عامّتهم.
6- کما فی المستصفی 1 : 100 ، ونهایه السئول 1 : 9 ، والموافقات 3 : 5 ، واللمع فی أصول الفقه : 6 ، وأصول الفقه (للخضری بک) : 207.
7- ولعلّه مذهب المانعین من حجیّه القیاس ، کالنظّام ، وبعض المعتزله ، کما فی إرشاد الفحول : 200. -

أمّا : الإمامیّه فقد جعلوه أیضا أحد الأدلّه علی الحکم الشرعیّ ، ولکن من ناحیه شکلیّه واسمیّه فقط ؛ مجاراه (1) للنهج الدراسیّ فی أصول الفقه عند السنّیّین ، أی إنّهم لا یعتبرونه دلیلا مستقلاّ فی مقابل الکتاب والسنّه ، بل إنّما یعتبرونه إذا کان کاشفا عن السنّه ، أی عن قول المعصوم ؛ فالحجّیّه والعصمه لیستا للإجماع ، بل الحجّه فی الحقیقه هو قول المعصوم الذی یکشف عنه الإجماع عند ما تکون له أهلیّه هذا الکشف.

ولذا توسّع الإمامیّه فی إطلاق کلمه «الإجماع» علی اتّفاق جماعه قلیله لا یسمّی اتّفاقهم فی الاصطلاح إجماعا ، باعتبار أنّ اتّفاقهم یکشف کشفا قطعیّا عن قول المعصوم ، فیکون له حکم الإجماع ، بینما لا یعتبرون الإجماع الذی لا یکشف عن قول المعصوم وإن سمّی إجماعا بالاصطلاح. وهذه نقطه خلاف جوهریّه فی الإجماع ینبغی أن نجلّیها ، ونلتمس الحقّ فیها ، فإنّ لها کلّ الأثر فی تقییم الإجماع من جهه حجّیّته.

ولأجل أن نتوصّل إلی الغرض المقصود لا بدّ من توجیه بعض الأسئله لأنفسنا لنلتمس الجواب علیها :

أوّلا : من أین انبثق (2) للأصولیّین القول بالإجماع ، فجعلوه حجّه ودلیلا مستقلاّ علی الحکم الشرعیّ فی مقابل الکتاب والسنّه؟

ثانیا : هل المعتبر عند من یقول بالإجماع اتّفاق جمیع الأمّه ، أو اتّفاق جمیع العلماء فی عصر من العصور ، أو بعض منهم یعتدّ به؟ ومن هم الذین یعتدّ بأقوالهم؟

أمّا السؤال الأوّل

فإنّ الذی یثیره (3) فی النفس ویجعلها فی موضع الشکّ فیه أنّ إجماع الناس جمیعا علی

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 953


1- أی : تبعا.
2- أی : انتشر وظهر.
3- أی : یصیّره یثور. ویثور أی یرتفع.

شیء ، أو إجماع أمّه من الأمم بما هو إجماع واتّفاق لا قیمه علمیّه له فی استکشاف حکم الله (تعالی) ؛ لأنّه لا ملازمه بینه وبین حکم الله (تعالی) ، فالعلم به لا یستلزم العلم بحکم الله (تعالی) بأیّ وجه من وجوه الملازمه.

نعم ، الشیء الذی یجب ألاّ یفوتنا التنبیه علیه فی الباب أنّا قد قلنا فیما سبق فی الجزء الثانی (1) وسیأتی : (2) إنّ تطابق آراء العقلاء بما هم عقلاء فی القضایا المشهوره العملیّه التی نسمّیها «الآراء المحموده» ، والتی تتعلّق بحفظ النظام والنوع ، یستکشف به الحکم الشرعیّ ؛ لأنّ الشارع من العقلاء ، بل رئیسهم ، وهو خالق العقل ، فلا بدّ أن یحکم بحکمهم.

ولکن هذا التطابق لیس من نوع الإجماع المقصود ، بل هو نفس الدلیل العقلیّ الذی نقول بحجّیّته فی مقابل الکتاب ، والسنّه ، والإجماع. وهو من باب التحسین والتقبیح العقلیّین الذی (3) ینکره هؤلاء الذاهبون إلی حجّیّه الإجماع.

أمّا : إجماع الناس - الذی لا یدخل فی تطابق آراء العقلاء بما هم عقلاء - فلا سبیل إلی اتّخاذه دلیلا علی الحکم الشرعیّ ؛ لأنّ اتّفاقهم قد یکون بدافع العاده ، أو العقیده ، أو الانفعال النفسیّ ، أو الشبهه ، أو نحو ذلک. وکلّ هذه الدوافع من خصائص البشر ، لا یشارکهم الشارع فیها ؛ لتنزّهه عنها. فإذا حکموا بشیء بأحد هذه الدوافع لا یجب أن یحکم الشارع بحکمهم ، فلا یستکشف من اتّفاقهم علی حکم - بما هو اتّفاق - أنّ هذا الحکم واقعا هو حکم الشارع.

ولو أنّ إجماع الناس بما هو إجماع - کیفما کان وبأیّ دافع کان - هو حجّه ودلیل لوجب أن یکون إجماع الأمم الأخری غیر المسلمه أیضا حجّه ودلیلا. ولا یقول بذلک واحد ممّن یری حجّیّه الإجماع.

إذن ، کیف اتّخذ الأصولیّون إجماع المسلمین بالخصوص حجّه؟! وما الدلیل لهم علی ذلک؟

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 954


1- راجع الصفحه : 244 - 246.
2- یأتی فی الصفحه : 480 و 484 - 485.
3- صفه «باب».

وللجواب عن هذا السؤال علینا أن نرجع القهقری إلی أوّل إجماع اتّخذ دلیلا فی تأریخ المسلمین. إنّه الإجماع المدّعی علی بیعه أبی بکر ؛ خلیفه للمسلمین ، فإنّه إذا وقعت البیعه له - والمفروض أنّه لا سند لها (1) من طریق النصّ القرآنیّ ، والسنّه النبویّه - اضطرّوا إلی تصحیح شرعیّتها من طریق الإجماع ، فقالوا :

أوّلا : إنّ المسلمین من أهل المدینه أو أهل الحلّ والعقد منهم أجمعوا علی بیعته. (2)

وثانیا : إنّ الإمامه من الفروع لا من الأصول. (3)

وثالثا : إنّ الإجماع حجّه فی مقابل الکتاب والسنّه ، أی إنّه دلیل ثالث ، غیر الکتاب والسنّه. (4)

ثمّ منه توسّعوا ، فاعتبروه دلیلا فی جمیع المسائل الشرعیّه الفرعیّه. وسلکوا لإثبات حجّیّته ثلاثه مسالک : الکتاب ، والسنّه ، والعقل.

ومن الطبیعی ألاّ یجعلوا الإجماع من مسالکه ؛ لأنّه یؤدّی إلی إثبات الشیء بنفسه ، وهو دور باطل.

أمّا مسلک الکتاب : فآیات استدلّوا بها [وهی] لا تنهض دلیلا علی مقصودهم. وأولاها بالذکر آیه سبیل المؤمنین ، وهی قوله (تعالی) : (وَمَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَساءَتْ مَصِیراً) (5). فإنّها توجب اتّباع سبیل المؤمنین ، فإذا أجمع المؤمنون علی حکم فهو سبیلهم ، فیجب اتّباعه. وبهذه الآیه تمسّک الشافعیّ علی ما نقل عنه. (6)

ویکفینا فی ردّ الاستدلال بها ما استظهره الشیخ الغزالیّ منها ؛ إذ قال : «الظاهر أنّ المراد

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 955


1- أی للبیعه.
2- راجع شرح المواقف 8 : 353 ، شرح المقاصد 5 : 264 ؛ الأربعین (للرازی) : 437 - 438.
3- راجع شرح المواقف 8 : 344 ؛ شرح المقاصد 5 : 232.
4- راجع التعلیقه (6) من الصفحه : 451.
5- النساء (4) الآیه : 115.
6- راجع نهایه السئول 3 : 248 ؛ المستصفی 1 : 175 ؛ الإحکام (للآمدی) 1 : 286.

بها أنّ من یقاتل الرسول ویشاقّه ویتّبع غیر سبیل المؤمنین فی مشایعته ونصرته ودفع الأعداء عنه نولّه ما تولّی ؛ فکأنّه لم یکتف بترک المشاقّه حتی تنضمّ إلیه متابعه سبیل المؤمنین فی نصرته ، والذبّ عنه ، والانقیاد له فیما یأمر وینهی». ثمّ قال : «وهذا هو الظاهر السابق إلی الفهم». (1)

وهو کذلک کما استظهره.

أمّا : الآیات الأخری فقد اعترف الغزالیّ (2) کغیره (3) بعدم ظهورها فی حجّیّه الإجماع ، فلا نطیل بذکرها ، ومناقشه الاستدلال بها.

وأمّا مسلک السنّه : فهی أحادیث رووها بما یؤدّی مضمون الحدیث «لا تجتمع أمّتی علی الخطأ» (4) ، وقد ادّعوا تواترها معنی ، فاستنبطوا منه عصمه الأمّه الإسلامیّه من الخطأ والضلاله ، (5) ، فیکون إجماعها کقول المعصوم حجّه ومصدرا مستقلاّ لمعرفه حکم الله (تعالی).

وهذه الأحادیث (6) - علی تقدیر التسلیم بصحّتها ، وأنّها توجب العلم ؛ لتواترها معنی - لا تنفع فی تصحیح دعواهم ؛ لأنّ المفهوم من اجتماع الأمّه کلّ الأمّه ، لا بعضها ، فلا تثبت بهذه الأحادیث عصمه البعض من الأمّه ، بینما أنّ مقصودهم من الإجماع ، إجماع خصوص الفقهاء ، أو أهل الحلّ والعقد فی عصر من العصور ، بل خصوص الفقهاء المعروفین ، بل خصوص المعروفین من فقهاء طائفه خاصّه ، وهی طائفه أهل السنّه ، بل یکتفون باتّفاق جماعه ، ویطمئنّون إلیهم ، کما هو الواقع فی بیعه السقیفه.

فأنّی لنا أن نحصل علی إجماع جمیع الأمّه بجمیع طوائفها وأشخاصها فی جمیع

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 956


1- المستصفی 1 : 175.
2- المستصفی 1 : 174 - 175.
3- کالشوکانی فی إرشاد الفحول : 76 - 78.
4- لم أجده فی المصادر الحدیثیّه بهذه العباره.
5- راجع المستصفی 1 : 175 ؛ أصول الفقه (للخضری بک) : 286 ؛ نهایه السئول 3 : 259.
6- إن شئت فراجع المستصفی 1 : 175 ؛ الإحکام (للآمدی) 1 : 313 ؛ أصول الفقه (للخضری بک) : 286.

العصور إلاّ فی ضروریّات الدین ، مثل وجوب الصلاه ، والزکاه ، ونحوهما. وهذه ضروریّات الدین لیست من نوع الإجماع المبحوث عنه. ولا نحتاج فی إثبات الحکم بها إلی القول بحجّیّه الإجماع.

وأمّا مسلک العقل الذی عبّر عنه بعضهم (1) بالطریق المعنویّ - : فغایه ما یقال فی توجیهه أنّ الصحابه إذا قضوا بقضیّه ، وزعموا أنّهم قاطعون بها فلا یقطعون بها إلاّ عن مستند قاطع ، وإذا کثروا کثره تنتهی إلی حدّ التواتر فالعاده تحیل علیهم قصد الکذب ، وتحیل علیهم الغلط. فقطعهم فی غیر محلّ القطع محال فی العاده. والتابعون وتابعو التابعین إذا قطعوا بما قطع به الصحابه ، فیستحیل فی العاده أن یشذّ عن جمیعهم الحقّ مع کثرتهم. (2)

ومثل هذا الدلیل یصحّ أن یناقش فیه بأنّ إجماعهم هذا إن کان یعلم بسببه قول المعصوم فلا شکّ فی أنّ هذا علم قطعیّ بالحکم الواقعیّ ، فیکون حجّه ؛ لأنّه قطع بالسنّه ، ولا کلام لأحد فیه ؛ لأنّ هذا الإجماع یکون من طرق إثبات السنّه.

وأمّا : إذا لم یعلم بسببه قول المعصوم - کما هو المقصود من فرض الإجماع حجّه مستقلّه ، ودلیلا فی مقابل الکتاب والسنّه - فإنّ قطع المجمعین - مهما کانوا - لئن کان یستحیل فی العاده قصدهم الکذب فی ادّعاء القطع ، کما فی الخبر المتواتر ، فإنّه لا یستحیل فی حقّهم الغفله ، أو الاشتباه ، أو الغلط ، کما لا یستحیل أن یکون إجماعهم بدافع العاده ، أو العقیده ، أو أیّ دافع من الدوافع الأخری التی أشرنا إلیها سابقا.

ولأجل ذلک اشترطنا فی التواتر الموجب للعلم ألاّ یتطرّق إلیه احتمال خطأ المخبرین فی فهم الحادثه ، واشتباههم ، کما شرحناه فی کتاب المنطق. (3)

ولا عجب فی تطرّق احتمال الخطأ فی اتّفاق الناس علی رأی ، بل تطرّق الاحتمال إلی ذلک أکثر من تطرّقه إلی الاتّفاق فی النقل ؛ لأنّ أسباب الاشتباه والغلط فیه أکثر.

ثمّ إنّ هذا الطریق العقلیّ أو المعنویّ لو تمّ فأیّ شیء یخصّصه بخصوص الصحابه ،

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 957


1- وهو الغزالیّ فی المستصفی 1 : 179.
2- انتهی ملخّص ما قال الغزالیّ فی توجیهه.
3- المنطق 3 : 284.

أو المسلمین ، أو علماء طائفه خاصّه ، من دون باقی الناس ، وسائر الأمم؟ إلاّ إذا ثبت من دلیل آخر اختصاص المسلمین ، أو بعض منهم بمزیّه خاصّه لیست للأمم الأخری ، وهی العصمه من الخطأ. فإذن ، - علی هذا التقدیر - لا یکون الدلیل علی الإجماع إلاّ هذا الدلیل الذی یثبت العصمه للأمّه المسلمه ، أو بعضها ، لا الطریق العقلی المدّعی. وهذا رجوع إلی المسلک الأوّل والثانی ، ولیس هو مسلکا مستقلاّ عنهما.

وبالختام نقول : إذا کانت هذه المسالک الثلاثه لم تتمّ لنا أدلّه علی حجّیّه الإجماع من أصله من جهه أنّه إجماع فلا یظهر للإجماع قیمه من ناحیه کونه حجّه ، ومصدرا للتشریع الإسلامیّ مهما بالغ الناس فی الاعتماد علیه. وإنّما یصحّ الاعتماد علیه إذا کشف لنا عن قول المعصوم ، فیکون حینئذ کالخبر المتواتر الذی تثبت به السنّه. وسیأتی البحث عن ذلک. (1)

و أمّا السؤال الثانی

فالذی یثیره أنّ ظاهر تلک المسالک الثلاثه المتقدّمه یقضی بأنّ الحجّه إنّما هو إجماع الأمّه کلّها ، أو جمیع المؤمنین بدون استثناء ، فمتی ما شذّ واحد منهم - أیّ [مخالف] کان - فلا یتحقّق الإجماع الذی قام الدلیل علی حجّیّته ؛ فإنّه مع وجود المخالف - وإن کان واحدا - لا یحصل القطع بحجّیّه إجماع من عداه مهما کان شأنهم ؛ لأنّ العصمه - علی تقدیر ثبوتها بالأدلّه المتقدّمه - إنّما ثبتت لجمیع الأمّه ، لا لبعضها.

ولکن ما توقّعوه من ذهابهم إلی حجّیّه الإجماع - وهو إثبات شرعیّه بیعه أبی بکر - لم یحصل لهم ؛ لأنّه قد ثبتت من طریق التواتر مخالفه علیّ علیه السلام وجماعه کبیره من بنی هاشم وباقی المسلمین ، ولئن التجأ أکثرهم بعد ذلک إلی البیعه ، فإنّه بقی منهم من لم یبایع حتی مات ، مثل سعد بن عباده (قتیل الجنّ!).

ولأجل هذه المفارقه بین أدلّه الإجماع وواقعه الذی أرادوا تصحیحه کثرت الأقوال

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 958


1- یأتی فی الصفحه : 491.

فی هذا الباب لتوجیهها (1) ، فقال مالک - علی ما نسب إلیه (2) - : «إنّ الحجّه هو إجماع أهل المدینه فقط». وقال قوم : «الحجّه إجماع أهل الحرمین : مکّه ، والمدینه. والمصرین : الکوفه ، والبصره (3)». وقال قوم : «المعتبر إجماع أهل الحلّ والعقد (4)». وقال بعض : «المعتبر إجماع الفقهاء الأصولیّین خاصّه (5)». وقال بعض : «الاعتبار بإجماع أکثر المسلمین (6)». واشترط بعض فی المجمعین أن یحقّقوا عدد التواتر. (7) وقال آخرون : «الاعتبار بإجماع الصحابه فقط دون غیرهم ممّن جاءوا بعد عصرهم» ، کما نسب ذلک إلی داود (8) وشیعته (9). إلی غیر ذلک من الأقوال التی یطول ذکرها ، المنقوله فی جمله من کتب الأصول. (10)

وکلّ هذه الأقوال تحکّمات ، لا سند لها ولا دلیل ، ولا ترفع الغائله من تلک المفارقه الصارخه. والذی دفع أولئک القائلین بتلک المقالات أمور وقعت فی تأریخ بیعه الخلفاء ، یطول شرحها ، أرادوا تصحیحها بالإجماع.

هذه هی الجذور العمیقه للمسأله التی أوقعت القائلین بحجّیّه الإجماع فی حیص بیص لتصحیحه وتوجیهه ، وإلاّ فتلک المسالک الثلاثه - إن سلّمت - لا تدلّ علی أکثر من حجّیّه

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 959


1- أی لتوجیه الأدلّه.
2- نسب إلیه فی نهایه السئول 3 : 263 ، والمستصفی 1 : 187 ، والإحکام (للآمدی) 1 : 349.
3- وهذا منسوب إلی زعم بعض أهل الأصول. والناسب الشوکانی فی إرشاد الفحول : 83.
4- هذا ما اختاره صاحب نهایه السئول 3 : 237 ، والفخر الرازی فی المحصول فی علم الأصول 2 : 3.
5- ذهب إلیه الخضری بک فی کتابه أصول الفقه : 271 و 276.
6- هذا ما نسبه الآمدی إلی محمد بن جریر الطبریّ ، وأبی بکر الرازیّ ، وأبی الحسین الخیّاط ، وأحمد بن حنبل. راجع الإحکام (للآمدی) 1 : 336.
7- وهذا القول نسبه الآمدی إلی من استدلّ علی حجیّه الإجماع بدلاله العقل ، کإمام الحرمین ، راجع الإحکام 1 : 358.
8- وهو أبو سفیان داود بن خلف الأصبهانی ، المعروف بالظاهریّ ، وهو إمام الظاهریّه.
9- نسب إلیه ، وإلی ابن حیّان ، وأحمد بن حنبل فی إرشاد الفحول : 81 - 82 ، وفواتح الرحموت «المطبوع بهامش المستصفی 2 : 220». ونسب إلیه وشیعته فی المستصفی 1 : 189 ، والإحکام (للآمدی) 1 : 328.
10- راجع بعض المصادر المتقدّمه.

إجماع الکلّ بدون استثناء ، فتخصیص حجّیّته ببعض الأمّه دون بعض بلا مخصّص. نعم ، المخصّص هو الرغبه فی إصلاح أصل المذهب ، والمحافظه علیه علی کلّ حال.

الإجماع عند الإمامیّه
اشاره

إنّ الإجماع بما هو إجماع لا قیمه علمیّه له عند الإمامیّه ما لم یکشف عن قول المعصوم ، کما تقدّم وجهه (1). فإذا کشف علی نحو القطع عن قوله فالحجّه فی الحقیقه هو المنکشف لا الکاشف ، فیدخل حینئذ فی السنّه ، ولا یکون دلیلا مستقلاّ فی مقابلها.

وقد تقدّم أنّه لم تثبت عندنا عصمه الأمّه عن الخطأ ، (2) وإنّما أقصی ما یثبت عندنا من اتّفاق الأمّه أنّه یکشف عن رأی من له العصمه ، فالعصمه فی المنکشف لا فی الکاشف.

وعلی هذا ، فیکون الإجماع منزلته منزله الخبر المتواتر ، الکاشف بنحو القطع عن قول المعصوم ، فکما أنّ الخبر المتواتر لیس بنفسه دلیلا علی الحکم الشرعیّ رأسا ، بل هو دلیل علی الدلیل (3) علی الحکم ، فکذلک الإجماع لیس بنفسه دلیلا ، بل هو دلیل علی الدلیل.

غایه الأمر أنّ هناک فرقا بین الإجماع والخبر المتواتر : إنّ الخبر دلیل لفظیّ علی قول المعصوم ، أی إنّه یثبت به نفس کلام المعصوم ولفظه فیما إذا کان التواتر للّفظ.

أمّا : الإجماع فهو دلیل قطعیّ علی نفس رأی المعصوم ، لا علی لفظ خاصّ له ؛ لأنّه لا یثبت به - فی أیّ حال - أنّ المعصوم قد تلفّظ بلفظ خاصّ معیّن فی بیانه للحکم ؛ ولأجل هذا یسمّی الإجماع ب- «الدلیل اللبّیّ» ، نظیر الدلیل العقلیّ. یعنی : أنّه یثبت بهما نفس المعنی والمضمون من الحکم الشرعیّ الذی هو کاللبّ بالنسبه إلی اللفظ الحاکی عنه الذی هو کالقشر له.

والثمره بین الدلیل اللفظیّ واللبّیّ تظهر فی المخصّص إذا کان لبّیّا أو لفظیّا ، علی ما ذکره الشیخ الأنصاریّ - کما تقدّم - (4) لذهابه إلی جواز التمسّک بالعامّ فی الشبهه

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 960


1- تقدّم فی الصفحه : 445 _ 448.
2- تقدّم فی الصفحه : 445 _ 448.
3- وهو قول المعصوم مثلا. فالخبر المتواتر کاشف عن قول المعصوم - مثلا - الذی هو الدلیل علی الحکم الشرعیّ.
4- تقدّم فی المقصد الأوّل : 165.

المصداقیّه ، إذا کان المخصّص لبّیّا ، دون ما إذا کان لفظیا. (1)

وإذا کان الإجماع حجّه من جهه کشفه عن قول المعصوم فلا یجب فیه اتّفاق الجمیع بغیر استثناء ، کما هو مصطلح أهل السنّه علی مبناهم ، بل یکفی اتّفاق کلّ من یستکشف من اتّفاقهم قول المعصوم ، کثروا أم قلّوا ، إذا کان العلم باتّفاقهم یستلزم العلم بقول المعصوم ، کما صرّح بذلک جماعه من علمائنا.

قال المحقّق فی «المعتبر» - بعد أن أناط حجّیّه الإجماع بدخول المعصوم - : «فلو خلا المائه من فقهائنا من قوله لما کان حجّه ، ولو حصل فی اثنین کان قولهما حجّه» (2).

وقال السیّد المرتضی - علی ما نقل عنه - : «إذا کان علّه کون الإجماع حجّه کون الإمام فیهم فکلّ جماعه - کثرت أو قلّت - کان الإمام فی أقوالها فإجماعها حجّه». (3)

إلی غیر ذلک من التصریحات المنقوله عن جماعه کثیره من علمائنا. (4) ولکن سیأتی أنّه علی بعض المسالک فی الإجماع لا بدّ من إحراز اتّفاق الجمیع. (5)

وعلی هذا ، فیکون تسمیه اتّفاق جماعه من علماء الإمامیّه بالإجماع مسامحه ظاهره ؛ فإنّ الإجماع حقیقه عرفیّه فی اتّفاق جمیع العلماء من المسلمین علی حکم شرعیّ. ولا یلزم من کون مثل اتّفاق الجماعه القلیله حجّه أن یصحّ تسمیتها بالإجماع. ولکن قد شاع هذا التسامح فی لسان الخاصّه من علماء الإمامیّه علی وجه أصبح لهم اصطلاح آخر فیه ، فیراد من الإجماع عندهم کلّ اتّفاق یستکشف منه قول المعصوم ، سواء کان اتّفاق الجمیع أو البعض ، فیعمّ القسمین.

والخلاصه [أنّ] التی نرید أن ننصّ علیها ، وتعنینا من البحث أنّ الإجماع إنّما یکون حجّه إذا علم بسببه - علی سبیل القطع - قول المعصوم ، فما لم یحصل العلم بقوله - وإن

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 961


1- مطارح الأنظار : 194 ، ولکن فی نسبته إلیه نظر ، کما مرّ فی التعلیقه (2) من الصفحه 165.
2- المعتبر فی شرح المختصر 1 : 6.
3- انتهی کلامه ملخّصا علی ما نقل عنه الشیخ الأنصاریّ فی : فرائد الأصول 1 : 80 ، وراجع کلامه فی الذریعه إلی أصول الشریعه 2 : 630.
4- وإن شئت فراجع فرائد الأصول 1 : 79 - 80.
5- وهو مسلک الحدس ، کما یأتی فی الصفحه : 361.

حصل الظنّ منه - فلا قیمه له عندنا ، ولا دلیل علی حجّیّه مثله.

أمّا : کیف یستکشف من الإجماع علی سبیل القطع قول المعصوم؟ فهذا ما ینبغی البحث عنه. وقد ذکروا لذلک طرائق ، أنهاها المحقّق الشیخ أسد الله التستریّ فی رسالته فی المواسعه والمضایقه - علی ما نقل عنه (1) - إلی اثنتی عشره طریقه. ونحن نکتفی بذکر الطرائق المعروفه ، وهی ثلاث ، بل أربع :

1. طریقه الحسّ

وبها یسمّی الإجماع «الإجماع الدخولیّ» ، وتسمّی «الطریقه التضمّنیّه». وهی الطریقه المعروفه عند قدماء الأصحاب التی اختارها السیّد المرتضی (2) وجماعه سلکوا مسلکه (3).

وحاصلها : أن یعلم بدخول الإمام فی ضمن المجمعین علی سبیل القطع ، من دون أن یعرف بشخصه من بینهم.

وهذه الطریقه إنّما تتصوّر إذا استقصی الشخص المحصّل للإجماع بنفسه وتتبّع أقوال العلماء فعرف اتّفاقهم ، ووجد من بینها أقوالا متمیّزه معلومه لأشخاص مجهولین ، حتی حصل له العلم بأنّ الإمام من جمله أولئک المتّفقین ؛ أو یتواتر لدیهم النقل عن أهل بلد أو عصر فعلم أنّ الإمام کان من جملتهم ، ولم یعلم قوله بعینه من بینهم ، فیکون من نوع الإجماع المنقول بالتواتر.

ومن الواضح أنّ هذه الطریقه لا تتحقّق غالبا إلاّ لمن کان موجودا فی عصر الإمام. أمّا : بالنسبه إلی العصور المتأخّره فبعیده التحقّق ، لا سیّما فی الصوره الأولی ، وهی السماع من نفس الإمام.

وقد ذکروا أنّه لا یضرّ فی حجّیّه الإجماع - علی هذه الطریقه - مخالفه معلوم النسب ، وإن کثروا ممّن یعلم أنّه غیر الإمام ، بخلاف مجهول النسب ، علی وجه یحتمل أنّه الإمام ؛ فإنّه فی هذه الصوره لا یتحقّق العلم بدخول الإمام فی المجمعین.

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 962


1- والناقل هو العلاّمه الآشتیانی فی بحر الفوائد : 123.
2- رسائل الشریف المرتضی 1 : 18 ؛ الذریعه إلی أصول الشریعه 2 : 626.
3- کالشیخ المفید ، والشیخ الطوسیّ ، والسید الرضیّ علی ما فی فرائد الأصول 1 : 83.
2. طریقه قاعده اللطف

وهی أن یستکشف عقلا رأی المعصوم من اتّفاق من عداه (1) من العلماء الموجودین فی عصره خاصّه ، أو فی العصور المتأخّره ، مع عدم ظهور ردع من قبله لهم بأحد وجوه الردع الممکنه ، خفیّه أو ظاهره ، إمّا بظهوره نفسه ، أو بإظهار من یبیّن الحقّ فی المسأله. فإنّ قاعده اللطف - کما اقتضت نصب الإمام وعصمته - تقتضی أیضا أن یظهر الإمام الحقّ فی المسأله التی یتّفق المفتون فیها علی خلاف الحقّ ، وإلاّ للزم سقوط التکلیف بذلک الحکم ، أو إخلال الإمام بأعظم ما وجب علیه ونصب لأجله ، وهو تبلیغ الأحکام المنزّله.

وهذه الطریقه هی التی اختارها الشیخ الطوسیّ ، ومن تبعه ، (2) بل یری انحصار استکشاف قول الإمام من الإجماع فیها. وربما یستظهر من کلام السیّد المرتضی - المنقول فی «العدّه» (3) عنه فی ردّ هذه الطریقه - کونها معروفه قبل الشیخ أیضا.

ولازم هذه الطریقه عدم قدح المخالفه مطلقا ، سواء کانت من معلوم النسب ، أو مجهوله ، مع العلم بعدم کونه الإمام ، ولم یکن معه برهان یدلّ علی صحّه فتواه.

ولازم هذه الطریقه أیضا عدم کشف الإجماع إذا کان هناک آیه ، أو سنّه قطعیّه علی خلاف المجمعین ، وإن لم یفهموا دلالتها علی الخلاف ؛ إذ یجوز أن یکون الإمام قد اعتمد علیها فی تبلیغ الحقّ.

3. طریقه الحدس

وهی أن یقطع بکون ما اتّفق علیه فقهاء الإمامیّه وصل إلیهم من رئیسهم وإمامهم یدا بید ، فإنّ اتّفاقهم - مع کثره اختلافهم فی أکثر المسائل - یعلم منه أنّ الاتّفاق کان مستندا إلی رأی إمامهم ، لا عن اختراع للرأی من تلقاء أنفسهم اتّباعا للأهواء ؛ أو استقلالا بالفهم. کما یکون ذلک فی اتّفاق أتباع سائر ذوی الآراء والمذاهب ، فإنّه لا نشکّ فیها أنّها مأخوذه من متبوعهم ورئیسهم الذی یرجعون إلیه.

والذی یظهر ، أنّه قد ذهب إلی هذه الطریقه أکثر المتأخّرین. (4) ولازمها أنّ الاتّفاق

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 963


1- أی عدا المعصوم.
2- العدّه 2 : 629 - 631.
3- العدّه 2 : 631.
4- منهم المحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 331 ، والمحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 3 : 79.

ینبغی أن یقع فی جمیع العصور من عصر الأئمّه إلی العصر الذی نحن فیه ؛ لأنّ اتّفاق أهل عصر واحد - مع مخالفه من تقدّم - یقدح فی حصول القطع ، بل یقدح فیه مخالفه معلوم النسب ممّن یعتدّ بقوله ، فضلا عن مجهول النسب.

4. طریقه التقریر

وهی أن یتحقّق الإجماع بمرأی ومسمع من المعصوم ، مع إمکان ردعهم ببیان الحقّ لهم ، ولو بإلقاء الخلاف بینهم ، فإنّ اتّفاق الفقهاء علی حکم - والحال هذه - یکشف عن إقرار المعصوم لهم فیما رأوه ، وتقریرهم علی ما ذهبوا إلیه ؛ فیکون ذلک دلیلا علی أنّ ما اتّفقوا علیه هو حکم الله واقعا.

وهذه الطریقه لا تتمّ إلاّ مع إحراز جمیع شروط التقریر التی قد تقدّم الکلام علیها فی مبحث السنّه. (1) ومع إحراز جمیع الشروط لا شکّ فی استکشاف موافقه المعصوم ، بل بیان الحکم من شخص واحد بمرأی ومسمع من المعصوم ، مع إمکان ردعه وسکوته عنه یکون سکوته تقریرا کاشفا عن موافقته. ولکنّ المهمّ أن یثبت لنا أنّ الإجماع فی عصر الغیبه هل یتحقّق فیه إمکان الردع من الإمام ، ولو بإلقاء الخلاف؟ أو هل یجب علی الإمام بیان الحکم الواقعیّ والحال هذه؟ وسیأتی ما ینفع فی المقام. (2)

هذه خلاصه ما قیل من الوجوه المعروفه فی استنتاج قول الإمام من الإجماع. (3)

وقد یحصل للإنسان - المتتبّع لأقوال العلماء ، المحصّل لإجماعهم - بعض الوجوه دون البعض - أی لا یجب فی کلّ إجماع أن یبتنی علی وجه واحد من هذه الوجوه - ؛ وإن کان السیّد المرتضی یری انحصاره فی الطریقه الأولی (الطریقه التضمّنیّه) - أی الإجماع الدخولیّ - ، والشیخ الطوسیّ یری انحصاره (4) فی الطریقه الثانیه (طریقه قاعده اللطف).

وعلی کلّ حال ، فإنّ الإجماع إنّما یکون حجّه إذا کشف کشفا قطعیّا عن قول المعصوم من أیّ سبب کان ، وعلی أیّه طریقه حصل ، فلیس من الضروریّ أن نفرض حصوله من

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 964


1- راجع الصفحه : 423.
2- یأتی فی الصفحه : 466.
3- ومنها أیضا التشرّف بخدمه الإمام علیه السلام ، ومعرفه رأیه ، فینقل الحکم معنونا بالإجماع لبعض الأغراض.
4- وفی «س» : وحصره الشیخ الطوسیّ.

طریقه مخصوصه من هذه الطرائق ، أو نحوها ، بل المناط حصول القطع بقول المعصوم.

والتحقیق أنّه یندر حصول القطع بقول المعصوم من الإجماع المحصّل ندره لا تبقی معها قیمه لأکثر الإجماعات التی نحصّلها ، بل لجمیعها بالنسبه إلی عصور الغیبه. وتفصیل ذلک أن نقول ببرهان السبر والتقسیم : إنّ المجمعین إمّا أن یکون رأیهم - الذی اتّفقوا علیه - بغیر مستند ودلیل ، أو عن مستند ودلیل. لا یصحّ الفرض الأوّل ؛ لأنّ ذلک مستحیل عاده فی حقّهم ، ولو جاز ذلک فی حقّهم فلا تبقی قیمه لآرائهم حتی یستکشف منها الحقّ. فیتعیّن الفرض الثانی ، وهو أن یکون لهم مدرک خفی علینا وظهر لهم.

ومدارک الأحکام منحصره عند الإمامیّه فی أربعه : الکتاب ، والسنّه ، والإجماع ، والدلیل العقلیّ. ولا یصحّ أن یکون مدرکهم ما عدا السنّه من هذه الأربعه.

أمّا الکتاب : فإنّما لا یصحّ أن یکون مدرکهم ؛ فلأجل أنّ القرآن الکریم بین أیدینا مقروء ومفهوم ، فلا یمکن فرض آیه منه خفیت علینا ، وظهرت لهم. ولو فرض أنّهم فهموا من آیه شیئا خفی علینا وجهه فإنّ فهمهم لیس حجّه علینا ، فإجماعهم لو استند إلی ذلک لا یکون موجبا للقطع بالحکم الواقعیّ ، أو موجبا لقیام الحجّه علینا. فلا ینفع مثل هذا الإجماع.

وأمّا الإجماع : فواضح أنّه لا یصحّ أن یکون مدرکا لهم ؛ لأنّ هذا الإجماع - الذی صار مدرکا للإجماع - ننقل الکلام إلیه أیضا ، فنسأل عن مدرکه ، فلا بدّ أن ینتهی إلی غیره من المدارک الأخری.

وأمّا الدلیل العقلیّ : فأوضح ؛ لأنّه لا تتصوّر هناک قضیّه عقلیّه یتوصّل بها إلی حکم شرعیّ کانت مستوره علینا ، وظهرت لهم ؛ ضروره أنّه لا بدّ فی القضیّه العقلیّه - التی یتوصّل بها إلی الحکم الشرعیّ - أن تتطابق علیها آراء جمیع العقلاء ، وإلاّ فلا یصحّ التوصّل بها إلی الحکم الشرعیّ. فلو أنّ المجمعین کانوا قد تمسّکوا بقضیّه عقلیّه لیست بهذه المثابه فلا تبقی قیمه لآرائهم حتی یستکشف منها الحقّ وموافقه الإمام ؛ لأنّهم یکونون کمن لا مدرک لهم.

فانحصر مدرکهم فی جمیع الأحوال فی «السنّه».

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 965

والاستناد إلی السنّه یتصوّر علی وجهین :

1. أن یسمع المجمعون أو بعضهم الحکم من المعصوم مشافهه ، أو یرون فعله ، أو تقریره. وهذا بالنسبه إلی عصرنا لا سبیل فیه حتی إلی الظنّ به ، فضلا عن القطع ، وإن احتمل إمکان مشافهه بعض الأبدال من العلماء للإمام. بل الحال کذلک ، حتی بالنسبه إلی من هم فی عصر المعصومین ، أی إنّه لا یحصل القطع فیه لنا بمشافهتهم للمعصوم ؛ لاحتمال أنّهم استندوا إلی روایه وثقوا بها ، وإن کان احتمال المشافهه قریبا جدّا ، بل هی مظنونه.

علی أنّه لا مجال - بالنسبه إلینا - لتحصیل إجماع الفقهاء الموجودین فی تلک العصور ؛ إذ لیست آراؤهم مدوّنه ، وکلّ ما دوّنوه هی الأحادیث التی ذکروها فی أصولهم المعروفه بالأصول الأربعمائه.

2. أن یستند المجمعون إلی روایه عن المعصوم. ولا مجال فی هذا الإجماع لإفادته القطع بالحکم ، أو کشفه عن الحجّه الشرعیّه من جهه السند ، والدلاله معا.

أمّا : من جهه السند فلاحتمال أنّ المجمعین کانوا متّفقین علی اعتبار الخبر الموثّق ، أو الحسن ، فمن لا یری حجّیّتهما لا مجال له فی الاستناد إلی مثله. فمن أین یحصل لنا العلم بأنّهم استندوا إلی ما هو حجّه باتّفاق الجمیع؟

وأمّا : من جهه الدلاله فلاحتمال أن یکون ذلک الخبر المفروض - لو فرض أنّه حجّه من جهه السند - لیس نصّا فی الحکم ، ولا ینفع أن یکون ظاهرا عندهم فی الحکم ، فإنّ ظهور دلیل عند قوم لا یستلزم أن یکون ظاهرا لدی کلّ أحد ، وفهم قوم لیس حجّه علی غیرهم. ألا تری أنّ المتقدّمین اشتهر عندهم استفاده النجاسه من أخبار البئر ، واشتهر عند المتأخّرین عکس ذلک ، ابتداء من العلاّمه الحلّی؟ فلعلّ الخبر الذی کان مدرکا لهم لیس ظاهرا عندنا لو اطّلعنا علیه.

إذا عرفت ذلک ظهر لک أنّ الإجماع لا یستلزم القطع بقول المعصوم عدا الإجماع الدخولیّ وهو بالنسبه إلینا غیر عملیّ.

وأمّا : القول بأنّ قاعده اللطف تقتضی أن یکون الإمام موافقا لرأی المجمعین وإن استند المجمعون إلی خبر الواحد الذی ربما لا تثبت لنا حجّیّته من جهه السند أو الدلاله

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 966

لو اطّلعنا علیه ؛ فإنّنا لم نتحقّق جریان هذه القاعده فی المقام ؛ وفاقا لما ذهب إلیه الشیخ الأعظم الأنصاریّ (1) وغیره ، (2) بالرغم من تعویل الشیخ الطوسیّ وأتباعه علیها ؛ (3) لأنّ السبب الذی یدعو إلی اختفاء الإمام ، واحتجاب نفعه - مع ما فیه (4) من تفویت لأعظم المصالح النوعیّه للبشر - هو نفسه قد یدعو إلی احتجاب حکم الله عند إجماع العلماء علی حکم مخالف للواقع ، لا سیّما إذا کان الإجماع من أهل عصر واحد. ولا یلزم من ذلک إخلال الإمام بالواجب علیه ، وهو تبلیغ الأحکام ؛ لأنّ الاحتجاب لیس من سببه.

وعلی هذا ، فمن أین یحصل لنا القطع بأنّه لا بدّ للإمام من إظهار الحقّ فی حال غیبته عند حصول إجماع مخالف للواقع؟

وللمشکّک أن یزید علی ذلک ، فیقول : لما ذا لا تقتضی هذه القاعده أن یظهر الإمام الحقّ ، حتی فی صوره الخلاف ، لا سیّما أنّ بعض المسائل الخلافیّه قد یقع فیها أکثر الناس فی مخالفه الواقع؟ بل لو أحصینا المسائل الخلافیّه فی الفقه - التی هی الأکثر من مسائله - لوجدنا أنّ کثیرا من الناس لا محاله واقعون فی مخالفه الواقع ، فلما ذا لا یجب علی الإمام هنا تبلیغ الأحکام ، لیقلّ الخلاف ، أو ینعدم ، وبه نجاه المؤمنین من الوقوع فی مخالفه الواقع؟

وإذا جاء الاحتمال لا یبقی مجال لاستلزام الإجماع القطع بقول المعصوم من جهه قاعده اللطف.

وأمّا : مسلک الحدس ، فإنّ عهده دعواه علی مدّعیها ، ولیس من السهل حصول القطع للإنسان فی ذلک ، إلاّ أن یبلغ الاتّفاق درجه یکون الحکم فیه من ضروریّات الدین ، أو المذهب ، أو قریبا من ذلک عند ما یحرز اتّفاق جمیع العلماء فی جمیع العصور بغیر استثناء ، فإنّ مثل هذا الاتّفاق یستلزم عاده موافقته لقول الإمام ، وإن کان مستند المجمعین خبر الواحد ، أو الأصل.

وکذلک یلحق بالحدس مسلک التقریر ونحوه ممّا هو من هذا القبیل.

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 967


1- فرائد الأصول 1 : 84.
2- کالمحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 334.
3- العدّه 2 : 629 - 631.
4- أی فی اختفاء الإمام واحتجابه.

وعلی کلّ حال ، لم تبق لنا ثقه بالإجماع فیما بعد عصر الإمام فی استفاده قول الإمام علی سبیل القطع والیقین.

الإجماع المنقول

إنّ الإجماع - فی الاصطلاح - ینقسم إلی قسمین :

1. الإجماع المحصّل : والمقصود به الإجماع الذی یحصّله الفقیه بنفسه بتتبّع أقوال أهل الفتوی. وهو الذی تقدّم البحث عنه.

2. الإجماع المنقول : والمقصود به الإجماع الذی لم یحصّله الفقیه بنفسه ، وإنّما ینقله له من حصّله من الفقهاء ، سواء کان النقل له بواسطه ، أم بوسائط.

ثمّ النقل تاره یقع علی نحو التواتر ؛ وهذا حکمه حکم المحصّل من جهه الحجّیّه.

وأخری یقع علی نحو خبر الواحد. وإذا أطلق قول «الإجماع المنقول» فی لسان الأصولیین فالمراد منه هذا الأخیر.

وقد وقع الخلاف بینهم فی حجّیّته علی أقوال.

ولکنّ الذی یظهر أنّهم متّفقون علی حجّیّه نقل الإجماع الدخولیّ ، وهو الإجماع الذی یعلم فیه من حال الناقل أنّه تتّبع فتاوی من نقل اتّفاقهم حتی المعصوم ، فیدخل المعصوم فی جمله المجمعین. وینبغی أن یتّفقوا علی ذلک ؛ لأنّه لا یشترط فی حجّیّه خبر الواحد معرفه المعصوم تفصیلا حین سماع الناقل منه ، وهذا الناقل - حسب الفرض - قد نقل عن المعصوم بلا واسطه وإن لم یعرفه بالتفصیل. غیر أنّ الإجماع الدخولیّ ممّا یعلم عدم وقوع نقله ، لا سیّما فی العصور المتأخّره عن عصر الأئمّه ، بل لم یعهد من الناقلین للإجماع من ینقله علی هذا الوجه ویدّعی ذلک.

وعلیه ، فموضع الخلاف منحصر فی حجّیّه الإجماع المنقول ، غیر الإجماع الدخولیّ ، وهو - کما قلنا - علی أقوال :

1. إنّه حجّه مطلقا ؛ لأنّه خبر واحد. (1)

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 968


1- هذا یظهر من الفصول الغرویّه : 258 - 259 ، ومعالم الدین : 199.

2. إنّه لیس بحجّه مطلقا ؛ لأنّه لا یدخل فی أفراد خبر الواحد من جهه کونه حجّه. (1)

3. التفصیل بین نقل إجماع جمیع الفقهاء فی جمیع العصور الذی یعلم فیه من طریق الحدس قول المعصوم ، فیکون حجّه ، وبین غیره من الإجماعات المنقوله التی یستکشف منها بقاعده اللطف أو نحوها قول المعصوم ، فلا یکون حجّه. وإلی هذا التفصیل مال الشیخ الأعظم الأنصاریّ. (2)

وسرّ الخلاف فی المسأله یکمن فی أنّ أدلّه خبر الواحد - من جهه أنّها تدلّ علی وجوب التعبّد بالخبر - لا تشمل کلّ خبر عن أیّ شیء کان ، بل مختصّه بالخبر الحاکی عن حکم شرعیّ ، أو عن ذی أثر شرعیّ ، لیصحّ أن یتعبّدنا الشارع به ، وإلاّ فالمحکیّ بالخبر إذا لم یکن حکما شرعیّا ، أو ذا أثر شرعیّ لا معنی للتعبّد به ، فلا یکون مشمولا لأدلّه حجّیّه خبر الواحد.

ومن المعلوم أنّ الإجماع المنقول - غیر الإجماع الدخولیّ - إنّما المحکیّ به بالمطابقه نفس أقوال العلماء ، وأقوال العلماء فی أنفسها - بما هی أقوال علماء - لیست حکما شرعیّا ، ولا ذات أثر شرعیّ.

وعلیه ، فنقل أقوال العلماء من جهه کونها أقوال علماء لا یصحّ أن یکون مشمولا لأدلّه خبر الواحد. وإنّما یصحّ أن یکون مشمولا لها إذا کشف هذا النقل عن الحکم الصادر عن المعصوم ، لیصحّ التعبّد به.

إذا عرفت ذلک ، فنقول : إن ثبت لدینا أنّه یکفی فی صحّه التعبّد بالخبر کشفه - علی أیّ نحو کان من الکشف - عن الحکم الصادر من المعصوم ، ولو باعتبار الناقل ، نظرا إلی أنّه لا یعتبر فی حجّیّه الخبر حکایه نصّ ألفاظ المعصوم ؛ لأنّ المناط معرفه حکمه ، ولذا یجوز النقل بالمعنی ، فالإجماع (3) المنقول - الذی هو موضع البحث - یکون حجّه مطلقا ؛ لأنّه

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 969


1- قال فی العدّه : «وحکی عن النظّام ، وجعفر بن حرب ، وجعفر بن مبشر ، أنّهم قالوا : الإجماع لیس بحجّه». العدّه 2 : 601.
2- فرائد الأصول 1 : 87 و 95.
3- جواب «إن ثبت».

کاشف وحاک عن الحکم باعتقاد الناقل ، فیکون مشمولا لأدلّه حجّیّه الخبر.

وأمّا : إن ثبت لدینا أنّ المناط فی صحّه التعبّد بالخبر أن یکون حاکیا عن الحکم من طریق الحسّ - أی یجب أن یکون الناقل قد سمع بنفسه الحکم من المعصوم - ولذا لا تشمل أدلّه حجّیّه الخبر فتوی المجتهد ، وإن کان قاطعا بالحکم ، مع أنّ فتواه فی الحقیقه حکایه عن الحکم بحسب اجتهاده ، فالإجماع (1) المنقول - الذی هو موضع البحث - لیس بحجّه مطلقا.

وأمّا : لو ثبت أنّ الإخبار عن حدس اللازم للإخبار عن حسّ یصحّ التعبّد به ؛ لأنّ حکمه حکم الإخبار عن حسّ بلا فرق ، فإنّ التفصیل المتقدّم فی القول الثالث (2) یکون هو الأحقّ.

وإذا اتّضح لدینا سرّ الخلاف فی المسأله بقی علینا أن نفهم أیّ وجه من الوجوه المتقدّمه هو الأولی بالتصدیق ، والأحقّ بالاعتماد؟ فنقول :

أوّلا : إنّ أدلّه خبر الواحد جمیعها - من آیات ، وروایات ، وبناء عقلاء - أقصی دلالتها أنّها تدلّ علی وجوب تصدیق الثقه ، وتصویبه فی نقله لغرض التعبّد بما ینقل. ولکنّها لا تدلّ علی تصویبه فی اعتقاده.

بیان ذلک أنّ معنی تصدیق الثقه هو البناء علی واقعیّه نقله ، وواقعیّه النقل تستلزم واقعیّه المنقول ، بل واقعیه النقل عین واقعیه المنقول ، فالقطع بواقعیّه النقل لا محاله یستلزم القطع بواقعیّه المنقول ، وکذلک البناء علی واقعیّه النقل یستلزم البناء علی واقعیّه المنقول.

وعلیه ، فإذا کان المنقول حکما [شرعیّا] أو ذا أثر شرعیّ صحّ البناء علی الخبر والتعبّد به ، بالنظر إلی هذا المنقول.

أمّا : إذا کان المنقول اعتقاد الناقل - کما لو أخبر شخص عن اعتقاده بحکم - فغایه ما یقتضی البناء علی تصدیق نقله هو البناء علی واقعیّه اعتقاده الذی هو المنقول ، والاعتقاد فی نفسه لیس حکما [شرعیّا] ، ولا ذا أثر شرعیّ.

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 970


1- جواب «إن ثبت».
2- وهو قول الشیخ الأنصاریّ.

أمّا : صحّه اعتقاده ومطابقته للواقع فذلک شیء آخر ، أجنبیّ عنه ؛ لأنّ واقعیّه الاعتقاد لا تستلزم واقعیّه المعتقد به ، یعنی أنّنا قد نصدّق المخبر عن اعتقاده فی أنّ هذا هو اعتقاده واقعا ، لکن لا یلزمنا أن نصدّق بأنّ ما اعتقده صحیح وله واقعیّه.

ومن هنا نقول : إنّه إذا أخبر شخص بأنه سمع الحکم من المعصوم صحّ أن نبنی علی واقعیّه نقله ؛ تصدیقا له بمقتضی أدلّه حجّیّه الخبر ؛ لأنّ ذلک یستلزم واقعیّه المنقول ، وهو الحکم ؛ إذ لم یمکن التفکیک بین واقعیّه النقل وواقعیّه المنقول. أمّا إذا أخبر عن اعتقاده بأنّ المعصوم حکم بکذا فلا یصحّ البناء علی واقعیّه اعتقاده تصدیقا له بمقتضی أدلّه حجّیه الخبر ؛ لأنّ البناء علی واقعیّه اعتقاده تصدیقا له لا یستلزم البناء علی واقعیّه معتقده ، فیجوز التفکیک بینهما.

فتحصّل أنّ أدلّه [حجّیّه] خبر الواحد إنّما تدلّ علی أنّ الثقه مصدّق ویجب تصویبه فی نقله ، ولا تدلّ علی تصویبه فی رأیه ، واعتقاده ، وحدسه. ولیس هناک أصل عقلائیّ یقول : إنّ الأصل فی الإنسان ، أو الثقه خاصّه أن یکون مصیبا فی رأیه ، وحدسه ، واعتقاده.

ثانیا : بعد أن ثبت أنّ أدلّه حجّیّه الخبر لا تدلّ علی تصویب الناقل فی رأیه وحدسه ، فنقول : لو أنّ ما أخبر به الناقل للإجماع یستلزم فی نظر المنقول إلیه الحکم الصادر من المعصوم ، وإن لم یکن فی نظر الناقل مستلزما لذلک ، فهل هذا أیضا غیر مشمول لأدلّه حجّیّه الخبر؟

الحقّ أنّه ینبغی أن یکون مشمولا لها ؛ لأنّ الأخذ به حینئذ لا یکون من جهه تصدیق الناقل فی رأیه ، وربّما کان الناقل لا یری الاستلزام ، بل لا یکون الأخذ به إلاّ من جهه تصدیقه فی نقله ؛ لأنّه لمّا کان المنقول - وهو الإجماع - یستلزم فی نظر المنقول إلیه الحکم الصادر من المعصوم ، فالأخذ به والبناء علی صحّه نقله یستلزم البناء علی صدور الحکم ، فیصحّ التعبّد به بلحاظ هذه الجهه ، بل إنّ الخبر عن فتاوی الفقهاء یکون فی نظر المنقول إلیه ملزوما للخبر عن رأی المعصوم. وحینئذ یکون هذا الخبر الثانی اللازم للخبر الأوّل هو المشمول لأدلّه حجّیّه الخبر ، لا سیّما إذا کان فی نظر الناقل أیضا مستلزما. ولا نحتاج بعدئذ إلی تصحیح شمولها للخبر الأوّل الملزوم بلحاظ استلزامه للحکم - یعنی

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 971

أنّ الخبر عن الإجماع یکون دالاّ بالدلاله الالتزامیّه علی صدور الحکم من المعصوم ، فیکون من ناحیه المدلول الالتزامیّ - وهو الإخبار عن صدور الحکم - حجّه مشمولا لها ؛ لأنّ الدلاله الالتزامیّه غیر تابعه للدلاله المطابقیّه من ناحیه الحجّیّه ، وإن کانت تابعه لأدلّه حجیّه الخبر ، وإن لم یکن من جهه المدلول المطابقی مشمولا لها ثبوتا ؛ إذ لا دلاله التزامیه إلاّ مع فرض الدلاله المطابقیّه ، ولکن لا تلازم بینهما فی الحجّیّه.

وإذا اتّضح لک ما شرحناه یتّضح لک أنّ الأولی التفصیل فی الإجماع المنقول بین ما إذا کان کاشفا عن الحکم فی نظر المنقول إلیه ، لو کان هو المحصّل له ، فیکون حجّه ، وبین ما إذا کان کاشفا عن الحکم فی نظر الناقل فقط دون المنقول إلیه ، فلا یکون حجّه ؛ لما تقدّم أنّ أدلّه [حجّیّه] خبر الواحد لا تدلّ علی تصدیق الناقل فی نظره ورأیه.

ولعلّه إلی هذا التفصیل یرمی الشیخ الأعظم قدس سره فی تفصیله الذی أشرنا إلیه سابقا.

تمرینات «56»

1. اذکر أقوال العامّه فی معنی الإجماع.

2. ما معنی الإجماع عند الإمامیّه؟

3. ما الفرق بین الإجماع ، وتطابق آراء العقلاء؟

4. من أین انبثق للأصولیین القول بالإجماع؟

5. اذکر أقوال العامّه فی الإجماع المعتبر.

6. ما هو الإجماع المعتبر عند الإمامیّه؟

7. ما هی «طریقه الحسّ» فی استکشاف قول المعصوم من الإجماع؟

8. ما هی «طریقه قاعده اللطف»؟ ومن اختارها؟

9. ما هی «طریقه الحدس»؟ ومن ذهب إلیه؟

10. ما هی «طریقه التقریر»؟

11. هل یحصل القطع بقول المعصوم من الإجماع المحصّل بإحدی الطرائق المذکوره أم لا؟ اذکر تحقیق المطلب تفصیلا.

12. ما هو الإجماع المحصّل؟

13. ما هو الإجماع المنقول؟

14. اذکر الأقوال فی حجّیّه الإجماع المنقول. واذکر الراجح منها مستدلاّ.

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 972

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 973

الباب الرابع : الدلیل العقلیّ
اشاره

قد مضی فی الجزء الثانی البحث مستوفی عن الملازمات العقلیّه ، لتشخیص صغریات حجیّه [حکم] العقل (1) - أی لتعیین القضایا العقلیّه التی یتوصّل بها إلی الحکم الشرعیّ - وبیان ما هو الدلیل العقلیّ الذی یکون حجّه.

وقد حصرناها هناک فی قسمین رئیسین :

الأوّل : حکم العقل بالحسن والقبح ، وهو قسم المستقلاّت العقلیّه.

والثانی : حکمه بالملازمه بین حکم الشرع وحکم آخر ، وهو قسم غیر المستقلاّت العقلیّه.

ووعدنا هناک ببیان وجه حجّیّه الدلیل العقلیّ ، والآن قد حلّ الوفاء بالوعد ، ولکن قبل بیان وجه الحجّیّه لا بدّ من الکرّه (2) بأسلوب جدید إلی البحث عن تلک القضایا العقلیّه ؛ لغرض بیان الآراء فیها ، وبیان وجه حصرها ، وتعیینها فیما ذکرناه ، فنقول :

إنّ علماءنا الأصولیّین من المتقدّمین حصروا الأدلّه علی الأحکام الشرعیّه فی الأربعه المعروفه التی رابعها «الدلیل العقلی» ، (3) بینما أنّ بعض علماء أهل السنّه أضافوا إلی الأربعه المذکوره ؛ القیاس ، ونحوه علی اختلاف آرائهم (4). ومن هنا نعرف أنّ المراد من الدلیل

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 974


1- کحکم العقل بالإجزاء ، وحکمه بتقدیم الأهم ، وغیرهما.
2- الکرّه أی : الحمله. والمقصود هنا الرجوع إلی البحث.
3- فالأدلّه عندهم هی : 1 - الکتاب. 2 - السنّه. 3 - الاجماع. 4 - دلیل العقل. راجع مناهج الأحکام (للنراقیّ) : 3 ؛ ضوابط الأصول : 8 ؛ قوانین الأصول 1 : 9.
4- راجع شرح العضدیّ 2 : 453 - 454 ؛ الإحکام (للآمدیّ) 1 : 226 - 227 ؛ منتهی الوصول والأمل : 45 ، اللمع فی أصول الفقه : 6 - 7.

العقلیّ ما لا یشمل مثل القیاس ، فمن ظنّ من الأخباریّین فی الأصولیّین أنّهم (1) یریدون منه ما یشمل القیاس [تشنیعا علیهم] ، (2) لیس [ظنّه] فی موضعه ، وهو ظنّ تأباه تصریحاتهم بعدم الاعتبار بالقیاس ، ونحوه.

ومع ذلک ، فإنّه لم یظهر لی بالضبط ما کان یقصد المتقدّمون من علمائنا بالدلیل العقلیّ ، حتی أنّ الکثیر منهم لم یذکره من الأدلّه ، أو لم یفسّره ، أو فسّره بما لا یصلح أن یکون دلیلا فی قبال الکتاب والسنّه.

وأقدم نصّ وجدته ما ذکره الشیخ المفید (المتوفّی سنه 413 ه. ق) فی رسالته الأصولیّه التی لخّصها الشیخ الکراجکیّ (3) ؛ فإنّه لم یذکر الدلیل العقلیّ من جمله أدلّه الأحکام ، وإنّما ذکر أنّ أصول الأحکام ثلاثه : الکتاب ، والسنّه النبویّه ، وأقوال الأئمّه علیهم السلام ، ثمّ ذکر أنّ الطرق الموصله إلی ما فی هذه الأصول ثلاثه : اللسان ، والأخبار ، وأوّلها العقل ، (4) وقال عنه : «وهو سبیل إلی معرفه حجّیّه القرآن ، ودلائل الأخبار». وهذا التصریح - کما تری - أجنبیّ عمّا نحن فی صدده.

ثمّ یأتی بعده تلمیذه الشیخ الطوسیّ (المتوفّی سنه 460 ه. ق) فی کتابه «العدّه» الذی هو أوّل کتاب مبسّط فی الأصول ، فلم یصرّح بالدلیل العقلیّ ، فضلا عن أن یشرحه ، أو یفرد له بحثا. وکلّ ما جاء فیه فی آخر فصل منه (5) أنّه - بعد أن قسّم المعلومات إلی ضروریّه ومکتسبه ، والمکتسبه إلی عقلیّ وسمعیّ - ذکر من جمله أمثله الضروریّ العلم بوجوب ردّ الودیعه ، وشکر المنعم ، وقبح الظلم والکذب ؛ ثمّ ذکر فی معرض (6) کلامه أنّ القتل والظلم معلوم بالعقل قبحهما ، ویرید من قبحهما تحریمهما. وذکر أیضا : فأمّا الأدلّه الموجبه للعلم ، فبالعقل یعلم کونها أدلّه ، ولا مدخل للشرع فی ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 975


1- أی : المتقدّمین.
2- ما بین المعقوفین موجود فی «س».
3- راجع کنز الفوائد : 186.
4- أی قال : «وأحدها : العقل».
5- وهو فصل فی ذکر ما یعلم بالعقل والسمع. راجع العدّه 2 : 759 - 762.
6- المعرض : موضع عرض الشیء وإظهاره.

وأوّل من وجدته من الأصولیّین یصرّح بالدلیل العقلیّ ، الشیخ ابن إدریس (المتوفّی 598 ه. ق) ، فقال فی السرائر : «فإذا فقدت الثلاثه - یعنی الکتاب ، والسنّه ، والإجماع - فالمعتمد عند المحقّقین التمسّک بدلیل العقل فیها» (1). ولکنّه لم یذکر المراد منه.

ثمّ یأتی المحقّق الحلیّ (المتوفّی 676 ه. ق) ، فیشرح المراد منه ، فیقول فی کتابه «المعتبر» (2) ما ملخّصه :

وأمّا الدلیل العقلیّ فقسمان :

(أحدهما) : ما یتوقّف فیه علی الخطاب ، وهو ثلاثه : لحن الخطاب ، وفحوی الخطاب ، ودلیل الخطاب.

وثانیهما : ما ینفرد العقل بالدلاله علیه.

ویحصره فی وجوه الحسن والقبح ، بما لا یخلو من المناقشه فی أمثلته.

ویزید علیه الشهید الأوّل (المتوفّی سنه 786 ه. ق) فی مقدّمه کتابه «الذکری» ، (3) فیجعل القسم الأوّل ما یشمل الأنواع الثلاثه التی ذکرها المحقّق ، وثلاثه أخری ، وهی مقدّمه الواجب ، ومسأله الضدّ ، وأصل الإباحه فی المنافع والحرمه فی المضارّ. ویجعل القسم الثانی ما یشمل ما ذکره المحقّق ، وأربعه أخری ، وهی : البراءه الأصلیّه ، وما لا دلیل علیه ، والأخذ بالأقلّ عند التردید بینه وبین الأکثر ، والاستصحاب.

وهکذا ینهج هذا النهج جماعه آخرون من المؤلّفین ، (4) فی حین أنّ الکتب الدراسیّه المتداوله ، مثل المعالم ، والرسائل ، والکفایه لم تبحث هذا الموضوع ، ولم تعرّف الدلیل العقلیّ ، ولم تذکر مصادیقه ، إلاّ إشاره عابره فی ثنایا الکلام.

ومن تصریحات المحقّق والشهید الأوّل یظهر أنّه لم تتجلّ فکره الدلیل العقلیّ فی تلک العصور ، فوسّعوا فی مفهومه إلی ما یشمل الظواهر اللفظیّه ، مثل لحن الخطاب - وهو

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 976


1- السرائر 1 : 46.
2- المعتبر فی شرح المختصر 1 : 31.
3- ذکری الشیعه 1 : 52 - 53.
4- کالفاضل المقداد فی التنقیح الرائع 1 : 7.

أن تدلّ قرینه عقلیّه علی حذف لفظ - ، وفحوی الخطاب - ویعنون به مفهوم الموافقه - ، ودلیل الخطاب ، ویعنون به مفهوم المخالفه. وهذه کلّها تدخل فی حجّیّه الظهور ، ولا علاقه لها بدلیل العقل المقابل للکتاب والسنّه. وکذلک الاستصحاب ، فإنّه أصل عملیّ قائم برأسه ، کما بحثه (1) المتقدّمون (2) فی مقابل دلیل العقل.

والغریب فی الأمر أنّه حتی مثل المحقّق القمّیّ (المتوفّی سنه 1231 ه. ق) نسق علی مثل هذا التفسیر لدلیل العقل ، فأدخل فیه الظواهر ، مثل المفاهیم ، بینما هو نفسه عرّفه بأنّه «حکم عقلیّ یوصل به إلی الحکم الشرعیّ وینتقل من العلم بالحکم العقلیّ إلی العلم بالحکم الشرعیّ». (3)

وأحسن من رأیته قد بحث الموضوع بحثا مفیدا معاصره العلاّمه السیّد محسن الکاظمیّ فی کتابه «المحصول» ، وکذلک تلمیذه المحقّق صاحب الحاشیه علی «المعالم» الشیخ محمّد تقی الأصفهانیّ الذی نسج علی منواله (4) ، وإن کان فیما ذکره بعض الملاحظات ، لا مجال لذکرها ومناقشتها هنا.

وعلی کلّ حال ، فإنّ إدخال المفاهیم ، والاستصحاب ، ونحوهما (5) فی مصادیق الدلیل العقلیّ (6) لا یناسب جعله دلیلا فی مقابل الکتاب ، والسنّه ، ولا یناسب تعریفه ب- «أنّه ما ینتقل من العلم بالحکم العقلیّ إلی العلم بالحکم الشرعیّ».

وبسبب عدم وضوح المقصود من الدلیل العقلیّ أنحی (7) الأخباریّون باللائمه علی الأصولیّین ؛ إذ یأخذون بالعقل حجّه علی الحکم الشرعیّ. ولکنّهم أنفسهم (8) أیضا لم یتّضح

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 977


1- أی طلبه. والأولی : بحث عنه.
2- کالمحقّق الحلّی فی معارج الأصول : 206 ، والعلاّمه الحلّی فی مبادئ الوصول : 250.
3- راجع أوّل الجزء الثانی من قوانین الأصول.
4- هدایه المسترشدین : 442 - 443.
5- کالتفریع - وهو المنصوص علی علّته - ، ومفهوم الموافقه ، واتّحاد طریق المسألتین.
6- تعریض لمن أدخلها فی مصادیق الدلیل العقلی ، کالفاضل المقداد ، والشهید ، والمحقّق القمّی.
7- أی أقبل الأخباریون باللائمه علیهم. وبالفارسیّه : «اخباریون از راه سرزنش به اصولیین حمله کرده اند».
8- وفی «س» : ومع الأسف أنّهم.

مقصودهم فی التزهید (1) بالعقل ، وهل تراهم یحکّمون غیر عقولهم فی التزهید بالعقول؟

ویجلّی لنا عدم وضوح المقصود من الدلیل العقلیّ ما ذکره الشیخ المحدّث البحرانیّ فی حدائقه ، وهذا نصّ عبارته :

«المقام الثالث : فی دلیل العقل. وفسّره بعض بالبراءه الأصلیّه ، والاستصحاب.

وآخرون قصروه علی الثانی. وثالث فسّره بلحن الخطاب ، وفحوی الخطاب ، ودلیل الخطاب. ورابع بعد البراءه الأصلیّه والاستصحاب بالتلازم بین الحکمین ، المندرج فیه مقدّمه الواجب ، واستلزام الأمر بالشیء النهی عن ضدّه الخاصّ ، والدلاله الالتزامیّه» (2).

ثمّ تکلّم عن کلّ منها فی مطالب عدا التلازم بین الحکمین لم یتحدّث عنه. ولم یذکر من الأقوال حکم العقل فی مسأله الحسن والقبح ، بینما أنّ حکم العقل المقصود - الذی ینبغی أن یجعل دلیلا - هو خصوص التلازم بین الحکمین ، وحکم العقل فی الحسن والقبح. وما نقله من الأقوال لم یکن دقیقا ، کما سبق بیان بعضها.

وکیفما کان ، فالذی یصلح أن یکون مرادا من الدلیل العقلیّ المقابل للکتاب والسنّه هو «کلّ حکم للعقل یوجب القطع بالحکم الشرعیّ». وبعباره ثانیه هو «کلّ قضیّه عقلیّه یتوصّل بها إلی العلم القطعیّ بالحکم الشرعیّ». وقد صرّح بهذا المعنی جماعه من المحقّقین المتأخّرین. (3)

وهذا أمر طبیعیّ ؛ لأنّه إذا کان الدلیل العقلیّ مقابلا للکتاب والسنّه فلا بدّ ألاّ یعتبر حجّه إلاّ إذا کان موجبا للقطع الذی هو حجّه بذاته ؛ فلذلک لا یصحّ أن یکون شاملا للظنون وما لا یصلح للقطع بالحکم من المقدّمات العقلیّه.

ولکن هذا التحدید بهذا المقدار لا یزال مجملا ، وقد وقع خلط وخبط عظیمان فی فهم هذا الأمر ؛ ولأجل أن ترفع جمیع الشکوک ، والمغالطات ، والأوهام لا بدّ لنا من توضیح

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 978


1- التزهید : ضدّ الترغیب.
2- الحدائق الناضره 1 : 40 - 41.
3- منهم : صاحب «دروس فی علم الأصول» 2 : 202.

الأمر بشیء من البسط ، کوضع النقاط علی الحروف ، کما یقولون ، فنقول :

1. إنّه قد تقدّم (1) أنّ العقل ینقسم إلی عقل نظریّ ، وعقل عملیّ. وهذا التقسیم باعتبار ما یتعلّق به الإدراک.

فالمراد من «العقل النظریّ» إدراک ما ینبغی أن یعلم ، أی إدراک الأمور التی لها واقع.

والمراد من «العقل العملیّ» إدراک ما ینبغی أن یعمل ، أی حکمه بأنّ هذا الفعل ینبغی فعله ، أو لا ینبغی فعله.

2. إنّه ما المراد من العقل - الذی نقول : إنّه حجّه - من هذین القسمین؟

إن کان المراد «العقل النظریّ» فلا یمکن أن یستقلّ بإدراک الأحکام الشرعیّه ابتداء ، أی لا طریق للعقل أن یعلم - من دون الاستعانه بالملازمه - أنّ هذا الفعل حکمه کذا عند الشارع. والسرّ فی ذلک واضح ؛ لأنّ أحکام الله (تعالی) توقیفیّه ، فلا یمکن العلم بها إلاّ من طریق السماع من مبلّغ الأحکام ، المنصوب من قبله (تعالی) لتبلیغها ؛ ضروره أنّ أحکام الله (تعالی) لیست من القضایا الأوّلیّه ، ولیست ممّا تنالها المشاهده بالبصر ونحوه من الحواسّ الظاهره ، بل الباطنه ، ولیست أیضا ممّا تنالها التجربه والحدس. وإذا کانت کذلک فکیف یمکن العلم بها من غیر طریق السماع من مبلّغها؟! وشأنها فی ذلک شأن سائر المجعولات التی یضعها البشر ، کاللغات ، والخطوط ، والرموز ، ونحوها.

وکذلک ملاکات الأحکام کنفس الأحکام ، لا یمکن العلم بها إلاّ من طریق السماع من مبلّغ الأحکام ؛ لأنّه لیس عندنا قاعده مضبوطه نعرف بها أسرار أحکام الله (تعالی) وملاکاتها التی أنیطت بها الأحکام عنده (2) ، والظنّ لا یغنی من الحقّ شیئا.

وعلی هذا ، فمن نفی حجّیّه العقل ، وقال : «إنّ الأحکام سمعیّه لا تدرک بالعقول» فهو علی حقّ ؛ إذا أراد من ذلک ما أشرنا إلیه ، وهو نفی استقلال العقل النظریّ فی إدراک الأحکام وملاکاتها. ولعلّ بعض منکری الملازمه بین حکم العقل وحکم الشرع

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 979


1- تقدّم فی المقصد الثانی : 231.
2- راجع ما تقدّم فی المقصد الثانی : 247.

قصد هذا المعنی ، کصاحب الفصول (1) وجماعه من الأخباریّین ، ولکن خانه التعبیر عن مقصوده. (2) وإذا کان هذا مرادهم فهو أجنبیّ عمّا نحن بصدده من کون الدلیل العقلیّ حجه یتوصّل به إلی الحکم الشرعیّ.

إنّنا نقصد من الدلیل العقلیّ حکم العقل النظریّ بالملازمه بین الحکم الثابت شرعا أو عقلا وبین حکم شرعیّ آخر ، کحکمه بالملازمه فی مسأله الإجزاء ، ومقدّمه الواجب ، ونحوهما ، وکحکمه باستحاله التکلیف بلا بیان ، اللازم منه حکم الشارع بالبراءه ، وکحکمه بتقدیم الأهمّ فی مورد التزاحم بین الحکمین المستنتج منه فعلیّه حکم الأهمّ عند الله (تعالی) ، وکحکمه بوجوب مطابقه حکم الله (تعالی) لما حکم به العقلاء فی الآراء المحموده ؛ فإنّ هذه الملازمات وأمثالها أمور حقیقیّه واقعیّه یدرکها العقل النظریّ بالبداهه ، أو بالکسب ؛ لکونها من الأوّلیّات والفطریّات التی قیاساتها معها ؛ أو لکونها تنتهی إلیها ، فیعلم بها العقل علی سبیل الجزم.

وإذا قطع العقل بالملازمه - والمفروض أنّه قاطع بثبوت الملزوم - فإنّه لا بدّ أن یقطع بثبوت اللازم وهو - أی اللازم - حکم الشارع ، ومع حصول القطع ، فإنّ القطع حجّه یستحیل النهی عنه ، (3) بل به حجّیّه کلّ حجّه کما سبق بیانه. (4)

وعلیه ، فهذه الملازمات العقلیّه هی کبریات القضایا العقلیّه التی بضمّها إلی صغریاتها یتوصّل بها إلی الحکم الشرعیّ. ولا أظنّ أحدا - بعد التوجّه إلیها ، والالتفات إلی حقیقتها - یستطیع إنکارها إلاّ السوفسطائیّین الذین ینکرون الوثوق بکلّ معرفه ، حتی المحسوسات.

ولا أظنّ أنّ هذه القضایا العقلیّه هی مقصوده من أنکر حجّیّتها من الأخباریّین و

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 980


1- لا یخفی أنّ صاحب الفصول لم ینکر الملازمه مطلقا ، بل أنکر الملازمه الواقعیّه ، والتزم بالملازمه الظاهریّه. راجع الفصول : 337.
2- أی : لم یف به التعبیر عن مقصوده.
3- حقّ العباره هکذا : «ومع حصول القطع یستحیل النهی عنه ؛ فإنّه حجّه ذاتا» ؛ فإنّ ذاتیه الحجّیّه علّه لاستحاله النهی.
4- راجع الصفحه : 376 - 379.

غیرهم ، وإن أوهم بعض عباراتهم ذلک ؛ لعدم التمییز بین نقاط البحث.

وإذا عرفت ذلک تعرف أنّ الخلط فی المقصود من إدراک العقل النظریّ ، وعدم التمییز بین ما یدرکه من الأحکام ابتداء وما یدرکه منها بتوسّط الملازمه ، هو سبب المحنه فی هذا الاختلاف ، وسبب المغالطه التی وقع فیها بعضهم ؛ إذ نفی مطلقا إدراک العقل لحکم الشارع ، وحجّیّته ، قائلا : «إنّ أحکام الله توقیفیّه لا مسرح للعقول فیها» ، وغفل عن أنّ هذا التعلیل إنّما یصلح لنفی إدراکه للحکم ابتداء وبالاستقلال ، ولا یصلح لنفی إدراکه للملازمه المستتبع لعلمه بثبوت اللازم ، وهو الحکم.

3. هذا کلّه إذا أرید من العقل «العقل النظریّ».

وأمّا : لو أرید به «العقل العملیّ» فکذلک لا یمکن أن یستقلّ فی إدراک أنّ هذا ینبغی فعله عند الشارع أو لا ینبغی ، بل لا معنی لذلک ؛ لأنّ هذا الإدراک وظیفه العقل النظریّ ؛ باعتبار أنّ کون هذا الفعل ینبغی فعله عند الشارع بالخصوص أو لا ینبغی ، من الأمور الواقعیّه التی تدرک بالعقل النظریّ ، لا بالعقل العملیّ ، وإنّما کلّ ما للعقل العملیّ من وظیفه هو أن یستقلّ بإدراک أنّ هذا الفعل فی نفسه ممّا ینبغی فعله أو لا ینبغی ، مع قطع النظر عن نسبته إلی الشارع المقدّس ، أو إلی أیّ حاکم آخر ، یعنی أنّ العقل العملیّ یکون هو الحاکم فی الفعل ، لا حاکیا عن حاکم آخر.

وإذا حصل للعقل العملیّ هذا الإدراک جاء العقل النظریّ عقیبه ، فقد یحکم بالملازمه بین حکم العقل العملیّ وحکم الشارع ، وقد لا یحکم. ولا یحکم بالملازمه إلاّ فی خصوص مورد مسأله التحسین والتقبیح العقلیّین ، أی خصوص القضایا المشهورات التی تسمّی «الآراء المحموده» ، والتی تطابقت علیها آراء العقلاء کافّه بما هم عقلاء.

وحینئذ - بعد حکم العقل النظریّ بالملازمه - یستکشف حکم الشارع علی سبیل القطع ؛ لأنّه بضمّ المقدمّه العقلیّه المشهوره - التی هی من الآراء المحموده التی یدرکها العقل العملیّ - إلی المقدّمه التی تتضمّن الحکم بالملازمه التی یدرکها العقل النظریّ ، یحصل للعقل النظریّ العلم بأنّ الشارع له هذا الحکم ؛ لأنّه حینئذ یقطع باللازم - وهو الحکم - بعد فرض قطعه بثبوت الملزوم والملازمه.

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 981

ومن هنا قلنا سابقا : إنّ المستقلاّت العقلیّه تنحصر فی مسأله واحده ، وهی مسأله التحسین والتقبیح العقلیّین ؛ لأنّه لا یشارک الشارع حکم العقل العملیّ إلاّ فیها ، أی إنّ العقل النظریّ لا یحکم بالملازمه إلاّ فی هذا المورد خاصّه. (1)

وجه حجّیّه [حکم] العقل

4. إذا عرفت ما شرحناه - وهو أنّ العقل النظریّ یقطع باللازم ، أعنی حکم الشارع ، بعد قطعه بثبوت الملزوم الذی هو حکم الشرع أو العقل ، وبعد فرض قطعه بالملازمه - ، نشرع فی بیان وجه حجّیّه [حکم] العقل ، فنقول :

لقد انتهی الأمر بنا فی البحث السابق إلی أنّ الدلیل العقلیّ ما أوجب القطع بحکم الشارع ، وإذا کان الأمر کذلک فلیس ما وراء القطع حجّه ؛ فإنّه تنتهی إلیه حجّیّه کلّ حجّه ؛ لأنّه - کما تقدّم - هو حجّه بذاته ، ولا یعقل سلخ الحجّیّه عنه. (2)

وهل تثبت الشریعه إلاّ بالعقل؟ وهل یثبت التوحید والنبوّه إلاّ بالعقل؟ وإذا سلخنا أنفسنا عن حکم العقل فکیف نصدّق برساله؟! وکیف نؤمن بشریعه؟! بل کیف نؤمن بأنفسنا واعتقاداتها؟! وهل العقل إلاّ ما عبد به الرّحمن؟ وهل یعبد الدیّان إلاّ به؟

إنّ التشکیک فی حکم العقل سفسطه لیس وراءها سفسطه. نعم ، کلّ ما یمکن الشکّ فیه هو [من] الصغریات - أعنی ثبوت الملازمات فی المستقلاّت العقلیّه ، أو فی غیر المستقلاّت العقلیّه -. ونحن إنّما نتکلّم فی حجّیّه [حکم] العقل لإثبات الحکم الشرعیّ بعد ثبوت تلک الملازمات. وقد شرحنا فی الجزء الثانی مواقع کثیره من تلک الملازمات ، فأثبتنا بعضها فی مثل المستقلاّت العقلیّه ، ونفینا بعضا آخر فی مثل مقدّمه الواجب ، ومسأله الضدّ.

أمّا : بعد ثبوت الملازمه وثبوت الملزوم فأیّ معنی للشکّ فی حجّیّه [حکم] العقل ،

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 982


1- راجع البحث الرابع فی أسباب حکم العقل العملیّ ، الجزء الثانی : 237 فما بعدها لتعرف السرّ فی التخصیص بالآراء المحموده - منه قدس سره -.
2- راجع الصفحه : 380.

أو الشکّ فی ثبوت اللازم ، وهو حکم الشارع؟

ولکن ، مع کلّ هذا وقع الشکّ لبعض الأخباریّین فی هذا الموضوع ، (1) فلا بدّ من تجلیته (2) لکشف المغالطه ، فنقول :

قد أشرنا فی المقصد الثانی إلی هذا النزاع (3) ، وقلنا : إنّ مرجع هذا النزاع إلی ثلاث نواح ، وذلک حسب اختلاف عباراتهم :

الأولی : فی إمکان أن ینفی الشارع حجّیّه هذا القطع. وقد اتّضح لنا ذلک بما شرحناه فی حجّیّه القطع الذاتیّه من هذا الجزء ، فارجع إلیه (4) لتعرف استحاله النهی عن اتّباع القطع.

الثانیه : بعد فرض إمکان نفی الشارع حجّیّه القطع ، هل نهی الشارع عن الأخذ بحکم العقل؟ وقد ادّعی ذلک جمله من الأخباریّین الذین وصل إلینا کلامهم (5) ؛ مدّعین أنّ الحکم الشرعیّ لا یتنجّز ، ولا یجوز الأخذ به إلاّ إذا ثبت من طریق الکتاب ، والسنّه.

أقول : ومردّ هذه الدعوی فی الحقیقه إلی دعوی تقیید الأحکام الشرعیّه بالعلم بها من طریق الکتاب ، والسنّه. وهذا خیر ما یوجّه به کلامهم. ولکن قد سبق الکلام مفصّلا فی مسأله اشتراک الأحکام بین العالم والجاهل من هذا الجزء ، فقلنا : إنّه یستحیل تعلیق الأحکام علی العلم بها مطلقا ، فضلا عن تقییدها بالعلم الناشئ من سبب خاصّ ، وهذه الاستحاله ثابته ، حتی لو قلنا بإمکان نفی حجّیّه القطع ؛ لما قلناه من لزوم الخلف ، کما شرحناه هناک. (6)

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 983


1- وفی «س» : «فی هذا الأمر الضروریّ ، وهو من غرائب المقالات». والأولی ما فی المتن ، فإنّ فی هذه العباره مبالغه فی تهجین ما ذکره الأخباریّون ، ویفهم منها الإزراء بحالهم ، وهو لا یلیق بشأن المصنّف قدس سره ؛ لأنّ فیها شائبه من الغیبه.
2- وفی «س» : «تجلیه الموضوع».
3- راجع الصفحه : 225.
4- راجع الصفحه : 380.
5- منهم المحدّث الأسترآبادی فی الفوائد المدنیّه : 129 - 131 ، والعلاّمه البحرانیّ فی الحدائق الناضره 1 : 132.
6- راجع الصفحه : 393 - 394.

وأمّا : ما ورد عن آل البیت علیهم السلام من نحو قولهم : «إنّ دین الله لا یصاب بالعقول» (1) فقد ورد فی قباله مثل قولهم : «إنّ لله علی الناس حجّتین : حجّه ظاهره ، وحجّه باطنه ، فأمّا : الظاهره فالرسل ، والأنبیاء ، والأئمّه علیهم السلام ، وأمّا : الباطنه فالعقول». (2)

والحلّ لهذا التعارض الظاهریّ بین الطائفتین هو أنّ المقصود من الطائفه الأولی بیان عدم استقلال العقل فی إدراک الأحکام ومدارکها فی قبال الاعتماد علی القیاس ، والاستحسان ؛ لأنّها وارده فی هذا المقام ، أی إنّ الأحکام ومدارک الأحکام لا تصاب بالعقول بالاستقلال ، وهو حقّ ، کما شرحناه سابقا.

ومن المعلوم أنّ مقصود من یعتمد علی الاستحسان فی بعض صوره هو دعوی أنّ للعقل أن یدرک الأحکام مستقلاّ ، ویدرک ملاکاتها ، ومقصود من یعتمد علی القیاس هو دعوی أنّ للعقل أن یدرک ملاکات الأحکام فی المقیس علیه لاستنتاج الحکم فی المقیس.

وهذا معنی الاجتهاد بالرأی. وقد سبق (3) أنّ هذه الإدراکات لیست من وظیفه العقل النظریّ ، ولا العقل العملیّ ؛ لأنّ هذه أمور لا تصاب إلاّ من طریق السماع من مبلّغ الأحکام.

وعلیه ، فهذه الطائفه من الأخبار لا مانع من الأخذ بها علی ظواهرها ؛ لأنّها وارده فی مقام معارضه الاجتهاد بالرأی ، ولکنّها أجنبیّه عمّا نحن بصدده ، وعمّا نقوله فی القضایا العقلیّه التی یتوصّل بها إلی الحکم الشرعیّ ، کما أنّها أجنبیّه عن الطائفه الثانیه من الأخبار التی تثنی علی العقل ، وتنصّ علی أنّه حجّه الله الباطنه ؛ لأنّها تثنی علی العقل فیما هو من وظیفته أن یدرکه ، لا علی الظنون والأوهام ، ولا علی ادّعاءات إدراک ما لا یدرکه العقل بطبیعته.

الثالثه : بعد فرض عدم إمکان نفی الشارع حجّیّه القطع والنهی عنه یجب أن نتساءل عن معنی حکم الشارع علی طبق حکم العقل؟

والجواب الصحیح عن هذا السؤال عند هؤلاء أن یقال : إنّ معناه إدراک الشارع وعلمه

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 984


1- بحار الأنوار 2 : 303.
2- أصول الکافی 1 : 16.
3- راجع الصفحه : 480 - 482.

بأنّ هذا الفعل ینبغی فعله أو ترکه لدی العقلاء. وهذا شیء آخر غیر أمره ونهیه. والنافع هو أن نستکشف أمره ونهیه ، فیحتاج إثبات أمره ونهیه إلی دلیل آخر سمعیّ ، ولا یکفی فیه ذلک الدلیل العقلیّ الذی أقصی ما یستنتج منه أنّ الشارع عالم بحکم العقلاء ، أو أنّه حکم بنفس ما حکم به العقلاء ، فلا یکون منه أمر مولویّ ، أو نهی مولویّ.

أقول : وهذه آخر مرحله لتوجیه مقاله منکری حجّیّه العقل ، وهو توجیه یختصّ بالمستقلاّت العقلیّه. ولهذا التوجیه صوره ظاهریّه یمکن أن تنطلی (1) علی المبتدئین أکثر من تلک التوجیهات فی المراحل السابقه. وهذا التوجیه ینطوی علی إحدی دعویین :

1. دعوی إنکار الملازمه بین حکم العقل وحکم الشرع ، وقد تقدّم تفنیدها (2) فی الجزء الثانی (3) ، فلا نعید.

2. الدعوی التی أشرنا إلیها هناک فی الجزء الثانی (4). وتوضیحها : أنّ ما تطابقت علیه آراء العقلاء هو استحقاق المدح والذمّ فقط ، والمدح والذمّ غیر الثواب والعقاب ، فاستحقاقهما لا یستلزم استحقاق الثواب والعقاب من قبل المولی. والذی ینفع فی استکشاف حکم الشارع هو الثانی ، ولا یکفی الأوّل.

ولو فرض أنّا صحّحنا الاستلزام للثواب والعقاب فإنّ ذلک لا یدرکه کلّ أحد. ولو فرض أنّه أدرکه کلّ أحد فإنّ ذلک لیس کافیا للدعوه إلی الفعل إلاّ عند الفذّ من الناس (5). وعلی أیّ تقدیر فرض ، فلا یستغنی أکثر الناس عن توجیه الأمر من المولی ، أو النهی منه فی مقام الدعوه إلی الفعل ، أو الزجر عنه.

وإذا کان نفس إدراک الحسن والقبح غیر کاف فی الدعوه - والمفروض [أنّه] لم یقم دلیل سمعیّ علی الحکم - فلا نستطیع أن نحکم بأنّ الشارع له أمر ونهی علی طبق حکم

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 985


1- أی : تنجلی وتنکشف. وهذا استعمال عامیّ یتضمّن معنی «تنجلی».
2- أی : تکذیبها.
3- راجع المقصد الثانی : 244.
4- راجع المقصد الثانی : 245.
5- أی : الفرد الخاصّ من الناس. وفی «س» : «عند الأوحدیّ من الناس».

العقل قد اکتفی عن بیانه اعتمادا علی إدراک العقل ، لیکون حکم العقل کاشفا عن حکمه ؛ لاحتمال ألاّ یکون للشارع حکم مولویّ علی طبق حکم العقل حینئذ. و «إذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال» ؛ لأنّ المدار علی القطع فی المقام.

والجواب : أنّه قد أشرنا فی الحاشیه (1) إلی ما یفنّد الشقّ الأوّل من هذه الدعوی الثانیه ؛ إذ قلنا : الحقّ أنّ معنی استحقاق المدح لیس إلاّ استحقاق الثواب ، ومعنی استحقاق الذمّ لیس إلاّ استحقاق العقاب ، لا أنّهما شیئان أحدهما یستلزم الآخر ؛ لأنّ حقیقه المدح والمقصود منه هو المجازاه بالخیر ، لا المدح باللسان ، وحقیقه الذمّ والمقصود منه هو المجازاه بالشرّ ، لا الذمّ باللسان. وهذا المعنی هو الذی یحکم به العقل ؛ ولذا قال المحقّقون من الفلاسفه : «إنّ مدح الشارع ثوابه ، وذمّه عقابه». (2) وأرادوا هذا المعنی.

بل بالنسبه إلی الله (تعالی) لا معنی لفرض استحقاق المدح والذمّ اللسانیّین عنده ، بل لیست مجازاته بالخیر إلاّ الثواب ، ولیست مجازاته بالشرّ إلاّ العقاب.

وأمّا الشقّ الثانی من هذه الدعوی : فالجواب عنه : أنّه لمّا کان المفروض أنّ المدح والذمّ من القضایا المشهورات التی تتطابق علیها آراء العقلاء کافّه فلا بدّ أن یفرض فیه أن یکون صالحا لدعوه کلّ واحد من الناس. ومن هنا نقول : إنّه مع هذا الفرض یستحیل توجیه دعوه مولویّه من الله (تعالی) ثانیا ؛ لاستحاله جعل الداعی مع فرض وجود ما یصلح للدعوه عند المکلّف إلاّ من باب التأکید ، ولفت النظر ؛ ولذا ذهبنا هناک إلی أنّ الأوامر الشرعیّه ، الوارده فی موارد حکم العقل - مثل وجوب الطاعه ونحوها - یستحیل فیها أن تکون أوامر تأسیسیّه - أی مولویّه - بل هی أوامر تأکیدیّه ، أی إرشادیّه.

وأمّا : أنّ هذا الإدراک لا یدعو إلاّ الفذّ (3) من الناس ، فقد یکون صحیحا ، ولکن لا یضرّ فی مقصودنا ؛ لأنّه لا نقصد من کون حکم العقل داعیا أنّه داع بالفعل لکلّ أحد ، بل إنّما نقصد - وهو النافع لنا - أنّه صالح للدعوه. وهذا شأن کلّ داع حتی الأوامر المولویّه ؛ فإنّه

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 986


1- راجع تعلیقته علی المتن فی الصفحه : 245.
2- ممّن قال به الحکیم السبزواریّ فی شرح الأسماء : 321.
3- وفی «س» : «إلاّ الأوحدیّ».

لا یترقّب منها إلاّ صلاحیّتها للدعوه ، لا فعلیّه الدعوه ؛ لأنّه لیس قوام کون الأمر أمرا من قبل الشارع ، أو من قبل غیره فعلیّه دعوته لجمیع المکلّفین ، بل الأمر فی حقیقته لیس هو إلاّ جعل ما یصلح أن یکون داعیا ، یعنی لیس المجعول فی الأمر فعلیّه الدعوه. وعلیه ، فلا یضرّ فی کونه صالحا للدعوه عدم امتثال أکثر الناس.

تمرینات «57»

1. ما هو الدلیل العقلی؟

2. ما المراد من العقل النظریّ والعقل العملیّ؟

3. ما المراد من العقل الذی نقول حکمه حجّه؟

4. ما الوجه فی حجّیّه حکم العقل؟

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 987

الباب الخامس : حجّیّه الظواهر
تمهیدات

1. تقدّم فی الجزء الأوّل (1) : أنّ الغرض من المقصد الأوّل تشخیص ظواهر بعض الألفاظ من ناحیه عامّه. والغایه منه - کما ذکرنا - تنقیح صغریات أصاله الظهور. وطبعا إنّما یکون ذلک فی خصوص الموارد التی وقع فیها الخلاف بین الناس.

وقلنا : إنّنا سنبحث عن الکبری - وهی حجّیّه «أصاله الظهور» - فی المقصد الثالث. وقد حلّ بحمد الله (تعالی) موضع البحث عنها.

2. إنّ البحث عن حجّیّه الظواهر من توابع البحث عن الکتاب ، والسنّه ، أعنی أنّ الظواهر لیست دلیلا قائما بنفسه فی مقابل الکتاب ، والسنّه ، بل إنّما نحتاج إلی إثبات حجّیّتها لغرض الأخذ بالکتاب ، والسنّه ، (2) فهی من متمّمات حجیّتهما ؛ إذ من الواضح أنّه لا مجال للأخذ بهما من دون أن تکون ظواهرهما حجّه. والنصوص التی هی قطعیّه الدلاله أقلّ القلیل فیهما.

3. تقدّم أنّ الأصل حرمه العمل بالظنّ ما لم یدلّ دلیل قطعیّ علی حجّیّته ، (3) والظواهر من جمله الظنون ، فلا بدّ من التماس دلیل قطعیّ علی حجّیّتها لیصحّ التمسّک بظواهر الآیات ، والأخبار. وسیأتی بیان هذا الدلیل. (4)

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 988


1- تقدّم فی المقصد الأوّل : 65.
2- فلا یبحث عن حجیّتها بنفسها.
3- تقدّم فی الصفحه : 376.
4- یأتی فی الصفحه : 494 وما بعدها.

4. إنّ البحث عن الظهور یتمّ بمرحلتین :

الأولی : فی أنّ هذا اللفظ المخصوص ظاهر فی هذا المعنی المخصوص أم غیر ظاهر؟ والمقصد الأوّل کلّه متکفّل (1) بالبحث عن ظهور بعض الألفاظ التی وقع الخلاف فی ظهورها ، کالأوامر ، والنواهی ، والعموم ، والخصوص ، والإطلاق ، والتقیید. وهی فی الحقیقه من بعض صغریات أصاله الظهور.

الثانیه : فی أنّ اللفظ الذی قد أحرز ظهوره هل هو حجّه عند الشارع فی ذلک المعنی ، فیصحّ أن یحتجّ به المولی علی المکلّفین ، ویصحّ أن یحتجّ به المکلّفون؟

والبحث عن هذه المرحله الثانیه هو المقصد الذی عقد من أجله هذا الباب ، وهو الکبری التی إذا ضممناها إلی صغریاتها یتمّ لنا الأخذ بظواهر الآیات ، والروایات.

5. إنّ المرحله الأولی - وهی تشخیص صغریات أصاله الظهور - تقع بصوره عامّه فی موردین :

الأوّل : فی وضع اللفظ للمعنی المبحوث عنه ، فإنّه إذا أحرز وضعه له لا محاله یکون ظاهرا فیه ، نحو وضع صیغه «افعل» للوجوب ، والجمله الشرطیّه لما یستلزم المفهوم. إلی غیر ذلک.

الثانی : فی قیام قرینه عامّه أو خاصّه علی إراده المعنی من اللفظ. والحاجه إلی القرینه إمّا فی مورد إراده غیر ما وضع له اللفظ ، وإمّا فی مورد اشتراک اللفظ فی أکثر من معنی.

ومع فرض وجود القرینه لا محاله یکون اللفظ ظاهرا فیما قامت علیه القرینه ، سواء کانت القرینه متّصله ، أو منفصله.

وإذا اتّضحت هذه التمهیدات فینبغی أن نتحدّث عمّا یهمّ من کلّ من المرحلتین فی مباحث مفیده فی الباب.

طرق إثبات الظواهر

إذا وقع الشکّ فی الموردین السابقین فهناک طرق لمعرفه وضع الألفاظ ، ومعرفه القرائن العامّه :

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 989


1- أی ملتزم.

منها : أن یتتبّع الباحث بنفسه استعمالات العرب ، ویعمل رأیه واجتهاده إذا کان من أهل الخبره باللسان ، والمعرفه بالنکات البیانیّه. ونظیر ذلک ما استنبطناه من أنّ کلمه «الأمر» لفظ مشترک بین ما یفید معنی «الشیء» و «الطلب» (1). وذلک بدلاله اختلاف اشتقاق الکلمه بحسب المعنیین ، واختلاف الجمع فیها بحسبهما.

ومنها : أن یرجع إلی علامات الحقیقه والمجاز ، کالتبادر ، وأخواته. وقد تقدّم الکلام عن هذه العلامات (2).

ومنها : أن یرجع إلی أقوال علماء اللغه. وسیأتی بیان قیمه أقوالهم.

وهناک أصول اتّبعها بعض القدماء (3) لتعیین وضع الألفاظ أو ظهوراتها فی موارد تعارض أحوال اللفظ. والحقّ أنّه لا أصل لها مطلقا ؛ لأنّه لا دلیل علی اعتبارها. (4) وقد أشرنا إلی ذلک فیما تقدّم (5).

وهی مثل ما ذهبوا إلیه من أصاله عدم الاشتراک فی مورد الدوران بین الاشتراک وبین الحقیقه والمجاز ، ومثل أصاله الحقیقه لإثبات وضع اللفظ عند الدوران بین کونه حقیقه أو مجازا.

أمّا : أنّه لا دلیل علی اعتبارها ؛ فلأنّ حجّیّه مثل هذه الأصول لا بدّ من استنادها إلی بناء العقلاء. والمسلّم من بنائهم هو ثبوته فی الأصول التی تجری لإثبات مرادات المتکلّم ، دون ما یجری لتعیین وضع الألفاظ والقرائن. ولا دلیل آخر فی مثلها ، غیر بناء العقلاء.

حجّیّه قول اللغویّ

إنّ أقوال اللغویّین لا عبره بأکثرها فی مقام استکشاف وضع الألفاظ ؛ لأنّ أکثر المدوّنین

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 990


1- کما مرّ فی المقصد الأوّل : 74.
2- تقدّم فی المقصد الأوّل : 40 - 44.
3- بل بعض المتأخّرین ، کالمحقق القمّی ، وصاحب الفصول ، فراجع القوانین 1 : 32 ، والفصول : 40.
4- وقال المحقّق الخراسانیّ : «إنّها استحسانیّه لا اعتبار لها إلاّ إذا کانت موجبه لظهور اللفظ فی المعنی ؛ لعدم مساعده دلیل اعتبارها بدون ذلک». کفایه الأصول : 35.
5- تقدّم فی المقصد الأوّل : 49.

للّغه همّهم أن یذکروا المعانی التی شاع استعمال اللفظ فیها ، من دون کثیر عنایه منهم بتمییز المعانی الحقیقیّه من المجازیّه إلاّ نادرا ، عدا الزمخشریّ فی کتابه «أساس اللغه» ، وعدا بعض المؤلّفات فی فقه اللغه.

وعلی تقدیر أن ینصّ اللغویون علی المعنی الحقیقیّ ، فإن أفاد نصّهم العلم بالوضع فهو ، وإلاّ فلا بدّ من التماس الدلیل علی حجّیّه الظنّ الناشئ من قولهم. وقیل فی الاستدلال علیه وجوه من الأدلّه ، لا بأس بذکرها وما عندنا فیها :

أوّلا : قیل : «الدلیل الإجماع». (1) وذلک ؛ لأنّه قائم علی الأخذ بقول اللغویّ ، بلا نکیر من أحد ، وإن کان اللغویّ واحدا.

أقول : وأنّی لنا بتحصیل هذا الإجماع العملیّ المدّعی بالنسبه إلی جمیع الفقهاء؟ وعلی تقدیر تحصیله ، فأنّی لنا من إثبات حجّیّه مثله؟ وقد تقدّم البحث مفصّلا عن منشأ حجّیّه الإجماع ، (2) ولیس هو ممّا یشمل هذا المقام بما هو حجّه ؛ لأنّ المعصوم لا یرجع إلی نصوص أهل اللغه ، حتی یستکشف من الإجماع موافقته فی هذه المسأله ، أی رجوعه إلی أهل اللغه عملا.

ثانیا : قیل : «الدلیل بناء العقلاء» (3) ؛ لأنّ من سیره العقلاء وبنائهم العملیّ الرجوع إلی أهل الخبره الموثوق بهم فی جمیع الأمور التی یحتاج فی معرفتها إلی خبره وإعمال الرأی والاجتهاد ، کالشئون الهندسیّه والطبّیّه ، ومنها : اللغات ودقائقها ، ومن المعلوم أنّ اللغویّ معدود من أهل الخبره فی فنّه. والشارع لم یثبت منه الردع عن هذه السیره العملیّه ،

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 991


1- قال الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 1 : 74 : «وقد حکی عن السیّد فی بعض کلماته دعوی الإجماع علی ذلک». ولکن لم نعثر علیها فی کلمات السیّد المرتضی. وفی أوثق الوسائل نسب دعوی الاتّفاق إلی العلاّمه الطباطبائیّ فی شرح الوافیه (مخطوط). راجع أوثق الوسائل : 101. والسیّد المجاهد نسبها إلی أستاذه ، والمحقّق السبزواریّ. راجع مفاتیح الأصول ، 61 - 62.
2- وهو استکشاف قول المعصوم عن الإجماع.
3- والقائل هو المحقّق السبزواریّ فی رساله الغناء (مخطوطه) علی ما فی مفاتیح الأصول : 62. وقال به أیضا المحقّق الشیخ محمد تقی الأصفهانیّ فی هدایه المسترشدین : 41.

فیستکشف من ذلک موافقته لهم ، ورضاه بها.

أقول : إنّ بناء العقلاء إنّما یکون حجّه إذا کان یستکشف منه علی نحو الیقین موافقه الشارع وإمضاؤه لطریقتهم. وهذا بدیهیّ. ولکن نحن نناقش إطلاق المقدّمه المتقدّمه القائله : «إنّ موافقه الشارع لبناء العقلاء تستکشف من مجرّد عدم ثبوت ردعه عن طریقتهم» ، بل لا یحصل هذا الاستکشاف إلاّ بأحد شروط ثلاثه ، کلّها غیر متوفّره فی المقام :

1. ألاّ یکون مانع من کون الشارع متّحد المسلک مع العقلاء فی البناء والسیره ؛ فإنّه فی هذا الفرض لا بدّ أن یستکشف أنّه متّحد المسلک معهم بمجرّد عدم ثبوت ردعه ؛ لأنّه من العقلاء ، بل رئیسهم. ولو کان له مسلک ثان لبیّنه ، ولعرفناه ، ولیس هذا ممّا یخفی.

ومن هذا الباب الظواهر ، وخبر الواحد ؛ فإنّ الأخذ بالظواهر ، والاعتماد علیها فی التفهیم ممّا جرت علیه سیره العقلاء ، والشارع لا بدّ أن یکون متّحد المسلک معهم ؛ لأنّه لا مانع من ذلک بالنسبه إلیه ، وهو منهم بما هم عقلاء ولم یثبت منه ردع. وکذلک یقال فی خبر الواحد الثّقه ؛ فإنّه لا مانع من أن یکون الشارع متّحد المسلک مع العقلاء فی الاعتماد علیه فی تبلیغ الأحکام ، ولم یثبت منه الردع.

أمّا : الرجوع إلی أهل الخبره فلا معنی لفرض أن یکون الشارع متّحد المسلک مع العقلاء فی ذلک ؛ لأنّه لا معنی لفرض حاجته إلی أهل الخبره فی شأن من الشئون ، حتی یمکن فرض أن تکون له سیره عملیّه فی ذلک ، لا سیّما فی اللغه العربیّه.

2. إذا کان هناک مانع من أن یکون الشارع متّحد المسلک مع العقلاء ، فلا بدّ أن یثبت لدینا جریان السیره العملیّه ، حتّی فی الأمور الشرعیّه بمرأی ومسمع من الشارع ، فإذا لم یثبت حینئذ الردع منه یکون سکوته من قبیل التقریر لمسلک العقلاء. وهذا مثل الاستصحاب ، فإنّه لمّا کان مورده الشکّ فی الحاله السابقه فلا معنی لفرض اتّحاد الشارع فی المسلک مع العقلاء بالأخذ بالحاله السابقه ؛ إذ لا معنی لفرض شکّه فی بقاء حکمه ، ولکن لمّا کان الاستصحاب قد جرت السیره فیه ، حتی فی الأمور الشرعیّه ، ولم یثبت ردع الشارع عنه ، فإنّه یستکشف منه إمضاؤه لطریقتهم.

أمّا : الرجوع إلی أهل الخبره فی اللغه فلم یعلم جریان السیره العقلائیّه فی الأخذ بقول

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 992

اللغویّ فی خصوص الأمور الشرعیّه ، حتی یستکشف من عدم ثبوت ردعه رضاه بهذه السیره فی الأمور الشرعیّه.

3. إذا انتفی الشرطان المتقدّمان فلا بدّ حینئذ من قیام دلیل خاصّ قطعیّ علی رضا الشارع وإمضائه للسیره العملیّه عند العقلاء. وفی مقامنا لیس عندنا هذا الدلیل ، بل الآیات الناهیه عن اتّباع الظنّ کافیه فی ثبوت الردع عن هذه السیره العملیّه.

ثالثا : قیل : «الدلیل حکم العقل» ؛ لأنّ العقل یحکم بوجوب رجوع الجاهل إلی العالم ، فلا بدّ أن یحکم الشارع بذلک أیضا ؛ إذ إنّ هذا الحکم العقلیّ من الآراء المحموده التی تطابقت علیها آراء العقلاء ، والشارع منهم ، بل رئیسهم. وبهذا الحکم العقلیّ أوجبنا رجوع العامیّ إلی المجتهد فی التقلید ، غایه الأمر أنّا اشترطنا فی المجتهد شروطا خاصّه ، کالعداله ، والذکوره ، لدلیل خاصّ. وهذا الدلیل الخاصّ غیر موجود فی الرجوع إلی قول اللغویّ ؛ لأنّه فی الشئون الفنّیّه لم یحکم العقل إلاّ برجوع الجاهل إلی العالم الموثوق به ، من دون اعتبار عداله ، أو نحوها ، کالرجوع إلی الأطبّاء والمهندسین. ولیس هناک دلیل خاصّ یشترط العداله ، أو نحوها فی اللغویّ ، کما ورد فی المجتهد.

أقول : وهذا الوجه أقرب الوجوه فی إثبات حجّیّه قول اللغویّ ، ولم أجد الآن ما یقدح به.

الظهور التصوریّ و التصدیقیّ

قیل : «إنّ الظهور علی قسمین : تصوّریّ ، وتصدیقیّ.

1. الظهور التصوّریّ الذی ینشأ من وضع اللفظ لمعنی مخصوص ، وهو عباره عن دلاله مفردات الکلام علی معانیها اللغویّه أو العرفیّه. وهو تابع للعلم بالوضع ، سواء کانت فی الکلام أو فی خارجه قرینه علی خلافه أو لم تکن.

2. الظهور التصدیقیّ الذی ینشأ من مجموع الکلام ، وهو عباره عن دلاله جمله الکلام علی ما یتضمّنه من المعنی ، فقد تکون دلاله الجمله مطابقه لدلاله المفردات ، وقد تکون مغایره لها ، کما إذا احتفّ الکلام بقرینه توجب صرف مفاد جمله الکلام عمّا یقتضیه مفاد

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 993

المفردات. والظهور التصدیقیّ یتوقّف علی فراغ المتکلّم من کلامه ، فإنّ لکلّ متکلّم أن یلحق بکلامه ما شاء من القرائن ، فما دام متشاغلا بالکلام لا ینعقد لکلامه الظهور التصدیقیّ.

ویستتبع هذا الظهور التصدیقیّ ظهور ثان تصدیقیّ ، وهو الظهور بأنّ هذا هو مراد المتکلّم ، وهذا هو المعیّن لمراد المتکلّم فی نفس الأمر ، فیتوقّف علی عدم القرینه المتّصله ، والمنفصله ؛ لأنّ القرینه مطلقا تهدم هذا الظهور ، بخلاف الظهور التصدیقیّ الأوّل ؛ فإنّه لا تهدمه القرینه المنفصله». (1)

أقول : ونحن لا نتعقّل هذا التقسیم ، بل الظهور قسم واحد ، ولیس هو إلاّ دلاله اللفظ علی مراد المتکلّم. وهذه الدلاله هی التی نسمّیها «الدلاله التصدیقیّه» ، وهی أن یلزم من العلم بصدور اللفظ من المتکلّم العلم بمراده من اللفظ ، أو یلزم منه الظنّ بمراده. والأوّل یسمّی «النصّ» ، ویختصّ الثانی باسم «الظهور».

ولا معنی للقول بأنّ اللفظ ظاهر ظهورا تصوّریّا فی معناه الموضوع له ، وقد سبق فی الجزء الأوّل (2) بیان حقیقه الدلاله ، وأنّ ما یسمّونه بالدلاله التصوّریّه لیست بدلاله ، وإنّما کان ذلک منهم تسامحا فی التعبیر ، بل هی من باب تداعی المعانی ، فلا علم ولا ظنّ فیها بمراد المتکلّم ، فلا دلاله ، فلا ظهور ، وإنّما کان خطور. والفرق بعید بینهما.

وأمّا : تقسیم الظهور التصدیقیّ إلی قسمین فهو أیضا تسامح ؛ لأنّه لا یکون الظهور ظهورا إلاّ إذا کشف عن المراد الجدّیّ للمتکلّم ، إمّا علی نحو الیقین ، أو الظنّ ، فالقرینه المنفصله لا محاله تهدم الظهور مطلقا.

نعم ، قبل العلم بها یحصل للمخاطب قطع بدویّ ، أو ظنّ بدویّ ، یزولان عند العلم بها ، فیقال حینئذ : «قد انعقد للکلام ظهور علی خلاف ما تقتضیه القرینه المنفصله». وهذا کلام شائع عند الأصولیّین (3) ، وفی الحقیقه أنّ غرضهم من ذلک ، الظهور الابتدائیّ البدویّ الذی

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 994


1- انتهی کلام المحقّق النائینیّ ملخّصا. راجع فوائد الأصول 3 : 139 - 140.
2- تقدّم فی المقصد الأوّل : 37.
3- کما تقدّم فی المقصد الأوّل : 155 - 156.

یزول عند العلم بالقرینه المنفصله ، لا أنّه هناک ظهوران : ظهور لا یزول بالقرینه المنفصله ، وظهور یزول بها. ولا بأس أن یسمّی هذا الظهور البدویّ «الظهور الذاتیّ». وتسمیته بالظهور مسامحه علی کلّ حال.

وعلی کلّ حال - سواء سمّیت الدلاله التصوّریّه ظهورا أم لم تسمّ ، وسواء سمّی الظنّ البدویّ ظهورا أم لم یسمّ - فإنّ موضع الکلام فی حجّیّه الظهور هو الظهور الکاشف عن مراد المتکلّم بما هو کاشف ، وإن کان کشفا نوعیّا.

وجه حجّیّه الظهور
اشاره

إنّ الدلیل علی حجّیّه الظاهر منحصر فی بناء العقلاء. والدلیل یتألّف من مقدّمتین قطعیّتین ، علی نحو ما تقدّم فی الدلیل علی حجّیّه خبر الواحد من طریق بناء العقلاء. وتفصیلهما هنا أن نقول :

المقدّمه الأولی : أنّه من المقطوع به الذی لا یعتریه الریب أنّ أهل المحاوره من العقلاء قد جرت سیرتهم العملیّه وتبانیهم فی محاوراتهم الکلامیّه علی اعتماد المتکلّم علی ظواهر کلامه فی تفهیم مقاصده ، ولا یفرضون علیه أن یأتی بکلام قطعیّ فی مطلوبه لا یحتمل الخلاف. وکذلک - تبعا لسیرتهم الأولی - تبانوا أیضا علی العمل بظواهر کلام المتکلّم والأخذ بها فی فهم مقاصده ، ولا یحتاجون فی ذلک إلی أن یکون کلامه نصّا فی مطلوبه لا یحتمل الخلاف.

فلذلک ، یکون الظاهر حجّه للمتکلّم علی السامع ، یحاسبه علیه ، ویحتجّ به علیه لو حمله علی خلاف الظاهر ، ویکون أیضا حجّه للسامع علی المتکلّم ، یحاسبه علیه ، ویحتجّ به علیه لو ادّعی خلاف الظاهر. ومن أجل هذا یؤخذ المرء بظاهر إقراره ، ویدان به (1) وإن لم یکن نصّا فی المراد.

المقدّمه الثانیه : أنّ من المقطوع به أیضا أنّ الشارع المقدّس لم یخرج فی محاوراته واستعماله للألفاظ عن مسلک أهل المحاوره من العقلاء فی تفهیم مقاصده ، بدلیل أنّ الشارع

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 995


1- أی یحکم علیه بإقراره.

من العقلاء ، بل رئیسهم ، فهو متّحد المسلک معهم ، ولا مانع من اتّحاده معهم فی هذا المسلک ، ولم یثبت من قبله ما یخالفه.

وإذا ثبتت هاتان المقدّمتان القطعیّتان لا محاله یثبت - علی سبیل الجزم - أنّ الظاهر حجّه عند الشارع ، حجّه له علی المکلّفین ، وحجّه معذّره للمکلّفین.

هذا ، ولکن وقعت لبعض الناس شکوک فی عموم کلّ من المقدّمتین ، لا بدّ من التعرّض لها ، وکشف الحقیقه فیها.

أمّا المقدّمه الأولی : فقد وقعت عدّه أبحاث فیها :

1 - فی أنّ تبانی العقلاء علی حجّیّه الظاهر هل یشترط فیه حصول الظنّ الفعلیّ بالمراد؟

2 - فی أنّ تبانیهم هل یشترط فیه عدم الظنّ بخلاف الظاهر؟

3 - فی أنّ تبانیهم هل یشترط فیه جریان أصاله عدم القرینه؟

4 - فی أنّ تبانیهم هل هو مختصّ بمن قصد إفهامه فقط ، أو یعمّ غیرهم ، فیکون الظاهر حجّه مطلقا؟

وأمّا المقدّمه الثانیه : فقد وقع البحث فیها فی حجّیّه ظواهر الکتاب العزیز ، بل قیل : «إنّ الشارع ردع عن الأخذ بظواهر الکتاب ، فلم یکن متّحد المسلک فیه مع العقلاء» (1). وهذه المقاله منسوبه إلی الأخباریّین. (2) وعلیه ، فینبغی البحث عن کلّ واحد واحد من هذه الأمور ، فنقول :

أ. اشتراط الظنّ الفعلیّ بالوفاق

قیل : «لا بدّ فی حجّیّه الظاهر من حصول ظنّ فعلیّ بمراد المتکلّم ، وإلاّ فهو لیس بظاهر». (3) یعنی أنّ المقوّم لکون الکلام ظاهرا حصول الظنّ الفعلیّ للمخاطب بالمراد منه ،

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 996


1- الفوائد المدنیّه : 128 ، والدّرر النجفیّه : 174.
2- نسب إلیهم فی فرائد الأصول 1 : 56.
3- هذا ما نسبه الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 1 : 72 إلی بعض متأخّری المتأخّرین من معاصریه. وقیل : هو المحقّق الکلباسیّ صاحب الإشارات.

وإلاّ فلا یکون ظاهرا ، بل یکون مجملا.

أقول : من المعلوم أنّ الظهور صفه قائمه باللفظ ، وهو کونه بحاله یکون کاشفا عن مراد المتکلّم ، ودالاّ علیه ، والظنّ بما هو ظنّ أمر قائم بالسامع ، لا باللفظ ، فکیف یکون مقوّما لکون اللفظ ظاهرا؟! وإنّما أقصی ما یقال أنّه یستلزم الظنّ ، فمن هذه الجهه یتوهّم أنّ الظنّ یکون مقوّما لظهوره.

وفی الحقیقه أنّ المقوّم لکون الکلام ظاهرا عند أهل المحاوره هو کشفه الذاتیّ عن المراد ، أی کون الکلام من شأنه أن یثیر (1) الظنّ عند السامع بالمراد منه ، وإن لم یحصل ظنّ فعلیّ للسامع ؛ لأنّ ذلک هو الصفه القائمه بالکلام المقوّمه لکونه ظاهرا عند أهل المحاوره. والمدرک لحجّیّه الظاهر لیس إلاّ بناء العقلاء ، فهو المتّبع فی أصل الحجّیّه ، وخصوصیّاتها. ألا تری [أنّه] لا یصحّ للسامع أن یحتجّ بعدم حصول الظنّ الفعلیّ عنده من الظاهر إذا أراد مخالفته ، مهما کان السبب لعدم حصول ظنّه ، ما دام أنّ اللفظ بحاله من شأنه أن یثیر الظنّ لدی عامّه الناس؟

وهذا ما یسمّی بالظنّ النوعیّ ، فیکتفی به فی حجّیّه الظاهر ، کما یکتفی به فی حجّیّه خبر الواحد - کما تقدّم (2) - ، وإلاّ لو کان الظنّ الفعلیّ معتبرا فی حجّیّه الظهور لکان کلّ کلام فی آن واحد حجّه بالنسبه إلی شخص ، غیر حجّه بالنسبه إلی شخص آخر. وهذا ما لا یتوهّمه أحد. ومن البدیهیّ أنّه لا یصحّ ادّعاء أنّ الظاهر لکی یکون حجّه لا بدّ أن یستلزم الظنّ الفعلیّ عند جمیع الناس بغیر استثناء ، وإلاّ فلا یکون حجّه بالنسبه إلی کلّ أحد.

ب. اعتبار عدم الظنّ بالخلاف

قیل : «إن لم یعتبر الظنّ بالوفاق فعلی الأقلّ یعتبر ألاّ یحصل ظنّ بالخلاف». (3)

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 997


1- أی : أن یهیج ویتوجّه.
2- تقدّم فی الصفحه : 447.
3- وهذا أیضا نسبه الشیخ الأنصاریّ فی الفرائد إلی بعض متأخّری المتأخّرین من معاصریه. وقیل : هو المحقّق الکلباسیّ.

قال الشیخ صاحب «الکفایه» فی ردّه : «والظاهر أنّ سیرتهم علی اتّباعها [أی : الظواهر] من غیر تقیید بإفادتها الظنّ فعلا ، ولا بعدم الظنّ کذلک علی خلافها قطعا ؛ ضروره أنّه لا مجال للاعتذار من مخالفتها بعدم إفادتها الظنّ بالوفاق ، ولا بوجود الظنّ بالخلاف». (1)

أقول : إن کان منشأ الظنّ بالخلاف أمرا یصحّ فی نظر العقلاء الاعتماد علیه فی التفهیم فإنّه لا ینبغی الشکّ فی أنّ مثل هذا الظنّ یضرّ فی حجّیّه الظهور ، بل - علی التحقیق - لا یبقی معه ظهور للکلام حتی یکون موضعا لبناء العقلاء ؛ لأنّ الظهور یکون حینئذ علی طبق ذلک الأمر المعتمد علیه فی التفهیم ، حتی لو فرض أنّ ذلک الأمر لیس بأماره معتبره عند الشارع ؛ لأنّ الملاک فی ذلک بناء العقلاء.

وأمّا : إذا کان منشأ الظنّ لیس ممّا یصحّ الاعتماد علیه فی التفهیم عند العقلاء فلا قیمه لهذا الظنّ من ناحیه بناء العقلاء علی اتّباع الظاهر ؛ لأنّ الظهور قائم فی خلافه ، ولا ینبغی الشکّ فی عدم تأثیر مثله فی تبانیهم علی حجّیّه الظهور. والظاهر أنّ مراد الشیخ صاحب «الکفایه» من «الظنّ بالخلاف» هذا القسم الثانی فقط ، لا ما یعمّ القسم الأوّل.

ولعلّ مراد القائل باعتبار عدم الظنّ بالخلاف هو القسم الأوّل فقط ، لا ما یعمّ القسم الثانی ، فیقع التصالح بین الطرفین.

ج. أصاله عدم القرینه

ذهب الشیخ الأعظم فی رسائله إلی أنّ الأصول الوجودیّه - مثل أصاله الحقیقه ، وأصاله العموم ، وأصاله الإطلاق ، ونحوها التی هی کلّها أنواع لأصاله الظهور - ترجع کلّها إلی أصاله عدم القرینه ، (2) بمعنی أنّ أصاله الحقیقه ترجع إلی أصاله عدم قرینه المجاز ، وأصاله العموم إلی أصاله عدم المخصّص ... وهکذا.

والظاهر أنّ غرضه من الرجوع أنّ حجّیّه أصاله الظهور إنّما هی من جهه بناء العقلاء علی حجّیّه أصاله عدم القرینه.

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 998


1- کفایه الأصول : 324.
2- فرائد الأصول 1 : 68.

وذهب الشیخ صاحب «الکفایه» إلی العکس من ذلک (1) - أی : إنّه یری أنّ أصاله عدم القرینه هی التی ترجع إلی أصاله الظهور - یعنی أنّ العقلاء لیس لهم إلاّ بناء واحد ، وهو البناء علی أصاله الظهور ، وهو نفسه بناء علی أصاله عدم القرینه ، لا أنّه هناک بناءان عندهم : بناء علی أصاله عدم القرینه ، وبناء آخر علی أصاله الظهور ، والبناء الثانی بعد البناء الأوّل ، ومتوقّف علیه ، ولا أنّ البناء علی أصاله الظهور مرجع حجّیّته ومعناه إلی البناء علی أصاله عدم القرینه.

أقول : الحقّ أنّ الأمر لا کما أفاده الشیخ الأعظم ، ولا کما أفاده صاحب «الکفایه» ؛ فإنّه لیس هناک أصل عند العقلاء غیر أصاله الظهور یصحّ أن یقال له : «أصاله عدم القرینه» ؛ فضلا عن أن یکون هو المرجع لأصاله الظهور ، أو أنّ أصاله الظهور هی المرجع له.

بیان ذلک أنّه عند الحاجه إلی إجراء أصاله الظهور لا بدّ أن یحتمل أنّ المتکلّم الحکیم أراد خلاف ظاهر کلامه. وهذا الاحتمال لا یخرج عن إحدی صورتین ، لا ثالثه لهما :

الأولی : أن یحتمل إراده خلاف الظاهر ، مع العلم بعدم نصب قرینه من قبله ، لا متّصله ولا منفصله. وهذا الاحتمال ، إمّا من جهه احتمال الغفله عن نصب القرینه ، أو احتمال قصد الإیهام ، أو احتمال الخطأ ، أو احتمال قصد الهزل ، أو لغیر ذلک ؛ فإنّه فی هذه الموارد یلزم المتکلّم بظاهر کلامه ، فیکون حجّه علیه ، ویکون حجّه له أیضا علی الآخرین. ولا تسمع منه دعوی الغفله ، ونحوها ، وکذلک لا تسمع من الآخرین دعوی احتمالهم للغفله ، ونحوها. وهذا معنی أصاله الظهور عند العقلاء ، أی إنّ الظهور هو الحجّه عندهم - کالنصّ - بإلغاء کلّ تلک الاحتمالات.

ومن الواضح أنّه فی هذه الموارد لا موقع لأصاله عدم القرینه ، سالبه بانتفاء الموضوع ؛ لأنّه لا احتمال لوجودها ، حتی نحتاج إلی نفیها بالأصل. فلا موقع إذن فی هذه الصوره للقول برجوع أصاله الظهور إلی هذا الأصل ، ولا للقول برجوعه إلی أصاله الظهور.

الثانیه : أن یحتمل إراده خلاف الظاهر من جهه احتمال نصب قرینه خفیت علینا ؛ فإنّه فی هذه الصوره یکون موقع لتوهّم جریان أصاله عدم القرینه ، ولکن فی الحقیقه أنّ معنی بناء

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 999


1- کفایه الأصول : 329 ؛ الحاشیه علی الفرائد : 46.

العقلاء علی أصاله الظهور - کما تقدّم - أنّهم یعتبرون الظهور حجّه - کالنصّ - بإلغاء احتمال الخلاف ، أیّ احتمال کان. ومن جمله الاحتمالات التی تلغی - إن وجدت - احتمال نصب القرینه ، وحکمه حکم احتمال الغفله ، ونحوها من جهه أنّه احتمال ملغی ومنفیّ لدی العقلاء.

وعلیه ، فالمنفیّ عند العقلاء هو الاحتمال ، لا أنّ المنفیّ وجود القرینه الواقعیّه ؛ لأنّ القرینه الواقعیّه غیر الواصله لا أثر لها فی نظر العقلاء ، ولا تضرّ فی الظهور ، حتی یحتاج إلی نفیها بالأصل ، بینما أنّ معنی أصاله عدم القرینه - لو کانت - البناء علی نفی وجود القرینه ، لا البناء علی نفی احتمالها ، والبناء علی نفی الاحتمال هو معنی البناء علی أصاله الظهور ، لیس شیئا آخر.

وإذا اتّضح ذلک یکون واضحا لدینا أنّه لیس للعقلاء فی هذه الصوره الثانیه أیضا أصل یقال له : «أصاله عدم القرینه» ، حتی یقال برجوعه إلی أصاله الظهور ، أو برجوعها إلیه ، سالبه بانتفاء الموضوع.

والخلاصه أنّه لیس لدی العقلاء إلاّ أصل واحد ، هو أصاله الظهور ، ولیس لهم إلاّ بناء واحد ، وهو البناء علی إلغاء کلّ احتمال ینافی الظهور - من نحو احتمال الغفله ، أو الخطأ ، أو تعمّد الإیهام ، أو نصب القرینه علی الخلاف ، أو غیر ذلک - فکلّ هذه الاحتمالات - إن وجدت - ملغاه فی نظر العقلاء ، ولیس معنی إلغائها إلاّ اعتبار الظهور حجّه کأنّه نصّ لا احتمال معه بالخلاف ، لا أنّه هناک لدی العقلاء أصول متعدّده وبناءات مترتّبه مترابطه ، کما ربّما یتوهّم ، حتی یکون بعضها متقدّما علی بعض ، أو بعضها یساند (1) بعضا.

نعم ، لا بأس بتسمیه إلغاء احتمال الغفله ب- «أصاله عدم الغفله» من باب المسامحه ، وکذلک تسمیه إلغاء احتمال القرینه بأصاله عدمها ... وهکذا فی کلّ تلک الاحتمالات ، ولکن لیس ذلک إلاّ تعبیرا آخر عن أصاله الظهور. ولعلّ من یقول برجوع أصاله الظهور إلی أصاله عدم القرینه (2) ، أو بالعکس (3) أراد هذا المعنی من أصاله عدم القرینه. وحینئذ

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 1000


1- أی : یعاضد.
2- وهو الشیخ الأنصاریّ ، کما مرّ.
3- وهو المحقّق الخراسانیّ ، کما مرّ.

لو کان هذا مرادهم ، لکان کلّ من القولین صحیحا ، ولکان مآلهما واحدا ، فلا خلاف.

د. حجّیّه الظهور بالنسبه إلی غیر المقصودین بالإفهام

ذهب المحقّق القمّیّ فی قوانینه (1) إلی عدم حجّیّه الظهور بالنسبه إلی من لم یقصد إفهامه بالکلام. ومثّل لغیر المقصودین بالإفهام بأهل زماننا وأمثالهم الذین لم یشافهوا بالکتاب العزیز ، وبالسنّه ؛ نظرا إلی أنّ الکتاب العزیز لیست خطاباته موجّهه لغیر المشافهین ، ولیس هو من قبیل تألیفات المصنّفین التی یقصد بها إفهام کلّ قارئ لها.

وأمّا : السنّه فبالنسبه إلی الأخبار الصادره عن المعصومین فی مقام الجواب عن سؤال السائلین لا یقصد منها إلاّ إفهام السائلین ، دون [من] سواهم.

أقول : إنّ هذا القول لا یستقیم ، وقد ناقشه کلّ من جاء بعده من المحقّقین ، (2) وخلاصه ما ینبغی مناقشته به أن یقال : إنّ هذا کلام مجمل غیر واضح ، فما الغرض من نفی حجّیّه الظهور بالنسبه إلی غیر المقصود إفهامه؟

1. إن کان الغرض أنّ الکلام لا ظهور ذاتیّا له بالنسبه إلی هذا الشخص فهو أمر یکذّبه الوجدان.

2. وإن کان الغرض - کما قیل (3) فی توجیه کلامه - دعوی أنّه لیس للعقلاء بناء علی إلغاء احتمال القرینه فی الظواهر بالنسبه إلی غیر المقصود بالإفهام ، فهی دعوی بلا دلیل ، بل المعروف فی بناء العقلاء عکس ذلک. قال الشیخ الأنصاریّ فی مقام ردّه : «إنّه لا فرق فی العمل بالظهور اللفظیّ ، وأصاله عدم الصارف عن الظاهر بین من قصد إفهامه ، ومن لم یقصد». (4)

3. وإن کان الغرض - کما قیل (5) فی توجیه کلامه أیضا - أنّه لمّا کان من الجائز عقلا أن

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 1001


1- قوانین الأصول 1 : 398 ، و 2 : 103.
2- منهم : الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 1 : 69 ، والمحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 324 ، والمحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 3 : 138 - 139.
3- والقائل الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 1 : 67 - 68.
4- فرائد الأصول 1 : 69.
5- والقائل المحقّق الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 2 : 166.

یعتمد المتکلّم علی قرینه غیر معهوده ولا معروفه إلاّ لدی من قصد إفهامه فهو احتمال لا ینفیه العقل ؛ لأنّه لا یقبح من الحکیم ، ولا یلزم نقض غرضه ، إذا نصب قرینه تخفی علی غیر المقصودین بالإفهام ، ومثل هذه القرینه الخفیّه - علی تقدیر وجودها - لا یتوقّع من غیر المقصود بالإفهام أن یعثر علیها بعد الفحص ، فهو (1) کلام صحیح فی نفسه ، إلاّ أنّه غیر مرتبط بما نحن فیه ، أی لا یضرّ بحجّیّه الظهور ببناء العقلاء.

وتوضیح ذلک أنّ الذی یقوّم حجّیّه الظهور هو نفی احتمال القرینه ببناء العقلاء ، لا نفی احتمالها بحکم العقل ، ولا ملازمه بینهما - أی إنّه إذا کان احتمال القرینه لا ینفیه العقل فلا یلزم منه عدم نفیه ببناء العقلاء النافع فی حجّیّه الظهور - ، بل الأمر أکثر من أن یقال : إنّه لا ملازمه بینهما ؛ فإنّ الظهور لا یکون ظهورا إلاّ إذا کان هناک احتمال للقرینه ، غیر منفیّ بحکم العقل ، وإلاّ لو کان احتمالها منفیّا بحکم العقل کان الکلام نصّا ، لا ظاهرا.

وعلی نحو العموم نقول : لا یکون الکلام ظاهرا لیس بنصّ قطعیّ فی المقصود إلاّ إذا کان مقترنا باحتمال عقلیّ ، أو احتمالات عقلیّه غیر مستحیله التحقّق ، مثل احتمال خطأ المتکلّم ، أو غفلته ، أو تعمّده للإیهام لحکمه ، أو نصبه لقرینه تخفی علی الغیر ، أو لا تخفی.

ثمّ لا یکون الظاهر حجّه إلاّ إذا کان البناء العملیّ من العقلاء علی إلغاء مثل هذه الاحتمالات ، أی عدم الاعتناء بها فی مقام العمل بالظاهر.

وعلیه ، فالنفی الادّعائیّ العملیّ للاحتمالات هو المقوّم لحجّیّه الظهور ، لا نفی الاحتمالات عقلا من جهه استحاله تحقّق المحتمل ؛ فإنّه إذا کانت الاحتمالات مستحیله التحقّق لا تکون محتملات ، ویکون الکلام حینئذ نصّا لا نحتاج فی الأخذ به إلی فرض بناء العقلاء علی إلغاء الاحتمالات.

وإذا اتّضح ذلک نستطیع أن نعرف أنّ هذا التوجیه المذکور للقول بالتفصیل فی حجّیّه الظهور لا وجه له ؛ فإنّه أکثر ما یثبت به أنّ نصب القرینه الخفیّه بالنسبه إلی من لم یقصد إفهامه أمر محتمل غیر مستحیل التحقّق ؛ لأنّه لا یقبح من الحکیم أن یصنع مثل ذلک ، فالقرینه محتمله عقلا. ولکن هذا لا یمنع من أن یکون البناء العملیّ من العقلاء علی إلغاء

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 1002


1- جواب «إن کان».

مثل هذا الاحتمال ، سواء أمکن أن یعثر علی هذه القرینه بعد الفحص - لو کانت - أم لم یمکن.

4. ثمّ علی تقدیر تسلیم الفرق فی حجّیّه الظهور بین المقصودین بالإفهام ، وبین غیرهم ، فالشأن کلّ الشأن فی انطباق ذلک علی واقعنا بالنسبه إلی الکتاب العزیز ، والسنّه.

أمّا : الکتاب العزیز فإنّه من المعلوم لنا أنّ التکالیف التی یتضمّنها عامّه لجمیع المکلّفین ، ولا اختصاص لها بالمشافهین. وبمقتضی عمومها یجب ألاّ تقترن بقرائن تخفی علی غیر المشافهین. بل لا شکّ فی أنّ المشافهین لیسوا وحدهم المقصودین بالإفهام بخطابات القرآن الکریم.

وأمّا : السنّه فإنّ الأحادیث الحاکیه لها علی الأکثر تتضمّن تکالیف عامّه لجمیع المکلّفین ، أو المقصود بها إفهام الجمیع ، حتی غیر المشافهین ، وقلّما یقصد بها إفهام خصوص المشافهین فی بعض الجوابات علی أسئله خاصّه. وإذا قصد ذلک فإنّ التکلیف فیها لا بدّ أن یعمّ غیر السائل بقاعده الاشتراک. ومقتضی الأمانه فی النقل ، وعدم الخیانه من الراوی ، المفروض فیه ذلک أن ینبّه علی کلّ قرینه دخیله فی الظهور ، ومع عدم بیانها منه یحکم بعدمها.

ه. حجّیّه ظواهر الکتاب

نسب إلی جماعه من الأخباریّین القول بعدم حجّیّه ظواهر الکتاب العزیز (1) ، وأکّدوا : أنّه لا یجوز العمل بها من دون أن یرد بیان وتفسیر لها من طریق آل البیت علیهم السلام (2).

أقول : إنّ القائلین بحجّیّه ظواهر الکتاب :

1. لا یقصدون حجّیّه کلّ ما فی الکتاب ، وفیه آیات محکمات ، وأخر متشابهات. بل المتشابهات لا یجوز تفسیرها بالرأی. ولکنّ التمییز بین المحکم والمتشابه لیس بالأمر العسیر علی الباحث المتدبّر ؛ إذا کان هذا ما یمنع من الأخذ بالظواهر التی هی من نوع المحکم.

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 1003


1- نسب إلیهم فی فرائد الأصول 1 : 56.
2- راجع الفوائد المدنیّه : 128 ، والدرر النجفیّه : 174.

2. لا یقصدون - أیضا - بالعمل بالمحکم من آیاته جواز التسرّع بالعمل به من دون فحص کامل عن کلّ ما یصلح لصرفه عن الظهور فی الکتاب والسنّه من نحو الناسخ ، والمخصّص ، والمقیّد ، وقرینه المجاز ...

3. لا یقصدون - أیضا - أنّه یصحّ لکلّ أحد أن یأخذ بظواهره وإن لم تکن له سابقه معرفه ، وعلم ، ودراسه لکلّ ما یتعلّق بمضمون آیاته. فالعامیّ وشبه العامیّ لیس له أن یدّعی فهم ظواهر الکتاب ، والأخذ بها.

وهذا أمر لا اختصاص له بالقرآن ، بل هذا شأن کلّ کلام یتضمّن المعارف العالیه والأمور العلمیّه ، وهو یتوخّی (1) الدقّه فی التعبیر. ألا تری أنّ لکلّ علم أهلا یرجع إلیهم فی فهم مقاصد کتب ذلک العلم ، وأنّ له أصحابا یؤخذ منهم آراء ما فیه من مؤلّفات؟ مع أنّ هذه الکتب والمؤلّفات لها ظواهر تجری علی قوانین الکلام ، وأصول اللغه ، وسنن أهل المحاوره ، هی حجّه علی المخاطبین بها ، وهی حجّه علی مؤلّفیها ، ولکن لا یکفی للعامیّ أن یرجع إلیها لیکون عالما بها ، أو یحتجّ بها ، أو یحتجّ بها علیه ، بغیر تلمذه علی أحد من أهلها ، ولو فعل ذلک هل تراه لا یؤنّب علی ذلک ، (2) ولا یلام؟ (3)

وکلّ ذلک لا یسقط ظواهرها عن کونها حجّه فی نفسها ، ولا یخرجها عن کونها ظواهر یصحّ الاحتجاج بها.

وعلی هذا ، فالقرآن الکریم - إذ نقول : إنّه حجّه علی العباد - فلیس معنی ذلک أنّ ظواهره کلّها هی حجّه بالنسبه إلی کلّ أحد ، حتی بالنسبه إلی من لم یتزوّد (4) بشیء من العلم ، والمعرفه (5).

وحینئذ نقول لمن ینکر حجّیّه ظواهر الکتاب : ما ذا تعنی من هذا الإنکار؟

1. إن کنت تعنی هذا المعنی الذی تقدم ذکره - وهو عدم جواز التسرّع بالأخذ بها من

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 1004


1- أی : یتطلّب.
2- أی : هل تراه یرفق به ولا یعتب علیه؟
3- أی : وهل تراه لا یکدّر بالکلام ؛ لأنّه فعل ما لیس جائزا؟ وفی «س» : «لا یلام علی تطفّله».
4- أی : لم یتّخذ.
5- وفی «س» : لم یتنوّر بنور العلم والمعرفه.

دون فحص عمّا یصلح لصرفها عن ظواهرها ، وعدم جواز التسرّع بالأخذ بها من کلّ أحد - فهو کلام صحیح. وهو أمر طبیعیّ فی کلّ کلام عال رفیع ، وفی کلّ مؤلّف فی المعارف العالیه. ولکن قلنا : إنّه لیس معنی ذلک أنّ ظواهره مطلقا لیست بحجّه بالنسبه إلی کلّ أحد.

2. وإن کنت تعنی الجمود علی خصوص ما ورد من آل البیت علیهم السلام - علی وجه لا یجوز التعرّض لظواهر القرآن ، والأخذ بها مطلقا فیما لم یرد فیه بیان من قبلهم ، حتی بالنسبه إلی من یستطیع فهمه من العارفین بمواقع الکلام ، وأسالیبه ، ومقتضیات الأحوال ، مع الفحص عن کلّ ما یصلح للقرینه ، أو ما یصلح لنسخه - فإنّه (1) أمر لا یثبته ما ذکروه له من الأدلّه.

کیف؟ وقد ورد عنهم علیهم السلام إرجاع الناس إلی القرآن الکریم ، مثل ما ورد من الأمر بعرض الأخبار المتعارضه علیه (2) ، بل ورد عنهم ما هو أعظم من ذلک ، وهو عرض کلّ ما ورد عنهم علی القرآن الکریم (3) ، کما ورد عنهم الأمر بردّ الشروط المخالفه للکتاب فی أبواب العقود (4) ، ووردت عنهم أخبار خاصّه دالّه علی جواز التمسّک بظواهره ، نحو قوله علیه السلام لزراره لمّا قال له : من أین علمت أنّ المسح ببعض الرأس؟ فقال علیه السلام : «لمکان الباء» (5) ، ویقصد الباء من قوله (تعالی) : (وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ) (6). فعرّف زراره [أنّه] کیف یستفید الحکم من ظاهر الکتاب.

ثمّ إذا کان یجب الجمود علی ما ورد من أخبار بیت العصمه فإنّ معنی ذلک هو الأخذ بظواهر أقوالهم ، لا بظواهر الکتاب. وحینئذ ننقل الکلام إلی نفس أخبارهم ، حتی فیما یتعلّق منها بتفسیر الکتاب ، فنقول : هل یکفی لکلّ أحد أن یرجع إلی ظواهرها من دون تدبّر وبصیره ومعرفه ، ومن دون فحص عن القرائن ، واطّلاع علی کلّ ما دخل فی مضامینها؟

بل هذه الأخبار لا تقلّ من هذا الجهه عن ظواهر الکتاب ، بل الأمر فیها أعظم ؛ لأنّ سندها یحتاج إلی تصحیح ، وتنقیح ، وفحص ؛ ولأنّ جمله منها منقوله بالمعنی ، وما ینقل

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 1005


1- جواب «وإن کنت».
2- راجع وسائل الشیعه 18 : 75 - 89 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی.
3- المصدر السابق.
4- وسائل الشیعه 12 : 353 ، الباب 6 من أبواب الخیار.
5- من لا یحضره الفقیه 1 : 7 ح 212.
6- المائده (5) الآیه : 6.

بالمعنی لا یحرز فیه نصّ ألفاظ المعصوم ، وتعبیره ، ولا مراداته. ولا یحرز فی أکثرها أنّ النقل کان لنصّ الألفاظ.

وأمّا : ما ورد من النهی عن التفسیر بالرأی - مثل النبوی المشهور : «من فسّر القرآن برأیه فلیتبوّأ مقعده من النار» (1) - ، فالجواب عنه أنّ التفسیر غیر الأخذ بالظاهر ، والأخذ بالظاهر لا یسمّی تفسیرا ، علی أنّ مقتضی الجمع بینها وبین تلک الأخبار المجوّزه للأخذ بالکتاب والرجوع إلیه حمل التفسیر بالرأی - إذا سلّمنا أنّه یشمل الأخذ بالظاهر - علی معنی التسرّع بالأخذ به بالاجتهادات الشخصیّه ، من دون فحص ، ومن دون سابقه معرفه وتأمّل ودراسه ، کما یعطیه التعلیل فی بعضها ، بأنّ فیه ناسخا ومنسوخا ، وعامّا وخاصّا. مع أنّه فی الکتاب العزیز من المقاصد العالیه ما لا ینالها إلاّ أهل الذکر ، وفیه ما یقصر عن الوصول إلی إدراکه أکثر الناس ، ولا یزال ینکشف له من الأسرار ما کان خافیا علی المفسّرین کلّما تقدّمت العلوم والمعارف ممّا یوجب الدهشه ، (2) ویحقّق إعجازه من هذه الناحیه.

والتحقیق أنّ فی الکتاب العزیز جهات کثیره من الظهور تختلف ظهورا وخفاء ، ولیست ظواهره من هذه الناحیه علی نسق واحد بالنسبه إلی أکثر الناس ، وکذلک کلّ کلام ، ولا یخرج الکلام بذلک عن کونه ظاهرا یصلح للاحتجاج به عند أهله ، بل قد تکون الآیه الواحده لها ظهور من جهه لا یخفی علی کلّ أحد ، وظهور آخر یحتاج إلی تأمّل وبصیره ، فیخفی علی کثیر من الناس.

ولنضرب لذلک مثلا ، قوله (تعالی) : (إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ) (3) ، فإنّ هذه الآیه الکریمه ظاهره فی أنّ الله (تعالی) قد أنعم علی نبیّه محمّد صلی الله علیه و آله بإعطائه الکوثر. وهذا الظهور بهذا المقدار لا شکّ فیه لکلّ أحد. ولکن لیس کلّ الناس فهموا المراد من «الکوثر». فقیل : «المراد به نهر فی الجنّه». وقیل : «المراد القرآن والنبوّه». وقیل : «المراد به ابنته

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 1006


1- لم أعثر علیه بالعباره المذکوره ، ولکن ورد فی البحار : «من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوّأ مقعده من النار». بحار الأنوار 92 : 11.
2- أی : التحیّر.
3- الکوثر (108) الآیه : 1.

فاطمه علیها السلام». وقیل غیر ذلک. (1) ولکن من یدقّق فی السوره یجد أنّ فیها قرینه علی المراد منه ، وهی الآیه التی بعدها (إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ). (2) و «الأبتر» : الذی لا عقب له ، فإنّه بمقتضی المقابله یفهم منها أنّ المراد الإنعام علیه بکثره العقب ، والذرّیّه. وکلمه «الکوثر» لا تأبی عن ذلک ، فإنّ «فوعل» تأتی للمبالغه ، فیراد بها المبالغه فی الکثره ، والکثره : نماء العدد. فیکون المعنی : إنّا أعطیناک الکثیر من الذرّیّه ، والنسل. وبعد هذه المقارنه ووضوح معنی الکوثر یکون للآیه ظهور یصحّ الاحتجاج به ، ولکنّه ظهور بعد التأمّل والتبصّر. وحینئذ ینکشف صحّه تفسیر کلمه «الکوثر» بفاطمه علیها السلام ؛ لانحصار ذرّیّته الکثیره من طریقها ، لا علی أن تکون الکلمه من أسمائها.

تمرینات «58»

1. ما هو محلّ البحث فی الباب الخامس؟

2. ما هی طرق إثبات الظواهر؟

3. لم لا یدلّ الإجماع وبناء العقلاء علی حجّیّه قول اللغویّ؟

4. ما هو الوجه الصحیح فی الاستدلال علی حجّیّه قول اللغویّ؟

5. ما هو رأی المحقّق النائینی فی الفرق بین الظهور التصوریّ والظهور التصدیقیّ؟ وما هو رأی المصنّف فیه؟

6. ما الوجه فی حجّیّه الظهور؟

7. هل یشترط فی تبانی العقلاء علی حجّیّه الظاهر حصول الظنّ الفعلی بمراد المتکلّم؟

8. هل یشترط فیه عدم الظنّ بخلاف الظاهر؟ أذکر ما قال المحقّق الخراسانیّ ، والمصنّف فی المقام.

9. هل اشترط فیه جریان أصاله عدم القرینه؟ اذکر قول الشیخ ، وقول المحقّق الخراسانیّ ، ومختار المصنّف.

10. ما هو رأی المحقّق القمّی فی حجّیّه الظهور؟ وما الجواب عنه؟

11. ما هو رأی الأخباریّین فی حجّیّه ظواهر الکتاب العزیز؟ وما الجواب عنه؟

12. ما الجواب عمّا ورد فی النهی عن التفسیر بالرأی؟

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 1007


1- وإن شئت فراجع مجمع البیان 10 : 836 - 837.
2- الکوثر (108) الآیه : 3.
الباب السادس : الشهره
اشاره

إنّ الشهره لغه تتضمّن معنی ذیوع الشیء ووضوحه. ومنه قولهم : «شهر فلان سیفه» ، و «سیف مشهور».

وقد أطلقت «الشهره» باصطلاح أهل الحدیث علی کلّ خبر کثر راویه علی وجه لا یبلغ حدّ التواتر. والخبر یقال له حینئذ : «مشهور» ، کما قد یقال له : «مستفیض».

وکذلک یطلقون «الشهره» باصطلاح الفقهاء علی کلّ ما لا یبلغ درجه الإجماع من الأقوال فی المسأله الفقهیّه. فهی عندهم لکلّ قول کثر القائل به فی مقابل القول النادر. والقول یقال له : «مشهور» ، کما أنّ المفتین الکثیرین أنفسهم یقال لهم : «مشهور» ، فیقولون : «ذهب المشهور إلی کذا» ، و «قال المشهور بکذا» ... وهکذا.

وعلی هذا ، فالشهره فی الاصطلاح علی قسمین :

1. الشهره فی الروایه : وهی - کما تقدّم - عباره عن شیوع نقل الخبر من عدّه رواه ، علی وجه لا یبلغ حدّ التواتر. ولا یشترط فی تسمیتها ب- «الشهره» أن یشتهر العمل بالخبر عند الفقهاء أیضا ، فقد یشتهر وقد لا یشتهر. وسیأتی فی مبحث التعادل والتراجیح (1) أنّ هذه الشهره من أسباب ترجیح الخبر علی ما یعارضه من الأخبار. فیکون الخبر المشهور حجّه من هذه الجهه.

2. الشهره فی الفتوی : وهی - کما تقدّم - عباره عن شیوع الفتوی عند الفقهاء بحکم شرعیّ ، وذلک بأن یکثر المفتون علی وجه لا تبلغ الکثره (2) درجه الإجماع الموجب للقطع

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 1008


1- یأتی فی الصفحه : 584.
2- أی کثره المفتین. وفی المطبوع : «لا تبلغ الشهره» والصحیح ما اثبتناه.

بقول المعصوم.

فالمقصود بالشهره - إذن - ذیوع الفتوی الموجب للاعتقاد بمطابقتها (1) للواقع من غیر أن یبلغ (2) درجه القطع.

وهذه الشهره فی الفتوی علی قسمین من جهه وقوع البحث عنها والنزاع فیها :

الأوّل : أن یعلم فیها أنّ مستندها خبر خاصّ موجود بین أیدینا. وتسمّی حینئذ «الشهره العملیّه». وسیأتی فی باب التعادل والتراجیح البحث عمّا إذا کانت هذه الشهره العملیّه موجبه لجبر الخبر الضعیف من جهه السند ، والبحث أیضا عمّا إذا کانت موجبه لجبر الخبر غیر الظاهر من جهه الدلاله. (3)

الثانی : ألاّ یعلم فیها أنّ مستندها أیّ شیء هو؟ فتکون شهره فی الفتوی مجرّده ، سواء کان هناک خبر علی طبق الشهره ولکن لم یستند إلیها المشهور ، أو لم یعلم استنادهم إلیه ، أم لم یکن خبر أصلا. وینبغی أن تسمّی هذه ب- «الشهره الفتوائیّه». وهی - أعنی الشهره الفتوائیّه - موضوع بحثنا هنا الذی لأجله عقدنا هذا الباب. فقد قیل (4) : «إنّ هذه الشهره حجّه علی الحکم الذی وقعت علیه الفتوی من جهه کونها شهره ، فتکون من الظنون الخاصّه ، کخبر الواحد». وقیل : «لا دلیل علی حجّیتها». (5)

وهذا الاختلاف بعد الاتّفاق علی أنّ فتوی مجتهد واحد أو أکثر ما لم تبلغ الشهره

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 1009


1- أی مطابقه الفتوی.
2- أی الاعتقاد.
3- یأتی فی الصفحه 584.
4- نسب إلی الشهید الأوّل ترجیحه هذا القول ، ونقله عن بعض الأصحاب ، من دون أن یذکر اسمه. ونسب أیضا إلی المحقّق الخوانساریّ اختیار هذا القول. وعزی کذلک إلی صاحب المعالم. (* أقول : والناسب إلیهم صاحب الفصول ، والسیّد المجاهد ، فراجع الفصول الغرویّه : 252 - 253 ، ومفاتیح الأصول : 498. وراجع کلام الشهید فی الذکری 1 : 52.) ولکنّ الشهره علی خلافهم - منه قدس سره -.
5- وهذا هو المعروف عند أکثر المتأخّرین ، فراجع کتبهم کفرائد الأصول 1 : 105 - 107 ؛ کفایه الأصول : 336 ؛ فوائد الأصول 3 : 153 - 156 ؛ نهایه الأفکار 3 : 101.

لا تکون حجّه علی مجتهد آخر ، ولا یجوز التعویل علیها. وهذا معنی ما ذهبوا إلیه من عدم جواز التقلید ، أی بالنسبه إلی من یتمکّن من الاستنباط.

والحقّ أنّه لا دلیل علی حجّیّه الظنّ الناشئ من الشهره ، مهما بلغ من القوّه ، وإن کان من المسلّم به أنّ الخبر الذی عمل به المشهور حجّه ولو کان ضعیفا من ناحیه السند ، کما سیأتی بیانه فی محلّه. (1) وقد ذکروا لحجّیّه الشهره جمله من الأدلّه ، کلّها مردوده :

الدلیل الأوّل : أولویّتها من خبر العادل

قیل : «إنّ أدلّه حجّیّه خبر الواحد تدلّ علی حجّیّه الشهره بمفهوم الموافقه ؛ نظرا إلی أنّ الظنّ الحاصل من الشهره أقوی غالبا من الظنّ الحاصل من خبر الواحد ، حتی العادل ، فالشهره أولی بالحجّیّه من خبر العادل». (2)

والجواب أنّ هذا المفهوم إنّما یتمّ إذا أحرزنا علی نحو الیقین أنّ العلّه فی حجّیّه خبر العادل هی إفادته الظنّ ، لیکون ما هو أقوی ظنّا أولی بالحجّیّه. ولکن هذا غیر ثابت فی وجه حجّیّه خبر الواحد إذا لم یکن الثابت عدم اعتبار الظنّ الفعلیّ.

الدلیل الثانی : عموم تعلیل آیه النبأ

وقیل : «إنّ عموم التعلیل فی آیه النبأ (أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَهٍ) (3) یدلّ علی اعتبار مثل الشهره ؛ لأنّ الذی یفهم من التعلیل أنّ الإصابه من الجهاله هی المانعه من قبول خبر الفاسق بلا تبیّن ، فیدلّ علی أنّ کلّ ما یؤمن معه من الإصابه بجهاله فهو حجّه یجب الأخذ به. والشهره کذلک».

والجواب أنّ هذا لیس تمسّکا بعموم التعلیل - علی تقدیر تسلیم أنّ هذه الفقره من الآیه وارده مورد التعلیل ، وقد تقدّم بیان ذلک فی أدلّه حجّیّه خبر الواحد (4) - ، بل هذا

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 1010


1- یأتی فی الصفحه : 584.
2- انتهی ملخّص ما استدلّ به الشهید علی حجیّه الشهره فی الذکری 1 : 52 ، ومسالک الأفهام 2 : 227.
3- الحجرات (49) الآیه : 6.
4- تقدّم فی الصفحه : 430.

الاستدلال تمسّک بعموم نقیض التعلیل. ولا دلاله فی الآیه علی نقیض التعلیل بالضروره ؛ لأنّ هذه الآیه نظیره نهی الطبیب عن بعض الطعام لأنّه حامض - مثلا - ، فإنّ هذا التعلیل لا یدلّ علی أنّ کلّ ما هو لیس بحامض یجوز أو یجب أکله. وکذلک هنا ؛ فإنّ حرمه العمل بنبإ الفاسق بدون تبیّن - لأنّه یستلزم الإصابه بجهاله - لا تدلّ علی وجوب الأخذ بکلّ ما یؤمن فیه ذلک وما لا یستلزم الإصابه بجهاله.

وأمّا : دلالتها علی خصوص حجّیّه خبر الواحد العادل فقد استفدناها من طریق آخر ، وهو طریق مفهوم الشرط علی ما تقدّم شرحه ، (1) لا من طریق عموم نقیض التعلیل.

وبعباره أخری : إنّ أکثر ما تدلّ الآیه فی تعلیلها علی (2) أنّ الإصابه بجهاله مانعه عن تأثیر المقتضی لحجّیّه الخبر ، ولا تدلّ علی وجود المقتضی للحجّیّه فی کلّ شیء آخر ؛ حیث لا یوجد فیه المانع ، حتی تکون دالّه علی حجّیّه مثل الشهره المفقود فیها المانع. أو نقول : إنّ فقدان المانع عن الحجّیّه فی مثل الشهره لا یستلزم وجود المقتضی فیها للحجّیّه ، ولا تدلّ الآیه علی أنّ کلّ ما لیس فیه مانع فالمقتضی فیه موجود.

الدلیل الثالث : دلاله بعض الأخبار

قیل : «إنّ بعض الأخبار دالّه علی اعتبار الشهره ، مثل مرفوعه زراره : قال زراره : سألت الباقر علیه السلام ، فقلت : - جعلت فداک - یأتی عنکم الخبران ، أو الحدیثان المتعارضان ، فبأیّهما آخذ؟ قال علیه السلام «[یا زراره!] خذ بما اشتهر بین أصحابک ، ودع الشاذّ النادر». قلت یا سیّدی ، إنّهما معا مشهوران [مرویّان] ، مأثوران عنکم. قال علیه السلام : «خذ بما یقوله (3) أعدلهما ...» إلی آخر الخبر (4) ، (5).

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 1011


1- تقدّم فی الصفحه : 432.
2- خبر «إنّ» أی : دلالتها علی ... والأولی : «... تدلّ علیه الآیه فی تعلیلها أنّ».
3- وفی المصدر : «خذ بقول ...».
4- عوالی اللآلئ 4 : 133 ح 229 ؛ مستدرک الوسائل 17 : 303 ، کتاب القضاء ، الباب 9 ح 2.
5- هذا الدلیل تعرّض له وللإجابه علیه فی مفاتیح الأصول : 498.

والاستدلال بهذه المرفوعه من وجهین :

الأوّل : أنّ المراد من الموصول فی قوله : «بما اشتهر» مطلق المشهور بما هو مشهور ، لا خصوص الخبر ، فیعمّ المشهور بالفتوی ؛ لأنّ الموصول من الأسماء المبهمه التی تحتاج إلی ما یعیّن مدلولها ، والمعیّن لمدلول الموصول هی الصله ، وهنا - وهی (1) قوله : «اشتهر» - تشمل کلّ شیء اشتهر ، حتی الفتوی.

الثانی : أنّه علی تقدیر أن یراد من الموصول خصوص الخبر ؛ فإنّ المفهوم من المرفوعه إناطه الحکم بالشهره ، فتدلّ علی أنّ الشهره بما هی شهره توجب اعتبار المشتهر ، فیدور الحکم معها حیثما دارت ، فالفتوی المشتهره أیضا معتبره ، کالخبر المشهور.

والجواب : أمّا عن الوجه الأوّل : فبأنّ الموصول کما یتعیّن المراد منه بالصله ، کذلک یتعیّن بالقرائن الأخری المحفوفه به. والذی یعیّنه هنا السؤال المتقدّم علیه ؛ إذ السؤال وقع عن نفس الخبر ، والجواب لا بدّ أن یطابق السؤال. وهذا نظیر ما لو سألت : أیّ إخوتک أحبّ إلیک؟ فأجبت : «من کان أکبر منّی» ، فإنّه لا ینبغی أن یتوهّم أحد أنّ الحکم فی هذا الجواب یعمّ کلّ من کان أکبر منک ، ولو کان من غیر إخوتک.

وأمّا عن الوجه الثانی : فبأنّه بعد وضوح إراده الخبر من الموصول (2) یکون الظاهر من الجمله تعلیق الحکم علی الشهره فی خصوص الخبر ، فیکون المناط فی الحکم شهره الخبر بما أنّها شهره الخبر ، لا الشهره بما هی ، وإن کانت منسوبه إلی شیء آخر.

وکذلک یقاس الحال فی مقبوله ابن حنظله ، (3) الآتیه فی باب التعادل والتراجیح. (4)

تنبیه

من المعروف عن المحقّقین من علمائنا أنّهم لا یجرءون علی مخالفه المشهور إلاّ مع

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 1012


1- أی : الصله.
2- وإلیه ذهب أیضا المحقّق الحائریّ فی درر الفوائد 2 : 45.
3- راجع وسائل الشیعه 18 : 75 ، کتاب القضاء ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 1.
4- یأتی فی الصفحه : 581.

دلیل قویّ ، ومستند جلیّ یصرفهم عن المشهور ، بل ما زالوا یحرصون علی موافقه المشهور وتحصیل دلیل یوافقه ، ولو کان الدالّ علی غیره أولی بالأخذ ، وأقوی فی نفسه ، وما ذلک من جهه التقلید للأکثر ، ولا من جهه قولهم بحجّیّه الشهره ، وإنّما منشأ ذلک إکبار (1) المشهور من آراء العلماء ، لا سیّما إذا کانوا من أهل التحقیق والنظر.

وهذه طریقه جاریه فی سائر الفنون ؛ فإنّ مخالفه أکثر المحقّقین فی کلّ صناعه لا تسهل ، إلاّ مع حجّه واضحه ، وباعث قویّ ؛ لأنّ المنصف قد یشکّ فی صحّه رأیه مقابل المشهور ، فیجوّز علی نفسه الخطأ ، ویخشی أن یکون رأیه عن جهل مرکّب ، لا سیّما إذا کان قول المشهور هو الموافق للاحتیاط.

تمرینات «59»

1. ما معنی الشهره لغه؟

2. ما معنی الشهره فی اصطلاح أهل الحدیث ، واصطلاح الفقهاء؟

3. ما هی الشهره فی الروایه ، والشهره فی الفتوی؟ وأیّتهما کانت محلّ النزاع؟

4. اذکر الأقوال فی حجّیّه الشهره. واذکر الراجح منها عند المصنّف.

5. اذکر ادلّه القائلین بحجّیّه الشهره ، واذکر الجواب عنها.

6. هل مخالفه المشهور جائزه أم لا؟

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 1013


1- أی تعظیم.
الباب السابع : السیره
اشاره

المقصود من «السیره» - کما هو واضح - استمرار عاده الناس وتبانیهم العملیّ علی فعل شیء ، أو ترکه.

والمقصود بالناس إمّا جمیع العقلاء والعرف العامّ من کلّ ملّه ونحله ، فیعمّ المسلمین وغیرهم ؛ وتسمّی السیره حینئذ «السیره العقلائیّه». والتعبیر الشائع عند الأصولیّین المتأخّرین تسمیتها ب : «بناء العقلاء». وإمّا جمیع المسلمین بما هم مسلمون ، أو خصوص أهل نحله خاصّه منهم ، کالإمامیّه - مثلا - ؛ وتسمّی السیره حینئذ «سیره المتشرّعه» ، أو «السیره الشرعیّه» ، أو «السیره الإسلامیّه».

وینبغی التنبیه علی حجّیّه کلّ من هذین القسمین ؛ لاستکشاف الحکم الشرعیّ فیما جرت علیه السیره ، وعلی مدی دلاله السیره ، فنقول :

1. حجّیّه بناء العقلاء

لقد تکلّمنا أکثر من مرّه - فیما سبق من هذا الجزء - عن «بناء العقلاء» ، واستدللنا به علی حجّیّه خبر الواحد (1) ، وحجّیّه الظواهر (2). وقد أشبعنا الموضوع بحثا فی مسأله «حجّیّه قول اللغویّ». (3)

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 1014


1- راجع الصفحه : 446 - 450.
2- راجع الصفحه : 494 - 495.
3- راجع الصفحه : 490.

وهناک قلنا : إنّ بناء العقلاء لا یکون دلیلا إلاّ إذا کان یستکشف منه علی نحو الیقین موافقه الشارع وإمضاؤه لطریقه العقلاء ؛ لأنّ الیقین تنتهی إلیه حجّیّه کلّ حجّه.

وقلنا هناک : إنّ موافقه الشارع لا تستکشف علی نحو الیقین إلاّ بأحد شروط ثلاثه. ونذکر خلاصتها هنا بأسلوب آخر من البیان ، فنقول :

إنّ السیره إمّا أن ینتظر فیها أن یکون الشارع متّحد المسلک مع العقلاء ؛ إذ لا مانع من ذلک. وإمّا ألاّ ینتظر ذلک ؛ لوجود مانع من اتّحاده معهم فی المسلک ، کما فی الاستصحاب.

فإن کان الأوّل ، فإن ثبت من الشارع الردع عن العمل بها فلا حجّیّه فیها قطعا.

وإن لم یثبت الردع منه ، (1) فلا بدّ أن یعلم اتّحاده فی المسلک معهم ؛ لأنّه أحد العقلاء ، بل رئیسهم ، فلو لم یرتضها ولم یتّخذها مسلکا له کسائر العقلاء ، لبیّن ذلک ، ولردعهم عنها ، ولذکر لهم مسلکه الذی یتّخذه بدلا عنها ، لا سیّما فی الأمارات المعمول بها عند العقلاء ، کخبر الواحد الثقه ، والظواهر.

وإن کان الثانی فإمّا أن یعلم جریان سیره العقلاء فی العمل بها فی الأمور الشرعیّه ، کما فی الاستصحاب. وإمّا ألاّ یعلم ذلک ، کما فی الرجوع إلی أهل الخبره فی إثبات اللغات.

فإن کان الأوّل فنفس عدم ثبوت ردعه کاف فی استکشاف موافقته لهم ، لأنّ ذلک ممّا یعنیه ویهمّه ، فلو لم یرتضها - وهی بمرأی ومسمع منه - لردعهم عنها ، ولبلّغهم بالردع ، بأیّ نحو من أنحاء التبلیغ ، فبمجرّد عدم ثبوت الردع منه نعلم بموافقته ؛ ضروره أنّ الردع الواقعیّ غیر الواصل لا یعقل أن یکون ردعا فعلیّا ، وحجّه.

وبهذا نثبت حجّیّه مثل الاستصحاب ببناء العقلاء ؛ لأنّه لمّا کان ممّا بنی علی العمل به العقلاء بما فیهم المسلمون ، وقد أجروه فی الأمور الشرعیّه بمرأی ومسمع من الإمام ، والمفروض أنّه لم یکن هناک ما یحول دون إظهار الردع ، وتبلیغه من تقیّه ، ونحوها ، فلا بدّ أن یکون الشارع قد ارتضاه ؛ طریقه فی الأمور الشرعیّه.

وإن کان الثانی - أی لم یعلم ثبوت السیره فی الأمور الشرعیّه - فإنّه لا یکفی حینئذ فی

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 1015


1- أی : من الشارع.

استکشاف موافقه الشارع عدم ثبوت الردع منه ؛ إذ لعلّه ردعهم عن إجرائها (1) فی الأمور الشرعیّه فلم یجروها ، أو لعلّهم لم یجروها فی الأمور الشرعیّه من عند أنفسهم فلم یکن من وظیفه الشارع أن یردع عنها فی غیر الأمور الشرعیّه ، لو کان لا یرتضیها فی الشرعیّات. وعلیه ، فلأجل استکشاف رضا الشارع وموافقته علی إجرائها فی الشرعیّات لا بدّ من إقامه دلیل خاصّ قطعیّ علی ذلک.

وبعض السیر من هذا القبیل قد ثبت عن الشارع إمضاؤه لها ، مثل الرجوع إلی أهل الخبره عند النزاع فی تقدیر قیم الأشیاء ومقادیرها ، نظیر القیمیّات المضمونه بالتلف ونحوه ، وتقدیر قدر الکفایه فی نفقه الأقارب ، ونحو ذلک.

أمّا : ما لم یثبت فیها دلیل خاصّ - کالسیره فی الرجوع إلی أهل الخبره فی اللغات - فلا عبره بها ، وإن حصل الظنّ منها ؛ لأنّ الظنّ لا یغنی من الحقّ شیئا. کما تقدّم ذلک هناک.

2. حجّیّه سیره المتشرّعه

إنّ السیره عند المتشرّعه من المسلمین علی فعل شیء أو ترکه هی فی الحقیقه من نوع الإجماع ، بل هی أرقی (2) أنواع الإجماع ؛ لأنّها إجماع عملیّ من العلماء ، وغیرهم. والإجماع فی الفتوی إجماع قولیّ ، ومن العلماء خاصّه.

والسیره علی نحوین : تاره یعلم فیها أنّها کانت جاریه فی عصور المعصومین علیهم السلام ، حتی یکون المعصوم أحد العاملین بها ، أو یکون مقرّرا لها ، وأخری لا یعلم ذلک ، أو یعلم حدوثها بعد عصورهم.

فإن کانت علی النحو الأوّل فلا شکّ فی أنّها حجّه قطعیّه علی موافقه الشارع ، فتکون بنفسها دلیلا علی الحکم ، کالإجماع القولیّ الموجب للحدس القطعیّ برأی المعصوم. وبهذا تختلف عن «سیره العقلاء» (3) ؛ فإنّها إنّما تکون حجّه إذا ثبت من دلیل آخر إمضاء الشارع

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 1016


1- أی : السیره.
2- أی : أرفع.
3- راجع حاشیه شیخنا الأصفهانی قدس سره علی مکاسب الشیخ : 25. - منه قدس سره -.

لها ، ولو من طریق عدم ثبوت الردع من قبله ، کما سبق.

وإن کانت علی النحو الثانی ، فلا نجد مجالا للاعتماد علیها فی استکشاف موافقه المعصوم علی نحو القطع والیقین ، کما قلنا فی الإجماع ، وهی نوع منه ، بل هی دون الإجماع القولیّ فی ذلک ، کما سیأتی وجهه. (1)

قال الشیخ الأعظم قدس سره فی کتاب البیع فی مبحث المعاطاه : «وأمّا : ثبوت السیره واستمرارها علی التوریث - یقصد توریث ما یباع معاطاه - فهی کسائر سیراتهم الناشئه من المسامحه ، وقلّه المبالاه فی الدین ممّا لا یحصی فی عباداتهم ، ومعاملاتهم ، کما لا یخفی». (2)

ومن الواضح أنّه یعنی من السیره هذا النحو الثانی. والسرّ فی عدم الاعتماد علی هذا النحو من السیره هو ما نعرف من أسلوب نشأه العادات عند البشر ، وتأثیر العادات علی عواطف الناس : أنّ بعض الناس المتنفّذین ، أو المغامرین قد یعمل شیئا ؛ استجابه لعاده غیر إسلامیّه ، أو لهوی فی نفسه ، أو لتأثیرات خارجیّه ، نحو تقلید الأغیار ، أو لبواعث انفعالات نفسیّه ، مثل حبّ التفوّق علی الخصوم ، أو إظهار عظمه شخصه ، أو دینه ، أو نحو ذلک. ویأتی آخر فیقلّد الأوّل فی عمله ، ویستمرّ العمل ، فیشیع بین الناس من دون أن یحصل من یردعهم عن ذلک ؛ لغفله ؛ أو لتسامح ؛ أو لخوف ؛ أو لغلبه العاملین فلا یصغون إلی من ینصحهم ؛ أو لغیر ذلک.

وإذا مضت علی العمل عهود طویله یتلقّاه الجیل بعد الجیل ، فیصبح سیره المسلمین ، وینسی تأریخ تلک العاده. وإذا استقرّت السیره یکون الخروج علیها خروجا علی العادات المستحکمه التی من شأنها أن تتکوّن لها قدسیّه واحترام لدی الجمهور ، فیعدّون مخالفتها من المنکرات القبیحه ، وحینئذ یتراءی أنّها عاده شرعیّه وسیره إسلامیّه ، وأنّ المخالف لها مخالف لقانون الإسلام ، وخارج علی الشرع.

ویشبه أن یکون من هذا الباب سیره تقبیل الید ، والقیام احتراما للقادم ، والاحتفاء (3)

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 1017


1- یأتی فی الصفحه : 517.
2- المکاسب (للشیخ الأنصاری) : 83.
3- الاحتفاء : إظهار الفرح.

بیوم النوروز ، وزخرفه (1) المساجد والمقابر ... وما إلی ذلک من عادات اجتماعیّه حادثه.

وکلّ من یغترّ بهذه السیرات وأمثالها فإنّه لم یتوصّل إلی ما توصّل إلیه الشیخ الأنصاریّ الأعظم قدس سره من إدراک سرّ نشأه العادات عند الناس علی طول الزمن ، وأنّ لکلّ جیل من العادات فی السلوک ، والاجتماع ، والمعاملات ، والمظاهر ، والملابس ما قد یختلف کلّ الاختلاف عن عادات الجیل الآخر. هذا بالنسبه إلی شعب واحد ، وقطر واحد ؛ فضلا عن الشعوب ، والأقطار بعضها مع بعض. والتبدّل فی العادات غالبا یحدث بالتدریج فی زمن طویل قد لا یحسّ به من جری علی أیدیهم التبدیل.

ولأجل هذا لا نثق فی السیرات الموجوده فی عصورنا بأنّها کانت موجوده فی العصور الإسلامیّه الأولی. ومع الشکّ فی ذلک فأجدر بها ألاّ تکون حجّه ؛ لأنّ الشکّ فی حجّیّه الشیء کاف فی وهن حجّیّته ؛ إذ لا حجّه إلاّ بعلم.

3. مدی دلاله السیره

إنّ السیره عند ما تکون حجّه فأقصی ما تقتضیه أن تدلّ علی مشروعیّه الفعل وعدم حرمته فی صوره السیره علی الفعل ، أو تدلّ علی مشروعیّه الترک وعدم وجوب الفعل فی صوره السیره علی الترک.

أمّا : استفاده الوجوب من سیره الفعل ، والحرمه من سیره الترک فأمر لا تقتضیه نفس السیره ؛ بل کذلک الاستحباب ، والکراهه ؛ لأنّ العمل فی حدّ ذاته مجمل ، لا دلاله علی أکثر من مشروعیّه الفعل ، أو الترک.

نعم ، المداومه والاستمرار علی العمل من قبل جمیع الناس المتشرّعین قد یستظهر منها استحبابه ؛ لأنّه یدلّ ذلک علی استحسانه عندهم علی الأقلّ.

ولکن یمکن أن یقال : إنّ الاستحسان له ربما ینشأ من کونه أصبح عاده لهم ، والعادات من شأنها أن یکون فاعلها ممدوحا مرغوبا فیه لدی الجمهور ، وتارکها مذموما عندهم ،

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 1018


1- أی : تزیین.

فلا یوثق - إذن - فیما جرت علیه السیره بأنّ المدح للفاعل والذمّ للتارک کانا من ناحیه شرعیّه.

والغرض أنّ السیره بما هی سیره لا یستکشف منها وجوب الفعل ، ولا استحبابه فی سیره الفعل ، ولا یستکشف منها حرمه الفعل ، ولا کراهته فی سیره الترک.

نعم ، هناک بعض الأمور یکون لازم مشروعیّتها وجوبها ، وإلاّ لم تکن مشروعه. وذلک مثل الأماره ، کخبر الواحد ، والظواهر ؛ فإنّ السیره علی العمل بالأماره لمّا دلّت علی مشروعیّه العمل بها ، فإنّ لازمها أن یکون واجبا ؛ لأنّه لا یشرع العمل بها ، ولا یصلح إلاّ إذا کانت حجّه منصوبه من قبل الشارع لتبلیغ الأحکام واستکشافها. وإذا کانت حجّه وجب العمل بها قطعا لوجوب تحصیل الأحکام وتعلّمها ؛ فینتج من ذلک أنّه لا یمکن فرض مشروعیّه العمل بالأماره ، مع فرض عدم وجوبه.

تمرینات «19»

1. ما معنی السیره؟

2. ما الفرق بین السیره العقلائیّه ، والسیره الشرعیّه؟

3. هل بناء العقلاء بإطلاقه حجّه أم لا؟ وعلی الثانی بیّن موارد حجّیّته.

4. هل سیره المتشرّعه حجّه أم لا؟

5. بیّن مدی دلاله السیره.

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 1019

الباب الثامن : القیاس
تمهید

إنّ القیاس - علی ما سیأتی تحدیده ، وبیان موضع البحث عنه - من الأمارات التی وقعت معرکه الآراء بین الفقهاء.

وعلماء الإمامیّه - تبعا لآل البیت علیهم السلام - أبطلوا العمل به (1). ومن الفرق الأخری أهل الظاهر - المعروفین ب- «الظاهریّه» أصحاب داود بن علی بن خلف ، إمام أهل الظاهر - وکذلک الحنابله لم یکونوا یقیمون له وزنا. (2)

وأوّل من توسّع فیه فی القرن الثانی أبو حنیفه (رأس القیاسیّین) ، وقد نشط فی عصره ، وأخذ به الشافعیّه ، والمالکیّه. ولقد بالغ به جماعه ، فقدّموه علی الإجماع ، بل غلا آخرون ، فردّوا الأحادیث بالقیاس ، وربما صار بعضهم یؤوّل الآیات بالقیاس.

ومن المعلوم عند آل البیت علیهم السلام أنّهم لا یجوّزون العمل به ، وقد شاع عنهم «إنّ دین الله لا یصاب بالعقول» (3) و «إنّ السنّه إذا قیست محق الدین». (4) ، بل شنّوا حربا

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 1020


1- راجع : التذکره بأصول الفقه (للشیخ المفید) : 38 ؛ العدّه 2 : 652 ؛ الذریعه إلی أصول الشریعه 2 : 675 ؛ معارج الأصول : 187 ؛ مبادئ الوصول إلی علم الأصول : 214.
2- نسب إلیهم فی إرشاد الفحول : 200 ، وروضه الناظر : 147 ، والمستصفی 2 : 234 ، ونهایه السئول 4 : 9 ، واللمع : 97. وفی هامش کتاب «إبطال القیاس» لابن الحزم ، نسب القول بعدم اعتبار القیاس إلی البخاریّ نقلا عن کتاب «الأدب المفرد» للبخاری : 8. فراجع ملخّص إبطال القیاس : 5.
3- بحار الأنوار 2 : 303.
4- بحار الأنوار 104 : 405.

شعواء لا هواده (1) فیها علی أهل الرأی وقیاسهم ما وجدوا للکلام متّسعا. ومناظرات الإمام الصادق علیه السلام معهم معروفه ، لا سیّما مع أبی حنیفه ، وقد رواها حتی أهل السنّه ، إذ قال له - فیما رواه ابن حزم - : «اتّق الله ولا تقس ؛ فإنّا نقف غدا بین یدی الله ، فنقول : قال الله ، وقال رسوله ، وتقول أنت وأصحابک : سمعنا ورأینا». (2)

والذی یبدو أنّ المخالفین لآل البیت علیهم السلام - الذین سلکوا غیر طریقهم ، ولم یعجبهم أن یستقوا من منبع علومهم - أعوزهم العلم بأحکام الله ، وما جاء به الرسول صلی الله علیه و آله ، فالتجئوا إلی أن یصطنعوا (3) الرأی والاجتهادات الاستحسانیّه للفتیا والقضاء بین الناس ، بل حکموا الرأی والاجتهاد حتی فیما یخالف النصّ ، أو جعلوا ذلک عذرا مبرّرا لمخالفه النصّ ، کما فی قصّه تبریر الخلیفه الأوّل لفعله خالد بن الولید فی قتل مالک بن نویره ، وقد خلا بزوجته لیله قتله ، فقال عنه : «إنّه اجتهد فأخطأ!!؟» ، وذلک لمّا أراد الخلیفه عمر بن الخطّاب أن یقاد به ، ویقام علیه الحدّ. (4)

وکان الرأی والقیاس غیر واضح المعالم عند من کان یأخذ به من الصحابه والتابعین ، حتی بدأ البحث فیه لترکیزه وتوسعه الأخذ به فی القرن الثانی علی ید أبی حنیفه وأصحابه. (5) ثمّ بعد أن أخذت الدوله العبّاسیّه تساند أهل القیاس ، وبعد ظهور النقّاد له ، انبری جماعه من علمائهم لتحدید معالمه ، وتوسیع أبحاثه ، ووضع القیود ، والاستدراکات

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 1021


1- شنّوا أی : صبّوا. شعواء أی : متفرّقه ممتدّه. الهواده : ما یرجی به الصلاح بین القوم. والمحاباه. فمعنی العباره : بل صبّوا علی أهل الرأی وقیاسهم مقاتله متفرّقه ممتدّه لم یکن فیها ما یرجی به الصلاح. صبّوا علیهم فی هذه المقاتله ما وجدوا للکلام متّسعا.
2- ملخّص إبطال القیاس : 71.
3- أی : أن یختاروا.
4- راجع الغدیر 7 : 158.
5- قال ابن حزم فی کتاب «ملخّص إبطال القیاس : 5» : «ثمّ حدث القیاس فی القرن الثانی». وقال فی کتابه «الإحکام عن أصول الأحکام 7 : 177» : «إنّه بدعه حدثت فی القرن الثانی ، ثمّ فشا وظهر فی القرن الثالث».

له ، حتی صار فنّا قائما بنفسه.

ونحن یهمّنا منه البحث عن موضع الخلاف فیه ، وحجّیته ، فنقول :

1. تعریف القیاس

إنّ خیر التعریفات للقیاس - فی رأینا - أن یقال : «هو إثبات حکم فی محلّ بعلّه لثبوته فی محلّ آخر بتلک العلّه». والمحلّ الأوّل - وهو المقیس - یسمّی «فرعا». والمحلّ الثانی - وهو المقیس علیه - یسمّی «أصلا». والعلّه المشترکه تسمّی «جامعا».

وفی الحقیقه أنّ القیاس عملیّه من المستدلّ - أی القائس - ؛ لغرض استنتاج حکم شرعیّ لمحلّ لم یرد فیه نصّ بحکمه الشرعیّ ؛ إذ توجب هذه العملیّه عنده الاعتقاد یقینا أو ظنّا بحکم الشارع.

والعملیّه القیاسیّه هی نفس حمل الفرع علی الأصل فی الحکم الثابت للأصل شرعا ، فیعطی القائس حکما للفرع ، مثل حکم الأصل ، فإن کان الوجوب أعطی له الوجوب ، وإن کان الحرمه فالحرمه ... وهکذا.

ومعنی هذا الإعطاء أن یحکم بأنّ الفرع ینبغی أن یکون محکوما عند الشارع بمثل حکم الأصل ؛ للعلّه المشترکه بینهما. وهذا الإعطاء ، أو الحکم هو الذی یوجب عنده الاعتقاد بأنّ للفرع مثل ما للأصل من الحکم عند الشارع ، ویکون هذا الإعطاء ، أو الحکم ، أو الإثبات ، أو الحمل - ما شئت فعبّر - دلیلا عنده علی حکم الله فی الفرع.

وعلیه ، ف- «الدلیل» : هو الإثبات الذی هو نفس عملیّه الحمل ، وإعطاء الحکم للفرع من قبل القائس. و «نتیجه الدلیل» هو الحکم بأنّ الشارع قد حکم فعلا علی هذا الفرع بمثل حکم الأصل.

فتکون هذه العملیّه من القائس دلیلا علی حکم الشارع ؛ لأنّها توجب اعتقاده الیقینیّ أو الظنیّ بأنّ الشارع له هذا الحکم.

وبهذا التقریر یندفع الاعتراض علی مثل هذا التعریف ، بأنّ الدلیل - وهو الإثبات - نفسه نتیجه الدلیل ، بینما أنّه یجب أن یکون الدلیل مغایرا للمستدلّ علیه.

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 1022

وجه الدفع أنّه اتّضح بذلک البیان أنّ الإثبات فی الحقیقه - وهو عملیّه الحمل - عمل القائس وحکمه - لا حکم الشارع - ، وهو الدلیل. وأمّا : المستدلّ علیه فهو حکم الشارع علی الفرع ، وإنّما حصل للقائس هذا الاستدلال ، لحصول الاعتقاد له بحکم الشارع من تلک العملیّه القیاسیّه التی أجراها.

ومن هنا یظهر أنّ هذا التعریف أفضل التعریفات ، وأبعدها عن المناقشات.

وأمّا : تعریفه بالمساواه بین الفرع والأصل فی العلّه (1) ، أو نحو ذلک ، (2) فإنّه تعریف بمورد القیاس ، ولیست المساواه قیاسا.

وعلی کلّ حال ، فلا یستحقّ الموضوع الإطاله ، بعد أن کان المقصود من القیاس واضحا.

2. أرکان القیاس

بما تقدّم من البیان یتّضح أنّ للقیاس أربعه أرکان :

1. «الأصل» وهو المقیس علیه المعلوم ثبوت الحکم له شرعا.

2. «الفرع» وهو المقیس المطلوب إثبات الحکم له شرعا.

3. «العلّه» وهی الجهه المشترکه بین الأصل والفرع التی اقتضت ثبوت الحکم. وتسمّی : «جامعا».

4. «الحکم» وهو نوع الحکم الذی ثبت للأصل ، ویراد إثباته للفرع.

وقد وقعت أبحاث عن کلّ من هذه الأرکان ممّا لا یهمّنا التعرّض لها (3) ، إلاّ فیما یتعلّق بأصل حجّیّته وما یرتبط بذلک. وبهذا الکفایه.

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 1023


1- هذا التعریف نسبه الخضری بک إلی ابن الحاجب ، وابن الهمام. راجع کتابه : أصول الفقه : 289.
2- إنّ لهم فی تعریف القیاس عبارات شتّی ، وإن شئت فراجع المنخول : 323 - 324 ؛ المستصفی 2 : 54 ؛ الإحکام (لابن حزم) 7 : 367 ؛ روضه الناظر : 247 ؛ أصول الفقه (للخضری بک) : 288 - 289.
3- وإن شئت فراجع اللمع فی أصول الفقه : 102 - 104 ؛ المستصفی 2 : 325 - 347 ؛ إرشاد الفحول : 204 - 209 ، أصول الفقه (للخضری بک) : 293 - 328.
3. حجّیّه القیاس
اشاره

إنّ حجّیّه کلّ أماره تناط بالعلم - وقد سبق بیان ذلک فی هذا الجزء أکثر من مرّه (1) - ، فالقیاس - کباقی الأمارات - لا یکون حجّه إلاّ فی صورتین ، لا ثالثه لهما :

1. أن یکون بنفسه موجبا للعلم بالحکم الشرعیّ. (2)

2. أن یقوم دلیل قاطع علی حجّیّته ، إذا لم یکن بنفسه موجبا للعلم. (3)

وحینئذ لا بدّ من بحث موضوع حجّیّه القیاس عن الناحیتین ، فنقول :

أ. هل القیاس یوجب العلم؟

إنّ القیاس نوع من «التمثیل» المصطلح علیه فی المنطق. (4) وقلنا هناک : «إنّ التمثیل من الأدلّه التی لا تفید إلاّ الاحتمال ؛ لأنّه لا یلزم من تشابه شیئین فی أمر ، بل فی عدّه أمور أن یتشابها من جمیع الوجوه والخصوصیّات». (5)

نعم ، إذا قویت وجوه الشبه بین الأصل والفرع ، وتعدّدت ، یقوی فی النفس الاحتمال ، حتی یکون ظنّا ، ویقرب من الیقین. والقیافه (6) من هذا الباب. ولکن کلّ ذلک لا یغنی من الحقّ شیئا.

غیر أنّه إذا علمنا - بطریق من الطرق - أنّ جهه المشابهه علّه تامّه لثبوت الحکم فی الأصل عند الشارع ، ثمّ علمنا أیضا بأنّ هذه العلّه التامّه موجوده بخصوصیّاتها فی الفرع ؛ فإنّه لا محاله یحصل لنا - علی نحو الیقین - استنباط أنّ مثل هذا الحکم ثابت فی الفرع ، کثبوته فی الأصل ؛ لاستحاله تخلّف المعلول عن علّته التامّه. ویکون من القیاس المنطقی

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 1024


1- راجع الصفحات : 376 - 379 و 386 - 387.
2- کالقطع.
3- کخبر الواحد ، والظواهر ، وغیرهما من الظنون الخاصّه.
4- وهو أن ینتقل الذهن من حکم أحد الشیئین إلی الحکم علی الآخر ؛ لجهه مشترکه بینهما.
5- المنطق (للمؤلّف) 2 : 267.
6- القیافه مصدر ، والقائف : من یتتبّع الآثار ، ویعرفها ، ویعرف شبه الرجل بأخیه وأبیه. لسان العرب 9 : 293.

البرهانی الذی یفید الیقین.

ولکنّ الشأن کلّ الشأن فی حصول الطریق لنا إلی العلم بأنّ الجامع علّه تامّه للحکم الشرعیّ. وقد سبق (1) أنّ ملاکات الأحکام لا مسرح للعقول (2) ، أو لا مجال للنظر العقلیّ فیها ، فلا تعلم إلاّ من طریق السماع من مبلّغ الأحکام الذی نصبه الله (تعالی) مبلّغا ، وهادیا.

والغرض من «کون الملاکات لا مسرح للعقول فیها» أنّ أصل تعلیل الحکم بالملاک لا یعرف إلاّ من طریق السماع ؛ لأنّه أمر توقیفیّ.

أمّا : نفس وجود الملاک فی ذاته فقد یعرف من طریق الحسّ ، ونحوه ، لکن لا بما هو علّه وملاک ، کالإسکار ؛ فإنّ کونه علّه للتحریم فی الخمر لا یمکن معرفته من غیر طریق التبلیغ بالأدلّه السمعیّه.

أمّا : وجود الإسکار فی الخمر ، وغیره من المسکرات ، فأمر یعرف بالوجدان ، ولکن لا ربط لذلک بمعرفه کونه هو الملاک فی التحریم ؛ فإنّه لیس هذا من الوجدانیّات.

وعلی کلّ حال ، فإنّ السرّ فی أنّ الأحکام وملاکاتها لا مسرح للعقول فی معرفتها واضح ؛ لأنّها أمور توقیفیّه من وضع الشارع ، کاللغات ، والعلامات ، والإشارات التی لا تعرف إلاّ من قبل واضعیها ، ولا تدرک بالنظر العقلیّ إلاّ من طریق الملازمات العقلیّه القطعیّه التی تکلّمنا عنها فیما تقدّم فی بحث الملازمات العقلیّه فی المقصد الثانی ، (3) وفی دلیل العقل من هذا الجزء ، (4) والقیاس لا یشکّل ملازمه عقلیّه بین حکم المقیس علیه ، وحکم المقیس.

نعم ، إذا ورد نصّ من قبل الشارع فی بیان علّه الحکم فی المقیس علیه ، فإنّه یصحّ الاکتفاء به فی تعدیه الحکم إلی المقیس بشرطین : الأوّل : أن نعلم بأنّ العلّه المنصوصه

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 1025


1- راجع الصفحه : 478 - 480 و 483.
2- المسرح : المرعی الذی تسرح فیه الدوابّ للرعی. لسان العرب 2 : 479 ، والمراد منه هنا أنّه لا مجال للعقول فی کشف ملاکات الأحکام ، ولا تنالها ابتداء من دون السماع من مبلّغ الأحکام.
3- المقصد الثانی : 247.
4- راجع الصفحه : 478 - 480.

تامّه یدور معها الحکم أینما دارت. والثانی : أن نعلم بوجودها فی المقیس.

والخلاصه أنّ القیاس فی نفسه لا یفید العلم بالحکم ؛ لأنّه لا یتکفّل ثبوت الملازمه بین حکم المقیس علیه وحکم المقیس. ویستثنی منه منصوص العلّه بالشرطین اللذین تقدّما. وفی الحقیقه أنّ منصوص العلّه لیس من نوع القیاس ، کما سیأتی بیانه (1). وکذلک قیاس الأولویّه.

ولأجل أن یتّضح الموضوع أکثر ، نقول : إنّ الاحتمالات الموجوده فی کلّ قیاس خمسه (2) ، ومع هذه الاحتمالات لا تحصل الملازمه بین حکم الأصل وحکم الفرع ، ولا یمکن رفع هذه الاحتمالات إلاّ بورود النصّ من الشارع ، والاحتمالات هی [کما تأتی] :

1. احتمال أن یکون الحکم فی الأصل معلّلا عند الله (تعالی) بعلّه أخری غیر ما ظنّه القائس ، بل یحتمل (3) علی مذهب هؤلاء ألاّ یکون الحکم معلّلا عند الله (تعالی) بشیء أصلا ؛ لأنّهم لا یرون الأحکام الشرعیّه معلّله بالمصالح والمفاسد وهذا من مفارقات آرائهم ، فإنّهم إذا کانوا لا یرون تبعیّه الأحکام للمصالح والمفاسد ، فکیف یؤکّدون تعلیل الحکم الشرعیّ فی المقیس علیه بالعلّه التی یظنّونها؟! بل کیف یحصل لهم الظنّ بالتعلیل؟!

2. احتمال أنّ هناک وصفا آخر ینضمّ إلی ما ظنّه القائس علّه ، بأن یکون المجموع منهما هو العلّه للحکم ، لو فرض أنّ القائس أصاب فی أصل التعلیل.

3. احتمال أن یکون القائس قد أضاف شیئا أجنبیّا إلی العلّه الحقیقیّه لم یکن له دخل فی الحکم فی المقیس علیه.

4. احتمال أن یکون ما ظنّه القائس علّه - إن کان مصیبا فی ظنّه - لیس هو الوصف المجرّد ، بل بما هو مضاف إلی موضوعه - أعنی «الأصل» - لخصوصیّه فیه.

مثال ذلک ، لو علم بأنّ الجهل بالثمن علّه موجبه شرعا فی فساد البیع ، وأراد أن یقیس علی البیع عقد النکاح إذا کان المهر فیه مجهولا ؛ فإنّه یحتمل أن یکون الجهل بالعوض ، الموجب لفساد البیع هو الجهل بخصوص العوض فی البیع ، لا مطلق الجهل بالعوض من

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 1026


1- یأتی فی الصفحه : 536.
2- بل هی ستّه ، کما فی المستصفی 2 : 279.
3- وهذا احتمال آخر ذکره الغزالی مستقلاّ فی المستصفی 2 : 279.

حیث هو جهل بالعوض ، لیسری الحکم إلی کلّ معاوضه ، حتی فی مثل الصلح المعاوضی ، والنکاح باعتبار أنّه یتضمّن معنی المعاوضه عن البضع.

5. احتمال أن تکون العلّه الحقیقیّه لحکم المقیس علیه غیر موجوده ، أو غیر متوفّره بخصوصیّاتها فی المقیس.

وکلّ هذه الاحتمالات لا بدّ من دفعها ، لیحصل لنا العلم بالنتیجه ، ولا یدفعها إلاّ الأدلّه السمعیّه الوارده عن الشارع.

وقیل : «من الممکن تحصیل العلم بالعلّه بطریق برهان السبر والتقسیم». (1) وبرهان السبر والتقسیم عباره عن عدّ جمیع الاحتمالات الممکنه ، ثمّ یقام الدلیل علی نفی واحد واحد ، حتی ینحصر الأمر فی واحد منها ، فیتعیّن ، فیقال مثلا : حرمه الربا فی البرّ : إمّا أن تکون معلّله بالطعم ، أو بالقوت ، أو بالکیل. والکلّ باطل ما عدا الکیل. فیتعیّن التعلیل به.

أقول : من شرط برهان السبر والتقسیم لیکون برهانا حقیقیّا ، أن تحصر المحتملات حصرا عقلیّا من طریق القسمه الثنائیّه التی تتردّد بین النفی والإثبات. (2)

وما یذکر - من الاحتمالات فی تعلیل الحکم الشرعیّ - لا تعدو أن تکون احتمالات استطاع القائس أن یحتملها ولم یحتمل غیرها ، لا أنّها مبنیّه علی الحصر العقلیّ المردّد بین النفی والإثبات.

وإذا کان الأمر کذلک فکلّ ما یفرضه من الاحتمالات یجوز أن یکون وراءها احتمالات لم یتصوّرها أصلا. ومن الاحتمالات أن تکون العلّه اجتماع محتملین ، أو أکثر ممّا احتمله القائس. ومن الاحتمالات أن یکون ملاک الحکم شیئا آخر ، خارجا عن أوصاف المقیس علیه لا یمکن أن یهتدی إلیه القائس ، مثل التعلیل فی قوله (تعالی) : (فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ) (3) ؛ فإنّ الظاهر من الآیه أنّ العلّه فی

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 1027


1- هذا أحد المسالک التی ذکرها القائلون بحجّیّه القیاس لإثبات العلّه. فراجع إرشاد الفحول : 213 ، وأصول الفقه (للخضری بک) : 326 ، ونهایه السئول 4 : 128 ، والمستصفی 2 : 295.
2- راجع المنطق (للمؤلّف) 1 : 111.
3- النساء (4) الآیه : 160.

تحریم الطیّبات عصیانهم ، لا أوصاف تلک الأشیاء.

بل من الاحتمالات عند هذا القائس - الذی لا یری تبعیّه الأحکام للمصالح والمفاسد - أنّ الحکم لا ملاک ولا علّه له ، فکیف یمکن أن یدّعی حصر العلل فیما احتمله ، وقد لا تکون له علّه؟!

وعلی کلّ حال ، فلا یمکن أن یستنتج من مثل السبر والتقسیم هنا أکثر من الاحتمال. وإذا تنزّلنا فأکثر ما یحصل منه الظنّ. فرجع الأمر بالأخیر إلی الظنّ ، و (إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً). (1)

وفی الحقیقه أنّ القائلین بالقیاس لا یدّعون إفادته العلم ، بل أقصی ما یتوقّعونه إفادته للظنّ ، غیر أنّهم یرون أنّ مثل هذا الظنّ حجّه. وفی البحث الآتی نبحث عن أدلّه حجّیته.

ب. الدلیل علی حجّیّه القیاس الظنّیّ

بعد أن ثبت أنّ القیاس فی حدّ ذاته لا یفید العلم ، بقی علینا أن نبحث عن الأدلّه علی حجّیّه الظنّ الحاصل منه ؛ لیکون من الظنون الخاصّه المستثناه من عموم الآیات الناهیه عن اتّباع الظنّ ، کما صنعنا فی خبر الواحد ، والظواهر ، فنقول :

أمّا نحن - الإمامیّه - ففی غنی عن هذا البحث ؛ لأنّه ثبت لدینا علی سبیل القطع من طریق آل البیت علیهم السلام عدم اعتبار هذا الظنّ الحاصل من القیاس ، فقد تواتر عنهم النهی عن الأخذ بالقیاس ، وأنّ دین الله لا یصاب بالعقول ، فلا الأحکام فی أنفسها تصیبها العقول ، ولا ملاکاتها وعللها.

علی أنّه یکفینا فی إبطال القیاس أن نبطل ما تمسّکوا به لإثبات حجّیّته من الأدلّه ، لنرجع إلی عمومات النهی عن اتّباع الظنّ وما وراء العلم.

أمّا : غیرنا - من أهل السنّه الذین ذهبوا إلی حجّیّته - فقد تمسّکوا بالأدلّه الأربعه : الکتاب ، والسنّه ، والإجماع ، والعقل. ولا بأس أن نشیر إلی نماذج من استدلالاتهم ؛ لنری أنّ ما تمسّکوا به لا یصلح لإثبات مقصودهم ، فنقول :

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 1028


1- النجم (53) الآیه : 28 ؛ یونس (10) الآیه : 36.
الدلیل من الآیات القرآنیّه

منها : قوله (تعالی) : (فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ) (1) ، بناء علی تفسیر الاعتبار بالعبور والمجاوزه ، والقیاس عبور ومجاوزه من الأصل إلی الفرع. (2)

وفیه (3) : أنّ الاعتبار هو الاتّعاظ لغه ، وهو الأنسب بمعنی الآیه الوارده فی الذین کفروا من أهل الکتاب ، إذ قذف الله (تعالی) فی قلوبهم الرعب ، یخربون بیوتهم بأیدیهم وأیدی المؤمنین. وأین هی من القیاس الذی نحن فیه؟

وقال ابن حزم فی کتابه «إبطال القیاس» : «ومن المحال أن یقول لنا : فاعتبروا یا أولی الأبصار ، ویرید القیاس ، ثمّ لا یبیّن لنا فی القرآن ولا فی الحدیث : أیّ شیء نقیس؟ ولا متی نقیس؟ ولا علی أیّ شیء نقیس؟ ولو وجدنا ذلک لوجب أن نقیس ما أمرنا بقیاسه حیث أمرنا ، وحرم علینا أن نقیس ما لا نصّ فیه جمله ، ولا نتعدّی حدوده». (4)

ومنها : قوله (تعالی) : (قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّهٍ) (5) ، باعتبار أنّ الآیه تدلّ علی مساواه النظیر للنظیر ، بل هی استدلال بالقیاس لإفحام من ینکر إحیاء العظام وهی رمیم. ولو لا أنّ القیاس حجّه لما صحّ الاستدلال فیها (6).

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 1029


1- الحشر (59) الآیه : 2.
2- استدلّ بها فی نهایه السئول 4 : 11 ، وإرشاد الفحول : 200.
3- کما فی العدّه 2 : 673 - 674. واعترف به ابن الحاجب فی منتهی الوصول والأمل : 190. وقال ابن حزم : «ومعنی الاعتبار فی اللغه والقرآن : التعجّب. قال الله (تعالی) : (لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ) (* یوسف (12) الآیه : 111. ) أی : عجب. (وَإِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَهً) (** النحل (16) الآیه : 66.) أی : لعجبا ؛ لا قیاسا». ملخّص إبطال القیاس : 28.
4- ملخّص إبطال القیاس : 30.
5- یس (36) الآیه : 78 - 79.
6- هذا الدلیل تعرّض له وللإجابه علیه الشوکانی فی إرشاد الفحول : 202 ، وابن حزم فی إبطال القیاس : 23 و 28.

وفیه : أنّ الآیه لا تدلّ علی هذه المساواه بین النظیرین ، کنظیرین فی أیّه جهه کانت ، کما أنّها لیست استدلالا بالقیاس ، وإنّما جاءت لرفع استغراب المنکرین للبعث ؛ إذ یتخیّلون العجز عن إحیاء الرمیم ، فأرادت الآیه أن تثبت الملازمه بین القدره علی إنشاء العظام ، وإیجادها لأوّل مرّه ، بلا سابق وجود ، وبین القدره علی إحیائها من جدید ، بل القدره علی الثانی أولی ، وإذا ثبتت الملازمه والمفروض أنّ الملزوم - وهو القدره علی إنشائها أوّل مرّه - موجود مسلّم ، فلا بدّ أن یثبت اللازم - وهو القدره علی إحیائها ، وهی رمیم -. وأین هذا من القیاس؟

ولو صحّ أن یراد من الآیه القیاس فهو نوع من قیاس الأولویّه المقطوعه ، وأین هذا من قیاس المساواه المطلوب إثبات حجّیّته ، وهو الذی یبتنی علی ظنّ المساواه فی العلّه؟

وقد استدلّوا بآیات أخر ، مثل قوله (تعالی) : (فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ) (1) ، (یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ) (2). والتشبّث بمثل هذه الآیات لا یعدو أن یکون من باب تشبّث الغریق بالطحلب (3) ، کما یقولون.

الدلیل من السنّه

رووا عن النبیّ صلی الله علیه و آله أحادیث لتصحیح القیاس ، لا تنهض حجّه لهم. ولا بأس أن نذکر بعضها کنموذج عنها ، فنقول :

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 1030


1- المائده (5) الآیه : 95. وهذا ما استدلّ به الشافعی علی ما فی إرشاد الفحول. وتقریره : أنّ الله (تعالی) أوجب المثل ولم یقل أیّ مثل ، فوکل ذلک إلی اجتهادنا. وأجاب عنه الشوکانی فی إرشاد الفحول : 201.
2- النحل (16) الآیه : 90. وهذا الاستدلال نسبه الشوکانی إلی ابن تیمیّه ؛ وتقریره : أنّ العدل هو التسویه ، والقیاس هو التسویه بین المثلین فی الحکم ، فتتناوله الآیه. راجع إرشاد الفحول : 202.
3- الطحلب والطحلب والطحلب : خضره تعلو الماء المزمن. وقیل : هو الذی یکون علی الماء کأنّه نسج العنکبوت ، لسان العرب 1 : 556 - 557. واستدلّوا أیضا بآیات أخر ، ذکرها ابن حزم ، وأجاب عنها. راجع ملخّص إبطال القیاس : 23 - 24 و 29 - 33.

منها : الحدیث المأثور عن معاذ أنّ رسول الله صلی الله علیه و آله بعثه قاضیا إلی الیمن ، وقال له فیما قال : «بما ذا تقضی إذا لم تجد فی کتاب الله ، ولا فی سنّه رسول الله؟» قال معاذ : أجتهد رأیی ، ولا آلوا ، فقال صلی الله علیه و آله : «الحمد لله الذی وفّق رسول رسول الله لما یرضی رسول الله». (1)

قالوا : قد أقرّ النبیّ الاجتهاد بالرأی. واجتهاد الرأی لا بدّ من ردّه إلی أصل ، وإلاّ کان رأیا مرسلا ، والرأی المرسل غیر معتبر. فانحصر الأمر بالقیاس.

والجواب : أنّ الحدیث مرسل لا حجّیه فیه ؛ لأنّ راویه هو الحارث بن عمرو ابن أخی المغیره بن شعبه ، رواه عن أناس من أهل حمص.

ثمّ الحارث هذا نفسه مجهول لا یدری أحد من هو؟ ولا یعرف له غیر هذا الحدیث.

ثمّ إنّ الحدیث معارض بحدیث آخر فی نفس الواقعه ؛ إذ جاء فیه : «لا تقضینّ ، ولا تفضّلنّ إلاّ بما تعلم. وإن أشکل علیک أمر فقف حتی تتبیّنه ، أو تکتب إلیّ». فأجدر بذلک الحدیث أن یکون موضوعا علی الحارث ، أو منه.

مضافا إلی أنّه لا حصر فیما ذکروا ، فقد یراد من الاجتهاد بالرأی استفراغ الوسع فی الفحص عن الحکم ، ولو بالرجوع إلی العمومات ، أو الأصول. ولعلّه یشیر إلی ذلک قوله : «ولا آلو».

ومنها : حدیث الخثعمیّه التی سألت رسول الله صلی الله علیه و آله عن قضاء الحجّ عن أبیها الذی فاتته فریضه الحجّ : أینفعه ذلک؟ فقال صلی الله علیه و آله لها : «أرأیت لو کان علی أبیک دین فقضیته أکان ینفعه ذلک؟» قالت : نعم. قال : «فدین الله أحقّ بالقضاء» (2).

قالوا : فألحق الرسول دین الله بدین الآدمیّ فی وجوب القضاء ، وهو عین القیاس. (3)

والجواب : أنّه لا معنی للقول بأنّ الرسول صلی الله علیه و آله أجری القیاس فی حکمه بقضاء الحجّ ، وهو المشرّع المتلقّی الأحکام من الله (تعالی) بالوحی ، فهل کان لا یعلم بحکم قضاء الحجّ ،

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 1031


1- سنن الدارمی 1 : 60. واستدلّ به فی نهایه السئول 4 : 16. وتعرّض له وللإجابه علیه الشوکانیّ فی إرشاد الفحول : 202.
2- کنز العمال 5 : 123.
3- هذا الدلیل أیضا تعرّض له وللإجابه علیه الشوکانیّ فی إرشاد الفحول : 203.

فاحتاج [إلی] أن یستدلّ علیه بالقیاس؟ ما لکم کیف تحکمون؟!

وإنّما المقصود من الحدیث - علی تقدیر صحّته - تنبیه الخثعمیّه علی تطبیق العامّ علی ما سألت عنه ، وهو - أعنی العامّ - وجوب قضاء کلّ دین ؛ إذ خفی علیها أنّ الحجّ ممّا یعدّ من الدیون التی یجب قضاؤها عن المیّت ، وهو أولی بالقضاء ؛ لأنّه دین الله (تعالی).

ولا شکّ فی أنّ تطبیق العامّ علی مصادیقه المعلومه لا یحتاج إلی تشریع جدید ، غیر تشریع نفس العامّ ؛ لأنّ الانطباق قهریّ. ولیس هو من نوع القیاس.

ولا ینقضی العجب ممّن یذهب إلی عدم وجوب قضاء الحجّ ، ولا الصوم ، کالحنفیّه (1) ، ویقول : «دین الناس أحقّ بالقضاء» ، ثمّ یستدلّ بهذا الحدیث علی حجّیّه القیاس!

ومنها : حدیث بیع الرطب بالتمر ، فإنّ رسول الله صلی الله علیه و آله سأل : «أینقص الرطب إذا یبس؟» فلمّا أجیب ب- «نعم» ، قال : «فلا ، إذن». (2)

والجواب أنّ هذا الحدیث - علی تقدیر صحّته - یشبه حدیث الخثعمیّه ؛ فإنّ المقصود منه التنبیه علی تطبیق العامّ علی أحد مصادیقه الخفیّه ، ولیس هو من القیاس فی شیء.

وکذلک یقال فی أکثر الأحادیث المرویّه فی الباب. (3)

علی أنّها بجملتها معارضه بأحادیث أخر ، یفهم منها النهی عن الأخذ بالرأی ، من دون الرجوع إلی الکتاب ، والسنّه. (4)

الدلیل من الإجماع

والإجماع هو أهمّ دلیل عندهم ، وعلیه معوّلهم فی هذه المسأله. والغرض منه إجماع الصحابه.

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 1032


1- راجع : تبیین الحقائق (للزیلعی) 1 : 334.
2- المستدرک علی الصحیحین 2 : 38 ؛ سنن البیهقی 5 : 294.
3- تعرّض لها ابن حزم فی ملخّص إبطال القیاس : 25 - 27.
4- إن شئت فراجع : الأصول من الکافی 1 : 54 - 58 ؛ بحار الأنوار 2 : 283 - 316 ؛ وسائل الشیعه 18 : 21 - 40 ، الباب 6 من أبواب صفات القاضی.

ویجب الاعتراف بأنّ بعض الصحابه استعملوا الاجتهاد بالرأی ، وأکثروا - بل حتی فیما خالف النصّ - تصرّفا فی الشریعه باجتهاداتهم. والإنصاف أنّ ذلک لا ینبغی أن ینکر من طریقتهم ، ولکن - کما سبق أن أوضحناه - لم تکن الاجتهادات واضحه المعالم عندهم ، من کونها علی نحو القیاس ، أو الاستحسان ، أو المصالح المرسله ، ولم یعرف عنهم علی أیّ أساس کانت اجتهاداتهم ، أکانت تأویلا للنصوص ، أو جهلا بها ، أو استهانه بها؟ ربما کان بعض هذا أو کلّه من بعضهم.

وفی الحقیقه إنّما تطوّر البحث عن الاجتهاد بالرأی فی تنویعه ، وخصائصه فی القرن الثانی والثالث - کما سبق بیانه (1) - فمیّزوا بین القیاس ، والاستحسان ، والمصالح المرسله.

ومن الاجتهادات قول عمر بن الخطّاب : «متعتان کانتا علی عهد رسول الله أنا محرّمهما ، ومعاقب علیهما» (2). ومنها : جمعه الناس لصلاه التراویح. (3) ومنها : إلغاؤه فی الأذان «حیّ علی خیر العمل» (4).

فهل کان ذلک من القیاس أو من الاستحسان المحض؟

لا ینبغی أن یشکّ أنّ مثل هذه الاجتهادات لیس من القیاس فی شیء. وکذلک کثیر من الاجتهادات عندهم.

وعلیه ، فابن حزم علی حقّ إذا کان یقصد إنکار أن یکون القیاس سابقا معروفا بحدوده فی اجتهادات الصحابه ، حینما قال فی کتابه «إبطال القیاس» : «ثمّ حدث القیاس فی القرن الثانی ، فقال به بعضهم ، وأنکره سائرهم وتبرّءوا منه». (5) ، وقال فی کتابه «الإحکام» : «إنّه بدعه حدث فی القرن الثانی ، ثمّ فشا ، وظهر فی القرن الثالث». (6) أمّا : إذا أراد إنکار أصل الاجتهادات بالرأی من بعض الصحابه - وهو لا یرید ذلک قطعا - فهو إنکار لأمر ضروریّ

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 1033


1- سبق بیانه فی الصفحه : 165 من هذا الجزء.
2- راجع الغدیر 6 : 209 - 213.
3- راجع المغنی (لابن قدامه) 1 : 798.
4- راجع شرح التجرید (للقوشجیّ) : 374.
5- ملخّص إبطال القیاس : 5.
6- الإحکام (لابن حزم) 7 : 177.

متواتر عنهم.

وقد ذکر الغزالیّ فی کتابه «المستصفی» (1) کثیرا من مواضع اجتهادات الصحابه برأیهم ، ولکن لم یستطع أن یثبت أنّها علی نحو القیاس ، إلاّ لأنّه لم یر وجها لتصحیحها إلاّ بالقیاس ، وتعلیل النصّ. ولیس هو منه إلاّ من باب حسن الظنّ ، لا أکثر. وأکثرها لا یصحّ تطبیقها علی القیاس.

وعلی کلّ حال ، فالشأن کلّ الشأن فی تحقّق إجماع الأمّه ، والصحابه علی الأخذ بالقیاس ، ونحن نمنعه أشدّ المنع.

أمّا أوّلا : فلما قلناه قریبا : إنّه لم یثبت أنّ اجتهاداتهم کانت من نوع القیاس ، بل فی بعضها ثبت عکس ذلک ، کاجتهادات عمر بن الخطّاب المتقدّمه ، ومثلها اجتهاد عثمان فی حرق المصاحف ، ونحو ذلک.

وأمّا ثانیا : فإنّ استعمال بعضهم للرأی - سواء کان مبنیّا علی القیاس أو علی غیره - لا یکشف عن موافقه الجمیع ، کما قال ابن حزم - فأنصف - : «أین وجدتم هذا الإجماع؟ وقد علمتم أنّ الصحابه ألوف لا تحفظ الفتیا عنهم فی أشخاص المسائل إلاّ عن مائه ونیّف وثلاثین نفسا : منهم : سبعه مکثرون ، وثلاثه عشر نفسا متوسّطون ، والباقون مقلّون جدّا ، تروی عنهم المسأله والمسألتان ، حاشا المسائل التی تیقّن إجماعهم علیها ، کالصلوات ، وصوم رمضان. (2) ، فأین الإجماع علی القول بالرأی؟». (3)

والغرض الذی نرمی إلیه أنّه لا ینکر ثبوت الاجتهاد بالرأی عند جمله من الصحابه کأبی بکر ، وعمر ، وعثمان ، وزید بن ثابت ، بل ربما من غیرهم. وإنّما الذی ینکر أن یکون ذلک بمجرّده محقّقا لإجماع الأمّه ، أو الصحابه. واتّفاق الثلاثه أو العشره بل العشرین لیس إجماعا مهما کانوا.

نعم ، أقصی ما یقال فی هذا الصدد : أنّ الباقین سکتوا ، وسکوتهم إقرار ، فیتحقّق الإجماع.

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 1034


1- المستصفی 2 : 293 - 299 و 304 - 305.
2- هذه لیست من المسائل الإجماعیّه ، بل هذه من ضروریات الدین ، وقد تقدّم أنّ الأخذ بها لیس أخذا بالإجماع. - منه قدس سره -.
3- ملخّص إبطال القیاس : 19.

ولکن یجاب عن ذلک بأنّ السکوت لا نسلّم أنّه یحقّق الإجماع ؛ لأنّه لا یدلّ علی الإقرار إلاّ من المعصوم بشروط الإقرار. والسرّ فی ذلک أنّ السکوت فی حدّ ذاته مجمل ، فیه عند غیر المعصوم أکثر من وجه واحد واحتمال ؛ إذ قد ینشأ من الخوف ، أو الجبن ، أو الخجل ، أو المداهنه ، أو عدم العنایه ببیان الحقّ ، أو الجهل بالحکم الشرعیّ ، أو وجهه ، أو عدم وصول نبأ الفتیا إلیهم ... إلی ما شاء الله من هذه الاحتمالات التی لا دافع لها بالنسبه إلی غیر المعصوم. وقد یجتمع فی شخص واحد أکثر من سبب واحد للسکوت عن الحقّ. ومن الاحتمالات أیضا أن یکون قد أنکر بعض الناس ، ولکن لم یصل نبأ الإنکار إلینا. ودواعی إخفاء الإنکار وخفائه کثیره لا تحدّ ولا تحصر.

وأمّا ثالثا : فإنّ سکوت الباقین غیر مسلّم ، ویکفی لإبطال الإجماع إنکار شخص واحد ، له شأن فی الفتیا ؛ إذ لا یتحقّق معه اتّفاق الجمیع ، فکیف إذا کان المنکرون أکثر من واحد ، وقد ثبت تخطئه القول بالرأی عن ابن عبّاس (1) ، وابن مسعود (2) ، وأضرابهما (3) ، بل روی ذلک حتی عن عمر بن الخطّاب : «إیّاکم وأصحاب الرأی ، فإنّهم أعداء السّنن ، أعیتهم الأحادیث أن یحفظوها ، فقالوا بالرأی ، فضلّوا ، وأضلّوا» (4). وإن کنت أظنّ أنّ هذه الروایه موضوعه علیه ؛ لثبوت أنّه فی مقدّمه أصحاب أهل الرأی ، مع أنّ أسلوب بیان الروایه بعید عن النسبه إلیه ، وإلی عصره.

وعلی کلّ حال ، فلا شیء أبلغ فی الإنکار من المجاهره بالخلاف ، والفتوی بالضدّ ، وهذا قد کان من جماعه ، کما قلنا ، بل زاد بعضهم ، کابن عبّاس ، وابن مسعود أن انتهی إلی ذکر المباهله ، والتخویف من الله (تعالی) ، وهل شیء أبلغ فی الإنکار من هذا؟ فأین الإجماع؟

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 1035


1- روی عن عبد الله بن عبّاس أنّه قال : «إنّ الله (تعالی) قال لنبیّه : (لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللهُ ،) ولم یقل : بما رأیت». المستصفی 2 : 248.
2- عن عبد الله بن مسعود : «یذهب قرّاؤکم ، وصلحاؤکم ، ویتّخذ الناس رؤساء جهّالا ، یقیسون الأمور برأیهم». العدّه 2 : 689 ؛ الذریعه إلی أصول الشریعه 2 : 736.
3- کأبی بکر ، وعبد الله بن عمر ، وزید بن أرقم ، وعائشه ، وغیرها. راجع المستصفی 2 : 247 ؛ ملخّص إبطال القیاس : 58.
4- المستصفی 2 : 247 ؛ ملخّص إبطال القیاس : 58.

ونحن یکفینا إنکار علیّ بن أبی طالب علیه السلام ، وهو المعصوم الذی یدور معه الحقّ کیفما دار ، کما فی الحدیث النبویّ المعروف. (1) وإنکاره معلوم من طریقته. وقد رووا عنه قوله علیه السلام : «لو کان الدین بالرأی لکان المسح علی باطن الخفّ أولی من ظاهره» (2). وهو یرید بذلک إبطال القول بجواز المسح علی الخفّ الذی لا مدرک له إلاّ القیاس ، أو الاستحسان.

الدلیل من العقل

لم یذکر أکثر الباحثین عن القیاس دلیلا عقلیّا علی حجیّته ، غیر أنّ جمله منهم (3) ذکر له وجوها أحسنها - فیما أحسب - ما سنذکره ، مع أنّه من أوهن الاستدلالات.

الدلیل : أنّا نعلم قطعا بأنّ الحوادث لا نهایه لها. ونعلم قطعا أنّه لم یرد النصّ فی جمیع الحوادث ؛ لتناهی النصوص ، ویستحیل أن یستوعب المتناهی ما لا یتناهی ؛ إذن ، فیعلم أنّه لا بدّ من مرجع لاستنباط الأحکام ، لتلافی النواقص من الحوادث ، ولیس هو إلاّ القیاس. (4)

والجواب : صحیح أنّ الحوادث الجزئیّه غیر متناهیه ، ولکن لا یجب فی کلّ حادثه جزئیّه أن یرد نصّ من الشارع بخصوصها ، بل یکفی أن تدخل فی أحد العمومات. والأمور العامّه محدوده متناهیه ، لا یمتنع ضبطها ، ولا یمتنع استیعاب النصوص لها. علی أنّ فیه مناقشات أخری ، لا حاجه بذکرها.

4. منصوص العلّه ، و قیاس الأولویّه
اشاره

ذهب بعض علمائنا - کالعلاّمه الحلیّ قدس سره (5) - إلی أنّه یستثنی من القیاس الباطل ما کان

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 1036


1- وهو قوله علیه السلام : «علیّ مع الحقّ والحقّ مع علی». إحقاق الحق 4 : 27.
2- هذا مفاد الحدیث ، وإلیک نصّه : «لو کان الدین بالرأی لکان أسفل الخفّ أولی بالمسح من أعلاه ...» سنن أبی داود 1 : 42 ؛ المحلّی 1 : 61.
3- کالدقاق علی ما فی اللمع فی أصول الفقه : 93.
4- هذا الدلیل ذکره الآمدیّ ثمّ أجاب عنه بوجوه. راجع الإحکام 4 : 37.
5- نسبه إلیه المحقّق البحرانیّ فی الحدائق الناضره 1 : 60 - 63. ولکن فی نسبته إلیه نظر ؛ لأنّه صرّح بأنّ ما کان منصوص العلّه ، وبالطریق الأولی وإن کانا حجّتین ، إلاّ أن حجیّتهما لیست من باب القیاس. راجع : مبادئ الوصول إلی علم الأصول : 217 - 218.

منصوص العلّه ، وقیاس الأولویّه ؛ فإنّ القیاس فیهما حجّه. وبعض قال : «لا ، إنّ الدلیل الدالّ علی حرمه الأخذ بالقیاس شامل للقسمین ، ولیس هناک ما یوجب استثناءهما». (1)

والصحیح أن یقال : إنّ منصوص العلّه وقیاس الأولویّه هما حجّتان ، ولکن لا استثناء من القیاس ؛ لأنّهما فی الحقیقه لیسا من نوع القیاس ، بل هما من نوع الظواهر ، فحجّیّتهما من باب حجّیّه الظهور. (2) وهذا ما یحتاج إلی البیان ، فنقول :

منصوص العلّه

أمّا منصوص العلّه : فإن فهم من النصّ علی العلّه أنّ العلّه عامّه علی وجه لا اختصاص لها بالمعلّل - الذی هو کالأصل فی القیاس - فلا شکّ فی أنّ الحکم یکون عامّا شاملا للفرع ، مثل ما لو قال : «حرم الخمر ؛ لأنّه مسکر» ، فیفهم منه حرمه النبیذ ؛ لأنّه مسکر أیضا. وأمّا : إذا لم یفهم منه ذلک فلا وجه لتعدیه الحکم إلی الفرع إلاّ بنوع من القیاس الباطل ، مثل ما لو قیل : «هذا العنب حلو ؛ لأنّ لونه أسود» ؛ فإنّه لا یفهم منه أنّ کلّ ما لونه أسود حلو ، بل العنب الأسود خاصّه حلو.

وفی الحقیقه أنّه بظهور النصّ فی کون العلّه عامّه ینقلب موضوع الحکم من کونه خاصّا بالمعلّل إلی کون موضوعه کلّ ما فیه العلّه ، فیکون الموضوع عامّا یشمل المعلّل (الأصل) وغیره ، ویکون المعلّل من قبیل المثال للقاعده العامّه ، لا أنّ موضوع الحکم هو خصوص المعلّل (الأصل) ونستنبط منه الحکم فی الفرع من جهه العلّه المشترکه ، حتی یکون المدرک مجرّد الحمل والقیاس ، کما فی الصوره الثانیه ، أی التی لم یفهم فیها عموم العلّه.

ولأجل هذا نقول : إنّ الأخذ بالحکم فی الفرع فی الصوره الأولی یکون من باب الأخذ

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 1037


1- الحدائق الناضره 1 : 65.
2- ولعلّه مراد العلاّمه من قوله : «بالنصّ ، لا بالقیاس».

بظاهر العموم ، ولیس هو من القیاس فی شیء ، لیکون القول بحجّیّه التعلیل استثناء من عمومات النهی عن القیاس. مثال ذلک قوله علیه السلام - فی صحیحه ابن بزیع - : «ماء البئر واسع لا یفسده شیء ... ؛ لأنّ له مادّه» ، (1) فإنّ المفهوم منه - أی الظاهر منه - أنّ کلّ ماء له مادّه واسع لا یفسده شیء ، وأمّا : ماء البئر فإنّما هو أحد مصادیق الموضوع العامّ للقاعده ، فیشمل الموضوع بعمومه کلاّ من ماء البئر ، وماء الحمّام ، وماء العیون ، وماء حنفیّه الإساله (2) ... وغیرها ، فالأخذ بهذا الحکم وتطبیقه علی هذه الأمور غیر ماء البئر لیس أخذا بالقیاس ، بل هو أخذ بظهور العموم ، والظهور حجّه.

هذا ، وفی عین الوقت لمّا کنّا لا نستظهر من هذه الروایه شمول العلّه (لأنّ له مادّه) لکلّ ما له مادّه وإن لم یکن ماء مطلقا ، فإنّ الحکم - وهو الاعتصام من التنجّس - لا نعدّیه إلی الماء المضاف الذی له مادّه إلاّ بالقیاس ، وهو لیس بحجّه.

ومن هنا یتّضح الفرق بین الأخذ بالعموم فی منصوص العلّه ، والأخذ بالقیاس ، فلا بدّ من التفرقه بینهما فی کلّ علّه منصوصه ، لئلاّ یقع الخلط بینهما. ومن أجل هذا الخلط بینهما یکثر العثار (3) فی تعرّف الموضوع للحکم.

وبهذا البیان والتفریق بین الصورتین یمکن التوفیق بین المتنازعین فی حجّیّه منصوص العلّه ، فمن یراه حجّه یراه فیما إذا کان له ظهور فی عموم العلّه ، ومن لا یری حجّیّته یراه فیما إذا کان الأخذ به أخذا به علی نهج القیاس.

والخلاصه أنّ المدار فی منصوص العلّه أن یکون له ظهور فی عموم الموضوع لغیر ما له الحکم - أی المعلّل الأصل - ؛ فإنّه عموم من جمله الظواهر التی هی حجّه. ولا بدّ حینئذ أن تکون حجّیّته علی مقدار ما له من الظهور فی العموم ، فإذا أردنا تعدیته إلی غیر ما یشمله ظهور العموم ، فإنّ التعدیه لا محاله تکون من نوع الحمل والقیاس الذی لا دلیل

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 1038


1- وسائل الشیعه 1 : 126 - 127 ، الباب 14 من أبواب الماء المطلق ، الحدیثان 6 و 7.
2- الحنفیّه : أنبوبه ذات لولب تزجّ فی ثقب من الحوض لاستفراغ الماء منه عند الحاجه. وبالفارسیّه : شیر آب انبار.
3- العثار : المهلکه ، السقوط.

علیه ، بل قام الدلیل علی بطلانه.

قیاس الأولویّه

أمّا قیاس الأولویّه : فهو نفسه الذی یسمّی «مفهوم الموافقه» الذی تقدّمت الإشاره إلیه (1) ، وقلنا هناک : إنّه یسمّی «فحوی الخطاب» ، کمثال الآیه الکریمه (فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍ) (2) الدالّه بالأولویّه علی النهی عن الشتم ، والضرب ، ونحوهما.

وتقدّم فی هذا الجزء (3) أنّ هذا من الظواهر ، فهو حجّه من أجل کونه ظاهرا من اللفظ ، لا من أجل کونه قیاسا ، (4) حتی یکون استثناء من عموم النهی عن القیاس ، وإن أشبه القیاس ، ولذلک سمّی ب- «قیاس الأولویّه» ، و «القیاس الجلیّ».

ومن هنا لا یفرض مفهوم الموافقه إلاّ حیث یکون للّفظ ظهور بتعدّی الحکم إلی ما هو أولی فی علّه الحکم ، کآیه التأفیف المتقدّمه.

ومنه : دلاله الإذن بسکنی الدار علی جواز التصرّف بمرافقها بطریق أولی ، ویقال لمثل هذا فی عرف الفقهاء : «إذن الفحوی».

ومنه : الآیه الکریمه (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ) (5) الدالّه بالأولویّه علی ثبوت الجزاء علی عمل الخیر الکثیر.

وبالجمله ، إنّما نأخذ بقیاس الأولویّه إذا کان یفهم ذلک من فحوی الخطاب ؛ إذ یکون للکلام ظهور بالفحوی فی ثبوت الحکم فیما هو أولی فی علّه الحکم ، فیکون حجّه من باب الظواهر. ومن أجل هذا عدّوه من المفاهیم ، وسمّوه «مفهوم الموافقه».

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 1039


1- تقدّمت فی الصفحه : 122.
2- الإسراء (17) الآیه : 122.
3- راجع الصفحه : 122.
4- وصرّح بذلک العلاّمه الحلّی فی : مبادئ الوصول : 217 ، حیث قال : «إلحاق المسکوت عنه بالمنطوق قد یکون جلیّا کتحریم الضرب المستفاد من تحریم التأفیف ، وذلک لیس من باب القیاس ... بل هو من باب المفهوم». والعجب من المصنّف قدس سره حیث عدّ العلاّمه ممّن یستثنیه من عموم النهی عن القیاس.
5- الزلزله (99) الآیه : 7.

أمّا : إذا لم یکن ذلک مفهوما من فحوی الخطاب ، فلا یسمّی ذلک مفهوما بالاصطلاح ، ولا یکفی مجرّد الأولویّه وحدها فی تعدیه الحکم ؛ إذ یکون من القیاس الباطل.

ویشهد لذلک ما ورد من النهی عن مثله فی صحیحه أبان بن تغلب عن أبی عبد الله الصادق علیه السلام ، قال أبان :

قلت له : ما تقول فی رجل قطع إصبعا من أصابع المرأه؟ کم فیها؟ قال : «عشر من الإبل». قلت : قطع اثنتین (1)؟ قال : «عشرون». قلت : قطع ثلاثا؟ قال : «ثلاثون». قلت : قطع أربعا؟ قال : «عشرون».

قلت : سبحان الله! یقطع ثلاثا فیکون علیه ثلاثون ، ویقطع أربعا فیکون علیه عشرون!؟ إنّ هذا کان یبلغنا ونحن بالعراق ، فنبرأ ممّن قاله ، ونقول : الذی جاء به شیطان.

فقال : «مهلا یا أبان! هذا حکم رسول الله صلی الله علیه و آله : إنّ المرأه تعاقل (2) الرجل إلی ثلث الدیه ، فإذا بلغت الثلث ، رجعت إلی النصف. یا أبان! إنّک أخذتنی بالقیاس ، والسنّه إذا قیست محق الدین». (3)

فهنا فی هذا المثال لم یکن فی المسأله خطاب یفهم منه فی الفحوی من جهه الأولویّه تعدیه الحکم إلی غیر ما تضمّنه الخطاب ، حتی یکون من باب مفهوم الموافقه. وإنّما الذی وقع من أبان قیاس مجرّد لم یکن مستنده فیه إلاّ جهه الأولویّه ؛ إذ تصوّر - بمقتضی القاعده العقلیّه الحسابیّه - أنّ الدیه تتضاعف بالنسبه بتضاعف قطع الأصابع ، فإذا کان فی قطع الثلاث ثلاثون من الإبل فلا بدّ أن یکون فی قطع الأربع أربعون ؛ لأنّ قطع الأربع قطع للثلاثه وزیاده. ولکن أبان کان لا یدری أنّ المرأه دیتها نصف دیه الرجل شرعا فیما یبلغ ثلث الدیه فما زاد ، وهی مائه من الإبل.

والخلاصه : أنّا نقول ببطلان قیاس الأولویّه إذا کان الأخذ به لمجرّد الأولویّه ، أمّا إذا کان مفهوما من التخاطب بالفحوی من جهه الأولویّه فهو حجّه من باب الظواهر ، فلا یکون

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 1040


1- فی النسخه المطبوعه (اثنین). - منه قدس سره -.
2- تعاقل : توازن. وفی النسخه المطبوعه (تقابل) ، وأحسبه من تصحیح الناشر اشتباها. - منه قدس سره -.
3- الکافی 7 : 299 - 300 ؛ بحار الأنوار 104 : 405.

قیاسا مستثنی من القیاس الباطل.

تنبیه : الاستحسان و المصالح المرسله و سدّ الذرائع

بقی من الأدلّه المعتبره عند جمله من علماء السنّه «الاستحسان» ، (1) و «المصالح المرسله» (2) ، و «سدّ الذرائع». (3)

وهی - إن لم ترجع إلی ظواهر الأدلّه السمعیّه ، أو الملازمات العقلیّه - لا دلیل علی حجّیّتها ، بل هی أظهر أفراد الظنّ المنهیّ عنه. وهی دون القیاس من ناحیه الاعتبار.

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 1041


1- وقد ذکر فی تعریفه وجوه : منها : أنّ الاستحسان هو العدول عن قیاس إلی قیاس أقوی. ومنها : أنّ الاستحسان هو العدول عن حکم الدلیل إلی العاده لمصلحه الناس. راجع الإحکام (للآمدی) 4 : 211 - 213 ، ومصادر التشریع : 58. والاستحسان من الأدلّه المعتبره عند الحنفیّه ، والحنابله علی ما فی منتهی الوصول والأمل : 207 ، وإرشاد الفحول : 240 ، وأصول الفقه (للخضری بک) : 333 ، والإحکام (للآمدی) 4 : 209 ، واللمع : 121.
2- واختلفوا فی حقیقتها : فقال بعض : «هی أن یوجد معنی یشعر بالحکم مناسب عقلا ، ولا یوجد أصل متّفق علیه». وقال بعض آخر : «هی ما لا یستند إلی أصل کلّی ولا جزئیّ». والقول باعتبارها منسوب إلی المالک ، والشافعی ، کما فی إرشاد الفحول : 242. وقال ابن الحاجب فی منتهی الوصول والأمل : 208 : «وقد عزی إلی مالک خلافه - أی عدم امتناع التمسّک بها - ، وهو بعید». وإن أردت الاطّلاع عن تفصیل حقیقه المصالح المرسله ، ومن قال باعتبارها فراجع نهایه السئول 4 : 97 - 105 و 385 - 395 ؛ سلّم الوصول : 309 ؛ مصادر التشریع الإسلامی : 73.
3- الذریعه ، فی اللغه ، الوسیله التی یتوصّل بها إلی الشیء. وأمّا فی الاصطلاح فقد یقال : «التوسّل بما هو مصلحه إلی مفسده». وقد یقال : «ما یتوصّل به إلی شیء ممنوع مشتمل علی مفسده». راجع الموافقات 4 : 199 ، والمدخل للفقه الإسلامی : 266. والحاصل أنّ المراد من «سدّ الذرائع» المنع من الوسیله التی یتوصّل بها إلی مفسده. وذهب إلی اعتباره ابن القیم فی أعلام الموقعین 3 : 147 - 148. بل نسب ذلک إلی مالک ، وأحمد ، وابن تیمیّه ، کما فی المدخل للفقه المقارن : 270.

ولو أردنا إخراجها من عمومات حرمه العمل بالظنّ لا یبقی عندنا ما یصلح لانطباق هذه العمومات علیه ممّا یستحقّ الذکر ، فیبقی النهی عن الظنّ بلا موضوع ، ومن البدیهیّ عدم جواز تخصیص الأکثر ؛ علی أنّه قد أوضحنا - فیما سبق فی الدلیل العقلیّ (1) - أنّ الأحکام وملاکاتها لا یستقلّ العقل بإدراکها ابتداء ، - أی لیس من الممکن للعقول أن تنالها ابتداء من دون السماع من مبلّغ الأحکام ، إلاّ بالملازمه العقلیّه -. وشأنها فی ذلک شأن جمیع المجعولات ، کاللغات ، والإشارات ، والعلامات ، ونحوها ؛ فإنّه لا معنی للقول بأنّها تعلم من طریق عقلیّ مجرّد ، سواء کان من طریق بدیهیّ ، أم نظریّ.

ولو صحّ للعقل هذا الأمر لما کان هناک حاجه لبعثه الرسل ، ونصب الأئمّه ؛ إذ یکون - حینئذ - کلّ ذی عقل متمکّنا بنفسه من معرفه أحکام الله (تعالی) ، ویصبح کلّ مجتهد نبیّا ، أو إماما. ومن هنا تعرف السرّ فی إصرار أصحاب الرأی علی قولهم بأنّ کلّ مجتهد مصیب ، وقد اعترف الإمام الغزالیّ بأنّه لا یمکن إثبات حجّیّه القیاس إلاّ بتصویب کلّ مجتهد ، وزاد علی ذلک قوله ب- «أنّ المجتهد وإن خالف النصّ فهو مصیب ، وأنّ الخطأ غیر ممکن فی حقّه». (2)

ومن أجل ما ذکرناه من عدم إمکان إثبات حجّیّه مثل هذه الأدلّه رأینا الاکتفاء بذلک عن شرح هذه الأدلّه ، ومرادهم منها ، ومناقشه أدلّتهم. ونحیل الطلاّب علی محاضرات «مدخل الفقه المقارن» (3) التی ألقاها أستاذ المادّه فی کلّیّه الفقه ، الأخ السید محمّد تقیّ الحکیم ؛ فإنّ فیها الکفایه.

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 1042


1- راجع الصفحه : 478 - 480.
2- المستصفی 2 : 239.
3- المدخل للفقه المقارن «الأصول العامّه للفقه المقارن» : 303 - 404.
تمرینات «20»

التمرین الأوّل :

1. اذکر الأقوال فی اعتبار القیاس. واذکر تطوّره التأریخیّ؟

2. ما هو تعریف القیاس؟

3. ما هی أرکان القیاس؟

4. هل القیاس یوجب العلم؟

5. ما الجواب عن الاستدلال ببرهان السبر والتقسیم علی أنّ القیاس یوجب العلم بالحکم؟

6. بیّن تقریب الاستدلال بقوله (تعالی) : (فاعتبروا یا أولی الأبصار) علی حجّیّه القیاس الظنّی. واذکر ما یرد علیه.

7. بیّن تقریب الاستدلال بقوله (تعالی) : (قال من یحیی العظام ...) علی اعتبار الظنّ الحاصل من القیاس. واذکر ما فیه.

8. ما الجواب عن الاستدلال بالحدیث المأثور عن معاذ علی حجّیّه القیاس؟

9. هل حدیث الخثعمیّه یدّل علی حجّیّه القیاس؟

10. ما الجواب عن الاستدلال بحدیث بیع الرطب بالتمر علی حجّیّه القیاس؟

11. ما الجواب عن استدلال القائلین بحجّیّه القیاس بالإجماع؟

12. اذکر الدلیل العقلی الذی قد یقام علی اعتبار القیاس. واذکر الجواب عنه.

13. ما هو تعریف منصوص العلّه؟ وهل هو حجّه من باب القیاس؟

14. ما هو تعریف قیاس الأولویّه؟ وهل هو حجّه من باب القیاس؟

15. هل یدلّ دلیل علی حجّیّه الاستحسان ، وسدّ الذرائع ، والمصالح المرسله؟

التمرین الثانی :

1. ما هو تعریف القیاس عند ابن الحاجب ، وابن الهمام؟

2. اذکر تعریفین آخرین للقیاس ، غیر ما ذکر فی المتن.

3. بیّن تقریب الاستدلال بقوله (تعالی) : (فجزاء مثل ما قتل من النعم) علی حجّیّه القیاس ، واذکر الجواب عنه.

4. بیّن تقریب الاستدلال بقوله (تعالی) : (یأمر بالعدل والاحسان) علی حجّیّه القیاس. واذکر الجواب عنه.

5. اذکر آیتین - غیر ما فی المتن - من الآیات التی یستدلّ بها علی حجیّه القیاس. واذکر الجواب عنهما.

6. هل تصحّ نسبه القول باستثناء منصوص العلّه ، وقیاس الأولویّه من القیاس الباطل إلی العلاّمه الحلّی؟

7. ما معنی الاستحسان؟ ومن یذهب إلی اعتباره؟

8. ما هو تعریف سدّ الذرائع؟ وما القائل بحجّیّته؟

9. ما هو تعریف المصالح المرسله؟ ومن یذهب إلی اعتبارها؟

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 1043

الباب التاسع : التعادل و التراجیح
تمهید

عنون الأصولیّون من القدیم هذه المسأله بعنوانها المذکور. (1)

ومرادهم من کلمه «التعادل» تکافؤ الدلیلین المتعارضین فی کلّ شیء یقتضی ترجیح أحدهما علی الآخر.

ومرادهم من کلمه «التراجیح» : جمع «ترجیح» علی خلاف القیاس فی جمع المصدر ؛ إذ جمعه ترجیحات. والمقصود منه المصدر بمعنی الفاعل ، أی المرجّح.

وإنّما جاءوا به علی صیغه الجمع ، دون «التعادل» (2) ؛ لأنّ المرجّحات بین الدلیلین المتعارضین متعدّده ، والتعادل لا یکون إلاّ فی فرض واحد ، وهو فرض فقدان کلّ المرجّحات. (3)

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 1044


1- عنونها به بعض الأصولیّین ، کالشیخ الأنصاریّ علی ما فی بعض نسخ فرائد الأصول ، والعلاّمه الآشتیانیّ فی بحر الفوائد 4 : 2 ، والأسنویّ فی نهایه السئول 4 : 432. وعنونها العلاّمه الحلّی بعنوان «الترجیح فی الأخبار» ، والمحقّق الحلّی بعنوان «التراجیح بین الأخبار». مبادئ الوصول : 229 ؛ معارج الأصول : 154.
2- وجاء بهما فی الفصول علی صیغه الجمع ، فقال : «التعادیل والتراجیح» ، الفصول الغرویّه : 436. بل جاء بهما کثیر منهم علی صیغه المفرد ، فقالوا : «التعادل والترجیح». معالم الدین : 266 ؛ نهایه الأفکار 4 : 124 ؛ فوائد الأصول 4 : 699 ؛ إرشاد الفحول : 273.
3- ولا یخفی ما فیه - بعد ما مرّ فی التعلیقه السابقه - من وجهین : الأوّل : یمکن أن یقال : إنّ التعادل هو تساوی الأدلّه فی کلّ ما یوجب ترجیح أحدها علی الآخر ، وجودا وعدما ، والترجیح : هو اشتمال أحدها علی ما یوجب ترجیحه من دون الآخر. وعلی هذا ، فالتعادل قد یکون فی فرض فقدان کلّ المرجّحات ، وقد یکون فی فرض وجود مرجّح واحد فی الجمیع ، وقد یکون فی فرض وجود مرجّح فی أحدها ، ووجود مرجّح آخر مساو له فی الآخر. ولعلّه عدل صاحب الفصول عن ذلک العنوان إلی العنوان المذکور آنفا. الثانی : ویمکن أن یقال : التعادل هو عدم وجود المزیّه لأحد الأدلّه ، والترجیح هو وجود المزیّه فی أحدها. وعلی هذا ، فکما أنّ التعادل لا یکون إلاّ فی فرض واحد - وهو فرض فقدان المزیّه - کذلک الترجیح لا یکون إلاّ فی فرض واحد - وهو فرض وجودها - ، ولعلّه لذلک عدل بعض آخر عن ذلک العنوان إلی عنوان «التعادل والترجیح».

والغرض من هذا البحث بیان أحکام التعادل بین الدلیلین المتعارضین ، وبیان أحکام المرجّحات لأحدهما علی الآخر.

ومن هنا نعرف أنّ الأنسب أن تعنون المسأله بعنوان «التعارض بین الأدلّه» (1) ؛ لأنّ التعادل والترجیح بین الأدلّه إنّما یفرض فی مورد التعارض بینهما ، غیر أنّه لمّا کان همّ الأصولیّین فی البحث وغایتهم منه معرفه کیفیّه العمل بالأدلّه المتعارضه عند تعادلها ، وترجیحها ، عنونوها بما ذکرناه.

وهذه المسأله - کما ذکرناه سابقا (2) - ألیق شیء بها مباحث الحجّه ؛ لأنّ نتیجتها تحصیل الحجّه علی الحکم الشرعیّ عند التعارض بین الأدلّه.

وقبل الشروع فی بیان أحکام التعارض ینبغی فی المقدّمه بیان أمور یحتاج إلیها ، مثل حقیقه التعارض ، وشروطه ، وقیاسه بالتزاحم ؛ والحکومه والورود ، ومثل القواعد العامّه فی الباب ، فنقول :

[المقدّمه]
1. حقیقه التعارض

التعارض : مصدر من باب «التفاعل» الذی یقتضی فاعلین ، ولا یقع إلاّ من جانبین ، فیقال : تعارض الدلیلان. ولا تقول : «تعارض الدلیل» وتسکت (3). وعلیه ، فلا بدّ من فرض

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 1045


1- کما عنونها بهذا العنوان المحقّق الخراسانیّ فی : الکفایه : 495.
2- راجع الصفحه : 368.
3- أی بدون أن تعطف علی «الدلیل» أمرا آخر.

دلیلین ، کلّ منهما یعارض الآخر.

ومعنی المعارضه أنّ کلاّ منهما - إذا تمّت مقوّمات حجّیّته - یبطل الآخر ، ویکذّبه. والتکاذب ، إمّا أن یکون فی جمیع مدلولاتهما ، ونواحی الدلاله فیهما ، وإمّا فی بعض النواحی علی وجه لا یصحّ فرض بقاء حجّیّه کلّ منهما مع فرض بقاء حجّیّه الآخر ، ولا یصحّ العمل بهما معا.

فمرجع التعارض فی الحقیقه إلی التکاذب بین الدلیلین فی ناحیه ما ، أی إنّ کلاّ منهما یکذّب الآخر ، ولا یجتمعان علی الصدق.

هذا هو المعنی الاصطلاحی للتعارض. وهو مأخوذ من «عارضه» ، أی جانبه وعدل عنه. (1)

2. شروط التعارض

ولا یتحقّق هذا المعنی من التعارض إلاّ بشروط سبعه هی مقوّمات التعارض ، نذکرها لتتّضح حقیقه التعارض ، ومواقعه :

1. ألاّ یکون أحد الدلیلین ، أو کلّ منهما قطعیّا ؛ لأنّه لو کان أحدهما قطعیّا فإنّه یعلم منه کذب الآخر ، والمعلوم کذبه لا یعارض غیره. وأمّا : القطع بالمتنافیین ففی نفسه أمر مستحیل لا یقع.

2. ألاّ یکون الظنّ الفعلیّ معتبرا فی حجّیّتهما معا ؛ لاستحاله حصول الظنّ الفعلیّ بالمتکاذبین ، کاستحاله القطع بهما. نعم ، یجوز أن یعتبر فی أحدهما المعیّن الظنّ الفعلیّ ، دون الآخر.

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 1046


1- قال الشیخ الأنصاریّ : «وهو لغه : من العرض بمعنی الإظهار ، وغلّب فی الاصطلاح علی تنافی الدلیلین ، وتمانعهما باعتبار مدلولهما» ، فرائد الأصول 2 : 750. وقال الشوکانی : «التعارض : فهو تفاعل من العرض - بضمّ العین ، - وهو الناحیه والجهه ، کأنّ الکلام المتعارض یقف بعضه فی عرض بعض - أی ناحیته وجهته - ، فیمنعه من النفوذ إلی حیث وجه». إرشاد الفحول : 273.

3. أن یتنافی مدلولاهما - ولو عرضا وفی بعض النواحی - لیحصل التکاذب بینهما ، سواء کان التنافی فی مدلولهما المطابقیّ ، أو التضمّنیّ ، أو الالتزامیّ.

والجامع فی ذلک أن یؤدّیا إلی ما لا یمکن تشریعه ، ویمتنع جعله فی نفس الأمر ، ولو کان هذا الامتناع لأمر خارج عن نفس مدلولهما ، کما فی تعارض دلیل وجوب صلاه الجمعه مع دلیل وجوب صلاه الظهر یوم الجمعه ؛ فإنّ الدلیلین فی نفسهما لا تکاذب بینهما ؛ إذ لا یمتنع اجتماع وجوب صلاتین فی وقت واحد ، ولکن لمّا علم من دلیل خارج أنّه لا تجب إلاّ صلاه واحده فی الوقت الواحد فإنّهما یتکاذبان حینئذ بضمیمه هذا الدلیل الثالث الخارج عنهما.

وعلی هذا ، فیمکن تحدید الضابط للتعارض بأن یقال : «الضابط فی التعارض : امتناع اجتماع مدلولیهما فی الوعاء المناسب لهما ، إمّا من ناحیه تکوینیّه ، أو من ناحیه تشریعیّه».

أو یقال بعباره جامعه : «الضابط فی التعارض ، تکاذب الدلیلین علی وجه یمتنع اجتماع صدق أحدهما مع صدق الآخر».

ومن هنا یعلم أنّ التعارض لیس وصفا للمدلولین - کما قیل - (1) ، بل المدلولان یوصفان بأنّهما متنافیان ، لا متعارضان. وإنّما التعارض وصف للدلیلین بما هما دلیلان علی أمرین متنافیین لا یجتمعان ؛ لأنّ امتناع صدق الدلیلین معا ، وتکاذبهما إنّما ینشأ من تنافی المدلولین ؛ ولأجل هذا قال صاحب الکفایه : «التعارض هو تنافی الدلیلین أو الأدلّه بحسب الدلاله ومقام الإثبات». (2) فحصر التعارض فی مقام الإثبات ، ومرحله الدلاله.

4. أن یکون کلّ من الدلیلین واجدا لشرائط الحجّیّه ، بمعنی أنّ کلاّ منهما - لو خلّی ونفسه ، ولم یحصل ما یعارضه - لکان حجّه یجب العمل بموجبه ، وإن کان أحدهما - لا علی التعیین - بمجرّد التعارض یسقط عن الحجّیّه بالفعل.

والسرّ فی ذلک واضح ؛ فإنّه لو کان أحدهما غیر واجد لشرائط الحجّیّه فی نفسه

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 1047


1- والقائل الشیخ الأنصاریّ ، تبعا للسید عمید الدین فی منیه اللبیب والمحقّق القمّی فی القوانین. فرائد الأصول 2 : 750 ؛ منیه اللبیب (مخطوط) : 169 ؛ قوانین الأصول 2 : 267.
2- کفایه الأصول : 496.

لا یصلح أن یکون مکذّبا لما هو حجّه ، وإن کان منافیا له فی مدلوله فلا یکون معارضا له ، لما قلنا من أنّ التعارض وصف للدالّین بما هما دالاّن فی مقام الإثبات ، وإذ لا إثبات فیما هو غیر حجّه فلا یکذّب ما فیه الإثبات ؛ إذن ، لا تعارض بین الحجّه واللاحجّه ، کما لا تعارض بین اللاحجّتین.

ومن هنا یتّضح أنّه لو کان هناک خبر - مثلا - غیر واجد لشرائط الحجّیّه ، واشتبه بما هو واجد لها ، فإنّ الخبرین لا یدخلان فی باب التعارض ، فلا تجری علیهما أحکامه وقواعده ، وإن کان من جهه العلم بکذب أحدهما حالهما حال المتعارضین. نعم ، فی مثل هذین الخبرین تجری قواعد العلم الإجمالیّ.

5. ألاّ یکون الدلیلان متزاحمین ؛ فإنّ للتعارض قواعد غیر قواعد التزاحم علی ما یأتی ، (1) وإن کان المتعارضان یشترکان مع المتزاحمین فی جهه واحده ، وهی امتناع اجتماع الحکمین فی التحقّق فی موردهما ، ولکنّ الفرق فی جهه الامتناع ، فإنّه فی التعارض من جهه التشریع ، فیتکاذب الدلیلان ، وفی التزاحم من جهه الامتثال ، فلا یتکاذبان. ولا بدّ من إفراد بحث مستقلّ فی بیان الفرق ، کما سیأتی. (2)

6. ألاّ یکون أحد الدلیلین حاکما علی الآخر.

7. ألاّ یکون أحدهما واردا علی الآخر.

وسیأتی أنّ الحکومه والورود یرفعان التعارض والتکاذب بین الدلیلین. (3) ولا بدّ من إفراد بحث عنهما أیضا ، فإنّه أمر أساسیّ فی تحقیق التعارض وفهمه.

3. الفرق بین التعارض و التزاحم

تقدّم (4) بیان الحقّ الذی ینبغی أن یعوّل علیه فی سرّ التفرقه بین بابی التعارض والتزاحم ، ثمّ بینهما ، وبین باب اجتماع الأمر والنهی.

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 1048


1- یأتی فی المبحث الآتی.
2- یأتی فی المبحث الآتی.
3- یأتی فی الصفحه : 553 وما بعدها.
4- تقدّم فی المقصد الثانی : 327 - 332.

وخلاصته أنّ التعارض - فی خصوص مورد العامّین من وجه - إنّما یحصل حیث تکون لکلّ منهما دلاله التزامیّه علی نفی حکم الآخر فی مورد الاجتماع بینهما ، فیتکاذبان من هذه الجهه. وأمّا : إذا لم یکن للعامّین من وجه مثل هذه الدلاله الالتزامیّه فلا تعارض بینهما ، إذ لا تکاذب بینهما فی مقام الجعل والتشریع.

وحینئذ - أی حینما یفقدان تلک الدلاله الالتزامیّه - لو امتنع علی المکلّف أن یجمع بینهما فی الامتثال لأیّ سبب من الأسباب ، فإنّ الأمر فی مقام الامتثال یدور بینهما ، بأن یمتثل إمّا هذا أو ذاک. وهنا یقع التزاحم بین الحکمین ، وطبعا إنّما یفرض ذلک فیما إذا کان الحکمان إلزامیّین.

ومن أجل هذا قلنا - فی الشرط الخامس من شروط التعارض - : «إنّ امتناع اجتماع الحکمین فی التحقّق إذا کان فی مقام التشریع دخل الدلیلان فی باب التعارض ؛ لأنّهما حینئذ یتکاذبان. أمّا إذا کان الامتناع فی مقام الامتثال دخلا فی باب التزاحم ؛ إذ لا تکاذب حینئذ بین الدلیلین».

وهذا هو الفرق الحقیقیّ بین باب التعارض وباب التزاحم فی أیّ مورد یفرض ؛ وینبغی ألاّ یغیب عن بال الطالب أنّه حینما ذکرنا العامّین من وجه فقط فی مقام التفرقه بین البابین - کما تقدّم فی الجزء الثانی (1) - لم نذکره لأجل اختصاص البابین بالعامّین من وجه ، بل لأنّ العامّین من وجه موضع شبهه عدم التفرقه بین البابین ثمّ بینهما وبین باب اجتماع الأمر والنهی. وقد سبق تفصیل ذلک هناک ، فراجع.

وعلیه ، فالضابط فی التفرقه بین البابین - کما أشرنا إلیه أکثر من مرّه - هو أنّ الدلیلین یکونان متعارضین إذا تکاذبا فی مقام التشریع ، ویکونان متزاحمین إذا امتنع الجمع بینهما فی مقام الامتثال مع عدم التکاذب فی مقام التشریع.

وفی تعارض الأدلّه قواعد للترجیح ستأتی ، وقد عقد هذا الباب لأجلها ، وینحصر الترجیح فیها بقوّه السند أو الدلاله.

وأمّا : التزاحم فله قواعد أخری تتّصل بالحکم نفسه ، ولا ترتبط بالسند أو الدلاله.

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 1049


1- راجع المقصد الثانی : 327 - 332.

ولا ینبغی أن یخلو کتابنا من الإشاره إلیها. وهذه خیر مناسبه لذکرها ، فنقول :

4. تعادل و تراجیح المتزاحمین

لا شکّ فی أنّه إذا تعادل المتزاحمان فی جمیع جهات الترجیح الآتیه فإنّ الحکم فیهما هو التخییر. وهذا أمر محلّ اتّفاق وإن وقع الخلاف فی تعادل المتعارضین أنّه یقتضی التساقط ، أو التخییر علی ما سیأتی. (1)

وفی الحقیقه أنّ هذا التخییر إنّما یحکم به العقل ، والمراد به العقل العملیّ.

بیان ذلک أنّه بعد فرض عدم إمکان الجمع فی الامتثال بین الحکمین المتزاحمین ، وعدم جواز ترکهما معا ، ولا مرجّح لأحدهما علی الآخر ، حسب الفرض ، ویستحیل الترجیح بلا مرجّح ، فلا مناص من أن یترک الأمر إلی اختیار المکلّف نفسه ؛ إذ یستحیل بقاء التکلیف الفعلیّ فی کلّ منهما ، ولا موجب لسقوط التکلیف فیهما معا. وهذا الحکم العقلیّ ممّا تطابقت علیه آراء العقلاء.

ومن هذا الحکم العقلیّ یستکشف حکم الشرع علی طبق هذا الحکم العقلیّ ، کسائر الأحکام العقلیّه القطعیّه ؛ لأنّ هذا من باب المستقلاّت العقلیّه التی تبتنی علی الملازمات العقلیّه المحضه.

مثاله ، إذا دار الأمر بین إنقاذ غریقین متساویین من جمیع الجهات ، لا ترجیح لأحدهما علی الآخر شرعا من جهه وجوب الإنقاذ ، فإنّه لا مناص للمکلّف من أن یفعل أحدهما (2) ویترک الآخر ، فهو علی التخییر عقلا بینهما ، المستکشف منه رضی الشارع بذلک وموافقته علی التخییر.

إذا عرفت ذلک ، فیکون من المهمّ جدّا أن نعرف ما هی المرجّحات فی باب التزاحم؟ ومن الواضح أنّه لا بدّ أن تنتهی کلّها إلی أهمّیّه أحد الحکمین عند الشارع ، فالأهمّ عنده هو الأرجح فی التقدیم. ولمّا کانت الأهمیّه تختلف جهتها ومنشؤها فلا بدّ من بیان تلک

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 1050


1- یأتی فی المبحث السادس : 557.
2- أی أحد الإنقاذین.

الجهات ، وهی تستکشف بأمور نذکرها علی الاختصار : (1)

1. أن یکون أحد الواجبین لا بدل له ، مع کون الواجب الآخر المزاحم له ذا بدل ، سواء کان البدل اختیاریّا ، کخصال الکفّاره ، أو اضطراریّا ، کالتیمّم بالنسبه إلی الوضوء ، وکالجلوس بالنسبه إلی القیام فی الصلاه.

ولا شکّ فی أنّ ما لا بدل له أهمّ ممّا له البدل قطعا عند المزاحمه ، وإن کان البدل اضطراریّا ؛ لأنّ الشارع قد رخّص فی ترک ذی البدل إلی بدله الاضطراریّ عند الضروره ، ولم یرخّص فی ترک ما لا بدل له ، ولا شکّ فی أنّ تقدیم ما لا بدل له جمع بین التکلیفین فی الامتثال ، دون صوره تقدیم ذی البدل ، فإنّ فیه تفویتا للأوّل بلا تدارک.

2. أن یکون أحد الواجبین مضیّقا ، أو فوریّا ، مع کون الواجب الآخر المزاحم له موسّعا ؛ فإنّ المضیّق ، أو الفوریّ أهمّ من الموسّع قطعا ، کدوران الأمر بین إزاله النجاسه عن المسجد وإقامه الصّلاه فی سعه وقتها.

وهذا الثانی ینسق علی الأوّل ؛ لأنّ الموسّع له بدل طولیّ اختیاریّ ، دون المضیّق والفوریّ ، فتقدیم المضیّق أو الفوریّ جمع بین التکلیفین فی الامتثال ، دون تقدیم الموسّع ، فإنّ فیه تفویتا للتکلیف بالمضیّق أو الفوریّ بلا تدارک.

ومثله ما لو دار الأمر بین المضیّق والفوریّ ، کدوران الأمر بین الصلاه فی آخر وقتها وإزاله النجاسه عن المسجد ، فإنّ الصلاه مقدّمه ؛ إذ لا تدارک لها.

3. أن یکون أحد الواجبین صاحب الوقت المختصّ دون الآخر ؛ وکان کلّ منهما مضیّقا ، کما لو دار الأمر بین أداء الصلاه الیومیّه فی آخر وقتها وبین صلاه الآیات فی ضیق وقتها ؛ لأنّ الوقت لمّا کان مختصّا بالیومیّه فهی أولی به عند مزاحمتها بما لا اختصاص له فی أصل تشریعه بالوقت المعیّن ، وإنّما اتّفق حصول سببه فی ذلک الوقت ، وتضیّق وقت أدائه. ومسأله تقدیم الیومیّه علی صلاه الآیات إذا تضیّق وقتهما معا أمر إجماعیّ متّفق علیه ، ولا منشأ له إلاّ أهمّیّه ذات الوقت المختصّ ، المفهومه من بعض الروایات. (2)

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 1051


1- وإن أردت الاطّلاع علی تفصیلها ، فراجع فوائد الأصول 1 : 322 - 330 و 4 : 709.
2- راجع الوسائل 3 : 91 و 114 و 134 ، الباب 4 و 10 و 17 من أبواب المواقیت.

4. أن یکون أحد الواجبین وجوبه مشروطا بالقدره الشرعیّه دون الآخر. والمراد من القدره الشرعیّه هی القدره المأخوذه فی لسان الدلیل شرطا للوجوب ، کالحجّ المشروط وجوبه بالاستطاعه ، ونحوه.

ومع فرض المزاحمه بینه وبین واجب آخر وجوبه غیر مشروط بالقدره ، لا یحصل العلم بتحقّق ما هو شرط فی الوجوب ؛ لاحتمال أنّ مزاحمته للواجب الآخر تکون سالبه للقدره المعتبره فی الوجوب ، ومع عدم الیقین بحصول شروط الوجوب لا یحصل الیقین بأصل التکلیف ، فلا یزاحم ما کان وجوبه منجّزا معلوما.

ولو قال قائل : إنّ کلّ واجب مشروط وجوبه بالقدره عقلا ؛ إذن فالواجب الآخر أیضا مشروط بالقدره ؛ فأیّ فرق بینهما؟

فالجواب : نحن نسلّم باشتراط کلّ واجب بالقدره عقلا ، لکنّه لمّا لم تؤخذ القدره فی الواجب الآخر فی لسان الدلیل ، فهو من ناحیه الدلاله اللفظیّه مطلق ، وإنّما العقل هو الذی یحکم بلزوم القدره. ویکفی فی حصول شرط القدره العقلیّه نفس تمکّن المکلّف من فعله ، ولو مع فرض المزاحمه ؛ إذ لا شکّ فی أنّ المکلّف فی فرض المزاحمه قادر ومتمکّن من فعل هذا الواجب المفروض ، وذلک بترک الواجب المزاحم له المشروط بالقدره الشرعیّه.

والخلاصه أنّ الواجب الآخر وجوبه منجّز فعلیّ ؛ لحصول شرطه ، وهو القدره العقلیّه ، بخلاف مزاحمه المشروط ؛ لما ذکرنا من احتمال أنّ ما أخذ فی الدلیل قدره خاصّه لا تشمل هذه القدره الحاصله عند المزاحمه ، فلا یحرز تنجّزه ، ولا تعلم فعلیّته.

وعلیه ، فیرتفع التزاحم بین الوجوبین من رأس ، ویخلو الجوّ للواجب المطلق وإن کان مشروطا بالقدره العقلیّه.

5. أن یکون أحد الواجبین مقدّما بحسب زمان امتثاله علی الآخر ، کما لو دار الأمر بین القیام للرکعه المتقدّمه ، وبین القیام لرکعه بعدها ، فی فرض کون المکلّف عاجزا عن القیام للرکعتین معا ؛ متمکّنا من إحداهما فقط ، فإنّه - فی هذا الفرض - یکون المتقدّم مستقرّ الوجوب فی محلّه ؛ لحصول القدره الفعلیّه بالنسبه إلیه. فإذا فعله انتفت القدره الفعلیّه بالنسبه إلی المتأخّر ، فلا یبقی له مجال.

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 1052

ولا فرق فی هذا الفرض بین ما إذا کانا معا مشروطین بالقدره الشرعیّه ، أو مطلقین معا ، أمّا : لو اختلفا فإنّ المطلق مقدّم علی المشروط بالقدره الشرعیّه ، وإن کان زمان فعله متأخّرا.

6. أن یکون أحد الواجبین أولی عند الشارع فی التقدیم من غیر تلک الجهات المتقدّمه.

والأولویّه تعرف إمّا من الأدلّه ، وإمّا من مناسبه الحکم للموضوع ، وإمّا من معرفه ملاکات الأحکام بتوسّط الأدلّه السمعیّه. ومن أجل ذلک ، فإنّ الأولویّه تختلف باختلاف ما یستفاد من هذه الأمور ، ولا ضابط عامّ یمکن الرجوع إلیه عند الشکّ ، فمن تلک الأولویّه ما إذا کان فی الحکم الحفاظ علی بیضه الإسلام ؛ فإنّه أولی بالتقدیم من کلّ شیء فی مقام المزاحمه.

ومنها : ما کان یتعلّق بحقوق الناس ؛ فإنّه أولی من غیره من التکالیف الشرعیّه المحضه ، أی التی لا علاقه لها بحقوق غیر المکلّف بها.

ومنها : ما کان من قبیل الدماء والفروج ؛ فإنّه یحافظ علیه أکثر من غیره ؛ لما هو المعروف عند الشارع المقدّس من الأمر بالاحتیاط الشدید فی أمرها. فلو دار الأمر بین حفظ نفس المؤمن وحفظ ماله فإنّ حفظ نفسه مقدّم علی حفظ ماله قطعا.

ومنها : ما کان رکنا فی العباده ، فإنّه مقدّم علی ما لیس له هذه الصفه عند المزاحمه ، کما لو وقع التزاحم فی الصلاه بین أداء القراءه و [أداء] الرکوع ، فإنّ الرکوع مقدّم علی القراءه ، وإن کان زمان امتثاله متأخّرا عن القراءه.

وعلی مثل هذه فقس ، وأمثالها کثیره لا تحصی ، کما لو دار الأمر بین الصلح بین المؤمنین بالکذب وبین الصدق وفیه الفتنه بینهم ، فإنّ الصلح مقدّم علی الصدق. وهذا معروف من ضروره الشرع الإسلامیّ.

وممّا ینبغی أن یعلم فی هذا الصدد أنّه لو احتمل أهمیّه أحد المتزاحمین فإنّ الاحتیاط یقتضی تقدیم محتمل الأهمّیّه ، وهذا الحکم العقلیّ بالاحتیاط یجری فی کلّ مورد یدور فیه الأمر بین التعیین والتخییر فی الواجبات. وعلیه ، فلا یجب إحراز أهمّیّه أحد المتزاحمین ، بل یکفی الاحتمال. وهذا أصل ینفع کثیرا فی الفروع الفقهیّه ، فاحتفظ به.

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 1053

5. الحکومه و الورود
اشاره

وهذا البحث من مبتکرات الشیخ الأنصاریّ رحمه الله ، وقد فتح به بابا جدیدا فی الأسلوب الاستدلالیّ ، ولئن نشأ هذا الاصطلاح فی عصره من قبل غیره - کما یبدو من التعبیر بالحکومه والورود فی «جواهر الکلام» (1) - ؛ فإنّه لم یکن بهذا التحدید والسعه اللذین انتهی إلیهما الشیخ قدس سره.

وکان رحمه الله - علی ما ینقل عنه - یصرّح بأنّ أساطین الفقه المتقدّمین لم یغفلوا عن مغزی ما کان یرمی إلیه ، وإن لم یبحثوه بصریح القول ، ولا بهذا المصطلح.

واللّفته الکریمه منه کانت فی ملاحظته لنوع من الأدلّه ؛ إذ وجد أنّ من حقّها أن تقدّم علی أدلّه أخری فی حین أنّها لیست بالنسبه إلیها من قبیل الخاصّ والعامّ ، بل قد یکون بینهما العموم من وجه ، ولا یوجب هذا التقدیم سقوط الأدلّه الأخری عن الحجّیّه ، ولا تجری بینهما قواعد التعارض ؛ لأنّه لم یکن بینهما تکاذب بحسب لسانهما من ناحیه أدائیّه ، ولا منافاه ، یعنی أنّ لسان أحدهما لا یکذّب الآخر ، ولا یبطله ، بل أحدهما المعیّن من حقّه - بحسب لسانه وأدائه لمعناه ، وعنوانه - أن یکون مقدّما علی الآخر ، تقدیما لا یستلزم بطلان الآخر ، ولا تکذیبه ، ولا صرفه عن ظهوره.

وهذا هو العجیب فی الأمر ، والجدید علی الباحثین ، وذلک مثل تقدیم أدلّه الأماره علی أدلّه الأصول العملیّه بلا إسقاط لحجّیّه الثانیه ، ولا صرف لظهورها.

والمعروف أنّ أحد اللامعین من تلامذته (2) التقی به فی درس الشیخ صاحب الجواهر قدس سره قبل أن یتعرّف علیه ، وقبل أن یعرف الشیخ قدس سره بین الناس ، وسأله سؤال امتهان (3) ، واختبار عن سرّ تقدیم دلیل علی آخر جاء ذکرهما فی الدرس المذکور ، فقال له : «إنّه حاکم علیه». قال : «وما الحکومه؟». فقال له : «یحتاج إلی أن تحضر درسی ستّه أشهر علی الأقلّ لتفهم

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 1054


1- جواهر الکلام 1 : 235.
2- قیل : هو العلاّمه میرزا حبیب الله الرشتی صاحب «بدائع الأفکار».
3- أی : احتقار.

معنی الحکومه». ومن هنا ابتدأت علاقه التلمیذ بأستاذه.

إنّ موضوعا یحتاج إلی درس ستّه أشهر - وإن کان فیه نوع من المبالغه - کم یحتاج إلی البسط فی البیان فی التألیف ، بینما أنّ الشیخ قدس سره فی کتبه لم یوفّه حقّه من البیان ، إلاّ بعض الشیء فی التعادل والتراجیح ، وبعض اللقطات (1) المتفرّقه فی غضون (2) کتبه. ولذا بقی الموضوع متأرجحا (3) فی کتب الأصولیّین من بعده ، وإن کان مقصودهم ومقصوده أصبح واضحا عند أهل العلم فی العصور المتأخّره.

ولا یسع هذا المختصر شرح هذا الأمر ، شرحا کافیا ، وإنّما نکتفی بالإشاره إلی خلاصه ما توصّلنا إلیه من فهم معنی الحکومه وفهم معنی أخیها «الورود» قدر الإمکان ، فنقول :

أ. الحکومه

إنّ الذی نفهمه من مقصودهم فی الحکومه (4) هو : أن یقدّم أحد الدلیلین علی الآخر تقدیم سیطره وقهر من ناحیه أدائیّه ، ولذا سمّیت ب- «الحکومه». فیکون تقدیم الدلیل الحاکم علی المحکوم لیس من ناحیه السند ، ولا من ناحیه الحجّیّه ، بل هما (5) علی ما هما علیه من الحجّیه بعد التقدیم - أی إنّهما بحسب لسانهما وأدائهما لا یتکاذبان فی مدلولهما ، فلا یتعارضان -. وإنّما التقدیم - کما قلنا - من ناحیه أدائیّه بحسب لسانهما ، ولکن لا من جهه التخصیص ولا من جهه الورود الآتی معناه.

فأیّ تقدیم للدلیل علی الآخر بهذه القیود فهو یسمّی «حکومه».

وهذا فی الحقیقه هو الضابط لها ، فلذلک وجب توضیح الفرق بینها وبین التخصیص من

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 1055


1- أی : المتروکات.
2- أی : أثناء.
3- تأرجح لغه عامیّه فی ترجّح. متأرجحا أی مهتزّا ومضطربا.
4- وفی «س» : من الحکومه.
5- أی : الدلیل الحاکم ، والدلیل المحکوم.

جهه ، ثمّ بینها وبین الورود من جهه أخری ، لیتّضح معناه بعض الوضوح.

أمّا : الفرق بینها وبین التخصیص ، فنقول : إنّ التخصیص لیکون تخصیصا لا بدّ أن یفرض فیه الدلیل الخاصّ منافیا فی مدلوله للعامّ. ولأجل هذا یکونان متعارضین متکاذبین بحسب لسانهما بالنسبه إلی موضوع الخاصّ ، غیر أنّه لمّا کان الخاصّ أظهر من العامّ فیجب أن یقدّم علیه ؛ لبناء العقلاء علی العمل بالخاصّ ، فیستکشف منه أنّ المتکلّم الحکیم لم یرد العموم من العامّ وإن کان ظاهر اللفظ العموم والشمول ؛ لحکم العقل بقبح ذلک من الحکیم ، مع فرض العمل بالخاصّ عند أهل المحاوره من العقلاء.

وعلیه ، فالتخصیص عباره عن الحکم بسلب حکم العامّ عن الخاصّ وإخراج الخاصّ عن عموم العامّ ، مع فرض بقاء عموم لفظ العامّ شاملا للخاصّ بحسب لسانه وظهوره الذاتیّ.

أمّا : الحکومه - فی بعض مواردها - فهی کالتخصیص فی النتیجه ، من جهه خروج مدلول أحد الدلیلین عن عموم مدلول الآخر ، ولکنّ الفرق فی کیفیّه الإخراج ، فإنّه فی التخصیص إخراج حقیقیّ ، مع بقاء الظهور الذاتیّ للعموم فی شموله ، وفی الحکومه إخراج تنزیلیّ علی وجه لا یبقی ظهور ذاتیّ للعموم فی الشمول ، بمعنی أنّ الدلیل الحاکم یکون لسانه تحدید موضوع الدلیل المحکوم ، أو محموله ؛ تنزیلا وادّعاء ، فلذلک یکون الحاکم متصرّفا فی عقد الوضع أو عقد الحمل فی الدلیل المحکوم.

ونستعین علی بیان الفرق بالمثال ، فنقول : لو قال الآمر - عقیب أمره بإکرام العلماء - : «لا تکرم الفاسق» ، فإنّ القول الثانی یکون مخصّصا للأوّل ؛ لأنّه لیس مفاده إلاّ عدم وجوب إکرام الفاسق ، مع بقاء صفه العالم له. أمّا : لو قال - عقیب أمره - : «الفاسق لیس بعالم» فإنّه یکون حاکما علی الأوّل ؛ لأنّ مفاده إخراج الفاسق عن صفه العالم تنزیلا ، بتنزیل الفاسق منزله الجهل ، أو علم الفاسق بمنزله عدم العلم. وهذا تصرّف فی عقد الوضع ، فلا یبقی عموم لفظ «العلماء» شاملا للفاسق بحسب هذا الادّعاء والتنزیل. وبالطبع لا یعطی له حینئذ حکم العلماء من وجوب الإکرام ، ونحوه.

ومثاله فی الشرعیّات قوله علیه السلام : «لا شکّ لکثیر الشکّ» ، ونحوه ، مثل نفی شکّ المأموم

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 1056

مع حفظ الإمام ، وبالعکس ؛ فإنّ هذا ونحوه یکون حاکما علی أدلّه حکم الشکّ ؛ لأنّ لسانه إخراج شکّ کثیر الشکّ وشکّ المأموم أو الإمام عن حضیره صفه الشکّ تنزیلا ، فمن حقّه حینئذ ألاّ یعطی له أحکام الشکّ من نحو إبطال الصلاه ، أو البناء علی الأکثر ، أو الأقلّ ، أو غیر ذلک.

وإنّما قلنا : «الحکومه فی بعض مواردها کالتخصیص» ؛ فلأنّ بعض موارد الحکومه الأخری عکس التخصیص ؛ لأنّ الحکومه علی قسمین : قسم یکون التصرّف فیها بتضییق الموضوع ، کالأمثله المتقدّمه ، وقسم بتوسعته ، مثل ما لو قال - عقیب الأمر بإکرام العلماء - : «المتّقی عالم» ؛ فإنّ هذا یکون حاکما علی الأوّل ، ولیس فیه إخراج ، بل هو تصرّف فی الموضوع بتوسعه معنی العالم ادّعاء إلی ما یشمل المتّقی ؛ تنزیلا للتقوی منزله العلم ، فیعطی للمتّقی حکم العلماء من وجوب الإکرام ، ونحوه.

ومثاله فی الشرعیّات «الطواف صلاه» ؛ فإنّ هذا التنزیل یعطی للطواف الأحکام المناسبه التی تخصّ الصلاه من نحو أحکام الشکوک ، ومثله «لحمه الرضاع کلحمه النسب» الموسّع لموضوع أحکام النسب.

ب. الورود

وأمّا : الفرق بین الحکومه وبین الورود ، فنقول :

کما قلنا : إنّ الحکومه کالتخصیص فی النتیجه ، کذلک الورود کالتخصّص فی النتیجه ؛ لأنّ کلاّ من الورود والتخصّص خروج الشیء بالدلیل عن موضوع دلیل آخر ، خروجا حقیقیّا. ولکنّ الفرق أنّ الخروج فی التخصّص خروج بالتکوین بلا عنایه التعبّد من الشارع ، کخروج الجاهل عن موضوع دلیل «أکرم العلماء» ، فیقال : «إنّ الجاهل خارج عن عموم العلماء تخصّصا» ؛ وأمّا : فی الورود فإنّ الخروج من الموضوع بنفس التعبّد من الشارع بلا خروج تکوینیّ ، فیکون الدلیل الدالّ علی التعبّد واردا علی الدلیل المثبت لحکم موضوعه.

مثاله دلیل الأماره الوارد علی أدلّه الأصول العقلیّه ، کالبراءه ، وقاعده الاحتیاط ، وقاعده التخییر ؛ فإنّ البراءه العقلیّه لمّا کان موضوعها عدم البیان الذی یحکم فیه العقل بقبح العقاب

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 1057

معه فالدلیل الدالّ علی حجّیّه الأماره یعتبر الأماره بیانا تعبّدا ، وبهذا التعبّد یرتفع موضوع البراءه العقلیّه ، وهو عدم البیان. وهکذا الحال فی قاعدتی الاحتیاط والتخییر ، فإنّ موضوع الأولی عدم المؤمّن من العقاب ، والأماره بمقتضی دلیل حجّیّتها مؤمّنه منه ، وموضوع الثانیّه الحیره فی الدوران بین المحذورین ، والأماره بمقتضی دلیل حجّیّتها مرجّحه لأحد الطرفین ، فترتفع الحیره.

وبهذا البیان لمعنی الورود یتّضح الفرق بینه وبین الحکومه ، فإنّ ورود أحد الدلیلین باعتبار کون أحدهما رافعا لموضوع الآخر حقیقه ، لکن بعنایه التعبّد ، (1) فیکون الأوّل واردا علی الثانی ، أمّا : الحکومه فإنّها لا توجب خروج مدلول الحاکم عن موضوع مدلول المحکوم وجدانا ، وعلی وجه الحقیقه ، بل الخروج فیها إنّما یکون حکمیّا ، وتنزیلیّا ، وبعنایه ثبوت المتعبّد به اعتبارا. (2)

6. القاعده فی المتعارضین (التساقط أو التخییر)

أشرنا فیما تقدّم (3) إلی أنّ القاعده فی التعادل بین المتزاحمین هو التخییر بحکم العقل ، وذلک محلّ وفاق. أمّا : فی تعادل المتعارضین فقد وقع الخلاف فی أنّ القاعده هی التساقط أو التخییر؟

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 1058


1- أی : یکون خروج المورود عن تحت موضوع دلیل آخر ناشئا عن تصرّف من ناحیه الحاکم ، بحیث لو لا هذا التصرّف لکان دلیل المورود شاملا له ، کخروج الشبهه عند قیام الأماره ، أو الأصل الشرعی علیها عن موضوع حکم العقل بالبراءه ، والاحتیاط ، والتخییر ؛ فإنّ خروجها عنه إنّما یکون ببرکه التعبّد بالأمارات ، والأصول - وهذا تصرّف من ناحیه الحاکم - ، ولو لا التعبّد بها کانت الشبهه داخله فی موضوع الأصول العملیّه.
2- أی : دلیل الحاکم یتصرّف فیما یتکفّله دلیل المحکوم من الحکم الشرعی بعنایه التصرّف فی الموضوع ، فینفی وجود الموضوع ، أو یثبته ، بأن یتصرّف ، إمّا فی موضوع دلیل المحکوم بإدخال ما یکون خارجا عنه ، أو بإخراج ما یکون داخلا فیه ، کقوله : «زید عالم» أو «زید لیس بعالم» عقیب قوله : «أکرم العالم» ، وإمّا فی محمول دلیل المحکوم بتضییق دائره الحکم ، وتخصیصه ببعض حالاته ، کقوله (تعالی) : (ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ) وقوله صلی الله علیه و آله : «لا ضرر ولا ضرار».
3- راجع الصفحه : 195 من هذا الجزء.

والحقّ أنّ القاعده الأوّلیّه هی التساقط ، وعلیه أساتذتنا المحقّقون ، (1) وإن دلّ الدلیل من الأخبار علی التخییر - کما سیأتی - (2). ونحن نتکلّم فی القاعده بناء علی المختار من أنّ الأمارات مجعوله علی نحو الطریقیّه. ولا حاجه للبحث عنها بناء علی السببیّه. فنقول :

إنّ الدلیل الذی یوهم لزوم التخییر هو أنّ التعارض لا یقع بین الدلیلین ، إلاّ إذا کان کلّ منهما واجدا لشرائط الحجّیّه ، - کما تقدّم فی شروط التعارض - ، (3) والتعارض أکثر ما یوجب سقوط أحدهما (4) غیر المعیّن عن الحجّیّه الفعلیّه ؛ لمکان التکاذب بینهما ، فیبقی الثانی غیر المعیّن علی ما هو علیه من الحجّیّه الفعلیّه واقعا ، ولمّا لم یمکن تعیینه - والمفروض أنّ الحجّه الفعلیّه منجّزه للتکلیف یجب العمل بها - فلا بدّ من التخییر بینهما.

والجواب : أنّ التخییر المقصود إمّا أن یراد به التخییر من جهه الحجّیّه ، أو من جهه الواقع : فإن کان الأوّل فلا معنی لوجوب التخییر بین المتعارضین ؛ لأنّ دلیل الحجّیّه الشامل لکلّ منهما فی حدّ نفسه إنّما مفاده حجّیّه أفراده علی نحو التعیین ، لا حجّیّه هذا أو ذاک من أفراده لا علی التعیین ، حتی یصحّ أن یفرض أنّ أحدهما غیر المعیّن حجّه یجب الأخذ به فعلا ، فیجب التخییر فی تطبیق دلیل الحجّیّه علی ما یشاء منهما.

وبعباره أخری : إنّ دلیل الحجّیّه الشامل لکلّ منهما فی حدّ نفسه إنّما یدلّ علی وجود المقتضی للحجّیّه فی کلّ منهما لو لا المانع ، لا فعلیّه الحجّیّه. ولمّا کان التعارض یقتضی تکاذبهما ، فلا محاله یسقط أحدهما غیر المعیّن عن الفعلیّه ، أی یکون کلّ منهما مانعا عن فعلیّه حجّیّه الآخر. وإذا کان الأمر کذلک فکلّ منهما لم تتم فیه مقوّمات الحجّیّه الفعلیّه لیکون منجّزا للواقع یجب العمل به ، فلا یکون أحدهما غیر المعیّن یجب الأخذ به فعلا ،

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 1059


1- فرائد الأصول : 760 و 762 ؛ کفایه الأصول : 499 ؛ فوائد الأصول 4 : 726 و 755 ؛ نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 174.
2- سیأتی فی الصفحات : 563 - 576.
3- راجع الصفحه : 545.
4- أی : التعارض أکثر ما یوجبه هو سقوط أحدهما .... فقوله : «أکثر ما یوجب» مبتدأ ، وخبره «سقوط». والجمله خبر «التعارض».

حتی یجب التخییر ، بل حینئذ یتساقطان ، أی إنّ کلاّ منهما یکون ساقطا عن الحجّیّه الفعلیّه وخارجا عن دلیل الحجّیّه.

وإن کان الثانی ، فنقول :

أوّلا : لا یصحّ أن یفرض التخییر من جهه الواقع إلاّ إذا علم بإصابه أحدهما للواقع ، ولکن لیس ذلک أمرا لازما فی الحجّتین المتعارضتین ؛ إذ یجوز فیهما أن تکونا معا کاذبتین. وإنّما اللازم فیهما من جهه التعارض هو العلم بکذب إحداهما ، لا العلم بمطابقه إحداهما للواقع. وعلی هذا ، فلیس الواقع محرزا فی إحداهما ، حتی یجب التخییر بینهما من أجله.

وثانیا : علی تقدیر حصول العلم بإصابه أحدهما (1) غیر المعیّن للواقع ، فإنّه أیضا لا وجه للتخییر بینهما ؛ إذ لا وجه للتخییر بین الواقع وغیره ، وهذا واضح.

وغایه ما یقال ، أنّه إذا حصل العلم بمطابقه أحدهما للواقع فإنّ الحکم الواقعیّ یتنجّز بالعلم الإجمالیّ ، وحینئذ یجب إجراء قواعد العلم الإجمالیّ فیه. ولکن لا یرتبط حینئذ بمسألتنا - وهی مسأله أنّ القاعده فی المتعارضین هو التساقط أو التخییر؟ - ؛ لأنّ قواعد العلم الإجمالیّ تجری حینئذ حتی مع العلم بعدم حجّیّه الدلیلین معا. وقد یقتضی العلم الإجمالیّ فی بعض الموارد التخییر ، وقد یقتضی الاحتیاط فی البعض الآخر علی اختلاف الموارد.

إذا عرفت ذلک ، فیتحصّل أنّ القاعده الأوّلیّه بین المتعارضین هو التساقط ، مع عدم حصول مزیّه فی أحدهما تقتضی الترجیح.

أمّا : لو کان الدلیلان المتعارضان یقتضیان معا نفی حکم ثالث فهل مقتضی تساقطهما عدم حجّیّتهما فی نفی الثالث؟

الحقّ أنّه لا یقتضی ذلک (2) ؛ لأنّ المعارضه بینهما أقصی ما تقضی سقوط (3) حجّیّتهما فی

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 1060


1- أی أحد الدلیلین المتعارضین.
2- کما فی فوائد الأصول 4 : 755.
3- خبر «أقصی» ، والجمله خبر «أنّ».

دلالتهما فیما هما متعارضان فیه ، فیبقیان فی دلالتهما الأخری علی ما هما علیه من الحجّیّه ؛ إذ لا مانع من شمول أدلّه الحجّیّه لهما معا فی ذلک. (1) وقد سبق أن قلنا : إنّ الدلاله الالتزامیّه تابعه للدلاله المطابقیّه فی أصل الوجود ، لا فی الحجّیّه ، (2) فلا مانع من أن یکون الدلیل حجّه فی دلالته الالتزامیّه ، مع وجود المانع عن حجّیّته فی الدلاله المطابقیّه. هذا فیما إذا کانت إحدی الدلالتین تابعه للأخری فی الوجود فکیف الحال فی الدلالتین اللتین لا تبعیّه بینهما فی الوجود ، فإنّ الحکم فیه بعدم سقوط حجّیّه إحداهما بسقوط الأخری أولی.

7. الجمع بین المتعارضین أولی من الطرح

اشتهر بینهم أنّ الجمع بین المتعارضین مهما أمکن أولی من الطرح ، (3) وقد نقل (4) عن «عوالی اللآلئ» (5) دعوی الإجماع علی هذه القاعده.

وظاهر أنّ المراد من الجمع الذی هو أولی من الطرح هو الجمع فی الدلاله ؛ فإنّه إذا کان الجمع بینهما فی الدلاله ممکنا تلاءما ، فیرتفع التعارض بینهما ، فلا یتکاذبان.

وتشمل القاعده بحسب ذلک صوره تعادل المتعارضین فی السند ، وصوره ما إذا کانت لأحدهما مزیّه تقتضی ترجیحه فی السند ؛ لأنّه فی الصوره الثانیه بتقدیم ذی المزیّه یلزم

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 1061


1- فالمتعارضان یشترکان فی نفی الثالث بالدلاله الالتزامیّه ، ویکونان معا حجتین فی نفی الثالث. وهذا ما ذهب إلیه المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 4 : 755 ، والمحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 175 - 176. واختاره المصنّف فی المقام. بخلاف المحقّق الخراسانیّ ، فإنّه ذهب إلی استناد نفی الثالث إلی أحدهما بلا تعیین ، لا إلیهما معا. کفایه الأصول : 499.
2- هذا جواب عن توهّم أنّ الدلاله الالتزامیّه فرع الدلاله المطابقیّه ، وبعد سقوط المتعارضین فی المدلول المطابقی لا مجال لبقاء الدلاله الالتزامیّه لهما فی نفی الثالث. أجاب عنه - بما ذکر فی المتن - المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 4 : 756. وأورد علیه المحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 176.
3- الفصول الغرویّه : 440 ؛ مناهج الأحکام : 312 ؛ تمهید القواعد : 283.
4- والناقل هو الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 2 : 753.
5- عوالی اللئالئ 4 : 136.

طرح الآخر ، مع فرض إمکان الجمع.

وعلیه ، فمقتضی القاعده مع إمکان الجمع عدم جواز طرحهما معا علی القول بالتساقط ، وعدم طرح أحدهما غیر المعیّن علی القول بالتخییر ، وعدم طرح أحدهما المعیّن غیر ذی المزیّه مع الترجیح.

ومن أجل هذا تکون لهذه القاعده أهمیّه کبیره فی العمل بالمتعارضین ، فیجب البحث عنها من ناحیه مدرکها ، ومن ناحیه عمومها لکلّ جمع ، حتی الجمع التبرّعیّ.

1. أمّا من الناحیه الأولی : فمن الظاهر أنّه لا مدرک لها (1) إلاّ حکم العقل بأولویّه الجمع ؛ لأنّ التعارض لا یقع إلاّ مع فرض تمامیّه مقوّمات الحجّیّه فی کلّ منهما من ناحیه السند والدلاله - کما تقدّم فی الشرط الرابع من شروط التعارض - (2). ومع فرض وجود مقوّمات الحجّیّه - أی وجود المقتضی للحجّیّه - فإنّه لا وجه لرفع الید عن ذلک إلاّ مع وجود مانع من تأثیر المقتضی ، وما المانع فی فرض التعارض إلاّ تکاذبهما. ومع فرض إمکان الجمع فی الدلاله بینهما لا یحرز تکاذبهما ، فلا یحرز المانع عن تأثیر مقتضی الحجّیّه فیهما ، فکیف یصحّ أن نحکم بتساقطهما ، أو سقوط أحدهما؟!

2. وأمّا من الناحیه الثانیه : فإنّا نقول : إنّ المراد من الجمع التبرّعیّ ما یرجع إلی التأویل الکیفیّ الذی لا یساعد علیه عرف أهل المحاوره ، ولا شاهد علیه من دلیل ثالث.

وقد یظنّ الظانّ أنّ إمکان الجمع التبرّعیّ یحقّق هذه القاعده - وهی أولویّه الجمع من الطرح - بمقتضی التقریر المتقدّم فی مدرکها ؛ إذ لا یحرز المانع - وهو تکاذب المتعارضین - حینئذ ، فیکون الجمع أولی.

ولکن یجاب عن ذلک أنّه لو کان مضمون هذه القاعده المجمع علیها ما یشمل الجمع التبرّعیّ ، فلا یبقی هناک دلیلان متعارضان ، وللزم طرح کلّ ما ورد فی باب التعارض من الأخبار العلاجیّه إلاّ فیما هو نادر ندره لا یصحّ حمل الأخبار علیها ، وهو صوره کون کلّ من المتعارضین نصّا فی دلالته لا یمکن تأویله بوجه من الوجوه. بل ربما یقال : لا وجود

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 1062


1- کما فی کفایه الأصول : 501 ، وفرائد الأصول 2 : 754.
2- تقدّم فی الصفحه : 547.

لهذه الصوره فی المتعارضین.

وببیان آخر برهانیّ ، نقول : إنّ المتعارضین لا یخلوان عن حالات أربع : إمّا أن یکونا مقطوعی الدلاله ، مظنونی السند ، أو بالعکس - أی یکونان مظنونی الدلاله ، مقطوعی السند - ، أو یکون أحدهما مقطوع الدلاله ، مظنون السند ، والآخر بالعکس ، أو یکونا مظنونی الدلاله والسند معا.

أمّا : فرض أحدهما أو کلّ منهما مقطوع الدلاله والسند معا فإنّ ذلک یخرجهما عن کونهما متعارضین ، بل الفرض الثانی مستحیل - کما تقدّم - (1).

وعلیه ، فللمتعارضین أربع حالات ممکنه ، لا غیرها ؛ فإن کانت الأولی ، (2) فلا مجال فیها للجمع فی الدلاله مطلقا ؛ للقطع بدلاله کلّ منهما ، فهو خارج عن مورد القاعده رأسا - کما أشرنا إلیه - ، بل هما فی هذه الحاله إمّا أن یرجع فیهما إلی الترجیحات السندیّه ، أو یتساقطا حیث لا مرجّح ، أو یتخیّر بینهما.

وإن کانت الثانیه ، (3) فإنّه مع القطع بسندهما ، کالمتواترین ، أو الآیتین القرآنیتین لا یعقل طرحهما ، أو طرح أحدهما من ناحیه السند ، فلم یبق إلاّ التصرّف فیهما من ناحیه الدلاله.

ولا یعقل جریان أصاله الظهور فیهما معا ؛ لتکاذبهما فی الظهور. وحینئذ ، فإن کان هناک جمع عرفیّ بینهما - بأن یکون أحدهما المعیّن قرینه علی الآخر ، أو کلّ منهما قرینه علی التصرّف فی الآخر علی نحو ما یأتی من بیان وجوه الجمع الدلالی ، فإنّ هذا الجمع فی الحقیقه یکون هو الظاهر منهما - فیدخلان بحسبه فی باب الظواهر ، ویتعیّن الأخذ بهذا الظهور.

وإن لم یکن هناک جمع عرفیّ - فإنّ الجمع التبرّعیّ لا یجعل لهما ظهورا فیه لیدخل فی باب الظواهر ویکون موضعا لبناء العقلاء. ولا دلیل فی المقام غیر بناء العقلاء علی الأخذ بالظواهر - فما الذی یصحّح الأخذ بهذا التأویل التبرّعیّ ، ویکون دلیلا علی حجّیّته؟

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 1063


1- تقدّم فی الصفحه : 545.
2- وهی أن یکون المتعارضان مقطوعی الدلاله ، مظنونی السند ، کالخبرین الواحدین کانا مقطوعی الدلاله.
3- وهی أن یکونا مظنونی الدلاله ، مقطوعی السند ، کالخبرین المتواترین أو الآیتین.

وغایه ما یقتضی تعارضهما عدم إراده ظهور کلّ منهما ، ولا یقتضی أن یکون المراد غیر ظاهرهما من الجمع التبرّعیّ ، فإنّ هذا یحتاج إلی دلیل یعیّنه ، ویدلّ علی حجّیّتهما فیه ؛ ولا دلیل حسب الفرض.

وإن کانت الثالثه (1) ، فإنّه یدور الأمر فیها بین التصرّف فی سند مظنون السند ، وبین التصرّف فی ظهور مظنون الدلاله أو طرحهما معا ، فإن کان مقطوع الدلاله صالحا للتصرّف بحسب عرف أهل المحاوره فی ظهور الآخر ، تعیّن ذلک ؛ إذ یکون قرینه علی المراد من الآخر ، فیدخل بحسبه فی الظواهر التی هی حجّه.

وأمّا : إذا لم یکن لمقطوع الدلاله هذه الصلاحیه ، فإنّ تأویل الظاهر تبرّعا لا یدخل فی الظاهر حینئذ لیکون حجّه ببناء العقلاء ، ولا دلیل آخر علیه - کما تقدّم فی الصوره الثانیه - ، ویتعیّن فی هذا الفرض طرح هذین الدلیلین : طرح مقطوع الدلاله من ناحیه السند ، وطرح مقطوع السند من ناحیه الدلاله ، فلا یکون الجمع أولی ؛ إذ لیس إجراء دلیل أصاله السند بأولی من دلیل أصاله الظهور ، وکذلک العکس. ولا معنی فی هذه الحاله للرجوع إلی المرجّحات فی السند مع القطع بسند أحدهما ، کما هو واضح.

وإن کانت الرابعه ، (2) فإنّ الأمر یدور فیها بین التصرّف فی أصاله السند فی أحدهما ، والتصرّف فی أصاله الظهور فی الآخر ، لا أنّ الأمر یدور بین السندین ، ولا بین الظهورین.

والسرّ فی هذا الدوران أنّ دلیل حجّیّه السند یشملهما معا علی حدّ سواء ، بلا ترجیح لأحدهما علی الآخر ، حسب الفرض ، (3) وکذلک دلیل حجّیّه الظهور. (4) ولمّا کان یمتنع اجتماع ظهورهما ؛ لفرض تعارضهما ، فإذا أردنا أن نأخذ بسندهما معا لا بدّ أن نحکم بکذب ظهور أحدهما ، فیصادم حجّیّه سند أحدهما حجّیّه ظهور الآخر ، وکذلک إذا أردنا أن نأخذ بظهورهما معا لا بدّ أن نحکم بکذب سند أحدهما ، فیصادم حجّیّه ظهور أحدهما

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 1064


1- وهی أن یکون أحدهما مقطوع الدلاله ، مظنون السند ، والآخر بالعکس ، کخبر الواحد ، والخبر المتواتر.
2- وهی أن یکونا مظنونی الدلاله والسند معا ، کالخبرین الواحدین کانا مظنونی الدلاله.
3- لأنّ المفروض أنّهما مظنونا السند معا.
4- لأنّ المفروض أنّهما مظنونا الدلاله معا.

حجّیّه سند الآخر. فیرجع الأمر فی هذه الحاله إلی الدوران بین حجّیّه سند أحدهما وحجّیّه ظهور الآخر.

وإذا کان الأمر کذلک ، فلیس أحدهما أولی من الآخر ، کما تقدّم.

نعم ، لو کان هناک جمع عرفیّ بین ظهوریهما فإنّه حینئذ لا تجری أصاله الظهور فیهما علی حدّ سواء ، بل المتّبع فی بناء العقلاء ما یقتضیه الجمع العرفیّ الذی یقتضی الملاءمه بینهما ، فلا یصلح کلّ منهما لمعارضه الآخر.

ومن هنا نقول : إنّ الجمع العرفیّ أولی من الطرح ؛ بل بالجمع العرفیّ یخرجان عن کونهما متعارضین - کما سیأتی - ؛ فلا مقتضی لطرح أحدهما أو طرحهما معا.

أمّا : إذا لم یکن بینهما جمع عرفیّ - فإنّ الجمع التبرّعیّ لا یصلح للملاءمه بین ظهوریهما - فتبقی أصاله الظهور حجّه فی کلّ منهما ، فیبقیان علی ما هما علیه من التعارض ، فإمّا أن یقدّم أحدهما علی الآخر لمزیّه ، أو یتخیّر بینهما ، أو یتساقطا.

فتحصّل من ذلک کلّه أنّه لا مجال للقول بأولویّه الجمع التبرّعیّ من الطرح فی کلّ صوره مفروضه للمتعارضین.

تمرینات «62»

1. ما مراد الأصولیّین من «التعادل» و «التراجیح» فی عنوان المسأله؟

2. ما الوجه فی أخذ کلمه «التراجیح» علی صیغه الجمع دون کلمه «التعادل»؟

3. ما الغرض من مبحث التعادل والتراجیح؟

4. قال المصنّف قدس سره : «الأنسب أن تعنون المسأله بعنوان التعارض بین الأدلّه» ، ما الوجه فی کونه أنسب؟

5. ما هی حقیقه التعارض فی اصطلاح الأصولیّین؟

6. ما هی شروط التعارض؟

7. ما الفرق بین باب التعارض وباب التزاحم؟

8. ما هی قواعد التزاحم التی تتّصل بالحکم نفسه؟

9. ما هی المرجّحات فی باب التزاحم؟

10. إنّ من جمله المرجّحات فی باب التزاحم أولویّه أحدهما عند الشارع فی التقدیم ، کیف تعرف تلک الأولویّه؟

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 1065

11. ما هی الحکومه؟ اذکر مثالا لها من العرف ، ومثالا من الشرع.

12. ما هو الورود؟ اذکر مثالا له من العرف ، ومثالا من الشرع.

13. من هو مبتکر مبحث الحکومه والورود؟

14. ما الفرق بین الحکومه والتخصیص؟

15. ما الفرق بین الورود والتخصّص؟

16. ما هی القاعده فی المتعارضین؟

17. ما الدلیل الذی یوهم لزوم التخییر؟ وما الجواب عنه؟

18. لو کان الدلیلان المتعارضان یقتضیان معا نفی حکم ثالث فهل مقتضی تساقطهما عدم حجّیّتهما فی نفی الثالث؟

19. ما المراد من قاعده «الجمع أولی من الطرح»؟

20. لم لا تشمل قاعده «الجمع أولی من الطرح» الجمع التبرّعی؟

21. اذکر العلاج فی الصور الآتیه من التعارض :

ألف) یکون أحد المتعارضین مقطوع الدلاله مظنون السند ، والآخر مظنون الدلاله مقطوع السند.

ب) یکونان مقطوعی الدلاله مظنونی السند.

ج) یکونان مظنونی الدلاله مقطوعی السند.

د) یکونان مظنونی الدلاله والسند معا.

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 1066

إذا عرفت ما ذکرناه من الأمور فی المقدّمه فلنشرع فی المقصود ، والأمور التی ینبغی أن نبحثها ثلاثه : الجمع العرفیّ ، والقاعده الثانویه فی المتعادلین ، والمرجّحات السندیّه وما یتعلّق بها.

الأمر الأوّل : الجمع العرفیّ
اشاره

بمقتضی ما شرحناه فی المقدّمه الأخیره یتّضح أنّ القدر المتیقّن من قاعده أولویّه الجمع من الطرح فی المتعارضین هو «الجمع العرفیّ» الذی سمّاه الشیخ الأعظم قدس سره ب- «الجمع المقبول» ، (1) وغرضه المقبول عند العرف. ویسمّی «الجمع الدلالیّ». (2)

وفی الحقیقه - کما تقدّمت الإشاره إلی ذلک - أنّه بالجمع العرفیّ یخرج الدلیلان عن التعارض. والوجه فی ذلک أنّه إنّما نحکم بالتساقط ، أو التخییر ، أو الرجوع إلی العلاجات السندیّه ، حیث تکون هناک حیره فی الأخذ بهما معا. وفی موارد الجمع العرفیّ لا حیره ، ولا تردّد.

وبعباره أخری : إنّه لمّا کان التعبّد بالمتنافیین مستحیلا فلا بدّ من العلاج ، إمّا بطرحهما ، أو بالتخییر بینهما ، أو بالرجوع إلی المرجّحات السندیّه ، وغیرها ، وأمّا : لو کان الدلیلان متلائمین غیر متنافیین بمقتضی الجمع العرفیّ المقبول فإنّ التعبّد بهما معا یکون تعبّدا بالمتلائمین ، فلا استحاله فیه ، ولا محذور حتی نحتاج إلی العلاج.

ویتّضح من ذلک أنّه فی موارد الجمع لا تعارض ، وفی موارد التعارض لا جمع. وللجمع العرفیّ موارد لا بأس بالإشاره إلی بعضها للتدریب (3) :

فمنها : ما إذا کان أحد الدلیلین أخصّ من الآخر ، فإنّ الخاصّ مقدّم علی العامّ ، ویوجب

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 1067


1- فرائد الأصول 2 : 804.
2- سمّاه بذلک المحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 139.
3- أی : التمرین.

التصرّف فیه ؛ لأنّه (1) بمنزله القرینه علیه. (2) وقد جری البحث فی أنّ الخاصّ مطلقا بما هو خاصّ مقدّم علی العامّ ، أو إنّما یقدّم علیه لکونه أقوی ظهورا ، فلو کان العامّ أقوی ظهورا کان العامّ هو المقدّم؟ ومال الشیخ الأعظم قدس سره إلی الثانی ، (3) کما جری البحث فی أنّ أصاله الظهور فی الخاصّ حاکمه ، أو وارده علی أصاله الظهور فی العامّ ، أو أنّ فی ذلک تفصیلا؟ ولا یهمّنا التعرّض إلی هذا البحث (4) ؛ فإنّ المهمّ تقدیم الخاصّ علی العامّ علی أیّ نحو کان من أنحاء التقدیم.

ویلحق بهذا الجمع العرفیّ تقدیم النصّ علی الظاهر ، والأظهر علی الظاهر ، فإنّها من باب واحد.

ومنها : ما إذا کان لأحد المتعارضین قدر متیقّن فی الإراده ، أو لکلّ منهما قدر متیقّن ، ولکن لا علی أن یکون قدرا متیقّنا من اللفظ ، بل من الخارج ؛ لأنّه لو کان للّفظ قدر متیقّن فإنّ الدلیلین یکونان من أوّل الأمر غیر متعارضین ؛ إذ لا إطلاق حینئذ ، ولا عموم للّفظ ، فلا یکون ذلک من نوع الجمع العرفیّ للمتعارضین ؛ سالبه بانتفاء الموضوع ؛ إذ لا تعارض.

مثال القدر المتیقّن من الخارج ما إذا ورد «ثمن العذره سحت» (5) وورد أیضا «لا بأس ببیع العذره» (6) ، فإنّ عذره الإنسان قدر متیقّن من الدلیل الأوّل ، وعذره مأکول اللحم قدر متیقّن من الثانی ، فهما من ناحیه لفظیّه متباینان متعارضان ، ولکن لمّا کان لکلّ منهما قدر متیقّن فالتکاذب یکون بینهما بالنسبه إلی غیر القدر المتیقّن ، فیحمل کلّ منهما علی القدر المتیقّن ، فیرتفع التکاذب بینهما ، ویتلاءمان عرفا.

ومنها : ما إذا کان أحد العامّین من وجه بمرتبه لو اقتصر فیه علی ما عدا مورد الاجتماع

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 1068


1- أی الخاصّ.
2- أی العامّ.
3- فرائد الأصول 2 : 756 - 757.
4- وإن أردت الاطّلاع علیه فراجع : فوائد الأصول 4 : 719 - 725 ؛ نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 139 - 143.
5- الوسائل 12 : 126 الباب 40 من أبواب ما یکتسب به ، الحدیث 1.
6- الوسائل 12 : 126 الباب 40 من أبواب ما یکتسب به ، الحدیث 3.

یلزم التخصیص المستهجن ؛ إذ یکون الباقی من القلّه لا یحسن أن یراد من العموم ، فإنّ مثل هذا العامّ یقال عنه : «إنّه یأبی عن التخصیص». فیکون ذلک قرینه علی تخصیص العامّ الثانی.

ومنها : ما إذا کان أحد العامّین من وجه واردا مورد التحدیدات ، کالأوزان ، والمقادیر ، والمسافات ، فإنّ مثل هذا یکون موجبا لقوّه الظهور علی وجه یلحق بالنصّ ، إذ یکون ذلک العامّ أیضا ممّا یقال فیه : «إنّه یأبی عن التخصیص».

وهناک موارد أخری ، وقع الخلاف فی عدّها من موارد الجمع العرفیّ ، مثل ما إذا کان لکلّ من الدلیلین مجاز هو أقرب مجازاته ، ومثل ما إذا لم یکن لکلّ منهما إلاّ مجاز بعید ، أو مجازات متساویه النسبه إلی المعنی الحقیقیّ ، ومثل ما إذا دار الأمر بین التخصیص والنسخ ، فهل مقتضی الجمع العرفیّ تقدیم التخصیص ، أو تقدیم النسخ ، أو التفصیل فی ذلک؟

وقد تقدّم البحث عن ذلک فی الجزء الأوّل (1) ، فراجع ... ولا تسع هذه الرساله استیعاب هذه الأبحاث.

تمرینات «63»

1. ما هو الجمع العرفیّ؟

2. اذکر موارد من الجمع العرفیّ؟

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 1069


1- المقصد الأوّل : 178 - 182.
الأمر الثانی : القاعده الثانویّه للمتعادلین
اشاره

قد تقدّم أنّ القاعده الأوّلیّه فی المتعادلین هی التساقط ، (1) ولکن استفاضت الأخبار ، بل تواترت فی عدم التساقط ، غیر أنّ آراء الأصحاب اختلفت فی استفاده نوع الحکم منها ؛ لاختلافها علی ثلاثه أقوال : (2)

1. التخییر فی الأخذ بأحدهما ، وهو مختار المشهور ، (3) بل نقل الإجماع علیه. (4)

2. التوقّف بما یرجع إلی الاحتیاط فی العمل ، ولو کان الاحتیاط مخالفا لهما ، کالجمع بین القصر والإتمام فی مورد تعارض الأدلّه بالنسبه إلیهما.

وإنّما کان التوقّف یرجع إلی الاحتیاط ؛ لأنّ التوقّف یراد منه التوقّف فی الفتوی علی طبق أحدهما ، وهذا یستلزم الاحتیاط فی العمل ، کما فی المورد الفاقد للنصّ مع العلم الإجمالیّ بالحکم.

3. وجوب الأخذ بما طابق منهما الاحتیاط ، فإن لم یکن فیهما ما یطابق الاحتیاط تخیّر بینهما.

ولا بدّ من النظر فی الأخبار لاستظهار الأصحّ من الأقوال. وقبل النظر فیها ینبغی الکلام عن إمکان صحّه هذه الأقوال جمله ، بعد ما سبق من تحقیق أنّ القاعده الأوّلیّه بحکم العقل هی التساقط ، فکیف یصحّ الحکم بعدم تساقطهما حینئذ؟! وأکثرها إشکالا هو القول بالتخییر بینهما ؛ للمنافاه الظاهره بین الحکم بتساقطهما ، وبین الحکم بالتخییر.

نقول فی الجواب عن هذا السؤال : إنّه إذا فرضت قیام الإجماع ، ونهوض الأخبار علی عدم تساقط المتعارضین ، فإنّ ذلک یکشف عن جعل جدید من قبل الشارع لحجّیّه أحد

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 1070


1- تقدّم فی الصفحه : 558.
2- بل هی ستّه أقوال ، کما فی بدائع الأفکار (للمحقّق الرشتی) : 422.
3- فراجع معارج الأصول : 156 ؛ مبادئ الوصول : 233 ؛ الفصول : 454 ؛ مناهج الأحکام : 317 ، قوانین الأصول 2 : 283 ؛ فرائد الأصول 2 : 762 ، وغیرها من کتب المتأخّرین.
4- والناقل هو المحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 502.

الخبرین بالفعل لا علی التعیین ، وهذا الجعل الجدید لا ینافی ما قلناه سابقا من سرّ تساقط المتعارضین ؛ بناء علی الطریقیّه ؛ لأنّه إنّما حکمنا بالتساقط من جهه قصور دلاله أدلّه حجّیّه الأماره عن شمولها للمتعارضین ، أو لأحدهما لا علی التعیین ، ولکن لا یقدح فی ذلک أن یرد دلیل خاصّ یتضمّن بیان حجّیّه أحدهما غیر المعیّن بجعل جدید ، لا بنفس الجعل الأوّل الذی تتضمّنه الأدلّه العامّه.

ولا یلزم من ذلک - کما قیل (1) - أن تکون الأماره حینئذ مجعوله علی نحو السببیّه ، فإنّه إنّما یلزم ذلک لو کان عدم التساقط باعتبار الجعل الأوّل.

وبعباره أخری أوضح : إنّه لو خلّینا نحن والأدلّه العامّه الدالّه علی حجّیّه الأماره فإنّه لا یبقی دلیل لنا علی حجّیّه أحد المتعارضین ؛ لقصور تلک الأدلّه عن شمولها لهما ، فلا بدّ من الحکم بعدم حجّیّتهما معا. أمّا : لو فرض قیام دلیل خاصّ فی صوره التعارض بالخصوص علی حجّیّه أحدهما فلا بدّ من الأخذ به ، ویدلّ علی حجّیّه أحدهما بجعل جدید ، ولا مانع عقلیّ من ذلک.

وعلی هذا ، فالقاعده المستفاده من هذا الدلیل الخاصّ قاعده ثانویّه مجعوله من قبل الشارع ، بعد أن کانت القاعده الأوّلیّه بحکم العقل هی التساقط.

بقی علینا أن نفهم معنی التخییر علی تقدیر القول به ، بعد أن بیّنّا سابقا أنّه لا معنی للتخییر بین المتعارضین من جهه الحجّیّه ، ولا من جهه الواقع ، فنقول :

إنّ معنی التخییر بمقتضی هذا الدلیل الخاصّ أنّ کلّ واحد من المتعارضین منجّز للواقع علی تقدیر إصابته للواقع ، ومعذّر للمکلّف علی تقدیر الخطأ ، وهذا هو معنی الجعل الجدید الذی قلناه ، فللمکلّف أن یختار ما یشاء منهما ، فإن أصاب الواقع فقد تنجّز به وإلاّ فهو معذور. وهذا بخلاف ما لو کنّا نحن والأدلّه العامّه ، فإنّه لا منجّزیّه لأحدهما غیر المعیّن ولا معذّریّه له.

والشاهد علی ذلک أنّه بمقتضی هذا الدلیل الخاصّ لا یجوز ترک العمل بهما معا ؛ لأنّه

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 1071


1- والقائل الشیخ الأنصاری فی فرائد الأصول 2 : 763.

علی تقدیر الخطأ فی ترکهما لا معذّر له فی مخالفه الواقع ، بینما أنّه معذور فی مخالفه الواقع لو أخذ بأحدهما. وهذا بخلاف ما لو لم یکن هذا الدلیل الخاصّ موجودا ، فإنّه یجوز له ترک العمل بهما معا ، وإن استلزم مخالفه الواقع ؛ إذ لا منجّز للواقع بالمتعارضین بمقتضی الأدلّه العامّه.

إذا عرفت ما ذکرنا فلنذکر لک أخبار الباب لیتّضح الحقّ فی المسأله ، فإنّ منها : ما یدلّ علی التخییر مطلقا ، ومنها : ما یدلّ علی التخییر فی صوره التعادل ، ومنها : ما یدلّ علی التوقّف. ثمّ نعقب علیها بما یقتضی ، فنقول : إنّ الذی عثرنا علیه من الأخبار هو کما یلی :

1. خبر الحسن بن الجهم عن الرضا علیه السلام : قلت : یجیئنا الرجلان - وکلاهما ثقه - بحدیثین مختلفین ، فلا نعلم أیّهما الحقّ؟ قال : «فإذا لم تعلم ، فموسّع علیک بأیّهما أخذت». (1)

وهذا الحدیث بهذا المقدار منه ظاهر فی التخییر بین المتعارضین مطلقا ، ولکن صدره - الذی لم نذکره (2) - مقیّد بالعرض علی الکتاب ، والسنّه ، فهو یدلّ علی أنّ التخییر إنّما هو بعد فقدان المرجّح ، ولو فی الجمله. (3)

2. خبر الحارث بن المغیره عن أبی عبد الله علیه السلام : «إذا سمعت من أصحابک الحدیث ، وکلّهم ثقه فموسّع علیک ، حتی تری القائم فتردّ علیه». (4)

وهذا الخبر أیضا یستظهر منه التخییر مطلقا من کلمه «فموسّع علیک» ، ویقیّد بالروایات الآتیه الدالّه علی الترجیح.

ولکن یمکن أن یناقش فی استظهار التخییر منه :

أوّلا : بأنّ الخبر وارد فی فرض التمکّن من لقاء الإمام والأخذ منه ، فلا یعلم شموله لحال الغیبه الذی یهمّنا إثباته ؛ لأنّ الرخصه فی التخییر مدّه قصیره لا تستلزم الرّخصه فیه أبدا ولا تدلّ علیها. (5)

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 1072


1- وسائل الشیعه 18 : 87 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، ح 40.
2- وهو قوله علیه السلام : «ما جاءک عنّا فقس علی کتاب الله وأحادیثنا».
3- هکذا ناقش فیه المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 361 - 362.
4- وسائل الشیعه 18 : 87 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، ح 41.
5- بهذا ناقش فیه المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 363.

ثانیا : بأنّ الخبر غیر ظاهر فی فرض التعارض ، بل ربّما یکون واردا لبیان حجّیّه الحدیث الذی یرویه الثقات من الأصحاب. ومعنی «موسّع علیک» الرخصه بالأخذ به ؛ کنایه عن حجّیّته ، غایه الأمر أنّه یدلّ علی أنّ الرخصه مغیّاه برؤیه الإمام لیأخذ منه الحکم علی سبیل الیقین. وهذا أمر لا بدّ منه فی کلّ حجّه ظنّیّه ، وإن کانت عامّه حتی لزمان حضور الإمام إلاّ أنّه مع حصول الیقین بمشافهته لا بدّ أن ینتهی أمد جواز العمل بها.

وعلیه ، فلا شاهد بهذا الخبر علی ما نحن فیه.

3. مکاتبه عبد الله بن محمّد إلی أبی الحسن علیه السلام : اختلف أصحابنا فی روایاتهم عن أبی عبد الله علیه السلام فی رکعتی الفجر فی السفر ، فروی بعضهم : أن صلّهما فی المحمل ، وروی بعضهم : أن لا تصلّهما إلاّ علی الأرض ، فاعلمنی کیف تصنع أنت لأقتدی بک فی ذلک؟. فوقّع علیه السلام : «موسّع علیک بأیّه عملت». (1)

وهذه أیضا استظهروا منها التخییر مطلقا ، وتحمل علی المقیّدات کالثانیه.

ولکن یمکن الناقشه فی هذا الاستظهار بأنّه من المحتمل أن یراد من التوقیع بیان التخییر فی العمل بکلّ من المرویّین باعتبار أنّ الحکم الواقعیّ هو جواز صلاه رکعتی الفجر فی السفر فی المحمل وعلی الأرض معا ، لا أنّ المراد التخییر بین الروایتین ، فیکون الغرض تخطئه الروایتین.

وهو احتمال قریب جدّا ، لا سیّما أنّ السؤال لم یکن عن کیفیّه العمل بالمتعارضین ، بل السؤال عن کیفیّه عمل الإمام لیقتدی به - أی إنّه سؤال عن حکم صلاه رکعتی الفجر ، لا عن حکم المتعارضین - ، والجواب ینبغی أن یطابق السؤال ، فکیف صحّ أن یحمل علی بیان کیفیّه العمل بالمتعارضین؟! وعلیه ، فلا یکون فی هذا الخبر أیضا شاهد علی ما نحن فیه کالخبر الثانی.

4. جواب مکاتبه الحمیری إلی الحجّه - عجّل الله فرجه - : «فی ذلک حدیثان : أمّا أحدهما : فإنّه إذا انتقل من حاله إلی أخری فعلیه التکبیر. وأمّا [الحدیث] الآخر : فإنّه روی

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 1073


1- تهذیب الأحکام 3 : 251 ح 583.

أنّه إذا رفع رأسه من السجده الثانیه ، وکبّر ، ثمّ جلس ، ثمّ قام ، فلیس علیه فی القیام بعد القعود تکبیر. وکذلک التشهّد الأوّل یجری هذا المجری. وبأیّهما أخذت من باب التسلیم کان صوابا». (1)

وهذا الجواب أیضا استظهروا منه التخییر مطلقا ، ویحمل علی المقیّدات.

ولکنّه أیضا یناقش فی هذا الاستظهار بأنّ من المحتمل قریبا أنّ المراد بیان التخییر فی العمل بالتکبیر لبیان عدم وجوبه ، لا التخییر بین المتعارضین. ویشهد لذلک التعبیر بقوله : «کان صوابا» ؛ لأنّ المتعارضین لا یمکن أن یکون کلّ واحد منهما صوابا ، ثمّ لا معنی لجواب الإمام عن السؤال عن الحکم الواقعیّ بذکر روایتین متعارضتین ، ثمّ العلاج بینهما ، إلاّ لبیان خطأ الروایتین ، وأنّ الحکم الواقعیّ علی خلافهما.

5. مرفوعه زراره ، المرویّه عن «عوالی اللآلئ» ، وقد جاء فی آخرها : «إذن فتخیّر أحدهما ، فتأخذ به وتدع الآخر». (2)

ولا شکّ فی ظهور هذه الفقره منها فی وجوب التخییر بین المتعارضین ، وفی أنّه بعد فرض التعادل ؛ لأنّها جاءت بعد ذکر المرجّحات وفرض انعدامها.

ولکنّ الشأن فی صحّه سندها ، وسیأتی التعرّض له. وهی من أهمّ أخبار الباب من جهه مضمونها.

6. خبر سماعه عن أبی عبد الله علیه السلام : قال : سألته عن رجل اختلف علیه رجلان من أهل دینه فی أمر ، کلاهما یرویه : أحدهما یأمر بأخذه ، والآخر ینهاه عنه ، کیف یصنع؟ فقال علیه السلام : «یرجئه حتی یلقی من یخبره ، فهو فی سعه حتی یلقاه» (3).

وقد استظهروا من قوله علیه السلام : «فهو فی سعه» التخییر مطلقا.

وفیه أوّلا : أنّ الروایه وارده فی فرض التمکّن من لقاء الإمام ، أو کلّ من یخبره بالحکم علی سبیل الیقین من نوّاب الإمام خصوصا أو عموما. فهی تشبه من هذه الناحیه الروایه

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 1074


1- وسائل الشیعه 18 : 87 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 39.
2- عوالی اللآلئ 4 : 133 ح 229.
3- وسائل الشیعه 18 : 77 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 5.

الثانیه المتقدّمه. (1)

وثانیا : أنّ الأولی فیها أن تجعل من أدلّه التوقّف ، لا التخییر ، (2) وذلک لکلمه «یرجئه».

وأمّا قوله : «فی سعه» فالظاهر أنّ المراد به التخییر بین الفعل والترک ، باعتبار أنّ الأمر حسب فرض السؤال یدور بین المحذورین ، وهو الوجوب والحرمه ؛ إذن فلیس المقصود منه التخییر بین الروایتین ، لا سیّما أنّ ذلک لا یلتئم مع الأمر بالإرجاء ؛ لأنّ العمل بأحدهما تخییرا لیس إرجاء ، بل الإرجاء ترک العمل بهما معا.

فلا دلاله لهذه الروایه علی التخییر بین المتعارضین.

7. وقال الکلینی بعد تلک الروایه : «وفی روایه أخری : «بأیّهما أخذت من باب التسلیم وسعک» (3).

یظهر منه (4) أنّها روایه أخری ، لا أنّها نصّ آخر فی الجواب عن نفس السؤال فی الروایه المتقدّمه ، وإلاّ لکان المناسب أن یقول : «بأیّهما أخذ» بالضمیر الغائب ، لا «بأیّهما أخذت» بنحو الخطاب.

وظاهرها الحکم بالتخییر بین المتعارضین مطلقا ، ویحمل علی المقیّدات.

8. ما فی «عیون أخبار الرضا» للصدوق فی خبر طویل ، جاء فی آخره :

«فذلک الذی یسع الأخذ بهما جمیعا ، أو بأیّهما شئت ، وسعک الاختیار من باب التسلیم ، والاتّباع ، والردّ إلی رسول الله» (5).

والظاهر من هذه الفقره هو التخییر بین المتعارضین ، إلاّ أنّه بملاحظه صدرها وذیلها یمکن أن یستظهر منها إراده التخییر فی العمل بالنسبه إلی ما أخبر عن حکمه أنّه علی نحو الکراهه ، ولذا أنّها - فیما یتعلّق بالإخبار عن الحکم الإلزامیّ - صرّحت بلزوم العرض علی الکتاب والسنّه ، (6) لا سیّما وقد أعقب تلک الفقره التی نقلناها قوله علیه السلام : «وما لم تجدوه فی

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 1075


1- کما فی نهایه الدرایه 3 : 364.
2- کما فی نهایه الدرایه 3 : 364.
3- الکافی 1 : 53.
4- أی ممّا قال الکلینی.
5- عیون أخبار الرضا علیه السلام 2 : 24 ؛ وسائل الشیعه 18 : 82 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 21.
6- کذا قال المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 363 - 364.

شیء من هذه الوجوه فردّوا إلینا علمه ، فنحن أولی بذلک ، ولا تقولوا فیه بآرائکم ، وعلیکم بالکفّ ، والتثبّت ، والوقوف ، وأنتم طالبون باحثون حتی یأتیکم البیان من عندنا».

وهذه الفقرات صریحه فی وجوب التوقّف ، والتربّث (1) ، وعلیه ، فالأجدر بهذه الروایه أن تجعل من أدلّه التوقّف ، لا التخییر.

9. مقبوله عمر بن حنظله ، الآتی ذکرها فی المرجّحات ، وقد جاء فی آخرها : «إذا کان ذلک - أی فقدت المرجّحات - فأرجئه حتی تلقی إمامک ؛ فإنّ الوقوف عند الشبهات خیر من الاقتحام فی الهلکات». (2)

وهذه ظاهره فی وجوب التوقّف عند التعادل.

10. خبر سماعه عن أبی عبد الله علیه السلام ، قلت : یرد علینا حدیثان : واحد یأمرنا بالأخذ به ، والآخر ینهانا عنه؟ قال : «لا تعمل بواحد منهما حتی تلقی صاحبک ، فتسأله». قلت : لا بدّ أن نعمل بأحدهما. قال : «خذ بما فیه خلاف العامّه» (3).

11. مرسله صاحب عوالی اللآلئ - علی ما نقل عنه - ، فإنّه بعد روایته المرفوعه المتقدّمه بالرقم (5) قال : وفی روایه أنّه قال علیه السلام : «إذن فأرجئه حتی تلقی إمامک فتسأله». (4)

هذه جمله ما عثرت علیه من الروایات فیما یتعلّق بالتخییر أو التوقّف. والظاهر منها - بعد ملاحظه أخبار الترجیح الآتیه ، وبعد ملاحظه مقیّداتها بصوره فقدان المرجّح ، ولو فی الجمله - أنّ الرجوع إلی التخییر ، أو التوقّف بعد فقد المرجّحات ، فتحمل مطلقاتها علی مقیّداتها.

والخلاصه أنّ المتحصّل منها جمیعا أنّه یجب أوّلا ملاحظه المرجّحات بین المتعارضین ، فإن لم تتوفّر المرجّحات ، فالقاعده هی التخییر ، أو التوقّف علی حسب استفادتنا من الأخبار ، لا أنّ القاعده التخییر أو التوقّف فی کلّ متعارضین وإن کان فیهما

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 1076


1- وهو ضدّ العجله.
2- الکافی 1 : 67.
3- وسائل الشیعه 18 : 88 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 41.
4- عوالی اللآلئ 4 : 133.

ما یرجّح أحدهما علی الآخر.

نعم ، المستفاد من الروایه العاشره فقط - وهی خبر سماعه - أنّ التوقّف هو الحکم الأوّلی ؛ إذ أرجعه إلی الترجیح بمخالفه العامّه بعد فرض ضروره العمل بأحدهما ، بحسب فرض السائل.

ولکنّ التأمّل فیها یعطی أنّها لا تنافی أدلّه تقدیم الترجیح ، فإنّ الظاهر أنّ المراد منها ترک العمل رأسا ؛ انتظارا لملاقاه الإمام ، لا التوقّف والعمل بالاحتیاط.

وبعد هذا یبقی علینا أن نعرف وجه الجمع بین أخبار التخییر ، وأخبار التوقّف فیما ذکرناه من الأخبار المتقدّمه. وقد ذکروا وجوها للجمع (1) لا یغنی أکثرها.

وأنت - بعد ملاحظه ما مرّ من المناقشات فی الأخبار التی استظهروا منها التخییر - تستطیع أن تحکم بأنّ التوقّف هو القاعده الأوّلیّه ، وأنّ التخییر لا مستند له ؛ إذ لم یبق ما یصلح مستندا له إلاّ الروایه الأولی ، وهی لا تصلح لمعارضه الروایات الکثیره الدالّه علی وجوب التوقّف ، والردّ إلی الإمام.

أمّا الخامسه - وهی مرفوعه زراره - : فهی ضعیفه السند جدّا ، - وقد أشرنا فیما سبق إلی ذلک ، وسیأتی بیانه - ؛ علی أنّ راویها نفسه عقّبها بالمرسله المتقدّمه بالرقم (11) الوارده فی التوقّف ، والإرجاء.

وأمّا السابعه - مرسله الکلینیّ - : فلیس من البعید أنّها من استنباطاته ، حسبما فهمه من الروایات ، لا أنّها روایه مستقلّه فی قبال سائر روایات الباب. ویشهد لذلک ما ذکره فی مقدّمه «الکافی» من مرسله أخری بهذا المضمون : «بأیّهما أخذتم من باب التسلیم وسعکم» ، (2) ؛ لأنّه لم ترد عنده روایه بهذا التعبیر إلاّ تلک المرسله التی نحن بصددها ، وهی بخطاب المفرد ، وهذه بخطاب الجمع. وعلیه ، فیظهر أنّ المرسلتین معا هما من مستنبطاته ، فلا یصحّ الاعتماد علیهما.

إذا عرفت ما ذکرناه یظهر لک أنّ القول بالتخییر لا مستند له یصلح لمعارضه أخبار

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 1077


1- الحدائق الناضره : 1 : 100. وراجع أیضا فرائد الأصول 2 : 763.
2- الکافی 1 : 8.

التوقّف ، ولا للخروج عن القاعده الأوّلیّه للمتعارضین ، وهی التساقط ، وإن کان التخییر مذهب المشهور.

وأمّا أخبار التوقّف : فإنّها - مضافا إلی کثرتها وصحّه بعضها وقوّه دلالتها - لا تنافی قاعده التساقط فی الحقیقه ؛ لأنّ الإرجاء والتوقّف لا یزید علی التساقط ، بل هو من لوازمه ، فأخبار التوقّف تکون علی القاعده.

وقیل (1) فی وجه تقدیم أخبار التخییر : «إنّ أدلّه التخییر مطلقه بالنسبه إلی زمن الحضور ، بینما أنّ أخبار التوقّف مقیّده به. وصناعه الإطلاق والتقیید تقتضی رفع التعارض بینهما بحمل المطلق علی المقیّد. ونتیجه ذلک ، التخییر فی زمان الغیبه ، کما علیه المشهور».

أقول : إنّ أخبار التوقّف کلّها بلسان الإرجاء إلی ملاقاه الإمام ، فلا یستفاد منها تقیید الحکم بالتوقّف بزمان الحضور ؛ لأنّ استفاده ذلک تتوقّف علی أن یکون للغایه مفهوم ، وقد تقدّم بیان المناط فی استفاده مفهوم الغایه ، فقلنا : «إنّ الغایه إذا کانت قیدا للموضوع ، أو المحمول فقط لا دلاله لها علی المفهوم ، ولا تدلّ علی المفهوم إلاّ إذا کان التقیید بالغایه راجعا إلی الحکم». (2) والغایه هنا غایه لنفس الإرجاء ، لا لحکمه ، وهو الوجوب ، یعنی أنّ المستفاد من هذه الأخبار أنّ نفس الإرجاء مغیّا بملاقاه الإمام ، لا وجوبه.

والحاصل أنّه لا یفهم من أخبار التوقّف ، إلاّ أنّه لا یجوز الأخذ بالأخبار المتعارضه المتکافئه ، ولا العمل بواحد منها ، وإنّما یحال الأمر فی شأنها إلی الإمام ویؤجّل البتّ (3) فیها إلی ملاقاته لتحصیل الحجّه علی الحکم بعد السؤال عنه. فهی تقول بما یؤول إلی أنّ الأخبار المتعارضه المتکافئه لا تصلح لإثبات الحکم ، فلا تجوز الفتوی ولا العمل بأحدها ، وینحصر الأمر حینئذ بملاقاه الإمام والسؤال عنه. فإذا لم تحصل الملاقاه ولو لغیبه الإمام ، فلا یجوز الإقدام علی العمل بأحد المتعارضین.

وعلی هذا ، فتکون هذه الأخبار مباینه لأخبار التخییر ، لا أخصّ منها.

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 1078


1- والقائل هو المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 4 : 765.
2- راجع الجزء الأوّل : 140.
3- أی : القطع. فالمعنی : یؤخّر القطع.
تمرینات «64»

1. اذکر الأقوال الثلاثه فی القاعده الثانویّه للمتعادلین.

2. هل یمکن صحّه هذه الأقوال بعد ما سبق من أنّ القاعده الأوّلیّه هی التساقط؟

3. ما هو الأصحّ من الأقوال عند المصنّف؟

4. ما الجواب عن استظهار التخییر مطلقا من خبر الحسن بن الجهم ، وخبر الحارث بن المغیره؟

5. ما هی المناقشه فی استظهار التخییر مطلقا من مکاتبه عبد الله بن محمد إلی أبی الحسن علیه السلام؟

6. ما هی المناقشه فی استظهار التخییر مطلقا من جواب مکاتبه الحمیری إلی الحجّه (عجّل الله فرجه)؟

7. هل یدلّ خبر سماعه علی التخییر بین المتعارضین مطلقا؟

8. ما الجواب عن استظهار التخییر من الخبر المنقول عن عیون أخبار الرضا علیه السلام؟

9. ما هو وجه الجمع بین أخبار التخییر وأخبار التوقّف؟

10. اذکر ما قال المحقّق النائینی فی وجه تقدیم أدلّه التخییر علی أدلّه التوقّف. واذکر الجواب عنه.

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 1079

الأمر الثالث : المرجّحات
اشاره

تقدّم أنّ من شروط تحقّق التعارض أن یکون کلّ من الدلیلین واجدا لشرائط الحجّیّه فی حدّ نفسه ؛ (1) لأنّه لا تعارض بین الحجّه واللاحجّه ، (2) فإذا بحثنا عن المرجّحات فالذی نعنیه أن نبحث عمّا یرجّح الحجّه علی الأخری ، بعد فرض حجّیّتهما معا فی أنفسهما ، لا عمّا یقوّم أصل الحجّه ، ویمیّزها عن اللاحجه. وعلیه ، فالجهه التی تکون من مقوّمات الحجّه مع قطع النظر عن المعارضه لا تدخل فی مرجّحات باب التعارض ، بل تکون من ممیّزات الحجّه عن اللاحجّه.

ومن أجل هذا یجب أن نتنبّه إلی الروایات المذکوره فی باب الترجیحات ، وإلی أنّها وارده فی صدد أیّ شیء من ذلک؟ فی صدد الترجیح أو التمییز؟

فلو کانت علی النحو الثانی لا یکون فیها شاهد علی ما نحن فیه ، کما قاله الشیخ صاحب الکفایه قدس سره فی روایات الترجیح بموافقه الکتاب (3) کما سیأتی (4).

إذا عرفت ما ذکرناه من جهه البحث التی نقصدها فی بیان المرجّحات ، فنقول : إنّ المرجّحات - المدّعی أنّها منصوص علیها فی الأخبار - خمسه أصناف :

الترجیح بالأحدث تأریخا ، وبصفات الراوی ، وبالشهره ، وبموافقه الکتاب ، وبمخالفه العامّه.

فینبغی أوّلا : البحث عنها واحده واحده ، ثمّ بیان أیّه منها أولی بالتقدیم لو تعارضت؟ ثمّ بیان أنّه هل یجب الاقتصار علیها ، أو یتعدّی إلی غیرها؟ فهنا ثلاثه مقامات :

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 1080


1- تقدّم فی الصفحه : 546.
2- کما لا تعارض بین اللاحجّتین.
3- کفایه الأصول : 505 - 506.
4- سیأتی فی الصفحه : 585.
المقام الأوّل : المرجّحات الخمسه
1. الترجیح بالأحدث

فی هذا الترجیح روایات أربع ، (1) نکتفی منها بما رواه الکلینیّ بسنده إلی أبی عبد الله علیه السلام قال : «أرأیتک لو حدّثتک بحدیث العامّ ، ثمّ جئتنی من قابل فحدّثتک بخلافه ، بأیّهما کنت تأخذ؟» قال : کنت آخذ بالأخیر. فقال لی : «رحمک الله!» (2).

أقول : إنّ الذی یستظهره بعض أجلّه مشایخنا قدس سره (3) أنّ هذه الروایات لا شاهد بها علی ما نحن فیه ، أی إنّها لا تدلّ علی ترجیح الأحدث من البیانین کقاعده عامّه بالنسبه إلی کلّ مکلّف ، وبالنسبه إلی جمیع العصور ؛ لأنّها لا تدلّ علی ذلک إلاّ إذا فهم منها أنّ الأحدث هو الحکم الواقعیّ ، وأنّ الأوّل واقع موقع التقیّه ، أو نحوها ؛ مع أنّه لا یفهم منها أکثر من أنّ من ألقی إلیه البیان خاصّه حکمه الفعلیّ ما تضمّنه البیان الأخیر ، ولیست ناظره إلی أنّه هو الحکم الواقعیّ ، فلربما کان حکما ظاهریّا بالنسبه إلیه من باب التقیّه ، کما أنّه لیست ناظره إلی أنّ هذا الحکم الفعلیّ هو حکم کلّ أحد فی کلّ زمان.

والحاصل أنّ هذه الطائفه من الروایات لا دلاله فیها علی أنّ البیان الأخیر یتضمّن الحکم الواقعیّ ، وأنّ ذلک بالنسبه إلی جمیع المکلّفین فی جمیع الأزمنه ، حتی یکون الأخذ بالأحدث

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 1081


1- الأولی : روایه الحسین بن مختار الآتیه. الثانیه : روایه أبی عمرو الکنانی ، عن أبی عبد الله علیه السلام ، وهی موافقه مع الروایه الأولی مضمونا ، وزید فیها : «أبی الله ألاّ یعبد سرّا ، أما والله لئن فعلتم ذلک إنّه لخیر لی ولکم ، أبی الله لنا فی دینه إلاّ التقیّه». وسائل الشیعه 18 : 79 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث : 17. الثالثه : روایه المعلّی بن خنیس : قال : قلت لأبی عبد الله علیه السلام : إذا جاء حدیث عن أوّلکم وحدیث عن آخرکم ، بأیّهما نأخذ؟ قال : «خذوا به حتّی یبلغکم عن الحیّ ، فإن بلغکم عن الحیّ فخذوا بقوله». وسائل الشیعه 18 : 78 ، الباب 9 أبواب صفات القاضی ، الحدیث 8. الرابعه : روایه محمد بن مسلم عن أبی عبد الله علیه السلام ، قال : «إنّ الحدیث ینسخ کما ینسخ القرآن». وسائل الشیعه 18 : 77 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی ، الحدیث 4.
2- الکافی 1 : 67.
3- وهو أستاذه المحقّق الشیخ محمد حسین الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 3 : 365 - 366.

وظیفه عامّه لجمیع المکلّفین ، وفی جمیع الأزمان حتی زمن الغیبه ولو کان من باب التقیّه ، ولا شکّ أنّ الأزمان والأشخاص تتفاوت وتختلف من جهه شدّه التقیّه ، أو لزومها.

2. الترجیح بالصفات

إنّ الروایات التی ذکرت الترجیح بالصفات تنحصر فی مقبوله ابن حنظله ، ومرفوعه زراره ، المشار إلیهما سابقا. (1) والمرفوعه - کما قلنا - ضعیفه جدّا ؛ لأنّها مرفوعه ، ومرسله ، ولم یروها إلاّ صاحب «عوالی اللآلئ» (2). وقد طعن صاحب «الحدائق» فی التألیف والمؤلّف ، إذ قال : «فإنّا لم نقف علیها فی غیر کتاب «عوالی اللآلئ» مع ما هی علیه من الرفع والإرسال ، وما علیه الکتاب ، من نسبه صاحبه إلی التساهل فی نقل الأخبار والإهمال ، وخلط غثّها (3) بسمینها وصحیحها بسقیمها» (4).

إذن ، الکلام فیها فضول ، فالعمده فی الباب المقبوله التی قبلها العلماء ؛ لأنّ راویها صفوان بن یحیی الذی هو من أصحاب الإجماع - أی الذین أجمع الصحابه علی تصحیح ما یصحّ عنهم - ، کما رواها المشایخ الثلاثه فی کتبهم (5). وإلیک نصّها بعد حذف مقدّمتها :

قلت : فإن کان کلّ رجل اختار رجلا من أصحابنا ، فرضیا أن یکونا الناظرین فی حقّهما ، واختلفا فیما حکما ، وکلاهما اختلفا (6) فی حدیثکم؟

قال : «الحکم ما حکم به أعدلهما ، وأفقههما ، وأصدقهما فی الحدیث ، وأورعهما ، ولا یلتفت إلی ما یحکم به الآخر».

قلت : فإنّهما عدلان مرضیّان عند أصحابنا ، لا یفضل واحد منهما علی الآخر؟

قال : «ینظر إلی ما کان من روایتهم عنّا فی ذلک الذی به حکما ، المجمع علیه من

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 1082


1- راجع الصفحتین : 573 و 575.
2- عوالی اللآلئ 4 : 133 ح 229.
3- أی : ردیئها.
4- الحدائق الناضره 1 : 99.
5- الکافی 1 : 67 ؛ الفقیه 3 : 9 - 10 ، تهذیب الأحکام 6 : 346 - 347.
6- استعمال لا تساعده اللغه ؛ فإنّ خبر (کلا) و (کلتا) دائما مفرد.

أصحابک ، فیؤخذ به من حکمنا ، ویترک الشاذّ الذی لیس بمشهور عند أصحابک ، فإنّ المجمع علیه لا ریب فیه. وإنّما الأمور ثلاثه : أمر بیّن رشده فیتّبع ، وأمر بیّن غیّه فیجتنب ، وأمر مشکل یردّ علمه إلی الله ورسوله. قال رسول الله صلی الله علیه و آله : حلال بیّن ، وحرام بیّن ، وشبهات بین ذلک ، فمن ترک الشبهات نجا من المحرّمات ، ومن أخذ بالشبهات ارتکب المحرّمات ، وهلک من حیث لا یعلم».

قلت : فإن کان الخبران عنکما (1) مشهورین قد رواهما الثقات عنکم؟

قال : «ینظر ، فما وافق حکمه حکم الکتاب والسنّه ، وخالف العامّه فیؤخذ به ، ویترک ما خالف حکمه حکم الکتاب والسنّه ، ووافق العامّه».

قلت : - جعلت فداک - أرأیت إن کان الفقیهان عرفا حکمه من الکتاب ، والسنّه ، ووجدنا أحد الخبرین موافقا للعامّه والآخر مخالفا لهم ، بأیّ الخبرین یؤخذ؟

قال : «ما خالف العامّه ففیه الرشاد».

قلت : - جعلت فداک - فإن وافقهم الخبران جمیعا؟

قال : «انظر إلی ما هم إلیه أمیل حکّامهم وقضاتهم فیترک ، ویؤخذ بالآخر».

قلت : فإن وافق حکّامهم الخبرین جمیعا؟

قال : «إذا کان ذلک فأرجه (2) (وفی بعض النسخ : فأرجئه (3)) ، حتی تلقی إمامک ، فإنّ الوقوف عند الشبهات خیر من الاقتحام فی الهلکات». انتهت المقبوله.

أقول : (4) من الواضح أنّ موردها التعارض بین الحاکمین ، لا بین الراویین ، ولکن لمّا کان الحکم والفتوی فی الصدر الأوّل یقعان بنصّ الأحادیث - لا أنّهما یقعان بتعبیر من الحاکم ، أو المفتی ، کالعصور المتأخّره استنباطا من الأحادیث - تعرّضت هذه المقبوله للروایه والراوی ؛ لارتباط الروایه بالحکم. ومن هنا استدلّ بها علی الترجیح للروایات المتعارضه.

غیر أنّه - مع ذلک - لا یجعلها شاهده علی ما نحن فیه. والسرّ فی ذلک واضح ؛ لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 1083


1- أی : الباقر والصادق علیهما السلام. - منه قدس سره -. (2 و 3). أی : أخّره.
2- أی : أخّره.
3- أی : أخّره.
4- کما قال به المحقّق الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 3 : 366 - 367.

اعتبار شیء فی الراوی بما هو حاکم غیر اعتباره فیه بما هو راو ومحدّث ، والمفهوم من المقبوله أنّ ترجیح الأعدل ، والأورع ، والأفقه إنّما هو بما هو حاکم فی مقام نفوذ حکمه ، لا فی مقام قبول روایته.

ویشهد لذلک أنّها جعلت من جمله المرجّحات کونه «أفقه» فی عرض کونه «أعدل» و «أصدق» فی الحدیث. ولا ربط للأفقهیّه بترجیح الروایه من جهه کونها روایه.

نعم ، إنّ المقبوله انتقلت بعد ذلک إلی الترجیح للروایه بما هی روایه ابتداء من الترجیح بالشهره ، وإن کان ذلک من أجل کونها سندا لحکم الحاکم ، فإنّ هذا أمر آخر غیر الترجیح لنفس الحکم وبیان نفوذه.

وعلیه ، فالمقبوله لا دلیل فیها علی الترجیح بالصفات. وأمّا : الترجیح بالشهره وما یلیها فسیأتی الکلام عنه.

ویؤیّد هذا الاستنتاج أنّ صاحب «الکافی» لم یذکر فی مقدّمه کتابه (1) الترجیح بصفات الراوی.

3. الترجیح بالشهره

تقدّم أنّ الشهره لیست حجّه فی نفسها ، (2) وأمّا : إذا کانت مرجّحه للروایه - علی القول به - فلا ینافی عدم حجّیّتها فی نفسها.

والشهره المرجّحه علی نحوین : شهره عملیّه ، وهی الشهره الفتوائیّه المطابقه للروایه.

وشهره فی الروایه ، وإن لم یکن العمل علی طبقها مشهورا.

أمّا الأولی : فلم یرد فیها من الأخبار ما یدلّ علی الترجیح بها ، فإذا قلنا بالترجیح بها فلا بدّ أن یکون بمناط وجوب الترجیح بکلّ ما یوجب الأقربیّه إلی الواقع - علی ما سیأتی وجهه - ، غایه الأمر أنّ تقویه الروایه بالعمل بها یشترط فیها أمران :

1. أن یعرف استناد الفتوی إلیها ؛ إذ لا یکفی مجرّد مطابقه فتوی المشهور للروایه فی

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 1084


1- راجع الکافی 1 : 57 ، باب اختلاف الحدیث من کتاب فضل العلم.
2- تقدّم فی الصفحه : 509.

الوثوق بأقربیّتها إلی الواقع.

2. أن تکون الشهره العملیّه قدیمه - أی واقعه فی عصر الأئمّه علیهم السلام ، أو العصر الذی یلیه الذی تمّ فیه جمع الأخبار وتحقیقها -. أمّا : الشهره فی العصور المتأخّره فیشکل تقویه الروایه بها.

هذا من جهه الترجیح بالشهره العملیّه فی مقام التعارض ، أمّا : من جهه جبر الشهره للخبر الضعیف ، مع قطع النظر عن وجود ما یعارضه فقد وقع نزاع للعلماء فیه. والحقّ (1) أنّها جابره له إذا کانت قدیمه أیضا ؛ لأنّ العمل بالخبر عند المشهور من القدماء ممّا یوجب الوثوق بصدوره. والوثوق هو المناط فی حجّیّه الخبر - کما تقدّم - ، وبالعکس من ذلک إعراض الأصحاب عن الخبر ؛ فإنّه یوجب وهنه ، وإن کان راویه ثقه ، وکان قویّ السند ، بل کلّما قوی سند الخبر فأعرض عنه الأصحاب کان ذلک أکثر دلاله علی وهنه.

وأمّا الثانیه : - وهی الشهره فی الروایه - فإنّ إجماع المحقّقین قائم علی الترجیح بها ، وقد دلّت علیه المقبوله المتقدّمه ، وقد جاء فیها «فإنّ المجمع علیه لا ریب فیه». والمقصود من «المجمع علیه» ، المشهور ، بدلیل فهم السائل ذلک ؛ إذ عقّبه بالسؤال : «فإن کان الخبران عنکما مشهورین». ولا معنی لأن یراد من الشهره الإجماع.

وقد یقال (2) : إنّ شهره الروایه فی عصر الأئمّه علیهم السلام توجب کون الخبر مقطوع الصدور ، وعلی الأقلّ توجب کونه موثوقا بصدوره. وإذا کان کذلک فالشاذّ المعارض له ، إمّا مقطوع العدم ، أو موثوق بعدمه ، فلا تعمّه أدلّه حجّیّه الخبر. وعلیه ، فیخرج اقتضاء الشهره فی الروایه عن مسأله ترجیح إحدی الحجّتین ، بل تکون لتمییز الحجّه عن اللاحجّه.

والجواب (3) : أنّ الشاذّ المقطوع العدم لا یدخل فی مسألتنا قطعا ، وأمّا : الموثوق بعدمه من جهه حصول الثقه الفعلیّه بمعارضه فلا یضرّ ذلک فی کونه مشمولا لأدلّه حجّیّه الخبر ؛ لأنّ الظاهر کفایه وثاقه الراوی فی قبول خبره ، من دون إناطه بالوثوق الفعلیّ بخبره.

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 1085


1- کما فی فوائد الأصول 4 : 787 - 789.
2- والقائل المحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 509.
3- کما فی نهایه الدرایه 3 : 371.

وقد تقدّم فی حجّیّه خبر الثقه أنّه لا یشترط حصول الظنّ الفعلیّ به ، ولا عدم الظنّ بخلافه. (1)

4. الترجیح بموافقه الکتاب

فی ذلک روایات کثیره :

منها : مقبوله ابن حنظله المتقدّمه.

ومنها : خبر الحسن بن الجهم المتقدّم. فقد جاء فی صدره : قلت له : تجیئنا الأحادیث عنکم مختلفه؟ قال : «ما جاءک عنّا فقسه علی کتاب الله - عزّ وجلّ - وأحادیثنا ، فإن کان یشبههما فهو منّا ، وإن لم یکن یشبههما فلیس منّا».

قال فی «الکفایه» : «إنّ فی کون أخبار موافقه الکتاب أو مخالفه القوم من أخبار الباب نظرا ، وجهه قوّه احتمال أن یکون الخبر المخالف للکتاب فی نفسه غیر حجّه ، بشهاده ما ورد فی أنّه زخرف وباطل ، ولیس بشیء ، أو أنّه لم نقله ، أو أمر بطرحه علی الجدار ...» (2).

أقول (3) : فی مسأله موافقه الکتاب ، ومخالفته طائفتان من الأخبار :

الأولی : فی بیان مقیاس أصل حجّیّه الخبر ، لا فی مقام المعارضه بغیره ، وهی التی ورد فیها التعبیرات المذکوره فی «الکفایه» : «إنّه زخرف وباطل ...» إلی آخره (4). فلا بدّ أن تحمل هذه الطائفه علی المخالفه لصریح الکتاب ؛ لأنّه هو الذی یصحّ وصفه بأنّه زخرف وباطل ، ونحوهما.

والثانیه : فی بیان ترجیح أحد المتعارضین. وهذه لم یرد فیها مثل تلک التعبیرات ، وقد قرأت بعضها. وینبغی أن تحمل علی المخالفه لظاهر الکتاب ، لا لنصّه ، لا سیّما أنّ مورد بعضها - مثل المقبوله - فی الخبر الذی لو کان وحده لأخذ به ، وإنّما المانع من الأخذ به وجود المعارض ؛ إذ الأمر بالأخذ بالموافق وترک المخالف وقع فی المقبوله ، بعد

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 1086


1- تقدّم فی الصفحتین : 495 - 497.
2- کفایه الأصول : 505.
3- هذا الجواب أیضا أفاده المحقّق الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 3 : 373 واستفاد منه تلمیذه المصنّف فی المقام.
4- راجع : وسائل الشیعه 18 : 75 ، الباب 9 من أبواب صفات القاضی.

فرض کونهما مشهورین قد رواهما الثقات ، ثمّ فرض السائل موافقتهما معا للکتاب بعد ذلک ؛ إذ قال : «فإن کان الفقیهان عرفا حکمه من الکتاب ، والسنّه». ولا یکون ذلک إلاّ الموافقه لظاهره ، وإلاّ لزم وجود نصّین متباینین فی الکتاب ، کلّ ذلک یدلّ علی أنّ المراد من مخالفه الکتاب فی المقبوله مخالفه الظاهر ، لا النصّ.

ویشهد لما قلناه أیضا ما جاء فی خبر الحسن ، المتقدّم : «فإن کان یشبههما فهو منّا» ؛ فإنّ التعبیر بکلمه «یشبههما» یشیر إلی أنّ المراد الموافقه والمخالفه للظاهر.

5. مخالفه العامّه

إنّ الأخبار المطلقه الآمره بالأخذ بما خالف العامّه وترک ما وافقها کلّها منقوله عن رساله للقطب الراوندیّ ، (1) وقد نقل (2) عن الفاضل النراقیّ أنّه قال : «إنّها غیر ثابته عن القطب ثبوتا شائعا ، فلا حجّیه فیما نقل عنها».

وهناک روایه مرسله عن «الاحتجاج» (3) تقدّمت فی الرقم (10) (4) لا حجّیّه فیها ؛ لضعفها بالإرسال. فینحصر الدلیل فی المقبوله المتقدّمه (5) ، وظاهرها - کما سبق قریبا - أنّ الترجیح بموافقه الکتاب ومخالفه العامّه ، بعد فرض حجّیّه الخبرین فی أنفسهما ، فتدلّ علی الترجیح ، لا علی التمییز کما قیل. (6)

والنتیجه أنّ المستفاد من الأخبار أنّ المرجّحات المنصوصه ثلاثه : الشهره ، وموافقه الکتاب والسنّه ، ومخالفه العامّه. وهذا ما استفاده الشیخ الکلینیّ قدس سره فی مقدّمه «الکافی». (7)

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 1087


1- والناقل صاحب الوسائل فی : وسائل الشیعه 18 : 84 - 85.
2- والناقل المحقّق الأصفهانیّ فی : نهایه الدرایه 3 : 374.
3- الاحتجاج 2 : 357.
4- تقدّمت فی الصفحه 575.
5- أی مقبوله ابن حنظله.
6- أی کما قیل بدلالتها علی تمییز الحجّه عن اللاحجّه. والقائل هو المحقّق الخراسانیّ فی کفایه الأصول : 506.
7- الکافی 1 : 57 ، باب اختلاف الحدیث من کتاب فضل العلم.
المقام الثانی : فی المفاضله بین المرجّحات

إنّ المرجّحات جملتها ترجع إلی ثلاث نواح ، لا تخرج عنها :

1. ما یکون مرجّحا للصدور ، ویسمّی «المرجّح الصدوریّ» ، ومعنی ذلک أنّ المرجّح یجعل صدور أحد الخبرین أقرب من صدور الآخر. وذلک مثل موافقه المشهور وصفات الراوی. (1)

2. ما یکون مرجّحا لجهه الصدور ، ویسمّی «المرجّح الجهتیّ» ؛ فإنّ صدور الخبر - المعلوم الصدور حقیقه أو تعبّدا - قد یکون لجهه الحکم الواقعیّ ، وقد یکون لبیان خلافه لتقیّه ، أو غیرها من مصالح إظهار خلاف الواقع. وذلک مثل ما إذا کان الخبر مخالفا للعامّه ، فإنّه یرجّح - فی مورد معارضته بخبر آخر موافق لهم - أنّ صدوره کان لبیان الحکم الواقعیّ ؛ لأنّه لا یحتمل فیه إظهار خلاف الواقع ، بخلاف الآخر.

3 - ما یکون مرجّحا للمضمون ، ویسمّی : «المرجّح المضمونیّ». وذلک مثل موافقه الکتاب ، والسنّه ؛ إذ یکون مضمون الخبر الموافق أقرب إلی الواقع فی النظر.

وقد وقع الکلام فی هذه المرجّحات أنّها مترتّبه عند التعارض بینها أو أنّها فی عرض واحد؟ علی أقوال :

الأوّل : أنّها فی عرض واحد ، فلو کان أحد الخبرین المتعارضین واجدا لبعضها ، والخبر الآخر واجدا لبعض آخر ، وقع التزاحم بین الخبرین ، فیقدّم الأقوی مناطا ، فإن لم یکن أحدهما أقوی مناطا تخیّر بینهما ، وهذا هو مختار الشیخ صاحب الکفایه قدس سره (2).

الثانی : أنّها مترتّبه ، ویقدّم المرجّح الجهتیّ علی غیره ، فالمخالف للعامّه أولی بالتقدیم علی الموافق لهم وإن کان مشهورا. وهذا هو المنسوب إلی الوحید البهبهانیّ (3).

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 1088


1- کالأوثقیّه ، والأصدقیّه ، ونحوهما.
2- کفایه الأصول : 517 - 518. ویلزم وقوع التزاحم بین المرجّحات فیما لو کان لأحد الخبرین مزیّه من جهه ، کالشهره فی الروایه ، وللآخر مزیّه أخری ، کموافقه الکتاب ، وحینئذ یقدّم ما هو أقوی مناطا فی القرب إلی الصدور ، ومع تساویهما فالتخییر بینهما.
3- هذا القول نسبه المحقّق الخراسانیّ إلی الوحید البهبهانیّ وبعض أعاظم معاصریه - وهو المحقّق الرشتیّ -. کفایه الأصول : 518. وراجع الفوائد القدیمه «الفوائد الحائریّه» : 120 ، وبدائع الأفکار (للمحقّق الرشتیّ) : 455 و 457.

الثالث : أنها مترتّبه ، ولکن علی العکس من الأوّل - أی إنّه یقدّم المرجّح الصدوریّ علی غیره - ، فیقدّم المشهور الموافق للعامّه علی الشاذّ المخالف لهم. وهذا هو ما ذهب إلیه شیخنا النائینیّ (1).

الرابع : أنّها مترتّبه ، حسبما جاء فی المقبوله ، أو فی الروایات الأخری ، بأن یقدّم - مثلا حسبما یظهر من المقبوله - المشهور ، فإن تساویا فی الشهره قدّم الموافق للکتاب ، والسنّه ، فإن تساویا فی ذلک قدّم ما یخالف العامّه. (2)

وهناک أقوال أخری ، لا فائده فی نقلها.

وفی الحقیقه أنّ هذا الخلاف لیس بمناط واحد ، بل یبتنی علی أشیاء :

منها : أنّه یبتنی علی القول بوجوب الاقتصار علی المرجّحات المنصوصه ، فإنّ مقتضی ذلک أن یرجع إلی مدی دلاله أخبار الباب ، وإلی ما ینبغی من الجمع بینها بالجمع العرفیّ فیما اختلفت فیه ، وقد وقع فی ذلک (3) کلام طویل لکثیر من الأعلام ، یحتاج استقصاؤه إلی کثیر من الوقت. (4)

والذی نقوله - علی نحو الاختصار - أنّه یبدو من تتبّع الأخبار أنّه لا تفاضل فی الترجیح بین الأمور المذکوره فیها. ویشهد لذلک اقتصار جمله منها علی واحد منها ، ثمّ ما جمع المرجّحات منها (5) کالمقبوله والمرفوعه - علی تقدیر الاعتماد علیها - لم تذکرها [کلّها] (6) ، کما لم تتّفق فی الترتیب بینها.

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 1089


1- فوائد الأصول 4 : 779.
2- هذا ما یبتنیه المحقّق العراقیّ علی القول بوجوب الاقتصار فی الترجیح علی المرجّحات المنصوصه - کما ذهب إلیه نفسه -. نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 196 و 201.
3- أی : فی القول بوجوب الاقتصار.
4- وإن أردت الاطّلاع علی تفصیل البحث عنه فراجع فرائد الأصول 2 : 779 - 782 ؛ کفایه الأصول : 509 - 511 ؛ فوائد الأصول 4 : 785 ؛ نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 193 - 196.
5- أی : من الروایات.
6- أی : المرجّحات.

نعم ، إنّ المقبوله - التی هی عمدتنا فی الباب ، والتی لم نستفد منها الترجیح بالصفات کما تقدّم - ذکرت الشهره أوّلا ، ویظهر منها أنّ الشهره أکثر أهمّیّه من کلّ مرجّح (1). وأمّا : باقی المرجّحات فقد یقال : لا یظهر من المقبوله الترتیب بینها ، کیف؟ وقد جمعت بینها فی الجواب عند ما فرض السائل الخبرین متساویین فی الشهره.

وعلی کلّ حال ، فإنّ استفاده الترتیب بین المرجّحات من الأخبار مشکله جدّا ، ما عدا تقدیم الشهره علی غیرها.

ومنها : أنّه یبتنی - بعد فرض القول بالتّعدی إلی غیر المرجّحات المنصوصه - علی أنّ القاعده هل تقتضی تقدیم المرجّح الصدوریّ علی المرجّح الجهتیّ ، أو بالعکس ، أو لا تقتضی شیئا منهما؟ وعلی التقدیر الثالث لا بدّ أن یرجع إلی أقوائیّه المرجّح فی الکشف عن مطابقه الخبر للواقع ، فکلّ مرجّح یکون أقوی من هذه الجهه - أیّا کان - فهو أولی بالتقدیم.

وقد أصرّ شیخنا النائینیّ قدس سره (2) علی الأوّل - أی إنّه یری أنّ القاعده تقتضی تقدیم المرجّح الصدوریّ علی المرجّح الجهتیّ -. وبنی ذلک علی کون الخبر صادرا لبیان الحکم الواقعی ، لا لغرض آخر یتفرّع علی فرض صدوره حقیقه ، أو تعبّدا ؛ لأنّ جهه الصدور من شئون الصادر ، فما لا صدور له لا معنی للکلام عنه أنّه صادر لبیان الحکم الواقعیّ أو لبیان غیره. وعلیه ، فإذا کان الخبر الموافق للعامّه مشهورا وکان الخبر الشاذّ مخالفا لهم کان الترجیح للشهره ، دون مخالفه الآخر للعامّه ؛ لأنّ مقتضی الحکم بحجّیه المشهور عدم حجّیّه الشاذّ ، فلا معنی لحمله علی بیان الحکم الواقعی ، لیحمل المشهور علی التقیّه ؛ إذ لا تعبّد بصدور الشاذّ حینئذ.

أقول : إنّ المسلّم إنّما هو تأخّر رتبه الحکم بکون الخبر صادرا لبیان الواقع أو لغیره عن الحکم بصدوره حقیقه ، أو تعبّدا ، وتوقّف الأوّل علی الثانی ، ولکن ذلک غیر المدّعی ، وهو توقّف مرجّح الأوّل علی مرجّح الثانی ، فإنّه لیس المسلّم نفس المدّعی ، ولا یلزمه.

أمّا : أنّه لیس نفسه فواضح ؛ لما قلناه من أنّ المسلّم هو توقّف الأوّل علی الثانی ، وهو

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 1090


1- کما فی فوائد الأصول 4 : 785.
2- فی فوائد الأصول 4 : 779 - 781.

بالبدیهه غیر توقّف مرجّحه علی مرجّحه (1) الذی هو المدّعی.

وأمّا : أنّه لا یستلزمه فکذلک واضح ، فإنّه إذا تصوّرنا هناک خبرین متعارضین : 1 - مشهورا موافقا للعامّه. 2 - شاذّا مخالفا لهم ؛ فإنّ الترجیح للشاذّ بالمخالفه إنّما یتوقّف علی حجّیّته الاقتضائیّه الثابته له فی نفسه ، لا علی فعلیّه حجّیّته ، ولا علی عدم فعلیّه حجّیّه المشهور فی قباله ، بل فعلیّه حجّیّه الشاذّ تنشأ من الترجیح له بالمخالفه ، ویترتّب علیها حینئذ عدم فعلیّه حجّیّه المشهور.

وکذلک الترجیح للمشهور بالشهره إنّما یتوقّف علی حجّیّته الاقتضائیّه الثابته له فی نفسه ، لا علی فعلیّه حجّیّته ، ولا علی عدم فعلیّه حجّیّه الشاذّ فی قباله ، بل فعلیّه حجّیّه المشهور تنشأ من الترجیح له بالشهره ، ویترتّب علیها حینئذ عدم فعلیّه حجّیّه الشاذّ.

وعلیه ، فکما لا یتوقّف الترجیح بالشهره علی عدم فعلیّه الشاذّ المقابل له ، کذلک لا یتوقّف الترجیح بالمخالفه علی عدم فعلیّه المشهور المقابل له ، ومن ذلک یتّضح أنّه کما یقتضی الحکم بحجّیّه المشهور عدم حجّیّه الشاذّ ، فلا معنی لحمله علی بیان الحکم الواقعیّ ، کذلک یقتضی الحکم بحجّیّه الشاذّ عدم حجّیّه المشهور ، فلا معنی لحمله علی بیان الحکم الواقعیّ. ولیس الأوّل أولی بالتقدیم من الثانی.

نعم ، إذا دلّ دلیل خاصّ - مثل المقبوله - علی أولویّه الشهره بالتقدیم من المخالفه - فهذا شیء آخر - هو مقتضی الدلیل ، لا أنّه مقتضی القاعده.

والنتیجه أنّه لا قاعده هناک تقتضی تقدیم أحد المرجّحات علی الآخر ، ما عدا الشهره التی دلّت المقبوله علی تقدیمها ، وما عدا ذلک فالمقدّم هو الأقوی مناطا ، - أی ما هو الأقرب إلی الواقع فی نظر المجتهد - ، فإن لم یحصل التفاضل من هذه الجهه فالقاعده هی التساقط ، لا التخییر. ومع التساقط یرجع إلی الأصول العملیّه التی یقتضیها المورد.

المقام الثالث : فی التعدّی عن المرجّحات المنصوصه

لقد اختلفت أنظار الفقهاء فی وجوب الترجیح بغیر المرجّحات المنصوصه علی أقوال :

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 1091


1- أی : مرجّح الأوّل علی مرجّح الثانی.

1. وجوب التعدّی إلی کلّ ما یوجب الأقربیّه إلی الواقع نوعا ، وهو القول المشهور ، (1) ومال إلیه الشیخ الأعظم قدس سره (2) ، وجماعه من محقّقی أساتذتنا (3) ، وزاد بعض الفقهاء (4) الاعتبار فی الترجیح بکلّ مزیّه ، وإن لم تفد الأقربیّه إلی الواقع ، أو الصدور ، مثل تقدیم الحظر علی ما یتضمّن الإباحه.

2. وجوب الاقتصار علی المرجّحات المنصوصه ، وهو الذی یظهر من کلام الشیخ الکلینیّ قدس سره فی مقدّمه «الکافی» ، (5) ومال إلیه الشیخ صاحب الکفایه قدس سره. (6) وهو لازم طریقه الأخباریّین فی الاقتصار علی نصوص الأخبار ، والجمود علیها.

3. التفصیل بین صفات الراوی ، فیجوز التعدّی فیها ، وبین غیرها ، فلا یجوز. (7)

ولمّا کانت المبانی فی الأصل فی المتعارضین مختلفه فلا بدّ أن تختلف الأقوال فی هذه المسأله علی حسبها ، فنقول :

أوّلا : إذا قلنا بأنّ الأصل فی المتعارضین هو التساقط - وهو المختار - فإنّ الأصل یقتضی عدم الترجیح ، إلاّ ما علم بدلیل کون شیء مرجّحا ، ولکن هذا الدلیل هل یکفی فیه نفس دلیل حجّیّه الأماره ، أو یحتاج إلی دلیل خاصّ جدید؟

فإن قلنا : إنّ دلیل الأماره کاف فی الترجیح فلا شکّ فی اعتبار کلّ مزیّه توجب الأقربیّه إلی الواقع نوعا. والظاهر أنّ الدلیل کاف فی ذلک ، لا سیّما إذا کان دلیلها بناء العقلاء الذی

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 1092


1- نسبه الشیخ الأنصاریّ إلی جمهور المجتهدین. فرائد الأصول 2 : 780. وأمّا المحدّثون فقد اقتصروا علی المرجّحات المنصوصه ، کما فی الحدائق الناضره 1 : 90.
2- فرائد الأصول 2 : 779.
3- ومنهم السیّد المحقّق الخوئی فی مصباح الأصول 3 : 422.
4- لم أعثر علی القائل به. نعم ، قال المحقّق الخراسانی - بعد المناقشه فیما ذکر لوجوب التعدّی - «ثمّ انّه بناء علی التعدّی ... فلا وجه للاقتصار علی التعدّی إلی خصوص ما یوجب الظنّ ، أو الأقربیّه ، بل إلی کلّ مزیّه ولو لم تکن بموجبه لأحدهما» کفایه الأصول : 510.
5- الکافی 1 : 8.
6- کفایه الأصول : 509. واختاره أیضا المحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 4 «القسم الثانی» : 193.
7- هذا التفصیل ذهب إلیه المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 4 : 778 و 784 - 785.

هو أقوی أدلّه حجّیّتها ؛ فإنّ الظاهر أنّ بناءهم علی العمل بکلّ ما هو أقرب إلی الواقع من الخبرین المتعارضین ، أی إنّ العقلاء ، وأهل العرف فی مورد التعارض بین الخبرین غیر المتکافئین لا یتوقّفون فی العمل بما هو أقرب إلی الواقع فی نظرهم ، ولا یبقون فی حیره من ذلک ، وإن کانوا یعملون بالخبر الآخر المرجوح لو بقی وحده بلا معارض. وإذا کان للعقلاء مثل هذا البناء العملیّ فإنّه یستکشف منه رضی الشارع ، وإمضاؤه علی ما تقدّم وجهه (1) فی خبر الواحد والظواهر.

وإن قلنا : إنّ دلیل الأماره غیر کاف ولا بدّ من دلیل جدید ، فلا محاله یجب الاقتصار علی المرجّحات المنصوصه ، إلاّ إذا استفدنا من أدلّه الترجیح عموم الترجیح بکلّ مزیّه توجب أقربیّه الأماره إلی الواقع ، کما ذهب إلیه الشیخ الأعظم قدس سره ، فإنّه أکّد فی «الرسائل» (2) علی أنّ المستفاد من الأخبار أنّ المناط فی الترجیح هو الأقربیّه إلی مطابقه الواقع فی نظر الناظر فی المتعارضین ، من جهه أنّه أقرب من دون مدخلیّه خصوصیّه سبب ومزیّه. وقد ناقش هذه الاستفاده صاحب «الکفایه» ، فراجع (3).

ثانیا : إذا قلنا بأنّ القاعده الأوّلیّه فی المتعارضین هو التخییر فإنّ الترجیح علی کلّ حال لا یحتاج إلی دلیل جدید ، فإنّ احتمال تعیّن الراجح کاف فی لزوم الترجیح ؛ لأنّه یکون المورد من باب الدوران بین التعیین والتخییر ، والعقل یحکم بعدم جواز تقدیم المرجوح علی الراجح ، لا سیّما فی مقامنا ، وذلک لأنّه بناء علی القول بالتخییر یحصل العلم بأنّ الراجح منجّز للواقع ، إمّا تعیینا ، وإمّا تخییرا ، وکذلک هو معذّر عند المخالفه للواقع ، وأمّا : المرجوح فلا یحرز کونه منجّزا ، ولا یکون العمل به معذّرا بالفعل لو کان مخالفا للواقع.

وعلیه ، فیجوز الاقتصار علی العمل بالراجح بلا شکّ ؛ لأنّه معذّر قطعا علی کلّ حال ، سواء وافق الواقع أم خالفه ، ولا یجوز الاقتصار علی العمل بالمرجوح ؛ لعدم إحراز کونه معذّرا.

ثالثا : إذا قلنا بأنّ القاعده الثانویه الشرعیّه فی المتعارضین هو التخییر - کما هو

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 1093


1- وهو أنّ الشارع من العقلاء ، بل رئیسهم.
2- فرائد الأصول 2 : 780 - 782.
3- کفایه الأصول : 509 - 510 ..

المشهور - وإن کانت القاعده الأوّلیّه العقلیّه هی التساقط ، فلا بدّ أن نرجع إلی مقدار دلاله أخبار الباب. فإن استفدنا منها التخییر مطلقا حتی مع وجود المرجّحات ، فذلک دلیل علی عدم اعتبار الترجیح مطلقا بأیّ مرجح کان. وإن استفدنا منها التخییر فی صوره تکافؤ المتعارضین فقط ، فلا بدّ من استفاده الترجیح من نفس الأخبار ، إمّا بکلّ مزیّه ، أو بخصوص المزایا المنصوصه ، وقد عرفت أنّ الشیخ الأعظم قدس سره یستفید منها العموم.

إذا عرفت ما شرحناه فإنّک تعرف أنّ الحقّ علی کلّ حال ما ذهب إلیه الشیخ الأعظم قدس سره الذی هو مذهب المشهور ، وهو الترجیح بکلّ مزیّه توجب أقربیّه الأماره إلی الواقع نوعا ، وذلک بناء علی المختار من أنّ القاعده هی التساقط ؛ فإنّها مخصوصه بما إذا کان المتعارضان متکافئین.

وأمّا : ما فیه المزیّه الموجبه لأقربیّه الأماره إلی الواقع فی نظر الناظر فإنّ بناء العقلاء مستقرّ علی العمل بذی المزیّه الموجبه للأقربیّه إلی الواقع - کما تقدّم - ، ولا نحتاج بناء علی هذا إلی استفاده عموم الترجیح من الأخبار ، وإن کان الحقّ أنّ الأخبار تشعر بذلک ، فهی تؤیّد ما نقول ، ولا حاجه إلی التطویل فی بیان وجه الاستفاده منها. (1)

هذا آخر ما أردنا بیانه فی مسأله التعادل والتراجیح ، وبقیت هنا أبحاث کثیره فی هذه المسأله ، نحیل الطالب فیها إلی المطوّلات. (2)

والحمد لله ربّ العالمین.

تمرینات «65»

1. ما هی أصناف المرجّحات؟

2. هل تدلّ الروایات علی الترجیح بالأحدث أم لا؟

3. هل تدلّ مقبوله ابن حنظله علی الترجیح بالصفات؟

4. هل تدلّ الروایات علی الترجیح بموافقه الکتاب؟

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 1094


1- وإن شئت فراجع فرائد الأصول 2 : 781 - 782.
2- فراجع فرائد الأصول 2 : 760 - 824 ، وکفایه الأصول : 497 - 525 ، وفوائد الأصول 4 : 700 - 795.

5. ما الدلیل علی الترجیح بالشهره فی الروایه؟

6. ما الدلیل علی الترجیح بمخالفه العامّه؟

7. ما الفرق بین «المرجّح الصدوری» ، و «المرجّح الجهتی» ، و «المرجّح المضمونی»؟ وهل هذه المرجّحات مترتّبه عند التعارض بینها ، أو أنّها فی عرض واحد؟ اذکر الأقوال والراجح منها.

8. ما هی الأقوال فی التعدّی عن المرجّحات المنصوصه؟ وما هو رأی المصنف؟

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 1095

المقصد الرابع : مباحث الأصول العملیّه
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 1096

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 1097

بسم الله الرّحمن الرّحیم

تمهید
اشاره

لا شکّ فی أنّ کلّ متشرّع یعلم علما إجمالیّا بأنّ لله (تعالی) أحکاما إلزامیّه - من نحو الوجوب والحرمه - یجب علی المکلّفین امتثالها ، یشترک فیها العالم والجاهل بها.

وهذا «العلم الإجمالیّ» منجّز لتلک التکالیف الإلزامیّه الواقعیّه ، (1) فیجب علی المکلّف - بمقتضی حکم العقل بوجوب تفریغ الذمّه ممّا علم اشتغالها به من تلک التکالیف - أن یسعی إلی تحصیل المعرفه بها بالطرق المؤمّنه له التی یعلم بفراغ ذمّته باتّباعها.

ومن أجل هذا نذهب إلی القول بوجوب المعرفه ، وبوجوب الفحص عن الأدلّه ، والحجج المثبته لتلک الأحکام ، حتی یستفرغ المکلّف وسعه فی البحث ، ویستنفد مجهوده الممکن له (2). وحینئذ ، إذا فحص المکلّف وتمّت له إقامه الحجّه علی جمیع الموارد

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 1098


1- بالنسبه إلی المکلّف.
2- لو فرض أنّ مکلّفا لا یسعه فحص أدلّه الأحکام لسبب ما - ولو من جهه لزوم العسر والحرج - فإنّه یجوز له أن یقلّد من یطمئنّ إلیه من المجتهدین الذی تمّ له فحص الأدلّه وتحصیل الحجّه ، وذلک بمقتضی أدلّه جواز التقلید ، ورجوع الجاهل إلی العالم ، کما یجوز له أن یعمل بالاحتیاط فی جمیع الموارد المحتمله للتکلیف ، والتی یمکن فیها الاحتیاط علی النحو الذی یأتی بیانه فی موقعه ، ومن هنا قسّموا المکلّف إلی : مجتهد ، ومقلّد ، ومحتاط. ونحن غرضنا من هذا المقصد إنّما هو البحث عن وظیفه المجتهد فقط. وهو المناسب لعلم الأصول. (* أقول : البحث عن الأصول العملیّه بحث عن وظیفه المکلّف فی مقام العمل ، وفی عدّها من المسائل الأصولیّه نظر ، بل هی من القواعد الفقهیّه ، والتحقیق فی محلّه.) - منه قدس سره -.

المحتمله کلّها فذاک هو کلّ المطلوب ، وهو أقصی ما یرمی إلیه المجتهد الباحث ، ویطلب منه ؛ ولکن هذا فرض لم یتّفق حصوله لواحد من المجتهدین ، بأن تحصل له الأدلّه علی الأحکام الإلزامیّه کلّها ؛ لعدم توفّر الأدلّه علی الجمیع.

وأمّا : إذا فحص ولم تتمّ إقامه الحجّه إلاّ علی جمله من الموارد ، وبقیت لدیه موارد أخری ، یحتمل فیها ثبوت التکلیف ، ویتعذّر فیها إقامه الحجّه لأیّ سبب کان (1) فإنّ المکلّف یقع لا محاله فی حاله من الشکّ تجعله فی حیره من أمر تکلیفه.

فما ذا تراه صانعا؟ هل هناک حکم عقلیّ یرکن إلیه ویطمئنّ بالرجوع إلی مقتضاه؟ أو أنّ الشارع قد راعی هذه الحاله للمکلّف لعلمه بوقوعه فیها ، فجعل له وظائف عملیّه یرجع إلیها عند الحاجه ، ویعمل بها لتطمینه (2) من الوقوع فی العقاب؟

هذه أسئله یجب الجواب عنها.

وهذا المقصد الرابع وضع للجواب عنها ، لیحصل للمکلّف الیقین بوظیفته التی یجب علیه أن یعمل بها عند الشکّ ، والحیره.

وهذه الوظیفه أو الوظائف هی التی تسمّی عند الأصولیّین ب- «الأصل العملیّ» ، أو «القاعده الأصولیّه» ، أو «الدلیل الفقاهتیّ».

وقد اتّضح لدی الأصولیّین أنّ الوظیفه الجاریه فی جمیع أبواب الفقه من غیر اختصاص بباب دون باب هی علی أربعه أنواع :

1. أصاله البراءه.

2. أصاله الاحتیاط.

3. أصاله التخییر.

4. أصاله الاستصحاب.

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 1099


1- إنّ تعذّر إقامه الحجّه قد یحصل من جهه فقدان الدلیل ، وقد یحصل من جهه إجماله ، وقد یحصل من جهه تعارض الدلیلین وتعادلهما من دون مرجّح لأحدهما علی الآخر. - منه قدس سره -.
2- تقول العامّه «طمّنه» أی : حمله علی الطمأنینه.

ومن جمیع ما تقدّم یتّضح لنا :

أوّلا : أنّ موضوع هذا المقصد الرابع هو الشکّ فی الحکم (1).

ثانیا : أنّ هذه الأصول الأربعه مأخوذ فی موضوعها الشکّ فی الحکم أیضا.

ثمّ اعلم أنّ الحصر فی هذه الأصول الأربعه حصر استقرائی ؛ لأنّها هی التی وجدوا أنّها تجری فی جمیع أبواب الفقه ، ولذا یمکن فرض أصول أخری غیرها ولو فی أبواب خاصّه من الفقه. وبالفعل هناک جمله من الأصول فی الموارد الخاصّه یرجع إلیها الشاکّ فی الحکم ، مثل أصاله الطهاره الجاریه فی مورد الشکّ فی الطهاره فی الشبهه الحکمیّه والموضوعیّه.

وإنّما تعدّدت هذه الأصول الأربعه لتعدّد مجاریها - أی مواردها التی تختلف باختلاف حالات الشکّ - ؛ إذ لکلّ أصل منها حاله من الشکّ هی مجراه علی وجه لا یجری فیها غیره من باقی الأصول.

غیر أنّه ممّا یجب علمه أنّ مجاری هذه الأصول لا تعرف - کما لا یعرف أنّ مجری هذه الحاله هو مجری هذا الأصل مثلا - إلاّ من طریق أدلّه جریان هذه الأصول ، واعتبارها. وفی بعضها اختلاف باختلاف الأقوال فیها.

وقد ذکر مشایخ الأصول علی سبیل الفهرس فی مجاریها وجوها مختلفه ، لا یخلو بعضها من نقد وملاحظات. وأحسنها - فیما یبدو - ما أفاد شیخنا النائینی قدس سره (2).

وخلاصته أنّ الشکّ علی نحوین :

1. أن تکون للمشکوک حاله سابقه وقد لاحظها الشارع ، أی قد اعتبرها. وهذا هو مجری «الاستصحاب».

2. ألاّ تکون له حاله سابقه ، أو کانت ولکن لم یلاحظها الشارع. وهذه الحاله لا تخلو

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 1100


1- المقصود بالشکّ ما هو أعمّ من الشکّ الحقیقیّ - وهو تساوی الطرفین - ومن الظنّ غیر المعتبر ، نظرا إلی أنّ حکمه حکم الشکّ ، بل باعتبار آخر یدخل الظنّ غیر المعتبر فی الشکّ حقیقه ، من ناحیه أنّه لا یرفع حیره المکلّف باتّباعه ، فیبقی العامل به شاکّا فی فراغ ذمّته. - منه قدس سره -.
2- فرائد الأصول 4 : 325 - 340.

عن إحدی صور ثلاث :

أ : أن یکون التکلیف مجهولا مطلقا - أی لم یعلم حتی بجنسه -. وهذه هی مجری «أصاله البراءه».

ب : أن یکون التکلیف معلوما فی الجمله مع إمکان الاحتیاط. وهذه مجری «أصاله الاحتیاط».

ج : أن یکون التکلیف معلوما کذلک ولا یمکن الاحتیاط. وهذه مجری «قاعده التخییر».

وقبل الکلام فی کلّ واحده من هذه الأصول لا بدّ من بیان أمور من باب المقدّمه ؛ تنویرا للأذهان. وهی :

الأوّل : أنّ الشکّ فی الشیء ینقسم باعتبار الحکم المأخوذ فیه علی نحوین :

1. أن یکون مأخوذا موضوعا للحکم الواقعیّ ، کالشکّ فی عدد رکعات الصلاه ؛ فإنّه قد یوجب فی بعض الحالات تبدّل الحکم الواقعیّ إلی الرکعات المنفصله.

2. أن یکون مأخوذا موضوعا للحکم الظاهریّ. وهذا النحو هو المقصود بالبحث فی المقام. وأمّا النحو الأوّل فهو یدخل فی مسائل الفقه.

الثانی : أنّ الشکّ فی الشیء ینقسم باعتبار متعلّقه - أی الشیء المشکوک فیه - علی نحوین :

1. أن یکون المتعلّق موضوعا خارجیّا ، کالشکّ فی طهاره ماء معیّن ، أو فی أنّ هذا المائع المعیّن خلّ أو خمر. وتسمّی الشبهه حینئذ «موضوعیّه».

2. أن یکون المتعلّق حکما کلّیّا ، کالشکّ فی حرمه التدخین ، أو أنّه من المفطرات للصوم ، أو نجاسه العصیر العنبیّ إذا غلا قبل ذهاب ثلثیه. وتسمّی الشبهه حینئذ «حکمیّه».

والشبهه الحکمیّه هی المقصوده بالبحث فی هذا المقصد الرابع ، وإذا جاء التعرّض لحکم الشبهات الموضوعیّه فإنّما هو استطرادیّ قد تقتضیه طبیعه البحث ، باعتبار أنّ هذه الأصول فی طبیعتها تعمّ الشبهات الحکمیّه والموضوعیّه فی جریانها ، وإلاّ فالبحث عن

[شماره صفحه واقعی : 600]

ص: 1101

حکم الشکّ فی الشبهه الموضوعیّه من مسائل الفقه.

الثالث : أنّه قد علم ممّا تقدّم فی صدر التنبیه أنّ الرجوع إلی الأصول العملیّه إنّما یصحّ بعد الفحص والیأس من الظفر بالأماره علی الحکم الشرعیّ فی مورد الشبهه. ومنه یعلم أنّه مع الأمل (1) ووجود المجال للفحص لا وجه لإجراء الأصول والاکتفاء بها فی مقام العمل ، بل اللازم أن یفحص حتی ییأس ؛ لأنّ ذلک هو مقتضی وجوب المعرفه والتعلّم ، فلا معذّر عن التکلیف الواقعیّ لو وقع فی مخالفته بالعمل بالأصل ، لا سیّما مثل أصل البراءه.

تمرینات «66»

1. ما هو محلّ البحث فی المقصد الرابع؟

2. هل الحصر فی الأصول الأربعه حصر حقیقیّ ، أو استقرائیّ؟

3. اذکر ما أفاد المحقّق النائینی فی مجاری الأصول الأربعه.

4. اذکر أقسام الشکّ باعتبار الحکم المأخوذ فیه.

5. ما الفرق بین «الشبهه الحکمیّه» و «الشبهه الموضوعیّه»؟ وأیّتهما مقصوده بالبحث فی المقصد الرابع؟

[شماره صفحه واقعی : 601]

ص: 1102


1- أی : الرجاء.
الاستصحاب
تعریفه

إذا تیقّن المکلّف بحکم أو بموضوع ذی حکم ، ثمّ تزلزل یقینه السابق بأن شکّ فی بقاء ما کان قد تیقّن به سابقا ؛ فإنّه بمقتضی ذهاب یقینه السابق یقع المکلّف فی حیره من أمره فی مقام العمل ، هل یعمل علی وفق ما کان متیقّنا به - ولکنّه ربما زال ذلک المتیقّن ، فیقع فی مخالفه الواقع - أو لا یعمل علی وفقه ، فینقضی ذلک الیقین بسبب ما عراه من الشکّ ، ویتحلّل ممّا تیقّن به سابقا - ولکنّه ربما کان المتیقّن باقیا علی حاله لم یزل ، فیقع فی مخالفه الواقع -؟ إذن ما ذا تراه صانعا؟

لا شکّ أنّ هذه الحیره طبیعیّه للمکلّف الشاکّ ، فتحتاج إلی ما یرفعها من مستند شرعیّ ، فإن ثبت بالدلیل أنّ القاعده هی أن یعمل علی وفق الیقین السابق وجب الأخذ بها ، ویکون معذورا لو وقع فی المخالفه ، وإلاّ فلا بدّ أن یرجع إلی مستند یطمّنه من التحلّل ممّا تیقّن سابقا ، ولو مثل أصل البراءه ، أو الاحتیاط.

وقد ثبت لدی الکثیر من الأصولیین أنّ القاعده فی ذلک أن یأخذ بالمتیقّن السابق عند الشکّ اللاحق فی بقائه ، علی اختلاف أقوالهم فی شروط جریان هذه القاعده ، وحدودها علی ما سیأتی. وسمّوا هذه القاعده ب- «الاستصحاب».

وکلمه «الاستصحاب» مأخوذه فی أصل اشتقاقها من کلمه «الصحبه» من باب الاستفعال ، فتقول : «استصحبت هذا الشخص» إذا اتّخذته صاحبا مرافقا لک. وتقول : «استصحبت هذا الشیء» إذا حملته معک.

وإنّما صحّ إطلاق هذه الکلمه علی هذه القاعده فی اصطلاح الأصولیّین باعتبار أنّ العامل بها یتّخذ ما تیقّن به سابقا صحیبا له إلی الزمان اللاحق فی مقام العمل.

وعلیه ، فکما یصحّ أن تطلق کلمه «الاستصحاب» علی نفس الإبقاء العملیّ من الشخص المکلّف العامل ، کذلک یصحّ إطلاقها علی نفس القاعده لهذا الإبقاء العملیّ ؛ لأنّ القاعده فی الحقیقه إبقاء ، واستصحاب من الشارع حکما.

[شماره صفحه واقعی : 602]

ص: 1103

إذا عرفت ذلک فینبغی أن یجعل التعریف لهذه القاعده المجعوله ، لا لنفس الإبقاء العملیّ من المکلّف العامل بالقاعده ؛ لأنّ المکلّف یقال له : «عامل بالاستصحاب ، ومجر له» ، وإن صحّ أن یقال له : «إنّه استصحب» ، کما یقال له : «أجری الاستصحاب».

وعلی کلّ حال ، فموضوع البحث هنا هو هذه القاعده العامّه. والمقصود بالبحث إثباتها ، وإقامه الدلیل علیها ، وبیان مدی حدود العمل بها ، فلا وجه لجعل التعریف لذات الإبقاء العملیّ الذی هو فعل العامل بالقاعده ، کما صنع بعضهم (1) ، فوقع فی حیره من توجیه التعریفات.

وإلی تعریف القاعده نظر من عرّف الاستصحاب بأنّه «إبقاء ما کان» (2) ، فإنّ القاعده فی الحقیقه معناها إبقاؤه حکما (3). وکذلک من عرّفه بأنّه «الحکم ببقاء ما کان» (4). ولذا قال الشیخ الأنصاریّ قدس سره عن ذلک التعریف : «والمراد بالإبقاء : الحکم بالبقاء» ، بعد أن قال : «إنّه أسدّ التعاریف وأخصرها».

ولقد أحسن وأجاد فی تفسیر «الإبقاء» بالحکم بالبقاء ، لیدلّنا علی أنّ المراد من «الإبقاء» حکما الذی هو القاعده ، لا الإبقاء عملا الذی هو فعل العامل بها.

وقد اعترض (5) علی هذا التعریف - الذی استحسنه الشیخ قدس سره - بعدّه أمور نذکر أهمّها ،

[شماره صفحه واقعی : 603]

ص: 1104


1- وهو المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 9 - 14.
2- قال الشیخ الأنصاریّ : إنّ هذا التعریف أسدّ التعاریف وأخصرها. ثمّ قال : وإلیه مرجع تعریفه فی الزبده ب- «أنّه إثبات الحکم فی الزمان الثانی تعویلا علی ثبوته فی الزمان الأوّل». فرائد الأصول 2 : 541.
3- أی : إبقاء ما کان حکما.
4- هکذا عرّفه العلاّمه الآشتیانیّ فی بحر الفوائد 3 : 3. والتحقیق أنّه نفس التعریف الأوّل الذی اختاره الشیخ الأنصاریّ ، لأنّه فسّر الإبقاء فی التعریف الأوّل بالحکم بالبقاء ، فمعنی قوله : «إبقاء ما کان» هو الحکم ببقاء ما کان. والمحقّق العراقی فسّر «الحکم» بالتصدیق الظنّی أو الیقین التعبّدی. نهایه الأفکار 4 «القسم الأوّل» : 2 - 3 ، وتعلیقاته علی فوائد الأصول 4 : 307.
5- والمعترض علیه بالأمرین الآتیین هو المحقّق الخراسانیّ فی الحاشیه علی الرسائل : 171. واعترض علیه المحقّق الأصفهانیّ بالأمر الأوّل فی نهایه الدرایه 3 : 6.

ونجیب عنها (1) :

منها : [أنّه] لا جامع للاستصحاب بحسب المشارب فیه من جهه المبانی الثلاثه الآتیه فی حجّیّته ، وهی الأخبار ، وبناء العقلاء ، وحکم العقل. فلا یصحّ أن یعبّر عنه «بالإبقاء» علی جمیع هذه المبانی ؛ وذلک لأنّ المراد منه إن کان الإبقاء العملیّ من المکلّف فلیس بهذا المعنی موردا لحکم العقل ؛ لأنّ المراد من حکم العقل هنا إذعانه ، کما سیأتی ، وإذعانه إنّما هو ببقاء الحکم ، لا بإبقائه العملیّ من المکلّف. وإن کان المراد منه الإبقاء غیر المنسوب إلی المکلّف ، فمن الواضح أنّه لا جهه جامعه بین الإلزام الشرعیّ - الذی هو متعلّق بالإبقاء - وبین البناء العقلائیّ ، والإدراک العقلیّ.

والجواب یظهر ممّا سبق ؛ فإنّ المراد من الاستصحاب هو القاعده فی العمل المجعوله من قبل الشارع ، وهی قاعده واحده فی معناها علی جمیع المبانی ، غایه الأمر أنّ الدلیل علیها تاره یکون الأخبار ، وأخری بناء العقلاء ، وثالثه إذعان العقل الذی یستکشف منه حکم الشرع.

ومنها : أنّ التعریف المذکور لا یتکفّل ببیان أرکان الاستصحاب من نحو الیقین السابق ، والشکّ اللاحق.

والجواب : أنّ التعبیر «بإبقاء ما کان» مشعر بالرکنین معا :

أمّا الأوّل : - وهو الیقین السابق - فیفهم من کلمه «ما کان» ؛ لأنّه - کما أفاده الشیخ الأنصاریّ قدس سره - «دخل الوصف فی الموضوع مشعر بعلّیّته للحکم ، فعلّه الإبقاء أنّه کان ، فیخرج من التعریف إبقاء الحکم ؛ لأجل وجود علّته ، أو دلیله». (2) وحینئذ ، لا یفرض «أنّه کان» إلاّ إذا کان متیقّنا.

وأمّا الثانی : - وهو الشکّ اللاحق - فیفهم من کلمه «الإبقاء» الذی معناه الإبقاء حکما ، وتنزیلا ، وتعبّدا ، ولا یکون الحکم التعبّدیّ التنزیلیّ إلاّ فی مورد مفروض فیه الشکّ فی الواقع الحقیقیّ ، بل مع عدم الشکّ فی البقاء لا معنی لفرض الإبقاء ، وإنّما یکون بقاء

[شماره صفحه واقعی : 604]

ص: 1105


1- الضمیر راجع إلی الأهمّ باعتبار المضاف إلیه ، وکم له من نظائر؟!.
2- فرائد الأصول 2 : 541.

للحکم ، ویکون أیضا عملا بالحاضر ، لا بما کان.

مقوّمات الاستصحاب

بعد أن أشرنا إلی أنّ لقاعده الاستصحاب أرکانا ، - نقول تعقیبا علی ذلک - : إنّ هذه القاعده تتقوّم بعدّه أمور إذا لم تتوفّر فیها فإمّا ألاّ تسمّی استصحابا أو لا تکون مشموله لأدلّته الآتیه (1). ویمکن أن ترتقی هذه المقوّمات إلی سبعه أمور ، حسبما تقتنص من کلمات الباحثین :

1. «الیقین» : والمقصود به الیقین بالحاله السابقه ، سواء کانت حکما شرعیّا ، أو موضوعا ذا حکم شرعیّ. وقد قلنا سابقا : (2) إنّ ذلک رکن فی الاستصحاب ؛ لأنّ المفهوم من الأخبار الدالّه علیه ، بل من معناه أن یثبت یقین بالحاله السابقه ، وأنّ لثبوت هذا الیقین علّیّه فی القاعده.

ولا فرق فی ذلک بین أن نقول بأنّ اعتبار سبق الیقین من جهه کونه صفه قائمه بالنفس ، وبین أن نقول بذلک من جهه کونه طریقا ، وکاشفا. وسیأتی بیان وجه الحقّ من القولین. (3)

2. «الشکّ» : والمقصود منه الشکّ فی بقاء المتیقّن. وقد قلنا سابقا : (4) إنّه رکن فی الاستصحاب ؛ لأنّه لا معنی لفرض هذه القاعده ، ولا للحاجه إلیها ، مع فرض بقاء الیقین ، أو تبدّله بیقین آخر ، ولا یصحّ أن تجری إلاّ فی فرض الشکّ فی بقاء ما کان متیقّنا. فالشکّ مفروغ عنه فی فرض جریان قاعده الاستصحاب ، فلا بدّ أن یکون مأخوذا فی موضوعها.

[شماره صفحه واقعی : 605]

ص: 1106


1- فلا تکون حجّه علی الحکم الفرعی.
2- فی الجواب عن الاعتراض الثانی.
3- لم یأت فی المباحث الآتیه. قال المحقّق النائینی : «فأخذ الیقین فی الأخبار إنّما یکون باعتبار کونه کاشفا ، وطریقا إلی المتیقّن ، لا بما أنّه صفه قائمه فی النفس». فوائد الأصول 3 : 374. ولا یبعد أن ینهج المصنّف فی المقام منهج أستاذه المحقّق النائینی ، کما یشعر به کلامه الآتی : «لا یصحّ أن یقصد أحکام الیقین من جهه أنّه صفه من الصفات ... ، فالمراد من الأحکام الأحکام الثابته للمتیقّن بواسطه الیقین به». راجع الصفحه : 644.
4- فی الصفحه السابقه.

ولکن ینبغی ألاّ یخفی أنّ المقصود من الشکّ ما هو أعمّ من الشکّ بمعناه الحقیقیّ - أی تساوی الاحتمالین - ومن الظنّ غیر المعتبر ، فیکون المراد منه عدم العلم والعلمیّ مطلقا ، وستأتی الإشاره إلی سرّ ذلک.

3. «اجتماع الیقین والشکّ فی زمان واحد» : بمعنی أن یتّفق فی آن واحد حصول الیقین والشکّ ، لا بمعنی أنّ مبدأ حدوثهما یکون فی آن واحد ، بل قد یکون مبدأ حدوث الیقین قبل حدوث الشکّ ، کما هو المتعارف فی أمثله الاستصحاب ، (1) وقد یکونان متقارنین حدوثا ، کما لو علم یوم الجمعه - مثلا - بطهاره ثوبه یوم الخمیس ، وفی نفس یوم الجمعه فی آن حصول العلم حصل له الشکّ فی بقاء الطهاره السابقه إلی یوم الجمعه ، وقد یکون مبدأ حدوث الیقین متأخّرا عن حدوث الشکّ ، کما لو حدث الشکّ یوم الجمعه فی طهاره ثوبه واستمرّ الشکّ إلی یوم السبت ، ثمّ حدث له یقین یوم السبت فی أنّ الثوب کان طاهرا یوم الخمیس ، فإنّ کلّ هذه الفروض هی مجری للاستصحاب.

والوجه فی اعتبار اجتماع الیقین والشکّ فی الزمان واضح ؛ لأنّ ذلک هو المقوّم لحقیقه الاستصحاب الذی هو إبقاء ما کان ؛ إذ لو لم یجتمع الیقین السابق مع الشکّ اللاحق زمانا فإنّه لا یفرض ذلک إلاّ فیما إذا تبدّل الیقین بالشکّ ، وسری الشکّ إلیه ، فلا یکون العمل بالیقین إبقاء لما کان ، بل هذا مورد قاعده الیقین المباینه فی حقیقتها لقاعده الاستصحاب ، وستأتی الإشاره إلیها. (2)

4. «تعدّد زمان المتیقّن والمشکوک» : ویشعر بهذا الشرط نفس الشرط الثالث المتقدّم ؛ لأنّه مع فرض وحده زمان الیقین والشکّ یستحیل فرض اتّحاد زمان المتیقّن والمشکوک مع کون المتیقّن نفس المشکوک ، کما سیأتی اشتراط ذلک (3) فی الاستصحاب أیضا. (4)

[شماره صفحه واقعی : 606]

ص: 1107


1- کما لو علم یوم الخمیس بطهاره ثوبه ، واستمرّ علمه إلی یوم الجمعه ، ثمّ حدث له الشک یوم الجمعه فی طهاره ثوبه وبقائها إلی یوم الجمعه.
2- أی قاعده الیقین. وتأتی بعد أسطر.
3- أی کون المتیقّن نفس المشکوک.
4- وهو الرکن الخامس الآتی.

وذلک ؛ لأنّ معناه اجتماع الیقین والشکّ بشیء واحد ، وهو محال. والحقیقه أنّ وحده زمان صفتی الیقین والشکّ بشیء واحد تستلزم تعدّد زمان متعلّقهما ، وبالعکس ، أی إنّ وحده زمان متعلّقهما تستلزم تعدّد زمان الصفتین.

وعلیه ، فلا یفرض الاستصحاب إلاّ فی مورد اتّحاد زمان الیقین والشکّ ، مع تعدّد زمان متعلّقهما.

وأمّا : فی فرض العکس - بأن یتعدّد زمانهما مع اتّحاد زمان متعلّقهما ، بأن یکون فی الزمان اللاحق شاکّا فی نفس ما تیقّنه سابقا بوصف وجوده السابق - فإنّ هذا هو مورد ما یسمّی ب- «قاعده الیقین». والعمل بالیقین لا یکون إبقاء لما کان ، مثلا : إذا تیقّن بحیاه شخص یوم الجمعه ، ثمّ شکّ یوم السبت فی نفس حیاته یوم الجمعه ، بأن سری الشکّ إلی یوم الجمعه - أی إنّه تبدّل یقینه السابق إلی الشکّ - فإنّ العمل علی الیقین لا یکون إبقاء لما کان ؛ لأنّه حینئذ لم یحرز ما کان تیقّن به أنّه کان. ومن أجل هذا عبّروا عن مورد قاعده الیقین «بالشکّ الساری».

وهذا هو الفرق الأساسیّ بین القاعدتین. وسیأتی أنّ أخبار الاستصحاب لا تشملها ، ولا دلیل علیها غیرها. (1)

5. «وحده متعلّق الیقین والشکّ» : أی إنّ الشکّ یتعلّق بنفس ما تعلّق به الیقین ، مع قطع النظر عن اعتبار الزمان. وهذا هو المقوّم لمعنی الاستصحاب الذی حقیقته إبقاء ما کان.

وبهذا تفترق قاعده الاستصحاب عن «قاعده المقتضی والمانع» التی موردها ما لو حصل الیقین بالمقتضی والشکّ فی الرافع - أی المانع من تأثیره - ، فیکون المشکوک فیها غیر المتیقّن. فإنّ من یذهب إلی صحّه هذه القاعده یقول : «إنّه یجب البناء علی تحقّق المقتضی - بالفتح - إذا تیقّن بوجود المقتضی - بالکسر - ، ویکفی ذلک بلا حاجه إلی إحراز عدم المانع من تأثیره ، أی إنّ مجرّد إحراز المقتضی کاف فی ترتیب آثار مقتضاه». وسیأتی الکلام إن شاء الله (تعالی) فیها. (2)

[شماره صفحه واقعی : 607]

ص: 1108


1- أی لا دلیل معتبر علی قاعده الاستصحاب ، غیر الأخبار ، وهی لا تشمل قاعده الیقین.
2- یأتی فی الصفحه : 638.

6. «سبق زمان المتیقّن علی زمان المشکوک» : أی إنّه یجب أن یتعلّق الشکّ ببقاء ما هو متیقّن الوجود سابقا ، وهذا هو الظاهر من معنی الاستصحاب ، فلو انعکس الأمر - بأن کان زمان المتیقّن متأخّرا عن زمان المشکوک ، بأن یشکّ فی مبدأ حدوث ما هو متیقّن الوجود فی الزمان الحاضر - فإنّ هذا یرجع إلی «الاستصحاب القهقریّ» الذی لا دلیل علیه. مثاله : ما لو علم بأنّ صیغه «افعل» حقیقه فی الوجوب فی لغتنا الفعلیّه الحاضره ، وشکّ فی مبدأ حدوث وضعها لهذا المعنی ، هل کان فی أصل وضع لغه العرب ، أو أنّها نقلت عن معناها الأصلیّ إلی هذا المعنی فی العصور الإسلامیّه؟ فإنّه یقال هنا : «إنّ الأصل عدم النقل» ؛ لغرض إثبات أنّها موضوعه لهذا المعنی فی أصل اللغه. ومعنی ذلک فی الحقیقه جرّ الیقین اللاحق إلی الزمن المتقدّم. ومثل هذا الاستصحاب یحتاج إلی دلیل خاصّ ، ولا تکفی فیه أخبار الاستصحاب ، ولا أدلّته الأخری (1) ؛ لأنّه لیس من باب عدم نقض الیقین بالشکّ ، بل یرجع أمره إلی نقض الشکّ المتقدّم بالیقین المتأخّر.

7. «فعلیّه الشکّ والیقین» : بمعنی أنّه لا یکفی الشکّ التقدیریّ ، ولا الیقین التقدیریّ. (2) واعتبار هذا الشرط لا من أجل أنّ الاستصحاب لا یتحقّق معناه إلاّ بفرضه ، بل لأنّ ذلک مقتضی ظهور لفظ الشکّ والیقین فی أخبار الاستصحاب ؛ فإنّهما ظاهران فی کونهما فعلیّین ، کسائر الألفاظ فی ظهورها فی فعلیّه عناوینها.

وإنّما یعتبر هذا الشرط فی قبال من یتوهّم جریان الاستصحاب فی مورد الشکّ التقدیریّ ، ومثاله - کما ذکره بعضهم (3) - : ما لو تیقّن المکلّف بالحدث ، ثمّ غفل عن حاله وصلّی ، ثمّ بعد الفراغ من الصلاه شکّ فی أنّه هل تطهّر قبل الدخول فی الصلاه؟ فإنّ مقتضی قاعده الفراغ صحّه صلاته ؛ لحدوث الشکّ بعد الفرغ من العمل ، وعدم وجود الشکّ قبله.

[شماره صفحه واقعی : 608]

ص: 1109


1- بناء علی دلالتها ، کالعقل ، وبناء العقلاء ، والإجماع.
2- والمراد من فعلیّتهما هو الالتفات إلی الیقین السابق والشکّ اللاحق ، لا وجودهما فی الخزانه النفسانیّه ولو کان الإنسان ذاهلا عنهما. والمراد من التقدیریّ منهما هو عدم الالتفات إلیهما وإن کانا موجودین فی خزانه النفس.
3- کالشیخ فی فرائد الأصول 2 : 548 ، والمحقّق الخراسانیّ فی الکفایه : 459. وهو بما ذکر فی المتن موجود فی فوائد الأصول 4 : 318 - 319.

ولا نقول بجریان استصحاب الحدث إلی حین الصلاه ؛ لعدم فعلیّه الشکّ إلاّ بعد الصلاه.

وأمّا : الاستصحاب الجاری بعد الصلاه فهو محکوم لقاعده الفراغ.

أمّا : لو قلنا بجریان الاستصحاب مع الشکّ التقدیریّ ، وکان یقدّر فیه الشکّ فی الحدث لو أنّه التفت قبل الصلاه ، فإنّ المصلّی حینئذ یکون بمنزله من دخل فی الصلاه وهو غیر متطهّر یقینا ، فلا تصحّ صلاته وإن کان غافلا حین الصلاه ، ولا تصحّحها قاعده الفراغ ؛ لأنّها لا تکون حاکمه علی الاستصحاب الجاری قبل الدخول فی الصلاه.

معنی حجّیّه الاستصحاب

من جمله المناقشات فی تعریف الاستصحاب المتقدّم - وهو إبقاء ما کان ونحوه - ما قاله بعضهم (1) : «إنّه لا شکّ فی صحّه وصف الاستصحاب بالحجّه ، مع أنّه لو أرید منه ما یؤدّی معنی الإبقاء ، لا یصحّ وصفه بالحجّه ؛ لأنّه إن أرید منه الإبقاء العملیّ المنسوب إلی المکلّف فواضح عدم صحّه وصفه بالحجّه ؛ لأنّه لیس الإبقاء العملیّ یصحّ أن یکون دلیلا علی شیء وحجّه فیه. وإن أرید منه الإلزام الشرعیّ فإنّه مدلول الدلیل ، لا أنّه دلیل علی نفسه وحجّه علی نفسه ، وکیف یکون دلیلا علی نفسه وحجّه علی نفسه؟! فهو من هذه الجهه شأنه شأن الأحکام التکلیفیّه المدلوله للأدلّه».

قلت : نستطیع حلّ هذه الشبهه بالرجوع إلی ما ذکرناه ، من معنی الإبقاء الذی هو مؤدّی الاستصحاب ، وهو أنّ المراد به القاعده الشرعیّه المجعوله فی مقام العمل. فلیس المراد منه الإبقاء العملیّ المنسوب إلی المکلّف ، ولا الإلزام الشرعیّ ، فیصحّ وصفه بالحجّه ، ولکن لا بمعنی الحجّه فی باب الأمارات ، بل بالمعنی اللغویّ لها ؛ (2) لأنّه لا معنی لکون قاعده العمل دلیلا علی شیء ، مثبته له ، بل هی الأمر المجعول من قبل الشارع ، فتحتاج إلی إثبات

[شماره صفحه واقعی : 609]

ص: 1110


1- وهو المحقّق الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 3 : 7.
2- قد مرّ فی الجزء الثالث أنّ الحجّه لغه «کلّ شیء یصلح أن یحتجّ به علی الغیر». وأمّا : فی اصطلاح الأصولیّین «الحجّه کلّ شیء یکشف عن شیء آخر ، ویحکی عنه علی وجه یکون مثبتا له». فمراد المصنّف أنّ الحجّه تطلق علی الاستصحاب بالمعنی الأوّل ، لا الثانی.

ودلیل ، کسائر الأحکام التکلیفیّه من هذه الجهه ، ولکنّه نظرا إلی أنّ العمل علی وفقها عند الجهل بالواقع یکون معذّرا للمکلّف ، إذا وقع فی مخالفه الواقع - کما أنّه یصحّ الاحتجاج بها علی المکلّف ، إذا لم یعمل علی وفقها فوقع فی المخالفه - ، صحّ أن توصف بکونها حجّه بالمعنی اللغویّ. وبهذه الجهه یصحّ أن توصف بالحجّه سائر الأصول العملیّه والقواعد الفقهیّه المجعوله للشاکّ الجاهل بالواقع ، فإنّها کلّها توصف بالحجّه فی تعبیراتهم ، ولا شکّ فی أنّه لا معنی لأن یراد منها الحجّه فی باب الأمارات ، فیتعیّن أن یراد منها هذا المعنی اللغویّ من الحجّه.

وبهذه الجهه تفترق القواعد والأصول الموضوعه للشاکّ عن سائر الأحکام التکلیفیّه ؛ فإنّها لا یصحّ وصفها بالحجّه مطلقا ، حتی بالمعنی اللغویّ.

غیر أنّه یجب ألاّ یغیب عن البال أنّ وصف القواعد والأصول الموضوعه للشاکّ بالحجّه یتوقّف علی ثبوت مجعولیّتها من قبل الشارع بالدلیل الدالّ علیها. فالحجّه فی الحقیقه هی : القاعده المجعوله للشاکّ بما أنّها مجعوله من قبله ، وإلاّ إذا لم تثبت مجعولیّتها لا یصحّ أن تسمّی «قاعده» ؛ فضلا عن وصفها بالحجّه.

وعلیه ، فیکون المقوّم لحجّیّه القاعده المجعوله للشاکّ - أیّه قاعده کانت - هو الدلیل الدالّ علیها الذی هو حجّه بالمعنی الاصطلاحیّ.

وإذا ثبتت صحّه وصف نفس قاعده الاستصحاب بالحجّه بالمعنی اللغویّ لم تبق حاجه إلی التأویل ؛ لتصحیح وصف الاستصحاب بالحجّه - کما صنع بعض مشایخنا قدس سره (1) - ؛ إذ جعل الموصوف بالحجّه فیه - علی اختلاف المبانی - أحد أمور ثلاثه :

1. «الیقین السابق» ، باعتبار أنّه یکون منجّزا للحکم حدوثا عقلا ، والحکم بقاء بجعل الشارع.

2. «الظنّ بالبقاء اللاحق» ، بناء علی اعتبار الاستصحاب من باب حکم العقل.

3. «مجرّد الکون السابق» ، فإنّ الوجود السابق یکون حجّه فی نظر العقلاء علی الوجود الظاهریّ فی اللاحق ، لا من جهه وثاقه الیقین السابق ، ولا من جهه رعایه الظنّ بالبقاء

[شماره صفحه واقعی : 610]

ص: 1111


1- وهو المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 9 - 10.

اللاحق ، بل من جهه الاهتمام بالمقتضیات ، والتحفّظ علی الأغراض الواقعیّه.

فإنّ کلّ هذه التأویلات إنّما نلتجئ إلیها إذا عجزنا عن تصحیح وصف نفس الاستصحاب بالحجّه ، وقد عرفت صحّه وصفه بالحجّه بمعناها اللغویّ.

ثمّ لا شکّ فی أنّ الموصوف بالحجّه فی لسان الأصولیّین نفس الاستصحاب ، لا الیقین المقوّم لتحقّقه ، ولا الظنّ بالبقاء ، ولا مجرّد الکون السابق ، وإن کان ذلک کلّه ممّا یصحّ وصفه بالحجّه.

هل الاستصحاب أماره ، أو أصل؟

بعد أن تقدّم أنّه لا یصحّ وصف قاعده العمل للشاکّ - أیّه قاعده کانت - بالحجّه فی باب الأمارات یتّضح لک أنّه لا یصحّ وصفها بالأماره ؛ فإنّه تکون أماره علی أیّ شیء؟ وعلی أیّ حکم؟ ولا فرق فی ذلک بین قاعده الاستصحاب ، وبین غیرها من الأصول العملیّه ، والقواعد الفقهیّه ؛ إذ أنّ قاعده الاستصحاب فی الحقیقه مضمونها حکم عامّ ، وأصل عملیّ یرجع إلیها المکلّف عند الشکّ والحیره فی بقاء ما کان. ولا یفرق فی ذلک بین أن یکون الدلیل علیها الأخبار ، أو غیرها من الأدلّه ، کبناء العقلاء ، وحکم العقل ، والإجماع. ولکنّ الشیخ الأنصاریّ رحمه الله فرّق فی الاستصحاب بین أن یکون مبناه الأخبار فیکون أصلا ، وبین أن یکون مبناه حکم العقل فیکون أماره. قال ما نصّه :

«إنّ عدّ الاستصحاب من الأحکام الظاهریّه الثابته للشیء بوصف کونه مشکوک الحکم ، نظیر أصل البراءه ، وقاعده الاشتغال مبنیّ علی استفادته من الأخبار. وأمّا : بناء علی کونه من أحکام العقل فهو دلیل ظنّیّ اجتهادیّ ، نظیر القیاس ، والاستقراء علی القول بهما». (1)

أقول : وکأنّ من تأخّر عنه أخذ هذا الرأی إرسال المسلّمات. والذی یظهر من القدماء أنّه معدود عندهم من الأمارات ؛ کالقیاس ، إذ لا مستند لهم علیه إلاّ حکم العقل. (2) غیر أنّ

[شماره صفحه واقعی : 611]

ص: 1112


1- فرائد الأصول 2 : 543.
2- قال الشیخ الأنصاریّ : «ولکن ظاهر کلمات الأکثر : کالشیخ ، والسیدین ، والفاضلین والشهیدین ، وصاحب المعالم کونه حکما عقلیّا ، ولذا لم یتمسّک أحد هؤلاء فیه بخبر من الأخبار». فرائد الأصول 2 : 543.

الذی یبدو لی أنّ الاستصحاب - حتی علی القول بأنّ مستنده حکم العقل - لا یخرج عن کونه قاعده عملیّه لیس مضمونها إلاّ حکما ظاهریّا مجعولا للشاکّ. وأمّا : الظنّ ببقاء المتیقّن - علی تقدیر حکم العقل ، وعلی تقدیر حجّیّه مثل هذا الظنّ - لا یکون إلاّ مستندا للقاعده ، ودلیلا علیها ، وشأنه فی ذلک شأن الأخبار وبناء العقلاء ، لا أنّ الظنّ هو نفس القاعده ، حتی تکون أماره ؛ لأنّ هذا الظنّ نستنتج منه أنّ الشارع جعل هذه القاعده الاستصحابیّه لأجل العمل بها عند الشکّ ، والحیره.

والحاصل أنّ هذا الظنّ یکون مستندا للاستصحاب ، لا أنّه نفس الاستصحاب ، وهو من هذه الجهه کالأخبار ، وبناء العقلاء ، فکما أنّ الأخبار یصحّ أن توصف بأنّها أماره علی الاستصحاب إذا قام الدلیل القطعیّ علی اعتبارها ، ولا یلزم من ذلک أن یکون نفس الاستصحاب أماره ، کذلک یصحّ أن یوصف هذا الظنّ بأنّه أماره إذا قام الدلیل القطعیّ علی اعتباره ، ولا یلزم منه أن یکون نفس الاستصحاب أماره.

فاتّضح أنّه لا یصحّ وصف الاستصحاب بأنّه أماره علی جمیع المبانی فیه ، وإنّما هو أصل عملیّ ، لا غیر.

الأقوال فی الاستصحاب

تشعّبت فی الاستصحاب أقوال العلماء بشکل یصعب حصرها علی ما یبدو. ونحن نحیل خلاصتها إلی ما جاء فی رسائل الشیخ الأنصاریّ قدس سره ثقه بتحقیقه ، وهو خرّیت هذه الصناعه ، الصبور علی ملاحقه أقوال العلماء وتتبّعها. قال رحمه الله - بعد أن توسّع فی نقل الأقوال ، والتعقیب علیها - ما نصّه :

«هذه جمله ما حضرنی من کلمات الأصحاب ، والمتحصّل منها فی بادئ النظر أحد عشر قولا :

الأوّل : القول بالحجّیّه مطلقا (1).

[شماره صفحه واقعی : 612]

ص: 1113


1- ذهب إلی هذا القول من المتأخّرین الشیخ الآخوند صاحب الکفایه رحمه الله - منه قدس سره -. راجع کفایه الأصول : 439. وذهب إلیه أیضا أکثر العامّه ، کالحنابله ، والمالکیّه وأکثر الشافعیّه ، والظاهریّه علی ما فی إرشاد الفحول : 237 ، وکالآمدیّ فی : الإحکام 4 : 172 ، والأسنویّ والبیضاویّ فی نهایه السئول 4 : 358.

الثانی : عدمها مطلقا. (1)

الثالث : التفصیل بین العدمیّ والوجودیّ. (2)

الرابع : التفصیل بین الأمور الخارجیّه ، وبین الحکم الشرعیّ مطلقا ، فلا یعتبر فی الأوّل. (3)

الخامس : التفصیل بین الحکم الشرعیّ الکلّیّ وغیره. فلا یعتبر فی الأوّل إلاّ فی عدم النسخ. (4)

السادس : التفصیل بین الحکم الجزئیّ وغیره ، فلا یعتبر فی غیر الأوّل. وهذا هو الذی تقدّم أنّه ربما یستظهر من کلام المحقّق الخوانساریّ فی «حاشیه شرح الدروس» علی ما حکاه السیّد فی «شرح الوافیه». (5)

السابع : التفصیل بین الأحکام الوضعیّه - یعنی نفس الأسباب ، والشروط ، والموانع - والأحکام التکلیفیه التابعه لها ، وبین غیرها من الأحکام الشرعیّه ، فیجری فی الأوّل دون الثانی. (6)

[شماره صفحه واقعی : 613]

ص: 1114


1- والقائل به أکثر الحنفیّه ، وجماعه من المتکلّمین کأبی الحسین البصریّ علی ما فی الإحکام (للآمدی) 4 : 172 ، وسلّم الوصول (المطبوع بذیل نهایه السئول) 4 : 360.
2- وهو المنقول عن الحنفیّه علی ما فی إرشاد الفحول : 237. ونسبه إلیهم التفتازانیّ فی حاشیه شرح مختصر الأصول 2 : 284.
3- هذا ما استظهره المحقّق القمی عن کلمات المحقّق السبزواریّ. راجع قوانین الأصول 2 : 63 ، ذخیره المعاد : 115 - 116.
4- وهو الذی حکاه الوحید البهبهانی عن الأخباریّین. راجع الرسائل الأصولیّه : 425.
5- راجع شرح الوافیه (مخطوط) : 339.
6- هذا القول نسبه الشیخ الأنصاریّ إلی الفاضل التونی صاحب الوافیه. راجع فرائد الأصول 2 : 598 ، والوافیه : 200 - 203. ومعنی قوله : «فیجری فی الأوّل دون الثانی» أنّه یجری النزاع فی حجیّه الاستصحاب وعدمها فی الأوّل - وهو الأحکام الوضعیّه ، والأحکام التکلیفیّه التابعه لها - ، فذهب بعض إلی حجیّته فیها ، وبعض آخر إلی عدم حجیّته فیها کالفاضل التونی. وأمّا الثانی - وهو الأحکام التکلیفیّه غیر التابعه لها - فلا یجری النزاع المذکور فیه ، بل ثبوت هذه الأحکام التکلیفیّه فی الزمان الثانی بالنصّ ، لا بالثبوت فی الزمان الأوّل حتی یکون استصحابا. والحاصل : أنّ الفاضل التونی ذهب إلی أنّ محلّ النزاع فی الاستصحاب هو الأحکام الوضعیّه ، واختار عدم حجیّته فیها ، وأمّا : التکلیفیّه فهی خارجه عن محلّ النزاع ، وثبوتها فی الزمان الثانی أمر مفروغ عنه بالنصّ لا بالاستصحاب ، فیمکن إرجاع کلامه إلی القول بعدم حجّیّته فی مطلق الأحکام التکلیفیّه والوضعیّه ، أمّا : الأحکام التکلیفیّه فلأنّها خارجه من موضع النزاع وإن کان ثبوتها فی الزمان الثانی قطعیّا ، إلاّ أنّه بالنصّ لا بالاستصحاب ، وأمّا الوضعیّه فلأنّ المستصحب لا بدّ وأن یکون بنفسه أثرا ، والوضعیّات لیست کذلک. هذا ما استفدناه من کلام الفاضل التونی فی الوافیه. وأمّا : التقریب الذی ذکره العلاّمه العراقی - من أنّ الفاضل التونی فصّل بین الأحکام التکلیفیّه والأحکام الوضعیّه بحجّیه الاستصحاب فی الأوّل ، دون الثانی - ، والتقریب الذی ذکره المحقّق النائینیّ - من أنّه فصّل بین الأحکام التکلیفیّه والوضعیّه ، ففی الأوّل لا یجری الاستصحاب ، وفی الثانی یجری - فهما لا یستفادان من کلامه ، راجع نهایه الأفکار 4 : 87 ، وفوائد الأصول 4 : 379.

الثامن : التفصیل بین ما ثبت بالإجماع وغیره ، فلا یعتبر فی الأوّل. (1)

التاسع : التفصیل بین کون المستصحب ممّا ثبت بدلیله أو من الخارج استمراره ، فشکّ فی الغایه الرافعه له ، وبین غیره ، فیعتبر فی الأوّل دون الثانی ، کما هو ظاهر «المعارج». (2)

العاشر : هذا التفصیل مع اختصاص الشکّ بوجود الغایه ، کما هو الظاهر من المحقّق السبزواریّ (3) فیما سیجیء من کلامه.

الحادی عشر : زیاده الشکّ فی مصداق الغایه من جهه الاشتباه المصداقیّ دون المفهومیّ ، کما هو ظاهر ما سیجیء من المحقّق الخوانساریّ. (4)

ثمّ إنّه لو بنی علی ملاحظه ظواهر کلمات من تعرّض لهذه المسأله فی الأصول والفروع لزادت الأقوال علی العدد المذکور بکثیر ، بل یحصل لعالم واحد قولان ، أو أزید فی المسأله ، إلاّ أنّ صرف الوقت فی هذا ممّا لا ینبغی.

[شماره صفحه واقعی : 614]

ص: 1115


1- وهذا ما اختاره الغزالیّ فی المستصفی 1 : 223 - 224.
2- معارج الأصول : 209 - 210.
3- ذخیره المعاد : 115 - 116.
4- مشارق الشموس : 75 - 76.

والأقوی هو القول التاسع ، وهو الذی اختاره المحقّق». (1) انتهی ما أردناه نقله من عباره الشیخ الأعظم قدس سره.

وینبغی أن یزاد تفصیل آخر ، لم یتعرّض له فی نقل الأقوال ، وهو رأی خاصّ به ؛ إذ فصّل بین کون المستصحب ممّا ثبت بدلیل عقلیّ ، فلا یجری فیه الاستصحاب ، وبین ما ثبت بدلیل آخر ، فیجری فیه. (2) ولعلّه إنّما لم یذکره فی ضمن الأقوال ؛ لأنّه یری أنّ الحکم الثابت بدلیل عقلیّ لا یمکن أن یتطرّق إلیه الشکّ ، بل إمّا أن یعلم بقاؤه ، أو یعلم زواله ، فلا یتحقّق فیه رکن الاستصحاب وهو الشکّ. فلا یکون ذلک تفصیلا فی حجّیّه الاستصحاب.

تمرینات «67»

1. ما هو مجری الاستصحاب؟

2. لم سمّیت قاعده الاستصحاب ب- «الاستصحاب»؟

3. ما هو تعریف الاستصحاب عند الشیخ الأنصاری؟

4. اذکر ما أفاده المحقّق الخراسانی فی الاعتراض علی تعریف الشیخ ، واذکر الجواب عنه.

5. ما هی مقوّمات الاستصحاب؟

6. ما الفرق بین قاعده الاستصحاب وقاعده الیقین؟

7. ما الفرق بین قاعده الاستصحاب وقاعده المقتضی والمانع؟

8. ما هو الاستصحاب القهقریّ؟

9. هل توصف قاعده الاستصحاب بالحجّه؟

10. هل الاستصحاب أماره أو أصل؟ ما الدلیل علیه؟

11. اذکر الأقوال فی حجّیّه الاستصحاب.

[شماره صفحه واقعی : 615]

ص: 1116


1- فرائد الأصول 2 : 560 - 561.
2- فرائد الأصول 2 : 554.

وقبل أن ندخل فی مناقشه الأقوال ، والترجیح بینها ینبغی أن نذکر الأدلّه علی الاستصحاب التی تمسّک بها القائلون بحجّیّته ، لنناقشها ، ونذکر مدی دلالتها.

أدلّه الاستصحاب
الدلیل الأوّل : بناء العقلاء

لا شکّ فی أنّ العقلاء من الناس - علی اختلاف مشاربهم وأذواقهم - جرت سیرتهم فی عملهم ، وتبانوا فی سلوکهم العملیّ علی الأخذ بالمتیقّن السابق عند الشکّ اللاحق فی بقائه. وعلی ذلک قامت معایش العباد ، ولو لا ذلک لاختلّ النظام الاجتماعیّ ، ولما قامت لهم سوق وتجاره.

وقیل : إنّ ذلک مرتکز حتی فی نفوس الحیوانات ؛ فالطیور ترجع إلی أوکارها ، والماشیه تعود إلی مرابضها.

ولکن هذا التعمیم للحیوانات محلّ نظر ، بل ینبغی أن یعدّ من المهازل ؛ لعدم حصول الاحتمال عندها حتی یکون ذلک منها استصحابا ، بل تجری فی ذلک علی وفق عادتها بنحو لا شعوریّ.

وعلی کلّ حال ، فإنّ بناء العقلاء فی عملهم مستقرّ علی الأخذ بالحاله السابقه عند الشکّ فی بقائها ، فی جمیع أحوالهم وشئونهم ، مع الالتفات إلی ذلک ، والتوجّه إلیه.

وإذا ثبتت هذه المقدّمه ننتقل إلی مقدّمه أخری ، فنقول : إنّ الشارع من العقلاء ، بل رئیسهم ، فهو متّحد المسلک معهم ، فإذا لم یظهر منه الردع عن طریقتهم العملیّه ، یثبت علی سبیل القطع أنّه لیس له مسلک آخر غیر مسلکهم ، وإلاّ لظهر ، وبان ، ولبلغ الناس. وقد تقدّم مثل ذلک فی حجّیّه خبر الواحد. (1)

وهذا الدلیل - کما تری - یتکوّن من مقدّمتین قطعیّتین :

[شماره صفحه واقعی : 616]

ص: 1117


1- تقدّم فی الصفحتین : 447 - 448.

1. ثبوت بناء العقلاء علی إجراء الاستصحاب.

2. کشف هذا البناء عن موافقه الشارع ، واشتراکه معهم.

وقد وقعت المناقشه فی المقدّمتین معا. ویکفی فی المناقشه ثبوت الاحتمال ، فیبطل به الاستدلال ؛ لأنّ مثل هذه المقدّمات یجب أن تکون قطعیّه ، وإلاّ فلا یثبت بها المطلوب ، ولا تقوم بها للاستصحاب ونحوه حجّه.

أمّا الأولی : فقد ناقش فیها أستاذنا الشیخ النائینیّ رحمه الله (1) بأنّ بناء العقلاء لم یثبت إلاّ فیما إذا کان الشکّ فی الرافع ، أمّا : إذا کان الشکّ فی المقتضی فلم یثبت منهم هذا البناء - علی ما سیأتی من معنی المقتضی والرافع اللذین یقصدهما الشیخ الأنصاریّ قدس سره (2) - ، فیکون بناء العقلاء هذا دلیلا علی التفصیل المختار له ، وهو القول التاسع.

ولا یبعد صحّه ما أفاده من التفصیل فی بناء العقلاء ، بل یکفی احتمال اختصاص بنائهم بالشکّ فی الرافع. ومع الاحتمال یبطل الاستدلال ، کما سبق.

وأمّا المقدّمه الثانیه : فقد ناقش فیها شیخنا الآخوند قدس سره فی الکفایه (3) بوجهین نذکرهما ، ونذکر الجواب عنهما :

أوّلا : أنّ بناء العقلاء لا یستکشف منه اعتبار الاستصحاب عند الشارع إلاّ إذا أحرزنا أنّ منشأ بنائهم العملیّ هو التعبّد بالحاله السابقه من قبلهم - أی إنّهم یأخذون بالحاله السابقه من أجل أنّها سابقه - ، لنستکشف منه تعبّد الشارع. ولکن لیس هذا بمحرز منهم لو لم یکن مقطوع العدم ؛ فإنّه من الجائز قریبا أنّ أخذهم بالحاله السابقه لا لأجل أنّها حاله سابقه ، بل لأجل رجاء تحصیل الواقع مرّه ، أو لأجل الاحتیاط أخری ، أو لأجل اطمئنانهم ببقاء ما کان ثالثه ، أو لأجل ظنّهم بالبقاء ولو نوعا رابعه ، أو لأجل غفلتهم عن الشکّ أحیانا خامسه. وإذا کان الأمر کذلک فلم یحرز تعبّد الشارع بالحاله السابقه الذی هو النافع فی المقصود.

والجواب : أنّ المقصود النافع من ثبوت بناء العقلاء هو ثبوت تبانیهم العملیّ علی الأخذ

[شماره صفحه واقعی : 617]

ص: 1118


1- فوائد الأصول 4 : 333.
2- یأتی فی الصفحه : 638.
3- کفایه الأصول : 439.

بالحاله السابقه ، وهذا ثابت عندهم من غیر شکّ ، أی إنّ لهم قاعده عملیّه تبانوا علیها وو اتّبعوها أبدا ، مع الالتفات والتوجّه إلی ذلک (1). أمّا : فرض الغفله من بعضهم أحیانا فهو صحیح ، ولکن لا یضرّ فی ثبوت التبانی منهم دائما مع الالتفات ؛ ولا یضرّ فی استکشاف مشارکه الشارع معهم فی تبانیهم اختلاف أسباب التبانی عندهم ، من جهه مجرّد الکون السابق ، أو من جهه الاطمئنان عندهم ، أو الظنّ لأجل الغلبه ، أو لأیّ شیء آخر من هذا القبیل ، فهی قاعده ثابته عندهم ، فتکون ثابته أیضا عند الشارع ، ولا یلزم أن یکون ثبوتها عنده من جمیع الأسباب التی لاحظوها. وإذا ثبتت عند الشارع فلیس ثبوتها عنده إلاّ التعبّد بها من قبله ، فتکون حجّه علی المکلّف ، وله. (2)

نعم ، احتمال کون السبب فی بنائهم ولو أحیانا رجاء تحصیل الواقع ، أو الاحتیاط من قبلهم قد یضرّ فی استکشاف ثبوتها عند الشارع کقاعده ؛ لأنّها لا تکون عندهم کقاعده ؛ لأجل الحاله السابقه ، ولکنّ الرجاء بعید جدّا من قبلهم ما لم یکن هناک عندهم اطمئنان ، أو ظنّ ، أو تعبّد بالحاله السابقه ؛ لاحتمال أنّ الواقع غیر الحاله السابقه ، بل قد یترتّب علی عدم البقاء أغراض مهمّه ، فالبناء علی البقاء خلاف الرجاء. وکذلک الاحتیاط قد یقتضی البناء علی عدم البقاء. فهذه الاحتمالات ساقطه فی کونها سببا لتبانی العقلاء ولو أحیانا.

ثانیا : بعد التسلیم بأنّ منشأ بناء العقلاء هو التعبّد ببقاء ما کان ، نقول : إنّ هذا لا یستکشف منه حکم الشارع إلاّ إذا أحرزنا رضاه ببنائهم ، وثبت لدینا أنّه ماض عنده. ولکن لا دلیل علی هذا الرضا والإمضاء ، بل إنّ عمومات الآیات والأخبار الناهیه عن اتّباع غیر العلم کافیه فی الردع عن اتّباع بناء العقلاء. (3) وکذلک ما دلّ علی البراءه والاحتیاط فی الشبهات. بل احتمال عمومها للمورد کاف فی تزلزل الیقین بهذه المقدّمه. فلا وجه لاتّباع هذا البناء ؛ إذ لا بدّ فی اتّباعه من قیام الدلیل علی أنّه ممضی من قبل

[شماره صفحه واقعی : 618]

ص: 1119


1- أی مع التوجّه إلی ذلک التبانی والاتّباع.
2- أی : تکون حجّه للشارع علی المکلّف ، وللمکلّف علی الشارع.
3- وهذا ینافی ما تقدّم منه فی حجیّه خبر الواحد من أنّ الآیات الناهیه عن العمل بما وراء العلم لا یمکن أن تکون رادعه إلاّ علی وجه دائر ، ضروره أنّه لا فرق فی اعتبار السیره العقلائیّه بین المقامین.

الشارع ، ولا دلیل.

والجواب ظاهر من تقریبنا للمقدّمه الثانیه علی النحو الذی بیّنّاه ، فإنّه لا یجب فی کشف موافقه الشارع إحراز إمضائه من دلیل آخر ؛ لأنّ نفس بناء العقلاء هو الدلیل ، والکاشف عن موافقته - کما تقدّم - ، فیکفی فی المطلوب عدم ثبوت الردع ، ولا حاجه إلی دلیل آخر علی إثبات رضاه وإمضائه.

وعلیه ، فلم یبق علینا إلاّ النظر فی الآیات والأخبار الناهیه عن اتّباع غیر العلم فی أنّها صالحه للردع فی المقام ، أو غیر صالحه؟ والحقّ أنّها غیر صالحه ؛ (1) لأنّ المقصود من النهی عن اتّباع غیر العلم هو النهی عنه لإثبات الواقع به ، ولیس المقصود من الاستصحاب إثبات الواقع ، فلا یشمل هذا النهی الاستصحاب الذی هو قاعده کلّیّه یرجع إلیها عند الشکّ ، فلا ترتبط بالموضوع الذی نهت عنه الآیات والأخبار ، حتی تکون شامله لمثله ، أی إنّ الاستصحاب خارج عن الآیات والأخبار تخصّصا. (2)

وأمّا : ما دلّ علی البراءه أو الاحتیاط فهو فی عرض الدلیل علی الاستصحاب ، فلا یصلح للردع عنه ؛ لأنّ کلاّ منهما موضوعه الشکّ ، بل أدلّه الاستصحاب مقدّمه علی أدلّه هذه الأصول ، کما سیأتی.

الدلیل الثانی : حکم العقل

والمقصود منه هنا هو حکم العقل النظریّ لا العملیّ ؛ إذ یذعن بالملازمه بین العلم بثبوت الشیء فی الزمان السابق وبین رجحان بقائه فی الزمان اللاحق عند الشکّ فی بقائه ، أی إنّه إذا علم الإنسان بثبوت شیء فی زمان ثمّ طرأ ما یزلزل العلم ببقائه فی الزمان اللاحق فإنّ العقل یحکم برجحان بقائه ، وبأنّه مظنون البقاء. وإذا حکم العقل برجحان البقاء فلا بدّ أن یحکم الشرع أیضا برجحان البقاء.

وإلی هذا یرجع ما نقل عن العضدیّ فی تعریف الاستصحاب بأنّ : «معناه أنّ الحکم

[شماره صفحه واقعی : 619]

ص: 1120


1- خلافا للمحقّق الخراسانیّ ، حیث ذهب إلی أنّها صالحه للردع عن السیره العقلائیّه فیما نحن فیه.
2- کما فی فوائد الأصول 4 : 333.

الفلانیّ قد کان ولم یعلم عدمه ، وکلّ ما کان کذلک فهو مظنون البقاء». (1)

أقول : وهذا الحکم من العقل لا ینهض دلیلا علی الاستصحاب علی ما سنشرحه ، والظاهر أنّ القدماء القائلین بحجّیّته لم یکن عندهم دلیل علیه ، غیر هذا الدلیل ، کما یظهر جلیّا من تعریف العضدی المتقدّم ؛ إذ أخذ فیه نفس حکم العقل هذا ، ولعلّه لأجل هذا أنکره من أنکره من قدماء أصحابنا ؛ إذ لم یتنبّهوا إلی أدلّته الأخری علی ما یظهر ، فإنّه أوّل من تمسّک ببناء العقلاء العلاّمه الحلّیّ قدس سره فی النهایه ، (2) وأوّل من تمسّک بالأخبار الشیخ عبد الصمد والد الشیخ البهائیّ قدس سرهما ، (3) تبعه صاحب الذخیره (4) ، وشارح الدروس ، (5) ، وشاع بین من تأخّر عنهم ، (6) کما حقّق ذلک الشیخ الأنصاریّ قدس سره فی رسائله فی الأمر الأوّل من مقدّمات الاستصحاب ، ثمّ قال : «نعم ، ربما یظهر من الحلّیّ فی السرائر الاعتماد علی هذه الأخبار ، حیث عبّر عن استصحاب نجاسه الماء المتغیّر بعد زوال تغیّره من قبل نفسه بعدم نقض الیقین إلاّ بالیقین. وهذه العباره ظاهره فی أنّها مأخوذه من الأخبار». (7)

وعلی کلّ حال ، فهذا الدلیل العقلیّ فیه مجال للمناقشه من وجهین :

الأوّل : فی أصل الملازمه العقلیّه المدّعاه. ویکفی فی تکذیبها الوجدان ؛ فإنّا نجد أنّ کثیرا ما یحصل العلم بالحاله السابقه ، ولا یحصل الظنّ ببقائها عند الشکّ ؛ لمجرّد ثبوتها سابقا.

الثانی : علی تقدیر تسلیم هذه الملازمه ، فإنّ أقصی ما یثبت بها حصول الظنّ بالبقاء ، وهذا الظنّ لا یثبت به حکم الشرع إلاّ بضمیمه دلیل آخر یدلّ علی حجّیّه هذا الظنّ

[شماره صفحه واقعی : 620]

ص: 1121


1- هذا نقله عنه الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 2 : 542. وراجع شرح مختصر الأصول 2 : 453.
2- راجع کلامه المنقول فی المقام فی مفاتیح الأصول : 460.
3- العقد الطهماسبی (مخطوط) : 28.
4- ذخیره المعاد : 44 و 115 - 116.
5- مشارق الشموس : 76 و 141 - 142.
6- کالمحقّق البحرانیّ ، والمحقّق القمّی ، وصاحب الفصول. الحدائق الناضره 1 : 142 - 143 ، الفصول الغرویّه : 370 ؛ قوانین الأصول 2 : 55.
7- فرائد الأصول 2 : 543 ، وراجع کلام الحلّی : السرائر 1 : 62.

بالخصوص ؛ لیستثنی ممّا دلّ علی حرمه التعبّد بالظنّ ، والشأن کلّ الشأن فی إثبات هذا الدلیل. فلا تنهض هذه الملازمه العقلیّه - علی تقدیرها - دلیلا بنفسها علی الحکم الشرعیّ. ولو کان هناک دلیل علی حجّیّه هذا الظنّ بالخصوص ، لکان هو الدلیل علی الاستصحاب لا الملازمه ، وإنّما تکون الملازمه محقّقه لموضوعه.

ثمّ ما المراد من قولهم : «إنّ الشارع یحکم برجحان البقاء علی طبق حکم العقلاء (1)»؟ ، فإنّه علی إطلاقه موجب للإیهام والمغالطه ؛ فإنّه إن کان المراد أنّه یظنّ بالبقاء کما یظنّ سائر الناس فلا معنی له. وإن کان المراد أنّه یحکم بحجّیّه هذا الرجحان فهذا لا تقتضیه الملازمه بل یحتاج إثبات ذلک إلی دلیل آخر ، کما ذکرنا. وإن کان المراد أنّه یحکم بأنّ البقاء مظنون وراجح عند الناس - أی یعلم بذلک - ، فهذا وإن کان تقتضیه الملازمه ، ولکن هذا المقدار غیر نافع ، ولا یکفی وحده فی إثبات المطلوب ؛ إذ لا یکشف مجرّد علمه بحصول الظنّ عند الناس عن اعتباره لهذا الظنّ ، ورضاه به. والنافع فی الباب إثبات هذا الاعتبار من قبله للظنّ ، لا حکمه بأنّ هذا الشیء مظنون البقاء عند الناس.

الدلیل الثالث : الإجماع

نقل جماعه الاتّفاق علی اعتبار الاستصحاب. منهم : صاحب المبادئ علی ما نقل عنه ، (2) إذ قال : «الاستصحاب [: الأقرب أنّه] حجّه [... و] لإجماع الفقهاء علی أنّه متی حصل حکم ثمّ وقع الشکّ فی أنّه طرأ ما یزیله أم لا؟ وجب الحکم ببقائه علی ما کان أوّلا» (3).

أقول : إنّ تحصیل الإجماع فی هذه المسأله مشکل جدّا ؛ لوقوع الاختلافات الکثیره فیها - کما سبق - ، إلاّ أن یراد منه حصول الإجماع فی الجمله علی نحو الموجبه الجزئیّه فی مقابل السلب الکلّی ، وهذا الإجماع بهذا المقدار قطعیّ. ألا تری أنّ الفقهاء فی مسأله «من تیقّن بالطهاره وشکّ فی الحدث أو الخبث» قد اتّفقت کلمتهم من زمن الشیخ

[شماره صفحه واقعی : 621]

ص: 1122


1- انظر فرائد الأصول 2 : 563.
2- والناقل الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 2 : 562.
3- مبادئ الوصول : 250 - 251.

الطوسیّ قدس سره ، بل من قبله إلی زماننا الحاضر علی ترتیب آثار الطهاره السابقه بلا نکیر منهم ، وکذا فی کثیر من المسائل ممّا هو نظیر ذلک. ومعلوم أنّ فرض کلامهم فی مورد الشکّ اللاحق لا فی مورد الشکّ الساری ، فلا یکون حکمهم بذلک من جهه قاعده الیقین ، بل ولا من جهه قاعده المقتضی والمانع.

والحاصل أنّ هذا ومثله یکفی فی الاستدلال علی اعتبار الاستصحاب فی الجمله فی مقابل السلب الکلّی ، وهو قطعیّ بهذا المقدار. ویمکن حمل قول منکر الاستصحاب مطلقا علی إنکار حجّیّته من طریق الظنّ ، لا من أیّ طریق کان ، فی مقابل من قال بحجّیّته لأجل تلک الملازمه العقلیّه المدّعاه.

نعم ، دعوی الإجماع علی حجّیّه مطلق الاستصحاب (1) ، أو فی خصوص ما إذا کان الشکّ فی الرافع (2) فی غایه الإشکال ، بعد ما عرفت من تلک الأقوال.

الدلیل الرابع : الأخبار
اشاره

وهی العمده فی إثبات الاستصحاب ، وعلیها التعویل ، وإذا کانت أخبار آحاد فقد تقدّم حجّیّه خبر الواحد ، مضافا إلی أنّها مستفیضه ، ومؤیّده بکثیر من القرائن العقلیّه ، والنقلیّه. وإذا کان الشیخ الأنصاریّ قدس سره قد شکّ فیها بقوله : «هذه جمله ما وقفت علیه من الأخبار المستدلّ بها للاستصحاب ، وقد عرفت عدم ظهور الصحیح منها ، وعدم صحّه الظاهر منها» ، (3) فإنّها فی الحقیقه هی جلّ اعتماده فی مختاره ، وقد عقّب هذا الکلام بقوله : «فلعلّ الاستدلال بالمجموع باعتبار التجابر والتعاضد» ، (4) ثمّ أیّدها بالأخبار الوارده فی الموارد الخاصّه (5) :

[شماره صفحه واقعی : 622]

ص: 1123


1- کما ادّعاه العلاّمه فی : مبادئ الوصول کما مرّ.
2- کما هو مدّعی الشیخ الأنصاریّ ، واختاره المحقّق النائینیّ. راجع : فرائد الأصول 2 : 562 ، وفوائد الأصول 4 : 334.
3- فرائد الأصول 2 : 570.
4- فرائد الأصول 2 : 570.
5- فرائد الأصول 2 : 571 - 575.
1. صحیحه زراره الأولی

وهی مضمره ؛ لعدم ذکر الإمام المسئول فیها ، ولکنّه - کما قال الشیخ الأنصاریّ قدس سره - لا یضرّها الإضمار ، والوجه فی ذلک أنّ زراره لا یروی عن غیر الإمام (1) لا سیّما مثل هذا الحکم بهذا البیان (2) ، والمنقول عن فوائد العلاّمه الطباطبائیّ أنّ المقصود به الإمام الباقر علیه السلام (3).

قال : قلت له : الرجل ینام وهو علی وضوء ، أتوجب الخفقه والخفقتان علیه الوضوء؟

فقال : «یا زراره! قد تنام العین ولا ینام القلب والأذن ، فإذا نامت العین والأذن والقلب فقد وجب الوضوء».

قلت : فإن حرّک فی (4) جنبه شیء وهو لا یعلم؟ (5)

قال : «لا ، حتی یستیقن أنّه قد نام ، حتی یجیء من ذلک أمر بیّن. وإلاّ فإنّه (6) علی یقین من وضوئه. ولا ینقض (7) الیقین بالشکّ أبدا. ولکنّه ینقضه (8) بیقین آخر». (9)

ونذکر فی هذه الصحیحه بحثین :

الأوّل : فی فقهها ، ولا یخفی أنّ فیها سؤالین :

أوّلهما : (10) عن شبهه مفهومیّه حکمیّه لغرض معرفه سعه موضوع النوم من جهه کونه ناقضا للوضوء ؛ إذ لا شکّ فی أنّه لیس المقصود السؤال عن معنی النوم لغه ولا عن کون

[شماره صفحه واقعی : 623]

ص: 1124


1- کما فی الکفایه : 441.
2- من متانه المتن.
3- والناقل هو المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 38. وفی الفصول أیضا یرویها عن الباقر علیه السلام ، الفصول الغرویّه : 370.
4- وفی : الوسائل «علی» ، وفی التهذیب «إلی».
5- وفی : الوسائل والتهذیب «ولم یعلم به».
6- وفی : التهذیب «وإلاّ فهو».
7- وفی : الوسائل : «ولا تنقض»
8- وفی : الوسائل : «وإنّما تنقضه».
9- التهذیب 1 : 7 - 8 ؛ الوسائل 1 : 174 - 175 ، الباب من أبواب نواقض الوضوء ، ح 1.
10- وهو قول السائل : «أتوجب الخفقه والخفقتان علیه الوضوء؟»

الخفقه أو الخفقتین ناقضه للوضوء علی نحو الاستدلال فی مقابل النوم ، فینحصر أن یکون مراده - والجواب قرینه علی ذلک أیضا - هو السؤال عن شمول النوم الناقض للخفقه والخفقتین ، مع علم السائل بأنّ النوم فی نفسه له مراتب تختلف شدّه وضعفا ، ومنها الخفقه والخفقتان ، ومع علمه بأنّ النوم ناقض للوضوء فی الجمله ؛ فلذلک أجاب الإمام بتحدید النوم الناقض ، وهو الذی تنام فیه العین ، والقلب ، والأذن معا. أمّا : ما تنام فیه العین دون القلب والأذن - کما فی الخفقه والخفقتین - فلیس ناقضا.

وأمّا السؤال الثانی : فهو - لا شکّ - عن الشبهه الموضوعیّه بقرینه الجواب ؛ لأنّه لو کان مراد السائل الاستفهام عن مرتبه أخری من النوم - [وهی] التی لا یحسّ معها بما یتحرّک فی جنبه - لکان ینبغی أن یرفع الإمام شبهته بتحدید آخر للنوم الناقض. ولو کانت شبهه السائل شبهه مفهومیّه حکمیّه ، لما کان معنی لفرض الشکّ فی الحکم الواقعی فی جواب الإمام ، ثمّ إجراء الاستصحاب ، ولما صحّ أن یفرض الإمام استیقان السائل بالنوم تاره ، وعدم استیقانه أخری ؛ لأنّ الشبهه لو کانت مفهومیّه حکمیّه لکان السائل عالما بأنّ هذه المرتبه هی من النوم ، ولکن یجهل حکمها کالسؤال الأوّل.

وإذا کان الأمر کذلک ، فالجواب الأخیر إذا کان متضمّنا لقاعده الاستصحاب - کما سیأتی - فموردها یکون حینئذ خصوص الشبهه الموضوعیّه ، فیقال حینئذ : لا یستکشف من إطلاق الجواب عموم القاعده للشبهه الحکمیّه الذی یهمّنا بالدرجه الأولی إثباته ؛ إذ یکون المورد من قبیل القدر المتیقّن فی مقام التخاطب ، وقد تقدّم فی المقصد الأوّل أنّ ذلک یمنع من التمسّک بالإطلاق وإن لم یکن صالحا للقرینیّه (1) ؛ لما هو المعروف أنّ المورد لا یخصّص العامّ ، ولا یقیّد المطلق.

نعم ، قد یقال فی الجواب : إنّ کلمه «أبدا» لها من قوّه الدلاله علی العموم ، والإطلاق ما لا یحدّ منها القدر المتیقّن فی مقام التخاطب ، فهی تعطی فی ظهورها القویّ أنّ کلّ یقین - مهما کان متعلّقه وفی أیّ مورد کان - لا ینقض بالشکّ أبدا.

الثانی : فی دلالتها علی الاستصحاب ، وتقریب الاستدلال بها أنّ قوله علیه السلام : «فإنّه علی

[شماره صفحه واقعی : 624]

ص: 1125


1- تقدّم فی الصفحه : 198.

یقین من وضوئه» جمله خبریّه هی جواب الشرط (1). ومعنی هذه الجمله الشرطیّه أنّه إن لم یستیقن بأنّه قد نام فإنّه باق علی یقین من وضوئه ، أی إنّه لم یحصل ما یرفع الیقین به ، وهو الیقین بالنوم. وهذه مقدّمه تمهیدیّه ، وتوطئه لبیان أنّ الشکّ لیس رافعا للیقین ، وإنّما الذی یرفعه الیقین بالنوم ، ولیس الغرض منها إلاّ بیان أنّه علی یقین من وضوئه ، لیقول ثانیا : إنّه لا ینبغی أن یرفع الید عن هذا الیقین ؛ إذ لا موجب لانحلاله ورفع الید عنه إلاّ الشکّ الموجود ، والشکّ بما هو شکّ لا یصلح أن یکون رافعا ، وناقضا للیقین ، وإنّما ینقض الیقین الیقین ، لا غیر.

فقوله : «وإلاّ فإنّه علی یقین من وضوئه» بمنزله الصغری ، وقوله : «ولا ینقض الیقین بالشکّ أبدا» بمنزله الکبری. وهذه الکبری مفادها قاعده الاستصحاب ، وهی البناء علی الیقین السابق وعدم نقضه بالشکّ اللاحق ؛ فیفهم منها أنّ کلّ یقین سابق لا ینقضه الشکّ اللاحق.

هذا ، وقد وقعت المناقشه فی الاستدلال بهذه الصحیحه من عدّه وجوه :

منها : ما أفاده الشیخ الأنصاریّ قدس سره ، إذ قال : «ولکن مبنی الاستدلال علی کون اللام فی «الیقین» للجنس ؛ إذ لو کانت للعهد لکانت الکبری المنضمّه إلی الصغری : ولا ینقض الیقین بالوضوء بالشکّ ، فیفید قاعده کلّیّه فی باب الوضوء» إلی آخر ما أفاده. ولکنّه استظهر أخیرا کون اللام للجنس. (2)

[شماره صفحه واقعی : 625]

ص: 1126


1- بنی الشیخ الأنصاریّ ومن حذا حذوه الاستدلال بهذه الصحیحه علی أنّ جواب الشرط محذوف ، وأنّ قوله : «فإنّه علی یقین من وضوئه» علّه للجواب قامت مقامه. وقال : «وجعله نفس الجزاء یحتاج إلی تکلّف» (* فرائد الأصول 2 : 563 - 564.) ، فیکون معنی الروایه - علی قوله - : أنّه إن لم یستیقن أنّه قد نام ، فلا یجب علیه الوضوء ؛ لأنّه علی یقین من وضوئه فی السابق. فحذف «فلا یجب علیه الوضوء» وأقام العلّه مقامه. وهذا الوجه الذی ذکره وإن کان وجیها ولکنّ الحذف خلاف الأصل ، ولا موجب له ، ولا تکلّف فی جعل الموجود نفس الجزاء علی ما بیّنّاه فی المتن. ولا یتوقّف الاستدلال بالصحیحه علی هذا الوجه ، ولا علی ذلک الوجه ، ولا علی أیّ وجه آخر ذکروه ؛ فإنّ المقصود منها فی بیان قاعده الاستصحاب مفهوم واضح یحصل فی جمیع هذه الوجوه. - منه قدس سره -.
2- فرائد الأصول 2 : 564.

أقول : إنّ کون اللام للعهد یقتضی أن یکون المراد من الیقین فی الکبری شخص الیقین المتقدّم ، فإنّ هذا هو معنی العهد. وعلیه ، فلا تفید قاعده کلّیّه حتی فی باب الوضوء.

ومنه تتّضح غرابه احتمال إراده العهد من اللام ، بل ذلک مستهجن جدّا ، فإنّ ظاهر الکلام هو تطبیق کبری علی صغری ، لا سیّما مع إضافه کلمه «أبدا» ، فیتعیّن أن تکون اللام للجنس.

ولکن مع ذلک هذا وحده غیر کاف فی التعمیم لکلّ یقین حتی فی غیر الوضوء ؛ لإمکان أن یراد جنس الیقین بالوضوء ، بقرینه تقییده فی الصغری به ، لا کلّ یقین ، فیکون ذلک من قبیل القدر المتیقّن فی مقام التخاطب ، فیمنع من التمسّک بالإطلاق - کما سبق نظیره -. وهذا الاحتمال لا ینافی کون الکبری کلّیّه ، غایه الأمر تکون کبری کلّیّه خاصّه بالوضوء.

فیتّضح أنّ مجرّد کون اللام للجنس لا یتمّ به الاستدلال مع تقدّم ما یصلح للقرینیه ، ولعلّ هذا هو مراد الشیخ قدس سره من التعبیر بالعهد ، ومقصوده تقدّم القرینه ، فکان ذلک تسامحا فی التعبیر.

وعلی کلّ حال ، فالظاهر من الصحیحه - ظهورا قویّا - إراده مطلق الیقین لا خصوص الیقین بالوضوء ، وذلک لمناسبه الحکم والموضوع ؛ فإنّ المناسب لعدم النقض بالشکّ بما هو شکّ هو الیقین بما هو یقین ، لا بما هو یقین بالوضوء ؛ لأنّ المقابله بین الشکّ والیقین ، وإسناد عدم النقض إلی الشکّ تجعل اللفظ کالصریح فی أنّ العبره فی عدم جواز النقض هو جهه الیقین بما هو یقین ، لا الیقین المقیّد بالوضوء من جهه کونه مقیّدا بالوضوء.

ولا یصلح ذکر قید «من وضوئه» فی الصغری أن یکون قرینه علی التقیید فی الکبری ، ولا أن یکون من قبیل القدر المتیقّن فی مقام التخاطب ؛ لأنّ طبیعه الصغری أن تکون فی دائره أضیق من دائره الکبری ، ومفروض المسأله فی الصغری باب الوضوء ، فلا بدّ من ذکره.

وعلیه ، فلا یبعد أن [یکون] مؤدّی الصغری هکذا : «فإنّه من وضوئه علی یقین» ، فلا تکون کلمه «من وضوئه» قیدا للیقین ، یعنی أنّ الحدّ الأوسط المتکرّر هو «الیقین» لا «الیقین من وضوئه».

[شماره صفحه واقعی : 626]

ص: 1127

ومنها : أنّ الوضوء أمر آنیّ متصرّم ، لیس له استمرار فی الوجود ، وإنّما الذی إذا ثبت استدام هو أثره ، وهو الطهاره ، ومتعلّق الیقین فی الصحیحه هو الوضوء لا الطهاره ، ومتعلّق الشکّ هو المانع من استمرار أثر المتیقّن ، فیکون الشکّ فی استمرار أثر المتیقّن لا المتیقّن نفسه. وعلیه ، فلا یکون متعلّق الیقین نفس متعلّق الشکّ ، فانخرم الشرط الخامس فی الاستصحاب ، ویکون ذلک موردا لقاعده المقتضی والمانع. فتکون الصحیحه دلیلا علیها لا علی الاستصحاب.

وفیه : أنّ الجمود علی لفظ «الوضوء» یوهم ذلک ، ولکنّ المتعارف من مثل هذا التعبیر فی لسان الأخبار إراده الطهاره التی هی أثر له بإطلاق السبب وإراده المسبّب ، ونفس صدر الصحیحه «الرجل ینام وهو علی وضوء» یشعر بذلک. فالمتبادر والظاهر من قوله : «فإنّه علی یقین من وضوئه» أنّه متیقّن بالطهاره المستمرّه لو لا الرافع لها ، والشکّ إنّما هو فی ارتفاعها للشکّ فی وجود الرافع. فیکون متعلّق الیقین نفس متعلّق الشکّ. فما أبعدها عن قاعده المقتضی والمانع.

ومنها : ما أفاده الشیخ الأنصاریّ قدس سره فی مناقشه جمیع الأخبار العامّه المستدلّ بها علی حجّیّه مطلق الاستصحاب ، واستنتج من ذلک أنّها مختصّه بالشکّ فی الرافع ، فیکون الاستصحاب حجّه فیه فقط ، قال رحمه الله : «فالمعروف بین المتأخّرین الاستدلال بها علی حجّیّه الاستصحاب فی جمیع الموارد. وفیه تأمّل قد فتح بابه المحقّق الخوانساریّ فی شرح الدروس». (1)

وسیأتی إن شاء الله (تعالی) فی آخر الأخبار بیان هذه المناقشه ، ونقدها.

2. صحیحه زراره الثانیه

وهی أیضا مضمره ، کالسابقه.

قال [زراره] : قلت : أصاب ثوبی دم رعاف ، أو غیره ، أو شیء من منیّ ، فعلمت أثره إلی أن أصیب له الماء ، [فأصبت] ، وحضرت الصلاه ، ونسیت أنّ بثوبی شیئا وصلّیت ، ثمّ إنّی

[شماره صفحه واقعی : 627]

ص: 1128


1- فرائد الأصول 2 : 574.

ذکرت بعد ذلک؟

قال : «تعید الصلاه وتغسله».

قلت : فإنّی لم أکن رأیت موضعه وعلمت أنّه قد أصابه ، فطلبته ولم أقدر علیه ، فلمّا صلّیت وجدته؟

قال : «تغسله وتعید».

قلت : فإن ظننت أنّه قد أصابه ولم أتیقّن ، فنظرت ولم أر شیئا ، فصلّیت فیه ، فرأیت فیه؟

قال : «تغسله ولا تعید الصلاه».

قلت : لم ذلک؟

قال : «لأنّک کنت علی یقین من طهارتک ثمّ شککت ، فلیس ینبغی لک أن تنقض الیقین بالشکّ أبدا».

قلت : فإنّی قد علمت أنّه قد أصابه ولم أدر أین هو ، فأغسله؟

قال : «تغسل من ثوبک الناحیه التی تری أنّه قد أصابها ، حتی تکون علی یقین من طهارتک».

قلت : فهل علیّ - إن شککت أنّه أصابه شیء - أن انظر فیه؟

قال : «لا ، ولکنّک إنّما ترید أن تذهب الشکّ الذی وقع فی نفسک».

قلت : إن رأیته فی ثوبی وأنا فی الصلاه؟

قال : «تنقض الصلاه وتعید إذا شککت فی موضع منه ثمّ رأیته ، وإن لم تشکّ ثمّ رأیته رطبا قطعت الصلاه وغسلته ، ثمّ بنیت علی الصلاه ؛ لأنّک لا تدری لعلّه شیء أوقع علیک ، فلیس ینبغی أن تنقض الیقین بالشکّ» الحدیث (1).

والاستدلال بهذه الصحیحه للمطلوب فی فقرتین منها ، بل قیل فی ثلاث : (2)

الأولی : قوله : «لأنّک کنت علی یقین من طهارتک ثمّ شککت ...» ؛ بناء علی أنّ المراد من الیقین بالطهاره هو الیقین بالطهاره الواقع قبل ظنّ الإصابه بالنجاسه. وهذا المعنی هو

[شماره صفحه واقعی : 628]

ص: 1129


1- تهذیب الأحکام 1 : 446 - 447 ح 1335 ؛ الاستبصار 1 : 183 ح 641.
2- لم اعثر علی المستدلّ بالثالثه.

الظاهر منها.

ویحتمل بعیدا أن یراد منه الیقین بالطهاره الواقع بعد ظنّ الإصابه وبعد الفحص عن النجاسه ؛ إذ قال : «فنظرت ولم أر شیئا» ، علی أن یکون قوله : «ولم أر شیئا» عباره أخری عن الیقین بالطهاره. وعلی هذا الاحتمال یکون مفاد الروایه «قاعده الیقین» لا الاستصحاب ؛ لأنّه یکون حینئذ مفاد قوله : «فرأیت فیه» تبدّل الیقین بالطهاره بالیقین بالنجاسه.

ووجه بعد هذا الاحتمال أنّ قوله : «ولم أر شیئا» لیس فیه أیّ ظهور بحصول الیقین بالطهاره بعد النظر والفحص.

الثانیه : قوله أخیرا : «فلیس ینبغی أن تنقض الیقین بالشکّ». ودلالتها کالفقره الأولی ظاهره علی ما تقدّم فی الصحیحه الأولی - من ظهور کون اللام فی «الیقین» لجنس الیقین بما هو یقین -. وهذا المعنی هنا أظهر ممّا هو فی الصحیحه الأولی.

الثالثه : قوله : «حتی تکون علی یقین من طهارتک» ؛ فإنّه علیه السلام إذ جعل الغایه حصول الیقین بالطهاره من غسل الثوب فی مورد سبق العلم بنجاسته یظهر منه أنّه لو لم یحصل الیقین بالطهاره فهو محکوم بالنجاسه ؛ لمکان سبق الیقین بها.

ولکنّ الاستدلال بهذه الفقره مبنیّ علی أنّ إحراز الطهاره لیس شرطا فی الدخول فی الصلاه ، وإلاّ لو کان الإحراز شرطا فیحتمل أن یکون إنّما جعل الغایه حصول الیقین بالطهاره لأجل إحراز الشرط المذکور ، لا لأجل التخلّص من جریان استصحاب النجاسه ، فلا یکون لها ظهور فی الاستصحاب.

3. صحیحه زراره الثالثه

قال : قلت له - أی الباقر أو الصادق علیهما السلام - : من لم یدر فی أربع هو أو فی ثنتین وقد أحرز الثنتین؟

قال : «یرکع برکعتین وأربع سجدات وهو قائم بفاتحه الکتاب ، ویتشهّد ، ولا شیء علیه. وإذا لم یدر فی ثلاث هو أو فی أربع وقد أحرز الثلاث ، قام فأضاف إلیها أخری ،

[شماره صفحه واقعی : 629]

ص: 1130

ولا شیء علیه ، ولا ینقض الیقین بالشکّ ، ولا یدخل الشکّ فی الیقین ، ولا یخلط أحدهما بالآخر ، ولکن ینقض الشکّ بالیقین ، ویتمّ علی الیقین فیبنی علیه ، ولا یعتدّ بالشکّ فی حال من الحالات». (1)

وجه الاستدلال بها - علی ما قیل (2) - أنّه فی الشکّ بین الثلاث والأربع - وقد أحرز الثلاث - یکون قد سبق منه الیقین بعدم الإتیان بالرابعه ، فیستصحب. ولذلک وجب علیه أن یضیف إلیها رابعه ؛ لأنّه لا یجوز نقض الیقین بالشکّ ، بل لا بدّ أن ینقضه بالیقین بإتیان الرابعه ، فینقض شکّه بالیقین. وتکون هذه الفقرات الستّ کلّها تأکیدا علی قاعده الاستصحاب.

وقد تأمّل الشیخ الأنصاریّ قدس سره فی هذا الاستدلال ؛ (3) لأنّه إنّما یتمّ إذا کان المراد بقوله : «قام فأضاف إلیها أخری» القیام للرکعه الرابعه ، من دون تسلیم فی الرکعه المردّده بین الثالثه والرابعه ، حتی یکون حاصل جواب الإمام البناء علی الأقلّ. ولکن هذا مخالف للمذهب ، وموافق لقول العامّه ، بل مخالف لظاهر الفقره الأولی ، وهی قوله : «یرکع برکعتین ... وهو قائم بفاتحه الکتاب» ؛ فإنّها ظاهره - بسبب تعیین الفاتحه - فی إراده رکعتین منفصلتین ، أعنی صلاه الاحتیاط.

وعلیه ، فیتعیّن أن یکون المراد به القیام بعد التسلیم فی الرکعه المردّده لرکعه مستقلّه منفصله. وإذا کان الأمر کذلک فیکون المراد من الیقین فی جمیع الفقرات الیقین بالبراءه الحاصل من الاحتیاط بإتیان الرکعه ، فتکون الفقرات الستّ وارده لبیان وجوب الاحتیاط ، وتحصیل الیقین بفراغ الذمّه. وهذا أجنبیّ عن قاعده الاستصحاب.

أقول : هذا خلاصه ما أفاده الشیخ ، ولکن حمل الفقره الأولی : «ولا ینقض الیقین بالشکّ» علی إراده الیقین ببراءه الذمّه الحاصل من الأخذ بالاحتیاط بعید جدّا عن مساقها ، بل أبعد من البعید ؛ لأنّ ظاهر هذا التعبیر بل صریحه فرض حصول الیقین ، ثمّ النهی عن نقضه

[شماره صفحه واقعی : 630]

ص: 1131


1- تهذیب الأحکام 2 : 198 ح 740 ؛ وسائل الشیعه 5 : 321 ، الباب 10 من أبواب الخلل الواقع فی الصلاه ، الحدیث 3.
2- راجع الکفایه : 450 ؛ ونهایه الدرایه 3 : 97 ، ومصباح الأصول 3 : 59.
3- فرائد الأصول 2 : 567.

فی فرض حصوله ، بینما أنّ الیقین بالبراءه إنّما المطلوب تحصیله ، وهو غیر حاصل ، فکیف یصحّ حمل هذه الجمله علی الأمر بتحصیله؟! فلا بدّ أن یراد الیقین بشیء آخر غیر البراءه.

وعلیه ، فمن القریب جدّا أن یراد من الیقین الیقین بوقوع الثلاث وصحّتها - کما هو مفروض المسأله بقوله : «وقد أحرز الثلاث» - لا الیقین بعدم الإتیان بالرابعه - کما تصوّره هذا المستدلّ ، حتی یرد علیه ما أفاده الشیخ - ، وحینئذ فلو أراد المکلّف أن یعتدّ بشکّه فقد نقض الیقین بالشکّ ، واعتداده بشکّه بأحد أمور ثلاثه : إمّا بإبطال الصلاه وإعادتها رأسا ، وإمّا بالأخذ باحتمال نقصانها فیکمّلها برابعه - کما هو مذهب العامّه - ، وإمّا بالأخذ باحتمال کمالها ، بالبناء علی الأکثر ، فیسلّم علی المشکوکه من دون إتیان برابعه متّصله ، وخلط أحدهما بالآخر.

ولأجل هذا عالج الإمام علیه السلام صلاه هذا الشاکّ ؛ لأجل المحافظه علی یقینه بالثلاث ، وعدم نقضه بالشکّ ، وذلک بأن أمره بالقیام وإضافه رکعه أخری ، ولا بدّ أنّها مفصوله ، ویفهم کونها مفصوله من صدر الروایه «یرکع برکعتین ... وهو قائم بفاتحه الکتاب» ؛ فإنّ أسلوب العلاج لا بدّ أن یکون واحدا فی الفرضین ؛ مضافا إلی أنّ ذلک یفهم من تأکید الإمام بأن لا یدخل الشکّ فی الیقین ، ولا یخلط أحدهما بالآخر ؛ لأنّه بإضافه رکعه متّصله یقع الخلط ، وإدخال الشکّ فی الیقین.

وعلیه ، فتکون الروایه دالّه علی قاعده الاستصحاب من جهه ، ولکنّ المقصود فیها استصحاب وقوع الثلاث صحیحه ، کما أنّها تکون دالّه علی علاج حاله الشکّ الذی لا یجوز نقض الیقین به من جهه أخری ، وذلک بأمره بالقیام وإضافه رکعه منفصله لتحصیل الیقین بصحّه الصلاه ؛ لأنّها إن کانت ثلاثا فقد جاء بالرابعه ، وإن کانت أربعا تکون الرکعه المنفصله نفلا.

ومنه یعلم أنّ المراد من «الیقین» فی الفقرتین : الرابعه ، والخامسه «ولکن ینقض الشکّ بالیقین ، ویتمّ علی الیقین ویبنی علیه» غیر «الیقین» فی الفقرات الأولی ، فإنّ المراد به هناک الیقین بوقوع الثلاث صحیحه ، والمراد به فی هاتین الفقرتین الیقین بالبراءه ؛ لأنّه بإتیان رکعه منفصله یحصل له الیقین ببراءه الذمّه ، فیکون ذلک نقضا للشکّ بالیقین الحادث

[شماره صفحه واقعی : 631]

ص: 1132

من الاحتیاط. ویفهم هذا التفصیل - من المراد بالیقین - من الاستدراک وهو قوله : «ولکن» ، فإنّه بعد أن نهی عن نقض الیقین بالشکّ ذکر العلاج بقوله : «لکن» ، فهو أمر بنقض الشکّ بالیقین ، والإتمام علی الیقین ، والبناء علیه ، ولا یتصوّر ذلک إلاّ بإتیان رکعه منفصله. ولا یجب - کما قیل (1) - أن یکون المراد من «الیقین» فی جمیع الفقرات معنی واحدا ، بل لا یصحّ ذلک ؛ فإنّ أسلوب الکلام لا یساعد علیه ؛ فإنّ الناقض للشکّ یجب أن یکون غیر الذی ینقضه الشکّ.

والحاصل أنّ الروایه تکون خلاصه معناها النهی عن الإبطال ، والنهی عن الرکون إلی ما تذهب إلیه العامّه من البناء علی الأقلّ ، والنهی عن البناء علی الأکثر مع عدم الإتیان برکعه منفصله. ثمّ تضمّنت الأمر - بعد ذلک - بما یؤدّی معنی الأخذ بالاحتیاط بالإتیان برکعه منفصله ، لأنّه بهذا یتحقّق نقض الشکّ بالیقین والإتمام علی الیقین والبناء علیه.

وعلی هذا ، فالروایه تتضمّن قاعده الاستصحاب ، وتنطبق أیضا علی باقی الروایات المبیّنه لمذهب الخاصّه ، وإن کانت لیست ظاهره فیه علی وجه تکون بیانا لمذهب الخاصّه ، ولکن صدرها یفسّرها. ویظهر أنّ الإمام علیه السلام أوکل الحکم وتفصیله إلی معروفیّه هذا الحکم عند السائل وإلی فهمه وذوقه ، وإنّما أراد أن یؤکّد علی سرّ هذا الحکم ، والردّ علی من یری خلافه الذی فیه نقض للیقین بالشکّ وعدم الأخذ بالیقین.

4. روایه محمّد بن مسلم

محمّد بن مسلم عن أبی عبد الله علیه السلام ، قال : «قال أمیر المؤمنین علیه السلام : من کان علی یقین فشکّ ، فلیمض علی یقینه ، فإنّ الشکّ لا ینقض الیقین». (2)

وفی روایه أخری عنه علیه السلام بهذا المضمون : «من کان علی یقین فأصابه شکّ فلیمض علی یقینه ، فإنّ الیقین لا یدفع بالشکّ». (3)

[شماره صفحه واقعی : 632]

ص: 1133


1- تعریض للشیخ الأنصاریّ ، والمحقّق الخراسانیّ ؛ فإنّ الظاهر من کلماتهما أنّ المراد من الیقین هو الیقین بالبراءه. فرائد الأصول 2 : 567 ؛ کفایه الأصول : 450.
2- الخصال : 619.
3- الإرشاد (للمفید) : 159.

استدلّ بعضهم (1) بهذه الروایه علی الاستصحاب ، مدّعیا ظهورها فیه.

ولکنّ الذی نراه أنّها غیر ظاهره فیه ؛ فإنّ القدر المسلّم منها أنّها صریحه فی أنّ مبدأ حدوث الشکّ بعد حدوث الیقین من أجل کلمه «الفاء» التی تدلّ علی الترتیب ، غیر أنّ هذا القدر من البیان یصحّ أن یراد منه قاعده الیقین ، ویصحّ أن یراد منه قاعده الاستصحاب ؛ إذ یجوز أن یراد أنّ الیقین قد زال بحدوث الشکّ ، فیتّحد زمان متعلّقهما ، فتکون موردا للقاعده الأولی ، ویجوز أن یراد أنّ الیقین قد بقی إلی زمان الشکّ ، فیختلف زمان متعلّقهما ، فتکون موردا للاستصحاب. ولیس فی الروایه ظهور فی أحدهما بالخصوص (2) ، وإن قال الشیخ الأنصاریّ قدس سره : «إنّها ظاهره فی وحده زمان متعلّقهما (3)» ، ولذلک قرّب أن تکون دالّه علی قاعده الیقین (4). وقال الشیخ الآخوند قدس سره : «إنّها ظاهره فی اختلاف زمان متعلّقهما (5)» ، فقرّب أن تکون دالّه علی الاستصحاب. وقد ذکر کلّ منهما تقریبات لما استظهره ، لا نراها

[شماره صفحه واقعی : 633]

ص: 1134


1- کالشیخ الأنصاریّ ، والمحقّق الخراسانیّ ، والمحقّقین النائینیّ والعراقیّ. فرائد الأصول 2 : 570 ؛ کفایه الأصول : 451 ؛ فوائد الأصول 4 : 365 ؛ نهایه الأفکار 4 «القسم الأوّل» : 63 - 65. وزعم بعضهم - ومنهم المصنّف - أنّ الشیخ الأنصاریّ ذهب إلی أنّ هذه الروایه تدلّ علی قاعده الیقین ؛ لأنّها صریحه فی اختلاف زمان الوصفین ، وظاهرها اتّحاد زمان متعلّقهما. والتحقیق أنّه وإن استشکل فی الروایه بأنّ صریحها اختلاف زمان وصفی الیقین والشکّ ، وظاهرها وحده زمان المتعلّق ، فتنطبق علی قاعده الیقین ، إلاّ أنّه ذکر فی آخر کلامه أنّ الروایه بملاحظه قوله علیه السلام : «فإنّ الشکّ لا ینقض الیقین» ظاهره فی الاستصحاب.
2- لا یخفی أنّ هنا مقدّمه مطویّه یجب التنبّه لها ، وهی أنّ تجرّد کلمه «الیقین» و «الشکّ» فی الروایه من ذکر المتعلّق یدلّ علی وحده المتعلّق ، یعنی أنّ هذا التجرّد یدلّ علی أنّ ما تعلّق به الیقین هو نفس ما تعلّق به الشکّ ، وإلاّ فإنّ من المقطوع به أنّه لیس المراد الیقین بأیّ شیء کان والشکّ بأیّ شیء کان لا یرتبط بالمتیقّن. ولکن کونها دالّه علی وحده المتعلّق لا یجعلها ظاهره فی کونه واحدا فی جمیع الجهات ، حتی من جهه الزمان ، لتکون ظاهره فی قاعده الیقین کما قیل. (* والقائل هو المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 99.) - منه رحمه الله -
3- فرائد الأصول 2 : 569.
4- ولکنه صرّح فی آخر کلامه بأنّها ظاهره فی الاستصحاب کما مرّ.
5- کفایه الأصول : 451.

ناهضه علی مطلوبهما.

وعلیه ، فتکون الروایه مجمله من هذه الناحیه ، إلاّ إذا جوّزنا الجمع فی التعبیر بین القاعدتین (1) ، وحینئذ تدلّ علیهما معا ، یعنی أنّها تدلّ علی أنّ الیقین بما هو یقین لا یجوز نقضه بالشک ، سواء کان ذلک الیقین هو المجامع للشکّ ، أو غیر المجامع له. وقیل : «إنّه لا یجوز الجمع فی التعبیر بین القاعدتین ؛ لأنّه یلزم استعمال اللفظ فی أکثر من معنی ، وهو مستحیل» (2). وسیأتی إن شاء الله (تعالی) ما ینفع فی المقام.

نعم ، یمکن دعوی ظهورها فی الاستصحاب بالخصوص ، بأن یقال - کما قرّبه بعض أساتذتنا (3) : إنّ الظاهر فی کلّ کلام هو اتّحاد زمان النسبه مع زمان الجری ، فقوله علیه السلام : «فلیمض علی یقینه» یکون ظاهرا فی أنّ زمان نسبه وجوب المضیّ علی الیقین نفس زمان حصول الیقین. ولا ینطبق ذلک إلاّ علی الاستصحاب ، لبقاء الیقین فی مورده محفوظا إلی زمان العمل به. وأمّا : قاعده الیقین فإنّ موردها الشکّ الساری ، فیکون الیقین فی ظرف وجوب العمل به معدوما. ولعلّه من أجل هذا الظهور استظهر من استظهر دلاله الروایه علی الاستصحاب. (4)

5. مکاتبه علی بن محمّد القاسانی

قال : کتبت إلیه - وأنا بالمدینه - أسأله عن الیوم الذی یشکّ فیه من رمضان ، هل یصام أم لا؟

فکتب علیه السلام : «الیقین لا یدخله الشکّ ، صم للرؤیه ، وأفطر للرؤیه (5)».

قال الشیخ الأنصاریّ قدس سره : «والإنصاف أنّ هذه الروایه أظهرها فی هذا الباب ، إلاّ أنّ سندها

[شماره صفحه واقعی : 634]

ص: 1135


1- کما اختاره صاحب الفصول فی الفصول الغرویّه : 373.
2- لم أعثر علی من صرّح بهذا المطلب. نعم ، هو الظاهر من کلمات العلاّمه الآشتیانی فی بحر الفوائد 3 : 36.
3- کالمحقّقین النائینیّ والعراقی. فوائد الأصول 4 : 365 ؛ نهایه الأفکار 4 «القسم الأوّل» : 64.
4- کالشیخ الأنصاریّ والمحقّق الخراسانی کما مرّ.
5- تهذیب الأحکام 4 : 214 ، ح 28 ؛ وسائل الشیعه 7 : 184 ، الباب 3 من أبواب أحکام شهر رمضان ، الحدیث 13.

غیر سلیم». وذکر فی وجه دلالتها : «إنّ تفریع تحدید کلّ من الصوم والإفطار علی رؤیه هلالی رمضان وشوّال لا یستقیم إلاّ بإراده عدم جعل الیقین السابق مدخولا بالشکّ ، أی مزاحما به» (1).

وقد أورد علیه صاحب الکفایه (2) بما محصّله مع توضیح منّا : أنّا نمنع من ظهور هذه الروایه فی الاستصحاب فضلا عن أظهریّتها ؛ نظرا إلی أنّ دلالتها علیه تتوقّف علی أن یراد من «الیقین» الیقین بعدم دخول رمضان وعدم دخول شوّال ، ولکن لیس من البعید أن یکون المراد به الیقین بدخول رمضان - المنوط به وجوب الصوم - والیقین بدخول شوّال المنوط به وجوب الإفطار. ومعنی «أنّه لا یدخله الشکّ» أنّه لا یعطی حکم الیقین للشکّ ، ولا ینزل منزلته ، بل المدار فی وجوب الصوم والإفطار علی الیقین فقط ، فأنّه وحده هو المناط فی وجوبهما - أی إنّ الصوم والإفطار یدوران مداره -. ولذا قال علیه السلام بعده : «صم للرؤیه ، وأفطر للرؤیه» ؛ مؤکّدا لاشتراط وجوب الصوم والإفطار بالیقین.

وهذا المضمون دلّت علیه جمله من الأخبار بقریب من هذا التعبیر ممّا یقرّب إرادته من هذه الروایه ، ویؤکّده ، ولا بأس فی ذکر بعض هذه الأخبار لتتّضح موافقتها لهذه الروایه :

منها : قول أبی جعفر علیه السلام : «إذا رأیتم الهلال فصوموا ، وإذا رأیتموه فأفطروا. ولیس بالرأی ولا بالتظنّی ، ولکن بالرؤیه» (3).

ومنها : «صم للرؤیه وأفطر للرؤیه. وإیّاک والشکّ والظنّ. فإن خفی علیکم فأتمّوا الشهر الأوّل ثلاثین» (4).

ومنها : «صیام شهر رمضان بالرؤیه ولیس بالظنّ» (5).

إنّ تلک الأخبار العامّه المتقدّمه هی أهمّ ما استدلّ به للاستصحاب. وهناک أخبار

[شماره صفحه واقعی : 635]

ص: 1136


1- فرائد الأصول 2 : 570.
2- وکذا العلاّمه النائینی. کفایه الأصول : 452 ، وفوائد الأصول 4 : 366.
3- وسائل الشیعه 7 : 282 ، الباب 3 من أبواب أحکام شهر رمضان ، الحدیث 2.
4- وسائل الشیعه 7 : 184 ، الباب 3 من أبواب أحکام شهر رمضان ، الحدیث 11.
5- وسائل الشیعه 7 : 183 ، الباب 3 من أبواب احکام شهر رمضان ، الحدیث 6.

خاصّه تؤیّدها. ذکر بعضها الشیخ الأنصاریّ قدس سره (1). ونحن نذکر واحده منها للاستئناس ، وهی روایه عبد الله بن سنان الوارده فیمن یعیر ثوبه الذّمیّ ، وهو یعلم أنّه یشرب الخمر ، ویأکل لحم الخنزیر.

قال : فهل علیّ أن أغسله؟

فقال : «لا ؛ لأنّک أعرته إیّاه ، وهو طاهر ، ولم تستیقن أنّه نجّسه» (2).

قال الشیخ قدس سره : «وفیها دلاله واضحه علی أنّ وجه البناء علی الطهاره وعدم وجوب غسله هو سبق طهارته وعدم العلم بارتفاعها» (3).

مدی دلاله الأخبار
اشاره

والمهمّ لنا أن نبحث الآن عن مدی دلاله تلکم الأخبار من جهه بعض التفصیلات المهمّه فی الاستصحاب ، فنقول :

1. التفصیل بین الشبهه الحکمیّه و [الشبهه] الموضوعیّه

إنّ المنسوب إلی الأخباریّین (4) اعتبار الاستصحاب فی خصوص الشبهه الموضوعیّه ، وأمّا الشبهات الحکمیّه مطلقا فعلی القاعده عندهم من وجوب الرجوع إلی قاعده الاحتیاط.

وعلّل ذلک بعضهم (5) بأنّ أخبار الاستصحاب لا عموم لها ولا إطلاق یشمل الشبهه الحکمیّه ؛ لأنّ القدر المتیقّن منها خصوص الشبهه الموضوعیّه ، لا سیّما أنّ بعضها وارد فی خصوصها ، فلا تعارض أدلّه الاحتیاط.

ولکنّ الإنصاف أنّ لأخبار الاستصحاب من قوّه الإطلاق والشمول ما یجعلها ظاهره فی شمولها للشبهه الحکمیّه ، ولا سیّما أنّ أکثرها وارد مورد التعلیل ، وظاهرها تعلیق

[شماره صفحه واقعی : 636]

ص: 1137


1- فی فرائد الأصول 2 : 571 - 575.
2- التهذیب 2 : 388 ح 1495 ؛ الاستبصار 1 : 392 ح 1497.
3- فرائد الأصول 2 : 571.
4- نسب إلیهم المحدّث البحرانیّ فی الحدائق الناضره 1 : 52.
5- لم أعثر علی من استدلّ به صریحا.

الحکم علی الیقین من جهه ما هو یقین - کما سبق بیان ذلک فی الصحیحه الأولی (1) - ، فیکون شمولها للشبهه الحکمیّه حینئذ من باب التمسّک بالعلّه المنصوصه ؛ علی أنّ روایه محمّد بن مسلم المتقدّمه عامّه لم ترد فی خصوص الشبهه الموضوعیّه. فالحقّ شمول الأخبار للشبهتین.

وأمّا : أدلّه الاحتیاط فقد تقدّمت المناقشه فی دلالتها (2) ، فلا تصلح لمعارضه أدلّه الاستصحاب.

2. التفصیل بین الشکّ فی المقتضی ، و [الشکّ فی] الرافع
اشاره

هذا هو القول التاسع المتقدّم ، والأصل فیه المحقّق الحلّی (3) ، ثمّ المحقّق الخوانساریّ (4) ، وأیّده کلّ التأیید الشیخ الأعظم قدس سره (5) ، وقد دعمه (6) جمله من تأخّر عنه. (7)

وخالفهم فی ذلک الشیخ الآخوند قدس سره ، فذهب إلی اعتبار الاستصحاب مطلقا ، (8) وهو الحقّ ، ولکن بطریقه أخری غیر التی سلکها الشیخ الآخوند قدس سره.

ومن أجل هذا أصبح هذا التفصیل من أهمّ الأقوال التی علیها مدار المناقشات العلمیّه فی عصرنا. ویلزمنا النظر فیه من جهتین : من جهه المقصود من المقتضی والمانع ، ومن جهه مدی دلاله الأخبار علیه.

[شماره صفحه واقعی : 637]

ص: 1138


1- راجع الصفحتین : 623 - 625.
2- تقدّمت فی الصفحه : 619.
3- معارج الأصول : 209 - 210.
4- مشارق الشموس : 75. ولا یخفی أنّه ذهب إلی التفصیل المذکور فیما إذا کان المستصحب مغیّا بغایه شکّ فی تحقّقها من جهه الشبهه المصداقیّه. وقال المحقّق العراقیّ : «أبدعه - أی التفصیل - المحقّق الخوانساریّ». نهایه الأفکار 4 «القسم الأوّل» : 75.
5- فرائد الأصول 2 : 562 - 575.
6- أی : قوّاه.
7- انظر حاشیه المحقّق الهمدانیّ علی الرسائل : 81 ، وبحر الفوائد 3 : 43.
8- کفایه الأصول : 439. واختاره المحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 4 «القسم الأوّل» : 87.
أ : المقصود من المقتضی و المانع

ونحیل ذلک إلی تصریح الشیخ قدس سره نفسه ، فقد قال : «المراد بالشکّ من جهه المقتضی الشکّ من حیث استعداده ، وقابلیّته فی ذاته للبقاء ، کالشکّ فی بقاء اللیل ، والنهار ، وخیار الغبن بعد الزمان الأوّل». (1)

فیفهم منه أنّه لیس المراد من المقتضی - کما قد ینصرف ذلک من إطلاق کلمه «المقتضی» - مقتضی الحکم ، أی الملاک والمصلحه فیه (2) ، ولا المقتضی لوجود الشیء فی باب الأسباب والمسبّبات ، بحسب الجعل الشرعیّ ، (3) مثل أن یقال : «إنّ الوضوء مقتض للطهاره» ، و «عقد النکاح مقتض للزوجیّه». بل المراد (4) نفس استعداد المستصحب فی ذاته للبقاء وقابلیّته له من أیّه جهه کانت تلک القابلیّه ، وسواء فهمت هذه القابلیّه من الدلیل ، أو من الخارج. ویختلف ذلک باختلاف المستصحبات وأحوالها ، فلیس فیه نوع ، ولا صنف مضبوط من حیث مقدار الاستعداد ، کما صرّح بذلک الشیخ قدس سره (5).

والتعبیر عن الشکّ فی القابلیّه ب- «الشکّ فی المقتضی» فیه نوع من المسامحه توجب الإیهام. وینبغی أن یعبّر عنه ب- «الشکّ فی اقتضائه للبقاء» ، لا «الشکّ فی المقتضی» ، ولکن بعد وضوح المقصود ، فالأمر سهل.

وأمّا : الشکّ فی الرافع فعلی هذا یکون المقصود منه الشکّ فی طروّ ما یرفع المستصحب ، مع القطع باستعداده وقابلیّته للبقاء لو لا طروّ الرافع ، کما صرّح به الشیخ قدس سره ، وذکر أنّه علی أقسام. (6) والمتحصّل من مجموع کلامه فی جمله مقامات أنّه ینقسم إلی

[شماره صفحه واقعی : 638]

ص: 1139


1- فرائد الأصول 2 : 558 - 559.
2- قال المحقّق العراقیّ : «ما أظنّ أحدا یرید من المقتضی فی المقام ما هو الملاک لإحداث تشریع الحکم ، ولو لم یکن مقتضیا لبقائه». راجع تعلیقاته علی فوائد الأصول 4 : 324.
3- وهذا المعنی من المقتضی هو مراد المحقّق الحلّی فی المعارج : 210 ، بقرینه تمثیله بعقد النکاح.
4- کما هو المعروف بین الأعلام علی ما فی کتاب الاستصحاب (للإمام الخمینیّ) : 17.
5- فرائد الأصول 2 : 559.
6- فرائد الأصول 2 : 559.

قسمین رئیسین : الشکّ فی وجود الرافع ، والشکّ فی رافعیّه الموجود. وهذا القسم الثانی أنکر المحقّق السبزواریّ حجّیّه الاستصحاب فیه بأقسامه الثلاثه ، الآتیه ، وهو القول العاشر فی تعداد الأقوال. (1) ونحن نذکر هذه الأقسام ؛ لتوضیح مقصود الشیخ قدس سره :

1. «الشکّ فی وجود الرافع» ، ومثّل له بالشکّ فی حدوث البول ، مع العلم بسبق الطهاره. (2) وهو رحمه الله لا یعنی به إلاّ الشکّ فی الشبهه الموضوعیّه خاصّه.

وأمّا : ما کان فی الشبهه الحکمیّه فلا یعمّه کلامه ؛ لأنّ الشکّ فی وجود الرافع فیها ینحصر عنده فی الشکّ فی النسخ خاصّه ؛ لأنّه لا معنی لرفع الحکم إلاّ نسخه. وإجراء الاستصحاب فی عدم النسخ - کما قال (3) - إجماعیّ بل ضروریّ. والسرّ فی ذلک ما تقدّم فی مباحث النسخ فی الجزء الثالث - من أنّ إجماع المسلمین قائم علی أنّه لا یصحّ النسخ إلاّ بدلیل قطعیّ (4) - ، فمع الشکّ لا بدّ أن یؤخذ بالحکم السابق المشکوک نسخه ، أی إنّ الأصل عدم النسخ لأجل هذا الإجماع ، لا لأجل حجّیّه الاستصحاب.

2. «الشکّ فی رافعیّه الموجود» ، وذلک بأن یحصل شیء معلوم الوجود قطعا ، ولکن یشکّ فی کونه رافعا للحکم. وهو علی أقسام ثلاثه :

الأوّل : فیما إذا کان الشکّ من أجل تردّد المستصحب بین ما یکون الموجود رافعا له وبین ما لا یکون. ومثّل (5) له بما إذا علم بأنّه مشغول الذمّه بصلاه ما فی ظهر یوم الجمعه ، ولا یعلم أنّها صلاه الجمعه أو صلاه الظهر ، فإذا صلّی الظهر - مثلا - فإنّه یتردّد أمره لا محاله فی أنّ هذه الصلاه الموجوده التی وقعت منه هل هی رافعه لشغل الذمّه بالتکلیف المذکور أو غیر رافعه؟

الثانی : فیما إذا کان الشکّ من أجل الجهل بصفه الموجود فی کونه رافعا مستقلاّ فی

[شماره صفحه واقعی : 639]

ص: 1140


1- ذخیره المعاد : 115 - 116.
2- فرائد الأصول 2 : 559.
3- کذا ، والأولی «کما قیل» ، فإنّ الشیخ الأنصاریّ لم یقل : «إجماعی» ، بل نقل دعوی الإجماع ، بل الضروره عن المحدّث الاسترآبادیّ. فوائد الأصول 2 : 595.
4- تقدّم فی الصفحه : 414.
5- أی الشیخ الأنصاریّ فی فرائد الأصول 2 : 559.

الشرع ، کالمذی المشکوک فی کونه ناقضا للطهاره ، مع العلم بعدم کونه مصداقا للرافع المعلوم [مفهومه] وهو البول.

الثالث : فیما إذا کان الشکّ من أجل الجهل بصفه الموجود فی کونه مصداقا للرافع المعلوم مفهومه ، أو من أجل الجهل بها فی کونه مصداقا للرافع المجهول مفهومه.

مثال الأوّل الشکّ فی الرطوبه الخارجه فی کونها بولا أو مذیا ، مع معلومیّه مفهوم البول والمذی وحکمهما.

ومثال الثانی الشکّ فی النوم الحادث فی کونه غالبا للسمع والبصر ، أو غالبا للبصر فقط ، مع الجهل بمفهوم النوم الناقض فی أنّه یشمل النوم الغالب للبصر فقط.

ورأی الشیخ قدس سره أنّ الاستصحاب یجری فی جمیع هذه الأقسام ، سواء کان شکّا فی وجود الرافع أو فی رافعیّه الموجود بأقسامه الثلاثه ، خلافا للمحقّق السبزواریّ ؛ إذ اعتبر الاستصحاب فی الشکّ فی وجود الرافع فقط ، دون الشکّ فی رافعیّه الموجود ، کما تقدّمت الإشاره إلی ذلک.

ب : مدی دلاله الأخبار علی هذا التفصیل

قال الشیخ الأعظم قدس سره : «إنّ حقیقه النقض هو رفع الهیئه الاتّصالیّه ، کما فی نقض الحبل. والأقرب إلیه - علی تقدیر مجازیّته - هو رفع الأمر الثابت» إلی أن قال : «فیختصّ متعلّقه بما من شأنه الاستمرار». (1)

وعلیه ، فلا یشمل الیقین المنهیّ عن نقضه بالشکّ فی الأخبار الیقین إذا تعلّق بأمر لیس من شأنه الاستمرار ، أو المشکوک استمراره.

توضیح مقصوده - مع المحافظه علی ألفاظه حدّ الإمکان - أنّ النقض لغه لمّا کان معناه رفع الهیئه الاتّصالیّه (2) کما فی نقض الحبل ، فإنّ هذا المعنی الحقیقیّ لیس هو المراد من الروایات قطعا ؛ لأنّ المفروض فی مواردها طروّ الشکّ فی استمرار المتیقّن ، فلا هیئه

[شماره صفحه واقعی : 640]

ص: 1141


1- فرائد الأصول 2 : 574.
2- ولا یخفی أنّ النقض فی اللغه لم یفسّر برفع الهیئه الاتصالیّه ، بل فسّر بإفساد ما أبرم ، کما یأتی.

اتّصالیّه باقیه للیقین ، ولا لمتعلّقه بعد الشکّ فی بقائه واستمراره.

فیتعیّن أن یکون إسناد النقض إلی الیقین علی نحو المجاز ، ولکن هذا المجاز له معنیان یدور الأمر بینهما ، وإذا تعدّدت المعانی المجازیّه فلا بدّ أن یحمل اللفظ علی أقربها إلی المعنی الحقیقیّ. وهذا (1) یکون قرینه معیّنه للمعنی المجازیّ. وهنا المعنیان المجازیّان أحدهما أقرب من الآخر ، وهما :

1. أن یراد من النقض مطلق رفع الید عن الشیء ، وترک العمل به ، وترتیب الأثر علیه ولو لعدم المقتضی له ، فیکون المنقوض عامّا شاملا لکلّ یقین.

2. أن یراد منه رفع الأمر الثابت.

وهذا المعنی الثانی هو الأقرب إلی المعنی الحقیقیّ ، فهو الظاهر من إسناد النقض.

وحینئذ فیختصّ متعلّقه بما من شأنه الاستمرار المختصّ بالموارد التی یوجد فیها هذا المعنی.

والظاهر رجحان هذا المعنی الثانی علی الأوّل ؛ لأنّ الفعل الخاصّ یصیر مخصّصا لمتعلّقه إذا کان متعلّقه عامّا ، کما فی قول القائل : «لا تضرب أحدا» ، فإنّ الضرب یکون قرینه علی اختصاص متعلّقه بالأحیاء ، ولا یکون عمومه للأموات قرینه علی إراده مطلق الضرب.

هذه خلاصه ما أفاده الشیخ قدس سره ، وقد وقعت فیه عدّه مناقشات نذکر أهمّها ، ونذکر ما عندنا لیتّضح مقصوده ، ولیتجلّی الحقّ إن شاء الله (تعالی) :

1. المناقشه الأولی (2) : أنّ النقض یقابل الإبرام. (3) والنقض - کما فسّروه فی اللغه (4) - : «إفساد ما أبرم من عقد ، أو بناء ، أو حبل ، أو نحو ذلک». وعلیه ، فتفسیره من الشیخ قدس سره برفع

[شماره صفحه واقعی : 641]

ص: 1142


1- أی کون أحدها أقرب إلی المعنی الحقیقی.
2- کما فی درر الفوائد 2 : 161.
3- وذهب المحقّق الخراسانیّ وتلمیذه المحقّق الحائریّ إلی أنّ تقابلهما تقابل التضادّ. ومختار المحقّق الأصفهانیّ أنّ تقابلهما لیس تقابل التضادّ ؛ لأنّه لیس هناک صفتان ثبوتیّتان تتعاقبان علی موضوع واحد ، بل تقابلهما تقابل العدم والملکه ، فالنقض هو عدم الإبرام عمّا من شأنه أن یکوم مبرما. نهایه الدرایه 3 : 51.
4- راجع قاموس اللغه ، مادّه (النقض).

الهیئه الاتّصالیّه لیس واضحا ، بل لیس صحیحا ؛ إذ أنّ مقابل الاتّصال الانفصال ، فیکون معنی النقض حینئذ انفصال المتّصل. وهو بعید جدّا عن معنی نقض العهد والعقد.

أقول : لیس من البعید أن یرید الشیخ قدس سره من الاتّصال ما یقابل الانحلال ، وإن کان ذلک علی نحو المسامحه منه فی التعبیر ، (1) لا ما یقابل الانفصال ، فلا إشکال.

2. المناقشه الثانیه : - وهی أهمّ مناقشه - علیها تبتنی صحّه استدلاله علی التفصیل ، أو بطلانه. وحاصلها أنّ هذا التوجیه من الشیخ قدس سره للاستدلال یتوقّف علی التصرّف فی الیقین بإراده المتیقّن منه ، کما نبّه علیه نفسه ؛ (2) لأنّه لو کان النقض مستندا إلی نفس الیقین - کما هو ظاهر التعبیر - فإنّ الیقین بنفسه مبرم ومحکم ، فیصحّ إسناد النقض إلیه ، ولو لم یکن لمتعلّقه فی ذاته استعداد البقاء ؛ ضروره أنّه لا یحتاج فرض الإبرام فی المنقوض إلی فرض أن یکون متعلّق الیقین ثابتا ومبرما فی نفسه ، حتی تختصّ حرمه النقض بالشکّ فی الرافع.

ولکن لا تصحّ إراده المتیقّن من الیقین علی وجه یکون الإسناد اللفظیّ إلی نفس المتیقّن ؛ لأنّه إنّما یصحّ ذلک إذا کان علی نحو المجاز فی الکلمه ، أو علی نحو حذف المضاف ، وکلا الوجهین بعید کلّ البعد ؛ إذ لا علاقه بین الیقین والمتیقّن ، حتی یصحّ استعمال أحدهما مکان الآخر علی نحو المجاز فی الکلمه ، بل ینبغی أن یعدّ ذلک من الأغلاط. (3) وأمّا : تقدیر المضاف - بأنّ نقدّر متعلّق الیقین أو نحو ذلک - فإنّ تقدیر المحذوف یحتاج إلی قرینه لفظیّه ، [وهی] مفقوده.

ومن أجل هذا استظهر المحقّق الآخوند قدس سره (4) عموم الأخبار لموردی الشکّ فی المقتضی والرافع ؛ لأنّ النقض إذا کان مسندا إلی نفس الیقین ، فلا یحتاج فی صحّه إسناد النقض إلیه إلی فرض أن یکون المتیقّن ممّا له استعداد للبقاء.

[شماره صفحه واقعی : 642]

ص: 1143


1- کما قال المحقّق الأصفهانیّ : «ولعلّ المراد به الاتّصال المقابل للانحلال مسامحه». نهایه الدرایه 3 : 53.
2- فرائد الأصول 2 : 575.
3- کذا قال المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 4 : 374.
4- کفایه الأصول : 439.

أقول : إنّ البحث عن هذا الموضوع بجمیع أطرافه ، وتعقیب کلّ ما قیل فی هذا الشأن من أساتذتنا ، وغیرهم یخرجنا عن طور هذه الرساله ، (1) فالجدیر بنا أن نکتفی بذکر خلاصه ما نراه من الحقّ فی المسأله ، متجنّبین الإشاره إلی خصوصیّات الآراء ، والأقوال فیها حدّ الإمکان.

وعلیه ، فنقول : ینبغی تقدیم مقدّمات قبل بیان المختار ، وهی :

أوّلا : أنّه لا شکّ فی أنّ النقض المنهیّ عنه مسند إلی الیقین فی لفظ الأخبار ، وظاهرها أنّ وثاقه الیقین من جهه ما هو یقین هی المقتضیه للتمسّک به وعدم نقضه فی قبال الشکّ الذی هو عین الوهن والتزلزل ، لا سیّما مع التعبیر فی بعضها (2) بقوله علیه السلام : «لا ینبغی» ، والتعلیل فی البعض الآخر (3) بوجود الیقین المشعر بعلّیته للحکم ، کما سبق بیانه فی قوله علیه السلام : «فإنّه علی یقین من وضوئه» ، ولا سیّما مع مقابله الیقین بالشکّ ، ولا شکّ أنّه لیس المراد من الشکّ المشکوک.

وعلی هذا ، فیتّضح جلیّا أنّ حمل الیقین علی إراده المتیقّن علی وجه یکون الإسناد اللفظی إلی المتیقّن بنحو المجاز فی الکلمه ، أو بنحو حذف المضاف خلاف الظاهر منها ، بل خلاف سیاقها ، بل مستهجن جدّا ، فیتأیّد ما قاله المعترض. ولذا استعبد شیخنا المحقّق النائینیّ (4) أن یرید الشیخ الأعظم قدس سره من «المجاز» المجاز فی الکلمه ، وهو استبعاد فی محلّه. وأبعد منه إراده حذف المضاف.

ثانیا : أنّه من المسلّم به عند الجمیع - الذی لا شکّ فیه أیضا - أنّ النهی عن نقض الیقین فی الأخبار لیس علی حقیقته. والسرّ واضح ؛ لأنّ الیقین - حسب الفرض - منتقض فعلا بالشکّ ، فلا یقع تحت اختیار المکلّف ، فلا یصحّ النهی عنه.

[شماره صفحه واقعی : 643]

ص: 1144


1- وإن أردت الاطّلاع علیه فراجع کفایه الأصول : 442 - 445 ؛ نهایه الدرایه 3 : 51 - 67 ؛ فوائد الأصول 4 : 372 - 377 ؛ نهایه الأفکار 4 «القسم الأوّل» : 75 - 87.
2- وهو صحیحه زراره الثانیه.
3- وهو صحیحه زراره الأولی.
4- فی فوائد الأصول 4 : 374.

وحینئذ ، فلا معنی للنهی عنه إلاّ أن یراد به عدم الاعتناء بالشکّ عملا ، والبناء علیه کأنّه لم یکن ؛ لغرض ترتیب أحکام الیقین عند الشکّ ، ولکن لا یصحّ أن یقصد أحکام الیقین من جهه أنّه صفه من الصفات ؛ لارتفاع أحکامه بارتفاعه قطعا ، فلم یکن رفع الید عن الحکم عملا نقضا له بالشکّ ، بل بالیقین ؛ لزوال موضوع الحکم قطعا.

وعلیه ، فالمراد من «الأحکام» الأحکام الثابته للمتیقّن بواسطه الیقین به ، فهو تعبیر آخر عن الأمر بالعمل بالحاله السابقه فی الوقت اللاحق ... بمعنی وجوب العمل فی مقام الشکّ بمثل العمل فی مقام الیقین ، کأنّ الشکّ لم یکن ، فکأنّه قال : «اعمل فی حال شکّک ، کما کنت تعمل فی حال یقینک ، ولا تعتنی بالشکّ».

إذا عرفت ذلک فیبقی أن نعرف علی أیّ وجه یصحّ أن یکون التعبیر بحرمه نقض الیقین تعبیرا عن ذلک المعنی؟ فإنّ ذلک لا یخلو بحسب التصوّر عن أحد أمور أربعه :

1. أن یکون المراد من «الیقین» المتیقّن علی نحو المجاز فی الکلمه.

2. أن یکون النقض أیضا متعلّقا فی لسان الدلیل بنفس المتیقّن ، ولکن علی حذف المضاف.

3. أن یکون النقض المنهیّ عنه مسندا إلی الیقین علی نحو المجاز فی الإسناد ، ویکون فی الحقیقه مسندا إلی نفس المتیقّن ، والمصحّح لذلک اتّحاد الیقین والمتیقّن ، أو کون الیقین آله وطریقا إلی المتیقّن. (1)

4. أن یکون النهی عن نقض الیقین کنایه عن لزوم العمل بالمتیقّن ، وإجراء أحکامه ؛ لأنّ ذلک لازم معناه باعتبار أنّ الیقین بالشیء مقتض للعمل به ، فحلّه یلازم رفع الید عن ذلک الشیء ، أو عن حکمه ؛ إذ لا یبقی حینئذ ما یقتضی العمل به ، فالنهی عن حلّه یلزمه النهی عن ترک مقتضاه ، أعنی النهی عن ترک العمل بمتعلّقه. (2)

وقد عرفت فی المقدّمه الأولی ، وفی مناقشه الشیخ قدس سره بعد إراده الوجهین الأوّلین ، فیدور الأمر بین الثالث والرابع ، والرابع هو الأوجه والأقرب ، ولعلّه هو مراد الشیخ الأعظم قدس سره ، وإن کان الذی یبدو من بعض تعبیراته إراده الوجه الأوّل الذی استبعد شیخنا المحقّق

[شماره صفحه واقعی : 644]

ص: 1145


1- کما فی کفایه الأصول 443 - 445.
2- هذا الوجه یظهر من کلمات المحقّق الأصفهانی فی نهایه الدرایه 3 : 60 - 61.

النائینیّ قدس سره أن یکون مقصوده ذلک کما تقدّم.

أمّا هو - أعنی شیخنا النائینیّ قدس سره فلم یصرّح بإراده أیّ من الوجهین الآخرین ، والأنسب - فی عباره بعض المقرّرین لبحثه - إراده الوجه الثالث ؛ إذ قال : «إنّه یصحّ ورود النقض علی الیقین بعنایه المتیقّن» (1).

وعلی کلّ حال ، فالوجه الرابع - أعنی الاستعمال الکنائی - أقرب الوجوه وأولاها ، (2) وفیه من البلاغه فی البیان ما لیس فی غیره ، کما أنّ فیه المحافظه علی ظهور الأخبار وسیاقها فی إسناد النقض إلی نفس الیقین ، وقد استظهرنا منها - کما تقدّم فی المقدّمه الأولی - أنّ وثاقه الیقین بما هو یقین هی المقتضیه للتمسّک به. وفی الکنایه - کما هو المعروف - بیان للمراد ، مع إقامه الدلیل علیه ، فإنّ المراد الاستعمالیّ هنا - الذی هو حرمه نقض الیقین بالشکّ - یکون کالدلیل والمستند للمراد الجدّیّ المقصود الأصلیّ فی البیان ، والمراد الجدّیّ هو لزوم العمل علی وفق المتیقّن بلسان النهی عن نقض الیقین.

ثالثا : بعد ما تقدّم ینبغی أن نسأل عن المراد من النقض فی الأخبار ، هل المراد النقض الحقیقیّ ، أو النقض العملیّ؟ المعروف أنّ إراده النقض الحقیقیّ محال ، فلا بدّ أن یراد النقض العملیّ ؛ لأنّ نقض الیقین - کما تقدّم - لیس تحت اختیار المکلّف ، فلا یصحّ النهی عنه. وعلی هذا بنی الشیخ الأعظم ، وصاحب «الکفایه» وغیرهما قدس سرهم (3).

ولکنّ التدقیق فی المسأله یعطی غیر هذا ، [وهو] إنّما یلزم هذا المحذور لو کان النهی عن نقض الیقین مرادا جدّیّا ، أمّا : علی ما ذکرناه - من أنّه علی وجه الکنایه - فإنّه - کما ذکرنا - یکون مرادا استعمالیّا فقط ، ولا محذور فی کون المراد الاستعمالیّ - فی الکنایه - محالا ، أو کاذبا فی نفسه ، إنّما المحذور إذا کان المراد الجدّیّ المکنیّ عنه کذلک.

[شماره صفحه واقعی : 645]

ص: 1146


1- هذا حاصل العباره الموجوده فی فوائد الأصول 4 : 374. وإلیک نصّ عبارته : «وبالجمله لا إشکال فی أنّ العنایه المصحّحه لورود النقض علی الیقین ...».
2- کما هو مختار أستاذه المحقّق الأصفهانیّ ، کما مرّ.
3- راجع فرائد الأصول : 2 : 574 ؛ کفایه الأصول : 444 ؛ فوائد الأصول 4 : 374.

وعلیه ، فحمل النقض علی معناه الحقیقیّ أولی ، ما دام أنّ ذلک یصحّ بلا محذور.

النتیجه : أنّه إذا تمّت هذه المقدّمات فصحّ إسناد النقض الحقیقیّ إلی الیقین ؛ من أجل وثاقته من جهه ما هو یقین ، وإن کان النهی عنه یراد به لازم معناه علی سبیل الکنایه. فإنّا نقول : إنّ الیقین لمّا کان فی نفسه مبرما ومحکما فلا یحتاج فی صحّه إسناد النقض إلیه إلی فرض أن یکون متعلّقه ممّا له استعداد فی ذاته للبقاء ، وإنّما یلزم ذلک لو کان الإسناد اللفظیّ إلی نفس المتیقّن ولو علی نحو المجاز. وأمّا : کون أنّ المراد الجدّیّ هو النهی عن ترک مقتضی الیقین - الذی هو عباره عن لزوم العمل بالمتیقّن - فإنّ ذلک مراد لبّیّ ، ولیس فیه إسناد للنقض إلی المتیقّن فی مقام اللفظ ، حتی یکون ذلک قرینه لفظیّه علی المراد من المتیقّن. والسرّ فی ذلک أنّ الکنایه لا یقدّر فیها لفظ المکنیّ عنه ، علی أنّ المکنیّ عنه لیس هو حرمه نقض المتیقّن ، بل - کما تقدّم - هو حرمه ترک مقتضی الیقین الذی هو عباره عن لزوم العمل بالمتیقّن ، فلا نقض مسند إلی المتیقّن ، لا لفظا ولا لبّا ، حتی یکون ذلک قرینه علی أنّ المراد من المتیقّن هو ما له استعداد فی ذاته للبقاء ؛ لأجل أن یکون مبرما یصحّ إسناد النقض إلیه.

الخلاصه

وخلاصه ما توصّلنا إلیه هو أنّ الحقّ أنّ النقض مسند إلی نفس الیقین ، بلا مجاز فی الکلمه ، ولا فی الإسناد ، ولا علی حذف مضاف ، ولکنّ النهی عنه جعل عنوانا علی سبیل الکنایه عن لازم معناه ، وهو لزوم الأخذ بالمتیقّن فی ثانی الحال بترتیب آثاره الشرعیّه علیه ، وهذا المکنیّ عنه عباره أخری عن الحکم ببقاء المتیقّن. وإذا کان النهی عن نقض الیقین من باب الکنایه فلا یستدعی ذلک أن نفرض فی متعلّقه استعداد البقاء لیتحقّق معنی النقض ؛ لأنّه متحقّق بدون ذلک.

وعلیه ، فمقتضی الأخبار حجّیّه الاستصحاب فی موردی الشکّ فی المقتضی والرافع معا.

ونحن إذا توصّلنا إلی هنا من بیان حجّیّه الاستصحاب مطلقا فی مقابل التفصیل الذی ذهب إلیه الشیخ الأنصاریّ قدس سره ، لا نجد کثیر حاجه فی التعرّض للتفصیلات الأخری فی هذا

[شماره صفحه واقعی : 646]

ص: 1147

المختصر ، ونحیل ذلک إلی المطوّلات ، لا سیّما رساله الشیخ قدس سره فی الاستصحاب ؛ (1) فإنّ فیما ذکره الغنی والکفایه.

تمرینات «68»

1. هل یدلّ بناء العقلاء علی حجّیّه الاستصحاب؟ بیّن وجه دلالته.

2. ما هی المناقشه التی ذکرها المحقّق النائینی فی الاستدلال ببناء العقلاء؟

3. اذکر المناقشه التی ذکرها المحقّق الخراسانی فی الاستدلال ببناء العقلاء؟ واذکر الجواب عنه.

4. هل الآیات والأخبار الناهیه عن اتّباع غیر العلم تصلح للردع عن اتّباع بناء العقلاء أو لا تصلح؟

5. هل تصلح أدلّه البراءه أو الاحتیاط للردع عن اتّباع بناء العقلاء أو لا تصلح؟

6. هل یدلّ حکم العقل علی حجّیّه الاستصحاب؟ اذکر المستدلّین به ، واذکر المناقشات الموجوده فیه.

7. هل یدلّ الإجماع علی حجّیّه الاستصحاب؟

8. اذکر الصحیحه الأولی من زراره ، واذکر فقهها.

9. بیّن تقریب الاستدلال بصحیحه زراره الأولی.

10. بیّن ما أفاده الشیخ الأنصاریّ فی المناقشه فی الاستدلال بالصحیحه الأولی. واذکر الجواب عنه.

11. اذکر المناقشه الثانیه فی الاستدلال بالصحیحه الأولی ، واذکر الجواب عنها.

12. اذکر الصحیحه الثانیه وتقریب الاستدلال بها علی الاستصحاب.

13. اذکر الصحیحه الثالثه وتقریب الاستدلال بها علی الاستصحاب.

14. بیّن ما أفاده الشیخ الأنصاری فی المناقشه فی الاستدلال بالصحیحه الثالثه ، واذکر الجواب عنه.

15. ما هی روایه محمد بن مسلم؟ وهل تدلّ علی الاستصحاب؟

16. اذکر مکاتبه علی بن محمد القاسانی ، وتقریب الاستدلال بها.

17. ما هو إیراد المحقّق الخراسانی علی الاستدلال بالمکاتبه؟

18. ما هو المنسوب إلی الأخباریّین؟ وما هو دلیلهم؟ وما الجواب عنه؟

19. من القائل بالتفصیل بین الشکّ فی المقتضی والشکّ فی الرافع؟

20. ما مراد القائلین بالتفصیل من المقتضی والمانع؟ وما هو دلیلهم علیه؟

21. ما هی المناقشه الأولی فی التفصیل بین المقتضی والمانع؟ وما هو الجواب عنها؟

22. اذکر المناقشه الثانیه فی التفصیل المذکور.

23. ما هو رأی المصنّف فی المقام؟

[شماره صفحه واقعی : 647]

ص: 1148


1- فرائد الأصول 2 : 588 - 637.
تنبیهات الاستصحاب
اشاره

بعد فراغ الشیخ الأنصاریّ قدس سره من ذکر الأقوال فی المسأله ومناقشتها شرع فی بیان أمور - تتعلّق به - بلغت اثنی عشر أمرا ، (1) واشتهرت باسم «تنبیهات الاستصحاب» ، فصار لها شأن کبیر عند الأصولیّین ، وصارت موضع عنایتهم ؛ لما لأکثرها من الفوائد الکبیره فی الفقه ؛ ولما لها من المباحث الدقیقه الأصولیّه. وزاد فیها شیخ أساتذتنا فی «الکفایه» تنبیهین ، فصارت أربعه عشر تنبیها (2). ونحن ذاکرون بعون الله (تعالی) أهمّها ، متوخّین (3) الاختصار حدّ الإمکان ، والاقتصار علی ما ینفع الطالب المبتدئ.

التنبیه الأوّل : استصحاب الکلّیّ

الغرض من استصحاب الکلّیّ هو استصحابه فیما إذا تیقّن بوجوده فی ضمن فرد من أفراده ثمّ شکّ فی بقاء نفس ذلک الکلّیّ. وهذا الشکّ فی بقاء الکلّیّ فی ضمن أفراده یتصوّر علی أنحاء ثلاثه ، عرفت باسم «أقسام استصحاب الکلّیّ» :

1. أن یکون الشکّ فی بقاء الکلّیّ من جهه الشکّ فی بقاء نفس ذلک الفرد الذی تیقّن بوجوده. (4)

2. أن یکون الشکّ فی بقاء الکلّیّ من جهه الشکّ فی تعیین ذلک الفرد المتیقّن سابقا ، بأن یتردّد الفرد بین ما هو باق جزما وبین ما هو مرتفع جزما ، أی إنّه کان قد تیقّن علی الإجمال بوجود فرد ما من أفراد الکلّیّ ، فیتیقّن بوجود الکلّیّ فی ضمنه ، ولکن هذا الفرد الواقعیّ مردّد عنده بین أن یکون له عمر طویل فهو باق جزما فی الزمان الثانی وبین أن

[شماره صفحه واقعی : 648]

ص: 1149


1- راجع فرائد الأصول 2 : 638 - 689.
2- کفایه الأصول : 459 - 489.
3- أی : قاصدین.
4- سواء کان من جهه الشکّ فی المقتضی أو الرافع. مثاله ما إذا علم بوجود الإنسان فی الدار لعلمه بوجود زید - مثلا - فیها ، ثمّ شکّ فی بقاء زید فی الدار ، فیلزم منه الشکّ فی بقاء الإنسان الکلّی.

یکون له عمر قصیر فهو مرتفع جزما فی الزمان الثانی. ومن أجل هذا التردید یحصل له الشکّ فی بقاء الکلّیّ.

مثاله ما إذا علم علی الإجمال بخروج بلل مردّد بین أن یکون بولا أو منیّا ، ثمّ توضّأ ، فإنّه فی هذا الحال یتیقّن بحصول الحدث الکلّیّ فی ضمن هذا الفرد المردّد ، فإن کان البلل بولا فحدثه أصغر قد ارتفع بالوضوء جزما ، وإن کان منیّا فحدثه أکبر لم یرتفع بالوضوء ، فعلی القول بجریان استصحاب الکلّیّ یستصحب هنا کلّیّ الحدث ، فتترتّب علیه آثار کلّیّ الحدث ، مثل حرمه مسّ المصحف ، أمّا : آثار خصوص الحدث الأکبر أو الأصغر فلا تترتّب ، مثل حرمه دخول المسجد ، وقراءه العزائم.

3. أن یکون الشکّ فی بقاء الکلّیّ من جهه الشکّ فی وجود فرد آخر مقام الفرد المعلوم حدوثه وارتفاعه ، أی إنّ الشکّ فی بقاء الکلّیّ مستند إلی احتمال وجود فرد ثان ، غیر الفرد المعلوم حدوثه وارتفاعه ؛ لأنّه إن کان الفرد الثانی قد وجد واقعا ، فإنّ الکلّیّ باق بوجوده. وإن لم یکن قد وجد فقد انقطع وجود الکلّیّ بارتفاع الفرد الأوّل. (1)

أمّا القسم الأوّل : فالحقّ فیه جریان الاستصحاب بالنسبه إلی الکلّیّ ، فیترتّب علیه أثره الشرعیّ ، کما لا کلام فی جریان استصحاب نفس الفرد ، فیترتّب علیه أثره الشرعیّ بما له من الخصوصیّه الفردیّه. وهذا لا خلاف فیه.

وأمّا القسم الثانی : فالحقّ فیه أیضا جریان الاستصحاب بالنسبه إلی الکلّیّ ، وأمّا : بالنسبه إلی الفرد فلا یجری قطعا ، بل الفرد یجری فیه استصحاب عدم خصوصیّه الفرد ، ففی المثال المتقدّم یجری استصحاب کلّیّ الحدث بعد الوضوء ، فلا یجوز له مسّ المصحف ، أمّا : بالنسبه إلی خصوصیّه الفرد فالأصل عدمها ، فما هو آثار خصوص الجنابه - مثلا - لا یجب الأخذ بها ، فلا یحرم قبل الغسل ما یحرم علی الجنب ، من نحو دخول المساجد ، وقراءه العزائم ، کما تقدّم. (2)

ولأجل بیان صحّه جریان الاستصحاب فی الکلّیّ فی هذا القسم الثانی ، وحصول

[شماره صفحه واقعی : 649]

ص: 1150


1- وهذا القسم علی نحوین ، کما سیأتی فی الصفحه : 300.
2- تقدّم قبل أسطر.

أرکانه لا بدّ من ذکر ما قیل : إنّه مانع من جریانه ، والجواب عنه. وقد أشار الشیخ قدس سره إلی الوجهین فی المنع ، وأجاب عنهما ، وهما کلّ ما یمکن أن یقال فی المنع :

الأوّل : قال : «وتوهّم عدم جریان الأصل فی القدر المشترک من حیث دورانه بین ما هو مقطوع الانتفاء وما هو مشکوک الحدوث وهو محکوم الانتفاء بحکم الأصل». (1)

توضیح التوهّم أنّ أهمّ أرکان الاستصحاب هو الیقین بالحدوث والشکّ فی البقاء ، وفی المقام إن حصل الرکن الأوّل - وهو الیقین بالحدوث - فإنّ الرکن الثانی - وهو الشکّ فی البقاء - غیر حاصل. وجه ذلک أنّ الکلّیّ لا وجود له إلاّ بوجود أفراده ، ومن الواضح أنّ وجود الکلّیّ فی ضمن الفرد القصیر مقطوع الارتفاع فی الزمان الثانی وجدانا ، وأمّا وجوده فی ضمن الفرد الطویل فهو مشکوک الحدوث من أوّل الأمر ، وهو منفیّ بالأصل ، فیکون الکلّیّ مرتفعا فی الزمان الثانی ، إمّا وجدانا ، أو بالأصل تعبّدا ، فلا شکّ فی بقائه.

والجواب : أنّ هذا التوهّم فیه خلط بین الکلّیّ وفرده ، أو فقل : فیه خلط بین ذات الحصّه من الکلّی - أی ذات الکلّیّ الطبیعیّ - وبین الحصّه منه بما لها من الخصوصیّه ، والتعیّن الخاصّ ، فإنّ الذی هو معلوم الارتفاع إمّا وجدانا أو تعبّدا إنّما هو الحصّه بما لها من التعیّن الخاصّ ، وهی بالإضافه إلی ذلک غیر معلومه الحدوث أیضا ، فلم یتحقّق فیها الرکنان معا ؛ لأنّه کما أنّ کلّ فرد من الفردین مشکوک الحدوث فی نفسه ، فإنّ الحصّه الموجوده به بما لها من التعیّن الخاصّ کذلک مشکوکه الحدوث ؛ إذ لا یقین بوجود هذه الحصّه ، ولا یقین بوجود تلک الحصّه ، ولا موجود ثالث حسب الفرض.

وأمّا : ذات الحصّه المتعیّنه واقعا ، لا بما لها من التعیّن الخاصّ بهذا الفرد أو بذلک الفرد - أی القدر المشترک بینهما - ففی الوقت الذی هی فیه معلومه الحدوث هی مشکوکه البقاء ؛ إذ لا علم بارتفاعها ، ولا تعبّد بارتفاعها ، بل لأجل القطع بزوال التعیّن الخاصّ یشکّ فی ارتفاعها وبقائها ؛ لاحتمال کون تعیّنها هو التعیّن الباقی ، أو هو التعیّن الزائل ، وارتفاع الفرد لا یقتضی إلاّ ارتفاع الحصّه المتعیّنه به ، وهی - کما قدّمنا - غیر معلومه الحدوث ، وإنّما المعلوم [حدوثه هو] ذات الحصّه ، أی القدر المشترک.

[شماره صفحه واقعی : 650]

ص: 1151


1- فرائد الأصول 2 : 639.

والحاصل أنّ ما هو غیر مشکوک البقاء - إمّا وجدانا أو تعبّدا - لا یقین بحدوثه أصلا ، وهو الحصّه بما لها من التعیّن الخاصّ ، وما هو متیقّن الحدوث هو مشکوک البقاء وجدانا ، وهو ذات الحصّه ، لا بما لها من التعیّن الخاصّ. وقد أشار الشیخ قدس سره إلی هذا الجواب بقوله : «إنّه لا یقدح ذلک فی استصحابه بعد فرض الشکّ فی بقائه وارتفاعه» (1).

الثانی : قال الشیخ الأعظم قدس سره «توهّم کون الشکّ فی بقائه مسبّبا عن الشکّ فی حدوث ذلک المشکوک الحدوث ، فإذا حکم بأصاله عدم حدوثه لزمه ارتفاع القدر المشترک ؛ لأنّه من آثاره». (2)

والجواب الصحیح هو ما أشار إلیه بقوله : «فإنّ ارتفاع القدر المشترک من لوازم کون الحادث ذلک الأمر المقطوع الارتفاع ، لا من لوازم عدم حدوث الأمر الآخر. نعم ، اللازم من عدم حدوثه هو عدم وجود ما هو فی ضمنه من القدر المشترک فی الزمان الثانی ، لا ارتفاع القدر المشترک بین الأمرین. وبینهما فرق واضح» (3).

توضیح ما أفاده من الجواب أنّا نمنع أن یکون الشکّ فی بقاء القدر المشترک - أی الکلّی - مسبّبا عن الشکّ فی حدوث الفرد الطویل وعدمه ؛ لأنّ وجود الکلّیّ - حسب الفرض - متیقّن الحدوث من أوّل الأمر ، إمّا فی ضمن القصیر ، أو الطویل ، فلا یعقل أن یکون عدمه بعد وجوده مستندا إلی عدم الفرد الطویل من الأوّل ، وإلاّ لما وجد من الأوّل ، بل فی الحقیقه أنّ الشکّ فی بقاء الکلّی - أی فی وجوده وعدمه - بعد فرض القطع بوجوده مستند إلی احتمال وجود هذا الفرد الطویل ، مع احتمال وجود ذلک الفرد القصیر ، یعنی یستند إلی الاحتمالین معا ، لا لخصوص احتمال وجود الطویل ؛ إذ یحتمل بقاء وجوده الأوّل ؛ لاحتمال حدوث الطویل ، ویحتمل عدمه بعد الوجود ؛ لاحتمال حدوث القصیر المرتفع قطعا فی ثانی الحال.

والحاصل أنّ احتمال وجود الکلّیّ وعدمه فی ثانی الحال مسبّب عن الشکّ فی أنّ الحادث المعلوم هل هو الطویل أو القصیر؟ لا أنّه مسبّب عن خصوص احتمال حدوث الطویل ، حتی یکون نفیه بالأصل موجبا لنفی الشکّ فی وجود الکلّی فی ثانی الحال ،

[شماره صفحه واقعی : 651]

ص: 1152


1- فرائد الأصول 2 : 639.
2- فرائد الأصول 2 : 639.
3- فرائد الأصول 2 : 639.

فلا بدّ من نفی کلّ من الفردین بالأصل ، حتی یکون ذلک موجبا لارتفاع القدر المشترک ، والأصلان معا لا یجریان مع فرض العلم الإجمالی.

وأمّا القسم الثالث : - وهو ما إذا کان الشکّ فی بقاء الکلّیّ مستندا إلی احتمال وجود فرد ثان ، غیر الفرد المعلوم حدوثه ثمّ ارتفاعه - فهو علی نحوین :

1. أن یحتمل حدوث الفرد الثانی فی ظرف وجود الأوّل.

2. أن یحتمل حدوثه مقارنا لارتفاع الأوّل ، وهو علی نحوین : إمّا بتبدّله إلیه ، أو بمجرّد المقارنه الاتّفاقیّه بین الارتفاع الأوّل ، وحدوث الثانی.

وفی جریان الاستصحاب فی هذا القسم الثالث من الکلّی احتمالات ، أو أقوال ثلاثه :

أ : جریانه مطلقا. (1)

ب : عدم جریانه مطلقا (2).

ج : التفصیل بین النحوین المذکورین ، فیجری فی الأوّل ، دون الثانی مطلقا. وهذا التفصیل هو الذی مال إلیه الشیخ الأعظم قدس سره (3).

والسرّ فی الخلاف یعود إلی أنّ الأرکان فی الاستصحاب هل هی متوفّره هنا ، أو غیر متوفّره؟ والمشکوک توفّره فی المقام هو الرکن الخامس ، وهو اتّحاد متعلّق الیقین والشکّ.

ولا شکّ فی أنّ الکلّیّ المتیقّن نفسه هو المشکوک بقاؤه فی هذا القسم ، فهو واحد نوعا ، فینبغی أن یسأل :

أوّلا : هل هذه الوحده النوعیّه بین المتیقّن والمشکوک کافیه فی تحقّق الوحده المعتبره فی الاستصحاب ، أو غیر کافیه ، بل لا بدّ له من وحده خارجیّه؟

ثانیا : بعد فرض عدم کفایه الوحده النوعیّه ، هل أنّ الکلّیّ الطبیعیّ له وحده خارجیّه بوجود أفراده - بمعنی أنّه یکون بوحدته الخارجیّه معروضا لتعیّنات أفراده المتباینه ؛ بناء

[شماره صفحه واقعی : 652]

ص: 1153


1- وهذا یظهر من المحقّق الحائریّ فی درر الفوائد 2 : 175 ، والمحقّق الإیروانیّ فی نهایه النهایه 2 : 194 - 195.
2- ذهب إلیه المحقّق الخراسانی فی الکفایه : 462.
3- فرائد الأصول 2 : 640.

علی ما قیل من أنّ نسبه الکلّیّ إلی أفراده من باب نسبه الأب الواحد إلی الأبناء الکثیره ، کما نقل ذلک ابن سینا عن بعض من عاصره (1) - ، أو أنّ الکلّیّ الطبیعیّ لا وجود له إلاّ بوجود أفراده بالعرض ، ففی کلّ فرد حصّه موجوده منه غیر الحصّه الموجوده فی فرد آخر ، فلا تکون له وحده خارجیّه بوجود أفراده المتعدّده ، بل نسبته إلی أفراده من قبیل نسبه الآباء المتعدّده إلی الأبناء المتعدّده ، وهذا هو المعروف عند المحقّقین (2)؟

فالقائل بجریان الاستصحاب فی هذا القسم ، إمّا أن یلتزم بکفایه الوحده النوعیّه فی تحقّق رکن الاستصحاب ، وإمّا أن یلتزم بأنّ الکلّیّ له وحده خارجیّه بوجود أفراده المتعدّده ، وإلاّ فلا یجری الاستصحاب.

وإذا اتّضح هذا التحلیل الدقیق لمنشا الأقوال فی المسأله یتّضح الحقّ فیها ، وهو القول الثانی ، وهو عدم جریان الاستصحاب مطلقا.

أمّا أوّلا : فلأنّه من الواضح عدم کفایه الوحده النوعیّه فی الاستصحاب ؛ لأنّ معنی بقاء المستصحب فیه هو استمراره خارجا بعد الیقین به. ونحن لا نعنی من استصحاب الکلّیّ استصحاب نفس الماهیّه من حیث هی ؛ فإنّ هذا لا معنی له ، (3) بل المراد استصحابها بما لها من الوجود الخارجیّ لغرض ترتیب أحکامها الفعلیّه.

وأمّا ثانیا : فلأنّه من الواضح أیضا أنّ الحقّ أنّ نسبه الکلّیّ إلی أفراده من قبیل نسبه الآباء إلی الأبناء ؛ لأنّه من الضروریّ أنّ الکلّیّ لا وجود له إلاّ بالعرض بوجود أفراده.

وفی مقامنا قد وجدت حصّه من الکلّیّ ، وقد ارتفعت هذه الحصّه یقینا ، والحصّه الأخری منه فی الفرد الثانی هی من أوّل الأمر مشکوکه الحدوث ، فلم یتّحد المتیقّن والمشکوک.

وبهذا یفترق القسم الثالث عن القسم الثانی من استصحاب الکلّیّ ؛ لأنّه فی القسم الثانی - کما سبق - ذات الحصّه من الکلّیّ المتعیّنه واقعا ، المعلومه الحدوث علی الإجمال هی نفسها مشکوکه البقاء ، حیث لا یدری أنّها الحصّه المضافه إلی الفرد الطویل ، أو الفرد القصیر.

[شماره صفحه واقعی : 653]

ص: 1154


1- وهو الرجل الهمدانیّ علی ما فی شرح المنظومه : 99.
2- الأسفار 2 : 8 ، وشرح المنظومه : 99.
3- فإنّ الماهیّه من حیث هی لیست إلاّ هی ، ولا یترتّب علیها حکم من الأحکام.

وبهذا أیضا یتّضح أنّه لا وجه للتفصیل المتقدّم الذی مال إلیه الشیخ الأعظم قدس سره ؛ فإنّ احتمال وجود الفرد الثانی فی ظرف وجود الفرد الأوّل لا یقدّم ، ولا یؤخّر ، ولا یضمن الوحده الخارجیّه للمتیقّن والمشکوک ، إلاّ إذا قلنا بمقاله من یذهب إلی أنّ نسبه الکلّیّ إلی أفراده من قبیل نسبه الأب الواحد إلی أبنائه ، وحاشا الشیخ قدس سره أن یری هذا الرأی. ولا شکّ أنّ الحصّه الموجوده فی ضمن الفرد الثانی من أوّل الأمر مشکوکه الحدوث. وأمّا : المتیقّن حدوثه فهو حصّه أخری ، وهی فی عین الحال متیقّنه الارتفاع. ویکون وزان هذا القسم وزان استصحاب الفرد المردّد الآتی ذکره.

تنبیه : وقد استثنی من هذا القسم الثالث ما یتسامح به العرف ، فیعدّون الفرد اللاحق المشکوک الحدوث مع الفرد السابق کالمستمرّ الواحد ، مثل ما لو علم السواد الشدید فی محلّ وشکّ فی ارتفاعه أصلا ، أو تبدّله بسواد أضعف ، فإنّه فی مثله حکم الجمیع بجریان الاستصحاب. ومن هذا الباب ما لو کان شخص کثیر الشکّ ثمّ شکّ فی زوال صفه کثره الشکّ عنه أصلا ، أو تبدّلها إلی مرتبه من الشکّ دون الأولی.

قال الشیخ الأعظم قدس سره فی تعلیل جریان الاستصحاب فی هذا الباب : «فالعبره فی جریان الاستصحاب عدّ الموجود السابق مستمرّا إلی اللاحق ولو کان الأمر اللاحق علی تقدیر وجوده مغایرا بحسب الدقّه للفرد السابق» (1). یعنی : أنّ العبره فی اتّحاد المتیقّن ، والمشکوک هو الاتّحاد عرفا ، وبحسب النظر المسامحیّ ، وإن کانا بحسب الدقّه العقلیّه متغایرین ، کما فی المقام.

التنبیه الثانی : الشبهه العبائیّه أو استصحاب الفرد المردّد

ینقل أنّ السیّد الجلیل السیّد إسماعیل الصدر قدس سره زار النجف الأشرف أیّام الشیخ المحقّق الآخوند قدس سره ، فأثار فی أوساطها العلمیّه مسأله تناقلوها ، وصارت عندهم موضعا للردّ والبدل ، واشتهرت بالشبهه العبائیّه (2).

[شماره صفحه واقعی : 654]

ص: 1155


1- فرائد الأصول 2 : 541.
2- هذا ما نقله المحقّق العراقیّ فی نهایه الأفکار 4 «القسم الأوّل» : 130 ، والسیّد الحکیم فی حقائق الأصول 2 : 458.

وحاصلها أنّه لو وقعت نجاسه علی أحد طرفی عباءه ، ولم یعلم أنّه الطرف الأعلی ، أو الأسفل ، ثمّ طهّر أحد الطرفین - ولیکن الأسفل مثلا - ، فإنّ تلک النجاسه المعلومه الحدوث تصبح نفسها مشکوکه الارتفاع ، فینبغی أن یجری استصحابها ، بینما أنّ مقتضی جریان استصحاب النجاسه فی هذه العباءه أن یحکم بنجاسه البدن - مثلا - الملاقی لطرفی العباءه معا. مع أنّ هذا اللازم باطل قطعا بالضروره ؛ لأنّ ملاقی أحد طرفی الشبهه المحصوره محکوم علیه بالطهاره بالإجماع - کما تقدّم فی محلّه -. وهنا لم یلاق البدن إلاّ أحد طرفی الشبهه وهو الطرف الأعلی.

وأمّا : الطرف الأسفل - وإن لاقاه - فإنّه قد خرج عن طرف الشبهه - حسب الفرض - بتطهیره یقینا ، فلا معنی للحکم بنجاسه ملاقیه.

والنکته فی الشبهه أنّ هذا الاستصحاب یبدو من باب استصحاب الکلّیّ من القسم الثانی ، ولا شکّ فی أنّ مستصحب النجاسه لا بدّ أن یحکم بنجاسه ملاقیه ، بینما أنّه هنا لا یحکم بنجاسه الملاقی ، فیکشف ذلک عن عدم صحّه استصحاب الکلّیّ من القسم الثانی.

وقد استقرّ الجواب عند المحقّقین (1) عن هذه الشبهه علی أنّ هذا الاستصحاب لیس من باب استصحاب الکلّیّ ، بل هو من نوع آخر سمّوه «استصحاب الفرد المردّد». وقد اتّفقوا علی عدم صحّه جریانه ، عدا ما نقل عن بعض الأجلّه (2) فی حاشیته علی کتاب البیع للشیخ الأعظم قدس سره ؛ إذ قال بما محصّله : «أنّ تردّده بحسب علمنا لا یضرّ بیقین وجوده سابقا ، والمفروض أنّ أثر القدر المشترک أثر لکلّ من الفردین ، فیمکن ترتیب ذلک الأثر باستصحاب الشخص الواقعیّ المعلوم سابقا ، کما فی القسم الأوّل الذی حکم الشیخ قدس سره فیه باستصحاب کلّ من الکلّیّ وفرده (3)».

أقول : ویجب أن یعلم - قبل کلّ شیء - الضابط لکون المورد من باب استصحاب الکلّیّ [من] القسم الثانی ، أو من باب استصحاب الفرد المردّد ، فإنّ عدم التفرقه بین

[شماره صفحه واقعی : 655]

ص: 1156


1- ومنهم : المحقّق النائینی فی فوائد الأصول 4 : 421 - 422.
2- وهو المحقّق السیّد محمد کاظم الطباطبائیّ الیزدیّ.
3- حاشیه المکاسب (للیزدی) : 73.

الموردین هو الموجب للاشتباه ، وتحکّم تلک الشبهه. إذن ما الضابط لهما؟

إنّ الضابط فی ذلک أنّ الأثر المراد ترتّبه ، إمّا أن یکون أثرا للکلّیّ ، أی أثرا لذات الحصّه من الکلّیّ ، لا بما لها من التعیّن الخاصّ والخصوصیّه المفرّده ، أو أثرا للفرد ، أی أثرا للحصّه بما لها من التعیّن الخاصّ والخصوصیّه المفرّده.

فإن کان الأوّل فیکفی فیه استصحاب القدر المشترک ، أی ذات الحصّه الموجوده ، إمّا فی ضمن الفرد المقطوع الارتفاع علی تقدیر أنّه هو الحادث ، أو الفرد المقطوع البقاء علی تقدیر أنّه هو الحادث ، ویکون ذلک من باب استصحاب الکلّیّ [من] القسم الثانی ، وقد تقدّم أنّنا لا نعنی من استصحاب الکلّی نفس الماهیّه الکلّیّه ، بل استصحاب وجودها.

وإن کان الثانی فلا یکفی استصحاب القدر المشترک ، وإنّما الذی ینفع استصحاب الفرد بما له من الخصوصیّه المفرّده ، المفروض فیه أنّه مردّد بین الفرد المقطوع الارتفاع علی تقدیر أنّه الحادث ، أو الفرد المقطوع البقاء علی تقدیر أنّه الحادث ، ویکون ذلک من باب استصحاب الفرد المردّد.

إذا عرفت هذا الضابط فالمثال الذی وقعت فیه الشبهه هو من النوع الثانی ؛ لأنّ الموضوع للنجاسه المستصحبه لیس أصل العباءه ، أو الطرف الکلّیّ منها ، بل نجاسه الطرف الخاصّ بما هو طرف خاصّ ، إمّا الأعلی أو الأسفل.

وبعد هذا یبقی أن نتساءل : لما ذا لا یصحّ جریان استصحاب الفرد المردّد؟ نقول : لقد اختلفت تعبیرات الأساتذه فی وجهه ، فقد قیل : «لأنّه لا یتوفّر فیه الرکن الثانی ، وهو الشکّ فی البقاء» (1) ، وقیل : «بل لا یتوفّر الرکن الأوّل ، وهو الیقین بالحدوث ، فضلا عن الرکن الثانی». (2)

أمّا : الوجه الأوّل فبیانه أنّ الفرد بما له من الخصوصیّه مردّد - حسب الفرض - بین ما هو مقطوع البقاء ، وبین ما هو مقطوع الارتفاع ، فلا شکّ فی بقاء الفرد الواقعیّ الذی کان معلوم الحدوث ؛ لأنّه إمّا مقطوع البقاء ، أو مقطوع الارتفاع.

[شماره صفحه واقعی : 656]

ص: 1157


1- هذا ما قال به المحقّق النائینیّ فی فوائد الأصول 4 : 126 - 127.
2- وهذا ما اختاره أستاذه المحقّق الأصفهانیّ فی نهایه الدرایه 3 : 164 - 166.

وأمّا : الوجه الثانی - وهو الأصحّ - فبیانه أنّ الیقین بالحدوث إن أرید به الیقین بحدوث الفرد مع قطع النظر عن الخصوصیّه المفرّده - لأنّها مجهوله حسب الفرض - فالیقین موجود ، ولکنّ المتیقّن حینئذ هو الکلّیّ الذی یصلح للانطباق علی کلّ من الفردین ، وإن أرید به الیقین بحدوث الفرد بما له من الخصوصیّه المفرّده فواضح أنّه غیر حاصل فعلا ؛ لأنّ المفروض أنّ الخصوصیّه المفرّده مجهوله ، ومردّده بین خصوصیّتین ، فکیف تکون متیقّنه فی عین الحال؟! إذ المردّد بما هو مردّد لا معنی لأن یکون معلوما متعیّنا ، هذا خلف محال ، وإنّما المعلوم هو القدر المشترک. وفی الحقیقه أنّ کلّ علم إجمالیّ مؤلّف من علم وجهل ، ومتعلّق العلم هو القدر المشترک ، ومتعلّق الجهل خصوصیّاته ، وإلاّ فلا معنی للإجمال فی العلم ، وهو عین الیقین والانکشاف. وإنّما سمّی ب- «العلم الإجمالیّ» ؛ لانضمام الجهل بالخصوصیّات إلی العلم بالجامع.

وعلیه ، فإنّ ما هو متیقّن - وهو الکلّی - لا فائده فی استصحابه لغرض ترتّب أثر الفرد بخصوصه ، وما له الأثر المراد ترتّبه علیه - وهو الفرد. بخصوصیّته - غیر متیقّن ، بل هو مجهول مردّد بین خصوصیّتین ، فلا یتحقّق فی استصحاب الفرد المردّد رکن الیقین بالحاله السابقه ، لا أنّ الفرد المردّد متیقّن ، ولکن لا شکّ فی بقائه.

والوجه الأصحّ هو الثانی ، کما ذکرنا. وأمّا : الوجه الأوّل - وهو أنّه لا شکّ فی بقاء المتیقّن - فغریب صدوره عن بعض أهل التحقیق ، (1) فإنّ کونه مردّدا بین ما هو مقطوع البقاء وبین ما هو مقطوع الارتفاع معناه فی الحقیقه هو الشکّ فعلا فی بقاء الفرد الواقعیّ وارتفاعه ؛ لأنّ المفروض أنّ القطع بالبقاء والقطع بالارتفاع لیسا قطعین فعلیّین ، بل کلّ منهما قطع علی تقدیر مشکوک ، والقطع علی تقدیر مشکوک لیس قطعا فعلا ، بل هو عین الشکّ.

وعلی کلّ حال ، فلا معنی لاستصحاب الفرد المردّد ، ولا معنی لأن یقال - کما سبق عن بعض الأجلّه قدس سرهم - (2) : «إنّ تردّده بحسب علمنا لا یضرّ بیقین وجوده سابقا» ؛ فإنّه کیف یکون تردّده بحسب علمنا لا یضرّ بالیقین؟! وهل الیقین إلاّ العلم؟ إلاّ إذا أراد من الیقین

[شماره صفحه واقعی : 657]

ص: 1158


1- وهو المحقّق النائینیّ ، کما مرّ.
2- وهو المحقّق السیّد الطباطبائی الیزدیّ ، کما مرّ.

- بوجوده سابقا - الیقین بالقدر المشترک ، والتردّد فی الفرد ، فالیقین متعلّق بشیء ، والتردّد بشیء آخر ، فیتوفّر رکنا الاستصحاب بالنسبه إلی القدر المشترک ، لا بالنسبه إلی الفرد المراد استصحابه ، فما هو متیقّن لا یراد استصحابه ، وما یراد استصحابه غیر متیقّن ، علی ما سبق بیانه.

تمرینات «69»

1. ما هی أقسام استصحاب الکلّی؟ ایت لکلّ قسم مثلا.

2. هل یجری الاستصحاب فی القسم الأوّل؟

3. هل یجری الاستصحاب فی القسم الثانی؟

4. اذکر الوجهین المذکورین فی عدم جریان الاستصحاب فی القسم الثانی. واذکر الجواب عنهما.

5. ما هی الأقوال فی جریان الاستصحاب فی القسم الثالث؟ وما هو منشأ الأقوال؟

6. اذکر القول الراجح عند المصنّف فی القسم الثالث.

7. ما هی الشبهه العبائیّه؟

8. ما الجواب عن الشبهه العبائیّه؟

9. لما ذا لا یصحّ جریان استصحاب الفرد المردّد؟

[شماره صفحه واقعی : 658]

ص: 1159

الفهارس العامه
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 659]

ص: 1160

[شماره صفحه واقعی : 660]

ص: 1161

1 - فهرس الآیات الکریمه

«الفاتحه»

(إِیَّاکَ

نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ) 5 / 142

«البقره»

(أَحَلَّ

اللهُ الْبَیْعَ) 275 / 47

(إِنَّ

الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَالْهُدی مِنْ بَعْدِ

ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللهُ ...) 159

/ 437

(ثُمَّ

أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ) 187 / 137

(حَتَّی

یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ) 187

/ 429

(فَأْتُوا

بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ) 23 / 79

(فَاسْتَبِقُوا

الْخَیْراتِ) 148 / 95

(فَشَرِبُوا

مِنْهُ إِلاَّ قَلِیلاً) 249 / 140

(ما

نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها) 106

/ 411

(وَأَقِیمُوا

الصَّلاهَ) 43 ، 83 ، 110 / 19 ، 105

(وَالْوالِداتُ

یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ) 233

/ 149

(یُرِیدُ

اللهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ) 185

/ 254 ، 398

(وَالْمُطَلَّقاتُ

یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ ...)

(وَبُعُولَتُهُنَّ

أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذلِکَ) 288 / 172

«آل

عمران»

(وَسارِعُوا

إِلی مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ) 133 / 95

(وَما

مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ) 144 / 140

(إِنْ

کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی) 31 /

421

«النساء»

(إِذا

ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللهِ فَتَبَیَّنُوا) 94 /

430

(وَإِذا

ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا ...) 101

/ 396

(یا

أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ ...)

59 / 245 ، 421

(إِنَّ

الصَّلاهَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً) 3 /

19

(حُرِّمَتْ

عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ) 23 / 212

(فَأَقِیمُوا

الصَّلاهَ) 103 / 79

(فَلَمْ

تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً) 43 /

254

(وَرَبائِبُکُمُ

اللاَّتِی فِی حُجُورِکُمْ) 23 / 134

(وَمَنْ

یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَیَتَّبِعْ غَیْرَ

سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَساءَتْ

مَصِیراً) 115 / 454

(فَبِظُلْمٍ

مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ) 160

/ 526

«المائده»

(أُحِلَّتْ

لَکُمْ بَهِیمَهُ الْأَنْعامِ) 1 / 212

[شماره صفحه واقعی : 661]

ص: 1162

(أَوْفُوا

بِالْعُقُودِ) 1 / 79 ، 176

(فَاغْسِلُوا

وُجُوهَکُمْ) 6 / 105

(فَجَزاءٌ

مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ) 95 / 529

(فَکُلُوا

مِمَّا أَمْسَکْنَ) 4 / 197

(وَإِذا

حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا) 2 / 84

(وَالسَّارِقُ

وَالسَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما) 38 /

133 ، 143 ، 208

(وَامْسَحُوا

بِرُؤُسِکُمْ) 6 / 504

(وَعَدَ

اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَأَجْرٌ

عَظِیمٌ) 9 / 207

«الأنعام»

(أَنْعامٌ

حُرِّمَتْ ظُهُورُها) 138 / 212

(إِنْ

یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ) 116

/ 376 ، 378

«التوبه»

(وَما

کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ

فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا

قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ) 122

/ 432 ، 433

(وَمِنْهُمُ

الَّذِینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَیَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ...)

61 / 438

«یونس»

(إِنَّ

الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) 36 /

376 ، 449 ، 527

(قُلْ

آللهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللهِ تَفْتَرُونَ) 59 /

376

(وَما

کانَ هذَا الْقُرْآنُ أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللهِ) 37 /

409

«یوسف»

(وَسْئَلِ

الْقَرْیَهَ) 82 / 146

«الرعد»

(إِنَّما

أَنْتَ مُنْذِرٌ) 7 / 140

(یَمْحُوا

اللهُ ما یَشاءُ وَیُثْبِتُ ...) 39 / 413

(لَقَدْ

کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ) 528

«النحل»

(وَإِذا

بَدَّلْنا آیَهً مَکانَ آیَهٍ وَاللهُ أَعْلَمُ بِما یُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما

أَنْتَ مُفْتَرٍ) 101 / 411 ، 414

(فَسْئَلُوا

أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) 43 /

438

(وَإِنَّ

لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَهً) 528

(یَأْمُرُ

بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسانِ) 90 / 529

«الاسراء»

(فَلا

تَقُلْ لَهُما أُفٍ) 23 / 122 ، 538

«المؤمنون»

(أَمْ

یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِ) 70 /

142

«النور»

(وَالَّذِینَ

یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَهِ شُهَداءَ

فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَهً وَلا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَهً أَبَداً

وَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ* إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا) 4 - 5

/ 173

(وَلا

تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً) 33 /

124

«الفرقان»

(النَّفْسَ

الَّتِی حَرَّمَ اللهُ) 68 / 212

«الأحزاب»

(لَقَدْ

کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللهَ

وَالْیَوْمَ الْآخِرَ) 21 / 420 ، 423

(النَّبِیُّ

أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ) 6 /

422

«یس»

(قالَ

مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها

أَوَّلَ مَرَّهٍ) 78 - 79 / 528

[شماره صفحه واقعی : 662]

ص: 1163

«فصّلت»

(اعْمَلُوا

ما شِئْتُمْ) 40 / 79

(حَتَّی

یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ) 53 / 429

«الأحقاف»

(وَحَمْلُهُ

وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً) 15 / 149

«الفتح»

(مُحَمَّدٌ

رَسُولُ اللهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ) 29 /

207

«الحجرات»

(إِنْ

جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَهٍ

فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ) 6 /

176 ، 429 ، 430 ، 509

«الجمعه»

(إِذا

نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللهِ

وَذَرُوا الْبَیْعَ ...) 9 / 358

«الحشر»

(فَاعْتَبِرُوا

یا أُولِی الْأَبْصارِ) 2 / 528

(وَما

آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ) 7 / 421

«النجم»

(إِنَّ

الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً) 28 /

176 ، 449 ، 527

«الزلزله»

(فَمَنْ

یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ) 7 /

538

«الکوثر»

(إِنَّا

أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ) 1 / 505

(إِنَّ

شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ) 3 / 506

[شماره صفحه واقعی : 663]

ص: 1164

2 - فهرس الأحادیث

«أ»

اتّق الله ولا تقس ، فإنّا نقف ... 520

إذا أردت حدیثا فعلیک بهذا الجالس 439

إذا زالت الشمس فقد وجب الطهور والصلاه 301

إذا سمعت من أصحابک الحدیث وکلّهم ... 571

إذا کان ذلک فارجئه حتی تلقی امامک ... 575

إذن فارجئه حتی تلقی امامک فتسأله 575

إذن فتخیّر أحدهما فتأخذ به وتدع الآخر 573

أرأیتک لو حدّثتک بحدیث العام ... 616

أرأیت لو کان علی أبیک دین ... 530

اکتب وبثّ علمک فی بنی عمّک ... 440

إنّ أفضل الأعمال أحمزها 273

إنّ دین الله لا یصاب بالعقول 225 ، 247 ، 483

إنّ التراب یکفیک عشر سنین 254

إنّ السنه إذا قیست محق الدین 519

إن کانت قرئت علیه آیه التقصیر ... 396

إنّ لله علی الناس حجتین : حجّه ظاهره و ... 483

اقض ما فات کما فات 278

أینقص الرطب إذا یبس ... 531

«ب»

بأیّهما أخذت من باب التسلیم وسعک 574

بما ذا تقضی إذا لم تجد فی کتاب الله ... 530

«ت»

تعید الصلاه وتغسله ... 630

«ث»

ثمن العذره سحت 567

«ح

وخ»

الحکم ما حکم به أعدلهما وافقههما و ... 581

خذ بما اشتهر بین أصحابک ودع الشاذ النادر 510

«ر»

رفع عن امتی ... 252

رفع عن امتی ما لا یعلمون ... 146

«ع»

علّمنی رسول الله ألف باب من العلم ... 418

علی الید ما أخذت حتی تؤدّی 163

«ف»

فإذا لم تعلم فموسّع علیک بأیّهما أخذت 571

فذلک الذی یسع الأخذ بهما جمیعا ... 574

فی ذلک حدیثان : أمّا أحدهما ... 573

فی الغنم السائمه زکاه 133

«ک»

کلّ شیء لک حلال حتی تعرف انّه حرام بعینه 137 ،

139

کلّ شیء طاهر حتی تعلم انّه نجس 138 ، 261

[شماره صفحه واقعی : 664]

ص: 1165

کلّ ماء طاهر الاّ ما تغیّر ... 161

«ل»

لا بأس ببیع العذره 567

لا بیع إلاّ فی ملک 209

لا تأکل ، انّ علیّا کان یقول ... 127

لا تجتمع امتی علی الخطأ 455

لا تعمل بواحد منهما حتی تلقی ... 575

لا تقضین ولا تفضلنّ إلاّ بما تعلم ... 530

لا جماعه فی نافله 209 ، 210 ، 211

لا حرج فی الدین 212

لا رضاع بعد فطام 210

لا رهبانیه فی الاسلام 211

لا سیف إلاّ ذو الفقار ولا فتی إلاّ علی 140

لا شکّ لکثیر الشک 555

لا صلاه الاّ بفاتحه الکتاب 209

لا صلاه الاّ بطهور 141 ، 209 ، 210 ، 278

لا صلاه لحاقن 210

لا صلاه لمن جاره المسجد ... 146 ، 209

لا ضرر ولا ضرار فی الاسلام 146 ، 212

لا غشّ فی الاسلام 211

لا غیبه لفاسق 209 ، 210

لا ، لأنّک اعرته ایّاه ... 636

لو کان الدین بالرأی لکان المسح ... 535

«م»

ماء البئر واسع لا یفسده شیء ... 537

مروهم بالصلاه وهم أبناء سبع 100

موسّع علیک بأیّه عملت 572

مطل الغنی ظلم 136

من أین علمت أنّ المسح ببعض الرأس؟ ... 504

من حفظ علی امتی اربعین حدیثا ... 440

من فسّر القرآن برأیه فلیتبوّأ ... 505

«و»

وأمّا الحوادث الواقعه فارجعوا ... 440

وما لم تجدوه فی شیء من هذه الوجوه ... 574

«ی»

یا زراره قد تنام العین ولا ینام ... 623

یرجئه حتی یلقی من یخبره فهو فی ... 573

یرکع برکعتین واربع سجدات ... 629

یکفیک عشر سنین 252

[شماره صفحه واقعی : 665]

ص: 1166

3 - فهرس الأعلام

«أ»

أبان بن تغلب 539

ابن ادریس 426 ، 427 ، 442 ، 444 ، 445 ، 475

ابن أبی عمیر 446

ابن بزیع 537

ابن حزم 520 ، 528 ، 530 ، 531

ابن حنظله 511 ، 581

ابن زهره 427

ابن سینا (الشیخ الرئیس) 234 ، 240 ، 655

ابن عباس 534

ابن مسعود 534

أبو بصیر 127

ابو بکر 454 ، 457 ، 533

ابو حنیفه 519 ، 520

الاصفهانی (الشیخ محمد تقی) 260 ، 476

الاصفهانی (الشیخ محمد حسین) 287 ، 298 ، 449

الأنصاری (الشیخ الأعظم) 165 ، 167 ، 281 ، 285 ،

298 ، 345 ؛ 380 ، 382 ، 384 ، 393 ، 401 ، 427 ، 438 ، 439 ، 441 ، 442 ، 443 ،

445 ، 446 ، 459 ، 466 ، 471 ، 497 ، 498 ، 516 ، 517 ، 553 ، 566 ، 567 ، 591 ،

592 ، 593 ، 604 ، 608 ، 613 ، 617 ، 620 ، 621 ، 622 ، 623 ، 625 ، 626 ، 627 ،

630 ، 632 ،

633 ، 636 - 643 ، 640 ، 641 ، 646 ، 647 ، 650 ،

651 ، 654 ، 655

«ب»

الباقر علیه السلام (ابی

جعفر) 510 ، 623 ، 629 ، 635

البحرانی (الشیخ یوسف) 477

البهائی 620

«ت»

التستری (الشیخ اسد الله) 461

«ح»

الحارث بن عمرو 530

الحارث بن المغیره 571 ، 578

الحسن بن الجهم 571 ، 585 ، 586

الحسین علیه السلام (الإمام)

273 ، 315

الحلّی (المحقّق) 460 ، 475 ، 620 ، 637

الحلّی (العلاّمه) (صاحب المبادئ) 401 ، 420 ، 421

، 424 ، 441 ، 465 ، 535 ، 541 ، 620

الحکیم (السیّد محمد تقی) 541

«خ»

خالد بن ولید 520

الخراسانی (المحقق الخراسانی) ، (الآخوند) (صاحب

الکفایه) 30 ، 113 ، 165 ، 166 ، 167 ، 198 ، 199 ، 262 ، 329 ، 333 ، 353 ، 398

، 497 ، 498 ، 544 ، 579 ، 587 ، 591 ، 619 ،

[شماره صفحه واقعی : 666]

ص: 1167

635 ، 637 ، 639 ، 644 ، 656

الخوانساری (شارح الدروس) 613 ، 614 ، 620 ، 627 ،

637

«د»

داود بن علی بن خلف 519

«ر»

الراوندی (القطب) 586

الرضا علیه السلام (الامام)

(ابو الحسن) 571 ، 572

الرضی (نجم الأئمه) 30

«ز»

زراره 30 ، 439 ، 504 ، 510 ، 573 ، 576 ، 623 ،

627

الزمخشری 490

زید بن ثابت 533

«س»

سعد بن عباده 457

سلطان العلماء 186 ، 193

سماعه 573 ، 575 ، 576 ، 578

السید رضی الدین بن طاوس 441

السید المرتضی 46 ، 426 ، 427 ، 442 ، 443 ، 444 ،

445 ، 460

السبزواری (المحقق) 614 ، 617 ، 622 ، 640 ، 642

«ش»

الشافعی 454

الشهید الأوّل 475

الشیرازی (السید المیرزا) 316

«ص»

صاحب الذخیره 620

صاحب الجواهر 312 ، 316

صاحب المعالم 387 ، 388 ، 298

صاحب الفصول 103 ، 225 ، 246 ، 248 ، 367 ، 368 ،

393 ، 479

صاحب الوسائل 438

الصادق علیه السلام (الامام)

(ابو عبد الله) 127 ، 247 ، 520 ، 539 ، 571 ، 572 ، 573 ، 575 ، 580 ، 629 ،

632

الصدر (السید اسماعیل) 654

الصدوق 574

«ط»

الطوسی (شیخ الطائفه) 401 ، 426 ، 441 ، 442 ، 444

، 445 ، 462 ، 466 ، 474 ، 622

الطوسی (نصیر الدین) 37 ، 235

الطباطبائی (العلاّمه) 623

الطبرسی 427 ، 442

«ع»

عبد الصمد 620

عبد الله بن سنان 636

عبد الله بن محمد 578

عثمان 533

العضدی 619

عقیل 207

علی علیه السلام (امیر

المؤمنین) 33 ، 55 ، 127 ، 418 ، 457 ، 535 ، 632

علی بن محمد القاسانی 634 ، 647

عمر بن حنظله 575

عمر بن الخطاب 520 ، 531 ، 533 ، 534

عبد العزیز بن المهتدی 439

«غ»

الغزالیّ 454 ، 455 ، 541

[شماره صفحه واقعی : 667]

ص: 1168

«ف»

فاطمه علیها السلام 506

الفضل بن شاذان 320

«ق»

القاضی ابن براج 427

القمی (المحقق) (صاحب القوانین) 367 ، 476 ، 500

القوشجی 238

«ک»

الکاظمی (السید محسن) 448 ، 449 ، 476

الکراجکی 474

الکشی 446

الکعبی 309 ، 319

الکلینی (صاحب الکافی) 574 ، 576 ، 580 ، 583 ، 586

، 591

«م»

مالک 458

مالک بن نویره 520

محمد تقی حکیم 541

المجلسی 441

المحقّق الثانی 312 ، 313 ، 316 ، 319

المحقّق النائینی 166 ، 200 ، 261 ، 298 ، 313 ،

316 ، 329 ، 360 ، 394 ، 436 ، 448 ، 449 ، 506 ، 588 ، 589 ، 599 ، 601 ، 617 ،

644 ، 647

معاذ 530

المغیره بن شعبه 530

المفید (الشیخ) 474

«ن»

النجاشی 446

النراقی (الفاضل) 586

«و،

ی»

الوحید البهبهانی 587

یونس بن عبد الرحمن 439

[شماره صفحه واقعی : 668]

ص: 1169

4 - فهرس الکتب الوارده

الاحتجاج 586

الإحکام (ابن حزم) 532

أساس اللغه 490

شرح الإشارات 235

تجرید الاعتقاد 238

جواهر الکلام 553

جامع السعادات 234

حاشیه شرح الدروس 613

الحدائق 477 ، 581

الذکری 475

السرائر 441 ، 442 ، 443

شرح الدروس 620

شرح الوافیه 613 ، 614

عوالی اللآلی 560 ، 573 ، 575 ، 581

عیون أخبار الرضا علیه السلام 574

فرائد الأصول (الرسائل) 439 ، 441 ، 446 ، 450 ،

468 ، 592

الفصول 421

الکافی 513 ، 539

کفایه الأصول (الکفایه) 113 ، 188 ، 198 ، 326 ،

327 ، 350 ، 475 ، 485 ، 620 ، 651

مجمع البیان 442

المحصول 476

ملخّص ابطال القیاس 528 ، 531 ، 532 ، 533

المدخل للفقه المقارن 540

المستصفی 533

معارج الأصول 614

معالم الأصول 186

المعتبر 461 ، 473 ، 475

المنطق 37 ، 38 ، 235 ، 239 ، 425 ، 523

النهایه 401 ، 441

وسائل الشیعه 438 ، 439 ، 441

[شماره صفحه واقعی : 669]

ص: 1170

5 - مصادر التحقیق

«ألف»

1. «أجود التقریرات» ، السیّد أبو القاسم الموسوی الخوئیّ ، مؤسّسه صاحب الأمر ، قم ، 1413 ه.

2. «الاحتجاج» ، أبو منصور احمد بن علی بن ابی طالب الطبرسی ، مؤسّسه الأعلمی للمطبوعات ، بیروت ، 1403 ه.

3. «الإحکام فی أصول الأحکام» ، سیف الدین علی بن أبی علی الآمدی ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت ، 1400 ه.

4. «الإحکام فی أصول الأحکام» ، ابن حزم علی بن أحمد ، دار الحدیث ، القاهره.

5. «احقاق الحق» ، الشهید القاضی نور الله بن السید الشریف الحسینی الشوشتری - مع تعلیقات آیه الله المرعشی - مکتبه آیه الله المرعشی ، قم.

6. «الأدب المفرد» ، أبو عبد الله محمد بن اسماعیل البخاری ، المطبعه السلفیه ، 1375 ه.

7. «الأربعین فی أصول الدین» ، فخر الدین محمّد بن عمرو الحسین الرازی ، جامعه طهران ، 1326 ش.

8. «إرشاد الفحول» ، محمد بن علی بن محمد الشوکانیّ ، دار المعرفه ، بیروت ، 1399 ه.

9. «اسد الغابه فی معرفه الصحابه» ، ابن الأثیر ، ابو الحسن علی بن أبی الکرم محمّد بن محمّد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت.

10. «الاستبصار» ، ابو جعفر محمّد بن الحسن الطوسی ، دار الکتب الاسلامیّه ، تهران.

11. «الأصول العامّه للفقه المقارن» ، محمد تقی الحکیم ، دار الأندلس ، 1979 م.

12. «أصول الفقه» ، الشیخ محمد الخضریّ بک ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت.

13. «الأصول من الکافی» ، ابو جعفر محمد بن یعقوب اسحاق الکلینی الرازی ، دار صعب ، بیروت ، 1401 ه.

14. «اعلام الموقعین» ، شمس الدین أبو عبد الله محمّد بن ابی بکر (ابن القیم الجوزیّه) دار الجیل ، بیروت.

15. «أقرب الموارد» ، سعید الخوریّ الشرتوئیّ البنانی ، مکتبه آیه الله المرعشی.

16. «أوثق الوسائل فی شرح الرسائل» ، المیرزا موسی التبریزی ، الطبعه الحجریّه ، دار المعارف الإسلامیّه ، طهران.

17. «إیضاح الفوائد فی شرح القواعد» ، فخر المحقّقین محمد بن الحسن الحلّی ، المطبعه العلمیّه ، قم ، 1378 ه.

«ب»

18. «بحار الأنوار» ، العلاّمه محمد باقر بن محمّد تقی المجلسی ، مؤسّسه الوفاء ، بیروت ، 1403.

[شماره صفحه واقعی : 670]

ص: 1171

19. «بحر الفوائد فی شرح الفرائد» ، المیرزا محمّد حسن الآشتیانی ، الطبعه الحجریّه ، مکتبه آیه الله المرعشی ، 1403 ه.

20. «بحوث فی علم الأصول» - تقریرات درس السیّد محمّد باقر الصدر - ، السید محمود الهاشمی ، المجمع العلمی للشهید الصدر ، 1405 ه.

21. «بدائع الأفکار» ، الشیخ حبیب الله الرشتی ، مؤسّسه آل البیت ، الطبعه الحجریّه ، قم.

22. «بدائع الأفکار» ، - تقریرات بحث المحقّق العراقیّ - ، الشیخ هاشم الآملی.

«ت»

23. «تاج العروس» ، محمّد مرتضی الزبیدی ، مکتبه الحیاه ، بیروت.

24. «التبیان فی تفسیر القرآن» ، شیخ الطائفه ، ابو جعفر محمّد بن الحسن الطوسی ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت.

25. «تبیین الحقائق» ، فخر الدین عثمان بن علی الزیلعی الحنفی ، دار المعرفه ، بیروت.

26. «التبصره فی أصول الفقه» ، ابراهیم بن علی بن یوسف الشیرازی ، دار الفکر.

27. «التذکره بأصول الفقه» ، الشیخ المفید ، محمد بن محمد بن النعمان البغدادی ، المؤتمر العالمی للشیخ المفید.

28. «تشریح الأصول» ، الشیخ علی بن فتح الله النهاوندیّ ، الطبعه الحجریّه ، 1320 ه.

29. «تفسیر البیضاوی» ، البیضاوی ، ابو سعید عبد الله ابن عمر بن محمّد الشیرازی ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت ، 1408 ه.

30. «تفسیر کنز الدقائق» ، المیرزا محمّد المشهدی ، مؤسسه النشر الاسلامی ، قم ، 1407 ه.

31. «تفسیر الکشاف» ، محمود بن عمر الزمخشری ، دار الکتاب العربی ، بیروت.

32. «تقریرات المجدّد الشیرازیّ» ، الشیخ علی الروزدری ، مؤسّسه آل البیت ، قم ، 1409 ه.

33. «تنقیح الأصول» - تقریرات بحث الإمام الخمینی - ، حسین التقوی الاشتهاردی ، مؤسّسه تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی ، قم ، 1418 ه.

34. «التنقیح الرائع» ، جمال الدین مقداد بن عبد الله السیوری الحلّی ، مکتبه آیه الله المرعشی ، قم ، 1404 ه.

35. «التوحید» ، الشیخ الصدوق ، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه ، مؤسسه النشر الإسلامی ، قم.

36. «تهذیب الأصول» - تقریرات بحث الإمام الخمینی - ، الشیخ جعفر السبحانی ، مؤسسه النشر الإسلامی ، قم ، 1363 ش.

37. «تهذیب الأحکام» ، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن علی الطوسی ، مکتبه الصدوق ، 1417 ه.

«ج»

38. «جامع أحادیث الشیعه» ، ألّف تحت إشراف آیه الله العظمی الحاج آقا حسین الطباطبائی البروجردی ، المطبعه العلمیّه ، قم ، 1399 ه.

39. «جامع السعادات» ، الشیخ محمد مهدی النراقی ، مؤسّسه الأعلمی ، بیروت.

40. «جامع المقاصد فی شرح القواعد» ، المحقّق الثانی ، علیّ بن الحسین بن عبد العالی الکرکی ، مؤسّسه آل البیت

[شماره صفحه واقعی : 671]

ص: 1172

لإحیاء التراث ، قم ، 1408 ه.

41. «الجوامع الفقهیّه» ، جماعه من الأرکان ، قم ، مکتبه آیه الله المرعشی ، 1404 ه.

42. «جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام» ، الشیخ محمّد حسن النجفی ، دار الکتب الإسلامیّه ، طهران ، 1367 ش.

43. «الجوهر النضید» ، العلاّمه الحلّی ، الحسن بن یوسف بن علی بن المطهّر الحلّی ، مکتبه بیدار ، 1371 ش.

«ح»

44. «حاشیه الرسائل» ، الشیخ آقا رضا الهمدانی ، الطبعه الحجریّه.

45. «حاشیه المکاسب» ، الشیخ محمد حسین الأصفهانیّ ، دار الذخائر ، قم ، 1408 ه.

46. «حاشیه ملاّ عبد الله» ، المولی عبد الله بن الحسین الیزدی ، مکتبه المفید والفیروزآبادی ، قم ، 1363 ش.

47. «الحاشیه علی الهیات شرح الجدید التجرید» ، المولی المحقق احمد الأردبیلی ، مکتب الاعلام الاسلامی ، قم ، 1419 ه.

48. «الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره» ، الشیخ یوسف بن أحمد البحرانی ، مؤسّسه النشر الإسلامی ، قم.

49. «حقائق الأصول» ، السید محسن الطباطبائی الحکیم ، المطبعه العلمیّه ، النجف ، 1372 ه.

50. «الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه» ، صدر المتألّهین ، محمد بن ابراهیم الشیرازی ، مکتبه المصطفوی ، قم.

51. «حلیه الأولیاء وطبقات الأصفیاء» ، أبو نعیم احمد بن عبد الله الأصبهانی ، دار الکتاب العربی ، بیروت ، 1405 ه.

«خ»

52. «الخصال» ، الشیخ الصدوق ، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمیّ ، دار التعارف ، بیروت ، 1389 ه.

«د»

53. «درر الفوائد» ، الشیخ عبد الکریم الحائری ، چاپخانه مهر ، قم.

54. «الدرر النجفیّه» ، الشیخ یوسف بن أحمد البحرانی ، مؤسّسه آل البیت ، الطبعه الحجریّه.

55. «دروس فی علم الأصول» ، السید محمّد باقر الصدر ، مؤسّسه النشر الاسلامی ، قم ، 1418 ه.

56. «دعائم الإسلام» ، أبو حنیفه النعمان بن محمد بن منصور بن أحمد بن حیّون التمیمی المغربی ، دار المعارف ، 1383 ه.

57. «الذریعه إلی أصول الشریعه» ، السیّد المرتضی علم الهدی ، أبو القاسم علی بن الحسین الموسوی ، مطبعه جامعه طهران ، 1363 ش.

«ذ»

58. «ذخیره المعاد» ، ملاّ محمّد باقر السبزواری ، مؤسّسه آل البیت ، قم ، الطبعه الحجریّه.

59. «ذکری الشیعه» ، الشهید الأوّل ، محمّد بن جمال الدین مکّی العاملی الجزینی ، مؤسّسه آل البیت ، قم ، 1419 ه.

«ر»

60. «رجال الکشی» ، ابو عمرو محمد بن عمر بن عبد العزیز الکشی ، مؤسّسه الأعلمی للمطبوعات ، کربلاء.

[شماره صفحه واقعی : 672]

ص: 1173

61. «رجال النجاشی» ، أبو العباس احمد بن علی النجاشی الاسدی الکوفی ، دار الأضواء ، بیروت ، 1408 ه.

62. «رسائل الشریف المرتضی» ، السیّد المرتضی ، دار القرآن الکریم ، قم ، 1405 ه.

63. «الرسائل الفشارکیّه» ، السیّد محمد الفشارکی ، مؤسّسه النشر الإسلامی ، قم ، 1413 ه.

64. «رسائل المحقّق الکرکی» ، المحقّق الثانی ، علیّ بن الحسین الکرکی ، مکتبه آیه الله المرعشی ، قم ، 1409 ه.

65. «روضه الناظر وجنّه المناظر» ، عبد الله بن احمد بن قدامه ، دار الکتاب العربی ، بیروت.

66. «الریاض النضره فی مناقب العشره» ، أبو جعفر أحمد المحبّ الطبریّ ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت.

«ز»

67. «زبده الأصول» ، الشیخ البهائی محمد بن الحسین بن عبد الصمد ، مخطوطه.

«س»

68. «السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی» ، ابن إدریس الحلّی أبو جعفر محمد بن منصور بن أحمد ، مؤسّسه النشر الإسلامی ، قم ، 1410 ه.

69. «سلّم الوصول لشرح نهایه السئول» ، الشیخ محمد بخیت المطیع ، المطبوع بذیل نهایه السئول.

70. «سنن ابی داود» ، ابو سلیمان ابن الاشعث السجستانی الأزدی ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت.

71. «سنن البیهقی» ، (سنن الکبری) ، ابو بکر احمد بن الحسین بن علی البیهقی ، دار المعرفه ، بیروت.

72. «سنن الدارمی» ، ابو محمّد عبد الله بن بهرام الدارمی ، دار الفکر ، بیروت.

73. «سنن النسائی» ، أحمد بن شعیب بن علی بن جعفر بحر النسائی ، دار الفکر ، 1348 ه.

«ش»

74. «شرائع الإسلام» ، المحقّق الحلّی ، جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید الهذلی ، دار الأضواء ، بیروت ، 1403 ه.

75. «شرح الأسماء الحسنی» ، الحکیم السبزواریّ ، هادی بن مهدی ، مطبعه جامعه طهران ، 1373 ش.

76. «شرح الإشارات والتنبیهات» ، المحقّق الطوسیّ ، نصیر الدین محمّد بن الحسن ، مرکز نشر کتاب ، 1403 ه.

77. «شرح باب الحادی عشر» ، - النافع یوم الحشر - ، مقداد بن عبد الله السیوری ، مؤسّسه چاپ انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، 1372 ش.

78. «شرح الشمسیّه» ، محمود بن محمّد الرازی ، المکتبه العلمیّه الاسلامیه ، طهران.

79. «شرح تجرید القوشجی» ، علی بن محمد القوشجی ، الطبعه الحجریّه ، مکتبه بیدار ، قم.

80. «شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب» ، عبد الرحمن بن احمد بن عبد الغفار ، تصحیح أحمد رامز الشهید بشهری المدرّس ، 1307 ه.

81. «شرح الکافیه» ، رضی الدین محمد بن الحسن الاسترآبادی ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت ، 1399 ه.

82. «شرح المفصّل» ، الشیخ موفق الدین بن یعیش النحوی ، عالم الکتب ، بیروت.

83. «شرح المطالع» ، قطب الدین محمد بن محمد الرازی ، مکتبه الکتبی ، قم.

[شماره صفحه واقعی : 673]

ص: 1174

84. «شرح المقاصد» ، سعد الدین التفتازانی مسعود بن عمر بن عبد الله ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، 1409 ه.

85. «شرح المنظومه» ، المولی هادی بن مهدی السبزواری ، مکتبه العلاّمه ، قم ، 1369 ش.

86. «شرح المواقف» ، السیّد الشریف ، علی بن محمد الجرجانی ، منشورات الشریف الرضی ، قم ، 1412 ه.

87. «الشفاء» ، الشیخ الرئیس ، أبو علی الحسین بن عبد الله بن سینا ، مکتبه آیه الله المرعشی ، قم ، 1405 ه.

«ص»

88. «صحیح البخاری» ، أبو عبد الله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن المغیره بن برزیه البخاری ، دار الفکر ، بیروت.

89. «صحیح الترمذی» ، (الجامع الصحیح) ، محمّد بن عیسی بن سوره ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت.

«ض»

90. «ضوابط الأصول» ، السید ابراهیم القزوینی ، الطبعه الحجریّه.

«ط»

91. «الطهاره» ، الشیخ الأنصاریّ ، مرتضی بن محمد أمین ، مؤسّسه آل البیت ، الطبعه الحجریّه ، قم.

«ع»

92. «العدّه فی أصول الفقه» ، شیخ الطائفه ، أبو جعفر محمد بن الحسن الطوسی ، مطبعه ستاره ، قم ، 1376 ش.

93. «عوالی اللآلی العزیزیّه فی الأحادیث الدینیّه» ، ابن أبی جمهور محمد بن علی بن ابراهیم الأحسائی ، مطبعه سید الشهداء ، قم ، 1304 ه.

94. «عیون أخبار الرضا (ع)» ، الشیخ الصدوق ، ابو جعفر محمّد بن علی بن الحسین ابن بابویه ، مؤسّسه الأعلمی للمطبوعات ، بیروت.

«غ»

95. «الغدیر» عبد الحسین أحمد الأمینی النجفی ، دار الکتب الإسلامیه ، طهران ، 1408 ه.

96. «الغنیه» ، ابن زهره ، عزّ الدین حمزه بن علی بن زهره الحلبی ، المطبوع بذیل «الجوامع الفقهیّه».

«ف»

97. «فرائد الأصول» ، الشیخ الأنصاری ، مرتضی بن محمد أمین الأنصاری ، مؤسّسه النشر الإسلامی ، قم ، 1411 ه.

98. «الفصول الغرویّه فی الأصول الفقهیّه» ، محمد حسین بن عبد الرحیم الأصفهانی ، الطبعه الحجریّه.

99. «فوائد الأصول» - تقریرات بحث المحقّق النائینی - ، الشیخ محمد علی الکاظمی ، مؤسّسه النشر الإسلامی ، قم ، 1414 ه.

100. «الفوائد الحائریّه» ، الوحید البهبهانی ، محمد باقر بن محمد أکمل ، مجمع الفکر الإسلامی ، قم ، 1415 ه.

101. «الفوائد المدنیّه» ، محمد أمین الاسترآبادی ، الطبعه الحجریّه.

102. «فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت» ، المطبوع ذیل المستصفی ، محبّ الله بن عبد المشکور ، دار الذخائر ، قم ، 1368 ش.

[شماره صفحه واقعی : 674]

ص: 1175

«ق»

103. «قواعد المرام فی علم الکلام» ، کمال الدین میثم بن علی بن میثم البحرانی ، مکتبه آیه الله المرعشی ، قم ، 1406 ه.

104. «قاموس اللغه» ، الفیروزآبادی ، مجد الدین محمّد بن یعقوب ، الطبعه الحجریه.

«ک»

105. «الکافی» ، ثقه الإسلام الکلینی ، محمد بن یعقوب بن إسحاق ، دار صعب ودار التعارف ، 1401 ه.

106. «الکامل فی التأریخ» ابن أثیر ، علی بن الکرم الشیبانی ، دار إحیاء التراث العربی ، بیروت ، 1408 ه.

107. «کتاب سلیم بن قیس» ، سلیم بن قیس العامری ، دار الفنون ، بیروت ، 1400 ه.

108. «کشف الغطاء عن خفیّات مبهمات الشریعه الغرّاء» ، الشیخ الکبیر کاشف الغطاء ، جعفر بن خضر ، منشورات المهدوی ، أصفهان.

109. «کشف الغمه» ، ابو الحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح الإربلی ، مکتبه الاسلامیّه ، طهران ، 1381 ه.

110. «کشف المراد» ، العلاّمه الحلّی ، الحسن بن یوسف بن المطهّر الحلّی ، مؤسّسه النشر الإسلامی ، قم.

111. «کفایه الأثر فی النص علی الأئمه الاثنی عشر» ، ابو القاسم علی بن محمد بن علی الخزاز القمی الرازی ، مکتبه بیدار ، قم ، 1401 ه.

112. «کفایه الأصول» ، الآخوند الخراسانی ، محمد کاظم ، مؤسّسه النشر الاسلامی ، قم ، 1414 ه.

113. «کمال الدین وتمام النعمه» ، الشیخ الصدوق ، ابو جعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه ، مؤسّسه النشر الاسلامی ، قم ، 1405 ه.

114. «کنز العمّال فی سنن الأقوال والأفعال» ، علاء الدین علی المتقی بن إحسان الدین الهندی ، مؤسّسه الرساله ، بیروت ، 1401 ه.

115. «کنز الفوائد» ، الکراجکی ، أبو الفتح محمد بن علی بن عثمان الکراجکی ، مکتبه المصطفوی ، قم ، 1369 ش.

«ل»

116. «لسان العرب» ، ابن منظور ، أبو الفضل محمّد بن مکرّم ، دار إحیاء التراث العربی ، بیروت ، 1408 ه.

117. «اللمع فی أصول الفقه» ، أبو إسحاق إبراهیم بن علی بن یوسف الشیرازیّ ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت ، 1405 ه.

«م»

118. «مبادئ الوصول إلی علم الأصول» ، العلاّمه الحلّی ، الحسن بن یوسف بن علی بن المطهّر الحلّی ، مکتب الإعلام الإسلامی ، قم ، 1404 ه.

119. «مجمع البحرین ومطلع النیّرین» ، فخر الدین الطریحی ، مکتبه المصطفوی ، طهران.

120. «مجمع البیان لعلوم القرآن» ، أبو علی الفضل بن الحسن الطبرسی ، دار المعرفه ، بیروت.

121. «مجمع الزوائد ومنبع الفوائد» ، نور الدین علی بن ابی بکر الهیثمی ، دار الکتاب العربی ، بیروت ، 1402 ه.

122. «مجمع الفائده والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان» ، المولی المحقّق أحمد الأردبیلی ، مؤسّسه

[شماره صفحه واقعی : 675]

ص: 1176

النشر الإسلامی ، قم.

123. «المحاسن» ، أبو جعفر أحمد بن محمد خالد البرقی ، دار الکتب الإسلامیّه ، قم.

124. «محاضرات فی أصول الفقه» - تقریرات بحث المحقّق الخوئی - محمد إسحاق الفیّاض ، دار أنصاریان ، قم ، 1410 ه.

125. «المحصول فی علم أصول الفقه» ، الفخر الرازی ، محمد بن عمر الطبری ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت ، 1408 ه.

126. «المحلّی بالآثار» ، أبو محمد علی بن أحمد بن سعید بن حزم الأندلسی ، دار الفکر ، بیروت.

127. «مختصر المعانی» ، سعد الدین مسعود بن عمر بن عبد الله التفتازانی ، مکتبه المصطفوی ، قم.

128. «مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام» ، السیّد محمد بن علی الموسوی العاملی ، مؤسّسه آل البیت ، قم.

1410 ه.

129. «المزهر» عبد الرحمن جلال الدین السیوطی ، دار إحیاء الکتب العربیّه.

130. «مسالک الأفهام» ، الشهید الثانی ، زین الدین علی بن احمد العاملی ، دار الهدی ، قم.

131. «المستدرک علی الصحیحین» ، الحاکم النیشابوری ، ابو عبد الله ، دار المعرفه ، بیروت.

132. «المستصفی من علم الأصول» ، أبو حامد محمد بن محمد الغزالی ، المطبعه الأمیریّه ببولاق مصر ، 1322 ه.

133. «مستمسک العروه الوثقی» ، السید محسن الطباطبائی الحکیم ، مؤسّسه إسماعیلیان ، قم ، 1411 ه.

134. «مسند أحمد» ، أحمد بن محمد بن فصیل ، دار الفکر ، بیروت.

135. «مشارق الشموس» ، حسین بن جمال الدین محمّد الخوانساری ، مؤسّسه آل البیت ، قم ، الطبعه الحجریّه.

136. «مصابیح السنّه» ، ابو محمّد الحسین بن مسعود بن محمّد الفرّاء البغوی ، دار المعرفه ، بیروت ، 1407 ه.

137. «مصابیح الأصول» - تقریرات بحث السیّد المحقّق الخوئی - السید محمّد سرور الواعظ الحسینی ، مطبعه النجف ، 1376 ه.

138. «مصادر التشریع الاسلامی» ، عبد الوهاب خلاف ، دار الکتاب العربی ، مصر.

139. «مطارح الأنظار» - تقریرات درس الشیخ الأنصاری - ، الشیخ أبو القاسم الکلانتری ، مؤسّسه آل البیت ، الطبعه الحجریّه.

140. «المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح» ، سعد الدین التفتازانی ، مسعود بن عمر بن عبد الله ، مکتبه العلمیّه الإسلامیّه ، طهران ، 1374 ه.

141. «معارج الأصول» ، المحقّق الحلّی ، جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید الهذلی ، مؤسّسه آل البیت ، 1403 ه.

142. «معالم الدین وملاذ المجتهدین» ، الحسین بن زید الدین العاملی ، مکتبه العلامه ، قم ، 1403 ه.

143. «معجم مقاییس اللغه» ، ابو الحسن احمد بن فارس بن زکریا ، مکتب الاعلام الاسلامی ، قم ، 1404 ه.

144. «المغنی» ، ابو محمّد بن احمد بن محمّد بن قدامه ، دار الکتاب العربی ، بیروت.

145. «مفاتیح الأصول» ، السید محمد الطباطبائی ، مؤسّسه آل البیت.

[شماره صفحه واقعی : 676]

ص: 1177

146. «مفتاح الباب» ، أبو الفتح بن مخدوم الحسینی ، انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، 1372 ش.

147. «مقالات الأصول» ، الشیخ ضیاء الدین العراقی ، مؤسّسه مجمع الفکر الإسلامی ، قم ، 1414 ه.

148. «المکاسب» ، الشیخ الأنصاری ، مرتضی بن محمد أمین الأنصاری ، الطبعه الحجریّه ، تبریز 1375 ه.

149. «ملخّص ابطال القیاس» ، ابن حزم الأندلسی ، دار الفکر ، بیروت ، 1389 ه.

150. «مناهج الأحکام والأصول» ، أحمد بن محمد مهدی أبی ذر النراقی ، الطبعه الحجریّه.

151. «مناهج الوصول إلی علم الأصول» ، الإمام الخمینی ، مؤسّسه تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی ، قم ، 1414 ه.

152. «منتهی الأصول» ، السید حسن الموسوی البجنوردی ، مطبعه النجف ، 1370 ه.

153. «منتهی الوصول والأمل» ، ابن الحاجب ، جمال الدین أبو عمرو عثمان بن عمر النحوی ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت ، 1405 ه.

154. «المنطق» ، محمد رضا المظفر ، منشورات مکتبه الصدر ، طهران ، 1388 ه.

155. «مناهج العقول» (شرح البدخشی) محمد بن الحسن البدخشی ، دار الکتب العلمیّه ، بیروت ، 1405 ه.

156. «المنخول» ، محمد بن محمد الغزالی ، دار الفکر ، بیروت.

157. «من لا یحضره الفقیه» ، أبو جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمّی ، مؤسّسه الأعلمی للمطبوعات ، بیروت ، 1406 ه.

158. «الموافقات» ، أبو إسحاق الشاطبی ، دار المعرفه ، بیروت ، 1395 ه.

159. «المیزان فی تفسیر القرآن» ، السید محمّد حسین الطباطبائی ، مؤسّسه النشر الاسلامی ، قم ، 1393 ه.

«ن»

160. «نهایه الأصول» - تقریرات بحث المحقّق البروجردیّ - ، حسین علی المنتظری ، مکتبه المصطفوی ، قم.

161. «نهایه الأفکار» - تقریرات بحث المحقّق العراقی - الشیخ محمد تقی البروجردی ، مؤسّسه النشر الإسلامی ، قم ، 1405 ه.

162. «نهایه الداریه فی شرح الکفایه» ، الشیخ محمد حسین الأصفهانی ، مطبعه سید الشهداء ، قم ، 1374 ش.

163. «نهایه السئول بشرح منهاج الأصول» ، جمال الدین عبد الرحیم الأسنوی ، عالم الکتب ، القاهره ، 1343 ه.

164. «نهایه النهایه فی شرح الکفایه» ، المیرزا علی الإیروانی ، مکتب الإعلام الإسلامی ، قم ، 1370 ش.

«و»

165. «الوافیه فی أصول الفقه» ، الفاضل التونی ، عبد الله بن محمّد البشروی الخراسانی ، مجمع الفکر الاسلامی ، قم ، 1412 ه.

166. «وسائل الشیعه» ، الشیخ محمد بن الحسن الحرّ العاملی ، المکتبه الإسلامیّه ، طهران ، 1403 ه.

«ه-»

167. «هدایه المسترشدین» ، محمد تقی الأصفهانی ، مؤسّسه آل البیت ، الطبعه الحجریّه.

[شماره صفحه واقعی : 677]

ص: 1178

6 - فهرس الموضوعات

دلیل الکتاب................................................................................. 5

مقدّمه الناشر................................................................................. 7

مقدّمه المحقّق............................................................................... 9

الفصل الأوّل : علم الأصول وتطوّره التأریخیّ................................................... 9

الدوره الأولی : دوره التأسیس.............................................................. 9

الدوره الثانیه : دوره التدوین.............................................................. 10

الدوره الثالثه : دوره الاستناد............................................................. 10

الفصل الثانی : حیاه الشیخ محمد رضا المظفّر................................................. 12

1. نسبه ومولده........................................................................ 12

2. تربیته الشخصیّه..................................................................... 12

3. نشأته العلمیّه....................................................................... 13

4. أساتذته............................................................................ 13

5. جمعیه منتدی النشر.................................................................. 14

6. مؤلّفاته............................................................................. 14

7. شیء حول کتاب «أصول الفقه»..................................................... 15

8. وفاته............................................................................... 15

الفصل الثالث : عملنا فی تحقیق الکتاب..................................................... 16

کلمه شکر............................................................................ 17

المدخل.................................................................................... 19

* تعریف علم الأصول..................................................................... 19

* الحکم واقعیّ وظاهریّ. والدلیل اجتهادیّ وفقاهتیّ........................................... 20

* موضوع علم الأصول.................................................................... 20

* فائدته.................................................................................. 21

* تقسیم أبحاثه............................................................................ 21

المقدّمه.................................................................................... 25

1. حقیقه الوضع......................................................................... 25

2. من الواضع؟........................................................................... 25

3. الوضع تعیینیّ وتعیّنیّ.................................................................... 26

4. أقسام الوضع.......................................................................... 27

5. استحاله القسم الرابع................................................................... 28

6. وقوع الوضع العامّ والموضوع له الخاصّ ، وتحقیق المعنی الحرفی................................. 29

* النتیجه.............................................................................. 32

* بطلان القولین الأوّلین................................................................. 32

* زیاده إیضاح......................................................................... 33

* الوضع فی الحروف عامّ والموضوع له خاصّ............................................... 34

7. الاستعمال حقیقیّ ومجازیّ.............................................................. 36

8. الدلاله تابعه للإراده.................................................................... 36

9. الوضع شخصیّ ونوعیّ................................................................. 39

10. وضع المرکّبات........................................................................ 39

11. علامات الحقیقه والمجاز................................................................ 40

العلامه الأولی : التبادر.................................................................. 40

العلامه الثانیه : عدم صحّه السلب وصحّته ، وصحّه الحمل وعدمها......................... 42

العلامه الثالثه : الاطّراد.................................................................. 44

12. الأصول اللفظیّه...................................................................... 46

تمهید.................................................................................. 46

الأصول اللفظیّه ومواردها................................................................ 47

حجیّه الأصول اللفظیّه.................................................................. 49

13. الترادف والاشتراک.................................................................... 49

استعمال اللفظ فی أکثر من معنی......................................................... 51

تنبیهان................................................................................ 52

14. الحقیقه الشرعیّه...................................................................... 55

الصحیح والأعمّ........................................................................ 56

المختار فی المسأله....................................................................... 58

وهم ودفع.............................................................................. 58

تنبیهان................................................................................ 60

المقصد الأوّل : مباحث الألفاظ

تمهید...................................................................................... 65

الباب الأوّل : المشتقّ...................................................................... 66

1. ما المراد من المشتقّ المبحوث عنه؟........................................................ 67

2. جریان النزاع فی اسم الزمان.............................................................. 69

3. اختلاف المشتقّات من جهه المبادئ...................................................... 70

4. استعمال المشتقّ بلحاظ حال التلبّس حقیقه............................................... 71

المختار................................................................................ 72

الباب الثانی : الأوامر....................................................................... 74

المبحث الأوّل : مادّه الأمر................................................................. 74

1. معنی کلمه «الأمر».................................................................. 74

2. اعتبار العلوّ فی معنی الأمر............................................................ 76

3. دلاله لفظ الأمر علی الوجوب........................................................ 76

المبحث الثانی : صیغه الأمر................................................................ 79

1. معنی صیغه الأمر.................................................................... 79

2. ظهور الصیغه فی الوجوب............................................................ 81

3. التعبّدیّ والتوصّلیّ................................................................... 85

4. الواجب العینیّ وإطلاق الصیغه........................................................ 91

5. الواجب التعیینیّ وإطلاق الصیغه....................................................... 92

6. الواجب النفسیّ وإطلاق الصیغه...................................................... 92

7. الفور والتراخی...................................................................... 94

8. المرّه والتکرار........................................................................ 96

9. هل یدلّ نسخ الوجوب علی الجواز؟................................................... 97

10. الأمر بشیء مرّتین................................................................. 98

11. دلاله الأمر بالأمر علی الوجوب................................................... 100

الخاتمه : فی تقسیمات الواجب............................................................ 102

1. المطلق والمشروط................................................................... 102

2. المعلّق والمنجّز..................................................................... 103

3. الأصلیّ والتبعیّ................................................................... 104

4. التخییریّ والتعیینیّ.................................................................. 105

5. العینیّ والکفائیّ.................................................................... 107

6. الموسّع والمضیّق................................................................... 109

الباب الثالث : النواهی.................................................................... 115

1. مادّه النهی.......................................................................... 115

2. صیغه النهی......................................................................... 116

3. ظهور صیغه النهی فی التحریم.......................................................... 116

4. ما المطلوب فی النهی؟................................................................ 117

5. دلاله صیغه النهی علی الدوام والتکرار.................................................. 118

تنبیه................................................................................. 119

الباب الرابع : المفاهیم.................................................................... 120

تمهید................................................................................... 120

1. معنی کلمه المفهوم.................................................................... 120

2. النزاع فی حجّیّه المفهوم................................................................ 121

3. أقسام المفهوم........................................................................ 122

الأوّل : مفهوم الشرط.................................................................... 124

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 124

المناط فی مفهوم الشرط................................................................ 125

إذا تعدّد الشرط واتّحد الجزاء............................................................ 127

تنبیهان.............................................................................. 130

الثانی : مفهوم الوصف................................................................... 133

الثالث : مفهوم الغایه.................................................................... 137

الرابع : مفهوم الحصر.................................................................... 140

معنی الحصر.......................................................................... 140

اختلاف مفهوم الحصر باختلاف أدواته.................................................. 140

الخامس : مفهوم العدد................................................................... 143

السادس : مفهوم اللقب.................................................................. 143

خاتمه : فی دلاله الاقتضاء والتنبیه والإشاره.................................................. 145

تمهید................................................................................ 145

الجهه الأولی : مواقع الدلالات الثلاث................................................... 145

الجهه الثانیه : حجّیّه هذه الدلالات..................................................... 149

الباب الخامس : العامّ والخاصّ............................................................ 151

تمهید................................................................................... 151

أقسام العامّ............................................................................. 151

1. ألفاظ العموم........................................................................ 152

2. المخصّص المتّصل والمنفصل............................................................ 155

3. هل استعمال العامّ فی المخصّص مجاز؟.................................................. 156

4. حجیّه العامّ المخصّص فی الباقی........................................................ 158

5. هل یسری إجمال المخصّص إلی العامّ؟.................................................. 161

أ) الشبهه المفهومیّه................................................................... 161

ب) الشبهه المصداقیّه.................................................................. 163

تنبیه : فی جواز التمسّک بالعامّ فی الشبهه المصداقیّه إذا کان المخصّص لبّیّا................... 165

6. لا یجوز العمل بالعامّ قبل الفحص عن المخصّص......................................... 170

7. تعقیب العامّ بضمیر یرجع إلی بعض أفراده............................................... 172

8. تعقیب الاستثناء لجمل متعدّده......................................................... 173

9. تخصیص العامّ بالمفهوم................................................................ 176

10. تخصیص الکتاب العزیز بخبر الواحد................................................... 177

11. دوران بین التخصیص والنسخ........................................................ 179

الصوره الأولی......................................................................... 179

الصوره الثانیه......................................................................... 179

الصوره الثالثه......................................................................... 181

الصورتان : الرابعه والخامسه............................................................ 182

الباب السادس : المطلق والمقیّد.......................................................... 183

المسأله الأولی : معنی المطلق والمقیّد......................................................... 183

المسأله الثانیه : الإطلاق والتقیید متلازمان.................................................. 184

المسأله الثالثه : الإطلاق فی الجمل......................................................... 185

المسأله الرابعه : هل الإطلاق بالوضع؟..................................................... 186

1. اعتبارات الماهیّه................................................................... 187

2. اعتبارات الماهیّه عند الحکم علیها.................................................... 189

3. الأقوال فی المسأله.................................................................. 192

المسأله الخامسه : مقدّمات الحکمه........................................................ 196

تنبیهان.............................................................................. 198

المسأله السادسه : المطلق والمقیّد المتنافیان................................................... 203

الباب السابع : المجمل والمبیّن........................................................... 206

1. معنی المجمل والمبیّن.................................................................... 206

2. المواضع التی وقع الشکّ فی إجمالها...................................................... 208

تنبیه وتحقیق.......................................................................... 211

المقصد الثانی : الملازمات العقلیّه

تمهید................................................................................... 217

1. أقسام الدلیل العقلیّ.................................................................. 218

2. لما ذا سمّیت هذه المباحث بالملازمات العقلیّه؟............................................ 219

الخلاصه............................................................................. 221

الباب الأوّل : المستقلاّت العقلیّه.......................................................... 223

تمهید................................................................................... 223

المبحث الأوّل : التحسین والتقبیح العقلیّان................................................. 225

1. معنی الحسن والقبح وتصویر النزاع فیهما.............................................. 226

2. واقعیّه الحسن والقبح فی معانیهما ورأی الأشاعره....................................... 230

3. العقل العملیّ والنظریّ.............................................................. 231

4. أسباب حکم العقل العملیّ بالحسن والقبح........................................... 233

5. معنی الحسن والقبح الذاتیّین......................................................... 237

6. أدلّه الطرفین...................................................................... 239

المبحث الثانی : إدراک العقل للحسن والقبح................................................. 242

المبحث الثالث : ثبوت الملازمه العقلیّه بین حکم العقل وحکم الشرع.......................... 244

توضیح وتعقیب....................................................................... 246

الباب الثانی : غیر المستقلاّت العقلیّه..................................................... 249

تمهید................................................................................... 249

المسأله الأولی : الإجزاء................................................................... 249

تصدیر............................................................................... 249

المقام الأوّل : الأمر الاضطراریّ........................................................ 252

المقام الثانی : الأمر الظاهریّ............................................................ 255

المسأله الثانیه : مقدّمه الواجب............................................................ 265

تحریر [محلّ] النزاع..................................................................... 265

مقدّمه الواجب من أیّ قسم من المباحث الأصولیّه؟....................................... 265

ثمره النزاع............................................................................. 267

1. الواجب النفسیّ والغیریّ............................................................ 268

2. معنی التبعیّه فی الوجوب الغیریّ...................................................... 269

3. خصائص الوجوب الغیریّ........................................................... 272

4. مقدّمه الوجوب.................................................................... 275

5. المقدّمه الداخلیّه................................................................... 276

6. الشرط الشرعیّ.................................................................... 277

7. الشرط المتأخّر..................................................................... 280

8. المقدّمات المفوّته................................................................... 284

9. المقدّمه العبادیّه.................................................................... 291

النتیجه............................................................................... 297

المسأله الثالثه : مسأله الضدّ............................................................... 301

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 301

1. الضدّ العامّ........................................................................ 303

2. الضدّ الخاصّ...................................................................... 305

المسأله الرابعه : اجتماع الأمر والنهی....................................................... 320

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 320

المسأله من الملازمات العقلیّه غیر المستقلّه................................................ 324

مناقشه الکفایه فی تحریر النزاع.......................................................... 326

قید المندوحه.......................................................................... 326

الفرق بین بابی التعارض والتزاحم ومسأله الاجتماع........................................ 327

الحقّ فی المسأله....................................................................... 333

تعدّد العنوان لا یوجب تعدّد المعنون..................................................... 338

ثمره المسأله........................................................................... 339

اجتماع الأمر والنهی مع عدم المندوحه................................................... 341

حرمه الخروج من المغصوب أو وجوبه.................................................... 343

صحّه الصلاه حال الخروج............................................................ 348

المسأله الخامسه : دلاله النهی علی الفساد.................................................. 350

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 350

المبحث الأوّل : النهی عن العباده....................................................... 353

المبحث الثانی : النهی عن المعامله..................................................... 357

المقصد الثالث : مباحث الحجّه

تمهید.................................................................................... 363

المقدّمه.................................................................................. 366

1. موضوع المقصد الثالث................................................................ 366

2. معنی الحجّه.......................................................................... 370

3. مدلول کلمه «الأماره» و «الظنّ المعتبر»................................................ 373

4. الظنّ النوعیّ......................................................................... 373

5. الأماره والأصل العملیّ................................................................ 374

6. المناط فی إثبات حجّیّه الأماره.......................................................... 376

7. حجّیه العلم ذاتیّه.................................................................... 380

8. موطن حجّیّه الأمارات................................................................ 386

9. الظنّ الخاصّ والظنّ المطلق............................................................. 389

10. مقدّمات دلیل الانسداد............................................................. 389

11. اشتراک الأحکام بین العالم والجاهل................................................... 392

12. تصحیح جعل الأماره............................................................... 397

13. الأماره طریق أو سبب؟.............................................................. 399

14. المصلحه السلوکیّه................................................................... 401

15. الحجّیّه أمر اعتباریّ أو انتزاعیّ؟...................................................... 405

الباب الأوّل : الکتاب العزیز.............................................................. 409

تمهید................................................................................... 409

نسخ الکتاب العزیز...................................................................... 410

حقیقه النسخ......................................................................... 410

إمکان نسخ القرآن.................................................................... 411

وقوع نسخ القرآن ، وأصاله عدم النسخ.................................................. 414

الباب الثانی : السنّه...................................................................... 417

تمهید................................................................................... 417

1. دلاله فعل المعصوم.................................................................... 419

2. دلاله تقریر المعصوم................................................................... 423

3. الخبر المتواتر.......................................................................... 425

4. خبر الواحد.......................................................................... 426

أ. أدلّه حجّیّه خبر الواحد من الکتاب العزیز............................................. 428

ب. دلیل حجّیّه خبر الواحد من السنّه.................................................. 438

ج. دلیل حجّیّه خبر الواحد من الإجماع................................................. 441

د. دلیل حجّیّه خبر الواحد من بناء العقلاء.............................................. 446

الباب الثالث : الإجماع................................................................... 451

تمهید................................................................................... 451

أمّا السؤال الأوّل........................................................................ 452

وأمّا السؤال الثانی........................................................................ 457

الإجماع عند الإمامیّه..................................................................... 459

الإجماع المنقول.......................................................................... 467

الباب الرابع : الدلیل العقلیّ............................................................... 473

وجه حجّیّه [حکم] العقل................................................................ 481

الباب الخامس : حجّیّه الظواهر........................................................... 487

تمهیدات................................................................................ 487

طرق إثبات الظواهر...................................................................... 488

حجّیّه قول اللغویّ....................................................................... 489

الظهور التصوریّ والتصدیقیّ.............................................................. 492

وجه حجّیّه الظهور....................................................................... 494

أ. اشتراط الظنّ الفعلیّ بالوفاق......................................................... 495

ب. اعتبار عدم الظنّ بالخلاف......................................................... 496

ج. أصاله عدم القرینه................................................................. 497

د. حجّیّه الظهور بالنسبه إلی غیر المقصودین بالإفهام...................................... 500

ه. حجّیّه ظواهر الکتاب.............................................................. 502

الباب السادس : الشهره.................................................................. 507

الدلیل الأوّل : أولویّتها من خبر العادل..................................................... 509

الدلیل الثانی : عموم تعلیل آیه النبأ........................................................ 509

الدلیل الثالث : دلاله بعض الأخبار........................................................ 510

تنبیه................................................................................. 511

الباب السابع : السیره.................................................................... 513

1. حجّیّه بناء العقلاء................................................................... 513

2. حجّیّه سیره المتشرّعه.................................................................. 515

3. مدی دلاله السیره.................................................................... 517

الباب الثامن : القیاس..................................................................... 519

تمهید................................................................................... 519

1. تعریف القیاس....................................................................... 521

2. أرکان القیاس......................................................................... 522

3. حجّیّه القیاس........................................................................ 523

أ. هل القیاس یوجب العلم؟............................................................ 523

ب. الدلیل علی حجّیّه القیاس الظنّیّ.................................................... 527

الدلیل من الآیات القرآنیّه.............................................................. 528

الدلیل من السنّه...................................................................... 529

الدلیل من الإجماع..................................................................... 531

الدلیل من العقل...................................................................... 535

4. منصوص العلّه ، وقیاس الأولویّه........................................................ 535

منصوص العلّه........................................................................ 536

قیاس الأولویّه......................................................................... 538

تنبیه................................................................................. 540

الباب التاسع : التعادل والتراجیح.......................................................... 543

تمهید................................................................................... 543

[المقدّمه]............................................................................... 544

1. حقیقه التعارض................................................................... 544

2. شروط التعارض................................................................... 545

3. الفرق بین التعارض والتزاحم......................................................... 547

4. تعادل وتراجیح المتزاحمین............................................................ 549

5. الحکومه والورود................................................................... 553

6. القاعده فی المتعارضین (التساقط أو التخییر)........................................... 557

7. الجمع بین المتعارضین أولی من الطرح................................................. 560

الأمر الأوّل : الجمع العرفیّ................................................................ 566

الأمر الثانی : القاعده الثانویّه للمتعادلین.................................................... 569

الأمر الثالث : المرجّحات................................................................. 579

المقام الأوّل : المرجّحات الخمسه........................................................ 580

المقام الثانی : فی المفاضله بین المرجّحات................................................. 587

المقام الثالث : فی التعدّی عن المرجّحات المنصوصه....................................... 590

المقصد الرابع : مباحث الأصول العملیّه

تمهید................................................................................... 597

الاستصحاب............................................................................. 602

تعریفه.................................................................................. 602

مقوّمات الاستصحاب................................................................... 605

معنی حجّیّه الاستصحاب................................................................ 609

هل الاستصحاب أماره ، أو أصل؟........................................................ 611

الأقوال فی الاستصحاب.................................................................. 612

أدلّه الاستصحاب....................................................................... 616

الدلیل الأوّل : بناء العقلاء............................................................. 616

الدلیل الثانی : حکم العقل............................................................. 619

الدلیل الثالث : الإجماع................................................................ 621

الدلیل الرابع : الأخبار................................................................. 622

مدی دلاله الأخبار.................................................................... 636

الخلاصه............................................................................. 646

تنبیهات الاستصحاب.................................................................... 648

التنبیه الأوّل : استصحاب الکلّیّ....................................................... 648

التنبیه الثانی : الشبهه العبائیّه أو استصحاب الفرد المردّد.................................... 654

الفهارس العامه

1 - فهرس الآیات الکریمه................................................................. 661

2 - فهرس الأحادیث...................................................................... 664

3 - فهرس الأعلام........................................................................ 666

4 - فهرس الکتب الوارده.................................................................. 669

5 - مصادر التحقیق 670

[شماره صفحه واقعی : 678]

ص: 1179

* موضوع علم الأصول.................................................................... 20

* فائدته.................................................................................. 21

* تقسیم أبحاثه............................................................................ 21

المقدّمه.................................................................................... 25

1. حقیقه الوضع......................................................................... 25

2. من الواضع؟........................................................................... 25

3. الوضع تعیینیّ وتعیّنیّ.................................................................... 26

4. أقسام الوضع.......................................................................... 27

5. استحاله القسم الرابع................................................................... 28

6. وقوع الوضع العامّ والموضوع له الخاصّ ، وتحقیق المعنی الحرفی................................. 29

* النتیجه.............................................................................. 32

* بطلان القولین الأوّلین................................................................. 32

* زیاده إیضاح......................................................................... 33

* الوضع فی الحروف عامّ والموضوع له خاصّ............................................... 34

7. الاستعمال حقیقیّ ومجازیّ.............................................................. 36

8. الدلاله تابعه للإراده.................................................................... 36

9. الوضع شخصیّ ونوعیّ................................................................. 39

10. وضع المرکّبات........................................................................ 39

11. علامات الحقیقه والمجاز................................................................ 40

العلامه الأولی : التبادر.................................................................. 40

العلامه الثانیه : عدم صحّه السلب وصحّته ، وصحّه الحمل وعدمها......................... 42

العلامه الثالثه : الاطّراد.................................................................. 44

12. الأصول اللفظیّه...................................................................... 46

تمهید.................................................................................. 46

الأصول اللفظیّه ومواردها................................................................ 47

حجیّه الأصول اللفظیّه.................................................................. 49

13. الترادف والاشتراک.................................................................... 49

استعمال اللفظ فی أکثر من معنی......................................................... 51

تنبیهان................................................................................ 52

14. الحقیقه الشرعیّه...................................................................... 55

[شماره صفحه واقعی : 679]

ص: 1180

الصحیح والأعمّ........................................................................ 56

المختار فی المسأله....................................................................... 58

وهم ودفع.............................................................................. 58

تنبیهان................................................................................ 60

المقصد الأوّل : مباحث الألفاظ

تمهید...................................................................................... 65

الباب الأوّل : المشتقّ...................................................................... 66

1. ما المراد من المشتقّ المبحوث عنه؟........................................................ 67

2. جریان النزاع فی اسم الزمان.............................................................. 69

3. اختلاف المشتقّات من جهه المبادئ...................................................... 70

4. استعمال المشتقّ بلحاظ حال التلبّس حقیقه............................................... 71

المختار................................................................................ 72

الباب الثانی : الأوامر....................................................................... 74

المبحث الأوّل : مادّه الأمر................................................................. 74

1. معنی کلمه «الأمر».................................................................. 74

2. اعتبار العلوّ فی معنی الأمر............................................................ 76

3. دلاله لفظ الأمر علی الوجوب........................................................ 76

المبحث الثانی : صیغه الأمر................................................................ 79

1. معنی صیغه الأمر.................................................................... 79

2. ظهور الصیغه فی الوجوب............................................................ 81

3. التعبّدیّ والتوصّلیّ................................................................... 85

4. الواجب العینیّ وإطلاق الصیغه........................................................ 91

5. الواجب التعیینیّ وإطلاق الصیغه....................................................... 92

6. الواجب النفسیّ وإطلاق الصیغه...................................................... 92

7. الفور والتراخی...................................................................... 94

8. المرّه والتکرار........................................................................ 96

9. هل یدلّ نسخ الوجوب علی الجواز؟................................................... 97

10. الأمر بشیء مرّتین................................................................. 98

11. دلاله الأمر بالأمر علی الوجوب................................................... 100

الخاتمه : فی تقسیمات الواجب............................................................ 102

[شماره صفحه واقعی : 680]

ص: 1181

1. المطلق والمشروط................................................................... 102

2. المعلّق والمنجّز..................................................................... 103

3. الأصلیّ والتبعیّ................................................................... 104

4. التخییریّ والتعیینیّ.................................................................. 105

5. العینیّ والکفائیّ.................................................................... 107

6. الموسّع والمضیّق................................................................... 109

الباب الثالث : النواهی.................................................................... 115

1. مادّه النهی.......................................................................... 115

2. صیغه النهی......................................................................... 116

3. ظهور صیغه النهی فی التحریم.......................................................... 116

4. ما المطلوب فی النهی؟................................................................ 117

5. دلاله صیغه النهی علی الدوام والتکرار.................................................. 118

تنبیه................................................................................. 119

الباب الرابع : المفاهیم.................................................................... 120

تمهید................................................................................... 120

1. معنی کلمه المفهوم.................................................................... 120

2. النزاع فی حجّیّه المفهوم................................................................ 121

3. أقسام المفهوم........................................................................ 122

الأوّل : مفهوم الشرط.................................................................... 124

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 124

المناط فی مفهوم الشرط................................................................ 125

إذا تعدّد الشرط واتّحد الجزاء............................................................ 127

تنبیهان.............................................................................. 130

الثانی : مفهوم الوصف................................................................... 133

الثالث : مفهوم الغایه.................................................................... 137

الرابع : مفهوم الحصر.................................................................... 140

معنی الحصر.......................................................................... 140

اختلاف مفهوم الحصر باختلاف أدواته.................................................. 140

الخامس : مفهوم العدد................................................................... 143

السادس : مفهوم اللقب.................................................................. 143

خاتمه : فی دلاله الاقتضاء والتنبیه والإشاره.................................................. 145

[شماره صفحه واقعی : 681]

ص: 1182

تمهید................................................................................ 145

الجهه الأولی : مواقع الدلالات الثلاث................................................... 145

الجهه الثانیه : حجّیّه هذه الدلالات..................................................... 149

الباب الخامس : العامّ والخاصّ............................................................ 151

تمهید................................................................................... 151

أقسام العامّ............................................................................. 151

1. ألفاظ العموم........................................................................ 152

2. المخصّص المتّصل والمنفصل............................................................ 155

3. هل استعمال العامّ فی المخصّص مجاز؟.................................................. 156

4. حجیّه العامّ المخصّص فی الباقی........................................................ 158

5. هل یسری إجمال المخصّص إلی العامّ؟.................................................. 161

أ) الشبهه المفهومیّه................................................................... 161

ب) الشبهه المصداقیّه.................................................................. 163

تنبیه : فی جواز التمسّک بالعامّ فی الشبهه المصداقیّه إذا کان المخصّص لبّیّا................... 165

6. لا یجوز العمل بالعامّ قبل الفحص عن المخصّص......................................... 170

7. تعقیب العامّ بضمیر یرجع إلی بعض أفراده............................................... 172

8. تعقیب الاستثناء لجمل متعدّده......................................................... 173

9. تخصیص العامّ بالمفهوم................................................................ 176

10. تخصیص الکتاب العزیز بخبر الواحد................................................... 177

11. دوران بین التخصیص والنسخ........................................................ 179

الصوره الأولی......................................................................... 179

الصوره الثانیه......................................................................... 179

الصوره الثالثه......................................................................... 181

الصورتان : الرابعه والخامسه............................................................ 182

الباب السادس : المطلق والمقیّد.......................................................... 183

المسأله الأولی : معنی المطلق والمقیّد......................................................... 183

المسأله الثانیه : الإطلاق والتقیید متلازمان.................................................. 184

المسأله الثالثه : الإطلاق فی الجمل......................................................... 185

المسأله الرابعه : هل الإطلاق بالوضع؟..................................................... 186

1. اعتبارات الماهیّه................................................................... 187

2. اعتبارات الماهیّه عند الحکم علیها.................................................... 189

[شماره صفحه واقعی : 682]

ص: 1183

3. الأقوال فی المسأله.................................................................. 192

المسأله الخامسه : مقدّمات الحکمه........................................................ 196

تنبیهان.............................................................................. 198

المسأله السادسه : المطلق والمقیّد المتنافیان................................................... 203

الباب السابع : المجمل والمبیّن........................................................... 206

1. معنی المجمل والمبیّن.................................................................... 206

2. المواضع التی وقع الشکّ فی إجمالها...................................................... 208

تنبیه وتحقیق.......................................................................... 211

المقصد الثانی : الملازمات العقلیّه

تمهید................................................................................... 217

1. أقسام الدلیل العقلیّ.................................................................. 218

2. لما ذا سمّیت هذه المباحث بالملازمات العقلیّه؟............................................ 219

الخلاصه............................................................................. 221

الباب الأوّل : المستقلاّت العقلیّه.......................................................... 223

تمهید................................................................................... 223

المبحث الأوّل : التحسین والتقبیح العقلیّان................................................. 225

1. معنی الحسن والقبح وتصویر النزاع فیهما.............................................. 226

2. واقعیّه الحسن والقبح فی معانیهما ورأی الأشاعره....................................... 230

3. العقل العملیّ والنظریّ.............................................................. 231

4. أسباب حکم العقل العملیّ بالحسن والقبح........................................... 233

5. معنی الحسن والقبح الذاتیّین......................................................... 237

6. أدلّه الطرفین...................................................................... 239

المبحث الثانی : إدراک العقل للحسن والقبح................................................. 242

المبحث الثالث : ثبوت الملازمه العقلیّه بین حکم العقل وحکم الشرع.......................... 244

توضیح وتعقیب....................................................................... 246

الباب الثانی : غیر المستقلاّت العقلیّه..................................................... 249

تمهید................................................................................... 249

المسأله الأولی : الإجزاء................................................................... 249

تصدیر............................................................................... 249

المقام الأوّل : الأمر الاضطراریّ........................................................ 252

[شماره صفحه واقعی : 683]

ص: 1184

المقام الثانی : الأمر الظاهریّ............................................................ 255

المسأله الثانیه : مقدّمه الواجب............................................................ 265

تحریر [محلّ] النزاع..................................................................... 265

مقدّمه الواجب من أیّ قسم من المباحث الأصولیّه؟....................................... 265

ثمره النزاع............................................................................. 267

1. الواجب النفسیّ والغیریّ............................................................ 268

2. معنی التبعیّه فی الوجوب الغیریّ...................................................... 269

3. خصائص الوجوب الغیریّ........................................................... 272

4. مقدّمه الوجوب.................................................................... 275

5. المقدّمه الداخلیّه................................................................... 276

6. الشرط الشرعیّ.................................................................... 277

7. الشرط المتأخّر..................................................................... 280

8. المقدّمات المفوّته................................................................... 284

9. المقدّمه العبادیّه.................................................................... 291

النتیجه............................................................................... 297

المسأله الثالثه : مسأله الضدّ............................................................... 301

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 301

1. الضدّ العامّ........................................................................ 303

2. الضدّ الخاصّ...................................................................... 305

المسأله الرابعه : اجتماع الأمر والنهی....................................................... 320

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 320

المسأله من الملازمات العقلیّه غیر المستقلّه................................................ 324

مناقشه الکفایه فی تحریر النزاع.......................................................... 326

قید المندوحه.......................................................................... 326

الفرق بین بابی التعارض والتزاحم ومسأله الاجتماع........................................ 327

الحقّ فی المسأله....................................................................... 333

تعدّد العنوان لا یوجب تعدّد المعنون..................................................... 338

ثمره المسأله........................................................................... 339

اجتماع الأمر والنهی مع عدم المندوحه................................................... 341

حرمه الخروج من المغصوب أو وجوبه.................................................... 343

صحّه الصلاه حال الخروج............................................................ 348

[شماره صفحه واقعی : 684]

ص: 1185

المسأله الخامسه : دلاله النهی علی الفساد.................................................. 350

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 350

المبحث الأوّل : النهی عن العباده....................................................... 353

المبحث الثانی : النهی عن المعامله..................................................... 357

المقصد الثالث : مباحث الحجّه

تمهید.................................................................................... 363

المقدّمه.................................................................................. 366

1. موضوع المقصد الثالث................................................................ 366

2. معنی الحجّه.......................................................................... 370

3. مدلول کلمه «الأماره» و «الظنّ المعتبر»................................................ 373

4. الظنّ النوعیّ......................................................................... 373

5. الأماره والأصل العملیّ................................................................ 374

6. المناط فی إثبات حجّیّه الأماره.......................................................... 376

7. حجّیه العلم ذاتیّه.................................................................... 380

8. موطن حجّیّه الأمارات................................................................ 386

9. الظنّ الخاصّ والظنّ المطلق............................................................. 389

10. مقدّمات دلیل الانسداد............................................................. 389

11. اشتراک الأحکام بین العالم والجاهل................................................... 392

12. تصحیح جعل الأماره............................................................... 397

13. الأماره طریق أو سبب؟.............................................................. 399

14. المصلحه السلوکیّه................................................................... 401

15. الحجّیّه أمر اعتباریّ أو انتزاعیّ؟...................................................... 405

الباب الأوّل : الکتاب العزیز.............................................................. 409

تمهید................................................................................... 409

نسخ الکتاب العزیز...................................................................... 410

حقیقه النسخ......................................................................... 410

إمکان نسخ القرآن.................................................................... 411

وقوع نسخ القرآن ، وأصاله عدم النسخ.................................................. 414

الباب الثانی : السنّه...................................................................... 417

تمهید................................................................................... 417

[شماره صفحه واقعی : 685]

ص: 1186

1. دلاله فعل المعصوم.................................................................... 419

2. دلاله تقریر المعصوم................................................................... 423

3. الخبر المتواتر.......................................................................... 425

4. خبر الواحد.......................................................................... 426

أ. أدلّه حجّیّه خبر الواحد من الکتاب العزیز............................................. 428

ب. دلیل حجّیّه خبر الواحد من السنّه.................................................. 438

ج. دلیل حجّیّه خبر الواحد من الإجماع................................................. 441

د. دلیل حجّیّه خبر الواحد من بناء العقلاء.............................................. 446

الباب الثالث : الإجماع................................................................... 451

تمهید................................................................................... 451

أمّا السؤال الأوّل........................................................................ 452

وأمّا السؤال الثانی........................................................................ 457

الإجماع عند الإمامیّه..................................................................... 459

الإجماع المنقول.......................................................................... 467

الباب الرابع : الدلیل العقلیّ............................................................... 473

وجه حجّیّه [حکم] العقل................................................................ 481

الباب الخامس : حجّیّه الظواهر........................................................... 487

تمهیدات................................................................................ 487

طرق إثبات الظواهر...................................................................... 488

حجّیّه قول اللغویّ....................................................................... 489

الظهور التصوریّ والتصدیقیّ.............................................................. 492

وجه حجّیّه الظهور....................................................................... 494

أ. اشتراط الظنّ الفعلیّ بالوفاق......................................................... 495

ب. اعتبار عدم الظنّ بالخلاف......................................................... 496

ج. أصاله عدم القرینه................................................................. 497

د. حجّیّه الظهور بالنسبه إلی غیر المقصودین بالإفهام...................................... 500

ه. حجّیّه ظواهر الکتاب.............................................................. 502

الباب السادس : الشهره.................................................................. 507

الدلیل الأوّل : أولویّتها من خبر العادل..................................................... 509

الدلیل الثانی : عموم تعلیل آیه النبأ........................................................ 509

الدلیل الثالث : دلاله بعض الأخبار........................................................ 510

[شماره صفحه واقعی : 686]

ص: 1187

تنبیه................................................................................. 511

الباب السابع : السیره.................................................................... 513

1. حجّیّه بناء العقلاء................................................................... 513

2. حجّیّه سیره المتشرّعه.................................................................. 515

3. مدی دلاله السیره.................................................................... 517

الباب الثامن : القیاس..................................................................... 519

تمهید................................................................................... 519

1. تعریف القیاس....................................................................... 521

2. أرکان القیاس......................................................................... 522

3. حجّیّه القیاس........................................................................ 523

أ. هل القیاس یوجب العلم؟............................................................ 523

ب. الدلیل علی حجّیّه القیاس الظنّیّ.................................................... 527

الدلیل من الآیات القرآنیّه.............................................................. 528

الدلیل من السنّه...................................................................... 529

الدلیل من الإجماع..................................................................... 531

الدلیل من العقل...................................................................... 535

4. منصوص العلّه ، وقیاس الأولویّه........................................................ 535

منصوص العلّه........................................................................ 536

قیاس الأولویّه......................................................................... 538

تنبیه................................................................................. 540

الباب التاسع : التعادل والتراجیح.......................................................... 543

تمهید................................................................................... 543

[المقدّمه]............................................................................... 544

1. حقیقه التعارض................................................................... 544

2. شروط التعارض................................................................... 545

3. الفرق بین التعارض والتزاحم......................................................... 547

4. تعادل وتراجیح المتزاحمین............................................................ 549

5. الحکومه والورود................................................................... 553

6. القاعده فی المتعارضین (التساقط أو التخییر)........................................... 557

7. الجمع بین المتعارضین أولی من الطرح................................................. 560

الأمر الأوّل : الجمع العرفیّ................................................................ 566

[شماره صفحه واقعی : 687]

ص: 1188

دلیل الکتاب................................................................................. 5

مقدّمه الناشر................................................................................. 7

مقدّمه المحقّق............................................................................... 9

الفصل الأوّل : علم الأصول وتطوّره التأریخیّ................................................... 9

الدوره الأولی : دوره التأسیس.............................................................. 9

الدوره الثانیه : دوره التدوین.............................................................. 10

الدوره الثالثه : دوره الاستناد............................................................. 10

الفصل الثانی : حیاه الشیخ محمد رضا المظفّر................................................. 12

1. نسبه ومولده........................................................................ 12

2. تربیته الشخصیّه..................................................................... 12

3. نشأته العلمیّه....................................................................... 13

4. أساتذته............................................................................ 13

5. جمعیه منتدی النشر.................................................................. 14

6. مؤلّفاته............................................................................. 14

7. شیء حول کتاب «أصول الفقه»..................................................... 15

8. وفاته............................................................................... 15

الفصل الثالث : عملنا فی تحقیق الکتاب..................................................... 16

کلمه شکر............................................................................ 17

المدخل.................................................................................... 19

* تعریف علم الأصول..................................................................... 19

* الحکم واقعیّ وظاهریّ. والدلیل اجتهادیّ وفقاهتیّ........................................... 20

* موضوع علم الأصول.................................................................... 20

* فائدته.................................................................................. 21

* تقسیم أبحاثه............................................................................ 21

المقدّمه.................................................................................... 25

1. حقیقه الوضع......................................................................... 25

2. من الواضع؟........................................................................... 25

3. الوضع تعیینیّ وتعیّنیّ.................................................................... 26

4. أقسام الوضع.......................................................................... 27

5. استحاله القسم الرابع................................................................... 28

6. وقوع الوضع العامّ والموضوع له الخاصّ ، وتحقیق المعنی الحرفی................................. 29

* النتیجه.............................................................................. 32

* بطلان القولین الأوّلین................................................................. 32

* زیاده إیضاح......................................................................... 33

* الوضع فی الحروف عامّ والموضوع له خاصّ............................................... 34

7. الاستعمال حقیقیّ ومجازیّ.............................................................. 36

8. الدلاله تابعه للإراده.................................................................... 36

9. الوضع شخصیّ ونوعیّ................................................................. 39

10. وضع المرکّبات........................................................................ 39

11. علامات الحقیقه والمجاز................................................................ 40

العلامه الأولی : التبادر.................................................................. 40

العلامه الثانیه : عدم صحّه السلب وصحّته ، وصحّه الحمل وعدمها......................... 42

العلامه الثالثه : الاطّراد.................................................................. 44

12. الأصول اللفظیّه...................................................................... 46

تمهید.................................................................................. 46

الأصول اللفظیّه ومواردها................................................................ 47

حجیّه الأصول اللفظیّه.................................................................. 49

13. الترادف والاشتراک.................................................................... 49

استعمال اللفظ فی أکثر من معنی......................................................... 51

تنبیهان................................................................................ 52

14. الحقیقه الشرعیّه...................................................................... 55

الصحیح والأعمّ........................................................................ 56

المختار فی المسأله....................................................................... 58

وهم ودفع.............................................................................. 58

تنبیهان................................................................................ 60

المقصد الأوّل : مباحث الألفاظ

تمهید...................................................................................... 65

الباب الأوّل : المشتقّ...................................................................... 66

1. ما المراد من المشتقّ المبحوث عنه؟........................................................ 67

2. جریان النزاع فی اسم الزمان.............................................................. 69

3. اختلاف المشتقّات من جهه المبادئ...................................................... 70

4. استعمال المشتقّ بلحاظ حال التلبّس حقیقه............................................... 71

المختار................................................................................ 72

الباب الثانی : الأوامر....................................................................... 74

المبحث الأوّل : مادّه الأمر................................................................. 74

1. معنی کلمه «الأمر».................................................................. 74

2. اعتبار العلوّ فی معنی الأمر............................................................ 76

3. دلاله لفظ الأمر علی الوجوب........................................................ 76

المبحث الثانی : صیغه الأمر................................................................ 79

1. معنی صیغه الأمر.................................................................... 79

2. ظهور الصیغه فی الوجوب............................................................ 81

3. التعبّدیّ والتوصّلیّ................................................................... 85

4. الواجب العینیّ وإطلاق الصیغه........................................................ 91

5. الواجب التعیینیّ وإطلاق الصیغه....................................................... 92

6. الواجب النفسیّ وإطلاق الصیغه...................................................... 92

7. الفور والتراخی...................................................................... 94

8. المرّه والتکرار........................................................................ 96

9. هل یدلّ نسخ الوجوب علی الجواز؟................................................... 97

10. الأمر بشیء مرّتین................................................................. 98

11. دلاله الأمر بالأمر علی الوجوب................................................... 100

الخاتمه : فی تقسیمات الواجب............................................................ 102

1. المطلق والمشروط................................................................... 102

2. المعلّق والمنجّز..................................................................... 103

3. الأصلیّ والتبعیّ................................................................... 104

4. التخییریّ والتعیینیّ.................................................................. 105

5. العینیّ والکفائیّ.................................................................... 107

6. الموسّع والمضیّق................................................................... 109

الباب الثالث : النواهی.................................................................... 115

1. مادّه النهی.......................................................................... 115

2. صیغه النهی......................................................................... 116

3. ظهور صیغه النهی فی التحریم.......................................................... 116

4. ما المطلوب فی النهی؟................................................................ 117

5. دلاله صیغه النهی علی الدوام والتکرار.................................................. 118

تنبیه................................................................................. 119

الباب الرابع : المفاهیم.................................................................... 120

تمهید................................................................................... 120

1. معنی کلمه المفهوم.................................................................... 120

2. النزاع فی حجّیّه المفهوم................................................................ 121

3. أقسام المفهوم........................................................................ 122

الأوّل : مفهوم الشرط.................................................................... 124

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 124

المناط فی مفهوم الشرط................................................................ 125

إذا تعدّد الشرط واتّحد الجزاء............................................................ 127

تنبیهان.............................................................................. 130

الثانی : مفهوم الوصف................................................................... 133

الثالث : مفهوم الغایه.................................................................... 137

الرابع : مفهوم الحصر.................................................................... 140

معنی الحصر.......................................................................... 140

اختلاف مفهوم الحصر باختلاف أدواته.................................................. 140

الخامس : مفهوم العدد................................................................... 143

السادس : مفهوم اللقب.................................................................. 143

خاتمه : فی دلاله الاقتضاء والتنبیه والإشاره.................................................. 145

تمهید................................................................................ 145

الجهه الأولی : مواقع الدلالات الثلاث................................................... 145

الجهه الثانیه : حجّیّه هذه الدلالات..................................................... 149

الباب الخامس : العامّ والخاصّ............................................................ 151

تمهید................................................................................... 151

أقسام العامّ............................................................................. 151

1. ألفاظ العموم........................................................................ 152

2. المخصّص المتّصل والمنفصل............................................................ 155

3. هل استعمال العامّ فی المخصّص مجاز؟.................................................. 156

4. حجیّه العامّ المخصّص فی الباقی........................................................ 158

5. هل یسری إجمال المخصّص إلی العامّ؟.................................................. 161

أ) الشبهه المفهومیّه................................................................... 161

ب) الشبهه المصداقیّه.................................................................. 163

تنبیه : فی جواز التمسّک بالعامّ فی الشبهه المصداقیّه إذا کان المخصّص لبّیّا................... 165

6. لا یجوز العمل بالعامّ قبل الفحص عن المخصّص......................................... 170

7. تعقیب العامّ بضمیر یرجع إلی بعض أفراده............................................... 172

8. تعقیب الاستثناء لجمل متعدّده......................................................... 173

9. تخصیص العامّ بالمفهوم................................................................ 176

10. تخصیص الکتاب العزیز بخبر الواحد................................................... 177

11. دوران بین التخصیص والنسخ........................................................ 179

الصوره الأولی......................................................................... 179

الصوره الثانیه......................................................................... 179

الصوره الثالثه......................................................................... 181

الصورتان : الرابعه والخامسه............................................................ 182

الباب السادس : المطلق والمقیّد.......................................................... 183

المسأله الأولی : معنی المطلق والمقیّد......................................................... 183

المسأله الثانیه : الإطلاق والتقیید متلازمان.................................................. 184

المسأله الثالثه : الإطلاق فی الجمل......................................................... 185

المسأله الرابعه : هل الإطلاق بالوضع؟..................................................... 186

1. اعتبارات الماهیّه................................................................... 187

2. اعتبارات الماهیّه عند الحکم علیها.................................................... 189

3. الأقوال فی المسأله.................................................................. 192

المسأله الخامسه : مقدّمات الحکمه........................................................ 196

تنبیهان.............................................................................. 198

المسأله السادسه : المطلق والمقیّد المتنافیان................................................... 203

الباب السابع : المجمل والمبیّن........................................................... 206

1. معنی المجمل والمبیّن.................................................................... 206

2. المواضع التی وقع الشکّ فی إجمالها...................................................... 208

تنبیه وتحقیق.......................................................................... 211

المقصد الثانی : الملازمات العقلیّه

تمهید................................................................................... 217

1. أقسام الدلیل العقلیّ.................................................................. 218

2. لما ذا سمّیت هذه المباحث بالملازمات العقلیّه؟............................................ 219

الخلاصه............................................................................. 221

الباب الأوّل : المستقلاّت العقلیّه.......................................................... 223

تمهید................................................................................... 223

المبحث الأوّل : التحسین والتقبیح العقلیّان................................................. 225

1. معنی الحسن والقبح وتصویر النزاع فیهما.............................................. 226

2. واقعیّه الحسن والقبح فی معانیهما ورأی الأشاعره....................................... 230

3. العقل العملیّ والنظریّ.............................................................. 231

4. أسباب حکم العقل العملیّ بالحسن والقبح........................................... 233

5. معنی الحسن والقبح الذاتیّین......................................................... 237

6. أدلّه الطرفین...................................................................... 239

المبحث الثانی : إدراک العقل للحسن والقبح................................................. 242

المبحث الثالث : ثبوت الملازمه العقلیّه بین حکم العقل وحکم الشرع.......................... 244

توضیح وتعقیب....................................................................... 246

الباب الثانی : غیر المستقلاّت العقلیّه..................................................... 249

تمهید................................................................................... 249

المسأله الأولی : الإجزاء................................................................... 249

تصدیر............................................................................... 249

المقام الأوّل : الأمر الاضطراریّ........................................................ 252

المقام الثانی : الأمر الظاهریّ............................................................ 255

المسأله الثانیه : مقدّمه الواجب............................................................ 265

تحریر [محلّ] النزاع..................................................................... 265

مقدّمه الواجب من أیّ قسم من المباحث الأصولیّه؟....................................... 265

ثمره النزاع............................................................................. 267

1. الواجب النفسیّ والغیریّ............................................................ 268

2. معنی التبعیّه فی الوجوب الغیریّ...................................................... 269

3. خصائص الوجوب الغیریّ........................................................... 272

4. مقدّمه الوجوب.................................................................... 275

5. المقدّمه الداخلیّه................................................................... 276

6. الشرط الشرعیّ.................................................................... 277

7. الشرط المتأخّر..................................................................... 280

8. المقدّمات المفوّته................................................................... 284

9. المقدّمه العبادیّه.................................................................... 291

النتیجه............................................................................... 297

المسأله الثالثه : مسأله الضدّ............................................................... 301

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 301

1. الضدّ العامّ........................................................................ 303

2. الضدّ الخاصّ...................................................................... 305

المسأله الرابعه : اجتماع الأمر والنهی....................................................... 320

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 320

المسأله من الملازمات العقلیّه غیر المستقلّه................................................ 324

مناقشه الکفایه فی تحریر النزاع.......................................................... 326

قید المندوحه.......................................................................... 326

الفرق بین بابی التعارض والتزاحم ومسأله الاجتماع........................................ 327

الحقّ فی المسأله....................................................................... 333

تعدّد العنوان لا یوجب تعدّد المعنون..................................................... 338

ثمره المسأله........................................................................... 339

اجتماع الأمر والنهی مع عدم المندوحه................................................... 341

حرمه الخروج من المغصوب أو وجوبه.................................................... 343

صحّه الصلاه حال الخروج............................................................ 348

المسأله الخامسه : دلاله النهی علی الفساد.................................................. 350

تحریر محلّ النزاع....................................................................... 350

المبحث الأوّل : النهی عن العباده....................................................... 353

المبحث الثانی : النهی عن المعامله..................................................... 357

المقصد الثالث : مباحث الحجّه

تمهید.................................................................................... 363

المقدّمه.................................................................................. 366

1. موضوع المقصد الثالث................................................................ 366

2. معنی الحجّه.......................................................................... 370

3. مدلول کلمه «الأماره» و «الظنّ المعتبر»................................................ 373

4. الظنّ النوعیّ......................................................................... 373

5. الأماره والأصل العملیّ................................................................ 374

6. المناط فی إثبات حجّیّه الأماره.......................................................... 376

7. حجّیه العلم ذاتیّه.................................................................... 380

8. موطن حجّیّه الأمارات................................................................ 386

9. الظنّ الخاصّ والظنّ المطلق............................................................. 389

10. مقدّمات دلیل الانسداد............................................................. 389

11. اشتراک الأحکام بین العالم والجاهل................................................... 392

12. تصحیح جعل الأماره............................................................... 397

13. الأماره طریق أو سبب؟.............................................................. 399

14. المصلحه السلوکیّه................................................................... 401

15. الحجّیّه أمر اعتباریّ أو انتزاعیّ؟...................................................... 405

الباب الأوّل : الکتاب العزیز.............................................................. 409

تمهید................................................................................... 409

نسخ الکتاب العزیز...................................................................... 410

حقیقه النسخ......................................................................... 410

إمکان نسخ القرآن.................................................................... 411

وقوع نسخ القرآن ، وأصاله عدم النسخ.................................................. 414

الباب الثانی : السنّه...................................................................... 417

تمهید................................................................................... 417

1. دلاله فعل المعصوم.................................................................... 419

2. دلاله تقریر المعصوم................................................................... 423

3. الخبر المتواتر.......................................................................... 425

4. خبر الواحد.......................................................................... 426

أ. أدلّه حجّیّه خبر الواحد من الکتاب العزیز............................................. 428

ب. دلیل حجّیّه خبر الواحد من السنّه.................................................. 438

ج. دلیل حجّیّه خبر الواحد من الإجماع................................................. 441

د. دلیل حجّیّه خبر الواحد من بناء العقلاء.............................................. 446

الباب الثالث : الإجماع................................................................... 451

تمهید................................................................................... 451

أمّا السؤال الأوّل........................................................................ 452

وأمّا السؤال الثانی........................................................................ 457

الإجماع عند الإمامیّه..................................................................... 459

الإجماع المنقول.......................................................................... 467

الباب الرابع : الدلیل العقلیّ............................................................... 473

وجه حجّیّه [حکم] العقل................................................................ 481

الباب الخامس : حجّیّه الظواهر........................................................... 487

تمهیدات................................................................................ 487

طرق إثبات الظواهر...................................................................... 488

حجّیّه قول اللغویّ....................................................................... 489

الظهور التصوریّ والتصدیقیّ.............................................................. 492

وجه حجّیّه الظهور....................................................................... 494

أ. اشتراط الظنّ الفعلیّ بالوفاق......................................................... 495

ب. اعتبار عدم الظنّ بالخلاف......................................................... 496

ج. أصاله عدم القرینه................................................................. 497

د. حجّیّه الظهور بالنسبه إلی غیر المقصودین بالإفهام...................................... 500

ه. حجّیّه ظواهر الکتاب.............................................................. 502

الباب السادس : الشهره.................................................................. 507

الدلیل الأوّل : أولویّتها من خبر العادل..................................................... 509

الدلیل الثانی : عموم تعلیل آیه النبأ........................................................ 509

الدلیل الثالث : دلاله بعض الأخبار........................................................ 510

تنبیه................................................................................. 511

الباب السابع : السیره.................................................................... 513

1. حجّیّه بناء العقلاء................................................................... 513

2. حجّیّه سیره المتشرّعه.................................................................. 515

3. مدی دلاله السیره.................................................................... 517

الباب الثامن : القیاس..................................................................... 519

تمهید................................................................................... 519

1. تعریف القیاس....................................................................... 521

2. أرکان القیاس......................................................................... 522

3. حجّیّه القیاس........................................................................ 523

أ. هل القیاس یوجب العلم؟............................................................ 523

ب. الدلیل علی حجّیّه القیاس الظنّیّ.................................................... 527

الدلیل من الآیات القرآنیّه.............................................................. 528

الدلیل من السنّه...................................................................... 529

الدلیل من الإجماع..................................................................... 531

الدلیل من العقل...................................................................... 535

4. منصوص العلّه ، وقیاس الأولویّه........................................................ 535

منصوص العلّه........................................................................ 536

قیاس الأولویّه......................................................................... 538

تنبیه................................................................................. 540

الباب التاسع : التعادل والتراجیح.......................................................... 543

تمهید................................................................................... 543

[المقدّمه]............................................................................... 544

1. حقیقه التعارض................................................................... 544

2. شروط التعارض................................................................... 545

3. الفرق بین التعارض والتزاحم......................................................... 547

4. تعادل وتراجیح المتزاحمین............................................................ 549

5. الحکومه والورود................................................................... 553

6. القاعده فی المتعارضین (التساقط أو التخییر)........................................... 557

7. الجمع بین المتعارضین أولی من الطرح................................................. 560

الأمر الأوّل : الجمع العرفیّ................................................................ 566

الأمر الثانی : القاعده الثانویّه للمتعادلین.................................................... 569

الأمر الثالث : المرجّحات................................................................. 579

المقام الأوّل : المرجّحات الخمسه........................................................ 580

المقام الثانی : فی المفاضله بین المرجّحات................................................. 587

المقام الثالث : فی التعدّی عن المرجّحات المنصوصه....................................... 590

المقصد الرابع : مباحث الأصول العملیّه

تمهید................................................................................... 597

الاستصحاب............................................................................. 602

تعریفه.................................................................................. 602

مقوّمات الاستصحاب................................................................... 605

معنی حجّیّه الاستصحاب................................................................ 609

هل الاستصحاب أماره ، أو أصل؟........................................................ 611

الأقوال فی الاستصحاب.................................................................. 612

أدلّه الاستصحاب....................................................................... 616

الدلیل الأوّل : بناء العقلاء............................................................. 616

الدلیل الثانی : حکم العقل............................................................. 619

الدلیل الثالث : الإجماع................................................................ 621

الدلیل الرابع : الأخبار................................................................. 622

مدی دلاله الأخبار.................................................................... 636

الخلاصه............................................................................. 646

تنبیهات الاستصحاب.................................................................... 648

التنبیه الأوّل : استصحاب الکلّیّ....................................................... 648

التنبیه الثانی : الشبهه العبائیّه أو استصحاب الفرد المردّد.................................... 654

الفهارس العامه

1 - فهرس الآیات الکریمه................................................................. 661

2 - فهرس الأحادیث...................................................................... 664

3 - فهرس الأعلام........................................................................ 666

4 - فهرس الکتب الوارده.................................................................. 669

5 - مصادر التحقیق..................................................................... 670

[شماره صفحه واقعی : 688]

ص: 1189

تفسیر

برگزیده تفسیر نمونه جلد پنجم

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : برگزیده تفسیر نمونه/ مکارم شیرازی، تنظیم احمد-علی بابایی

مشخصات نشر : تهران : دارالکتب اسلامیه، 1386

مشخصات ظاهری : 5 جلد.

شماره کتابشناسی ملی : 1096055

توضیح : «برگزیده تفسیر نمونه»، چکیده تفسیر نمونه است که به اهتمام آقای احمد علی بابایی، در پنج جلد و در حدود سه هزار صفحه و طی سه سال کار فراهم آمده است

حجم کتاب «برگزیده تفسیر نمونه»، در حدود یک پنجم اصل آن است و مشتمل بر متن و ترجمه آیات و تفسیر فشرده ای از آن ها می باشد.

جلد اول: تفسیر سوره «فاتحه الکتاب» تا «انعام» است.

جلد دوم: تفسیر سوره «اعراف» تا «اسراء»( جزء پانزدهم قرآن مجید)

جلد سوم: تفسیر سوره «کهف» تا «احزاب»

جلد چهارم:تفسیر سوره «سبأ» تا «نجم»

جلد پنجم: تفسیر سوره «قمر» تا «ناس»( در حدود سه جزء قرآن)

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1190

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1191

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1192

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1193

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1194

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1195

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1196

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1197

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1198

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1199

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1200

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1201

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1202

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1203

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1204

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1205

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1206

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1207

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1208

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1209

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

پیشگفتار گزیده تفسیر نمونه

بزرگترین سرمایه ما مسلمانان قرآن مجید است. معارف، احکام، برنامه زندگی، سیاست اسلامی، راه به سوی قرب خدا، همه و همه را در این کتاب بزرگ آسمانی می یابیم.

بنابر این، وظیفه هر مسلمان این است که با این کتاب بزرگ دینی خود روز به روز آشناتر شود این از یکسو.

از سوی دیگر آوازه اسلام که بر اثر بیداری مسلمین در عصر ما، و بخصوص بعد از انقلاب اسلامی در سراسر جهان پیچیده است، حس کنجکاوی مردم غیر مسلمان جهان را برای آشنایی بیشتر به این کتاب آسمانی برانگیخته است، به همین دلیل در حال حاضر از همه جا تقاضای ترجمه و تفسیر قرآن به زبانهای زنده دنیا می رسد، هر چند متأسفانه جوابگویی کافی برای این تقاضاها نیست، ولی به هر حال باید تلاش کرد و خود را آماده برای پاسخگویی به این تقاضاهای مطلوب کنیم.

خوشبختانه حضور قرآن در زندگی مسلمانان جهان و بخصوص در محیط کشور ما روز به روز افزایش پیدا می کند، قاریان بزرگ، حافظان ارجمند، مفسران آگاه

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1210

در جامعه امروز ما بحمد اللّه کم نیستند، رشته تخصصی تفسیر در حوزه علمیه قم به صورت یکی از رشته های تخصصی مهم در آمده و متقاضیان بسیاری دارد، درس تفسیر نیز از دروس رسمی حوزه ها و از مواد امتحانی است، و در همین راستا «تفسیر نمونه» نوشته شد، که تفسیری است سلیس و روان و در عین حال پرمحتوا و ناظر به مسائل روز و نیازهای زمان، و شاید یکی از دلایل گسترش سریع آن همین اقبال عمومی مردم به قرآن مجید است.

گر چه برای تهیه این تفسیر به اتفاق گروهی از فضلای گرامی حوزه علمیه قم (دانشمندان و حجج اسلام آقایان: محمد رضا آشتیانی- محمد جعفر امامی- داود الهامی- اسد اللّه ایمانی- عبد الرسول حسنی- سید حسن شجاعی- سید نور اللّه طباطبائی- محمود عبد اللهی- محسن قرائتی و محمد محمدی اشتهاردی) در مدت پانزده سال زحمات زیادی کشیده شد، ولی با توجه به استقبال فوق العاده ای که از سوی تمام قشرها و حتی برادران اهل تسنن از آن به عمل آمد، تمام خستگی تهیه آن برطرف گشت و این امید در دل دوستان بوجود آمد که ان شاء اللّه اثری است مقبول در پیشگاه خدا.

متن فارسی این تفسیر دهها بار چاپ و منتشر شده، و ترجمه کامل آن به زبان «اردو» در (27) جلد نیز بارها به چاپ رسیده است، و ترجمه کامل آن به زبان «عربی» نیز به نام تفسیر «الأمثل» اخیرا در بیروت به چاپ رسید و در نقاط مختلف کشورهای اسلامی انتشار یافت.

ترجمه آن به زبان «انگلیسی» هم اکنون در دست تهیه است که امیدواریم آن هم به زودی در افق مطبوعات اسلامی ظاهر گردد.

بعد از انتشار تفسیر نمونه گروه کثیری خواهان نشر «خلاصه» آن شدند.

چرا که مایل بودند بتوانند در وقت کوتاهتر و با هزینه کمتر به محتوای اجمالی آیات، و شرح فشرده ای آشنا شوند، و در بعضی از کلاسهای درسی که تفسیر قرآن مورد توجه است به عنوان متن درسی از آن بهره گیری شود.

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1211

این درخواست مکرّر، ما را بر آن داشت که به فکر تلخیص تمام دوره (27) جلدی تفسیر نمونه، در پنج جلد بیفتیم ولی این کار آسانی نبود، مدتی در باره آن مطالعه و برنامه ریزی شد و بررسیهای لازم به عمل آمد تا این که فاضل محترم جناب مستطاب آقای احمد- علی بابائی که سابقه فعالیت و پشتکار و حسن سلیقه ایشان در تهیه «فهرست موضوعی تفسیر نمونه» بر ما روشن و مسلّم بود عهده دار انجام این مهمّ گردید و در مدت سه سال کار مستمر شبانه روزی این مهمّ به وسیله ایشان انجام گردید.

اینجانب نیز با فکر قاصر خود کرارا بر نوشته های ایشان نظارت کردم و در مواردی که نیاز به راهنمایی بود به اندازه توانایی مسائل لازم را تذکر دادم، و در مجموع فکر می کنم بحمد اللّه اثری ارزنده و پربار به وجود آمده که هم قرآن با ترجمه سلیس را در بردارد و هم تفسیر فشرده و گویایی، برای کسانی که می خواهند با یک مراجعه سریع از تفسیر آیات آگاه شوند، می باشد.

و نام آن برگزیده تفسیر نمونه نهاده شد.

و من به نوبه خود از زحمات بی دریغ ایشان تشکر و قدردانی می کنم، امیدوارم این خلاصه و فشرده که گزیده ای است از قسمتهای حساس، و حدیث مجملی از آن مفصل، نیز مورد قبول اهل نظر و عموم قشرهای علاقه مند به قرآن گردد و ذخیره ای برای همه ما در «یوم الجزاء» باشد.

قم- حوزه علمیه ناصر مکارم شیرازی 13 رجب 1414 روز میلاد مسعود امیر مؤمنان حضرت علی علیه السّلام مطابق با 6/ 10/ 1372

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1212

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1213

ادامه جزء 27

سوره قمر [54]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 55 آیه است

محتوای سوره:

این سوره به خاطر مکی بودنش بحثهایی از مبدأ و معاد دارد، و مخصوصا بیانگر کیفرهای گروهی از اقوام پیشین است که بر اثر لجاجت و عناد و پیمودن راه کفر و ظلم و فساد یکی، پس از دیگری، به عذابهای کوبنده الهی گرفتار و هلاک شدند.

و به دنبال هر یک از این سرگذشتها جمله وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ ما قرآن را برای تذکر، آسان ساختیم آیا کسی هست که متذکر شود» تکرار می کند تا درسی باشد برای مسلمین و کفار.

و بطور کلی محتوای این سوره را در چند بخش می توان خلاصه کرد:

1- آغاز سوره که از مسأله نزدیکی قیامت و موضوع «شق القمر» و اصرار مخالفان در انکار آیات الهی سخن می گوید.

2- در بخش دیگر از نخستین قوم سرکش و متمرد و لجوج یعنی «قوم نوح» و مسأله طوفان بصورت فشرده ای بحث می کند.

3- بخش دیگر داستان قوم «عاد» و عذاب دردناک آنها را شرح می دهد.

4- در چهارمین بخش سخن از قوم «ثمود» و مخالفت آنها با پیامبرشان «صالح»، و همچنین «معجزه ناقه» و بالاخره مجازات آنها با «صیحه آسمانی» است.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1214

5- سپس به سراغ قوم «لوط» می رود، و ضمن اشاره گویا و فشرده ای به کفر و انحراف اخلاقی آنها، به قسمتی از عذاب دردناکشان اشاره می کند.

6- در بخش دیگر سخن بسیار کوتاهی از «آل فرعون» و مجازات آنها آمده است.

7- و در آخرین بخش مقایسه ای میان این اقوام و مشرکان مکّه و مخالفان پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله کرده، آینده خطرناکی را که در صورت ادامه این راه در پیش دارند بازگو می کند، و سوره را با شرح قسمتی از مجازات مجرمان در قیامت و پاداشهای عظیم پرهیزکاران پایان می دهد.

نامگذاری سوره به «قمر» به مناسبت نخستین آیه سوره است که از «شق القمر» بحث می کند.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام می خوانیم: «هر کس سوره «اقتربت» را یک روز در میان بخواند روز قیامت در حالی برانگیخته می شود که صورتش همچون ماه در شب بدر است، و هر کس آن را هر شب بخواند افضل است، و در قیامت نور و روشنائی صورتش بر سایر خلایق برتری دارد».

مسلما این درخشندگی صورت در صحنه قیامت نشانه ایمان قوی و راستینی است که در سایه تلاوت این سوره و تفکر و سپس عمل به آن حاصل شده است نه تلاوت خالی از اندیشه و عمل.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره القمر(54): آیه 1

(آیه 1)- ماه شکافته شد! در آیه نخست، از دو حادثه مهم سخن به میان آمده: یکی نزدیک شدن قیامت است که عظیمترین دگرگونی را در عالم آفرینش همراه دارد و سر آغازی است برای زندگی نوین در جهان دیگر، جهانی که عظمت و گستردگی آن برای ما زندانیان عالم دنیا قابل درک و توصیف نیست.

و حادثه دیگر معجزه بزرگ «شق القمر» است که هم دلیلی است بر قدرت خداوند بزرگ بر هر چیز و هم نشانه ای است از صدق دعوت پیغمبر گرامیش.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1215

می فرماید: «قیامت نزدیک شد و ماه از هم شکافت»! (اقْتَرَبَتِ السَّاعَهُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ).

قابل توجه این که سوره گذشته (سوره نجم) با جمله هائی پیرامون نزدیکی قیامت پایان گرفت أَزِفَتِ الْآزِفَهُ و این سوره با همین معنی آغاز می شود و این تأکیدی است بر این موضوع که قیامت نزدیک است. گرچه در مقیاس عمر دنیا ممکن است هزاران سال طول بکشد، اما توجه به مجموع عمر این جهان از یکسو، و با توجه به این که تمام عمر دنیا در برابر قیامت لحظه زود گذری بیش نیست منظور از این تعبیر روشن می شود.

ذکر این دو حادثه با هم، به خاطر آن است که اصولا ظهور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله که آخرین پیامبر الهی است خود از نشانه های نزدیکی قیامت است.

از سوی دیگر شکافتن ماه خود دلیلی است بر امکان به هم ریختن نظام کواکب و نمونه کوچکی است از حوادث عظیمی که در آستانه رستاخیز در این جهان رخ می دهد، چرا که تمامی کواکب و ستارگان و زمین در هم می ریزند و عالمی نو به جای آنها ایجاد می شود.

طبق روایات مشهور که بعضی ادعای تواتر آن را نیز کرده اند مشرکان نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمدند و گفتند: اگر راست می گوئی و تو پیامبر خدائی ماه را برای ما دو پاره کن! فرمود: اگر این کار را انجام دهم ایمان می آورید؟

عرض کردند: آری- و آن شب، شب چهاردهم ماه بود- پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از پیشگاه پروردگار تقاضا کرد آنچه را خواستند به او بدهد ناگهان ماه به دو پاره شد، و رسول اللّه آنها را یک یک صدا می زد و می فرمود: ببینید! بنابر این نه با توجه به خود آیه و قرائن موجود در آن، و نه از نظر روایات، و اقوال مفسران، موضوع شقّ القمر قابل انکار نیست.

سوره القمر(54): آیه 2

(آیه 2)- سپس قرآن می افزاید: «و هرگاه نشانه و معجزه ای را (بر صدق دعوت تو) ببینند روی گردانده، می گویند: این سحری مستمر است»! (وَ إِنْ یَرَوْا آیَهً

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1216

یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ)

.تعبیر «مستمرّ» اشاره به این است که آنها معجزات مکرّری از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله دیده بودند که شق القمر ادامه آن بود، آنها همه را بر تداوم سحر حمل می کردند، و آن را «سحری مستمر» می پنداشتند، هر چند این تهمت بهانه ای بود برای عدم تسلیم در مقابل حق.

سوره القمر(54): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه به دلیل مخالفت آنها و همچنین به نتیجه شوم این مخالفت، اشاره کرده، می افزاید: «آنها (آیات خدا را) تکذیب کردند، و از هوای نفسشان پیروی نمودند، و هر امری قرارگاهی دارد» (وَ کَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ).

سر چشمه مخالفت آنها و تکذیب پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله یا تکذیب معجزات و دلائل او، و همچنین تکذیب رستاخیز و قیامت، پیروی از هوای نفس، تعصبها و لجاجتها و خود خواهیها بود.

جمله «وَ کُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ» اشاره به این حقیقت است که هیچ چیز در این عالم از میان نمی رود، و هر کار نیک و بدی ثابت و باقی می ماند تا انسان جزای آن را ببیند. و چیزی نمی گذرد که چهره زیبای حق آشکار، و چهره زشت و منفور باطل نیز ظاهر می گردد، و این یک سنت الهی در عالم هستی است.

سوره القمر(54): آیه 4

(آیه 4)- به دنبال بحثی که در آیات قبل پیرامون جمعی از کفار- که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را تکذیب کردند و در برابر هیچ معجزه ای سر تسلیم فرود نمی آوردند- آمد، در اینجا تشریح بیشتری در باره این گونه افراد و همچنین سرنوشت دردناک آنها در قیامت آمده است.

نخست می فرماید: چنان نیست که این گروه بی خبر باشند بلکه «به اندازه کافی برای بازداشتن از بدیها اخبار (انبیا و امتهای پیشین) به آنان رسیده است» (وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِیهِ مُزْدَجَرٌ).

بنابر این کمبودی در تبلیغ داعیان الهی نبوده، «هر چه هست از قامت ناساز بی اندام خود آنهاست» نه گوش شنوائی دارند، نه روح حق طلبی، و نه این مقدار از

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1217

تقوا که آنها را دعوت به تحقیق و تدبر در آیات الهی کند.

سوره القمر(54): آیه 5

(آیه 5)- سپس می افزاید: «این آیت حکمت بالغه الهی است اما انذارها (برای افراد لجوج) فایده نمی دهد» (حِکْمَهٌ بالِغَهٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ).

سوره القمر(54): آیه 6

(آیه 6)- در این آیه می فرماید: «اکنون (که این بیگانگان از حق ابدا آمادگی پذیرش را ندارند آنها را به حال خود واگذار و) از آنان روی بگردان» و به سراغ دلهای آماده رو فَتَوَلَّ عَنْهُمْ).

«روزی را به یادآور که دعوت کننده الهی مردم را به امر وحشتناکی دعوت می کند» دعوت به حساب اعمال (یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیْ ءٍ نُکُرٍ).

سوره القمر(54): آیه 7

(آیه 7)- در این آیه به توضیح بیشتری در همین زمینه پرداخته می گوید:

«آنان در حالی که چشمهایشان از شدت وحشت به زیر افتاده، همچون ملخهای پراکنده از قبرها خارج می شوند»! (خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ).

نسبت «خشوع» به «چشمها» به خاطر آن است که صحنه آن قدر هولناک است که تاب تماشای آن را ندارند، لذا چشم از آن برمی گیرند و به زیر می اندازند.

و تشبیه به «ملخهای پراکنده» به تناسب این است که توده ملخها برخلاف بسیاری از پرندگانی که به هنگام حرکت دسته جمعی با نظم و ترتیب خاصی حرکت می کنند هرگز نظم و ترتیبی ندارند، به علاوه آنها همچون ملخها در آن روز موجوداتی ضعیف و ناتوانند و چنان وحشت زده می شوند که مانند مستها بی توجه به هر طرف رو می آورند و به یکدیگر می خورند.

سوره القمر(54): آیه 8

(آیه 8)- سپس می افزاید: «هنگامی که آنها به دنبال این دعوت از قبرها خارج می شوند از شدت وحشت «به سوی این دعوت کننده گردن می کشند» (مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ).

اینجاست که وحشت از حوادث سخت آن روز سراپای آنها را فرا می گیرد، لذا در دنباله آیه می افزاید: «کافران می گویند: امروز روز سخت و دردناکی است»! (یَقُولُ الْکافِرُونَ هذا یَوْمٌ عَسِرٌ).

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1218

و به راستی روز سختی است، چرا که خداوند نیز بر این معنی صحه گذارده و در آیه 26 سوره فرقان می فرماید: وَ کانَ یَوْماً عَلَی الْکافِرِینَ عَسِیراً و آن روز روز سختی برای کافران خواهد بود» چرا که تمام عوامل ترس و وحشت مجرمان و کافران را احاطه می کند.

ولی از این تعبیر استفاده می شود که آن روز برای مؤمنان روز سختی نیست!

سوره القمر(54): آیه 9

(آیه 9)- ماجرای قوم نوح درس عبرتی بود! سنت قرآن بر این است که در بسیاری از موارد بعد از انذار کفار و مجرمان شرحی از سرگذشت اقوام پیشین و عاقبت دردآلود آنها را بیان می کند، تا به اینها بفهماند که اگر به راه نادرست خویش ادامه دهند سرنوشتی بهتر از آنان ندارند.

در اینجا نیز به دنبال بحثی که در آیات گذشته آمد اشارات کوتاه و در عین حال پر معنی به سرگذشت پنج قوم سرکش از اقوام پیشین می کند که نخستین آنها قوم نوح (ع) است.

می فرماید: «پیش از آنها قوم نوح (پیامبر خود را) تکذیب کردند» (کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ).

آری! «بنده ما (نوح) را تکذیب کرده و گفتند: او دیوانه است! و (سپس با انواع آزارها از ادامه رسالتش) بازداشته شد» فَکَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ).

گاه «به او می گفتند: اگر دست از کار خود برنداری سنگسارت می کنیم» (شعراء/ 116) و گاه گلوی او را چنان می فشردند که بی هوش به زمین می افتاد، اما هنگامی که به هوش می آمد می گفت: «خداوندا! قوم مرا ببخش که نمی دانند».

سوره القمر(54): آیه 10

(آیه 10)- سپس می افزاید: هنگامی که نوح از هدایت آنها بکلی مأیوس گشت «به درگاه پروردگار عرضه داشت: من مغلوب (این قوم طغیانگر) شده ام انتقام مرا از آنها بگیر» (فَدَعا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ).

آنها هرگز در دلیل و حجت و برهان بر من غلبه نکرده اند ولی از طریق ظلم و جنایت و تکذیب و انکار، و انواع زجر و فشار بر من غلبه کردند، این قوم دیگر

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1219

شایسته بقا نیستند از آنها انتقام بگیر و مرا بر آنها پیروزکن.

سوره القمر(54): آیه 11

(آیه 11)- سپس اشاره گویا و تکان دهنده ای به کیفیت عذاب آنها کرده، می فرماید: «در این هنگام درهای آسمان را با آبی فراوان و پی در پی گشودیم» (فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ).

تعبیر به گشودن درهای آسمان تعبیر بسیار زیبایی است که به هنگام نزول بارانهای شدید به کار می رود، همان گونه که در فارسی نیز می گوئیم: گوئی درهای آسمان باز شده و هر چه آب است فرو می بارد.

سوره القمر(54): آیه 12

(آیه 12)- نه تنها از آسمان آب زیادی فرو ریخت که از زمین هم آب جوشید، چنانکه در آیه آمده: «و زمین را شکافتیم و چشمه های زیادی بیرون فرستادیم (وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً).

«و این دو آب به اندازه مقدر با هم درآمیختند» و دریای وحشتناکی شد (فَالْتَقَی الْماءُ عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ).

از سراسر زمین آب جوشیدن گرفت و چشمه ها سربرآوردند و از تمامی آسمان آب باریدن گرفت و به هم پیوستند و دریائی عظیم و طوفان تشکیل دادند.

سوره القمر(54): آیه 13

(آیه 13)- در اینجا قرآن دنباله مسأله طوفان را رها ساخته- چرا که آنچه باید گفته شود در جمله های قبل جمع است- و به سراغ کشتی نجات نوح رفته، می فرماید: «و او را بر مرکبی از الواح و میخهائی ساخته شده سوار کردیم» (وَ حَمَلْناهُ عَلی ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ).

سوره القمر(54): آیه 14

(آیه 14)- سپس خداوند به عنایت خاصش نسبت به کشتی نجات نوح اشاره کرده، می فرماید: «مرکبی که زیر نظر ما حرکت می کرد» (تَجْرِی بِأَعْیُنِنا).

سپس می افزاید: تمام اینها «پاداشی بود برای کسی که [- نوح ] مورد انکار قرار گرفته بود» و کیفری برای کسانی که او را تکذیب کردند و کافر شده بودند (جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ).

آری! نوح همانند همه انبیا از مواهب بزرگ الهی و از نعمتهای عظیم او بود که بی خبران کفرانش کردند، و به آئینش کافر شدند.

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1220

سوره القمر(54): آیه 15

(آیه 15)- سپس به عنوان نتیجه گیری از این ماجرای عظیم می فرماید: «و ما این ماجرا را به عنوان نشانه ای در میان امتها باقی گذاردیم، آیا کسی هست که پند گیرد» (وَ لَقَدْ تَرَکْناها آیَهً فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ).

و به راستی که همه گفتنیها در همین ماجرا گفته شده، و آنچه باید انسانی بیدار بفهمد از آن می فهمد.

سوره القمر(54): آیه 16

(آیه 16)- و در این آیه به عنوان یک سؤال تهدید آمیز و پر معنی نسبت به کافرانی که همان راه کفار زمان نوح را می سپرند می گوید: اکنون بنگرید «عذاب و انذارهای من چگونه بود»؟ (فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ).

آیا واقعیت داشت یا داستان و افسانه بود؟!

سوره القمر(54): آیه 17

(آیه 17)- و سر انجام در این آیه بر این حقیقت تأکید می کند که: «ما قرآن را برای تذکر آسان ساختیم، آیا کسی هست که متذکر شود»؟ وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ).

آری! این قرآن، هیچ پیچیدگی ندارد، و شرائط تأثیر، در آن جمع است، الفاظش شیرین و جذاب، تعبیراتش زنده و پر معنی، انذارها و بشارتهایش صریح و گویا، داستانهایش واقعی و پر محتوا، دلائلش قوی و محکم، منطقش شیوا و متین، خلاصه آنچه لازمه تأثیر گذاردن یک سخن است در آن جمع است، و به همین دلیل هر زمان دلهای آماده با آن تماس یابد، مجذوب آن می شود و در طول تاریخ اسلام نمونه های عجیب و شگفت انگیزی از تأثیر عمیق قرآن در دلهای آماده دیده می شود، که شاهد گویای این امر است.

سوره القمر(54): آیه 18

(آیه 18)- سرنوشت قوم عاد! قوم دیگری که سرگذشت آنها در این سوره به دنبال سرگذشت فشرده قوم نوح آمده، «قوم عاد» است، که قرآن به عنوان هشداری به کافران و مجرمان بطور فشرده به آن اشاره کرده، می گوید: «قوم عاد (نیز پیامبر خود را) تکذیب کردند» (کَذَّبَتْ عادٌ).

هر قدر پیامبر آنها، هود بر تبلیغات خود می افزود، و از راههای مختلف برای بیدار ساختن آنها تلاش می کرد، آنها بر خیره سری و لجاجت خود می افزودند،

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1221

و غرور ناشی از ثروت و امکانات مادی و غفلت ناشی از غرق بودن در شهوات، گوش شنوا و چشم بینا را از آنها گرفته بود.

سر انجام خداوند آنها را با عذاب دردناکی مجازات کرد، لذا در دنباله آیه بصورت سر بسته می فرماید: بنگرید «عذاب و انذارهای من چگونه بود»؟ (فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ).

سوره القمر(54): آیه 19

(آیه 19)- سپس به شرح این اجمال پرداخته، می افزاید: «ما تند باد وحشتناک و سردی را در یک روز شوم مستمر بر آنان فرستادیم ...» (إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ).

سوره القمر(54): آیه 20

(آیه 20)- سپس در توصیف این تندباد می فرماید: «مردم را همچون تنه های نخل ریشه کن شده از جا بر می کند» و به هر سو پرتاب می نمود تَنْزِعُ النَّاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ.

«اعجاز» جمع «عجز» به معنی قسمت عقب یا پائین چیزی است، و تشبیه آنها به قسمت پائین نخلها به خاطر آن است که به گفته بعضی باد به قدری شدید بود که نخست دست و سرهای آنها را کند و با خود برد، و بعد بقیه بدنهایشان همچون نخل بی شاخ و برگ، از زمین کنده شده به هر گوشه و کنار پراکنده می گشت.

سوره القمر(54): آیه 21

(آیه 21)- سپس قرآن به عنوان هشدار می گوید: «پس (ببینید) عذاب و انذارهای من چگونه بود»؟! (فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ).

ما با اقوام دیگر که راه تکذیب و کبر و غرور و گناه و عصیان را پوئیدند چنین رفتار کردیم، شما در باره خود چه می اندیشید که راه آنها را ادامه می دهید؟

سوره القمر(54): آیه 22

(آیه 22)- و باز در پایان این ماجرا می افزاید: «ما قرآن را برای تذکر آسان ساختیم، آیا کسی هست که متذکر شود»؟ وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ.

آیا گوش شنوائی در برابر این ندای الهی، و این هشدارها و انذارها وجود دارد؟

قابل توجه این که جمله «فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ». در مورد قوم عاد دو بار تکرار شده یکی در آغاز بیان این سرگذشت، و یکی هم در پایان آن، این تفاوت

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1222

شاید از این جهت است که عذاب این گروه از دیگران شدیدتر و وحشتناک تر بود، هر چند عذابهای الهی همه شدید می باشد.

مسأله توجه به سعد و نحس ایام- که در ارتباط با حوادثی است که در آن واقع شده- علاوه بر این که غالبا انسان را به یک سلسله حوادث تاریخی آموزنده رهنمون می شود، عاملی است برای توسل و توجه به ساحت قدس الهی، و استمداد از ذات پاک پروردگار، و لذا در روایات متعددی می خوانیم: در روزهائی که نام نحس بر آن گذارده شده می توانید با دادن صدقه، و یا خواندن دعا، و استمداد از لطف خداوند، و قرائت بعضی از آیات قرآن، و توکل بر ذات پاک او، به دنبال کارها بروید و پیروز و موفق باشید.

سوره القمر(54): آیه 23

(آیه 23)- سر انجام دردناک قوم ثمود! سومین قومی که شرح زندگی آنها بطور فشرده به عنوان درس عبرتی در تعقیب بحثهای گذشته در این سوره مطرح شده است «قوم ثمود» است- که در سرزمین «حجر» در شمال حجاز زندگی داشتند، و پیامبرشان «صالح» نهایت کوشش را در هدایت آنها کرد اما به جائی نرسید.

نخست می فرماید: «طایفه ثمود (نیز) انذارهای الهی را تکذیب کردند» (کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ).

سوره القمر(54): آیه 24

(آیه 24)- سپس به علت تکذیب آنها پرداخته، می افزاید: «و گفتند: آیا ما از بشری از جنس خود پیروی کنیم؟ اگر چنین کنیم در گمراهی و جنون خواهیم بود» (فَقالُوا أَ بَشَراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذاً لَفِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ).

آری! کبر و غرور و خودبینی و خودخواهی حجاب بزرگ آنها در برابر دعوت انبیا بود، آنها می گفتند: صالح فردی مانند ما است، دلیلی ندارد که ما از او پیروی کنیم! او چه امتیازی بر ما دارد که رهبر باشد، و ما پیرو و تابع او؟! این همان اشکالی است که امتهای گمراه غالبا به انبیا داشتند که آنها افرادی از جنس ما هستند و به همین دلیل نمی توانند پیامبر الهی باشند.

سوره القمر(54): آیه 25

(آیه 25)- سپس افزودند: به فرض که وحی الهی بر انسانی نازل شود «آیا از میان ما تنها بر او وحی نازل شده» (أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا). با این که افرادی

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1223

سرشناس تر و معروفتر و ثروتمندتر از او پیدا می شود.

در حقیقت گفته های قوم ثمود شباهت زیادی با گفته های مشرکان مکّه داشت که گاهی ایراد می کردند: «چرا این پیامبر غذا می خورد و در بازارها راه می رود؟ چرا فرشته ای نازل نشده که همراه او انذار کند»؟ (فرقان/ 7) سپس در پایان آیه می گوید: آنها همین موضوع را دلیل بر کذب پیامبرشان «صالح» گرفتند و گفتند: «او آدم بسیار دروغگوی هوسبازی است»! (بَلْ هُوَ کَذَّابٌ أَشِرٌ). چرا که می خواهد بر ما حکومت کند، و همه چیز را در قبضه خود بگیرد، و بر طبق هوسهایش رفتار کند.

سوره القمر(54): آیه 26

(آیه 26)- قرآن در پاسخ آنها می گوید: «ولی فردا می فهمند چه کسی دروغگوی هوسباز است»؟ (سَیَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْکَذَّابُ الْأَشِرُ).

همان زمان که عذاب الهی فرا رسد و آنها را در هم کوبد و تبدیل به یک مشت خاک و خاکستر شوند، و سپس مجازات بعد از مرگ نیز دامانشان را بگیرد می فهمند این گونه نسبتها شایسته چه کسی بوده است؟ و قبائی است برای قامت چه شخصی؟!

سوره القمر(54): آیه 27

(آیه 27)- سپس به داستان «ناقه» که به عنوان معجزه و سند گویای صدق دعوت صالح (ع) فرستاده شده بود اشاره کرده، می افزاید: به صالح وحی کردیم که «ما ناقه را برای آزمایش آنها می فرستیم، در انتظار پایان کار آنها باش و صبر کن» (إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَهِ فِتْنَهً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ).

«ناقه» یعنی همان شتر ماده ای که به عنوان معجزه صالح فرستاده شد مسلما یک ناقه معمولی نبود، بلکه دارای ویژگیهای خارق العاده ای بود، از جمله این که طبق روایت مشهوری این ناقه از دل صخره ای از کوه برآمد، تا معجزه گویائی در برابر منکران لجوج باشد.

سوره القمر(54): آیه 28

(آیه 28)- روشن است که قوم ثمود در اینجا در برابر آزمایش بزرگی قرار گرفتند، لذا در این آیه می افزاید: «و (به صالح گفتیم) به آنها خبر ده که آب (قریه) باید در میان آنها تقسیم شود (یک روز سهم ناقه، و یک روز برای آنها) و هر یک در

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1224

نوبت خود باید حاضر شود» (وَ نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَهٌ بَیْنَهُمْ کُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَرٌ).

گرچه قرآن در این زمینه توضیحی بیش از این نداده، ولی بسیاری از مفسران گفته اند: ناقه صالح روزی که نوبت او بود تمام آب را می نوشید.

ولی بعضی دیگر گفته اند: وضع و هیئت آن طوری بود که وقتی کنار آب می آمد حیوانات دیگر فرار می کردند و نزدیک نمی شدند، و لذا چاره ای جز این نبود که یک روز آب را در اختیار ناقه قرار دهند، و روز دیگر را در اختیار خودشان.

سوره القمر(54): آیه 29

(آیه 29)- به هر حال این قوم سرکش و خود خواه و لجوج تصمیم گرفتند «ناقه» را از پای درآورند، در حالی که «صالح» به آنها اخطار کرده بود که اگر آزاری به ناقه برسانند در فاصله کوتاهی عذاب دامانشان را خواهد گرفت «اما آنها (بدون اعتنا به این امر) یکی از یاران خود را صدا زدند، و او به سراغ این کار آمد، (و ناقه را) پی کرد» (فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطی فَعَقَرَ).

سوره القمر(54): آیه 30

(آیه 30)- این آیه به عنوان مقدمه ای برای ذکر عذاب وحشتناک این قوم سرکش می گوید: «پس (بنگرید) عذاب و انذارهای من چگونه بود»؟! (فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ).

سوره القمر(54): آیه 31

(آیه 31)- و سپس می افزاید: «ما فقط یک صیحه [- صاعقه عظیم ] بر آنها فرستادیم، و به دنبال آن همگی به صورت گیاه خشکی درآمدند که صاحب چهارپایان (برای حیوانات خود در آغل) جمع آوری می کند»! (إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَهً واحِدَهً فَکانُوا کَهَشِیمِ الْمُحْتَظِرِ).

تعبیری که در این آیه در باره عذاب قوم ثمود آمده است بسیار عجیب و پر معنی است، چرا که خداوند برای نابودی این قوم سرکش هرگز لشکریانی از آسمان و زمین نفرستاد، تنها با یک صیحه آسمانی، یک صاعقه گوشخراش، یک موج عظیم انفجار- که همه چیز را در مسیر خود در شعاع وسیعی در هم کوبید و خرد کرد- کار آنها را ساخت! درک این معنی برای گذشتگان مشکل بود، اما برای ما که امروز از تأثیر امواج ناشی از انفجار آگاه هستیم که چگونه همه چیز را در مسیر خود متلاشی و خرد

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1225

می کند آسان است، البته صاعقه عذاب الهی با این انفجارهای بشری قابل مقایسه نیست و از اینجا روشن می شود که این صاعقه عظیم چه بلائی بر سر این قوم خیره سر آورد؟

سوره القمر(54): آیه 32

(آیه 32)- در این آیه و پایان این سرگذشت دردناک و عبرت انگیز بار دیگر می فرماید: «ما قرآن را برای تذکر و بیداری انسانها آسان نمودیم آیا پند گیرنده ای پیدا می شود»؟! (وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ).

تعبیراتش زنده و روشن، داستانهایش گویا، و انذارها و تهدیدهایش تکان دهنده و بیدارگر است.

سوره القمر(54): آیه 33

(آیه 33)- قوم لوط به سرنوشت شومتری مبتلا شدند! در اینجا اشارات کوتاه و تکان دهنده ای به داستان قوم لوط و عذاب وحشتناک این جمعیت ننگین و گمراه دیده می شود، و این چهارمین قسمت از سرگذشت اقوام پیشین در این سوره است.

نخست می گوید: «قوم لوط انذارها (ی پی در پی پیامبرشان) را تکذیب کردند» (کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ بِالنُّذُرِ).

سوره القمر(54): آیه 34

(آیه 34)- سپس در یک جمله کوتاه به گوشه ای از عذاب آنها و نجات خانواده حضرت لوط اشاره کرده، می گوید: «ما بر آنها تندبادی که ریگها را به حرکت در می آورد فرستادیم» و همه را هلاک کردیم (إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ حاصِباً).

«جز خاندان لوط را که سحرگاهان از (آن سرزمین بلا) رهائی بخشیدیم» (إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ).

در آیات دیگر قرآن نیز هنگامی که عذاب قوم لوط را می شمرد علاوه بر زلزله ای که شهرهای آنها را زیر و رو کرد سخن از باران سنگ می گوید، چنانکه در آیه 82 سوره هود می خوانیم: «هنگامی که فرمان ما فرا رسید آن شهر و دیار را زیر و رو کردیم و بارانی از سنگ از گلهای متحجر و متراکم بر آن نازل نمودیم».

سوره القمر(54): آیه 35

(آیه 35)- در این آیه برای تأکید می فرماید: نجات خاندان لوط «نعمتی بود از ناحیه ما، آری این گونه کسی را که شکر کند پاداش می دهیم» (نِعْمَهً مِنْ عِنْدِنا کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ شَکَرَ).

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1226

سوره القمر(54): آیه 36

(آیه 36)- و در این آیه این حقیقت را بازگو می کند که لوط قبلا اتمام حجت کرده «و آنها را از مجازات ما بیم داد، ولی آنها اصرار بر مجادله و القای شک داشتند» (وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ).

سوره القمر(54): آیه 37

(آیه 37)- آنها به القاء شبهات عقیدتی در میان مردم قناعت نکردند بلکه در زشتکاری و وقاحت و بی شرمی کار را به جائی رسانیدند، که وقتی فرشتگان مأمور عذاب به صورت جوانانی خوش منظر به عنوان میهمان وارد خانه لوط شدند این قوم بی شرم به سراغ آنها آمدند و چنانکه آیه مورد بحث می گوید: «آنها از لوط خواستند میهمانانش را در اختیارشان بگذارد»! (وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ).

«لوط» به قدری از این مسأله ناراحت شد که حد نداشت و مصرا از آنها خواهش کرد دست از این رسوائی و آبروریزی بردارند، و حتی طبق آیه 71 سوره حجر به آنها وعده داد دختران خود را به ازدواج آنها (در صورت توبه از این اعمال) درآورد، و این نهایت مظلومیت این پیامبر بزرگ را در میان این گروه بی شرم و بی ایمان و فاقد همه چیز نشان می دهد.

ولی چیزی نگذشت که این گروه مهاجم نخستین مجازات خود را دریافت داشتند، چنانکه خداوند در دنباله همین آیه می فرماید: «ولی چشمانشان را نابینا و محو کردیم (و گفتیم:) بچشید عذاب و انذارهای مرا» (فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذابِی وَ نُذُرِ).

آری! اینجا بود که دست قدرت خداوند از آستین عدالت بیرون آمد و به گفته بعضی به جبرئیل فرمان داد که گوشه ای از شهپرش را بر چشم آنان بکوبد، فورا همگی نابینا شدند، و حتی گفته می شود که جای چشم آنها بکلی صاف و همانند صورتشان شد!

سوره القمر(54): آیه 38

(آیه 38)- عاقبت عذاب نهائی فرا رسید، و با زلزله ای ویرانگر که با نخستین شعاع صبحگاهی آن سرزمین را تکان داد شهرهایشان زیر و رو شد، بدنها قطعه قطعه و متلاشی و زیر آوارها فرو رفت، باران شدیدی از سنگ بر آنها فرو ریخت، و آثار ویرانه های آنها را نیز محو کرد! چنانکه آیه مورد بحث به صورت

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1227

سر بسته و فشرده به این معنی اشاره کرده، می گوید: «سر انجام صبحگاهان و در اول روز عذابی پایدار و ثابت به سراغشان آمد» (وَ لَقَدْ صَبَّحَهُمْ بُکْرَهً عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ).

آری! در لحظاتی کوتاه همه چیز پایان گرفت و اثری از آنها باقی نماند.

سوره القمر(54): آیه 39

(آیه 39)- سپس در این آیه می افزاید، بار دیگر به آنها گفته شد: «پس بچشید عذاب و انذارهای مرا» (فَذُوقُوا عَذابِی وَ نُذُرِ). تا دیگر در انذارهای پیامبران شک و تردید نکنید.

سوره القمر(54): آیه 40

(آیه 40)- و بالاخره در این آیه برای چهارمین بار در این سوره این جمله پر معنی و بیدارگر را تکرار می کند: «ما قرآن را برای یادآوری آسان ساختیم، آیا کسی هست که (پند گیرد و) متذکر شود» (وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ).

قوم لوط پند نگرفتند، نه از انذارها، و نه از عذاب مقدماتی و هشدار دهنده، آیا دیگران که آلوده همان گناهانند از شنیدن این آیات قرآن به خود می آیند و پشیمان می شوند و توبه می کنند؟!

سوره القمر(54): آیه 41

(آیه 41)- آیا شما از اقوام گذشته برترید؟! پنجمین و آخرین قومی که در این سلسله آیات به آنان اشاره می شود قوم فرعون است، ولی از آنجا که سرگذشت این قوم بطور مشروح در سوره های مختلف قرآن آمده در اینجا تنها اشاره کوتاه و فشرده ای به داستان عبرت انگیز آنها شده است.

می فرماید: «و (همچنین) انذارها و هشدارها (یکی پس از دیگری) به سراغ آل فرعون آمد» (وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ).

منظور از «آل فرعون» تنها خاندان و بستگان او نیست، بلکه پیروان او را بطور عموم شامل می شود.

سوره القمر(54): آیه 42

(آیه 42)- این آیه از واکنش «آل فرعون» در برابر دو پیامبر بزرگ الهی (موسی و هارون) و انذارهای آنها پرده برداشته، می گوید: «آنها تمام آیات ما را تکذیب کردند» (کَذَّبُوا بِآیاتِنا کُلِّها).

آری! این مغروران خود خواه، و این جباران خود کامه و بیدادگر، همه آیات الهی را بدون استثنا انکار کردند، همه را دروغ یا سحر یا حوادث اتفاقی شمردند!

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1228

انسان اگر حقیقت جو باشد دیدن یکی از این معجزات با اخطار قبلی و سپس برطرف شدن بلا به وسیله دعای پیامبر خدا برای او کافی است، ولی هنگامی که انسان بر سر دنده لجاجت قرار می گیرد اگر تمام آسمان و زمین آیت خدا شود مؤثر نیست تنها عذاب الهی باید فرا رسد و مغزهائی را که پر از باد غرور است درهم بکوبد.

چنانکه در پایان آیه می خوانیم: «و ما آنها را گرفتیم و مجازات کردیم، گرفتن شخصی (که هرگز مغلوب نمی شود) قدرتمند و توانا» (فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُقْتَدِرٍ).

تعبیری که در ذیل این داستان آمده، در سرگذشتهای دیگر نظیر ندارد این به خاطر آن است که فرعونیان بیش از همه به قدرت و عزت خود می بالیدند، و همه جا سخن از نیروی حکومت آنها بود، اما خداوند می گوید: ما آنها را گرفتیم، گرفتن عزیز مقتدر تا معلوم شود، این قدرت و عزت پوشالی در مقابل عزت و قدرت خدا هیچ و پوچ است، و عجب این که همان رود عظیم نیل که سر چشمه تمام ثروت و قدرت و آبادی و تمدن آنها بود مأمور نابودی آنها شد، و عجیبتر این که قبل از آن موجودات کوچکی همچون ملخ، قورباغه، قمل (یک نوع حشره) بر آنها مسلط گشت و آنان را به ستوه آورد و بیچاره کرد.

سوره القمر(54): آیه 43

(آیه 43)- بعد از بیان داستان اقوام پیشین و عذاب و کیفر امتهای سرکش و مجرم، در این آیه مشرکان مکّه را مخاطب ساخته می گوید: «آیا کفار شما بهتر از آنانند یا برای شما امان نامه ای در کتب آسمانی نازل شده است» (أَ کُفَّارُکُمْ خَیْرٌ مِنْ أُولئِکُمْ أَمْ لَکُمْ بَراءَهٌ فِی الزُّبُرِ).

میان شما و قوم فرعون و قوم نوح و لوط و ثمود چه تفاوتی است؟ اگر آنها به خاطر کفر و طغیان و ظلم و گناه گرفتار طوفانها و زلزله ها و صاعقه ها شدند چه دلیلی دارد که شما به چنین سرنوشتی مبتلا نشوید؟!

سوره القمر(54): آیه 44

(آیه 44)- «یا می گویند: ما جماعتی متحد و نیرومند و پیروز هستیم» و از مخالفانمان انتقام می گیریم (أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ).

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1229

سوره القمر(54): آیه 45

(آیه 45)- سپس به عنوان یک پیشگوئی قاطع برای ردّ سخنان آنها، می افزاید آنها بدانند: «به زودی جمعشان شکست می خورد و پا به فرار می گذارند» (سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ).

این پیشگوئی در میدان بدر و سایر جنگهای اسلامی جامه عمل به خود پوشید، و سر انجام جمعیت قدرتمند کفار متلاشی شدند و فرار کردند.

سوره القمر(54): آیه 46

(آیه 46)- در این آیه می افزاید: تنها شکست و ناکامی در دنیا بهره آنها نیست «بلکه رستاخیز موعد آنهاست و مجازات قیامت هولناک تر و تلختر است» (بَلِ السَّاعَهُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَهُ أَدْهی وَ أَمَرُّ).

و به این ترتیب آنها باید هم در انتظار شکست تلخی در این دنیا باشند، و هم شکست تلختر و وحشت انگیزتر در آخرت.

سوره القمر(54): آیه 47

(آیه 47)- این آیه همچنان ادامه بحث آیات قبل پیرامون کیفیت حال مشرکان و مجرمان در قیامت است، آیه قبل این حقیقت را بیان کرد که روز قیامت میعاد آنهاست و آن روز مصیبت بار و تلخی است.

این آیه به بیان علت این امر پرداخته، می گوید: «مجرمان در گمراهی و شعله های آتشند» (إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی ضَلالٍ وَ سُعُرٍ).

سوره القمر(54): آیه 48

(آیه 48)- «در آن روز که در آتش دوزخ به صورتشان کشیده می شود (و به آنها گفته می شود:) بچشید آتش دوزخ را» دوزخی که پیوسته آن را انکار می کردید و دروغ و افسانه می پنداشتید (یَوْمَ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ).

در روایتی از امام صادق علیه السّلام نقل شده: در جهنّم «درّه ای است به نام سقر که جایگاه متکبران است، و هر گاه نفس بکشد دوزخ را می سوزاند»!

سوره القمر(54): آیه 49

(آیه 49)- و از آنجا که ممکن است خیال شود که این عذابها با آن معاصی هماهنگ نیست، در این آیه می افزاید: «ما هر چیز را به اندازه آفریدیم» (إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ).

آری! هم عذابهای دردناک آنها در این دنیا روی حساب است، و هم

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1230

مجازاتهای شدید آنها در آخرت، نه تنها مجازاتها که هر چیزی را خدا آفریده روی حساب و نظام حسابشده ای است.

سوره القمر(54): آیه 50

(آیه 50)- سپس می فرماید: نه تنها اعمال ما از روی حکمت است، بلکه توأم با نهایت قدرت و قاطعیت نیز می باشد، زیرا «فرمان ما یک امر بیش نیست (و چنان با سرعت انجام می گیرد) همچون یک چشم بر هم زدن»! (وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَهٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ).

بنابر این آن روز که فرمان برپا شدن قیامت را صادر می کنیم با یک چشم بر هم زدن همه چیز در مسیر رستاخیز قرار می گیرد، و حیات نوین در کالبدها دمیده می شود.

همچنین آن روز که اراده کنیم مجرمان را به وسیله صاعقه ها و صیحه های آسمانی یا زمین لرزه ها و طوفانها و تندبادها مجازات کنیم یک فرمان بیشتر لازم نیست.

توجه به این نکته لازم است که فرمان او همه جا یک کلمه است که از یک چشم بر هم زدن نیز سریعتر می باشد ولی محتوای فرمان متفاوت است که با توجه به سنّت تدریجی بودن عالم ماده و خاصیت و طبیعت حرکت، زمان به خود می پذیرد.

سوره القمر(54): آیه 51

(آیه 51)- این آیه بار دیگر مجرمان و کفار را مخاطب ساخته و توجه آنها را به سرنوشت اقوام پیشین معطوف می دارد، می گوید: «ما کسانی را که در گذشته شبیه شما بودند هلاک کردیم، آیا کسی هست که (متذکر شود و) پند گیرد» (وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ).

این آیه بار دیگر این حقیقت را تأکید می کند که وقتی اعمال و رفتار و اعتقادات شما با آنها یکی است، دلیلی ندارد که شما سرنوشتی جز سرنوشت آنها داشته باشید، بیدار شوید و پند گیرید.

سوره القمر(54): آیه 52

(آیه 52)- سپس به این اصل اساسی اشاره می کند که با مرگ اقوام پیشین اعمال آنها نابود نشد، بلکه «هر کاری را انجام دادند در نامه های اعمالشان ثبت است» (وَ کُلُّ شَیْ ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ).

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1231

همین گونه اعمال شما نیز ثبت و ضبط می شود، و برای یوم الحساب محفوظ است.

سوره القمر(54): آیه 53

(آیه 53)- سپس برای تأکید بیشتر می افزاید: «و هر کار کوچک و بزرگی نوشته شده است» (وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ).

بنابر این حساب اعمال در آن روز یک حساب جامع و کامل است، چنانکه وقتی نامه اعمال مجرمان به دست آنها داده می شود «فریاد بر می آورند: که ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست مگر آن را شماره کرده»! (کهف/ 49)

سوره القمر(54): آیه 54

(آیه 54)- و از آنجا که سنت قرآن مجید بر این است که صالحان و طالحان و نیکان و بدان را در مقایسه با یکدیگر معرفی می کند، چرا که در مقایسه تفاوتها چشمگیرتر و آشکارتر است در اینجا نیز بعد از ذکر سرنوشت کافران مجرم اشاره کوتاهی به سرنوشت مسرت بخش و روح پرور پرهیزکاران کرده، می فرماید:

«پرهیزکاران در باغها و نهرهای بهشتی (و فضای گسترده و فیض وسیع خداوند) جای دارند» (إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ).

سوره القمر(54): آیه 55

(آیه 55)- این آیه که آخرین آیه سوره «قمر» است توضیح بیشتری برای جایگاه متقین داده، چنین می گوید: «در جایگاه صدق نزد خداوند مالک مقتدر» قرار دارند (فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ).

چه توصیف جالبی در این آیه از جایگاه پرهیزکاران شده است! دو ویژگی دارد که همه امتیازات در آن جمع است.

نخست این که آنجا جایگاه صدق است و هیچ گونه باطل و بیهودگی در آن راه ندارد، سراسر حق است و تمام وعده های خداوند در باره بهشت در آنجا عینیت پیدا می کند، و صدق آنها آشکار می شود.

دیگر این که: در جوار و قرب خداست، همان چیزی که از کلمه «عند» (نزد) استفاده می شود که اشاره به نهایت قرب و نزدیکی معنوی است نه جسمانی، آن هم نسبت به خداوندی که هم مالک است و هم قادر، هرگونه نعمت و موهبتی در

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1232

قبضه قدرت و در فرمان حکومت و مالکیت اوست، و به همین دلیل در پذیرائی این میهمانان گرامی فروگذار نخواهد کرد، و تنها خودش می داند چه مواهبی برای آنها آماده ساخته است.

در این دو آیه که سخن از مواهب و پاداشهای بهشتیان است نخست از مواهب مادی آنها که باغهای وسیع و نهرهای جاری است سخن می گوید، سپس از پاداش بزرگ معنوی آنها که حضور در پیشگاه قرب ملیک مقتدر است، تا انسان را مرحله به مرحله آماده کند، و روح او را به پرواز درآورد.

آغاز و پایان سوره قمر: قابل توجه این که سوره قمر با وحشت و اضطراب و هشدار به نزدیک شدن قیامت آغاز شده، و با آرامش مطلقی که برای مؤمنان راستین در جایگاه صدق در نزد ملیک مقتدر بیان فرموده پایان می گیرد، و چنین است راه و رسم تربیت که از اضطراب و وحشت شروع می شود، و به آرامش کامل منتهی می گردد، افکار پریشان را جمع می کند، هوسهای سرکش را رام می نماید، خوف و اضطراب درونی از عوامل فنا و نابودی و ضلال را برطرف می سازد و در جوار ابدیت پروردگار و در پیشگاه رحمت و قرب او غرق آرامش و سکینه و اطمینان می کند.

و به راستی توجه به این که خداوند مالک بی منازع و حاکم بی مانع در سرتاسر عالم هستی است، و توجه به این که او مقتدر است و قدرتش در همه چیز نافذ است به انسان آرامش بی نظیری می بخشد.

«پایان سوره قمر»

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1233

سوره الرّحمن [55]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 78 آیه است

محتوای سوره:

این سوره بطور کلی بیانگر نعمتهای مختلف معنوی و مادی خداوند است که بر بندگان خود ارزانی داشته، و آنها را غرق در آن ساخته است بطوری که می توان نام این سوره را «سوره رحمت» یا «سوره نعمت» گذارد، و به همین دلیل با نام مبارک «الرّحمن» که رحمت واسعه الهی را بازگو می کند آغاز شده، و با جلال و اکرام خداوند پایان گرفته است، و 31 بار جمله «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» که به وسیله آن از بندگانش اقرار بر نعمتهای خود می گیرد در آن ذکر شده.

می توان محتوای این سوره را به چند بخش تقسیم کرد:

بخش اول که مقدمه و آغاز سوره است از نعمتهای بزرگ خلقت، تعلیم و تربیت، حساب و میزان، وسائل رفاهی انسان، و غذاهای روحی و جسمی او سخن می گوید.

بخش دوم توضیحی است بر مسأله چگونگی آفرینش انس و جنّ.

بخش سوم بیانگر نشانه ها و آیات خداوند در زمین و آسمان است.

در بخش چهارم از نعمتهای دنیوی فراتر رفته، سخن از نعمتهای جهان دیگر است که نعمتهای بهشتی اعم از باغها، چشمه ها، میوه ها، همسران زیبا و با وفا، و انواع لباسها، توضیح داده شده است.

و بالاخره در بخش پنجم این سوره اشاره کوتاهی به سرنوشت مجرمان

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1234

و قسمتی از مجازاتهای دردناک آنها آمده است.

تکرار آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» آن هم در مقطعهای کوتاه جاذبه خیره کننده ای به سوره داده، لذا جای تعجب نیست که در حدیثی از پیغمبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است که فرمود: لکلّ شی ء عروس و عروس القرآن سوره الرّحمن جلّ ذکره برای هر چیز عروسی است، و عروس قرآن سوره الرّحمن است».

فضیلت تلاوت سوره:

از آنجا که این سوره حس شکرگزاری را در انسانها به عالیترین وجهی برمی انگیزد، فضیلتهای فراوانی برای تلاوت آن در روایات آمده است، البته تلاوتی که در اعماق روح انسان نفوذ کند و مبدأ حرکت گردد نه مجرد لقلقه زبان.

از جمله در حدیثی از رسول خدا می خوانیم: «هر کس سوره الرّحمن را بخواند خداوند به ناتوانی او (در ادای شکر نعمتها) رحم می کند، و حق شکر نعمتهایی را که با او ارزانی داشته خودش ادا می کند».

و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام آمده است: «هر کس سوره الرّحمن را بخواند و هنگامی که به آیه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ» می رسد بگوید: «لا بشی ء من آلائک ربّ اکذّب خداوندا! هیچ یک از نعمتهای تو را انکار نمی کنم» اگر این تلاوت در شب باشد و در همان شب بمیرد شهید خواهد بود، و اگر در روز باشد و در همان روز بمیرد نیز شهید خواهد بود»!

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الرحمن(55): آیه 1

(آیه 1)- سر آغاز نعمتهای الهی: از آنجا که این سوره بیانگر انواع نعمتها و مواهب بزرگ الهی است با نام مقدس «رحمن» که رمزی از رحمت واسعه اوست آغاز می شود، چرا که اگر صفت «رحمانیت» او نبود این چنین خوان نعمت را برای دوست و دشمن نمی گستراند.

لذا می فرماید: «خداوند رحمان» (الرَّحْمنُ).

سوره الرحمن(55): آیه 2

(آیه 2)- «قرآن را تعلیم فرمود» (عَلَّمَ الْقُرْآنَ).

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1235

و به این ترتیب نخستین و مهمترین نعمت را همان «تعلیم قرآن» بیان می کند.

و جالب این که نعمت «تعلیم قرآن» را حتی قبل از مسأله «خلقت انسان» و «تعلیم بیان» ذکر کرده، در حالی که از نظر ترتیب طبیعی باید نخست اشاره به مسأله آفرینش انسان، و بعد نعمت تعلیم بیان، و سپس نعمت تعلیم قرآن شود، اما عظمت قرآن ایجاب کرده که بر خلاف این ترتیب طبیعی نخست از آن سخن گوید.

این آیه در ضمن پاسخی است به مشرکان عرب که وقتی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نام «رحمن» را بیان کرد و آنها را دعوت به سجده برای خداوند رحمن نمود آنها به عنوان بهانه جوئی گفتند: «وَ مَا الرَّحْمنُ رحمن چیست»؟ (فرقان/ 60).

قرآن می گوید خداوند رحمن کسی است که قرآن را تعلیم فرموده، انسان را آفریده، و تعلیم بیان به او کرده است.

به هر حال نام «رحمن» بعد از نام «اللّه» گسترده ترین مفهوم را در میان نامهای پروردگار دارد، زیرا می دانیم خداوند دارای دو رحمت است: «رحمت عام» و «رحمت خاص» نام «رحمن» اشاره به «رحمت عام» اوست که همگان را شامل می شود، و نام «رحیم» اشاره به «رحمت خاص» اوست که مخصوص اهل ایمان و طاعت است، و شاید به همین دلیل نام «رحمن» بر غیر خدا هرگز اطلاق نمی شود- مگر این که با کلمه «عبد» همراه باشد- ولی وصف «رحیم» به دیگران نیز گفته می شود، چرا که هیچ کس دارای رحمت عام جز او نیست، اما رحمت خاص هر چند به صورت ضعیف در میان انسانها و موجودات دیگر نیز وجود دارد.

در این که خداوند قرآن را به چه کسی تعلیم کرده؟ از آنجا که این سوره بیانگر رحمتهای الهی به جن و انس است و لذا 31 بار بعد از ذکر بخشهایی از این نعمتها از آنها سؤال می کند «کدامیک از نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید» مناسب است که بگوئیم خدا این قرآن را به وسیله پیامبر بزرگش محمد صلّی اللّه علیه و آله به جن و انس تعلیم فرمود.

سوره الرحمن(55): آیه 3

(آیه 3)- بعد از ذکر نعمت بی مثال قرآن به مهمترین نعمت در سلسله بعد پرداخته، می فرماید: «انسان را آفرید» (خَلَقَ الْإِنْسانَ).

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1236

مسلما منظور از «انسان» در اینجا نوع انسان است نه حضرت «آدم» و گستردگی نعمت «بیان» که بعد از آن می آید نیز شاهدی بر عمومیت معنی انسان است.

ذکر نام انسان بعد از قرآن نیز قابل دقت است، چرا که قرآن مجموعه اسرار هستی به صورت تدوین است، و انسان خلاصه این اسرار به صورت تکوین است، و هر کدام نسخه ای از این عالم بزرگ و پهناور!

سوره الرحمن(55): آیه 4

(آیه 4)- این آیه به یکی از مهمترین نعمتها بعد از نعمت آفرینش انسان، اشاره کرده، می افزاید: «به او بیان را آموخت» (عَلَّمَهُ الْبَیانَ).

«بیان» از نظر مفهوم لغت معنی گسترده ای دارد، و به هر چیزی گفته می شود که مبین و آشکار کننده چیزی باشد، بنابر این نه فقط نطق و سخن را شامل می شود که حتی کتابت و خط و انواع استدلالات عقلی و منطقی که مبین مسائل مختلف و پیچیده است همه در مفهوم بیان جمع است، هر چند شاخص این مجموعه همان «سخن گفتن» است.

اگر نقش «بیان» را در تکامل و پیشرفت زندگی انسانها، و پیدایش و ترقی تمدنها در نظر بگیریم یقین خواهیم کرد که اگر این نعمت بزرگ نبود انسان هرگز نمی توانست تجربیات و علوم خود را به سادگی از نسلی به نسل دیگر منتقل سازد، و باعث پیشرفت علم و دانش و تمدن و دین و اخلاق گردد، و اگر یک روز این نعمت بزرگ از انسانها گرفته شود جامعه انسانی بسرعت راه قهقرا را پیش خواهد گرفت، و هر گاه بیان را به معنی وسیع آن که شامل خط و کتابت و حتی انواع هنرها می شود تفسیر کنیم نقش فوق العاده مهم آن در زندگی انسانها روشنتر می گردد.

سوره الرحمن(55): آیه 5

(آیه 5)- سپس به سراغ چهارمین نعمت بزرگ از مواهب خداوند رحمن رفته، می گوید: «خورشید و ماه با حساب منظمی می گردند» (الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ).

اصل وجود خورشید از بزرگترین نعمتها برای انسان است، چرا که بدون نور و حرارت حاصل از آن زندگی در منظومه شمسی غیر ممکن است، نمو و رشد

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1237

گیاهان و تمام مواد غذائی، بارش بارانها، وزش بادها، همه به برکت این موهبت الهی است.

ماه نیز به سهم خودش نقش مهمی را در حیات انسان ایفا می کند، علاوه بر این که چراغ شبهای تاریک اوست، جاذبه آن که سر چشمه جزر و مد در اقیانوسهاست عاملی است برای بقاء حیات در دریاها و مشروب ساختن بسیاری از سواحل که رودخانه ها در مجاورت آن به دریا می ریزند.

و افزون بر همه اینها نظام ثابت حرکت ماه به دور زمین و حرکت زمین به دور خورشید که سبب پیدایش منظم شب و روز سال و ماه و فصول مختلف است، سبب نظم زندگی انسانها و برنامه ریزی برای امور تجاری و صنعتی و کشاورزی است که اگر این سیر منظم نبود زندگی بشر هرگز نظام نمی یافت.

نه تنها حرکت این کرات آسمانی نظام بسیار دقیقی دارد، بلکه مقدار جرم و جاذبه آنها و فاصله ای که از زمین، و از یکدیگر دارند همه روی حساب و «حسبان» است، و بطور قطع هر کدام از این امور به هم بخورد اختلالات عظیمی در منظومه شمسی و به دنبال آن در نظام زندگی بشر رخ می دهد.

این نکته نیز قابل توجه است که خورشید هر چند در وسط منظومه شمسی ظاهرا بدون حرکت ثابت مانده است، ولی نباید فراموش کرد که آن هم به اتفاق تمام سیارات و اقمارش در دل کهکشانی که به آن تعلق دارد به سوی نقطه معینی (ستاره معروف وگا) در حرکت است و این حرکت نیز نظم و سرعت معینی دارد.

سوره الرحمن(55): آیه 6

(آیه 6)- در پنجمین موهبت بزرگ از آسمان به زمین نظر می افکند، و می فرماید: «و گیاه و درخت برای او سجده می کنند» (وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ).

«نجم» گاه به معنی ستاره می آید، و گاه به معنی گیاهان بدون ساقه و در اینجا به قرینه «شجر» (درخت) منظور معنی دوم یعنی گیاهان بدون ساقه است.

می دانیم تمام مواد غذائی انسانها در اصل از گیاهان گرفته می شود، با این تفاوت که قسمتی را انسان مستقیما مصرف می کند، و قسمت دیگری صرف تغذیه حیواناتی می شود که جزء مواد غذائی انسانهاست، این معنی حتی در مورد

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1238

حیوانات دریائی نیز صادق است، زیرا آنها نیز از گیاهان بسیار کوچکی تغذیه می کنند که میلیونها میلیون از آن در هر گوشه و کنار دریا در پرتو نور آفتاب می روید و در لابلای امواج در حرکت است.

به این ترتیب «نجم» انواع گیاهان کوچک و خزنده مانند بوته کدو، خیار و امثال آنها و «شجر» انواع گیاهان ساقه دار مانند غلات و درختان میوه و غیر آن را شامل می شود.

و تعبیر «یسجدان» (این دو سجده می کنند) اشاره به تسلیم بی قید و شرط آنها در برابر قوانین آفرینش، و در مسیر منافع انسانهاست.

در ضمن اشاره به اسرار توحیدی آنها نیز هست، چرا که در هر برگ و هر دانه گیاهی آیات عجیبی از عظمت و علم پروردگار وجود دارد.

سوره الرحمن(55): آیه 7

(آیه 7)- آسمان را برافراشت و برای هر چیز میزانی قرار داد! این آیه به ششمین نعمت که نعمت آفرینش آسمان است اشاره کرده، می فرماید: «و (خداوند) آسمان را برافراشت» (وَ السَّماءَ رَفَعَها).

«آسمان» در این آیه خواه به معنی «جهت بالا» باشد یا «کواکب آسمانی» و یا «جو زمین» هر کدام باشد موهبتی است بزرگ و نعمتی است بی نظیر، چرا که بدون آن زندگی کردن برای انسان محال است و یا ناقص.

آری! نور و روشنائی که مایه گرما و هدایت و حیات و حرکت است از سوی آسمان می آید، باران از طریق آسمان می بارد، و نزول وحی نیز از آسمان است.

سپس به سراغ نعمت هفتم رفته، می فرماید: «و (خداوند) میزان و قانون (در آن) گذاشت» (وَ وَضَعَ الْمِیزانَ).

«میزان» به معنی هر گونه وسیله سنجش است، سنجش حق از باطل، سنجش عدالت از ظلم و ستم، و سنجش ارزشها و سنجش حقوق انسانها در مراحل و مسیرهای مختلف اجتماعی.

«میزان» هر قانون تکوینی و دستور تشریعی را شامل می شود، چرا که همه وسیله سنجشند.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1239

سوره الرحمن(55): آیه 8

(آیه 8)- در این آیه نتیجه گیری جالبی از این موضوع کرده، می افزاید هدف از قرار دادن میزان در عالم هستی این است: «تا در میزان طغیان نکنید» و از مسیر عدالت منحرف نشوید (أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزانِ).

چه تعبیر جالبی که از کل عالم هستی به انسان منتقل می شود، و قوانین حاکم بر آن عالم کبیر را با قوانین حاکم بر زندگی انسان و عالم صغیر هماهنگ می شمرد، و این است حقیقت توحید که اصول حاکم همه جا یکی است.

سوره الرحمن(55): آیه 9

(آیه 9)- بار دیگر روی مسأله عدالت و وزن تکیه کرده، می گوید: «و وزن را بر اساس عدالت برپا دارید و میزان را کم نکنید» (وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ).

این آیه روی مسأله وزن به معنی خاص آن تکیه کرده، و دستور می دهد که در سنجش و وزن اشیا به هنگام معامله چیزی کم و کسر نگذارند.

اهمیت میزان به هر معنی در زندگی و حیات انسان چنان است که هر گاه همین مصداق محدود و کوچکش یعنی «ترازو» را یک روز از زندگی حذف کنیم برای مبادله اشیاء گرفتار چه دردسرها و هرج و مرج ها، دعوا و نزاعها خواهیم شد.

از آنچه گفتیم روشن می شود این که در بعضی از روایات «میزان» به وجود «امام» علیه السّلام تفسیر شده به خاطر آن است که وجود مبارک امام معصوم وسیله ای است برای سنجش حق از باطل و معیاری است برای تشخیص حقایق، و عامل مؤثری است برای هدایت.

همچنین تفسیر میزان به «قرآن مجید» نیز ناظر به همین معنی است.

سوره الرحمن(55): آیه 10

(آیه 10)- سپس از آسمان به زمین می آید و با اشاره به هشتمین نعمت، می فرماید: «زمین را برای خلایق آفرید» (وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ).

قرائن موجود و خطابهای سوره که متوجه انس و جن است نشان می دهد که منظور از «انام» در اینجا همان انس و جن است.

سوره الرحمن(55): آیه 11

(آیه 11)- در این آیه به سراغ نهمین و دهمین نعمت که بخشی از مواد غذائی انسان را تشکیل می دهد رفته، می گوید: «در آن (زمین) میوه ها و نخلهای

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1240

پرشکوفه است» (فِیها فاکِهَهٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ).

سوره الرحمن(55): آیه 12

(آیه 12)- و سر انجام از یازدهمین و دوازدهمین مواهبش بدین گونه سخن می گوید: «و دانه هائی که همراه با ساقه و برگی است که بصورت کاه در می آید و (همچنین) گیاهان خوشبو» (وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ).

دانه های غذائی خوراک انسان، و برگهای تر و خشکش خوراک حیواناتی است که در خدمت انسان، و از شیر و گوشت و پوست و پشم آنها بهره می گیرد، و به این ترتیب چیزی از آن بی فایده و دور ریختنی نیست.

و از سوی دیگر گیاهان خوشبو و گلها را نیز در زمین آفریده که مشام جسم و جان را معطر می کند، و روح را آرامش و نشاط می بخشد، و به این وسیله نعمتهایش را بر انسان تمام کرده است.

سوره الرحمن(55): آیه 13

(آیه 13)- پس از ذکر نعمتهای گوناگون مادی و معنوی در این آیه جن و انس را مخاطب ساخته، می گوید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

نعمتهائی که هر یک نشانه روشنی از قدرت و لطف و مهر پروردگار است، چگونه ممکن است اینها را تکذیب کرد؟! این استفهام، استفهام تقریری است که در مقام اقرار گرفتن می آورند، و لذا در روایتی که در آغاز سوره خواندیم به ما دستور داده شده است که بعد از ذکر این جمله عرضه داریم: «لا بشی ء من آلائک ربّ اکذّب پروردگارا! ما هیچ یک از نعمتهای تو را تکذیب نمی کنیم».

سوره الرحمن(55): آیه 14

(آیه 14)- آفرینش انسان از خاکی همچون سفال! خداوند بعد از ذکر نعمتهای گذشته از جمله آفرینش انسان به صورت سر بسته، در اینجا نخست به شرحی پیرامون آفرینش انس و جن می پردازد شرحی که هم نشانه قدرت عظیم اوست و هم درسهای عبرتی برای همگان در بر دارد.

می فرماید: «انسان را از گل خشکیده ای همچون سفال آفرید» (خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ).

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1241

از آیات مختلف قرآن و تعبیرات گوناگونی که در باره مبدأ آفرینش انسان آمده به خوبی استفاده می شود که انسان در آغاز خاک بوده (حج/ 5) سپس با آب آمیخته شده، و به صورت گل درآمده (انعام/ 2) و بعد به صورت «گل بدبو» (لجن) درآمد (حجر/ 28) سپس حالت «چسبندگی» پیدا کرد (صافات/ 11) و بعدا به صورت «خشکیده» درآمد، و حالت «صلصال کالفخّار» به خود گرفت- آیه مورد بحث.

این مراحل از نظر بعد زمانی چه اندازه طول کشید؟ و انسان در هر مرحله ای چقدر توقف کرد؟ و این حالتهای انتقالی تحت چه عواملی به وجود آمد؟ اینها مسائلی است که از علم و دانش ما مخفی است، و تنها خدا می داند و بس.

سوره الرحمن(55): آیه 15

(آیه 15)- سپس به آفرینش «جنّ» پرداخته، می گوید: «و جنّ را از شعله های مختلط و متحرک آتش آفرید» (وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ).

باز در اینجا دقیقا برای ما روشن نیست که آفرینش «جن» از این آتشهای رنگارنگ چگونه بوده است؟ همان گونه که خصوصیات دیگر آن نیز از طریق وحی صادق یعنی قرآن مجید و وحی آسمانی برای ما ثابت شده است، محدود بودن معلومات ما در برابر مجهولات هرگز به ما اجازه نمی دهد که این حقایق را انکار کنیم یا نادیده بگیریم، بعد از آن که از طریق وحی اثبات گردد، هر چند علم به آن راهی نیابد (1)

سوره الرحمن(55): آیه 16

(آیه 16)- باز به دنبال نعمتهائی که در آغاز آفرینش انسان بوده این جمله را تکرار می کند: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید» (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 17

(آیه 17)- در این آیه به بیان یکی دیگر از نعمتهای الهی پرداخته، می گوید: «او پروردگار دو مشرق و پروردگار دو مغرب است» (رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ).

درست است که خورشید در هر روزی از ایام سال از نقطه ای طلوع و در

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1242


1- به خواست خدا شرح بیشتر در باره آفرینش «جن» و خصوصیات این مخلوق در تفسیر سوره جن خواهد آمد.

نقطه ای غروب می کند، و به این ترتیب به تعداد روزهای سال مشرق و مغرب دارد، ولی با توجه به حد اکثر «میل شمالی» آفتاب، و «میل جنوبی» آن، در حقیقت دو مشرق و دو مغرب دارد، و بقیه در میان این دو می باشد.

این نظام که مبدأ پیدایش فصول چهارگانه سال با برکات فراوانی است در حقیقت تأکید و تکمیلی است برای آنچه در آیات قبل آمده، آنجا که سخن از حساب سیر خورشید و ماه در میان است، و همچنین سخن از وجود میزان در آفرینش آسمانها، و در مجموع هم بیانگر نظام دقیق آفرینش و حرکت زمین و ماه و خورشید می باشد، و هم اشاره ای است به نعمتها و برکاتی که از این رهگذر عاید انسان می شود.

سوره الرحمن(55): آیه 18

(آیه 18)- به هر حال بعد از ذکر این نعمت باز جن و انس را مخاطب ساخته، می گوید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 19

(آیه 19)- دریاها با ذخائر گرانبهایشان! در ادامه شرح نعمتهای پروردگار سخن از دریاها به میان می آورد، اما نه همه دریاها بلکه کیفیت خاصی در پاره ای از دریاها که هم پدیده ای است عجیب و نشانه ای است از قدرت بی پایان حق، و هم وسیله ای است برای پدید آمدن بعضی از متاعهای مورد استفاده انسانها.

می فرماید: «دو دریای مختلف (شور و شیرین، گرم و سرد) را در کنار هم قرار داد در حالی که با هم تماس دارند» (مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 20

(آیه 20)- در میان آن دو، برزخی است که یکی بر دیگری غلبه نمی کند» و به هم نمی آمیزند (بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لا یَبْغِیانِ).

منظور از این دو دریا به گواهی آیه 53 سوره فرقان دو دریای آب «شیرین» و «شور» است، آنجا که می فرماید: «او کسی است که دو دریا را در کنار هم قرار داد یکی گوارا و شیرین است و دیگری شور و تلخ، و در میان آنها برزخی قرار داد تا با هم مخلوط نشوند».

رودخانه های عظیم آب شیرین هنگامی که به دریاها و اقیانوسها می ریزند

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1243

معمولا دریائی از آب شیرین در کنار ساحل تشکیل می دهند آب شور را به عقب می رانند و عجب این که تا مدت زیادی این دو آب شیرین و شور به خاطر تفاوت درجه غلظت به هم آمیخته نمی شوند و هزاران کیلومتر راه را به همان صورت می پیمایند.

سوره الرحمن(55): آیه 21

(آیه 21)- بار دیگر بندگان را مخاطب ساخته و در برابر این نعمتها از آنها سؤال کرده، می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 22

(آیه 22)- سپس در ادامه همین سخن می افزاید: «از آن دو (دریا) لؤلؤ و مرجان خارج می شود»! (یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ).

سوره الرحمن(55): آیه 23

(آیه 23)- «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

«لؤلؤ» مروارید دانه شفاف و قیمتی است که در درون صدف در اعماق دریاها پرورش می یابد، و هر قدر درشت تر باشد گرانبهاتر است.

و «مرجان» موجود زنده ای است شبیه شاخه کوچک درخت که در اعماق دریاها می روید، و تا مدتها دانشمندان آن را نوعی «گیاه» می پنداشتند، ولی بعدا روشن شد که نوعی حیوان است.

بهترین نوع مرجان زینتی «مرجان سرخ رنگ» است و هر قدر سرختر باشد قیمتی تر است.

سوره الرحمن(55): آیه 24

(آیه 24)- باز در ادامه همین بخش از نعمتها به مسأله کشتیها که در حقیقت بزرگترین و مهمترین وسیله حمل و نقل بشر در گذشته و حال بوده است اشاره کرده، می فرماید: «و برای اوست کشتیهای ساخته شده که در دریا به حرکت در می آیند و همچون کوهی هستند»! (وَ لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ).

جالب این که در عین تعبیر به «منشئات» که حکایت از مصنوع بودن کشتی به وسیله انسان می کند می فرماید «و له» (از برای خداست) اشاره به این که مخترعان و سازندگان کشتی از خواص خداداد که در مصالح مختلفی که در کشتیها

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1244

به کار می رود استفاده می کنند همچنین از خاصیت سیّال بودن آب دریاها، و نیروی وزش بادها بهره می گیرند، و خداست که در آن مواد، و در دریا و باد این خواص و آثار را آفریده.

سوره الرحمن(55): آیه 25

(آیه 25)- و بار دیگر این سؤال پر معنی را تکرار کرده، می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 26

(آیه 26)- ما همه فانی و بقا بس تو را است! باز در ادامه شرح نعمتهای الهی در اینجا می افزاید: «همه کسانی که روی آن [- زمین ] هستند فانی می شوند» (کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ).

اما چگونه «مسأله فنا» می تواند در زمره نعمتهای الهی قرار گیرد؟ ممکن است از این نظر باشد که این فنا به معنی فنای مطلق نیست، بلکه دریچه ای است به عالم بقا و دالان و گذرگاهی است که شرط وصول به سرای جاویدان عبور از آن است.

و یا از این نظر که ذکر نعمتهای فراوان گذشته ممکن است مایه غفلت و غرق شدن گروهی در زندگی دنیا و انواع خوردنیها و نوشیدنیها و لؤلؤ و مرجان و مرکبهای را هوارش گردد، لذا یادآوری می کند که این دنیا جای بقا نیست، و این تذکر خود نعمتی است بزرگ.

سوره الرحمن(55): آیه 27

(آیه 27)- در این آیه می افزاید «تنها ذات ذو الجلال و گرامی پروردگارت باقی می ماند» (وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ).

«وجه» از نظر لغت به معنی صورت است که به هنگام مقابله با کسی با آن مواجه و رو برو می شویم، ولی هنگامی که در مورد خداوند به کار می رود منظور ذات پاک او است.

اما «ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» که توصیفی است برای «وجه» اشاره به صفات جمال و جلال خداست، زیرا ذو الجلال از صفاتی خبر می دهد که خداوند «اجل» و برتر از آن است (صفات سلبیه) و «اکرام» به صفاتی اشاره می کند که حسن و ارزش چیزی را ظاهر می سازد و آن «صفات ثبوتیه» خداوند مانند علم و قدرت و حیات اوست.

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1245

بنابر این معنی آیه روی هم رفته چنین می شود تنها ذات پاک خداوندی که متصف به صفات ثبوتیه و منزه از صفات سلبیه است در این عالم باقی و برقرار می ماند.

سوره الرحمن(55): آیه 28

(آیه 28)- بار دیگر خلایق را مخاطب ساخته، می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 29

(آیه 29)- محتوای این آیه در واقع نتیجه ای است از آیات قبل، زیرا می فرماید: «تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند همواره (نیازهای خود را) از او تقاضا می کنند» (یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

چرا چنین نباشد؟ در حالی که همه فانیند و او باقی و اگر لحظه ای نظر لطفش را از کائنات برگیرد «فرو ریزند قالبها»! با این حال مگر کسی جز او هست که اهل آسمانها و زمین از وی تقاضا کنند؟! سپس می افزاید: «و او (خداوند) هر روز در شأن و کاری است» (کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ).

آری! خلقت او دائم و مستمر است، و پاسخگوئی او به نیازهای سائلان و نیازمندان نیز چنین است، و هر روز و هر زمان طرح تازه ای ابداع می کند.

یک روز اقوامی را قدرت می دهد، روز دیگری آنها را بر خاک سیاه می نشاند، یک روز سلامت و جوانی می بخشد، روز دیگر ضعف و ناتوانی می دهد، یک روز غم و اندوه را از دل می زداید، روز دیگر مایه اندوهی می آفریند، خلاصه هر روز طبق حکمت و نظام احسن، پدیده تازه و آفرینش و حادثه جدیدی دارد.

توجه به این حقیقت، از یکسو نیاز مستمر ما را به ذات پاک او روشن می کند، و از سوی دیگر پرده های یأس و نومیدی را از دل کنار می زند.

و از سوی سوم غرور و غفلت را درهم می شکند.

سوره الرحمن(55): آیه 30

(آیه 30)- و باز به دنبال این نعمت مستمر و پاسخگوئی به نیازهای همه مخلوقات و اهل آسمانها و زمین تکرار می کند که «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1246

سوره الرحمن(55): آیه 31

(آیه 31)- نعمتهائی که تاکنون در آیات این سوره مطرح شده مربوط به این جهان بوده است، ولی در اینجا از محاسبه قیامت و بعضی دیگر از خصوصیات معاد سخن می گوید که در عین تهدید بودن برای مجرمان وسیله تربیت و آگاهی و بیداری و هم وسیله تشویق و دلگرمی مؤمنان است، و به همین جهت نعمت محسوب می شود، لذا بعد از ذکر هر کدام همان سؤال را که در باره نعمتهاست تکرار می کند.

نخست می فرماید: «به زودی به حساب شما می پردازیم ای دو گروه انس و جن»! (سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ).

آری! در آن روز خداوند عالم قادر دقیقا همه اعمال و گفتار و نیات انس و جن را مورد بررسی و حساب دقیق قرار داده، و کیفر و پاداش مناسب را برای آنها تعیین می کند.

سوره الرحمن(55): آیه 32

(آیه 32)- بعد از ذکر این معنی باز این سؤال را تکرار می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید» (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 33

(آیه 33)- در تعقیب آیه قبل که از مسأله حساب دقیق الهی سخن می گفت باز جن و انس را مخاطب ساخته، می گوید: «ای گروه جن و انس! (هر گاه به راستی می خواهید از مجازات و کیفر الهی بر کنار مانید) اگر می توانید از مرزهای آسمانها و زمین بگذرید (و از حیطه قدرت او خارج شوید) پس بگذرید ولی هرگز نمی توانید مگر با نیروئی» الهی و فوق العاده اما چنین نیروئی در اختیار شما نیست (یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ).

به این ترتیب شما هرگز یارای فرار از دادگاه عدل خدا و پیامدهای آن را ندارید، هر جا بروید ملک خداست، و هر کجا باشید محل حکومت اوست، آری این موجود ضعیف و ناتوان کجا می تواند از عرصه قدرت خداوند بگریزد همان گونه که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در دعای روح پرور کمیل عرضه می دارد:

«و لا یمکن الفرار من حکومتک پروردگارا! فرار از حکومت تو ممکن نیست»!

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1247

البته به نظر می رسد که این آیه مربوط به فرار از چنگال عدالت الهی در قیامت باشد، و مؤید آن بعضی از اخبار است که در منابع اسلامی در این زمینه نقل شده از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «روز قیامت خداوند بندگان را در محل واحدی جمع می کند و به فرشتگان آسمان پائین وحی می فرستد فرود آیید، آنها- که دو برابر جمعیت روی زمین از جن و انس هستند- فرود می آیند، سپس اهل آسمان دوم که آنها نیز دو برابر همه می باشند فرود می آیند، و به همین ترتیب فرشتگان هفت آسمان فرود می آیند و همچون هفت حجاب گرداگرد انس و جن را احاطه می کنند، اینجاست که منادی صدا می زند: ای جمعیت جن و انس اگر می توانید از اقطار آسمانها و زمین بگذرید، اما هرگز نمی توانید جز با قدرت الهی و در اینجا می بینند اطراف آنها را هفت گروه عظیم از فرشتگان فرا گرفته اند- و راهی برای فرار از چنگال عدالت نیست.»

سوره الرحمن(55): آیه 34

(آیه 34)- باز در اینجا دو گروه را مخاطب ساخته، می گوید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

درست است که تهدید فوق به ظاهر در مسیر مجازات و کیفر است، ولی از آنجا که ذکر آن هشداری است به همه انسانها، و عاملی است برای اصطلاح و تربیت، طبعا لطف و نعمتی محسوب می شود، و اصولا وجود حساب در هر دستگاه نعمت بزرگی است چرا که به خاطر آن سرهای همه به حساب خواهد آمد!

سوره الرحمن(55): آیه 35

(آیه 35)- این آیه برای تأکید آنچه در آیه قبل دائر بر عدم قدرت انس و جن بر فرار از چنگال عدالت آمده، می افزاید: «شعله هائی از آتش بی دود، و دودهائی متراکم بر شما فرستاده می شود (و آن چنان شما را از هر سو احاطه می کنند که راهی برای فرار نیست) و نمی توانید از کسی یاری بطلبید» (یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ).

از یکسو فرشتگان شما را احاطه کرده اند و از سوی دیگر شعله های گرم و سوزان آتش و دودهای تیره و تار و خفقان آور اطراف محشر را فرا می گیرد و راهی برای گریز نیست.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1248

سوره الرحمن(55): آیه 36

(آیه 36)- باز می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

تعبیر به نعمت در اینجا نیز به خاطر همان لطفی است که در آیه قبل به آن اشاره شد.

سوره الرحمن(55): آیه 37

(آیه 37)- در تعقیب آیات گذشته که بعضی از حوادث رستاخیز را بازگو می کرد، در اینجا همچنان ادامه همان بحث و ذکر خصوصیات دیگری از صحنه قیامت، و چگونگی حساب، و مجازات، و کیفر است.

نخست می فرماید: «در آن هنگام که آسمان شکافته شود، و همچون روغن مذاب گلگون گردد» حوادث هولناکی رخ می دهد که تاب تحمل آن را نخواهید داشت (فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ فَکانَتْ وَرْدَهً کَالدِّهانِ).

از مجموع آیات «قیامت» به خوبی استفاده می شود که در آن روز نظام کنونی جهان بکلی در هم می ریزد، و حوادث بسیار هولناکی در سرتاسر عالم رخ می دهد، کواکب و سیارات و زمین و آسمان دگرگون می شوند، و مسائلی که تصور آن امروز برای ما مشکل است واقع می گردد، از جمله چیزی است که در آیه فوق آمده که کرات آسمانی از هم می شکافد و به رنگ سرخ و به صورت مذاب همچون روغن در می آید.

سوره الرحمن(55): آیه 38

(آیه 38)- و از آنجا که اعلام وقوع این حوادث هولناک در صحنه قیامت، و یا قبل از آن هشداری است به همه مجرمان و مؤمنان، و لطفی است از الطاف الهی، بعد از آن، همان جمله سابق را تکرار فرموده، می گوید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 39

(آیه 39)- در این آیه از حوادث تکوینی قیامت، به وضع انسان گنهکار در آن روز، پرداخته، می افزاید: «در آن روز هیچ کس از انس و جن از گناهش سؤال نمی شود» (فَیَوْمَئِذٍ لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ).

چرا سؤال نمی کنند؟ برای این که همه چیز روشن است، و در چهره انسانها همه چیز خوانده می شود.

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1249

قیامت یک روز بسیار طولانی است، و انسان از مواقف و گذرگاههای متعددی باید بگذرد و در هر صحنه و موقفی باید مدتی بایستد، در بعضی از این مواقف مطلقا سؤالی نمی شود.

و در بعضی از مواقف مهر بر دهان انسان گذارده می شود و اعضای بدن به شهادت بر می خیزند. و در بعضی، از انسانها دقیقا پرسش می شود.

خلاصه هر صحنه ای شرایطی دارد.

سوره الرحمن(55): آیه 40

(آیه 40)- و باز در تعقیب آن همگان را مخاطب ساخته، می گوید «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 41

(آیه 41)- آری در آن روز سؤال نمی شود، بلکه «مجرمان از چهره هایشان شناخته می شوند» (یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ).

گروهی دارای چهره های بشاش نورانی و درخشانند که بیانگر ایمان و عمل صالح آنهاست، و گروهی دیگر صورتهائی سیاه و تاریک و زشت و عبوس دارند که نشانه کفر و گناه آنهاست، چنانکه در آیات 39 تا 41 سوره عبس می خوانیم: «در آن روز چهره هائی درخشان و نورانیند، و چهره هائی تاریک، که سیاهی مخصوصی آن را پوشانیده».

سپس می افزاید: «و آنگاه آنها را از موهای پیش سر، و پاهایشان می گیرند» و به دوزخ می افکنند! (فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ).

گرفتن مجرمان با موی پیش سر، و پاها، ممکن است به معنی حقیقی آن باشد که مأموران عذاب این دو را می گیرند و آنها را از زمین برداشته، با نهایت ذلت به دوزخ می افکنند، و یا کنایه از نهایت ضعف و ناتوانی آنها در چنگال مأموران عذاب الهی است، که این گروه را با خواری تمام به دوزخ می برند، و چه صحنه دردناک و وحشتناکی است آن صحنه!

سوره الرحمن(55): آیه 42

(آیه 42)- باز از آنجا که یادآوری این مسائل در زمینه معاد هشدار و لطفی است به همگان می افزاید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1250

سوره الرحمن(55): آیه 43

(آیه 43)- در این آیه می فرماید: «این همان دوزخی است که مجرمان پیوسته آن را انکار می کردند» (هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ).

سوره الرحمن(55): آیه 44

(آیه 44)- باز در توصیف جهنم و عذابهای دردناک آن می افزاید: مجرمان «امروز در میان آن و آب سوزان در رفت و آمدند» (یَطُوفُونَ بَیْنَها وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ).

آنها از یکسو در میان شعله های سوزان جهنم می سوزند و تشنه می شوند و تمنای آن می کنند و از سوی دیگر آب جوشان به آنها می دهند (یا بر آنها می ریزند) و این مجازاتی است دردناک.

از آیات 71 و 72 سوره مؤمن استفاده می شود که چشمه سوزان حمیم در کنار جهنم است که نخست دوزخیان را در آن می برند و سپس در آتش دوزخ می افکنند.

سوره الرحمن(55): آیه 45

(آیه 45)- باز به دنبال این هشدار و اخطار شدید بیدار کننده که لطفی است از ناحیه خداوند، می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 46

(آیه 46)- این دو بهشت در انتظار خائفان است! در اینجا دوزخیان را به حال خود رها کرده، به سراغ بهشتیان می رود، و از نعمتهای دلپذیر و بی نظیر و شوق انگیز بهشت قسمتهائی را بر می شمرد، تا در مقایسه با کیفرهای شدید و دردناک دوزخیان اهمیت هر کدام روشنتر گردد.

می فرماید: «برای کسی که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ بهشتی است» (وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ).

خوف از پروردگار سر چشمه های مختلفی دارد: گاه همان اعمال ناپاک و افکار آلوده است، و گاه برای مقربان، به خاطر قرب به ذات پاکش کمترین ترک اولی و غفلت مایه وحشت آنهاست، و گاه بدون همه اینها هنگامی که تصور آن ذات نامحدود و عظمت بی انتها را می کنند در مقابل او احساس حقارت کرده و حالت خوف به آنها دست می دهد، این خوفی است که از نهایت معرفت پروردگار حاصل می شود و مخصوص عارفان و مخلصان درگاه اوست.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1251

سوره الرحمن(55): آیه 47

(آیه 47)- باز به دنبال این نعمت بزرگ همگان را مخاطب ساخته، می گوید:

«پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 48

(آیه 48)- سپس در توصیف این دو بهشت می افزاید: «دارای انواع نعمتها و درختان پرطراوت است» (ذَواتا أَفْنانٍ).

سوره الرحمن(55): آیه 49

(آیه 49)- و به دنبال این نعمت باز همان سؤال تکرار می شود که: «کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 50

(آیه 50)- از آنجا که یک باغ سرسبز و خرّم و پرطراوت، علاوه بر درختان، باید چشمه های آب جاری داشته باشد در این آیه می افزاید: «در آن دو (بهشت) دو چشمه همیشه جاری است» (فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 51

(آیه 51)- باز در برابر این نعمت همان سؤال مطرح می شود: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید» (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 52

(آیه 52)- در این آیه که نوبت به میوه های این دو باغ بهشتی می رسد، می فرماید: «در آن دو از هر میوه ای دو نوع وجود دارد» هر یک از دیگری بهتر (فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَهٍ زَوْجانِ).

نوعی که در دنیا نمونه آن را دیده اید، و نوعی که هرگز شبیه و نظیر آن را در این جهان ندیده اید.

سوره الرحمن(55): آیه 53

(آیه 53)- باز می افزاید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 54

(آیه 54)- در آیات پیشین سه قسمت از ویژگیهای این دو باغ بهشتی مطرح شد، اکنون به ویژگی چهارم پرداخته، می فرماید: «این در حالی است که آنها بر فرشهائی تکیه کرده اند با آسترهائی از دیبا و ابریشم» (مُتَّکِئِینَ عَلی فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ).

این تعبیر نشانه آرامش کامل روح بهشتیان است.

در اینجا گران قیمت ترین پارچه ای که در دنیا تصور می شود آستر این فرشها ذکر شده، اشاره به این که قسمت روئین آن چیزی است که از لطافت و زیبائی

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1252

و جذابیت در وصف نمی گنجد.

و بالاخره در پنجمین نعمت به چگونگی نعمتهای این باغ بهشتی اشاره کرده، می گوید: «و میوه های رسیده آن دو باغ بهشتی در دسترس است» (وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ).

آری! زحمتی که معمولا در چیدن میوه های دنیا وجود دارد در آنجا به هیچ وجه نیست.

سوره الرحمن(55): آیه 55

(آیه 55)- و باز همگان را در اینجا مخاطب ساخته، می گوید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 56

(آیه 56)- همسران زیبای بهشتی: در آیات گذشته پنج قسمت از مواهب و ویژگیهای این دو باغ بهشتی عنوان شده بود، در اینجا ششمین نعمت را بازگو می کند و آن همسران پاک بهشتی است، می فرماید: «در آن باغهای بهشتی زنانی هستند که جز به همسران خود عشق نمی ورزند» (فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ).

«و هیچ انس و جن پیش از اینها با آنها تماس نگرفته است» (لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ).

بنابر این آنها دوشیزه اند، و دست نخورده، و پاک از هر نظر.

از «أبو ذر» نقل شده است که: «همسر بهشتی به شوهرش می گوید: سوگند به عزت پروردگارم که در بهشت چیزی را بهتر از تو نمی یابم، سپاس مخصوص خداوندی است که مرا همسر تو، و تو را همسر من قرار داد».

سوره الرحمن(55): آیه 57

(آیه 57)- باز در تعقیب این نعمت بهشتی تکرار می کند: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 58

(آیه 58)- سپس به توصیف بیشتری از این همسران بهشتی پرداخته، می گوید: «آنها همچون یاقوت و مرجانند»! (کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ).

به سرخی و صفا و درخشندگی «یاقوت» و به سفیدی و زیبائی شاخه «مرجان» که هنگامی که این دو رنگ (یعنی سفید و سرخ شفاف) به هم آمیزند زیباترین رنگ را به آنها می دهند.

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1253

سوره الرحمن(55): آیه 59

(آیه 59)- بار دیگر به دنبال این نعمت بهشتی می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 60

(آیه 60)- و در پایان این بحث می گوید: «آیا جزای نیکی جز نیکی است»؟

(هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ).

آیا آنها که در دنیا کار نیک کرده اند جز پاداش نیک الهی انتظاری در باره آنها می رود؟

«احسان» چیزی برتر از عدالت است، زیرا عدالت این است که انسان آنچه بر عهده اوست بدهد، و آنچه متعلق به اوست بگیرد، ولی احسان این است که انسان بیش از آنچه وظیفه اوست انجام دهد، و کمتر از آنچه حق اوست بگیرد.

سوره الرحمن(55): آیه 61

(آیه 61)- باز در اینجا از بندگان اقرار می گیرد که: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

چرا که این قانون یعنی جزای احسان به احسان خود نعمتی است بزرگ از ناحیه خداوند بزرگ، و نشان می دهد که پاداش او در برابر اعمال بندگان نیز در خور کرم اوست نه در خور اعمال آنها، تازه اگر آنها عملی دارند و اطاعتی می کنند آن هم به توفیق و لطف خداست و برکاتش نیز به خودشان می رسد.

سوره الرحمن(55): آیه 62

(آیه 62)- دو بهشت دیگر با اوصاف شگفت آورش! در ادامه بحث گذشته که پیرامون دو بهشت خائفان با ویژگیهای والا سخن می گفت در اینجا از دو بهشت سخن می گوید که در مرحله پایینتر و طبعا برای افرادی است که در سطح پائینتری از ایمان و خوف از پروردگار قرار دارند، و به تعبیر دیگر هدف بیان وجود سلسله مراتب به تناسب ایمان و عمل صالح است.

نخست می فرماید: «و پایین تر از آنها دو باغ بهشتی دیگر است» (وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ).

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود:

«دو بهشت که بنای آنها و هر چه در آنهاست از نقره است، و دو بهشت است که بنای آنها و هر چه در آنهاست از طلاست».

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1254

تعبیر به طلا و نقره ممکن است اشاره به تفاوت ارزش مواهب آنها باشد.

لذا در حدیث دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «دو بهشت از طلا است برای مقربان، و دو بهشت از نقره برای اصحاب الیمین».

سوره الرحمن(55): آیه 63

(آیه 63)- سپس می افزاید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید» (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 64

(آیه 64)- بعد به پنج ویژگی این دو بهشت- که بعضی با آنچه در باره دو بهشت سابق گفته شد شباهت دارد و بعضی متفاوت است- پرداخته، می گوید: «هر دو خرّم و سرسبزند» (مُدْهامَّتانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 65

(آیه 65)- باز در اینجا اضافه می کند: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 66

(آیه 66)- در این آیه به توصیف دیگری پرداخته، می گوید: «در آنها دو چشمه جوشنده است»ِیهِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ)

سوره الرحمن(55): آیه 67

(آیه 67)- دگر بار از جن و انس می پرسد: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟! (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 68

(آیه 68)- این آیه در باره میوه های این دو بهشت چنین می گوید: «در آنها میوه های فراوان و درخت خرما و انار است» (فِیهِما فاکِهَهٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ).

سوره الرحمن(55): آیه 69

(آیه 69)- باز همان سؤال را تکرار کرده، می فرماید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 70

(آیه 70)- باز هم همسران بهشتی! در ادامه شرح نعمتهای دو بهشتی که در آیات سابق آمده است در اینجا نیز به قسمتهای دیگری از این مواهب اشاره شده است.

نخست می فرماید: «و در آن باغهای بهشتی زنانی نیکو خلق و زیبایند» (فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ). زنانی که جمع میان «حسن سیرت» و «حسن صورت» کرده اند.

در روایاتی که در تفسیر این آیه وارد شده صفات نیک بسیاری برای همسران بهشتی شمرده شده که می تواند اشاره ای به صفات عالی زنان دنیا نیز باشد،

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1255

و الگوئی برای همه زنان محسوب شود، از جمله خوش زبان بودن، نظافت و پاکی، آزار نرسانیدن، نظری به بیگانگان نداشتن و مانند آن.

سوره الرحمن(55): آیه 71

(آیه 71)- و به دنبال ذکر این نعمت باز می افزاید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 72

(آیه 72)- سپس در ادامه توصیف این زنان بهشتی اضافه می کند: «حوریانی که در خیمه های بهشتی مستورند» (حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ).

«حور» جمع «حوراء» و «احور» به کسی می گویند که سیاهی چشمش کاملا مشکی و سفیدی آن کاملا شفاف است، و گاه به زنان سفید چهره نیز اطلاق شده است.

سوره الرحمن(55): آیه 73

(آیه 73)- و بار دیگر همان سؤال پر معنی را تکرار کرده، می گوید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 74

(آیه 74)- این آیه توصیف دیگری است در باره حوریان بهشتی، می فرماید:

«هیچ، جن و انس پیش از این با آنها تماس نگرفته» و دوشیزه اند (لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ).

البته چنانکه از آیات دیگر قرآن استفاده می شود زنان و مردانی که در این دنیا همسر یکدیگرند هرگاه هر دو با ایمان و بهشتی باشند در آنجا به هم ملحق می شوند، و با هم در بهترین شرائط و حالات زندگی می کنند.

و حتی از روایات استفاده می شود که مقام این زنان برتر از حوریان بهشت است به خاطر عبادات و اعمال صالحی که در این جهان انجام داده اند.

سوره الرحمن(55): آیه 75

(آیه 75)- سپس می افزاید: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟ (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

سوره الرحمن(55): آیه 76

(آیه 76)- در آخرین توصیفی که در این آیات از نعمتهای بهشتی کرده، می گوید: «این در حالی است که بهشتیان بر تختهائی تکیه زده اند که با بهترین و زیباترین پارچه های سبز رنگ پوشانده شده است» (مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِیٍّ حِسانٍ).

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1256

سوره الرحمن(55): آیه 77

(آیه 77)- سپس برای آخرین بار (و سی و یکمین مرتبه) این سؤال را از انس و جن و از تمام افراد می کند: «پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید»؟

(فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ).

نعمتهای معنوی، یا نعمتهای مادی، نعمتهای این جهان، یا نعمتهای بهشتی؟ نعمتهائی که سر تا پای وجود شما را فرا گرفته و دائما غرق در آنید، و گاه بر اثر غرور و غفلت همه آنها را به دست فراموشی می سپرید، و از بخشنده این همه نعمتها و کسی که در انتظار نعمتهایش در آینده هستید غافل می شوید؟

کدامیک را منکرید؟

سوره الرحمن(55): آیه 78

(آیه 78)- و در آخرین آیه این سوره می فرماید: «پر برکت و زوال ناپذیر است نام پروردگار صاحب جلال و بزرگوار تو» (تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِی الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ).

این تعبیر به خاطر آن است که در این سوره انواع نعمتهای الهی، در زمین و آسمان، در خلقت بشر، و در دنیا و آخرت آمده است، و از آنجا که اینها همه از وجود پر برکت پروردگار افاضه می شود، مناسبترین تعبیر همان است که در این آیه آمده است.

جالب این که این سوره با نام خداوند «رحمن» آغاز شد، و با نام پروردگار ذو الجلال و الاکرام پایان می گیرد، و هر دو هماهنگ با مجموعه محتوای سوره است.

«پایان سوره الرّحمن»

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1257

سوره واقعه [56]
اشاره

این سوره «در مکّه» نازل شده و دارای 96 آیه است

محتوای سوره:

در «تاریخ القرآن» از «ابن ندیم» نقل شده که سوره «واقعه» چهل و چهارمین سوره ای است که بر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شده قبل از آن سوره «طه» و بعد از آن «شعرا» بوده است.

این سوره- همان گونه که از لحن آن پیداست، و مفسران نیز تصریح کرده اند- در مکّه نازل شده است، هر چند بعضی گفته اند آیه 81 و 82 در مدینه نازل گردیده، ولی دلیلی برای این گفته در دست نیست، و نشانه ای در آیات مزبور بر این ادعا وجود ندارد.

سوره واقعه چنانکه از نامش پیداست از قیامت و ویژگیهای آن سخن می گوید، و این معنی در تمام آیات 96 گانه سوره مسأله اصلی است، اما از یک نظر می توان محتوای سوره را در هشت بخش خلاصه کرد:

1- آغاز ظهور قیامت و حوادث سخت و وحشتناک مقارن آن.

2- گروه بندی انسانها در آن روز و تقسیم آنها به «اصحاب الیمین»، «اصحاب الشمال» و «مقربین».

3- بحث مشروحی از مقامات «مقربین» و انواع پاداشهای آنها در بهشت.

4- بحث مشروحی در باره «اصحاب الیمین» و انواع مواهب الهی بر آنها.

5- بحثی در باره «اصحاب الشمال» و مجازاتهای دردناک آنها در دوزخ.

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1258

6- ذکر دلائل مختلفی پیرامون مسأله معاد از طریق بیان قدرت خداوند، و خلقت انسان از نطفه ناچیز، و تجلّی حیات در گیاهان، و نزول باران.

7- ترسیمی از حالت احتضار و انتقال از این جهان به جهان دیگر.

8- نظر اجمالی دیگری روی پاداش و کیفر مؤمنان و کافران.

فضیلت تلاوت سوره:

در باره تلاوت این سوره روایات زیادی در منابع اسلامی ذکر شده است، از جمله در حدیثی از رسول خدا می خوانیم: «کسی که سوره واقعه را بخواند نوشته می شود که این فرد از غافلان نیست».

چرا که آیات سوره آن قدر تکان دهنده و بیدار کننده است که جائی برای غفلت انسان باقی نمی گذارد.

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم «هر کس سوره واقعه را در هر شب جمعه بخواند خداوند او را دوست دارد و او را نزد همه مردم محبوب می کند، و هرگز در دنیا ناراحتی نمی بیند، و فقر و فاقه و آفتی از آفات دنیا دامنگیرش نمی شود، و از دوستان امیر مؤمنان علی علیه السّلام خواهد بود».

روشن است که تنها نمی توان با لقلقه زبان این همه برکات را در اختیار گرفت، بلکه باید به دنبال تلاوت، فکر و اندیشه، و به دنبال آن حرکت و عمل باشد.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الواقعه(56): آیه 1

(آیه 1)- واقعه عظیم! مسائل مربوط به قیامت در قرآن مجید معمولا با ذکر حوادث عظیم و انقلابی و کوبنده در آغاز آن توأم است، و این در بسیاری از سوره های قرآن که بحث از قیامت می کند کاملا به چشم می خورد در سوره واقعه که بر محور معاد دور می زند نیز همین معنی کاملا در نخستین آیاتش مشهود است.

در آغاز می فرماید: «هنگامی که واقعه عظیم (قیامت) واقع شود» (إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَهُ).

سوره الواقعه(56): آیه 2

(آیه 2)- «هیچ کس نمی تواند آن را انکار کند» (لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَهٌ).

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1259

چرا که حوادث پیش از آن به قدری عظیم و شدید است که آثار آن در تمام ذرات جهان آشکار می شود.

سوره الواقعه(56): آیه 3

(آیه 3)- به هر حال رستاخیز نه تنها با دگرگونی کائنات توأم است بلکه انسانها هم دگرگون می شوند همان گونه که در آیه مورد بحث می فرماید: گروهی را پائین می آورد و گروهی را بالا می برد»! (خافِضَهٌ رافِعَهٌ).

مستکبران گردنکش و ظالمان صدرنشین سقوط می کنند، و مستضعفان مؤمن و صالح بر اوج قلّه افتخار قرار می گیرند، گروهی در قعر جهنم سقوط می کنند، و گروه دیگری در اعلا علیین بهشت جای می گیرند، و این است خاصیت یک انقلاب بزرگ و گسترده الهی! و لذا در روایتی از امام علی بن الحسین علیه السّلام می خوانیم که در تفسیر این آیه فرمود: «رستاخیز خافضه است چرا که به خدا سوگند دشمنان خدا را در آتش ساقط می کند، و واقعه است چرا که به خدا سوگند اولیاء اللّه را به بهشت بالا می برد.»

سوره الواقعه(56): آیه 4

(آیه 4)- سپس به توصیف بیشتری در این زمینه پرداخته می گوید: «در آن هنگام که زمین به شدت به لرزه در می آید» (إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا).

سوره الواقعه(56): آیه 5

(آیه 5)- این زلزله به قدری عظیم و شدید است که «کوهها درهم کوبیده می شود» (وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا).

سوره الواقعه(56): آیه 6

(آیه 6)- «و به صورت غبار پراکنده در می آید» (فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا).

اکنون باید اندیشید که آن زلزله و انفجار تا چه حد سنگین است که می تواند کوههای عظیم را که در صلابت و استحکام ضرب المثل است آن چنان متلاشی کند که تبدیل به غبار پراکنده کند، و فریادی که از این انفجار عظیم بر می خیزد از آن هم وحشتناک تر است.

سوره الواقعه(56): آیه 7

(آیه 7)- بعد از بیان وقوع این واقعه عظیم و رستاخیز بزرگ به چگونگی حال مردم در آن روز پرداخته، و قبل از هر چیز آنها را به سه گروه تقسیم کرده، می گوید: «و شما (در آن روز) سه گروه خواهید بود» (وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَهً).

سوره الواقعه(56): آیه 8

(آیه 8)- در مورد دسته اول می فرماید: « (نخست) سعادتمندان

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1260

و خجستگان (هستند) چه سعادتمندان و خجستگانی»! (فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَهِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَهِ).

منظور از «أَصْحابُ الْمَیْمَنَهِ» کسانی هستند که نامه اعمالشان را به دست راستشان می دهند و این امر در قیامت رمز و نشانه ای برای مؤمنان نیکوکار و سعادتمند و اهل نجات است، چنانکه بارها در آیات قرآن به آن اشاره شده.

تعبیر به «ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَهِ» (چه گروه سعادتمندی؟) برای بیان این حقیقت است که حد و نهایتی برای خوشبختی و سعادت آنها متصور نیست.

سوره الواقعه(56): آیه 9

(آیه 9)- سپس به ذکر گروه دوم پرداخته، می افزاید: «گروه دیگر شقاوتمندان و شومانند چه شقاوتمندان و شومانی» (وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَهِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَهِ).

گروهی بدبخت و تیره روز و بیچاره و بینوا که نامه های اعمالشان را به دست چپشان می دهند که خود نشانه و رمزی است برای تیره بختی و جرم و جنایت آنها.

تعبیر به «ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَهِ» نیز در اینجا نهایت بدبختی و شقاوت آنها را منعکس می سازد.

سوره الواقعه(56): آیه 10

(آیه 10)- سر انجام گروه سوم را چنین توصیف می کند: «و پیشگامان، پیشگامند» (وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ).

«سابقون» کسانی هستند که نه تنها در ایمان پیشگامند، که در اعمال خیر و صفات و اخلاق انسانی نیز پیشقدمند، آنها «اسوه» و «قدوه» مردمند، و امام و پیشوای خلقند، و به همین دلیل مقربان درگاه خداوند بزرگند.

و اگر در روایات اسلامی گاه «سابقون» به چهار نفر «هابیل» و «مؤمن آل فرعون» و «حبیب نجار» که هر کدام در امت خود پیشگام بودند، و همچنین امیر مؤمنان علیّ بن ابی طالب علیه السّلام که نخستین مسلمان از مردان بود تفسیر شده، در حقیقت بیان مصداقهای روشن آن است، و به معنی محدود ساختن مفهوم آیه نیست.

سوره الواقعه(56): آیه 11

(آیه 11)- «آنها مقربانند» (أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 12

(آیه 12)- سپس در یک جمله کوتاه مقام والای مقربان را روشن ساخته، می گوید: مقربان «در باغهای پر نعمت بهشت» جای دارند (فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ).

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1261

تعبیر «جَنَّاتِ النَّعِیمِ» انواع نعمتهای مادی و معنوی بهشت را شامل می شود.

سوره الواقعه(56): آیه 13

(آیه 13)- این آیه به چگونگی تقسیم نفرات آنها در امم گذشته و این امت اشاره کرده، می گوید: «گروه زیادی (از آنها) از امتهای نخستینند» (ثُلَّهٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ).

سوره الواقعه(56): آیه 14

(آیه 14)- «و (گروه) اندکی از امت آخرین» (وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ).

طبق دو آیه فوق گروه زیادی از مقربان از امتهای پیشینند، و تنها کمی از آنها از امت محمّد صلّی اللّه علیه و آله می باشند.

سوره الواقعه(56): آیه 15

(آیه 15)- نعمتهای بهشتی که در انتظار مقربان است! در اینجا انواع نعمتهای بهشتی را که نصیب گروه سوم یعنی مقربان می شود بازگو می کند، نعمتهائی که هر یک از دیگری دل انگیزتر و روح پرورتر است، نعمتهائی که می توان آنها را در هفت بخش خلاصه کرد.

نخست می فرماید: آنها «بر تختهائی که صف کشیده و به هم پیوسته است قرار دارند» (عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَهٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 16

(آیه 16)- «در حالی که بر آن تکیه زده و رو به روی یکدیگرند» و مجلسی پر از انس و سرور دارند (مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ).

در قرآن مجید کرارا از تختهای بهشتی و مجالس دسته جمعی بهشتیان توصیفهای جالبی شده که نشان می دهد یکی از مهمترین لذات آنها همین جلسات انس و انجمنهای دوستانه است، اما موضوع سخن آنها و نقل محفلشان چیست؟

کسی به درستی نمی داند.

سوره الواقعه(56): آیه 17

(آیه 17)- سپس از دومین موهبت آنها سخن گفته، می فرماید: «نوجوانانی جاودان (در شکوه و طراوت) پیوسته گرداگرد آنان می گردند» و در خدمت آنها هستند (یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 18

(آیه 18)- این نوجوانان زیبا «با قدحها و کوزه ها و جامهای (پر از شراب طهور که) از نهرهای جاری بهشتی» برداشته شده در اطراف آنها می گردند و آنان را سیراب می کنند (بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 19

(آیه 19)- اما نه شرابی که عقل و هوش را ببرد و مستی آورد، بلکه هنگامی

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1262

که بهشتیان آن را می نوشند «از آن دردسر نمی گیرند و نه مست می شوند» (لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ).

تنها یک حالت نشئه روحانی توصیف ناپذیر به آنها دست می دهد که تمام وجودشان را در لذتی بی نظیر فرو می برد!

سوره الواقعه(56): آیه 20

(آیه 20)- سپس به چهارمین و پنجمین قسمت از نعمتهای مادی مقربان در بهشت اشاره کرده، می گوید: «و میوه هایی از هر نوع که انتخاب کنند» به آنها تقدیم می کنند (وَ فاکِهَهٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 21

(آیه 21)- «و گوشت پرنده از هر نوع که مایل باشند» (وَ لَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ).

مقدم داشتن میوه بر گوشت، به خاطر آن است که از نظر تغذیه بهتر و عالیتر است، به علاوه میوه قبل از غذا لطف دیگری دارد.

البته از بعضی دیگر از آیات قرآن استفاده می شود که شاخه های درختان بهشتی کاملا در دسترس بهشتیان است، بطوری که به آسانی می توانند از هرگونه میوه ای شخصا تناول کنند این معنی، در باره غذاهای دیگر بهشتی نیز مسلمان صادق است، ولی شک نیست، که وقتی خدمتکارانی آن چنان غذاهائی این چنین را برای آنها بیاورند لطف و صفای دیگری دارد، و یک نوع احترام و اکرام بیشتر نسبت به بهشتیان و رونق و صفای افزونتر برای مجالس انس آنهاست.

سوره الواقعه(56): آیه 22

(آیه 22)- سپس به ششمین نعمت که همسران پاک و زیبا است اشاره کرده، می گوید: «و همسرانی از حور العین دارند» (وَ حُورٌ عِینٌ).

سوره الواقعه(56): آیه 23

(آیه 23)- «همچون مروارید در صدف پنهان»! (کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ).

آنها از چشم دیگران کاملا مستورند، نه دستی به آنها رسیده، و نه چشمی بر آنها افتاده است!

سوره الواقعه(56): آیه 24

(آیه 24)- بعد از ذکر این شش موهبت جسمانی می افزاید: «اینها همه پاداشی است در برابر اعمالی که انجام می دادند» (جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

تا تصور نشود این نعمتهای بی شمار بهشتی بی حساب به کسی داده می شود، و یا ادعای ایمان و عمل صالح برای نیل به آنها کافی است نه، عمل مستمر

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1263

و خالص لازم است تا این الطاف نصیب انسان شود.

سوره الواقعه(56): آیه 25

(آیه 25)- هفتمین و آخرین نعمت آنها که جنبه معنوی دارد این است که: در آن (باغهای بهشتی) نه لغو و بیهوده ای می شنوند، نه سخنان گناه آلود» (لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً).

نه در آنجا دروغ و تهمت و افترا وجود دارد، و نه استهزا و غیبت، نه کلمات نیش دار، نه تعبیرات گوش خراش، نه سخنان لغو و بیهوده و بی اساس، هر چه هست در آنجا لطف و صفا و زیبائی و متانت و ادب و پاکی است و چه عالی است محیطی که سخنان آلوده در آن نباشد.

سوره الواقعه(56): آیه 26

(آیه 26)- سپس می افزاید: «تنها چیزی که در آنجا می شنوند سلام است سلام»! (إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً).

سلام و درود خداوند و ملائکه مقربین او، و سلام و درود خودشان به یکدیگر، در آن جلسات پرشور و پر صفا که لبریز از دوستی و محبت است.

سوره الواقعه(56): آیه 27

(آیه 27)- مواهب و نعمتهای اصحاب الیمین! بعد از بیان مواهب معنوی و مادی مقربان، نوبت به «اصحاب الیمین» می رسد، همان جمعیت سعادتمندی که نامه اعمالشان به علامت پیروزی در امتحانات الهی به دست راستشان داده می شود، و در اینجا به شش نعمت از نعم خداوند اشاره می کند که با مقایسه به نعمتهای مقربان که در هفت بخش آمده بود یک مرحله پایینتر است.

نخست برای بیان بلندی مقام آنها می فرماید: «و اصحاب یمین و خجستگان چه اصحاب یمین و خجستگانی»؟! (وَ أَصْحابُ الْیَمِینِ ما أَصْحابُ الْیَمِینِ).

و این برترین توصیف است که از آنها شده، زیرا این تعبیر در مواردی به کار می رود که اوصاف کسی در بیان نگنجد و به هر حال این تعبیر بیانگر مقام والای اصحاب الیمین است.

سوره الواقعه(56): آیه 28

(آیه 28)- این آیه به نخستین موهبت این گروه اشاره کرده، می گوید: «آنها در سایه درختان سدر بی خار قرار دارند» (فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 29

(آیه 29)- دومین موهبت این است که آنها «در سایه درخت طلح پر برگ»

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1264

به سر می برند! (وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ).

«طلح» درختی است سبز و خوشرنگ و خوشبو، جمعی گفته اند همان درخت موز است که برگهای بسیار پهن و سبز و زیبا، و میوه ای شیرین و گوارا دارد.

بعضی از مفسران گفته اند با توجه به این که درخت سدر برگهائی بسیار کوچک و درخت موز برگهائی بسیار پهن و بزرگ و گسترده دارند ذکر این دو درخت اشاره لطیفی به تمام درختان بهشتی است که در میان این دو قرار دارد.

سوره الواقعه(56): آیه 30

(آیه 30)- سومین نعمت بهشتی را چنین بیان می کند: «و سایه کشیده و گسترده» (وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ).

بعضی این سایه گسترده را به حالتی شبیه بین الطلوعین تفسیر کرده اند که سایه همه جا را فرا گرفته است و در حدیثی در روضه کافی این معنی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است.

غرض این است که حرارت آفتاب هرگز بهشتیان را متألم و ناراحت نمی کند، و دائما در سایه های مطبوع و گسترده و روح افزا به سر می برند.

سوره الواقعه(56): آیه 31

(آیه 31)- در مرحله چهارم به آبهای بهشتی اشاره کرده، می فرماید:

بهشتیان «در کنار آبشارها» که منظره فوق العاده زیبا و دل انگیزی دارد به سر می برند» (وَ ماءٍ مَسْکُوبٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 32

(آیه 32)- و البته آن درختها و آن همه آب جاری دائم انواع میوه ها را نیز همراه دارد، و لذا در پنجمین نعمت می افزاید: «و میوه های فراوان» (وَ فاکِهَهٍ کَثِیرَهٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 33

(آیه 33)- «که هرگز قطع و ممنوع نمی شود» (لا مَقْطُوعَهٍ وَ لا مَمْنُوعَهٍ).

آری! همچون میوه های این جهان نیست که محدود به فصول معینی باشد.

سوره الواقعه(56): آیه 34

(آیه 34)- سپس به نعمت دیگری اشاره کرده، می افزاید: «و همسرانی بلند مرتبه» (وَ فُرُشٍ مَرْفُوعَهٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 35

(آیه 35)- سپس به اوصاف دیگری از همسران بهشتی پرداخته، می گوید:

«ما آنها را آفرینش نوینی بخشیدیم» (إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً).

این جمله ممکن است اشاره به همسران مؤمنان در این دنیا باشد که خداوند

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1265

آفرینش تازه ای در قیامت به آنها می دهد، و همگی در نهایت جوانی و طراوت و جمال و کمال ظاهر و باطن وارد بهشت می شوند که طبیعت بهشت طبیعت تکامل و خروج از هرگونه نقص و عیب است.

سوره الواقعه(56): آیه 36

(آیه 36)- سپس می افزاید: «و همگی را دوشیزه قرار دادیم» (فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً).

و شاید این وصف همیشه برای آنها باقی باشد، چنانکه بسیاری از مفسران به آن تصریح کرده اند و در روایات نیز به آن اشاره شده یعنی با آمیزش، وضع آنها دگرگون نمی شود.

سوره الواقعه(56): آیه 37

(آیه 37)- و در اوصاف آنها باز می افزاید: «زنانی که تنها به همسرشان، عشق می ورزند و خوش زبان و فصیح و هم سن و سالند» (عُرُباً أَتْراباً).

سوره الواقعه(56): آیه 38

(آیه 38)- سپس می افزاید: «اینها همه برای اصحاب یمین است» (لِأَصْحابِ الْیَمِینِ).

و این تأکیدی است مجدد بر اختصاص این مواهب (ششگانه) به آنها.

سوره الواقعه(56): آیه 39

(آیه 39)- «که گروهی از امتهای نخستینند» (ثُلَّهٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ).

سوره الواقعه(56): آیه 40

(آیه 40)- «و گروهی از امتهای آخرین» (وَ ثُلَّهٌ مِنَ الْآخِرِینَ).

و به این ترتیب گروه عظیمی از اصحاب الیمین از امتهای گذشته هستند و گروه عظیمی از امت اسلام، چرا که در میان این امت صالحان و مؤمنان، بسیارند، هر چند پیشگامان آنها در قبول ایمان نسبت به پیشگامان امم سابق با توجه به کثرت آن امتها و پیامبرانشان کمترند.

سوره الواقعه(56): آیه 41

(آیه 41)- کیفرهای دردناک اصحاب شمال! در تعقیب مواهب عظیم گروه مقربان و گروه اصحاب الیمین به سراغ گروه سوم و عذابهای دردناک و وحشتناک آنان می رود تا در یک مقایسه وضع حال سه گروه روشن گردد.

می فرماید: «و اصحاب شمال، چه اصحاب شمالی» (وَ أَصْحابُ الشِّمالِ ما أَصْحابُ الشِّمالِ).

همانها که نامه اعمالشان به دست چپشان داده می شود که رمزی است

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1266

برای آنان که گنهکار و آلوده و ستمگرند و اهل دوزخ، و همان گونه که در توصیف مقربان و اصحاب الیمین گفتیم این تعبیر برای بیان نهایت خوبی یا بدی حال کسی است، فی المثل می گوئیم سعادتی به ما رو کرد، چه سعادتی؟ یا مصیبتی رو کرد؟

چه مصیبتی؟!

سوره الواقعه(56): آیه 42

(آیه 42)- سپس به سه قسمت از کیفرهای آنها اشاره کرده، می گوید: آنها «در میان بادهای کشنده و آب سوزان قرار دارند» (فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 43

(آیه 43)- «و در سایه دودهای متراکم و آتش زا» (وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ).

باد سوزان کشنده از یکسو، و آب جوشان مرگبار از سوی دیگر، و سایه دود داغ و خفه کننده از سوی سوم، آنها را چنان گرفتار می سازد که تاب و توان را از آنان می گیرد، و اگر هیچ مصیبت دیگری جز این سه مصیبت را نداشته باشند برای کیفر آنها کافی است.

سوره الواقعه(56): آیه 44

(آیه 44)- سپس برای تأکید می افزاید: سایه ای که «نه خنک است و نه آرامبخش» (لا بارِدٍ وَ لا کَرِیمٍ).

سایبان گاه انسان را از آفتاب حفظ می کند، و گاه از باد و باران و یا منافع دیگری در بر دارد، ولی این سایبان هیچ یک از این فوائد را ندارد. پیداست سایه ای که از دود سیاه و خفه کننده است جز شر و زیان چیزی از آن انتظار نمی رود.

گرچه کیفرهای دوزخیان انواع و اقسام مختلف و وحشتناکی دارد ولی ذکر همین سه قسمت کافی است که انسان بقیه را از آن حدس بزند.

سوره الواقعه(56): آیه 45

(آیه 45)- سپس دلائل گرفتاری اصحاب شمال را به این سرنوشت شوم و وحشتناک در سه جمله خلاصه می کند:

نخست این که «آنها پیش از این (در عالم دنیا) مست و مغرور نعمت بودند» (إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُتْرَفِینَ).

«مترف» به کسی می گویند که فزونی نعمت او را غافل و مغرور و مست کرده و به طغیان واداشته است.

درست است که همه «اصحاب الشمال» در زمره «مترفین» نیستند، ولی هدف

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1267

قرآن سردمداران آنهاست.

همان گونه که امروز هم می بینیم فساد جامعه های بشری از گروه متنعمین مست و مغرور است که عامل گمراهی دیگران نیز می باشند، سر نخ تمام جنگها و خونریزیها و انواع جنایات، و مراکز شهوات، و گرایشهای انحرافی، به دست این گروه است، و به همین جهت قرآن قبل از هر چیز انگشت روی آنها می گذارد.

سوره الواقعه(56): آیه 46

(آیه 46)- سپس به دومین گناه آنها اشاره کرده، می افزاید: «و بر گناهان بزرگ اصرار می ورزیدند» (وَ کانُوا یُصِرُّونَ عَلَی الْحِنْثِ الْعَظِیمِ).

بنابر این ویژگی اصحاب شمال تنها انجام گناه نیست، بلکه اصرار بر گناهان عظیم است، چرا که گناه ممکن است، احیانا از اصحاب یمین نیز سر زند، ولی آنها هرگز بر آن اصرار نمی ورزند، هنگامی که متذکر می شوند فورا توبه می کنند.

سوره الواقعه(56): آیه 47

(آیه 47)- سومین عمل خلاف آنها این بود که: می گفتند: هنگامی که مردیم و خاک و استخوان شدیم، آیا برانگیخته خواهیم شد»؟ (وَ کانُوا یَقُولُونَ أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ).

بنابر این انکار قیامت که خود سر چشمه بسیاری از گناهان است یکی دیگر از اوصاف اصحاب الشمال می باشد.

سه گناهی که در آیات سه گانه فوق به آن اشاره شده در حقیقت می تواند اشاره به نفی اصول سه گانه دین از ناحیه اصحاب شمال باشد: در آخرین آیه تکذیب رستاخیز بود، و در آیه دوم انکار توحید، و در آیه نخست که سخن از «مترفین» می گفت اشاره ای به تکذیب انبیاء است.

سوره الواقعه(56): آیه 48

(آیه 48)- آنها به این هم قناعت نمی کردند و برای اظهار تعجب بیشتر می گفتند: «یا نیاکان نخستین ما» که هیچ اثری از آنها باقی نمانده برانگیخته می شوند؟ (أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ). همانها که شاید هر ذره ای از خاکشان به گوشه ای افتاده است یا جزء بدن موجود دیگری شده است؟

سوره الواقعه(56): آیه 49

(آیه 49)- سپس قرآن به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که در پاسخ آنها «بگو: (نه فقط شما و پدرانتان بلکه) اولین و آخرین ...» (قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1268

سوره الواقعه(56): آیه 50

(آیه 50)- «همگی در موعد روز معینی (روز رستاخیز) گردآوری می شوند» (لَمَجْمُوعُونَ إِلی مِیقاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که معاد و رستاخیز همه انسانها در یک روز همراه هم انجام می گیرد، و همین معنی در آیات دیگر قرآن نیز آمده است.

شاید نیاز به تذکر نداشته باشد که منظور از معلوم بودن قیامت، معلوم بودن نزد پروردگار است و گر نه هیچ کس حتی انبیاء مرسلین و ملائکه مقربین از وقت آن آگاه نیست.

سوره الواقعه(56): آیه 51

(آیه 51)- بخش دیگری از مجازاتهای این مجرمان گمراه! از این به بعد همچنان ادامه بحثهای مربوط به کیفرهای «اصحاب الشمال» است، نخست آنها را مخاطب ساخته، چنین می گوید: «سپس شما ای گمراهان تکذیب کننده»! (ثُمَّ إِنَّکُمْ أَیُّهَا الضَّالُّونَ الْمُکَذِّبُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 52

(آیه 52)- «از درخت زقّوم می خورید» (لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ).

سوره الواقعه(56): آیه 53

(آیه 53)- «و شکمها را از آن پر می کنید» (فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ).

تعبیر فوق اشاره به این است که آنها نخست گرفتار حالت گرسنگی شدید می شوند به گونه ای که حریصانه از این غذای بسیار ناگوار می خورند و شکمها را پر می کنند.

سوره الواقعه(56): آیه 54

(آیه 54)- هنگامی که از این غذای ناگوار خوردند تشنه می شوند، اما نوشابه آنها چیست؟ قرآن در این آیه می گوید: «و روی آن (غذای ناگوار) از آب سوزان می نوشید»! (فَشارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ).

سوره الواقعه(56): آیه 55

(آیه 55)- «و همچون شتران مبتلا به بیماری عطش از آن می آشامید» (فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِیمِ).

شتری که مبتلا به بیماری استسقا می شود آن قدر تشنه می گردد و پی در پی آب می نوشد تا هلاک شود، آری این است سرنوشت «ضالّون مکذّبون» در قیامت.

سوره الواقعه(56): آیه 56

(آیه 56)- و در این آیه بار دیگر اشاره به این طعام و نوشابه کرده، می گوید:

«این است وسیله پذیرائی از آنها در قیامت»! (هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ).

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1269

و این در حالی است که «اصحاب الیمین» در سایه های بسیار لطیف و پرطراوت آرمیده اند، و از بهترین میوه ها و چشمه های آب گوارا، و شراب طهور، می نوشند و سرمست از عشق خدا هستند.

سوره الواقعه(56): آیه 57

(آیه 57)- هفت دلیل بر مسأله معاد: از آنجا که در آیات گذشته سخن از تکذیب کنندگان معاد در میان بود، و اصولا تکیه بحثهای این سوره عمدتا روی مسأله اثبات معاد، است در اینجا به بحث و بررسی پیرامون ادله معاد می پردازد، روی هم رفته هفت دلیل بر این مسأله مهم ارائه می دهد که پایه های ایمان را در این زمینه قوی کرده، قلب انسان را به وعده های الهی که در آیات گذشته پیرامون مقربان و اصحاب الیمین و اصحاب الشمال آمده بود مطمئن می سازد.

در مرحله اول می گوید: «ما شما را آفریدیم پس چرا (آفرینش مجدد را) تصدیق نمی کنید»؟ (نَحْنُ خَلَقْناکُمْ فَلَوْ لا تُصَدِّقُونَ).

چرا از رستاخیز و معاد جسمانی بعد از خاک شدن بدن تعجب می کنید؟ مگر روز نخست شما را از خاک نیافریدیم؟

سوره الواقعه(56): آیه 58

(آیه 58)- در این آیه به دلیل دوم اشاره کرده، می فرماید: «آیا از نطفه ای که در رحم می ریزید آگاهید»؟! (أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 59

(آیه 59)- «آیا شما آن را (در دوران جنینی) آفرینش (پی در پی) می دهید؟ یا ما آفریدگاریم؟! (أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ).

چه کسی این نطفه بی ارزش و ناچیز را هر روز به شکل تازه ای در می آورد و خلقتی بعد از خلقتی، و آفرینشی بعد از آفرینشی می دهد؟ راستی این تطورات شگفت انگیز که اعجاب همه اولوا الالباب و متفکران را برانگیخته از ناحیه شماست یا خدا؟ آیا کسی که قدرت بر این آفرینشهای مکرر دارد از زنده کردن مردگان در قیامت عاجز است؟!

سوره الواقعه(56): آیه 60

(آیه 60)- سپس به بیان دلیل سوم پرداخته، می گوید: «ما در میان شما مرگ را مقدر ساختیم، و هرگز کسی بر ما پیشی نمی گیرد» (نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1270

آری! ما هرگز مغلوب نخواهیم شد و اگر مرگ را مقدر کرده ایم نه به خاطر این است که نمی توانیم عمر جاویدان بدهیم.

سوره الواقعه(56): آیه 61

(آیه 61)- بلکه هدف این بوده است «تا گروهی را به جای گروه دیگری بیاوریم، و شما را در جهانی که نمی دانید آفرینش تازه ای بخشیم» (عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ)

.استدلال در دو آیه فوق چنین است: خداوند حکیم که انسانها را آفریده و مرتبا گروهی می میرند و گروه دیگری جانشین آنها می شوند هدفی داشته، اگر این هدف تنها زندگی دنیا بوده سزاوار است که عمر انسان جاودان باشد، نه آنقدر کوتاه و آمیخته با هزاران ناملائمات که به آمد و رفتنش نمی ارزد.

بنابر این قانون مرگ به خوبی گواهی می دهد که اینجا یک گذرگاه است نه یک منزلگاه یک پل است، نه یک مقصد، چرا که اگر مقصد و منزل بود باید دوام می داشت.

سوره الواقعه(56): آیه 62

(آیه 62)- در این آیه سخن از چهارمین دلیل معاد است، می فرماید: «شما عالم نخستین را دانستید چگونه متذکر نمی شوید» که جهانی بعد از آن است (وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَهَ الْأُولی فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ).

این دلیل را به دو گونه می توان بیان کرد: نخست این که فی المثل اگر ما از بیابانی بگذریم و در آن قصر بسیار مجلل و با شکوهی با محکمترین و عالیترین مصالح، و تشکیلات وسیع و گسترده، ببینیم، و بعد به ما بگویند این همه تشکیلات و ساختمان عظیم برای این است که فقط قافله کوچکی چند ساعتی در آن بیاساید و برود، پیش خود می گوئیم این کار حکیمانه نیست، زیرا برای چنین هدفی مناسب این بود چند خیمه کوچک برپا شود.

دنیای با این عظمت و این همه کرات و خورشید و ماه و انواع موجودات زمینی نمی تواند برای هدف کوچکی مثل زندگی چند روزه بشر در دنیا آفریده شده باشد، و گر نه آفرینش جهان پوچ و بی حاصل است، این تشکیلات عظیم برای موجود شریفی مثل انسان آفریده شده تا خدای بزرگ را از آن بشناسد معرفتی که در

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1271

زندگی دیگر سرمایه بزرگ اوست.

دیگر این که صحنه های معاد را در این جهان در هر گوشه و کنار با چشم خود می بینید، همه سال در عالم گیاهان صحنه رستاخیز تکرار می شود، زمینهای مرده را با نزول قطرات حیاتبخش باران زنده می کند، چنانکه در آیه 39 سوره فصلت می فرماید:

«کسی که این زمینهای مرده را زنده می کند هم اوست که مردگان را زنده می کند»!

سوره الواقعه(56): آیه 63

(آیه 63)- زارع خداوند است یا شما؟! تا کنون چهار دلیل از دلائل هفتگانه ای را که در این سوره برای معاد ذکر شده خوانده ایم. در این آیه و آیات آینده به سه دلیل دیگر که هر کدام نمونه ای از قدرت بی پایان خدا در زندگی انسان است اشاره می کند که یکی مربوط به آفرینش دانه های غذائی و دیگری «آب» و سومی «آتش» است، زیرا سه رکن اساسی زندگی انسان را اینها تشکیل می دهد، دانه های گیاهی مهمترین ماده غذائی انسان محسوب می شود، و آب مهمترین مشروب، و آتش مهمترین وسیله برای اصلاح مواد غذائی و سایر امور زندگی است.

نخست می فرماید: «آیا هیچ در باره آنچه کشت می کنید اندیشیده اید»؟! (أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 64

(آیه 64)- «آیا شما آن را می رویانید یا ما می رویانیم»؟ (أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ).

آری این خداوند است که در درون دانه، یک سلول زنده بسیار کوچک آفریده که وقتی در محیط مساعد قرار گرفت در آغاز از مواد غذائی آماده در خود دانه استفاده می کند، جوانه می زند، و ریشه می دواند، سپس با سرعت عجیبی از مواد غذائی زمین کمک می گیرد و گاه از یک تخم صدها یا هزاران تخم بر می خیزد.

سوره الواقعه(56): آیه 65

(آیه 65)- در این آیه برای تأکید روی این مسأله که انسان هیچ نقشی در مسأله نمو و رشد گیاهان جز افشاندن دانه ندارد، می افزاید: «هر گاه بخواهیم آن (زراعت) را مبدل به کاه درهم کوبیده می کنیم (به گونه ای) که تعجب کنید»! (لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ).

آری! می توانیم تندباد سمومی بفرستیم که آن را قبل از بستن دانه ها خشک

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1272

کرده در هم بشکند، یا آفتی بر آن مسلط کنیم که محصول را از بین ببرد، و نیز می توانیم سیل ملخها را بر آن بفرستیم.

آیا اگر زارع حقیقی شما بودید این امور امکان داشت؟ پس بدانید همه این برکات از جای دیگر است.

سوره الواقعه(56): آیه 66

(آیه 66)- آری! تعجب می کنید و به حیرت فرو می روید و می گوئید: «به راستی ما زیان کرده ایم» و سرمایه ز کف دادیم، و چیزی به دست نیاوردیم (إِنَّا لَمُغْرَمُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 67

(آیه 67)- «بلکه ما بکلی محرومیم» و بیچاره (بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 68

(آیه 68)- این آب و آتش از کیست؟ در اینجا اشاره به ششمین و هفتمین دلیل معاد، در این بخش از آیات سوره واقعه می کند که بیانگر قدرت خداوند بر همه چیز و بر احیای مردگان است.

نخست می فرماید: «آیا به آبی که می نوشید اندیشیده اید»؟ (أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 69

(آیه 69)- «آیا شما آن را از ابر نازل می کنید؟ یا ما نازل می کنیم»؟ (أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ).

این آیات وجدان انسانها را در برابر یک سلسله سؤالها قرار می دهد و از آنها اقرار می گیرد، و در واقع می گوید: آیا در باره این آبی که مایه حیات شماست و پیوسته آن را می نوشید هرگز فکر کرده اید؟

اگر می بینیم در آیات فوق فقط روی آب نوشیدنی تکیه شده و از تأثیر آن در مورد حیات حیوانات و گیاهان سخنی به میان نیامده به خاطر اهمیت فوق العاده آب برای حیات خود انسان است، به علاوه در آیات قبل اشاره ای به مسأله زراعت شده بود و نیازی به تکرار نبود.

سوره الواقعه(56): آیه 70

(آیه 70)- سر انجام در این آیه برای تکمیل همین بحث می افزاید: «هرگاه بخواهیم این آب گوارا را تلخ و شور قرار می دهیم» (لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً).

«پس چرا شکر نمی کنید»؟ (فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1273

آری! اگر خدا می خواست به املاح محلول در آب نیز اجازه می داد که همراه ذرات آب تبخیر شوند، و دوش به دوش آنها به آسمان صعود کنند، و ابرهائی شور و تلخ تشکیل داده، قطره های بارانی درست همانند آب دریا شور و تلخ فرو ریزند! اما او به قدرت کامله اش این اجازه را به املاح نداد، نه تنها املاح در آب، بلکه میکربهای موذی و مضر و مزاحم نیز اجازه ندارند همراه بخارات آب به آسمان صعود کنند، و دانه های باران را آلوده سازند به همین دلیل قطرات باران- هر گاه هوا آلوده نباشد- خالصترین، پاکترین، و گواراترین آبهاست.

سوره الواقعه(56): آیه 71

(آیه 71)- سر انجام به هفتمین و آخرین دلیل معاد در این سلسله آیات می رسیم و آن آفرینش آتش است، آتشی که از مهمترین ابزار زندگی بشر، و مؤثرترین وسیله در تمام صنایع است، می فرماید: «آیا در باره آتشی که می افروزید فکر کرده اید»؟ (أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ).

سوره الواقعه(56): آیه 72

(آیه 72)- «آیا شما درخت آن را آفریده اید یا ما آفریده ایم»؟ (أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ).

سوره الواقعه(56): آیه 73

(آیه 73)- در این آیه برای تأکید بحثهای فوق می افزاید: «ما آن را وسیله یادآوری (برای همگان) و وسیله زندگی برای مسافران قرار داده ایم» (نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَهً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ).

بازگشت آتش از درون درختان سبز از یک سو یادآور بازگشت روح به بدنهای بی جان در رستاخیز است، و از سوی دیگر این آتش تذکری است نسبت به آتش دوزخ، چرا که طبق حدیثی پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «این آتشی که بر می افروزید یک جزء از هفتاد جزء آتش دوزخ است»! تعبیر «مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ» اشاره کوتاه و پرمعنی به فوائد دنیوی این آتش است.

سوره الواقعه(56): آیه 74

(آیه 74)- در این آیه به عنوان نتیجه گیری می فرماید: «حال که چنین است به نام پروردگار بزرگت تسبیح کن» و او را پاک و منزه بشمار (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ).

آری! خداوندی که این همه نعمت را آفریده، و هر کدام یادآور توحید و معاد و قدرت و عظمت اوست شایسته تسبیح و تنزیه از هر گونه عیب و نقص است.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1274

او هم «ربّ» است و پروردگار، و هم «عظیم» است و قادر و مقتدر گر چه مخاطب در این جمله پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است ولی ناگفته پیداست که منظور همه انسانها می باشد.

سوره الواقعه(56): آیه 75

(آیه 75)- تنها پاکان به حریم قرآن راه می یابند! در تعقیب بحثهای فراوانی که در آیات قبل با ذکر هفت دلیل در باره معاد آمد در اینجا سخن از اهمیت قرآن مجید است، چرا که مسأله نبوت و نزول قرآن بعد از مسأله مبدأ و معاد مهمترین ارکان اعتقادی را تشکیل می دهد.

نخست با یک سوگند عظیم سخن را شروع کرده، می فرماید: «سوگند به جایگاه ستارگان» و محل طلوع و غروب آنها (فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ).

هنگامی که به این نکته توجه کنیم که طبق گواهی دانشمندان تنها در کهکشان ما حدود یک هزار میلیون ستاره وجود دارد! و در جهان، کهکشانهای زیادی موجود است که هر کدام مسیر خاصی دارند، به اهمیت این سوگند قرآن آشناتر می شویم.

سوره الواقعه(56): آیه 76

(آیه 76)- و به همین دلیل در این آیه می افزاید: «و این سوگندی است بسیار بزرگ اگر بدانید» (وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ).

و این خود یک اعجاز علمی قرآن محسوب می شود که در عصری که شاید هنوز عده ای می پنداشتند ستارگان میخهای نقره ای هستند که بر سقف آسمان کوبیده شده اند! یک چنین بیانی، آن هم در محیطی که به حق محیط جهل و نادانی محسوب می شد از یک انسان عادی محال است صادر شود.

سوره الواقعه(56): آیه 77

(آیه 77)- اکنون ببینیم این قسم عظیم برای چه منظوری ذکر شده؟ آیه مورد بحث پرده از روی آن برداشته، می گوید: «آن (چه محمد صلّی اللّه علیه و آله آورده) قرآن کریمی است» (إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ).

و به این ترتیب به مشرکان لجوج که پیوسته اصرار داشتند این آیات نوعی از کهانت است، و یا- العیاذ باللّه- سخنانی است جنون آمیز، یا همچون اشعار شاعران، یا از سوی شیاطین است، پاسخ می گوید: که این وحی آسمانی است و سخنی است که آثار و عظمت و اصالت از آن ظاهر و نمایان است، و محتوای آن حاکی از مبدأ نزول آن می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1275

آری! هم گوینده قرآن، کریم است، و هم خود قرآن، و هم آورنده آن، و هم اهداف قرآن کریم است.

سوره الواقعه(56): آیه 78

(آیه 78)- سپس به توصیف دوم این کتاب آسمانی پرداخته، می افزاید: این آیات «در کتاب محفوظی جای دارد» (فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ).

در همان «لوح محفوظ» در «علم خدا» که از هر گونه خطا و تغییر و تبدیل محفوظ است.

سوره الواقعه(56): آیه 79

(آیه 79)- و در سومین توصیف می فرماید: «این کتاب را «جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند» [- دست یابند] (لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ).

بسیاری از مفسران به پیروی از روایاتی که از امامان معصوم علیهم السّلام وارد شده این آیه را به عدم جواز مس کتابت قرآن بدون غسل و وضو تفسیر کرده اند.

از سوی دیگر حقایق و مفاهیم عالی قرآن را جز پاکان درک نمی کنند و حد اقل پاکی که روح «حقیقت جوئی» است برای درک حد اقل مفاهیم آن لازم است، و هر قدر پاکی و قداست بیشتر شود درک انسان از مفاهیم قرآن و محتوای آن افزون خواهد شد.

سوره الواقعه(56): آیه 80

(آیه 80)- در چهارمین و آخرین توصیف از قرآن مجید می فرماید: این قرآن «از سوی پروردگار عالمیان نازل شده» (تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ).

خدائی که مالک و مربی تمام جهانیان است این قرآن را برای تربیت انسانها بر قلب پاک پیامبرش نازل کرده است، و همان گونه که در جهان تکوین مالک و مربی اوست، در جهان تشریع نیز هر چه هست از ناحیه او می باشد.

سوره الواقعه(56): آیه 81

(آیه 81)- سپس می افزاید: «آیا این سخن را [- قرآن را با اوصافی که گفته شد] سست و کوچک می شمرید»؟! (أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ).

در حالی که نشانه های صدق و حقانیت از آن به خوبی آشکار است و باید کلام خدا را با نهایت جدیت پذیرفت و به عنوان یک واقعیت بزرگ با آن رو برو شد.

سوره الواقعه(56): آیه 82

(آیه 82)- در این آیه می فرماید: «و به جای شکر روزیهائی که به شما داده شده آن را تکذیب می کنید»؟ (وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1276

سوره الواقعه(56): آیه 83

(آیه 83)- هنگامی که جان به گلوگاه می رسد! از لحظات حساسی که آدمی را سخت در فکر فرو می برد، لحظه احتضار و پایان عمر انسانهاست، در آن لحظه که کار از کار گذشته، و اطرافیان مأیوس و نومید به شخص محتضر نگاه می کنند، و می بینند همچون شمعی که عمرش پایان گرفته آهسته آهسته خاموش می شود، با زندگی وداع می گوید، و هیچ کاری از دست هیچ کس ساخته نیست.

قرآن مجید در تکمیل بحثهای معاد و پاسخگوئی به منکران و مکذبان، ترسیم گویائی از این لحظه کرده، می گوید: «پس چرا هنگامی که جان به گلوگاه می رسد» توانائی بازگرداندن آن را ندارید؟! (فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ).

سوره الواقعه(56): آیه 84

(آیه 84)- «و شما در این حال نظاره می کنید» و کاری از دستتان ساخته نیست (وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ).

مخاطب در اینجا اطرافیان محتضرند، از یکسو نظاره حال او را می کنند، و از سوی دیگر ضعف و ناتوانی خود را مشاهده می نمایند و از سوی سوم توانائی خدا را بر همه چیز و بودن مرگ و حیات در دست او، و نیز می دانند خودشان هم چنین سرنوشتی را در پیش دارند.

سوره الواقعه(56): آیه 85

(آیه 85)- سپس می افزاید: «و ما از شما به او نزدیکتریم (و فرشتگان ما که آماده قبض روح او هستند نیز نزدیکتر از شما می باشند) ولی شما نمی بینید» (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ).

ما به خوبی می دانیم در باطن جان محتضر چه می گذرد؟ و در عمق وجودش چه غوغائی برپاست؟ و مائیم که فرمان قبض روح او را در سر آمد معینی صادر کرده ایم، ولی شما تنها ظواهر حال او را می بینید، و از چگونگی انتقال او از این سرا به سرای دیگر بی خبرید.

به هر حال نه تنها در این موقع بلکه در همه حال خداوند از همه کس به ما نزدیکتر است حتی او نزدیکتر از ما به ماست.

سوره الواقعه(56): آیه 86

(آیه 86)- سپس برای تأکید بیشتر، و روشن ساختن همین حقیقت، می افزاید:

«اگر هرگز در برابر اعمالتان جزا داده نمی شوید ...» (فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1277

سوره الواقعه(56): آیه 87

(آیه 87)- «پس آن (روح) را باز گردانید اگر راست می گوئید» (تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

این ضعف و ناتوانی شما دلیلی است بر این که مالک مرگ و حیات دیگری است، و پاداش و جزا در دست اوست، و اوست که می میراند و زنده می کند.

سوره الواقعه(56): آیه 88

(آیه 88)- سر انجام نیکوکاران و بدکاران! قرآن در اینجا یک نوع جمع بندی از آیات آغاز سوره و آیات اخیر می کند، و تفاوت حال انسانها را به هنگامی که در آستانه مرگ قرار می گیرند مجسم می سازد که چگونه بعضی در نهایت آرامش و راحتی و شادی چشم از جهان می پوشند، و جمعی دیگر با مشاهده دورنمای آتش سوزان جهنم با چه اضطراب و وحشتی جان می دهند؟

نخست می فرماید: کسی که در حالت احتضار و واپسین لحظات زندگی قرار می گیرد «پس اگر او از مقربان باشد ...» (فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ).

سوره الواقعه(56): آیه 89

(آیه 89)- «در روح و ریحان و بهشت پرنعمت است» (فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ وَ جَنَّهُ نَعِیمٍ).

«روح» و «ریحان» الهی شامل تمام وسائل راحتی و آرامش انسان و هرگونه نعمت و برکت الهی می گردد.

سوره الواقعه(56): آیه 90

(آیه 90)- سپس می افزاید: «اما اگر از اصحاب یمین باشد» (وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ).

همان مردان و زنان صالحی که نامه اعمالشان به نشانه پیروزی و قبولی به دست راستشان داده می شود.

سوره الواقعه(56): آیه 91

(آیه 91)- به او گفته می شود: «سلام بر تو از سوی دوستانت که از اصحاب یمینند» (فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ).

به این ترتیب فرشتگان قبض روح در آستانه انتقال از دنیا سلام یارانش را به او می رسانند، همان گونه که در آیه 26 همین سوره در توصیف اهل بهشت خواندیم: «إِلَّا قِیلًا سَلاماً سَلاماً».

سوره الواقعه(56): آیه 92

(آیه 92)- سپس به سراغ گروه سوم می رود که در اوائل سوره از آنها به

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1278

عنوان اصحاب الشمال یاد شده بود، می فرماید: «اما اگر او از تکذیب کنندگان گمراه باشد» (وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ).

تعبیر «مکذّبین ضالّین» می تواند اشاره به این نکته باشد که در میان گمراهان افرادی هستند مستضعف و جاهل قاصر، و عناد و لجاجتی در برابر حق ندارند، آنها ممکن است مشمول الطاف الهی گردند، اما تکذیب کنندگان لجوج و معاند حتما گرفتار عذاب الهی می شوند.

سوره الواقعه(56): آیه 93

(آیه 93)- «با آب جوشان دوزخ (و حرارت و سموم آن) از او پذیرایی می شود»! (فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ).

«و سرنوشت او ورود در آتش جهنم است» (وَ تَصْلِیَهُ جَحِیمٍ).

آری! در همان آستانه مرگ نخستین عذابهای الهی را می چشند و طعم تلخ کیفرهای قیامت در قبر و برزخ در کام جانشان فرو می رود.

سوره الواقعه(56): آیه 94

(آیه 94)- و در پایان این سخن، می افزاید: «این مطلب حق و یقین است» (إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ).

«هذا» اشاره به احوال گروههای سه گانه ای است که قبلا ذکر شده.

سوره الواقعه(56): آیه 95

(آیه 95)- «حال که چنین است: «پس به نام پروردگار بزرگت تسبیح کن» و او را منزه بشمار (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ).

تعبیر به «فسبّح» (پس تسبیح کن) اشاره به این حقیقت است که آنچه در باره این گروههای سه گانه گفته شد عین عدالت است، و بنابر این خداوندت را از هرگونه ظلم و بی عدالتی پاک و منزه بشمار، و یا این که اگر می خواهی به سرنوشت گروه سوم گرفتار نشوی او را از هر گونه شرک و بی عدالتی که لازمه انکار قیامت است پاک و منزه بدان.

بسیاری از مفسران نقل کرده اند که پس از نزول این آیه پیامبر فرمود: «آن را در رکوع خود قرار دهید» سبحان ربّی العظیم بگوئید.

«پایان سوره واقعه»

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1279

سوره حدید [57]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 29 آیه است

محتوای سوره:

محتوای این سوره را به هفت بخش می توان تقسیم کرد:

1- آیات نخستین سوره بحث جامع و جالبی پیرامون توحید و صفات خدا دارد و در حدود بیست صفت از صفات الهی در آن منعکس است.

2- بخش دیگری از عظمت قرآن این نور الهی که در ظلمات شرک تابید سخن می گوید.

3- در بخش سوم از وضع مؤمنان و منافقان در قیامت که گروه اول در پرتو نور ایمان راه خود را به سوی بهشت می گشایند، و گروه دوم در ظلمات شرک و کفر می مانند، بحث می کند.

4- در بخش دیگری دعوت به ایمان و خروج از شرک، و سرنوشت جمعی از اقوام کافر پیشین منعکس شده است.

5- بخش مهمی از این سوره پیرامون انفاق در راه خدا و مخصوصا برای تقویت پایه های جهاد فی سبیل اللّه، و بی ارزش بودن اموال دنیا می باشد.

6- در بخشی کوتاه، اما گویا و مستدل، سخن از عدالت اجتماعی به میان آمده که یکی از اهداف مهم انبیاست.

7- و بالاخره در بخش دیگری مسأله رهبانیت و انزوای اجتماعی مورد مذمت قرار گرفته، و جدائی خط اسلام از آن مشخص شده است.

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1280

ضمنا نامگذاری این سوره به «حدید» به خاطر تعبیری است که در آیه 25 سوره آمده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در روایات اسلامی نکته های جالب توجهی پیرامون فضیلت تلاوت این سوره آمده، البته تلاوتی که توأم با فکر، و تفکری که توأم با عمل باشد.

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که قبل از خواب «مسبحات» را تلاوت می فرمود (مسبّحات سوره هائی است که با «سبح للّه» یا «یسبح للّه» آغاز می شود و آن پنج سوره است: سوره حدید، حشر، صف، جمعه و تغابن) و می فرمود: «در آنها آیه ای است که از هزار آیه برتر است»! در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «کسی که «مسبحات» (سوره های پنج گانه فوق) را پیش از خواب بخواند از دنیا نمی رود تا حضرت مهدی علیه السّلام را درک کند، و اگر قبلا از دنیا برود در جهان دیگر در همسایگی رسول خدا خواهد بود».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الحدید(57): آیه 1

(آیه 1)- آیات ژرف اندیشان! گفتیم این سوره با یک بخش توحیدی که جامع حدود «بیست وصف» از اوصاف الهی است آغاز می شود، اوصافی که شناخت آنها سطح معرفت انسانی را بالا می برد و به ذات مقدس او آشنا می کند، و هر قدر اندیشمندان بیشتر در آن بیندیشند به حقایق تازه ای دست می یابند.

در حدیثی از امام علی بن الحسین علیه السّلام می خوانیم: که فرمود: «خداوند متعال می دانست که در آخر زمان اقوامی می آیند که در مسائل تعمق و دقت می کنند، لذا سوره قل هو اللّه احد و آیات آغاز سوره حدید را نازل فرمود.

به هر حال، نخستین آیه این سوره از تسبیح و تنزیه خدا شروع کرده، می فرماید: «آنچه در آسمانها و زمین است برای خدا تسبیح می گویند، و او عزیز و حکیم است» (سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1281

سوره الحدید(57): آیه 2

(آیه 2)- بعد از ذکر دو وصف از صفات ذات پاک خداوند یعنی «عزّت» و «حکمت» به «مالکیت و تدبیر و تصرفش در عالم هستی» که لازمه قدرت و حکمت است پرداخته، می افزاید: «مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن اوست» (لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

او «زنده می کند و می میراند» (یُحْیِی وَ یُمِیتُ). آری حیات و مرگ در تمام اشکالش به دست قدرت اوست.

«و او بر هر چیز تواناست» (وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

مالکیت خداوند نسبت به عالم هستی مالکیت اعتباری و تشریعی نیست، بلکه مالکیت حقیقی و تکوینی است، یعنی او به همه چیز احاطه دارد و همه جهان در قبضه قدرت او، و تحت اراده و فرمان اوست، لذا به دنبال آن سخن از زنده کردن و میراندن و توانائی بر هر چیز به میان آمده است.

تفاوت «عزت» و «قدرت» در این است که عزت بیشتر توجه به درهم شکستن مدافع دارد، و قدرت توجه به ایجاد اسباب، بنابر این دو وصف مختلف محسوب می شوند، هر چند در ریشه توانائی با هم مشترکند- دقت کنید.

سوره الحدید(57): آیه 3

(آیه 3)- سپس به بیان پنج وصف دیگر پرداخته، می فرماید: «اوّل و آخر و پیدا و پنهان اوست و او به هر چیز داناست» (هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

توصیف به اول و آخر بودن تعبیر لطیفی است از ازلیت و ابدیت او، زیرا می دانیم او وجودی است بی انتها و واجب الوجود، یعنی هستیش از درون ذات اوست نه از بیرون، تا پایان گیرد یا آغازی داشته باشد، و بنابر این از ازل بوده و تا ابد خواهد بود.

او سر آغاز و ابتدای عالم هستی است، و اوست که بعد از فنای جهان نیز خواهد بود.

بنابر این تعبیر به اول و آخر هرگز زمان خاصی را در بر ندارد و اشاره به مدت معینی نیست.

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1282

توصیف به ظاهر و باطن نیز تعبیر دیگری از احاطه وجودی او نسبت به همه چیز است، از همه چیز ظاهرتر است چرا که آثارش همه جا را گرفته، و از همه چیز مخفی تر است چون کنه ذاتش بر کسی روشن نیست.

و یکی از نتائج این امور همان است که در پایان آیه آمده: «وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» زیرا کسی که از آغاز بوده و تا پایان باقی است و در ظاهر و باطن جهان است چنین کسی قطعا از همه چیز آگاه می باشد.

سوره الحدید(57): آیه 4

(آیه 4)- او همیشه بر تخت قدرت است! به دنبال اوصاف یازده گانه ای که در آیات قبل در باره ذات پاک پروردگار ذکر شد در اینجا اوصاف دیگری بیان شده.

نخست از مسأله خالقیت سخن می گوید و می فرماید: «او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز [- شش دوران ] آفرید» (هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ).

مسأله «خلقت در شش روز» هفت مرتبه در قرآن مجید ذکر شده است که نخستین مرتبه در آیه 54 سوره اعراف، و آخرین مورد آن همین آیه می باشد.

منظور از «یوم» (روز) در این آیات روز معمولی نیست، بلکه منظور از آن «دوران» است خواه این دوران کوتاه باشد، و یا طولانی هر چند میلیونها سال به طول انجامد.

بعد به مسأله حکومت و تدبیر جهان پرداخته، می افزاید: «سپس (بر تخت قدرت قرار گرفت» و به تدبیر جهان پرداخت (ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ).

بدون شک خداوند نه جسم است و نه «عرش» به معنی «تخت سلطنت» می باشد، بلکه این تعبیر کنایه ای است لطیف از حاکمیت مطلقه خداوند و نفوذ تدبیر او در عالم هستی و موجودات بطوری که اگر یک لحظه نظر لطف از آنها برگیرد، و فیضش را قطع کند «فرو ریزند قالبها»! سپس شاخه دیگری از علم بی پایانش را بیان کرده، می افزاید: «آنچه را در زمین فرو می رود می داند و از آن خارج می شود، و آنچه از آسمان نازل می گردد، و آنچه به آسمان بالا می رود» همه را می داند (یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1283

مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها)

.و بالاخره در چهارمین و پنجمین توصیف روی نقطه حساسی تکیه کرده، می فرماید: «و هر جا باشید او با شماست» (وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ).

«و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

چگونه او با شما نباشد در حالی که ما نه تنها در وجود که در بقاء خود لحظه به لحظه به او متکی هستیم و از وی مدد می گیریم، او روح عالم هستی است، او جان جهان است، بلکه او برتر از این و آن است! راستی این احساس که او همه جا با ماست از یکسو به انسان عظمت و شکوه می بخشد و از سوی دیگر اطمینان و اعتماد به نفس می دهد و شجاعت و شهامت در او می آفریند، و از سوی سوم احساس مسؤولیت شدید می بخشد، چرا که او همه جا حاضر و ناظر و مراقب است. آری! این اعتقاد ریشه اصلی تقوا و پاکی و درستکاری انسان است.

سوره الحدید(57): آیه 5

(آیه 5)- بعد از مسأله حاکمیت و تدبیر، سخن به مسأله مالکیت او در کل جهان هستی می رسد، می فرماید: «مالکیت آسمانها و زمین از آن اوست» (لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

و سر انجام به مسأله مرجعیت او اشاره کرده، می افزاید: «و همه کارها به سوی او باز می گردد» (وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).

آری وقتی او خالق و مالک و حاکم و مدبّر ماست و همه جا با ما می باشد مسلما بازگشت همه ما و همه کارها نیز به سوی اوست.

سوره الحدید(57): آیه 6

(آیه 6)- در این آیه به دو وصف دیگر نیز اشاره کرده، می فرماید:

«شب را در روز داخل می کند و روز را در شب» (یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ).

آری! تدریجا از یکی می کاهد و به دیگری می افزاید و طول شب و روز را در سال تغییر می دهد، همان تغییری که همراه با فصول چهارگانه سال است با تمام برکاتی که برای انسانها در این فصول نهفته است.

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1284

و در پایان می افزاید: «و او به آنچه در دلها وجود دارد داناست» (وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

همان گونه که اشعه حیاتبخش آفتاب و روشنائی روز در اعماق تاریکی شب نفوذ می کند و همه جا را روشن می سازد، علم پروردگار نیز در تمام زوایای قلب و جان انسان نفوذ می کند و همه اسرار آن را روشن می سازد.

سوره الحدید(57): آیه 7

(آیه 7)- ایمان و انفاق دو سرمایه بزرگ نجات و خوشبختی! بعد از بیان قسمتی از دلائل عظمت خداوند در عالم هستی و اوصاف جمال و جلال او، اوصافی که انگیزه حرکت به سوی اللّه است، در اینجا از آنها نتیجه گیری کرده و همگان را دعوت به ایمان و عمل می نماید.

نخست می فرماید: «به خدا و رسولش ایمان بیاورید» (آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ).

این دعوت یک دعوت عام است که شامل همه انسانها می شود، مؤمنان را به ایمانی کاملتر و راسختر، و غیر مؤمنان را به اصل ایمان دعوت می کند، دعوتی که توأم با دلیل است و دلائلش در آیات توحیدی قبل گذشت.

سپس به یکی از آثار مهم ایمان که «انفاق فی سبیل اللّه» است دعوت کرده می گوید: «و از آنچه شما را جانشین و نماینده (خود) در آن قرار داده انفاق کنید» (وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ).

«انفاق» مفهوم وسیعی دارد که منحصر به مال نیست، بلکه علم و هدایت و آبروی اجتماعی و سرمایه های معنوی و مادی دیگر را نیز شامل می شود.

سپس برای تشویق بیشتر می افزاید: «کسانی که از شما ایمان بیاورند و انفاق کنند اجر بزرگی دارند» (فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ).

توصیف اجر به بزرگی، اشاره ای به عظمت الطاف و مواهب الهی، و ابدیت و خلوص و دوام آن است، نه تنها در آخرت که در دنیا نیز قسمتی از این اجر بزرگ عائد آنها می شود.

سوره الحدید(57): آیه 8

(آیه 8)- بعد از امر به «ایمان» و «انفاق» در باره هر یک از این دو به بیانی می پردازد که به منزله استدلال و برهان است.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1285

نخست به صورت یک استفهام توبیخی علّت عدم پذیرش دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در مورد ایمان به خدا جویا شده، می فرماید: «چرا به خدا ایمان نیاورید در حالی که رسول (او) شما را می خواند که به پروردگارتان ایمان بیاورید و از شما پیمان گرفته است (پیمانی از طریق فطرت و خرد) اگر آماده ایمان آوردنید» (وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

یعنی، اگر به راستی شما آمادگی برای پذیرش حق دارید دلائلش روشن است، هم از طریق فطرت و عقل، و هم از طریق دلیل نقل.

سوره الحدید(57): آیه 9

(آیه 9)- این آیه برای تأکید و توضیح بیشتر پیرامون همین معنی می افزاید: «او کسی است که آیات روشنی بر بنده اش [- محمد] نازل می کند، تا شما را از تاریکیها به سوی نور برد و خداوند نسبت به شما مهربان و رحیم است» (هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلی عَبْدِهِ آیاتٍ بَیِّناتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ).

سوره الحدید(57): آیه 10

(آیه 10)- سپس به استدلالی برای مسأله انفاق پرداخته، می فرماید: «چرا در راه خدا انفاق نکنید در حالی که میراث آسمانها و زمین از آن خداست»؟

(وَ ما لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

یعنی، سر انجام همه شما چشم از جهان و مواهبش می پوشید، و همه را می گذارید و می روید، پس اکنون که در اختیار شماست چرا بهره خود را نمی گیرید! و از آنجا که انفاق در شرائط و احوال مختلف ارزشهای متفاوتی دارد در جمله بعد می افزاید: «کسانی که قبل از پیروزی انفاق کردند و جنگیدند و پیکار نمودند (با کسانی که بعد از پیروزی انفاق کردند) یکسان نیستند» (لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ).

یعنی، آنها که در مواقع بحرانی از بذل مال و جان ابا نداشتند از آنها که بعد از فرو نشستن طوفانها به یاری اسلام شتافتند برترند.

لذا برای تأکید بیشتر می افزاید: «آنها بلند مقامتر از کسانی هستند که بعد از

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1286

فتح انفاق نمودند و جهاد کردند» (أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا).

و از آنجا که هر دو گروه با تفاوت درجه مشمول عنایات حقند در پایان آیه می افزاید: «و خداوند به هر دو وعده نیک داده است» (وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی ).

این یک قدردانی برای عموم کسانی است که در این مسیر گام برداشتند.

تعبیر «حسنی» هرگونه ثواب و پاداش نیک دنیا و آخرت را در بر می گیرد.

و از آنجا که ارزش عمل به خلوص آن است، در پایان آیه می افزاید:

«و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ).

هم از کمیت و کیفیت اعمال شما با خبر است و هم از نیات و میزان خلوص شما.

سوره الحدید(57): آیه 11

(آیه 11)- و در این آیه باز هم برای تشویق در مورد «انفاق فی سبیل اللّه» از تعبیر جالب دیگری استفاده کرده، می گوید: «کیست که به خدا وام نیکو دهد (و از اموالی که به او ارزانی داشته انفاق کند) تا خداوند آن را برای او چندین برابر کند؟

و برای او پاداش پر ارزشی است» (مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ).

منظور از «قرض دادن به پروردگار» هر گونه انفاق در راه اوست که یکی از مصادیق مهم آن کمک کردن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و امام مسلمین می باشد تا در مصارف لازم برای اداره حکومت اسلامی به کار گیرد.

از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمود: «خداوند از بندگانش وامی مطالبه نکرده است به خاطر احتیاج خود و آنچه از حقوق برای خداست برای ولی و نماینده اوست».

سوره الحدید(57): آیه 12

(آیه 12)- از آنجا که در آیه قبل خداوند انفاق کنندگان را به اجر کریم نوید داد، در اینجا مشخص می کند که این اجر کریم و ارزشمند و با عظمت در چه روزی است؟

می فرماید: «در روزی است که مردان و زنان با ایمان را می نگری که نورشان در پیش رو و در سمت راستشان بسرعت حرکت می کند» (یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1287

وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعی نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ)

.منظور از «نور» تجسّم نور ایمان است، چرا که در آن روز عقائد و اعمال انسانها تجسم می یابد، ایمان که همان نور هدایت است به صورت روشنائی و نور ظاهری مجسم می گردد، و کفر که تاریکی مطلق است، به صورت ظلمت ظاهری مجسم می گردد.

اینجاست که به احترام آنها این ندا از فرشتگان بر می خیزد: «بشارت باد بر شما امروز، به باغهائی از بهشت که نهرها زیر (درختان) آن جاری است» (بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«جاودانه در آن خواهید ماند، و این پیروزی و رستگاری بزرگ است» (خالِدِینَ فِیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

سوره الحدید(57): آیه 13

(آیه 13)- اما منافقان که در تاریکی وحشتناک کفر و نفاق و گناه قرار گرفته اند در این هنگام فریادشان بلند می شود و ملتمسانه از مؤمنان تقاضای نور می کنند، اما چیزی جز جواب منفی نمی شنوند، چنانکه آیه می گوید: «روزی که مردان و زنان منافق به مؤمنان می گویند: نظری به ما بیفکنید تا از نور شما پرتوی برگیریم» (یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ).

یعنی کمی مهلت دهید تا ما هم به شما برسیم و در پرتو نورتان راه را پیدا کنیم.

در پاسخ به آنها «گفته می شود: به پشت سر خود برگردید و کسب نور کنید»! (قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً).

اینجا جای تحصیل نور نیست، می بایست آن را از دنیائی که پشت سر گذاشتید، از طریق ایمان و عمل صالح، به دست می آوردید، اما دیگر گذشته و دیر شده است.

«پس (در این هنگام) دیواری میان آنها زده می شود که دری دارد» (فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ).

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1288

ولی دو طرف این دیوار عظیم، یا این در، کاملا با هم متفاوت است «درونش رحمت است و برونش عذاب» (باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَهُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ).

این «در» ممکن است برای این باشد که منافقان از این در، نعمتهای بهشتی را ببینند و حسرت ببرند، یا این که افرادی که کمتر آلوده اند پس از اصلاح از آن بگذرند و در کنار مؤمنان قرار گیرند.

سوره الحدید(57): آیه 14

(آیه 14)- اما این دیوار چنان نیست که مانع عبور صدا باشد، لذا در این آیه می افزاید: «آنها را صدا می زنند: مگر ما با شما نبودیم»؟! (یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ).

هم در دنیا با شما در یک جامعه می زیستیم، و هم در اینجا در کنار شما بودیم چه شد که ناگهان از ما جدا شدید، و به روح و رحمت الهی رفتید، آنها در پاسخ «می گویند: آری!» با هم بودیم (قالُوا بَلی ).

در همه جا با هم بودیم، در کوچه و بازار، در سفر و حضر، گاه همسایه هم بودیم، و یا حتی گاه در یک خانه زندگی می کردیم، ولی از نظر مکتب و عقیده و عمل فرسنگها با هم فاصله داشتیم، شما خط خود را از ما جدا کرده بودید، و در اصول و فروع از حق بیگانه بودید.

سپس می افزایند: شما گرفتار خطاهای بزرگی بودید از جمله:

1- «شما خود را (به واسطه پیمودن طریق کفر) به هلاکت افکندید» (وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ).

2- «و انتظار (مرگ پیامبر را) کشیدید» (وَ تَرَبَّصْتُمْ).

بعلاوه در انجام هر کار مثبت و هر حرکت صحیح حالت صبر و انتظار داشتید و تعلل می نمودید.

3- «و پیوسته (در امر معاد و رستاخیز و حقانیت دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قرآن) شک و تردید داشتید» (وَ ارْتَبْتُمْ).

4- «و آرزوهای دور و دراز (آرزوهائی که هرگز دست از سر شما برنداشت) شما را فریب داد تا فرمان خدا (دائر بر مرگتان) فرا رسید» (وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1289

آری! این آرزوها لحظه ای مجال تفکر صحیح به شما نداد، و آرزوی وصول به شهوات و اهداف مادی بر شما چیره بود.

5- از همه اینها گذشته «شیطان فریبکار (که پایگاهش را در وجودتان محکم کرده بود) شما را در برابر (فرمان) خداوند فریب داد» (وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ).

گاه دنیا را در نظرتان جاودانه جلوه داد، و گاه قیامت را یک حلوای نسیه قلمداد کرد، و گاه اصلا وجود خداوند بزرگ را زیر سؤال می برد!

سوره الحدید(57): آیه 15

(آیه 15)- سر انجام مؤمنان در یک نتیجه گیری منافقان را مخاطب ساخته، می گویند: «پس امروز نه از شما فدیه ای پذیرفته می شود» که در برابر آن از عذاب الهی رهائی یابید (فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَهٌ).

«و نه از کافران» (وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا).

و به این ترتیب کافران نیز سرنوشتی همچون منافقان دارند، و همگی در گرو گناهان و زشتیهای اعمال خویشند، و راه خلاصی ندارند.

سپس می افزایند: «جایگاهتان آتش است و همان سرپرستتان می باشد» (مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ).

«و چه بد جایگاهی است»؟! (وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ).

معمولا انسانها برای نجات از چنگال مجازات و کیفر در دنیا یا متوسل به غرامت مالی می شوند، و یا از نیروی یاور و شفیعی کمک می طلبند، ولی در قیامت تمام اسباب و وسائل مادی که در این جهان برای رسیدن به مقاصد، معمول است از کار می افتد و پیوندها بریده می شود.

و به این ترتیب قرآن روشن می کند که تنها وسیله نجات در آن روز ایمان و عمل صالح است، حتی دایره شفاعت محدود به کسانی است که سهمی از این دو را داشته باشند نه آنها که پیوندهای خود را بکلی از خدا و اولیاء اللّه بریده اند.

سوره الحدید(57): آیه 16
اشاره

(آیه 16)

شأن نزول:

نقل شده که، این آیه یک سال بعد از هجرت در باره منافقان نازل شده است به خاطر این که روزی از سلمان فارسی پرسیدند از آنچه در تورات است برای ما سخن بگو! چرا که در تورات مسائل شگفت انگیزی است (و به

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1290

این وسیله می خواستند نسبت به قرآن بی اعتنایی کنند) در این هنگام آیات آغاز سوره یوسف نازل شد، سلمان به آنها گفت: این قرآن «احسن القصص» و بهترین سرگذشتهاست، و برای شما از غیر آن نافعتر است.

مدتی بعد باز به سراغ سلمان آمدند و همان خواهش را تکرار کردند: در این هنگام آیه «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ... خداوند بهترین سخن را نازل کرده کتابی که آیاتش (از نظر لطف و زیبائی و معنی) همانند یکدیگر است آیاتی مکرر دارد (اما تکراری شوق انگیز) که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که در برابر پروردگارشان خاشعند می افتد ...»

نازل شد. (زمر/ 23) باز برای بار سوم به سراغ سلمان آمدند و همان درخواست را تکرار کردند.

در این هنگام آیه مورد بحث نازل شد و آنها را مؤاخذه کرد که آیا موقع آن نرسیده است که در برابر نام خدا خشوع کنید و از این سخنان دست بردارید.

تفسیر:

غفلت و بی خبری تا کی؟! بعد از ذکر آن همه انذارهای کوبنده و هشدارهای بیدارگر در این آیه، به صورت یک نتیجه گیری می فرماید: «آیا وقت آن نرسیده است که دلهای مؤمنان در برابر ذکر خدا و آنچه از حق نازل کرده است خاشع گردد؟ و مانند کسانی نباشند که در گذشته به آنها کتاب آسمانی داده شد (مانند یهود و نصاری) سپس زمانی طولانی بر آنها گذشت (و خداوند را فراموش کردند) و قلبهایشان قساوت پیدا کرد، و بسیاری از آنها گنهکارند» (أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ).

روشن است یاد خداوند اگر در عمق جان قرار گیرند و همچنین شنیدن آیاتی که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است هرگاه به درستی تدبر شود باید مایه خشوع گردد، ولی قرآن گروهی از مؤمنان را در اینجا سخت ملامت می کند که چرا در برابر این امور خاشع نمی شوند؟ و چرا همچون بسیاری از امتهای پیشین گرفتار غفلت و بی خبری شده اند؟ همان غفلتی که نتیجه آن قساوت دل و همان قساوتی که ثمره

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1291

آن فسق و گناه است! این آیه از آیات تکان دهنده قرآن مجید است که قلب و روح انسان را در تسخیر خود قرار می دهد و پرده های غفلت را می درد. لذا در طول تاریخ افراد بسیار آلوده ای را می بینیم که با شنیدن این آیه چنان تکان خوردند که در یک لحظه با تمام گناهان خود وداع گفتند، و حتی بعضا در صف زاهدان و عابدان قرار گرفتند.

سوره الحدید(57): آیه 17

(آیه 17)- و از آنجا که زنده شدن قبلهای مرده با ذکر الهی و پیدا کردن حیات معنوی در پرتو خشوع و خضوع در مقابل قرآن، شباهت زیادی به زنده شدن زمینهای مرده به برکت قطرات حیاتبخش باران دارد در این آیه می افزاید: «بدانید خداوند زمین را بعد از مرگ آن زنده می کند» (اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها).

«ما آیات (خود) را (در صحنه آفرینش و نیز در صحنه وحی) برای شما بیان کردیم شاید اندیشه کنید» (قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).

در حقیقت این آیه هم اشاره ای است به زنده شدن زمینهای مرده به وسیله باران، و هم زنده شدن دلهای مرده به وسیله ذکر اللّه و قرآن مجید که از آسمان وحی بر قلب پاک محمد صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است و هر دو شایسته تدبر و تعقل است.

سوره الحدید(57): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه بار دیگر به مسأله انفاق که از میوه های شجره ایمان و خشوع است باز می گردد، و همان تعبیری را که در آیات قبل خواندیم با اضافاتی تکرار کرده، می فرماید: «مردان و زنان انفاق کننده و آنها که (از این راه) به خداوند قرض الحسنه دهند، (این قرض الحسنه) برای آنان مضاعف می شود و پاداش پرارزشی دارند» (إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ).

منظور از «قرض الحسنه به خداوند» همان «انفاق فی سبیل اللّه» است، هر چند وام دادن به بندگان خدا نیز از فضل اعمال است. و در آن حرفی نیست.

سوره الحدید(57): آیه 19

(آیه 19)- در ادامه بحث آیات گذشته پیرامون مؤمنان و اجر و پاداششان در پیشگاه خدا، در اینجا می افزاید: «کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آوردند آنها

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1292

صدیقین و شهدا نزد پروردگارشانند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

«صدّیق» کسی است که سر تا پا صداقت و راستی است، و عملش گفتارش را تصدیق می کند.

واژه «شهداء» ممکن است به معنی «شهادت بر اعمال» بوده باشد، همان گونه که از آیات دیگر قرآن استفاده می شود که پیامبران گواه اعمال امتهای خود هستند، و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله گواه بر آنها، و بر امت اسلامی است، و مسلمانان نیز شاهد و گواه بر اعمال مردمند.

بعضی نیز احتمال داده اند که «شهدا» در اینجا به همان معنی شهیدان راه خداست، یعنی افراد مؤمن اجر و پاداش شهیدان را دارند، و به منزله شهدا محسوب می شوند.

سپس می افزاید: «برای آنهاست پاداش (اعمال) شان و نور (ایمان) شان» (لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ).

این تعبیر سر بسته اشاره به پاداش عظیم و نور فوق العاده آنهاست.

و در پایان می فرماید: «و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند آنها دوزخیانند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ).

تا با مقابله این دو گروه با یکدیگر مقام والای گروه اول، و انحطاط و بدبختی گروه دوم آشکار گردد.

و از آنجا که در گروه اول، سطح بالای ایمان مطرح بود، در این گروه نیز کفر شدید مطرح است، لذا با تکذیب آیات الهی همراه ذکر شده.

سوره الحدید(57): آیه 20

(آیه 20)- دنیا چیزی جز متاع غرور نیست! از آنجا که حب و علاقه دنیا سر چشمه هر گناه و «رأس کل خطیئه» است در این آیه ترسیم گویائی از وضع زندگی دنیا و مراحل مختلف، و انگیزه های حاکم بر هر مرحله را ارائه داده، می گوید:

«بدانید زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخر فروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است» (اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَهٌ

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1293

وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ)

.به این ترتیب «غفلت»، «سرگرمی»، «تجمل»، «تفاخر» و «تکاثر» دورانهای پنج گانه عمر آدمی را تشکیل می دهند.

سپس با ذکر یک مثال آغاز و پایان زندگی دنیا را در برابر دیدگان انسانها مجسّم ساخته، می فرماید: «همانند بارانی که محصولش کشاورزان را در شگفتی فرو می برد، سپس خشک می شود به گونه ای که آن را زرد رنگ می بینی، سپس تبدیل به کاه می شود»! (کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً).

«کفار» در اینجا به معنی کشاورزان است، زیرا اصل معنی «کفر» به معنی «پوشاندن» است، و چون کشاورز بذرافشانی کرده و آن را زیر خاک می پوشاند از این رو به او «کافر» می گویند.

سپس به بازده عمر و نتیجه و محصول نهائی آن پرداخته، می افزاید: «و در آخرت (از دو حال خارج نیست): عذاب شدید است یا مغفرت و رضای الهی» (وَ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَهٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ).

و سر انجام آیه را با این جمله پایان می دهد: «و (به هر حال) زندگی دنیا جز متاع و فریب نیست»! (وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ).

جمله «دنیا متاع غرور است» مفهومش این است که وسیله و ابزار است برای فریبکاری، فریب دادن خویشتن، و هم فریب دیگران و البته این در مورد کسانی است که دنیا را هدف نهائی قرار می دهند و به آن دل می بندند، و آخرین آرزویشان وصول به آن است، اما اگر مواهب این جهان مادی وسیله ای برای وصول به ارزشهای والای انسانی و سعادت جاودان باشد هرگز دنیا نیست، بلکه مزرعه آخرت، و قنطره و پلی برای رسیدن به آن هدفهای بزرگ است.

سوره الحدید(57): آیه 21

(آیه 21)- یک مسابقه بزرگ معنوی! بعد از بیان ناپایداری جهان و لذات آن، و این که مردم در سرمایه های کم ارزش این جهان نسبت به یکدیگر تفاخر و تکاثر می جویند، در اینجا مردم را به یک مسابقه عظیم روحانی در طریق کسب

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1294

آنچه پایدار است و سزاوار هرگونه تلاش و کوشش دعوت کرده، می فرماید: «و به پیش تازید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که پهنه آن مانند آسمان و زمین است و برای کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آورده اند آماده شده است» (سابِقُوا إِلی مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ).

در حقیقت مغفرت پروردگار کلید بهشت است همان بهشتی که پهنه آسمان و زمین را فرا می گیرد، و از هم اکنون آماده برای پذیرائی مؤمنان است تا کسی نگوید بهشت نسیه است و بر نسیه دل نباید نهاد.

این نکته شایسته توجه است که پیشی گرفتن به سوی مغفرت پروردگار از طریق اسباب آن است، مانند توبه و جبران طاعات فوت شده و اصولا اطاعت پروردگار و پرهیز از معاصی است.

و در پایان آیه می افزاید: «این فضل خداوند است که به هر کس بخواهد می دهد و خداوند صاحب فضل عظیم است» (ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

یقینا آن چنان بهشت گسترده، با آن مواهب عظیمش چیزی نیست که انسان با این اعمال ناچیز به آن برسد، و این تنها فضل و رحمت و لطف الهی است که آن پاداش عظیم را در مقابل این قلیل قرار داده، و از او نیز جز این انتظار نیست.

چرا که پاداشها همیشه به مقیاس اعمال نیست بلکه به مقیاس کرم پاداش دهنده است.

سوره الحدید(57): آیه 22

(آیه 22)- سپس برای تأکید بیشتر در زمینه عدم دلبستگی به دنیا، و شاد نشدن به اقبال آن، و غمگین نگشتن به ادبار آن، می افزاید: «هیچ مصیبتی (ناخواسته) در زمین و نه در وجود شما روی نمی دهد مگر این که همه آنها قبل از آن که زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ ثبت است، و این امر برای خداوند آسان است» (ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ).

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1295

آری! مصائبی که در زمین رخ می دهد همچون زلزله ها و سیلها و طوفانها و همچنین مصائبی که در نفوس انسانها واقع می شود مانند مرگ و میرها، و انواع حوادث دردناکی که دامان انسان را می گیرد همه آنها از قبل مقدر شده است، و در لوح محفوظ ثبت است.

ولی باید توجه داشت که مصائبی که در این آیه به آن اشاره شده، تنها مصائبی است که به هیچ وجه قابل اجتناب نیست و مولود اعمال انسانها نمی باشد و گر نه مصیبتها، و ناکامیهایی که تنها معلول گناهان و سهل انگاری خود انسان است، راه مقابله با آنها موضع گیری صحیح در برنامه های زندگی است.

و منظور از «لوح محفوظ» علم بی پایان خداوند است، و یا صفحه جهان خلقت و نظام علت و معلول که آن نیز مصداق علم فعلی خداوند است.

سوره الحدید(57): آیه 23

(آیه 23)- اکنون ببینیم فلسفه تقدیر این مصائب در لوح محفوظ و سپس بیان این حقیقت در قرآن چیست؟

آیه مورد بحث پرده از روی این راز مهم برداشته، می گوید: «این به خاطر آن است که برای آنچه از دست داده اید تأسف نخورید، و به آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشید» (لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ).

این دو جمله کوتاه در حقیقت یکی از مسائل پیچیده فلسفه آفرینش را حل می کند، چرا که انسان همیشه در جهان هستی با مشکلات و گرفتاریها و حوادث ناگوار رو بروست، و غالبا از خود سؤال می کند: با این که خداوند مهربان و کریم و رحیم است این حوادث دردناک برای چیست؟

قرآن می گوید: «هدف این بوده که شما دلبسته و اسیر زرق و برق این جهان نباشید».

این مصائب زنگ بیدارباشی است برای غافلان و شلاقی است، برای ارواح خفته، و رمزی است از ناپایداری جهان، و اشاره ای است به کوتاه بودن عمر این زندگی.

آری این مصائب شکننده تفاخر و غرور است، لذا در پایان آیه می افزاید:

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1296

«و خداوند هیچ متکبر فخر فروشی را دوست ندارد» (وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ).

تنها کسی گرفتار این حالات می شود که مست ناز و نعمت گردد، ولی وجود آفات و مصائب برای آنها که قابل بیداری و هدایتند این مستی و آثار آن را از بین می برد.

افراد با ایمان با توجه به آیه فوق هنگامی که به نعمتی از سوی خدا می رسند خود را امانتدار او می دانند، نه از رفتن آن غمگین می شوند و نه از داشتن آن مست و مغرور.

سوره الحدید(57): آیه 24

(آیه 24)- این آیه توضیح و تفسیری است بر آنچه در آیه قبل آمده و در حقیقت «مختال فخور» (متکبر فخر فروش) را معرفی می کند، می فرماید:

«همانها که بخل می ورزند و مردم را به بخل دعوت می کنند» (الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ).

آری! لازمه دلبستگی شدید به مواهب دنیا تکبر و غرور است، و لازمه تکبر و غرور بخل کردن، و دعوت دیگران به بخل است، اما بخل کردن به این دلیل که سرمایه کبر و غرور خود را این اموال می داند، و هرگز نمی خواهد آن را از دست دهد، و اما دعوت دیگران به بخل برای این است که اگر دیگران سخاوتمند باشند او رسوا می شود و دیگر این که، چون بخل را دوست دارد مبلغ چیزی است که به آن عشق می ورزد! و برای این که تصور نشود اصرار و تأکید خداوند در مسأله انفاق و ترک بخل و یا حتی تعبیر به وام گرفتن خداوند از بندگان در آیات گذشته- که همه برای تشویق آنها به انفاق است- از نیاز ذات پاک او سر چشمه می گیرد، در پایان آیه می افزاید:

«و هر کس (از این فرمان) روی گردان شود (به خود زیان می رساند نه به خدا) چرا که خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است» (وَ مَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ).

همه به او نیازمندند و او از همگان بی نیاز است، چرا که خزائن و منابع اصلی همه چیز نزد اوست، و از آنجا که جامع همه صفات کمال است شایسته هر حمد

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1297

و ستایش نیز می باشد.

سوره الحدید(57): آیه 25

(آیه 25)- هدف اصلی بعث انبیاء! از آنجا که سبقت به سوی رحمت و مغفرت و بهشت پروردگار که در آیات قبل به آن اشاره شده بود نیاز به رهبری «رهبران الهی» دارد در این آیه که از پرمحتواترین آیات قرآن است به این معنی اشاره کرده، و هدف ارسال انبیاء و برنامه آنها را دقیقا بیان می کند، می فرماید: «ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستادیم» (لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ).

«و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم» (وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ).

«تا مردم قیام به عدالت کنند» (لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ).

به این ترتیب پیامبران با سه وسیله مجهز بودند: دلائل روشن، کتب آسمانی، و معیار سنجش حق از باطل و خوب از بد، و مانعی ندارد که فی المثل قرآن مجید هم «بینه» (معجزه) باشد، و هم کتاب آسمانی، و هم بیان کننده احکام و قوانین، یعنی سه بعد در یک محتوا.

و به هر حال هدف از اعزام این مردان بزرگ با این تجهیزات کامل همان اجرای «قسط و عدل» است و این یکی از اهداف متعدد ارسال پیامبران است.

ولی از آنجا که در یک جامعه انسانی هر قدر سطح اخلاق و اعتقاد و تقوا بالا باشد باز افرادی پیدا می شوند که سر به طغیان و گردنکشی بر می دارند و مانع اجرای قسط و عدل خواهند بود. لذا در ادامه آیه می فرماید: «و آهن را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است»! (وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ).

آری! تجهیزات سه گانه انبیاء الهی برای اجرای عدالت وقتی می تواند به هدف نهائی برسد که از ضمانت اجرائی آهن و «بأس شدید» آن برخوردار باشد.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام در تفسیر جمله «وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ» فرمود: «منظور از نازل کردن آهن خلقت آن است».

سپس به یکی دیگر از اهداف ارسال انبیا و نزول کتب آسمانی و همچنین

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1298

آفرینش وسائلی همچون آهن اشاره کرده، می فرماید: هدف این است «تا خداوند بداند چه کسی او و رسولانش را یاری می کند بی آنکه او را ببینند» (وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ).

منظور از علم خداوند در اینجا تحقیق عینی علم اوست، یعنی تا آشکار شود چه کسانی به یاری خدا و مکتب او به پا می خیزند و قیام به قسط می کنند و چه کسانی از این وظیفه بزرگ سرباز می زنند در حقیقت مفهوم این آیه شبیه همان است که در آیه 179 سوره آل عمران آمده.

«ممکن نبود خداوند مؤمنان را به همان صورت که شما هستید واگذارد مگر این که ناپاک را از پاک جدا کند»! به این ترتیب مسأله آزمون و امتحان انسانها، و جدا سازی صفوف و تصفیه، یکی دیگر از اهداف بزرگ این برنامه بوده است.

تعبیر به «یاری خداوند» مسلما به معنی یاری دین و آئین و نمایندگان او و بسط آئین حق و قسط و عدل است، و گر نه خداوند نیازی به یاری کسی ندارد، و همگان به او نیازمندند.

لذا برای اثبات همین معنی آیه را با این جمله پایان می دهد که: «خداوند قوی و شکست ناپذیر است» (إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ).

برای او ممکن است با یک اشاره همه جهان را زیر و رو کند و تمامی دشمنان را نابود و اولیائش را پیروز گرداند، ولی هدف اصلی که ترتیب و تکامل انسانهاست از این طریق حاصل نمی گردد، لذا آنها را دعوت به یاری آئین حق کرده است.

سوره الحدید(57): آیه 26

(آیه 26)- پیامبران را یکی بعد از دیگری فرستادیم! چنانکه می دانیم شیوه قرآن این است که بعد از بیان یک سلسله اصول کلی تعلیمات خود، اشاره به سرنوشت اقوام پیشین می کند تا شاهد گویائی برای آن باشد، در اینجا نیز بعد از ذکر مسائل پیشین در باره ارسال رسولان همراه بینات و کتاب و میزان، و همچنین لزوم سبقت مردم بر یکدیگر در وصول به غفران پروردگار و سعادت جاویدان، از بعضی از اقوام و پیامبران پیشین نام می برد و این

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1299

اصول کلی را در زندگی آنها مجسم می سازد.

نخست از «نوح» و «ابراهیم» که شیخ الانبیا و سرسلسله رسولان حق بودند شروع کرده، می فرماید: «ما نوح و ابراهیم را فرستادیم، و در دودمان آن دو نبوت و کتاب قرار دادیم» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِیمَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّهَ وَ الْکِتابَ).

اما همگی از این میراث بزرگ و مواهب عظیم خداوند بهره نگرفتند، «گروهی در پرتو آن هدایت یافته اند و بسیاری از آنها گنهکارند» (فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ).

آری! نبوت توأم با شریعت و آئین از نوح علیه السّلام شروع شد، و بعد از او ابراهیم علیه السّلام پیامبر اولوا العزم دیگر، این خط را تداوم بخشید.

سوره الحدید(57): آیه 27

(آیه 27)- سپس اشاره سر بسته ای به سلسله انبیای دیگر، و آخرین آنها قبل از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله کرده، می افزاید: «سپس در پی آنان رسولان دیگر خود را فرستادیم» (ثُمَّ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِرُسُلِنا).

یکی بعد از دیگری با اهدافی هماهنگ قیام کردند و چراغ هدایت را فرا راه مردم قرار دادند تا نوبت به حضرت مسیح علیه السّلام رسید.

«و بعد از آنان عیسی بن مریم را مبعوث کردیم» (وَ قَفَّیْنا بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ).

سپس به کتاب آسمانی مسیح علیه السّلام اشاره کرده، می افزاید: «و به او انجیل عطا کردیم» (وَ آتَیْناهُ الْإِنْجِیلَ).

بعد از ویژگیهای پیروان او سخن می گوید، می فرماید: «و در دل کسانی که از او پیروی کردند رأفت و رحمت قرار دادیم» (وَ جَعَلْنا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَهً وَ رَحْمَهً).

سپس می افزاید: «و رهبانیّتی را که ابداع کرده بودند، ما بر آنان مقرّر نداشته بودیم، هدفشان جلب خشنودی خدا بود ولی حق آن را رعایت نکردند، از این رو ما به کسانی از آنها که ایمان آوردند پاداش دادیم، و بسیاری از آنها فاسقند» (وَ رَهْبانِیَّهً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها فَآتَیْنَا

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1300

الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ)

.از آیه فوق استفاده می شود که «رهبانیت» در آئین مسیح نبوده و پیروانش آن را بعد از او ابداع کردند، ولی در آغاز نوعی زهدگرائی و از ابداعات نیک محسوب می شد، مانند بسیاری از مراسم و سنتهای حسنه ای که هم اکنون در میان مردم رائج است، و کسی نیز روی آن به عنوان تشریع و دستور خاص شرع تکیه نمی کند، ولی این سنت بعدا به انحراف گرائید و آلوده با اموری مخالف فرمان الهی و حتی گناهان زشتی شد.

از جمله بدعتهای زشت مسیحیان در زمینه رهبانیت «تحریم ازدواج» برای مردان و زنان تارک دنیا بود، و دیگر «انزوای اجتماعی» و پشت پا زدن به وظائف انسان در اجتماع، و انتخاب صومعه ها و دیرهای دور افتاده برای عبادت و زندگی در محیطی دور از اجتماع بود، سپس مفاسد زیادی در دیرها و مراکز زندگی رهبانها به وجود آمد.

اسلام به شدّت «رهبانیت» را محکوم کرده چنانکه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

«خداوند متعال رهبانیت را برای امت من مقرر نداشته، رهبانیت امت من جهاد در راه خداست».

سوره الحدید(57): آیه 28
اشاره

(آیه 28)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد نقل شده که: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله جعفر بن ابی طالب را با هفتاد نفر به سوی نجاشی (به حبشه) فرستاد، او بر نجاشی وارد شد، و وی را دعوت به اسلام کرد، و اجابت نمود و ایمان آورد، به هنگام بازگشت از حبشه چهل تن از اهل آن کشور که ایمان آورده بودند به جعفر گفتند: به ما اجازه ده که خدمت این پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برسیم و اسلام خود را بر او عرضه بداریم، و همراه جعفر به مدینه آمدند.

هنگامی که فقر مالی مسلمانها را مشاهده کردند، به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله عرض کردند: اگر اجازه فرمائید به کشور خود بازگردیم و اموال خود را همراه بیاوریم و با مسلمانان تقسیم کنیم.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اجازه فرمود.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1301

در این هنگام آیه 52 تا 54 سوره قصص نازل گردید و از آنها تمجید کرد.

افرادی از اهل کتاب که ایمان نیاورده بودند هنگامی که این جمله را- که در ذیل آیات مزبور است- شنیدند: «آنها پاداش خود را به خاطر صبر و استقامتشان دو بار دریافت می دارند» در برابر مسلمانان ایستادند و گفتند: ای مسلمانان! کسانی که به کتاب شما و کتاب ما ایمان بیاورند دو پاداش دارند، بنابر این کسی که تنها به کتاب ما ایمان داشته باشد یک پاداش دارد همانند پاداش شما! بنابر این به اعتراف خودتان شما فضیلتی بر ما ندارید! اینجا بود که این دو آیه نازل شد، و اعلام داشت که مسلمانان نیز دو پاداش دارند، علاوه بر نور الهی و مغفرت، و سپس افزود: «اهل کتاب بدانند آنها توانائی بر به دست آوردن چیزی از فضل و رحمت الهی ندارند»!

تفسیر:

آنها که دو سهم از رحمت الهی دارند: از آنجا که در آیات گذشته سخن از اهل کتاب و مسیحیان در میان بود، این آیه و آیه بعد تکمیلی است بر آنچه در آیات قبل آمده است.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ).

مخاطب در آیه همه مؤمنانی هستند که در ظاهر دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را پذیرفته بودند ولی هنوز ایمان راسخ، ایمانی که اعماق جان آنها را روشن کند و در اعمال آنها ظاهر شود، پیدا نکرده بودند.

سپس در دنباله آیه به سه موهبت بزرگ که در سایه ایمان عمیق و تقوا حاصل می شود اشاره کرده، می فرماید: چنین کنید «تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد، و برای شما نوری قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگی خود) راه بروید و گناهان شما را ببخشد و خداوند آمرزنده و مهربان است» (یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

منظور از این دو بهره همان است که در آیه 201 سوره بقره آمده: «خداوندا در دنیا به ما نیکی مرحمت فرما، و در آخرت نیز نیکی عنایت کن».

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1302

دومین پاداش آنها «وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ» مفهوم مطلق و گسترده ای دارد، نه اختصاصی به دنیا دارد، و نه آخرت، و به تعبیر دیگر ایمان و تقوا سبب می شود که حجابها از قلب مؤمن برچیده شود، و چهره حقایق را بی پرده ببیند، و در پرتو آن روشن بینی خاصی نصیب او می شود که افراد بی ایمان از آن محرومند چرا که بزرگترین مانع شناخت و مهمترین حجاب بر قلب آدمی و هوی و هوسهای سرکش و آمال و آرزوهای دور و دراز و اسارت در چنگال ماده و زرق و برق دنیاست، هنگامی که در پرتو ایمان و تقوا این گرد و غبارها فرو نشست آفتاب حقیقت بر صفحه قلب می تابد، و حقایق را آن چنان که هست در می یابد.

سوره الحدید(57): آیه 28

(آیه 29)- این آیه که آخرین آیه این سوره است بیان دلیلی است برای آنچه در آیه قبل آمده، می فرماید: این پاداشهای مضاعف الهی علاوه بر نورانیت و مغفرت به خاطر آن است «تا اهل کتاب بدانند که آنها قادر بر چیزی از فضل خدا نیستند و تمام فضل (و رحمت) به دست اوست، به هر کس بخواهد آن را می بخشد و خداوند دارای فضل عظیم است» (لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

این پاسخی است به آنها که می گفتند: خداوند به گروهی از اهل کتاب که ایمان به محمّد آورده اند- طبق عقیده مسلمانان- دو پاداش می دهد، بنابر این ما که ایمان به او نیاورده ایم دارای یک پاداشیم همانند دیگر مسلمانان! قرآن به آنها پاسخ می گوید که مسلمانان عموما دارای دو پاداشند، چرا که همه آنها ایمان به رسول خدا و تمام انبیاء پیشین دارند و اما گروهی از اهل کتاب که ایمان نیاورده اند هیچ سهمی ندارند تا بدانند که رحمت الهی در اختیار آنان نیست که به هر کس بخواهند بدهند و از هر کس بخواهند دریغ دارند! «پایان سوره حدید»

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1303

آغاز جزء 28 قرآن مجید

سوره مجادله [58]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 22 آیه است

محتوای سوره:

این سوره طبق طبیعت سوره های «مدنی» بیشتر از احکام فقهی، و نظام زندگی اجتماعی، و روابط با مسلمین و غیر مسلمین سخن می گوید، و مجموع بحثهای آن را می توان در سه بخش خلاصه کرد:

1- در بخش اول سخن از حکم «ظهار» می گوید که در جاهلیت نوعی طلاق و جدائی دائمی محسوب می شد، و اسلام آن را تعدیل کرد و در مسیر صحیح قرار داد.

2- در بخش دیگری یک سلسله دستورها در باره آداب مجالست از جمله منع از «نجوی» (سخنان در گوشی) و همچنین جادادن به کسانی که تازه وارد مجلس می شوند.

3- در آخرین بخش، بحث گویا و مشروح و کوبنده ای در باره منافقان، و آنها که ظاهرا دم از اسلام می زدند اما با دشمنان اسلام سر و سرّ داشتند، مطرح کرده، مسلمین راستین را از ورود در حزب شیاطین و منافقین بر حذر می دارد، و آنها را به رعایت «حب فی اللّه» و «بغض فی اللّه» و ملحق شدن به «حزب اللّه» دعوت می کند.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1304

نامگذاری سوره به «مجادله» به خاطر تعبیری است که در آیه نخستین آن آمده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس سوره مجادله را تلاوت کند (و در آن بیندیشد و به کار بندد) در قیامت در زمره حزب اللّه خواهد بود.»

همچنین در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس سوره حدید و مجادله را در نمازهای فریضه بخواند و آن را ادامه دهد، خداوند هرگز او را در تمام طول زندگی عذاب نمی کند، و در خود و خانواده اش هرگز بدی نمی بیند، و نیز گرفتار فقر و بد حالی نمی شود».

تناسب محتوای این سوره ها با پاداشهای فوق روشن است، و این خود نشان می دهد که هدف از تلاوت پیاده کردن محتوای آن در زندگی است نه تلاوتی خالی از اندیشه و عمل.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره المجادله(58): آیه 1
اشاره

(آیه 1)

شأن نزول:

نقل کرده اند که: زنی از طایفه انصار به نام «خوله» که از طایفه «خزرج» و همسرش «اوس بن صامت» بود در یک ماجرا مورد خشم شوهرش قرار گرفت، و او که مرد تندخویی بود تصمیم بر جدائی از او گرفت، و گفت: «انت علیّ کظهر امّی تو نسبت به من همچون مادر من هستی!».

و این در حقیقت نوعی از طلاق در زمان جاهلیت بود اما طلاقی بود که نه قابل بازگشت بود و نه زن آزاد می شد که بتواند همسری برای خود برگزیند، و این بدترین حالتی بود که برای یک زن شوهردار ممکن بود رخ دهد.

چیزی نگذشت که مرد پشیمان شد.

زن خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمد و ماجرا را چنین نقل کرد: ای رسول خدا! همسرم «اوس بن صامت» زمانی مرا به زوجیت خود برگزید که جوان بودم و صاحب جمال و مال و ثروت و فامیل، اموال من را مصرف کرد، حالا «ظهار» کرده

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1305

و پشیمان شده، آیا راهی هست که ما به زندگی سابق بازگردیم؟! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: تو بر او حرام شده ای! زن پی در پی اصرار و الحاح می کرد، سر انجام رو به درگاه خدا آورد و عرض کرد: «خداوندا! بیچارگی و نیاز و شدت حالم را به تو شکایت می کنم، خداوندا! فرمانی بر پیامبرت نازل کن و این مشکل را بگشا».

در اینجا حال وحی به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دست داد، و چهار آیه آغاز این سوره بر او نازل شد که راه حل مشکل «ظهار» را به روشنی نشان می دهد.

تفسیر:

«ظهار» یک عمل زشت جاهلی! با توجه به آنچه در شأن نزول گفته شد تفسیر آیات نخستین سوره روشن است، می فرماید: «خداوند سخن زنی را که در باره شوهرش به تو مراجعه کرده بود، شنید» و تقاضای او را اجابت کرد (قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِی تُجادِلُکَ فِی زَوْجِها).

سپس می افزاید: آن زن علاوه بر این که با تو مجادله داشت «به خداوند شکایت می کرد» و از پیشگاهش تقاضای حل مشکل نمود (وَ تَشْتَکِی إِلَی اللَّهِ).

«این در حالی بود که خداوند گفتگوی شما (و اصرار آن زن) را (در حل مشکلش) می شنید» (وَ اللَّهُ یَسْمَعُ تَحاوُرَکُما).

«و خداوند شنوا و بیناست» (إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ).

آری! خداوند، آگاه از همه «مسموعات» و «مبصرات» است، بی آنکه نیازی به اعضای بینائی و شنوائی داشته باشد، او همه جا حاضر و ناظر است و همه چیز را می بیند و هر سخنی را می شنود.

سوره المجادله(58): آیه 2

(آیه 2)- سپس به سراغ بیان حکم ظهار می رود و به عنوان مقدمه ریشه این عقیده خرافی را با جمله های کوتاه و قاطع در هم می کوبد، می فرماید: «کسانی از شما که نسبت به همسرانشان ظهار می کنند (و می گویند: انت علیّ کظهر امّی تو نسبت به من به منزله مادرم هستی) آنان هرگز مادرانشان نیستند، مادرانشان تنها کسانی هستند که آنها را به دنیا آورده اند»! (الَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِی وَلَدْنَهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1306

مادر و فرزند بودن چیزی نیست که با سخن درست شود، یک واقعیت عینی خارجی است که هرگز از طریق بازی با الفاظ حاصل نمی شود.

و به دنبال آن می افزاید: «آنها سخنی زشت و باطل می گویند» (وَ إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً).

مطابق این آیه «ظهار» عملی است حرام و منکر، ولی از آنجا که تکالیف الهی اعمال گذشته را شامل نمی شود، و از لحظه نزول حاکمیت دارد، در پایان آیه می فرماید: «و خداوند بخشنده و آمرزنده است» (وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ). هم می بخشد و هم می پوشاند.

بنابر این اگر مسلمانی قبل از نزول این آیات مرتکب این عمل شده نباید نگران باشد، خداوند او را می بخشد.

اما به هر حال مسأله کفّاره به قوت خود باقی است.

سوره المجادله(58): آیه 3

(آیه 3)- ولی از آنجا که این سخن زشت و زننده چیزی نبود که از نظر اسلام نادیده گرفته شود لذا کفاره نسبتا سنگینی برای آن قرار داده تا از تکرار آن جلوگیری کند، می فرماید: «کسانی که همسران خود را ظهار می کنند، سپس از گفته خود باز می گردند، باید پیش از آمیزش جنسی آنها با هم برده ای را آزاد کنند» (وَ الَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ یَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا).

سپس می افزاید: «این دستوری است که به آن اندرز داده می شوید» (ذلِکُمْ تُوعَظُونَ بِهِ).

گمان نکنید که چنین کفّاره ای در مقابل «ظهار» کفّاره سنگین و نامتعادلی است، زیرا این سبب اندرز و بیداری و تربیت نفوس شماست، تا بتوانید خود را در برابر این گونه کارهای زشت و حرام کنترل کنید.

اصولا تمام کفّارات جنبه بازدارنده و تربیتی دارد، و ای بسا کفّاره هائی که جنبه مالی دارد تأثیرش از غالب تعزیرات که جنبه بدنی دارد بیشتر است.

و از آنجا که ممکن است بعضی با بهانه هائی شانه از زیر بار کفّاره خالی کنند

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1307

و بدون این که کفّاره دهند با همسر خود بعد از «ظهار» آمیزش جنسی داشته باشند، در پایان آیه می افزاید: «خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ). هم از ظهار آگاه است و هم از ترک کفّاره و هم از نیّات شما!

سوره المجادله(58): آیه 4

(آیه 4)- و نیز از آنجا که آزاد کردن یک برده برای همه مردم امکان پذیر نیست، همان گونه که در شأن نزول آمد و نیز ممکن است انسان از نظر مالی قادر به آزاد کردن برده باشد اما برده ای برای این کار پیدا نشود- همان گونه که در عصر ما چنین است- لذا جهانی و جاودانگی بودن اسلام ایجاب می کند که در مرحله بعد جانشینی برای آزادی بردگان ذکر شود به همین دلیل در آیه مورد بحث می فرماید:

«و کسی که توانائی (آزاد کردن برده ای) نداشته باشد دو ماه پیاپی قبل از آمیزش روزه بگیرد» (فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا).

این کفاره نیز اثر عمیق بازدارنده ای دارد، به علاوه از آنجا که روزه در تصفیه روح و تهذیب نفوس اثر عمیق دارد می تواند جلو تکرار این گونه اعمال را در آینده بگیرد.

البته ظاهر آیه این است که هر شصت روز پی در پی انجام شود، و بسیاری از فقهای اهل سنت نیز بر طبق آن فتوا داده اند، ولی در روایات ائمه اهل بیت علیهم السّلام آمده است که اگر کمی از ماه دوم را (حتی یک روز) به دنبال ماه اول روزه بگیرد مصداق شهرین متتابعین و دو ماه پی در پی خواهد بود و این تصریح حاکم بر ظهور آیه است.

و از آنجا که بسیاری از مردم نیز قادر به انجام کفّاره دوم یعنی دو ماه متوالی روزه نیستند، جانشین دیگری برای آن ذکر کرده، می فرماید: «و کسی که این را هم نتواند شصت مسکین را اطعام کند» (فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً).

ظاهر «اطعام» این است که به اندازه ای غذا دهد که در یک وعده سیر شود، اما در روایات اسلامی در یک «مد» طعام (حدود 750 گرم) تعیین شده است.

سپس در دنباله آیه بار دیگر به هدف اصلی این گونه کفّارات اشاره کرده، می افزاید: «این برای آن است که به خدا و رسولش ایمان بیاورید» (ذلِکَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1308

آری! جبران گناهان به وسیله کفّارات پایه های ایمان را محکم می کند، و انسان را نسبت به مقررات الهی علما و عملا پایبند می سازد! و در پایان آیه برای این که همه مسلمانان این مسأله را یک امر جدی تلقی کنند می گوید: «اینها مرزهای الهی است، و کسانی که با آن مخالفت کنند عذاب دردناکی دارند» (وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ).

قوانین الهی را از این رو «حدود الهی» می گویند که عبور از آن مجاز نیست.

چنانکه دیدیم اسلام «ظهار» را به شدّت محکوم کرده، بنابر این هر گاه کسی نسبت به همسرش ظهار کند، همسرش می تواند با مراجعه به حاکم شرع او را موظف سازد که یا رسما از طریق طلاق از او جدا شود و یا به زندگی زناشوئی باز گردد، اما پیش از بازگشت باید به ترتیبی که در آیات فوق خواندیم کفّاره بدهد.

سوره المجادله(58): آیه 5

(آیه 5)- آنها که با خدا دشمنی می کنند از آنجا که آخرین جمله آیه قبل به همگان اخطار می کرد که حدود الهی را رعایت کنند، و از آن تجاوز ننمایند، در اینجا از کسانی سخن می گوید که نه تنها از این حدود تجاوز کرده، بلکه به مبارزه با خدا و پیامبر او صلّی اللّه علیه و آله برخاسته اند و سرنوشت آنها را در این دنیا و جهان دیگر روشن می سازد.

نخست می فرماید: «کسانی که با خدا و رسولش دشمنی می کنند خوار و ذلیل شدند آن گونه که پیشینیان آنها خوار و ذلیل شدند» (إِنَّ الَّذِینَ یُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ).

سپس می افزاید: «ما آیات روشنی نازل کردیم» (وَ قَدْ أَنْزَلْنا آیاتٍ بَیِّناتٍ).

بنابر این، به قدر کافی اتمام حجت شده و عذر و بهانه ای برای مخالفت باقی نمانده است، و با این حال اگر مخالفت کنند باید مجازات شوند.

نه تنها در این دنیا مجازات می شوند بلکه «برای کافران عذاب خوار کننده ای (در قیامت) است» (وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ).

به هر حال این تهدید الهی در مورد کسانی که در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قرآن ایستاده بودند به وقوع پیوست، و در جنگهای بدر و خیبر و خندق و غیر آن با ذلت

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1309

و شکست رو برو شدند، و سر انجام فتح مکه طومار قدرت و شوکت آنها را در هم پیچید و اسلام در همه جا پیروز گشت.

سوره المجادله(58): آیه 6

(آیه 6)- این آیه در توصیف زمان وقوع عذاب اخروی آنها چنین می گوید:

«در آن روز که خداوند همه آنها را بر می انگیزد و از اعمالی که انجام دادند با خبر می سازد» (یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا).

«اعمالی که خداوند حساب آن را نگه داشته و آنها فراموشش کردند» (أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ).

و این خود عذاب دردناکی است که خداوند گناهان فراموش شده آنها را به یادشان می آورد و در صحنه محشر در برابر خلایق رسوا می شوند.

و در پایان آیه می فرماید: «و خداوند بر هر چیز شاهد و ناظر است» (وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ).

آری حضور خداوند در همه جا و در هر زمان و در درون و برون ما ایجاب می کند که نه فقط اعمال، بلکه نیات و عقاید ما را شمارش کند و در آن روز بزرگ که «یوم البروز» است همه را بازگو فرماید.

سوره المجادله(58): آیه 7

(آیه 7)- سپس برای تأکید بر حضور خداوند در همه جا و آگاهی او بر همه چیز سخن را به مسأله «نجوی» (گفتگوهای در گوشی) می کشد، می فرماید: «آیا نمی دانی که خداوند آنچه را در آسمانها و آنچه در زمین است می داند» (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

سپس می افزاید: «هیچ گاه سه نفر با هم نجوا نمی کنند مگر این که خداوند چهارمین آنهاست، و هیچ گاه پنج نفر با هم نجوا نمی کنند مگر این که خداوند ششمین آنهاست» (ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَهٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَهٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ).

«و نه تعدادی کمتر و نه بیشتر از آن، مگر این که او همراه آنهاست هر جا که باشند» (وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا).

«سپس روز قیامت آنها را از اعمالشان آگاه می سازد چرا که خداوند به هر

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1310

چیزی داناست» (ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا یَوْمَ الْقِیامَهِ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

منظور از این که خداوند چهارمین یا ششمین آنهاست این است که او در همه جا حاضر و ناظر و از همه چیز آگاه است، و گر نه ذات پاکش نه مکان دارد و نه هرگز توصیف به اعداد می شود، بلکه شبیه و نظیر و مثل و مانند ندارد.

سوره المجادله(58): آیه 8
اشاره

(آیه 8)

شأن نزول:

در مورد این آیه دو شأن نزول نقل شده که هر کدام مربوط به یک قسمت از آیه است.

نخست این که: جمعی از یهود و منافقان در میان خودشان جدا از مؤمنان نجوا می کردند و گاه با چشمهای خود اشاره های ناراحت کننده ای به مؤمنان داشتند، و همین باعث غم و اندوه مؤمنان می شد، هنگامی که این کار را تکرار کردند مؤمنان شکایت به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نمودند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد که هیچ کس در برابر مسلمانان با دیگری نجوا نکند، اما آنها گوش ندادند، باز هم تکرار کردند، آیه نازل شد (و آنها را سخت بر این کار تهدید کرد).

همچنین نقل شده که: گروهی از یهود خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و به جای «السّلام علیک» گفتند: «السّام علیک یا ابا القاسم» (که مفهومش مرگ بر تو یا ملالت و خستگی بر تو باد، است).

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در جواب آنها فرمود: «و علیکم همین بر شما باد».

عایشه می گوید: من متوجه این مطلب شدم و گفتم: «علیکم السّام و لعنکم اللّه و غضب علیکم مرگ بر شما، خدا لعنت کند شما را، و غضب کند»! پیامبر به من فرمود: مدارا کن و از خشونت و بدگوئی بپرهیز.

گفتم: مگر نمی شنوی می گویند: «مرگ بر تو»! فرمود: مگر تو هم نشنیدی که من در جواب «علیکم» گفتم! اینجا بود که خداوند آیه نازل کرد که هنگامی که این گروه نزد شما می آیند تحیتی می گویند که خدا چنان تحیتی به شما نگفته است.

تفسیر:

«نجوا» از شیطان است! در اینجا همچنان ادامه بحثهای نجواست.

نخست می فرماید: «آیا ندیدی کسانی را که از نجوا [- سخنان در گوشی ] نهی

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1311

شدند سپس به کاری که از آن نهی شده بودند باز می گردند، و برای انجام گناه و تعدی و نافرمانی رسول خدا به نجوا می پردازند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَهِ الرَّسُولِ).

از این تعبیر به خوبی استفاده می شود که قبلا به آنها هشدار داده شده بود که از نجوا بپرهیزند کاری که ذاتا تولید نگرانی و بدگمانی در دیگران می کند.

در ادامه این سخن به یکی دیگر از اعمال خلاف منافقان و یهود اشاره کرده، می فرماید: «و هنگامی که نزد تو می آیند تو را تحیّتی (و خوشامدی) می گویند که خدا به تو نگفته است» (وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللَّهُ).

منظور از «تحیت الهی» در این آیه همان جمله «السّلام علیک»، یا «سلام اللّه علیک» می باشد که شبیه آن در آیات قرآن در مورد پیامبران و بهشتیان و غیر آنها کرارا آمده است: از جمله در آیه 181 سوره صافات می خوانیم: «و سلام علی المرسلین سلام بر تمام رسولان پروردگار».

سپس می افزاید: آنها نه فقط مرتکب این گناهان بزرگ می شوند، بلکه آن چنان از باده غرور سرمست هستند که «در دل می گویند: (اگر اعمال ما بد است پس) چرا خداوند ما را به خاطر گفته هایمان عذاب نمی کند»؟! (وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ).

به این ترتیب هم عدم ایمان خود را به نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ثابت کردند و هم عدم ایمان به احاطه علمی خداوند.

ولی قرآن در یک جمله کوتاه به آنها چنین پاسخ می گوید: «جهنم برای آنان کافی است (و نیازی به مجازات دیگر نیست، همان جهنمی که به زودی) وارد آن می شوند و چه بد فرجامی است» (حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ).

البته این تعبیر نفی عذاب دنیوی را در باره آنها نمی کند.

سوره المجادله(58): آیه 9

(آیه 9)- و از آنجا که مؤمنان نیز گهگاه به خاطر ضرورتها یا تمایلاتی به نجوا می پرداختند در این آیه روی سخن را به آنها کرده، و برای این که در این کار آلوده به گناهان منافقان و یهود نشوند می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید!

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1312

هنگامی که نجوا می کنید به گناه و تعدی و نافرمانی رسول (خدا) نجوا نکنید، (محتوای نجوای شما باید پاک و الهی باشد) به کار نیک و تقوا نجوا کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَهِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی ).

«و از خدائی که همگی نزد او جمع می شوید بپرهیزید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ).

از این تعبیر به خوبی استفاده می شود که اصل نجوا اگر در میان مؤمنان باشد، سوء ظنی برنیانگیزد، تولید نگرانی نکند و محتوای آن توصیه به نیکیها و خوبیها باشد مجاز است.

سوره المجادله(58): آیه 10

(آیه 10)- لذا در این آیه می افزاید: «نجوا تنها از سوی شیطان است» (إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ).

«می خواهد با آن مؤمنان را غمگین سازد» (لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا).

«ولی (باید بدانند که شیطان) نمی تواند هیچ گونه ضرری به آنها برساند جز به فرمان خدا» (وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

چرا که هر مؤثری در عالم هستی است تأثیرش به فرمان خداست.

«پس مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند» و از هیچ چیز جز او نترسند و بر غیر او دل ننهند (وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

بدین ترتیب «نجوا» گاه حرام است و این در صورتی است که موجب اذیت و آزار و هتک حیثیت مسلمانی گردد و چنین نجوائی نجوای شیطانی است که هدفش غمگین ساختن مؤمنان است.

در مقابل گاه حکم وجوب به خود می گیرد، و این در صورتی است که مسأله سری لازمی در میان باشد که افشای آن خطرناک، و عدم ذکر آن نیز موجب تضییع حق و یا خطری برای اسلام و مسلمین است.

و گاه متصف به استحباب می شود و آن در جائی است که انسان برای انجام کارهای نیک و بر و تقوا به سراغ آن رود، و همچنین حکم کراهت و اباحه.

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1313

ولی اصولا هرگاه هدف مهمتری در کار نباشد نجوا کردن کار پسندیده ای نیست، و بر خلاف آداب مجلس است زیرا نوعی بی اعتنائی یا بی اعتمادی نسبت به دیگران محسوب می شود.

سوره المجادله(58): آیه 11
اشاره

(آیه 11)

شأن نزول:

نقل کرده اند که: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در یکی از روزهای جمعه در «صفّه» (سکوی بزرگی که در کنار مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرار داشت) نشسته بود و گروهی نزد حضرت حاضر بودند، و جا تنگ بود، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عادتش این بود که مجاهدان بدر را اعم از مهاجر و انصار احترام فراوان می کرد، در این هنگام گروهی از بدریون وارد شدند، در حالی که دیگران قبل از آنها اطراف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را پر کرده بودند، هنگامی که مقابل پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند سلام کردند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پاسخ فرمود سپس به حاضران سلام کردند آنها نیز پاسخ گفتند، آنها روی پای خود ایستاده بودند، و منتظر بودند حاضران به آنها جا دهند ولی هیچ کس تکان نخورد! این امر بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخت آمد، رو به بعضی از کسانی که اطراف او نشسته بودند کرد و فرمود: فلان و فلانی برخیزید، چند نفر را از جا بلند کرد تا واردین بنشینند (و این در حقیقت نوعی ادب آموزی و درس احترام گذاردن به پیش کسوتان در ایمان و جهاد بود.)

ولی این مطلب بر آن چند نفر که از جا برخاستند ناگوار آمد، منافقان گفتند:

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسم عدالت را رعایت نکرد! در اینجا آیه نازل شد و قسمتی از آداب نشستن در مجالس را برای آنها شرح داد.

تفسیر:

احترام به پیش کسوتان در مجالس در تعقیب دستوری که در آیات گذشته در مورد ترک نجوا در مجالس، و محدود ساختن آن به موارد معین آمده، در این آیه یکی دیگر از آداب مجلس را بازگو کرده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که به شما گفته شود:

مجلس را وسعت بخشید (و به تازه واردها جا دهید) وسعت بخشید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا).

که اگر چنین کنید: «خداوند (بهشت را) برای شما وسعت می بخشد» و در

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1314

این جهان نیز به قلب و جان و رزق و روزی شما وسعت می دهد (یفسح الله لکم).

و از آنجا که گاهی مجلس آن چنان مملوّست که بدون برخاستن بعضی جا برای دیگران پیدا نمی شود، و یا اگر جائی پیدا می شود مناسب حال آنها نیست در ادامه آیه می افزاید: «و هنگامی که گفته شود: برخیزید برخیزید» (و اذا قیل انشزوا فانشزوا).

نه تعلل جوئید و نه به هنگامی که بر می خیزید ناراحت شوید، چرا که گاه تازه واردها از شما برای نشستن سزاوارترند به خاطر خستگی مفرط، یا کهولت سن، و یا احترام خاصی که دارند، و یا جهات دیگر.

سپس به بیان پاداش انجام این دستور الهی پرداخته می افزاید: اگر چنین کنید «خداوند کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنها داده شده درجات عظیمی می بخشد» (یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات).

اشاره به این که اطاعت این دستورات دلیل بر ایمان و علم و آگاهی است، و نیز اشاره به این که اگر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به بعضی دستور داد از جا برخیزند و به تازه واردان جا دهند برای یک هدف مقدس الهی و احترام به پیشگامان در ایمان و علم بوده است.

و از آنجا که گروهی این آداب را با طیب خاطر و از صمیم دل انجام می دهند، و گروه دیگری با کراهت و ناخشنودی، یا برای ریا و تظاهر، در پایان آیه می افزاید:

«و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است» (و الله بما تعملون خبیر).

این آیه نشان می دهد آنچه مقام آدمی را نزد خدا بالا می برد، دو چیز است:

ایمان و علم.

سوره المجادله(58): آیه 12
اشاره

(آیه 12)

شأن نزول:

نقل کرده اند: جمعی از اغنیاء خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می آمدند و با او نجوا می کردند (این کار علاوه بر این که وقت گرانبهای پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را می گرفت مایه نگرانی مستضعفین و موجب امتیازی برای اغنیاء بود) در اینجا این آیه نازل شد و به آنها دستور داد که قبل از نجوا کردن با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله صدقه ای به مستمندان بپردازند، اغنیاء وقتی چنین دیدند از نجوا خودداری کردند. آیه بعد نازل

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1315

شد (و آنها را ملامت کرد و حکم آیه اول را نسخ نمود) و اجازه نجوا به همگان داد- ولی نجوا در مورد کار خیر و اطاعت پروردگار.

تفسیر:

یک آزمون جالب! در بخشی از آیات گذشته سخن از مسأله نجوا بود، باز همین بحث را ادامه داده، نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که می خواهید با رسول خدا نجوا کنید پیش از نجوایتان صدقه ای در راه خدا بدهید» (یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواکم صدقه).

سپس می افزاید: «این برای شما بهتر و پاکیزه تر است» (ذلک خیر لکم و اطهر).

این صدقه هم برای متمکنان «خیر» بود، زیرا موجب ثوابی می شد، و هم برای نیازمندان، چرا که وسیله کمکی به آنها محسوب می گشت.

و اما «اطهر» بودنش از این نظر بود که قلوب اغنیا را از حب مال می شست، و قلوب نیازمندان را از کینه و ناراحتی.

ولی از آنجا که اگر وجوب صدقه قبل از نجوا عمومیت می داشت فقرا از طرح مسائل مهم یا نیازهای خود در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به صورت نجوا محروم می شدند، در ذیل آیه حکم صدقه را از این گروه برداشته، می فرماید: «و اگر توانائی نداشته باشید خداوند آمرزنده و مهربان است» (فان لم تجدوا فان الله غفور رحیم).

و به این ترتیب آنها که تمکن مالی داشتند دادن صدقه قبل از نجوا برای آنان واجب بود، و آنها که نداشتند بدون آن می توانستند با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نجوا کنند.

سوره المجادله(58): آیه 13

(آیه 13)- جالب این که دستور فوق تأثیر عجیبی گذاشت و آزمون جالبی شد و همگی جز یک نفر از دادن صدقه و نجوا خودداری کردند، و او امیر مؤمنان علی علیه السّلام بود اینجا بود که آنچه لازم بود روشن شود شد و آنچه باید مسلمانان از این دستور بفهمند و درس گیرند گرفتند.

لذا آیه مورد بحث نازل گردید و این حکم را نسخ کرد و فرمود: «آیا ترسیدید

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1316

فقیر شوید که از دادن صدقات قبل از نجوا خودداری کردید»؟! (أ أشفقتم أن تقدموا بین یدی نجواکم صدقات).

معلوم می شود حب مال در دل شما از علاقه به نجوای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیشتر است، و نیز معلوم می شود در این نجواها غالبا مسائل حیاتی مطرح نمی شد، و گر نه چه مانعی داشت که این گروه قبل از نجوا صدقه ای می دادند و نجوا می کردند، بخصوص این که مقدار خاصی برای صدقه نیز تعیین نشده بود و می توانستند با مبلغ کمی این مشکل را حل کنند.

سپس می افزاید: «اکنون که این کار را نکردید (و خود به تقصیر خویشتن پی بردید) و خداوند توبه شما را پذیرفت، نماز را بر پا دارید و زکات را ادا کنید، و خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید، و (بدانید) خداوند از آنچه انجام می دهید با خبر است» (فاذ لم تفعلوا و تاب الله علیکم فاقیموا الصلاه و آتوا الزکاه و اطیعوا الله و رسوله و الله خبیر بما تعملون).

سوره المجادله(58): آیه 14

(آیه 14)- حزب شیطان! در اینجا بخشی از توطئه های منافقان را بر ملا می سازد، و آنها را با نشانه هایشان به مسلمانان معرفی می کند، و ذکر این معنی بعد از آیات نجوا شاید به این مناسبت است که در میان نجوا کنندگان با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله افراد منافقی نیز وجود داشتند که از این کار به عنوان پوششی برای توطئه های خود و اظهار نزدیکی به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله استفاده می کردند همین امر سبب شد که قرآن به صورت یک امر کلی با آن برخورد کند.

نخست می فرماید: «آیا ندیدی کسانی را که طرح دوستی با گروهی که مورد غضب خدا بودند ریختند»؟! (ا لم تر الی الذین تولوا قوما غضب الله علیهم).

سپس می افزاید: «آنها نه از شما هستند و نه از آنان» یهود (ما هم منکم و لا منهم).

نه در مشکلات و گرفتاریها یاور شما هستند، و نه دوست صمیمی آنها، بلکه منافقانی هستند که هر روز چهره عوض می کنند، و هر لمحه به شکلی در می آیند.

باز در ادامه همین سخن می افزاید: «سوگند دروغ یاد می کنند (که از شما

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1317

هستند) در حالی که خودشان می دانند» دروغ می گویند (و یحلفون علی الکذب و هم یعلمون).

این راه و رسم منافقان است که پیوسته برای پوشانیدن چهره زشت و منفور خود به سوگندهای دروغ پناه می برند، در حالی که عملشان بهترین معرف آنهاست.

سوره المجادله(58): آیه 15

(آیه 15)- بعد به عذاب دردناک این منافقان لجوج اشاره کرده، می فرماید:

«خداوند عذاب شدیدی برای آنها فراهم ساخته است» (اعد الله لهم عذابا شدیدا).

و بدون شک این عذاب عادلانه است «چرا که آنها اعمال بدی انجام می دادند» (انهم ساء ما کانوا یعملون).

سوره المجادله(58): آیه 16

(آیه 16)- سپس برای توضیح بیشتر در مورد نشانه های این منافقان می گوید: «آنها سوگندهای خود را سپری قرار دادند و مردم را از راه خدا باز داشتند» (اتخذوا ایمانهم جنه فصدوا عن سبیل الله).

قسم یاد می کنند که مسلمانند و هدفی جز اصلاح ندارند در حالی که زیر پوشش این قسم به انواع فساد و خرابکاری و توطئه مشغولند، و در حقیقت از نام مقدس خدا برای جلوگیری از راه خدا بهره می گیرند.

و در پایان آیه می افزاید: «از این رو برای آنان عذاب خوار کننده ای است» (فلهم عذاب مهین).

آنها می خواستند با این سوگندهای دروغین آبرو برای خود فراهم کنند ولی خدا آنها را به عذاب خوار کننده و شدیدی مبتلا می سازد.

سوره المجادله(58): آیه 17

(آیه 17)- و از آنجا که منافقان غالبا به اموال و فرزندان (سرمایه های اقتصادی و نیروهای انسانی) خود برای حل مشکلات تکیه می کنند قرآن در این آیه می گوید، «هرگز اموال و اولادشان، آنها را از عذاب الهی حفظ نمی کند» (لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من الله شیئا).

بلکه همین اموال طوق لعنتی برگردن آنها می شود و مایه عذاب دردناکشان.

و باز در پایان آیه آنها را با این جمله تهدید می کند: «آنها اهل آتشند و جاودانه در آن می مانند» (اولئک اصحاب النار هم فیها خالدون).

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1318

سوره المجادله(58): آیه 18

(آیه 18)- و عجب این که این منافقان در قیامت هم دست از منافقگری خود بر نمی دارند چنانکه در این آیه می فرماید: به خاطر بیاورید «روزی را که خداوند همه آنها را بر می انگیزد (و اعمالشان را بر آنها عرضه می دارد و در دادگاه عدلش از آنها سؤال می کند) ولی آنان برای خدا نیز سوگند (دروغ) یاد می کنند همان گونه که (امروز) برای شما یاد می کنند» (یوم یبعثهم الله جمیعا فیحلفون له کما یحلفون لکم).

قیامت تجلیگاه اعمال و روحیات انسان در این دنیاست، و از آنجا که منافقان این روحیه را همراه خود به قبر و برزخ برده اند در صحنه قیامت نیز آشکار می شود، و بر طبق عادت گذشته سوگند دروغین یاد می کنند.

سپس می افزاید: «و گمان می کنند کاری می توانند انجام دهند» (و یحسبون انهم علی شی ء). ولی این یک پندار موهوم و خیالی خام بیش نیست! و سر انجام آیه را با این جمله پایان می دهد: «بدانید آنها دروغگویانند» (الا انهم هم الکاذبون).

و به این ترتیب کوس رسوائی آنها را همه جا می زنند.

سوره المجادله(58): آیه 19

(آیه 19)- در این آیه سرنوشت نهائی این منافقان تیره دل را چنین بیان می کند: «شیطان بر آنها مسلط شده، و یاد خدا را از خاطر آنها برده است» (استحوذ علیهم الشیطان فانساهم ذکر الله).

به همین دلیل «آنان حزب شیطانند» (اولئک حزب الشیطان).

«بدانید حزب شیطان زیانکارانند» (ألا ان حزب الشیطان هم الخاسرون).

آری! منافقان دروغگو و مغرور به مال و مقام سرنوشتی جز این ندارند که دربست در اختیار شیطان و وسوسه های او قرار می گیرند، و خدا را بکلی فراموش می کنند، نه تنها منحرف می شوند که در زمره عمّال شیطان و اعوان و انصار لشکر و حزب او برای گمراه ساختن دیگران قرار می گیرند.

سوره المجادله(58): آیه 20

(آیه 20)- در ادامه بیان صفات و نشانه های منافقان در اینجا که آخرین آیات سوره مجادله است نشانه های دیگری از آنها را مطرح می کند، و سرنوشت حتمی

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1319

آنها را که شکست و نابودی است روشن می سازد.

نخست می فرماید: «کسانی که با خدا و رسولش دشمنی می کنند آنها در زمره ذلیل ترین افرادند» (ان الذین یحادون الله و رسوله اولئک فی الاذلین).

سوره المجادله(58): آیه 21

(آیه 21)- این آیه در حقیقت دلیلی است برای این معنی، می فرماید: «خدا چنین مقرّر داشته که من و رسولانم پیروز می شویم» (کتب الله لاغلبن انا و رسلی).

و هیچ شک و تردیدی در آن نیست.

«چرا (چنین نباشد، در حالی) که خداوند قوی و شکست ناپذیر است» (ان الله قوی عزیز).

به همان اندازه که خداوند قدرتمند است دشمنانش ضعیف و ذلیلند، و اگر می بینیم در آیه قبل تعبیر به «اذلّین» (ذلیل ترین افراد) شده دلیلش همین بوده است.

در طول تاریخ این پیروزی فرستادگان الهی در چهره های گوناگونی نمایان شده: در عذابهای مختلفی همچون طوفان نوح، و صاعقه عاد و ثمود، و زلزله های ویرانگر قوم لوط، و مانند آن، و در پیروزی در جنگهای مختلف، مانند غزوات «بدر» و «حنین» و فتح «مکه» و سایر غزوات پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله.

و از همه مهمتر پیروزی منطقی آنها بر مکاتب شیطانی و دشمنان حق و عدالت بوده است.

سوره المجادله(58): آیه 22

(آیه 22)- در این آیه که آخرین آیه از سوره مجادله، و از کوبنده ترین آیات قرآن است، به مؤمنان هشدار می دهد که جمع میان «محبت خدا» و «محبت دشمنان خدا» در یک دل ممکن نیست، و باید از میان این دو یکی را برگزینند، اگر راستی مؤمنند باید از دوستی دشمنان خدا بپرهیزند و الا ادعای مسلمانی نکنند! می فرماید: «هیچ گروهی را که ایمان به خدا و روز قیامت دارند نمی یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند» (لا تجد قوما یؤمنون بالله و الیوم الآخر یوادون من حاد الله و رسوله و لو کانوا آباءهم او ابناءهم او اخوانهم او عشیرتهم).

محبت پدران و فرزندان و برادران و اقوام بسیار خوب است، و نشانه زنده

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1320

بودن عواطف انسانی است، اما هنگامی که این محبت رو در روی محبت خدا قرار گیرد ارزش خود را از دست می دهد.

سپس به پاداشهای بزرگ این گروه که قلبشان بطور کامل در اختیار عشق خداست پرداخته، و پنج موضوع را که بعضی به صورت امداد و توفیق است، و بعضی به صورت نتیجه و سر انجام کار بیان می کند.

در بیان قسمت اول و دوم می فرماید: «آنها کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحه دلهایشان نوشته، و با روحی از ناحیه خودش آنان را تقویت فرموده است» (اولئک کتب فی قلوبهم الایمان و ایدهم بروح منه).

و در سومین مرحله می فرماید: «خداوند آنها را در باغهائی از بهشت داخل می کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است، جاودانه در آن می مانند» (و یدخلهم جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها).

و در چهارمین مرحله می افزاید: «خداوند از آنها خشنود است و آنها نیز از خداوند خشنودند» (رضی الله عنهم و رضوا عنه).

در برابر مواهب مادّی قیامت و جنات و حور و قصور این بزرگترین پاداش روحانی است که به این گروه از مؤمنان داده می شود.

احساس رضایت مولا و معبودشان که آنها را پذیرفته، لذتبخش ترین احساسی است که به آنها دست می دهد، و نتیجه اش خشنودی کامل آنها از خداست.

و در آخرین مرحله به صورت یک اعلام عمومی- که حاکی از نعمت و موهبت دیگری است- می فرماید: «آنها حزب اللّه اند، بدانید حزب اللّه پیروزان و رستگارانند» (اولئک حزب الله الا ان حزب الله هم المفلحون).

نه تنها پیروزی در سرای دیگر و نیل به انواع نعمتهای مادی و معنوی در قیامت، بلکه همان گونه که در آیات قبل آمد در این دنیا نیز به لطف الهی بر دشمنان پیروزند، و در پایان جهان نیز حکومت حق و عدالت در دست آنهاست.

«پایان سوره مجادله»

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1321

سوره حشر [59]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 24 آیه است

محتوای سوره:

این سوره- که بیشتر ناظر به داستان مبارزه مسلمانان با جمعی از یهود به نام «یهود بنی نضیر» است- از سوره های مهم و بیدارگر و تکان دهنده قرآن مجید است، و تناسب بسیار نزدیکی با آخرین آیات سوره قبل دارد که وعده پیروزی در آن به «حزب اللّه» داده شده است.

محتوای این سوره را می توان در شش بخش خلاصه کرد:

در بخش اول که تنها یک آیه است سخن از تسبیح و تنزیه عمومی موجودات در برابر خداوند عظیم و حکیم است.

در بخش دوم که از آیه 2 تا 10 می باشد ماجرای درگیری مسلمانان را با یهود پیمان شکن مدینه بازگو می کند.

در بخش سوم که از آیه 11 تا 17 را تشکیل می دهد داستان منافقان مدینه آمده است که با یهود در این برنامه همکاری نزدیک داشتند.

بخش چهارم مشتمل بر یک سلسله اندرزها و نصایح کلی نسبت به عموم مسلمانان است.

بخش پنجم که فقط یک آیه است، توصیف بلیغی است از قرآن.

و بالاخره در بخش ششم قسمت مهمی از اوصاف جمال و جلال خدا و اسماء حسنای او را بر می شمرد که به انسان در طریق معرفه اللّه کمک شایان می کند.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1322

ضمنا نام این سوره از آیه دوم آن گرفته شده که سخن از «حشر» یعنی اجتماع یهود برای کوچ کردن از مدینه، و یا حشر مسلمین برای بیرون راندن آنها به میان آمده است.

و بالاخره این سوره نیز یکی از سوره های «مسبّحات» است، که با تسبیح خداوند شروع شده، و اتفاقا پایان آن نیز با تسبیح الهی است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس سوره حشر را بخواند تمام بهشت و دوزخ و عرش و کرسی و حجاب و آسمانها و زمینهای هفتگانه و حشرات و بادها و پرندگان و درختان و جنبندگان و خورشید و ماه و فرشتگان همگی بر او رحمت می فرستند، و برای او استغفار می کنند، و اگر در آن روز یا در آن شب بمیرد شهید مرده است».

بدون شک اینها همه آثار اندیشه در محتوای سوره است که از قرائت آن ناشی می شود و در زندگی انسان پرتو افکن می گردد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الحشر(59): آیه 1
اشاره

(آیه 1)

شأن نزول:

در مورد نزول پنج آیه اول این سوره شأن نزول مفصلی ذکر کرده اند که فشرده آن چنین است:

در سرزمین مدینه سه گروه از یهود زندگی می کردند «بنی نضیر» و «بنی قریظه» و «بنی قینقاع» و گفته می شود که آنها اصلا اهل حجاز نبودند ولی چون در کتب مذهبی خود خوانده بودند که پیامبری از سرزمین مدینه ظهور می کند به این سرزمین کوچ کردند، و در انتظار این ظهور بزرگ بودند.

هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به مدینه هجرت فرمود با آنها پیمان عدم تعرض بست، ولی آنها هر زمان فرصتی یافتند از نقض این پیمان فروگذار نکردند.

از جمله این که بعد از جنگ «احد»- غزوه احد در سال سوم هجرت واقع شد- «کعب بن اشرف» با چهل مرد سوار از یهود به مکّه آمدند و یکسر به سراغ

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1323

قریش رفتند و با آنها عهد و پیمان بستند که همگی متحدا بر ضد محمّد صلّی اللّه علیه و آله پیکار کنند.

این خبر از طریق وحی به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید.

دیگر این که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روزی با چند نفر از بزرگان و یارانش به سوی قبیله بنی نضیر که در نزدیکی مدینه زندگی می کردند آمد و می خواست از آنها کمک یا وامی بگیرد، و شاید پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و یارانش می خواستند در زیر این پوشش وضع «بنی نضیر» را از نزدیک بررسی کنند، مبادا مسلمانان غافلگیر شوند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در بیرون قلعه یهود بود و با «کعب بن اشرف» در این زمینه صحبت کرد، در این هنگام در میان یهودیان بذر توطئه ای پاشیده شد، و با یکدیگر گفتند:

یک نفر پشت بام رود و سنگ عظیمی بر او بیفکند و ما را از دست این مرد راحت کند! یکی از یهود اعلام آمادگی کرد و به پشت بام رفت.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از طریق وحی آگاه شد برخاست و به مدینه آمد، و اینجا بود که پیمان شکنی یهود بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مسلم شد، و دستور آماده باش برای جنگ به مسلمانان داد.

در بعضی از روایات نیز آمده که یکی از شعرای بنی نضیر به هجو و بدگوئی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرداخت و این خود دلیل دیگری بر پیمان شکنی آنها بود.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای این که ضربه کاری قبلا به آنها بزند به «محمّد بن مسلمه» که با «کعب بن اشرف» بزرگ یهود آشنائی داشت دستور داد او را به هر نحو بتواند به قتل برساند و او با مقدماتی این کار را کرد.

کشته شدن «کعب بن اشرف» تزلزلی در یهود ایجاد کرد. به دنبال آن رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دستور داد مسلمانان برای جنگ با این قوم پیمان شکن حرکت کنند، هنگامی که آنها با خبر شدند، به قلعه های مستحکم و دژهای نیرومند خود پناه بردند، و درها را محکم بستند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد بعضی درختان نخل را که نزدیک قلعه ها بود بکنند یا بسوزانند.

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1324

این کار فریاد یهود را بلند کرد گفتند: ای محمّد! تو پیوسته از این گونه کارها نهی می کردی، پس این چه برنامه ای است؟

آیه پنجم این سوره نازل شد و به آنها پاسخ گفت که این یک دستور خاص الهی بود.

محاصره چند روز طول کشید و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای پرهیز از خونریزی به آنها پیشنهاد کرد که سرزمین مدینه را ترک گویند آنها نیز پذیرفتند، مقداری از اموال خود را برداشته و بقیه را رها کردند باقیمانده اموال و اراضی و باغات و خانه های آنها به دست مسلمانان افتاد.

تفسیر:

این سوره با تسبیح و تنزیه خداوند و بیان عزت و حکمت او شروع می شود، می فرماید: «آنچه در آسمانها و زمین است برای خدا تسبیح می گوید، و او عزیز و حکیم است» (سبح لله ما فی السماوات و ما فی الارض و هو العزیز الحکیم).

و این در حقیقت مقدمه ای است برای بیان سرگذشت یهود «بنی نضیر» همانها که در شناخت خدا و صفاتش گرفتار انواع انحرافات بودند.

تسبیح عمومی موجودات زمین و آسمان اعم از فرشتگان و انسانها و حیوانات و گیاهان و جمادات ممکن است با زبان قال باشد یا با زبان حال، چرا که نظام شگفت انگیزی که در آفرینش هر ذره ای به کار رفته با زبان حال بیانگر علم و قدرت و عظمت و حکمت خداست.

و از سوی دیگر به عقیده جمعی از دانشمندان هر موجودی در عالم خود سهمی از عقل و درک و شعور دارد هر چند ما از آن آگاه نیستیم، و به همین دلیل با زبان خود تسبیح خدا می گوید، هر چند گوش ما توانایی شنوائی آن را ندارد.

سوره الحشر(59): آیه 2

(آیه 2)- بعد از بیان این مقدمه به داستان رانده شدن یهود بنی نضیر از مدینه پرداخته، می فرماید: «او (خداوند) کسی است که کافران اهل کتاب را در نخستین برخورد (با مسلمانان) از خانه هایشان بیرون راند»! (هو الذی اخرج الذین کفروا من اهل الکتاب من دیارهم لاول الحشر).

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1325

منظور از «حشر» در اینجا اجتماع و حرکت مسلمانان از مدینه به سوی قلعه های یهود، و یا اجتماع یهود برای مبارزه با مسلمین است، و از آنجا که این نخستین اجتماع در نوع خود بود در قرآن به عنوان «لأوّل الحشر» نامیده شده، و این خود اشاره لطیفی است به برخوردهای آینده با یهود «بنی نضیر» و یهود «خیبر» و مانند آنها.

سپس می افزاید: «شما هرگز گمان نمی کردید که آنها (از این دیار) خارج شوند و خودشان نیز گمان می کردند که دژهای محکمشان آنان را از عذاب الهی مانع می شود» (ما ظننتم ان یخرجوا و ظنوا انهم مانعتهم حصونهم من الله).

آنها چنان مغرور و از خود راضی بودند که تکیه گاهشان دژهای نیرومند و قدرت ظاهریشان بود، ولی از آنجا که خدا می خواست بر همه روشن سازد که چیزی در برابر اراده او قدرت مقاومت ندارد حتی بدون آن که جنگی رخ دهد آنها را از آن سرزمین بیرون راند! لذا در ادامه آیه می فرماید: «اما خداوند از آنجا که گمان نمی کردند به سراغشان آمد، و در دلهایشان ترس و وحشت افکند، به گونه ای که خانه های خود را با دست خویش و با دست مؤمنان ویران می کردند» (فاتاهم الله من حیث لم یحتسبوا و قذف فی قلوبهم الرعب یخربون بیوتهم بایدیهم و ایدی المؤمنین).

آری! خدا این لشکر نامرئی، یعنی لشکر ترس را که در بسیاری از جنگها به یاری مؤمنان می فرستاد بر قلب آنها چیره کرد، و مجال هرگونه حرکت و مقابله را از آنها سلب نمود، آنها خود را برای مقابله با لشکر برون آماده کرده بودند بی خبر از آن که خداوند لشکری از درون به سراغشان می فرستد.

و در پایان آیه به عنوان یک نتیجه گیری کلی می فرماید: «پس عبرت بگیرید ای صاحبان چشم»! (فاعتبروا یا اولی الابصار).

سوره الحشر(59): آیه 3

(آیه 3)- این آیه می افزاید: «و اگر نه این بود که خداوند ترک وطن را بر آنان مقرّر داشته بود آنها را در همین دنیا مجازات می کرد» (و لو لا ان کتب الله علیهم الجلاء لعذبهم فی الدنیا).

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1326

بدون شک جلای وطن و رها کردن قسمت عمده سرمایه هائی که یک عمر فراهم کرده بودند خود برای آنها عذابی دردناک بود.

بنابر این منظور از جمله فوق این است که اگر این عذاب برای آنها مقدر نشده بود عذاب دیگری که همان قتل و اسارت به دست مسلمانان بود بر سر آنها فرود می آمد، خدا می خواست آنها در جهان آواره شوند، و ای بسا این آوارگی برای آنها دردناکتر بود، زیرا هر وقت به یاد آن همه دژها و خانه های مجلل و مزارع و باغات خود می افتادند که در دست دیگران است و خودشان بر اثر پیمان شکنی و توطئه بر ضد پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله در مناطق دیگر محروم و سرگردانند گرفتار آزار و شکنجه های روحی فراوانی می شدند.

اما این تنها عذاب دنیای آنها بود، لذا در پایان این آیه می افزاید: «و برای آنها در آخرت نیز عذاب آتش است» (و لهم فی الآخره عذاب النار).

چنین است دنیا و آخرت کسانی که پشت پا به حق و عدالت زنند و بر مرکب غرور و خودخواهی سوار گردند.

سوره الحشر(59): آیه 4

(آیه 4)- و از آنجا که ذکر این ماجرا علاوه بر بیان قدرت پروردگار و حقانیت پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله باید هشداری برای تمام کسانی باشد که اعمالی مشابه یهود بنی نضیر دارند تا مسأله در آنها خلاصه نشود در این آیه مطلب را تعمیم داده، می افزاید: «این مجازات (دنیا و آخرت) از آن جهت دامنگیرشان شد که با خدا و رسولش به دشمنی برخاستند» (ذلک بانهم شاقوا الله و رسوله).

«و هر کس به دشمنی با خدا برخیزد (خداوند مجازاتش می کند زیرا) خدا مجازات شدیدی دارد» (و من یشاق الله فان الله شدید العقاب).

سوره الحشر(59): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه به پاسخ ایرادی می پردازد که یهود بنی نضیر- چنانکه در شأن نزول نیز گفتیم- به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله متوجه می ساختند، در آن موقع که دستور داد قسمتی از نخلهای نزدیک قلعه های محکم یهود را ببرند (تا محل کافی برای نبرد باشد، یا برای این که یهود ناراحت شوند و از قلعه ها بیرون آیند و درگیری در خارج قلعه روی دهد).

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1327

آنها گفتند: ای محمّد! مگر تو نبودی که از این گونه کارها نهی می کردی؟

آیه نازل شد و گفت: «هر درخت با ارزش نخل را قطع یا آن را به حال خود واگذاشتید همه به فرمان خدا بود»! (ما قطعتم من لینه او ترکتموها قائمه علی اصولها فباذن الله).

«و هدف این بود که فاسقان را خوار و رسوا کنند» (و لیخزی الفاسقین).

سوره الحشر(59): آیه 6
اشاره

(آیه 6)

شأن نزول:

از آنجا که این آیه و آیه بعد نیز تکمیلی است بر آیات گذشته، شأن نزول آن نیز ادامه همان شأن نزول است.

توضیح این که: بعد از بیرون رفتن یهود «بنی نضیر» از مدینه، باغها و زمینهای کشاورزی و خانه ها و قسمتی از اموال آنها در مدینه باقی ماند، جمعی از سران مسلمین خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و طبق آنچه از سنت عصر جاهلیت به خاطر داشتند عرض کردند: برگزیده های این غنیمت، و یک چهارم آن را برگیر و بقیه را به ما واگذار، تا در میان خود تقسیم کنیم! آیات مورد بحث نازل شد و با صراحت گفت: چون برای این غنائم، جنگی نشده و مسلمانان زحمتی نکشیده اند تمام آن تعلق به رسول اللّه (رئیس حکومت اسلامی) دارد و او هرگونه صلاح بداند تقسیم می کند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این اموال را در میان مهاجرین که دستهای آنها در سرزمین مدینه از مال دنیا تهی بود و تعداد کمی از انصار که نیاز شدیدی داشتند تقسیم کرد.

تفسیر:

حکم غنائمی که بدون جنگ به دست می آید در این آیه حکم غنائم بنی نضیر را بیان می کند، و در عین حال روشنگر یک قانون کلی در زمینه تمام غنائمی است که بدون دردسر و زحمت و رنج عائد جامعه اسلامی می شود که از آن در فقه اسلامی به عنوان «فیی ء» یاد شده است.

می فرماید: «و آنچه را خدا از آنان [- یهود] به رسولش بازگردانده (و بخشیده) چیزی است که شما برای به دست آوردن آن (زحمتی نکشیدید) نه

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1328

اسبی تاختید، و نه شتری» (و ما افاء الله علی رسوله منهم فما اوجفتم علیه من خیل و لا رکاب).

سپس می افزاید: چنان نیست که پیروزیها همیشه نتیجه جنگهای شما باشد، «ولی خداوند رسولان خود را بر هر کس بخواهد مسلّط می سازد، و خدا بر همه چیز تواناست» (و لکن الله یسلط رسله علی من یشاء و الله علی کل شی ء قدیر).

آری! پیروزی بر دشمن سرسخت و نیرومندی همچون یهود بنی نضیر با امدادهای غیبی خداوند صورت گرفت، تا بدانید خداوند بر همه چیز قادر است، اینجاست که مسلمانان می توانند در چنین میدانهائی هم درس معرفه اللّه بیاموزند، و هم نشانه های حقانیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را ببینند، و هم برنامه اخلاص و اتکاء به ذات پاک خدا را در تمام مسیر راهشان یاد گیرند.

سوره الحشر(59): آیه 7

(آیه 7)- این آیه مصرف «فیئ» را که در آیه قبل آمده است به وضوح بیان می کند و به صورت یک قاعده کلی می فرماید: «آنچه را خداوند از اهل این آبادیها به رسولش بازگرداند، از آن خدا، و رسول، و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است» (ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل).

یعنی این همانند غنائم جنگهای مسلحانه نیست که تنها یک پنجم آن در اختیار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سایر نیازمندان قرار گیرد، و چهار پنجم از آن جنگجویان باشد.

و نیز اگر در آیه قبل گفته شد که تمام آن متعلق به رسول خداست مفهومش این نیست که تمام آن را در مصارف شخصی صرف کند، بلکه چون رئیس حکومت اسلامی، و مخصوصا مدافع و حافظ حقوق نیازمندان است قسمت عمده را در مورد آنها مصرف می کند.

پس این مصارف ششگانه ذکر اولویتهائی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مورد اموالی که در اختیار دارد باید رعایت کند، و به تعبیر دیگر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله این همه ثروت را برای شخص خودش نمی خواهد بلکه به عنوان رهبر و رئیس حکومت اسلامی در

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1329

هر موردی لازم است مصرف می کند.

این نکته نیز قابل توجه است که این حق بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به امامان معصوم علیهم السّلام و بعد از آنها به نواب آنها یعنی مجتهدان جامع الشرایط می رسد، چرا که احکام اسلام تعطیل بردار نیست، و حکومت اسلامی از مهمترین مسائلی است که مسلمانان با آن سر و کار دارند و قسمتی از پایه های این حکومت بر مسائل اقتصادی نهاده شده است و بخشی از مسائل اقتصادی اصیل اسلامی همینهاست.

سپس به فلسفه این تقسیم حساب شده پرداخته، می افزاید: این به خاطر آن است «تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد» و نیازمندان از آن محروم نشوند! (کی لا یکون دوله بین الاغنیاء منکم).

این آیه یک اصل اساسی را در اقتصاد اسلامی بازگو می کند و آن این که جهت گیری اقتصاد اسلامی چنین است که در عین احترام به «مالکیت خصوصی» برنامه را طوری تنظیم کرده که اموال و ثروتها متمرکز در دست گروهی محدود نشود که پیوسته در میان آنها دست به دست بگردد.

و در پایان آیه می فرماید: «آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید (و اجرا کنید) و آنچه نهی کرده خودداری نمائید و از (مخالفت) خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است» (و ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و اتقوا الله ان الله شدید العقاب).

این جمله هر چند در ماجرای غنائم بنی نضیر نازل شده، ولی محتوای آن یک حکم عمومی در تمام زمینه ها و برنامه های زندگی مسلمانهاست، و سند روشنی است برای حجت بودن سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و بر طبق این اصل همه مسلمانان موظفند اوامر و نواهی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به گوش جان بشنوند و اطاعت کنند، خواه در زمینه مسائل مربوط به حکومت اسلامی باشد یا غیر آن.

سوره الحشر(59): آیه 8

(آیه 8)- سه گروه مهاجران و انصار و تابعان و صفات برجسته هر کدام! قرآن همچنان بحث آیات گذشته پیرامون مصارف ششگانه «فیی ء»- اموال

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1330

و غنائمی که بدون جنگ عائد مسلمین می شود- را ادامه می دهد، که در حقیقت تفسیری برای یتیمان و مسکینها و بیش از همه تفسیر «ابن السبیل» است.

می فرماید: این اموال «برای فقیران مهاجرانی است که از خانه و کاشانه و اموال خود بیرون رانده شدند» (للفقراء المهاجرین الذین اخرجوا من دیارهم و اموالهم).

«آنها فضل خداوند و رضای او را می طلبند و خدا و رسولش را یاری می کنند، آنها راستگویانند» (یبتغون فضلا من الله و رضوانا و ینصرون الله و رسوله اولئک هم الصادقون).

در اینجا سه وصف مهم برای مهاجران نخستین بیان کرده که در «اخلاص» و «جهاد مستمر» و «صدق همه جانبه» خلاصه می شود.

سوره الحشر(59): آیه 9

(آیه 9)- در این آیه به یکی دیگر از مصارف این اموال پرداخته، و در ضمن آن توصیف بسیار جالب و بلیغی در باره طایفه انصار می کند، و بحثی را که در آیه قبل در باره مهاجران بود با آن تکمیل نموده، می فرماید: «و برای کسانی است که در این سرا [- سرزمین مدینه ] و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند» (و الذین تبوؤا الدار و الایمان من قبلهم).

تعبیر به «تبوّءوا» نشان می دهد که انصار نه تنها خانه های ظاهری را آماده پذیرائی مهاجران کردند که خانه دل و جان و محیط شهر خود را تا آنجا که می توانستند آماده ساختند و اینها همه قبل از هجرت مسلمانان مکه بوده است، و مهم همین است.

سپس به سه توصیف دیگر که بیانگر کل روحیات انصار می باشد پرداخته، چنین می گوید: آنها چنان هستند که: «هر مسلمانی را به سویشان هجرت کند دوست می دارند» (یحبون من هاجر الیهم).

و در این زمینه تفاوتی میان مسلمانان از نظر آنها نیست، بلکه مهم نزد آنان مسأله ایمان و هجرت است، و این دوست داشتن یک ویژگی مستمر آنها محسوب می شود.

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1331

دیگر این که: «و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی کنند» (و لا یجدون فی صدورهم حاجه مما اوتوا).

نه چشم داشتی به غنائمی که به آنها داده شده است دارند، و نه نسبت به آنها حسد می ورزند و نه حتی در درون دل احساس نیاز به آنچه به آنها اعطا شده می کنند.

و در مرحله سوم می افزاید: «و آنها را بر خود مقدم می دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند» (و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصه).

و به این ترتیب «محبت» و «بلندنظری» و «ایثار» سه ویژگی پرافتخار آنهاست.

«ابن عباس» مفسر معروف اسلامی، می گوید: پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله روز پیروزی بر یهود بنی نضیر به انصار فرمود: «اگر مایل هستید اموال و خانه هایتان را با مهاجران تقسیم کنید، و در این غنائم با آنها شریک شوید، و اگر می خواهید اموال و خانه هایتان از آن شما باشد و از این غنائم چیزی به شما داده نشود»؟! انصار گفتند: هم اموال و خانه هایمان را با آنها تقسیم می کنیم، و هم چشم داشتی به غنائم نداریم، و مهاجران را بر خود مقدم می شمریم، آیه فوق نازل شد و این روحیه عالی آنها را ستود.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر روی این اوصاف کریمه، و بیان نتیجه آن می افزاید: «و کسانی که از بخل و حرص نفس خویش بازداشته شده اند، رستگارانند» (و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون).

در حدیثی می خوانیم که امام صادق علیه السّلام فرمود: «شح از بخل شدیدتر است، بخیل کسی است که در مورد آنچه دارد بخل می ورزد، ولی شحیح هم نسبت به آنچه در دست مردم است بخل می ورزد و هم آنچه خود در اختیار دارد، تا آنجا که هر چه را در دست مردم ببیند آرزو می کند آن را به چنگ آورد، خواه از طریق حلال باشد یا حرام و هرگز قانع به آنچه خداوند به او روزی داده نیست».

سوره الحشر(59): آیه 10
اشاره

(آیه 10)- در این آیه سخن از گروه سومی از مسلمین به میان می آورد که با

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1332

الهام از قرآن مجید در میان ما به عنوان «تابعین» معروف شده اند، و بعد از مهاجران و انصار که در آیات قبل سخن از آنها به میان آمد سومین گروه عظیم مسلمین را تشکیل می دهند.

می فرماید: « (همچنین) کسانی که بعد از آنها [- مهاجران و انصار] آمدند و می گویند: پروردگارا! ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز، و در دلهایمان حسد و کینه ای نسبت به مؤمنان قرار مده، پروردگارا! تو مهربان و رحیمی» (و الذین جاؤ من بعدهم یقولون ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذین سبقونا بالایمان و لا تجعل فی قلوبنا غلا للذین آمنوا ربنا انک رؤف رحیم).

به این ترتیب «خودسازی» و «احترام به پیشگامان در ایمان» و «دوری از کینه و حسد» از ویژگیهای آنهاست.

تعبیر به «اخوان» (برادران) و استمداد از خداوند رءوف و رحیم در پایان آیه همه حاکی از روح محبت و صفا و برادری است که بر کل جامعه اسلامی باید حاکم باشد و هر کس هر نیکی را می خواهد تنها برای خود نخواهد.

این آیه تمام مسلمین را تا دامنه قیامت شامل می شود، و بیانگر این واقعیت می باشد که اموال «فیی ء» منحصر به نیازمندان مهاجرین و انصار نیست، بلکه سایر نیازمندان مسلمین را در طول تاریخ شامل می شود.

صحابه در میزان قرآن و تاریخ-

در اینجا بعضی از مفسران بدون توجه به اوصافی که برای هر یک از «مهاجران» و «انصار» و «تابعین» در آیات فوق آمده باز اصرار دارند که همه «صحابه» را بدون استثنا پاک و منزه بشمرند، و کارهای خلافی که احیانا در زمان خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یا بعد از او از بعضی از آنان سرزده با دیده اغماض بنگرند، و هر کس را در صف مهاجران و انصار و تابعین قرار گرفته چشم بسته محترم و مقدس بدانند.

در حالی که آیات فوق پاسخ دندان شکنی به این افراد می دهد، و ضوابط «مهاجران» راستین و «انصار» و «تابعین» را دقیقا معین می کند.

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1333

در «مهاجران» اخلاص، و جهاد، و صدق را می شمرد.

و در «انصار» محبت نسبت به مهاجران، و ایثار، و پرهیز از هرگونه بخل و حرص را ذکر می کند.

و در «تابعین» خودسازی و احترام به پیشگامان در ایمان، و پرهیز از هرگونه کینه و حسد را بیان می نماید.

بنابر این ما در عین احترام به پیشگامان در خط ایمان پرونده اعمال آنها را چه در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، و چه در طوفانهای شدیدی که بعد از او در جامعه اسلامی در گرفت، دقیقا تحت بررسی قرار می دهیم، و بر اساس معیارهائی که در همین آیات از قرآن دریافته ایم، در باره آنها قضاوت و داوری می کنیم، پیوند خود را با آنها که بر سر عهد و پیمان خود باقی ماندند محکم می سازیم، و از آنها که در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یا بعد از او رابطه خود را گسستند می بریم، این است یک منطق صحیح و هماهنگ با حکم قرآن و عقل.

سوره الحشر(59): آیه 11
اشاره

(آیه 11)

شأن نزول:

جمعی از منافقان مدینه مانند «عبد اللّه بن ابیّ» و یارانش مخفیانه کسی را به سراغ یهود «بنی نضیر» فرستادند و گفتند: شما محکم در جای خود بایستید، از خانه های خود بیرون نروید، و دژهای خود را محکم سازید، ما دو هزار نفر یاور از قوم خود و دیگران داریم و تا آخرین نفس با شما هستیم، طایفه بنی قریظه و سایر هم پیمانهای شما از قبیله غطفان نیز با شما همراهی می کنند.

همین امر سبب شد که یهود بنی نضیر بر مخالفت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تشویق شوند، اما در این هنگام یکی از بزرگان بنی نضیر به نام «سلام» به «حی بن اخطب» که سرپرست برنامه های بنی نضیر بود گفت: اعتنائی به حرف «عبد اللّه بن ابی» نکنید، او می خواهد شما را تشویق به جنگ محمد صلّی اللّه علیه و آله کند، و خودش در خانه بنشیند و شما را تسلیم حوادث نماید.

حیی گفت: ما جز دشمنی محمد صلّی اللّه علیه و آله و پیکار با او چیزی را نمی شناسیم، «سلام» در پاسخ او گفت: به خدا سوگند من می بینم سر انجام ما را از این سرزمین

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1334

بیرون می کنند، و اموال و شرف ما بر باد می رود کودکان ما اسیر، و جنگجویان ما کشته می شوند.

این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد که، سر انجام این ماجرا را بازگو می کند.

تفسیر:

نقش منافقان در فتنه های یهود- بعد از بیان ماجرای طایفه یهود «بنی نضیر» در آیات گذشته، و شرح حال سه گروه از مؤمنان در اینجا به شرح حال گروه دیگری یعنی منافقان و نقش آنها در این ماجرا می پردازد.

نخست روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «آیا منافقان را ندیدی که پیوسته به برادران کافرشان از اهل کتاب می گفتند: هر گاه شما را (از وطن) بیرون کنند ما هم با شما بیرون خواهیم رفت، و هرگز سخن هیچ کس را در باره شما اطاعت نخواهیم کرد، و اگر با شما پیکار شود یاریتان خواهیم نمود» (ا لم تر الی الذین نافقوا یقولون لاخوانهم الذین کفروا من اهل الکتاب لئن اخرجتم لنخرجن معکم و لا نطیع فیکم احدا ابدا و ان قوتلتم لننصرنکم).

و به این ترتیب این گروه از منافقان به طایفه یهود سه مطلب را قول دادند که در همه دروغ می گفتند.

و به همین دلیل قرآن با صراحت می گوید: «خداوند شهادت می دهد که آنها دروغگویانند» (و الله یشهد انهم لکاذبون).

آری! همیشه منافقان دروغگو بوده اند، و غالبا دروغگویان منافقند.

سوره الحشر(59): آیه 12

(آیه 12)- سپس برای توضیح بیشتر در باره دروغگوئی آنها می افزاید: «اگر آنها را بیرون کنند با آنان بیرون نمی روند» (لئن اخرجوا لا یخرجون معهم).

«و اگر با آنها پیکار شود یاریشان نخواهند کرد» (و لئن قوتلوا لا ینصرونهم).

«و اگر (به گفته خود عمل کنند و) یاریشان کنند پشت به میدان کرده فرار می کنند»! (و لئن نصروهم لیولن الادبار).

«سپس کسی آنان را یاری نمی کند» (ثم لا ینصرون).

سوره الحشر(59): آیه 13

(آیه 13)- در این آیه به تشریح علّت این شکست پرداخته، می گوید:

«وحشت از شما در دلهای آنها بیش از ترس از خداست» (لانتم اشد رهبه فی

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1335

صدورهم من الله)

. چون از خدا نمی ترسند از همه چیز وحشت دارند، مخصوصا از دشمنان مؤمن و مقاومی چون شما.

«این به خاطر آن است که آنها گروهی نادانند» (ذلک بانهم قوم لا یفقهون).

سوره الحشر(59): آیه 14

(آیه 14)- سپس به بیان نشانه روشنی از این ترس درونی پرداخته، می افزاید: «آنها هرگز با شما به صورت گروهی نمی جنگند جز در دژهای محکم یا از پشت دیوارها» (لا یقاتلونکم جمیعا الا فی قری محصنه او من وراء جدر).

آری! آنها چون از دژ ایمان و توکل بر خدا بیرون هستند جز در پناه دیوارها و قلعه های محکم جرأت جنگ و رویاروئی با مؤمنان ندارند! سپس می افزاید: اما این نه به خاطر آن است که آنها افرادی ضعیف و ناتوان و ناآگاه به فنون جنگند بلکه به هنگامی که درگیری رخ می دهد «پیکارشان در میان خودشان شدید است» اما در برابر شما ضعیف (بأسهم بینهم شدید).

و در ادامه همین آیه، به عامل دیگری برای شکست و ناکامی آنها پرداخته، می فرماید: به ظاهر آنها که می نگری «آنها را متحد می پنداری در حالی که دلهایشان پراکنده است، این به خاطر آن است که آنها قومی هستند که تعقل نمی کنند» (تحسبهم جمیعا و قلوبهم شتی ذلک بانهم قوم لا یعقلون).

به این ترتیب انسجام ظاهری افراد بی ایمان و پیمان و وحدت نظامی و اقتصادی آنها هرگز نباید ما را فریب دهد، چرا که در پشت این پیمانها و شعارهای وحدت، دلهای پراکنده ای قرار دارد، و دلیل آن هم روشن است، زیرا هر کدام حافظ منافع مادی خویشند، و می دانیم منافع مادی همیشه در تضاد است، در حالی که وحدت و انسجام مؤمنان بر اساس اصولی است که تضاد در آن راه ندارد، یعنی اصل ایمان و توحید و ارزشهای الهی.

سوره الحشر(59): آیه 15

(آیه 15)- قرآن همچنان بحث پیرامون داستان یهود بنی نضیر و منافقان را ادامه داده، و با دو تشبیه جالب، موقعیت هر کدام از این دو گروه را مشخص می سازد. نخست می فرماید: داستان یهود بنی نضیر «همچون کسانی است که کمی پیش از آنان بودند (همانها که در این دنیا) طعم تلخ کار خود را چشیدند و برای

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1336

آنها عذابی دردناک است» (کمثل الذین من قبلهم قریبا ذاقوا وبال امرهم و لهم عذاب الیم).

اما این گروه چه کسانی بودند که سرگذشت عبرت انگیزی قبل از ماجرای بنی نضیر داشتند؟

بسیاری از مفسران آن را اشاره به ماجرای یهود «بنی قینقاع» می دانند که بعد از ماجرای بدر واقع شد، و منجر به بیرون راندن این گروه از یهود از مدینه گردید، آنها نیز مانند یهود «بنی نضیر» افرادی ثروتمند و مغرور و در میان خود جنگجو بودند، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مسلمانان را تهدید می کردند، ولی سر انجام چیزی جز بدبختی و در به دری در دنیا و عذاب الیم آخرت عائدشان نشد.

سوره الحشر(59): آیه 16

(آیه 16)- با طناب پوسیده شیطان به چاه نروید! در این آیه به تشبیهی در باره منافقان پرداخته، می گوید: داستان آنها نیز «همچون شیطان است که به انسان گفت: کافر شو (تا مشکلات تو را حل کنم) اما هنگامی که کافر شد گفت: من از تو بیزارم، من از خداوندی که پروردگار عالمیان است بیم دارم» (کمثل الشیطان اذ قال للانسان اکفر فلما کفر قال انی بری ء منک انی اخاف الله رب العالمین).

منظور از «انسان» مطلق انسانهائی است که تحت تأثیر شیطان قرار گرفته، فریب وعده های دروغین او را می خورند و راه کفر می پویند، و سر انجام شیطان آنها را تنها گذاشته و از آنان بیزاری می جوید! آری! چنین است حال منافقان که دوستان خود را با وعده های دروغین و نیرنگ به وسط معرکه می فرستند، سپس آنها را تنها گذارده فرار می کنند چرا که در نفاق وفاداری نیست.

سوره الحشر(59): آیه 17

(آیه 17)- در این آیه نتیجه کار این دو گروه: شیطان و اتباعش و منافقان و دوستانشان از اهل کفر را روشن ساخته، می افزاید: «سر انجام کارشان این شد که هر دو در آتش دوزخ خواهند بود، جاودانه در آن می مانند، و این است کیفر ستمکاران»! (فکان عاقبتهما انهما فی النار خالدین فیها و ذلک جزاء الظالمین).

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1337

این یک اصل کلی است که عاقبت همکاری کفر و نفاق، و شیطان و یارانش، شکست و ناکامی و عذاب دنیا و آخرت است، در حالی که همکاری مؤمنان و دوستانشان همکاری مستمر و جاودانی و سر انجامش پیروزی و برخورداری از رحمت واسعه الهی در هر دو جهان است.

سوره الحشر(59): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه روی سخن را به مؤمنان کرده، به عنوان یک نتیجه گیری از ماجرای شوم و دردناک «بنی نضیر» و منافقان و شیطان، می فرماید:

«ای کسانی که ایمان آورده اید! از (مخالفت) خدا بپرهیزید، و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده»؟ (یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد).

در حقیقت سرمایه اصلی انسان در صحنه قیامت کارهائی است که از پیش فرستاده، و گر نه غالبا کسی به فکر انسان نیست که برای او چیزی بعد از مرگ او بفرستد، و یا اگر بفرستند ارزش زیادی ندارد.

سپس بار دیگر برای تأکید می افزاید: «از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است» (و اتقوا الله ان الله خبیر بما تعملون).

آری! تقوا و ترس از خداوند سبب می شود که انسان برای فردای قیامت بیندیشد، و اعمال خود را پاک و پاکیزه و خالص کند.

سوره الحشر(59): آیه 19

(آیه 19)- این آیه به دنبال دستور به تقوا و توجه به معاد، تأکید بر یاد خدا کرده، چنین می فرماید: «و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، و خدا نیز آنها را به خود فراموشی گرفتار کرد» (و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم).

خمیر مایه تقوا دو چیز است: یاد خدا یعنی توجه به مراقبت دائمی «اللّه» و حضور او در همه جا و همه حال، و توجه به دادگاه عدل خداوند و نامه اعمالی که هیچ کار صغیر و کبیری وجود ندارد مگر این که در آن ثبت می شود، و به همین دلیل توجه به این دو اصل (مبدأ و معاد) در سر لوحه برنامه های تربیتی انبیا و اولیاء قرار داشته، و تأثیر آن در پاکسازی فرد و اجتماع کاملا چشمگیر است.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1338

اصولا یکی از بزرگترین بدبختیها و مصائب انسان خود فراموشی است، چرا که ارزشها و استعدادها و لیاقتهای ذاتی خود را که خدا در او نهفته و از بقیه مخلوقات ممتازش ساخته، به دست فراموشی می سپرد، و این مساوی با فراموش کردن انسانیت خویش است، و چنین انسانی تا سر حد یک حیوان درّنده سقوط می کند، و همّتش چیزی جز خواب و خور و شهوت نخواهد بود! و اینها همه عامل اصلی فسق و فجور بلکه این خود فراموشی بدترین مصداق فسق و خروج از طاعت خداست.

لذا در پایان آیه می گوید: «آنها فاسقانند» (اولئک هم الفاسقون).

سوره الحشر(59): آیه 20

(آیه 20)- در این آیه به مقایسه این دو گروه (گروه مؤمنان با تقوا، و متوجه به مبدأ و معاد، و گروه فراموشکاران خدا که گرفتار خود فراموشی شده اند) پرداخته، می گوید: «هرگز دوزخیان و بهشتیان یکسان نیستند» (لا یستوی اصحاب النار و اصحاب الجنه).

نه در این دنیا، نه در معارف، نه در نحوه تفکّر، نه در طرز زندگی فردی و جمعی و هدف آن، و نه در آخرت و پاداشهای الهی، خط این دو گروه در همه جا، و همه چیز، از هم جداست، یکی به یاد خدا و قیامت و احیای ارزشهای والای انسانی، و اندوختن ذخائر برای زندگی جاویدان است، و دیگری غرق شهوات و لذات مادی و گرفتار فراموشی همه چیز و اسیر بند هوی و هوس.

و به این ترتیب انسان بر سر دو راهی قرار دارد یا باید به گروه اول بپیوندد یا به گروه دوم و راه سومی در پیش نیست.

و در پایان آیه به صورت یک حکم قاطع می فرماید: «اصحاب بهشت رستگار و پیروزند» (اصحاب الجنه هم الفائزون).

نه تنها در قیامت رستگار و پیروزند که در این دنیا نیز پیروزی و آرامش و نجات از آن آنهاست، و شکست در هر دو جهان نصیب فراموشکاران است.

سوره الحشر(59): آیه 21

(آیه 21)- اگر قرآن بر کوهها نازل می شد از هم می شکافتند! در تعقیب آیات گذشته که از طرق مختلف برای نفوذ در قلوب انسانها

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1339

استفاده می کرد، و مسائل سرنوشت ساز انسانها را در زنده ترین صورتش بیان نمود در این آیه که ناظر به همه آیات قرآن مجید است پرده از روی این حقیقت بر می دارد که نفوذ قرآن بقدری عمیق است که اگر بر کوهها نازل می شد آنها را تکان می داد، اما عجب از این انسان سنگدل که گاه می شنود و تکان نمی خورد! نخست می فرماید: «اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم می دیدی در برابر آن خاشع می شود، و از خوف خدا می شکافد» (لو انزلنا هذا القرآن علی جبل لرأیته خاشعا متصدعا من خشیه الله).

«و اینها مثالهائی است که برای مردم می زنیم شاید در آن بیندیشید» (و تلک الامثال نضربها للناس لعلهم یتفکرون).

بعضی این آیه را بر ظاهرش حمل کرده اند و گفته اند: تمام موجودات این جهان، از جمله کوهها، برای خود نوعی درک و شعور دارند و اگر این آیات بر آنها نازل می شد به راستی از هم متلاشی می شدند، گواه این معنی را آیه 74 سوره بقره می دانند که در توصیف گروهی از یهود می گوید: «سپس دلهای شما بعد از این ماجرا سخت شد، همچون سنگ! و یا سخت تر! چرا که پاره ای از سنگها می شکافد و از آنها نهرها جاری می شود، و پاره ای از آنها شکاف بر می دارد و آب از آن تراوش می کند و پاره ای از خوف خدا به زیر می افتد»!

سوره الحشر(59): آیه 22

(آیه 22)- در آیات بعد به ذکر قسمت مهمی از اوصاف جمال و جلال خدا- که توجه به هر یک در تربیت نفوس و تهذیب قلوب تأثیر عمیق دارد- می پردازد، و ضمن سه آیه پانزده صفت و به تعبیر دیگر هجده صفت از اوصاف عظیم او را بر می شمرد و هر آیه با بیان توحید الهی و نام مقدس «اللّه» شروع می شود که انسان را به عالم نورانی اسماء و صفات حق رهنمون می گردد.

می فرماید: «او خدائی است که معبودی جز او نیست، دانای آشکار و نهان است و او رحمان و رحیم است» (هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهاده هو الرحمن الرحیم).

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1340

در اینجا قبل از هر چیز روی مسأله توحید که خمیرمایه همه اوصاف جمال و جلال و ریشه اصلی معرفت الهی است تکیه می کند، و بعد از آن روی علم و دانش او نسبت به غیب و شهود.

سپس روی رحمت عامه او که همه خلایق را شامل می شود «رحمن» و رحمت خاصه اش که ویژه مؤمنان است «رحیم» تکیه شده، تا به انسان امید بخشد. و او را در راه طولانی تکامل و سیر الی اللّه که در پیش دارد یاری دهد

سوره الحشر(59): آیه 23

(آیه 23)- در این آیه علاوه بر تأکید روی مسأله توحید هشت وصف دیگر ذکر کرده، می فرماید: «او خدائی است که معبودی جز او نیست» (هو الله الذی لا اله الا هو).

«حاکم و مالک اصلی اوست» (الملک).

«از هر عیب منزه است» (القدوس).

«به کسی ستم نمی کند» و همه از ناحیه او در سلامتند (السلام).

سپس می افزاید: او برای دوستانش «امنیت بخش است» (المؤمن).

او حافظ و نگاهدارنده و «مراقب (همه چیز) است» (المهیمن).

«او قدرتمندی شکست ناپذیر است» (العزیز).

«که با اراده نافذ خود هر امری را اصلاح می کند» (الجبار).

سپس می افزاید: «و شایسته عظمت است» و چیزی برتر و بالاتر از او نیست (المتکبر).

از آنجا که عظمت و بزرگی تنها شایسته مقام خداست این واژه به معنی ممدوحش تنها در باره او به کار می رود و هر گاه در غیر مورد او به کار رود به معنی مذموم است.

و در پایان آیه، بار دیگر روی مسأله توحید که سخن با آن آغاز شده بود تکیه کرده، می فرماید: «خداوند منزه است از آنچه شریک برای او قرار می دهند» (سبحان الله عما یشرکون).

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1341

سوره الحشر(59): آیه 24

(آیه 24)- و در آخرین آیه سوره در تکمیل این صفات به شش وصف دیگر اشاره کرده، چنین می فرماید: «او خداوندی است خالق» (هو الله الخالق).

«آفریننده ای بی سابقه» (الباری).

«و صورتگری» بی نظیر (المصور).

و سپس از آنجا که اوصاف خداوند منحصر به این اوصاف نیست، بلکه اوصافش همچون ذاتش بی پایان است، می افزاید: «برای او نامهای نیک است» (له الاسماء الحسنی).

و به همین دلیل از هرگونه عیب و نقص، منزه و مبراست، «و آنچه در آسمانها و زمین است تسبیح او می گویند» و او را از هر عیب و نقصی پاک می شمرند (یسبح له ما فی السماوات و الارض).

و سر انجام برای تأکید بیشتر، روی موضوع نظام آفرینش به دو وصف دیگر از اوصافش که یکی از آنها قبلا آمد، اشاره کرده، می فرماید: «و او عزیز و حکیم است» (و هو العزیز الحکیم).

اولی نشانه کمال قدرت او بر همه چیز، و غلبه بر هر مانع است، و دومی اشاره به علم و آگاهی از نظام آفرینش و تنظیم برنامه دقیق در امر خلقت و تدبیر است.

و به این ترتیب در مجموع این آیات سه گانه علاوه بر مسأله توحید- که دو بار تکرار شده- هفده وصف از اوصاف خدا آمده است بدین ترتیب:

عالم الغیب و الشهاده- رحمان- رحیم- ملک- قدّوس- سلام- مؤمن- مهیمن- عزیز- جبّار- متکبّر- خالق- بارئ- مصوّر- حکیم- دارای اسماء الحسنی- کسی که همه موجودات عالم تسبیح او می گویند.

و به این ترتیب، این آیات دست پویندگان راه معرفت اللّه را گرفته منزل به منزل پیش می برد، از ذات پاک او شروع می کند، و بعد به عالم خلقت می آورد، و باز در این سیر الی اللّه از مخلوق نیز به سوی خالق می برد، قلب را مظهر اسماء و صفات الهی و مرکز انوار ربانی می کند و در لابلای این معارف و انوار، او را می سازد

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1342

و تربیت می نماید شکوفه های تقوا را بر شاخسار وجودش ظاهر ساخته و لایق قرب جوارش می کند.

آیات آخر این سوره آیاتی است فوق العاده با عظمت و الهام بخش در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس آخر سوره حشر را بخواند، گناهان گذشته و آینده او بخشوده می شود»! «پایان سوره حشر»

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1343

سوره ممتحنه [60]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 13 آیه است

محتوای سوره:

این سوره در حقیقت از دو بخش تشکیل می گردد:

بخش اول از مسأله «حبّ فی اللّه» و «بغض فی اللّه» و نهی از طرح دوستی با مشرکان سخن می گوید، و مسلمانان را به الهام گرفتن از پیامبر بزرگ خدا ابراهیم (ع) دعوت می کند، و خصوصیات دیگری را در این زمینه بر می شمرد. این معنی در پایان سوره نیز تکرار و تأکید شده است.

بخش دوم پیرامون زنان مهاجر و آزمایش و امتحان آنها و احکام دیگری در این رابطه بحث می کند.

انتخاب نام «ممتحنه» برای این سوره نیز به خاطر مسأله آزمایش و امتحان می باشد که در آیه 10 آمده است.

نام دیگری برای سوره ذکر شده و آن سوره «مودّت» است به خاطر نهی از مودّت مشرکان در نخستین آیه سوره.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس سوره ممتحنه را قرائت کند تمام مؤمنین و مؤمنات، شفیعان او در روز قیامت خواهند بود».

ناگفته پیداست این همه فضیلت و افتخار از آن کسانی است که تنها به تلاوت بی روح و فاقد علم و عمل قناعت نکنند.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1344

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الممتحنه(60): آیه 1
اشاره

(آیه 1)

شأن نزول:

این آیه در باره «حاطب بن ابی بلتعه» نازل شده است.

جریان چنین بود که: زنی به نام «ساره» که وابسته به یکی از قبائل «مکّه» بود از مکّه به مدینه خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمد. حضرت به او فرمود: آیا مسلمان شده ای و به اینجا آمده ای؟

عرض کرد: نه.

فرمود: پس چرا آمدی؟

عرض کرد: شما اصل و عشیره ما بودید، و سرپرستان من همه رفتند، و من شدیدا، محتاج شدم نزد شما آمده ام تا عطائی به من کنید و لباس و مرکبی ببخشید.

فرمود: پس جوانان مکّه چه شدند؟ (اشاره به این که آن زن خواننده بود و برای جوانان خوǙƙƘϚϙɠمی کرد.)

گفت: بعد از واقعه بدر، هیچ کس از من تقاضای خوانندگی نکرد- و این نشان می دهد ضربه جنگ بدر تا چه حد بر مشرکان مکّه سنگین بود- حضرت دستور داد، لباس و مرکب و خرج راهی به او دادند، و این در حالی بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آماده فتح مکّه می شد.

در این موقع «حاطب بن ابی بلتعه» (یکی از مسلمانان معروف که در جنگ بدر و بیعت رضوان شرکت کرده بود) نزد «ساره» آمد و نامه ای نوشت و گفت: آن را به اهل مکّه بده و ده دینار و به قولی ده درهم نیز به او داد.

«حاطب» در نامه به اهل مکّه نوشته بود رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله قصد دارد به سوی شما آید، آماده دفاع از خویش باشید! جبرئیل این ماجرا را به اطلاع پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسانید، رسول خدا، علی علیه السّلام و عمار و عمر و زبیر و طلحه و مقداد و ابو مرثد را دستور داد که به سوی مکّه حرکت کنند و فرمود: در یکی از منزلگاههای وسط راه به زنی می رسید که حامل نامه ای به مشرکین مکّه است، نامه را از او بگیرید.

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1345

آنها در همان مکان که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرموده بود به او رسیدند، او سوگند یاد کرد که هیچ نامه ای نزد او نیست، ولی علی علیه السّلام فرمود: نه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به ما دروغ گفته، و نه ما دروغ می گوئیم، شمشیر را کشید و فرمود: نامه را بیرون بیاور، و الا به خدا سوگند گردنت را می زنم! «ساره» که نامه را در میان گیسوانش پنهان کرده بود بیرون آورد، آنها نامه را خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آوردند.

حضرت صلّی اللّه علیه و آله به سراغ «حاطب» فرستاد، فرمود: این نامه را می شناسی؟

عرض کرد: بلی، فرمود: چه چیز موجب شد به این کار اقدام کنی؟

عرض کرد: ای رسول خدا! به خدا سوگند از آن روز که اسلام را پذیرفته ام لحظه ای کافر نشده ام، ولی مسأله این است که تمام مهاجران کسانی را در مکّه دارند ولی من در میان آنها غریبم و خانواده من در چنگال آنها گرفتارند، خواستم مزاحم خانواده من نشوند، در حالی که می دانستم خداوند سر انجام آنها را گرفتار شکست می کند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عذرش را پذیرفت- اینجا بود که آیه نازل شد و درسهای مهمی در زمینه ترک هرگونه دوستی نسبت به مشرکان و دشمنان خدا به مسلمانان داد.

تفسیر:

سر انجام طرح دوستی با دشمن خدا! چنانکه در شأن نزول دانستیم حرکتی از ناحیه یکی از مسلمانان صادر شد که هر چند به قصد جاسوسی نبود ولی اظهار محبتی به دشمنان اسلام محسوب می شد، لذا آیه به مسلمانان هشدار داد که از تکرار این گونه کارها در آینده بپرهیزند.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید» (یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا عدوی و عدوکم اولیاء).

یعنی آنها نه فقط دشمنان خدا هستند که با شما نیز عداوت و دشمنی دارند، با این حال چگونه دست دوستی به سوی آنها دراز می کنید؟! سپس می افزاید: «شما نسبت به آنها اظهار محبت می کنید در حالی که آنها به

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1346

آنچه از حق برای شما آمده (اسلام و قرآن) کافر شده اند، و رسول خدا و شما را به خاطر ایمان به خداوندی که پروردگار همه شماست از شهر و دیارتان بیرون می رانند» (تلقون الیهم بالموده و قد کفروا بما جاءکم من الحق یخرجون الرسول و ایاکم ان تؤمنوا بالله ربکم).

آنها هم در عقیده با شما مخالفند، و هم عملا به مبارزه برخاسته اند، و کاری را که بزرگترین افتخار شماست، یعنی ایمان به پروردگار، برای شما بزرگترین جرم و گناه شمرده اند، با این حال آیا جای این است که شما نسبت به آنها اظهار محبت کنید.

سپس برای توضیح بیشتر می افزاید: «اگر شما برای جهاد در راه من و جلب خشنودیم هجرت کرده اید» پیوند دوستی با آنها برقرار نسازید (ان کنتم خرجتم جهادا فی سبیلی و ابتغاء مرضاتی).

اگر به راستی دم از دوستی خدا می زنید و به خاطر او از شهر و دیار خود هجرت کرده اید، و طالب جهاد فی سبیل اللّه و جلب رضای او هستید این مطلب با دوستی دشمنان خدا سازگار نیست.

باز برای توضیح بیشتر می افزاید: «شما مخفیانه با آنها رابطه دوستی برقرار می کنید در حالی که من به آنچه پنهان یا آشکار می سازید از همه داناترم»! (تسرون الیهم بالموده و انا اعلم بما اخفیتم و ما اعلنتم).

بنابر این مخفی کاری چه فایده ای دارد با علم خداوند به غیب و شهود.

و در پایان آیه، به عنوان یک تهدید قاطع، می فرماید: «و هر کس از شما چنین کاری کند از راه راست گمراه شده است» (و من یفعله منکم فقد ضل سواء السبیل).

هم از راه معرفت خدا منحرف گشته که گمان کرده چیزی بر خدا مخفی می ماند، و هم از راه ایمان و اخلاص و تقوا که طرح دوستی با دشمنان خدا ریخته و هم تیشه به ریشه زندگانی خود زده است که دشمنش را از اسرارش با خبر ساخته و این بدترین انحرافی است که ممکن است به شخص مؤمن بعد از وصول به سر چشمه ایمان دست دهد.

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1347

سوره الممتحنه(60): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه، برای تأکید و توضیح بیشتر، می افزاید: شما برای چه طرح دوستی با آنها می ریزید؟ با این که: «اگر آنها بر شما مسلّط شوند دشمنانتان خواهند بود، و دست و زبان خود را به بدی کردن به شما می گشایند» (ان یثقفوکم یکونوا لکم اعداء و یبسطوا الیکم ایدیهم و السنتهم بالسوء).

شما برای آنها دلسوزی می کنید در حالی که عداوتشان با شما آن چنان ریشه دار است که اگر بر شما دست یابند از هیچ کاری فروگذار نمی کنند.

و از همه بدتر این است که: «دوست دارند شما (از اسلام) به کفر بازگردید» و بزرگترین افتخار خود یعنی گوهر ایمان را از دست دهید (و ودوا لو تکفرون).

سوره الممتحنه(60): آیه 3

(آیه 3)- و در این آیه به پاسخگوئی افرادی مانند «حاطب بن ابی بلتعه» پرداخته، که در جواب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که فرمود: چرا اسرار مسلمانان را در اختیار مشرکان مکّه قرار دادی؟ گفت: خواستم از این طریق خویشاوندان و بستگانم را حفظ کنم! می فرماید: «هرگز بستگان و فرزندانتان روز قیامت سودی به حالتان نخواهند داشت» (لن تنفعکم ارحامکم و لا اولادکم).

چرا که اگر اولاد و بستگان بی ایمان باشند نه آبرو و سرمایه ای برای این دنیا خواهند بود و نه وسیله نجاتی در آخرت.

سپس می افزاید: خداوند روز قیامت «میان شما جدائی می افکند» (یوم القیامه یفصل بینکم).

اهل ایمان به سوی بهشت می روند، و اهل کفر به سوی دوزخ.

و در پایان آیه، بار دیگر به همگان هشدار می دهد که: «خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست» (و الله بما تعملون بصیر).

هم از نیّات شما آگاه است، و هم از اعمالی که بطور سرّی انجام می دهید، و اگر در مواردی اسرار شما را مانند «حاطب بن ابی بلتعه» فاش نمی کند روی مصالحی است، نه این که نداند و آگاه نباشد.

سوره الممتحنه(60): آیه 4

(آیه 4)- ابراهیم برای همه شما اسوه بود! از آنجا که قرآن مجید، در بسیاری از موارد، برای تکمیل تعلیمات خود از الگوهای مهمی که در جهان

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1348

انسانیت وجود داشته شاهد می آورد، در اینجا نیز به دنبال نهی شدیدی که از دوستی با دشمنان خدا در آیات قبل شده سخن از ابراهیم (ع) و برنامه اوج به عنوان پیشوای بزرگی که مورد احترام همه اقوام، مخصوصا قوم عرب، بوده به میان می آورد.

می فرماید: «برای شما سرمشق خوبی در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند وجود داشت» (قد کانت لکم اسوه حسنه فی ابراهیم و الذین معه).

منظور از تعبیر «و الذین معه» (آنها که با ابراهیم بودند) مؤمنانی است که او را در این راه همراهی می کردند، هر چند قلیل و اندک بودند.

سپس در توضیح این معنی می افزاید: «در آن هنگامی که به قوم (مشرک) خود گفتند: ما از شما و آنچه غیر از خدا می پرستید بیزاریم»! (اذ قالوا لقومهم انا برآؤا منکم و مما تعبدون من دون الله).

ما نه شما را قبول داریم، و نه آئین و مذهبتان را، ما هم از خودتان و هم از بتهای بی ارزشتان متنفریم.

و باز برای تأکید افزودند: «ما نسبت به شما کافریم» (کفرنا بکم).

البته این کفر همان کفر برائت و بیزاری است که در بعضی از روایات ضمن بر شمردن اقسام پنج گانه کفر به آن اشاره شده است.

و سوّمین بار برای تأکید بیشتر افزودند: «و میان ما و شما عداوت و دشمنی همیشگی آشکار شده است» (و بدا بیننا و بینکم العداوه و البغضاء ابدا).

و این وضع همچنان ادامه دارد «تا آن زمان که به خدای یگانه ایمان بیاورید» (حتی تؤمنوا بالله وحده).

و به این ترتیب با نهایت قاطعیت و بدون هیچ گونه پرده پوشی اعلام جدائی و بیزاری از دشمنان خدا کردند، و تصریح نمودند که این جدائی تا ابد ادامه دارد، مگر این که آنها مسیر خود را تغییر دهند و از خط کفر به خط ایمان روی آورند.

ولی از آنجا که این قانون کلی و عمومی در زندگی ابراهیم استثنائی داشته که آن هم به خاطر هدایت بعضی از مشرکان صورت گرفته، به دنبال آن می فرماید: آنها

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1349

هرگونه ارتباطشان را با قوم کافر قطع کردند و هیچ سخن محبت آمیزی به آنها نگفتند: «جز آن سخن ابراهیم که به پدرش [- عمویش آزر] گفت: (وعده داد) که برای تو آمرزش طلب می کنم، و در عین حال در برابر خداوند برای تو مالک چیزی نیستم» و اختیاری ندارم (الا قول ابراهیم لابیه لاستغفرن لک و ما املک لک من الله من شی ء).

ابراهیم (ع) به این وعده خود عمل کرد ولی آزر ایمان نیاورد، و هنگامی که بر ابراهیم روشن شد که او دشمن خداست و هرگز ایمان نمی آورد دیگر برای او استغفار نکرد و با او قطع رابطه نمود.

ابراهیم و پیروانش قویا با بت پرستان مخالف بودند و باید این درس را از آنها سرمشق گرفت، و داستان آزر شرائط خاصی داشته که اگر برای ما هم پیدا شود قابل تأسی است.

و از آنجا که مبارزه با دشمنان خدا با این صراحت و قاطعیت مخصوصا در زمانی که آنها از قدرت ظاهری برخوردارند جز با توکل بر ذات خدا ممکن نیست، در پایان آیه می افزاید: آنها گفتند: «پروردگارا! ما بر تو توکل کردیم و به سوی تو بازگشتیم همه فرجامها به سوی توست» (ربنا علیک توکلنا و الیک انبنا و الیک المصیر).

سوره الممتحنه(60): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه به یکی دیگر از درخواستهای ابراهیم و یارانش که در این زمینه، حساس و چشمگیر است اشاره کرده، می گوید: «پروردگارا! ما را مایه گمراهی کافران قرار مده» (ربنا لا تجعلنا فتنه للذین کفروا).

این تعبیر ممکن است اشاره به اعمالی مانند اعمال «حاطب ابن ابی بلتعه» باشد که گاهی از افراد بی خبر سر می زند و کاری می کنند که سبب تقویت گمراهان می گردد در حالی که گمان می کنند کار خلافی نکرده اند.

و در پایان آیه می افزاید: «پروردگارا! (اگر لغزشی از ما سرزد) ما را ببخش» (و اغفر لنا ربنا).

«چرا که تو عزیز و حکیمی» (انک انت العزیز الحکیم).

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1350

قدرتت شکست ناپذیر است و حکمتت نافذ در همه چیز.

سوره الممتحنه(60): آیه 6

(آیه 6)- در این آیه بار دیگر روی همان مطلبی تکیه می کند که در نخستین آیه تکیه شده بود، می فرماید: «برای شما (مسلمانان) در زندگی آنها اسوه حسنه (و سرمشق نیکوئی) بود، برای کسانی که امید به خدا و روز قیامت دارند» (لقد کان لکم فیهم اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الآخر).

نه تنها برائت و بیزاریشان از بت پرستان و خط کفر، بلکه دعاهای آنها و تقاضاهایشان در پیشگاه خدا نیز برای همه مسلمانان سرمشق است.

بدون شک این تأسی و پیروی نفعش قبل از هر کس به خود مسلمانان باز می گردد لذا در پایان می افزاید: «و هر کس سرپیچی کند (به خویشتن ضرر زده است) زیرا خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است» (و من یتول فان الله هو الغنی الحمید).

زیرا طرح دوستی با دشمنان خدا آنها را تقویت می کند، و قوت آنها باعث شکست خود شماست.

همیشه وجود الگوها و سرمشقهای بزرگ در زندگی انسانها، وسیله مؤثری برای تربیت آنها بوده است، به همین دلیل، پیامبر و پیشوایان معصوم مهمترین شاخه هدایت را با عمل خود نشان می دادند.

سوره الممتحنه(60): آیه 7

(آیه 7)- محبت به کفاری که سر جنگ ندارند: در اینجا همچنان بحث پیرامون قطع رابطه با مشرکان ادامه می یابد، و از آنجا که این قطع رابطه یک نوع خلأ عاطفی برای جمعی از مسلمانان ایجاد می کرد، خداوند برای پاداش آنها و رفع این کمبود به آنها بشارت داده، می فرماید: «امید است خدا میان شما و کسانی از مشرکین که با شما دشمنی کردند (از راه اسلام) پیوند محبت برقرار کند» (عسی الله ان یجعل بینکم و بین الذین عادیتم منهم موده).

و این امر سر انجام تحقق یافت، سال هشتم هجری فرا رسید و مکّه فتح شد و اهل مکّه به مصداق (یدخلون فی دین الله افواجا) گروه گروه مسلمان شدند، و آفتاب ایمان با گرمی محبت و دوستی تابیدن گرفت.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1351

به هر حال اگر کسانی که مورد علاقه مسلمانان هستند از خط مکتبی آنان جدا شوند نباید از بازگشت آنها مأیوس شد، چرا که خداوند بر همه چیز قادر است، اوست که می تواند دلها را دگرگون سازد، و اوست که گناهان و خطاهای بندگانش را می بخشد، لذا در پایان آیه می افزاید: «و خداوند تواناست و آمرزنده و مهربان است» (و الله قدیر و الله غفور رحیم).

سوره الممتحنه(60): آیه 8

(آیه 8)- این آیه شرح و توضیحی است بر مسأله ترک رابطه دوستی با مشرکان، می فرماید: «خدا شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که با شما در امر دین پیکار نکردند و شما را از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی کند» (لا ینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم).

«چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد» (ان الله یحب المقسطین).

سوره الممتحنه(60): آیه 9

(آیه 9)- «تنها شما را از دوستی و رابطه با کسانی نهی می کند که در امر دین با شما پیکار کردند و شما را از خانه هایتان بیرون راندند یا به بیرون راندن شما کمک کردند و هر کس با آنان رابطه دوستی داشته باشد ظالم و ستمگر است» (انما ینهاکم الله عن الذین قاتلوکم فی الدین و اخرجوکم من دیارکم و ظاهروا علی اخراجکم ان تولوهم و من یتولهم فاولئک هم الظالمون).

از دو آیه فوق یک اصل کلی و اساسی در چگونگی رابطه مسلمانان با غیر مسلمین استفاده می شود، نه تنها برای آن زمان که برای امروز و فردا نیز ثابت است، و آن این که مسلمانان موظفند در برابر هر گروه و جمعیت و هر کشوری که موضع خصمانه با آنها داشته باشند و بر ضدّ اسلام و مسلمین قیام کنند، یا دشمنان اسلام را یاری دهند سرسختانه بایستند، و هر گونه پیوند محبت و دوستی را با آنها قطع کنند. اما اگر آنها در عین کافر بودن نسبت به اسلام و مسلمین بی طرف بمانند و یا تمایل داشته باشند، مسلمین می توانند با آنها رابطه دوستانه برقرار سازند.

البته نه در آن حد که با برادران مسلمان دارند، و نه در آن حد که موجب نفوذ آنها در میان مسلمین گردد.

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1352

سوره الممتحنه(60): آیه 10
اشاره

(آیه 10)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد آمده است که:

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در «حدیبیه» با مشرکان مکّه پیمانی امضا کرد یکی از موارد پیمان این بود که هر کس از اهل مکّه به مسلمانان بپیوندد او را بازگردانند، اما اگر کسی از مسلمانان اسلام را رها کرده به مکّه بازگردد می توانند او را برنگردانند.

در این هنگام زنی به نام «سبیعه» اسلام را پذیرفت، و در همان سرزمین حدیبیه به مسلمانان پیوست، همسرش خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و گفت: ای محمّد! همسرم را به من بازگردان، چرا که این یکی از مواد پیمان ماست، و هنوز مرکب آن خشک نشده.

آیه نازل شد و دستور داد زنان مهاجر را امتحان کنید.

ابن عباس می گوید: امتحانشان به این بود که باید سوگند یاد کنند هجرت آنها به خاطر کینه با شوهر، یا علاقه به سرزمین جدید، و یا هدف دنیوی نبوده بلکه تنها به خاطر اسلام بوده است.

آن زن سوگند یاد کرد که چنین است در اینجا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مهریه ای را که شوهرش پرداخته بود و هزینه هائی را که متحمل شده بود به او پرداخت و فرمود:

طبق این ماده قرارداد تنها مردان را باز می گرداند نه زنان را.

تفسیر:

جبران زیانهای مسلمین و کفار- در آیات گذشته سخن از «بغض فی اللّه» و قطع پیوند با دشمنان خدا بود، اما در اینجا سخن از «حبّ فی اللّه» و برقرار ساختن پیوند با کسانی است که از کفر جدا می شوند و به ایمان می پیوندند.

نخست از زنان مهاجر، سخن می گوید، و جمعا هفت دستور در این آیه وارد شده که عمدتا در باره زنان مهاجر، و قسمتی نیز در باره زنان کافر است.

1- نخستین دستور در باره آزمایش «زنان مهاجرات» است، روی سخن را به مؤمنان کرده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما آیند، آنها را (از خود نرانید، بلکه) آزمایش کنید» (یا أیها الذین آمنوا اذا جاءکم المؤمنات مهاجرات فامتحنوهن).

نحوه امتحان چنین بود که آنها را سوگند به خدا می دادند که مهاجرتشان جز

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1353

برای قبول اسلام نبوده، و یا با پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بیعت کنند که راه شرک نپویند، و گرد سرقت و اعمال منافی عفت، و کشتن فرزندان، و مانند آن نروند، و سر تا پا تسلیم فرمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله باشند.

البته ممکن است کسانی در آن سوگند و این بیعت نیز خلاف بگویند اما مقیّد بودن بسیاری از (مردم) حتّی مشرکان در آن زمان به مسأله بیعت و سوگند به خدا سبب می شد که افراد کمتر دروغ بگویند.

لذا در جمله بعد می افزاید: «خداوند به (درون دل آنها و) ایمانشان آگاهتر است» (الله اعلم بایمانهن).

2- در دستور بعد می فرماید: «هرگاه (از عهده این امتحان برآمدند و) آنها را مؤمن یافتید، آنها را به سوی کفّار بازنگردانید» (فان علمتموهن مؤمنات فلا ترجعوهن الی الکفار).

3- در سومین مرحله که در حقیقت دلیلی است برای حکم قبل اضافه می کند: «نه آنها بر کفار حلالند، و نه کفار برای آنها حلال» (لا هن حل لهم و لا هم یحلون لهن).

چرا که ایمان و کفر در یک جا جمع نمی شود، و پیمان مقدس ازدواج نمی تواند رابطه در میان مؤمن و کافر برقرار سازد.

4- از آنجا که معمول عرب بود که مهریه زنان خود را قبلا می پرداختند در چهارمین دستور می افزاید: «و آنچه را همسران آنها (برای ازدواج با این زنان) پرداخته اند به آنان بپردازید» (و آتوهم ما انفقوا).

درست است که شوهرشان کافر است اما چون اقدام بر جدائی به وسیله ایمان از طرف زن شروع شده، عدالت اسلامی ایجاب می کند که خسارات همسرش پرداخت شود.

البته این پرداخت مهر در مورد مشرکانی بود که با مسلمانان پیمان ترک مخاصمه در حدیبیه یا غیر آن امضا کرده بودند.

5- حکم دیگر که به دنبال احکام فوق آمده این است که می فرماید:

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1354

«و گناهی بر شما نیست که با آنها ازدواج کنید هر گاه مهرشان را به آنان بدهید» (و لا جناح علیکم ان تنکحوهن اذا آتیتموهن اجورهن).

باید توجه داشت که در اینجا زن بدون طلاق از شوهر کافر جدا می شود، ولی باید عدّه نگهدارد.

6- اما هرگاه قضیه بر عکس باشد یعنی شوهر اسلام را بپذیرد و زن بر کفر باقی بماند، در اینجا نیز رابطه زوجیت به هم می خورد و نکاح فسخ می شود، چنانکه در ادامه همین آیه می فرماید: «و هرگز زنان کافر را در همسری خود نگه ندارید» (و لا تمسکوا بعصم الکوافر).

7- در آخرین حکم که در آیه ذکر شده سخن از مهر زنانی است که از اسلام جدا شوند و به اهل کفر بپیوندند، می فرماید اگر کسی از زنان شما کافر شد و به بلاد کفر فرار کرد «حق دارید مهری را که پرداخته اید مطالبه کنید همان گونه که آنها حق دارند مهر (زنانشان را که از آنان جدا شده اند) از شما مطالبه کنند» (و سئلوا ما انفقتم و لیسئلوا ما انفقوا).

و این مقتضای عدالت و احترام به حقوق متقابل است.

و در پایان آیه به عنوان تأکید بر آنچه گذشت، می فرماید: «این حکم خداوند است که در میان شما حکم می کند و خداوند دانا و حکیم است» (ذلکم حکم الله یحکم بینکم و الله علیم حکیم).

احکامی است که همه از علم الهی سر چشمه گرفته، و آمیخته با حکمت است، و توجه به این حقیقت که همه از سوی خداست بزرگترین ضمانت اجرائی برای این احکام محسوب می شود.

سوره الممتحنه(60): آیه 11

(آیه 11)- در این آیه در ادامه همین سخن می فرماید: «و اگر بعضی از همسران شما از دستتان بروند (اسلام را رها کرده به کفّار پیوستند) و شما در جنگی بر آنها پیروز شدید و غنائمی به دست گرفتید، به کسانی که همسرانشان رفته اند همانند مهری را که پرداخته اند (از غنائم) بدهید» (و ان فاتکم شی ء من ازواجکم الی الکفار فعاقبتم فآتوا الذین ذهبت ازواجهم مثل ما انفقوا).

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1355

و در پایان آیه، همه مسلمانان را به تقوا دعوت کرده، می فرماید: «و از (مخالفت) خداوندی که همه به او ایمان دارید بپرهیزید» (و اتقوا الله الذی انتم به مؤمنون).

دستور به تقوا در اینجا ممکن است به خاطر این باشد که معمولا در تشخیص مقدار مهریه به گفته همسران اعتماد می شود، چون راهی برای اثبات آن جز گفته خود آنها وجود ندارد، و امکان دارد وسوسه های شیطانی سبب شود که بیش از مقدار واقعی ادّعا کنند، لذا آنها را توصیه به تقوا می نماید.

سوره الممتحنه(60): آیه 12

(آیه 12)- شرایط بیعت زنان: در تعقیب آیات گذشته که احکام زنان مهاجر را بیان می کرد در این آیه حکم بیعت زنان را با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شرح می دهد.

بطوری که مفسران نوشته اند این آیه روز فتح مکّه نازل شد، هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر کوه صفا قرار گرفته بود از مردان بیعت گرفت، زنان مکّه که ایمان آورده بودند برای بیعت خدمتش آمدند، آیه نازل شد و کیفیت بیعت با آنان را شرح داد.

روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «ای پیامبر! هنگامی که زنان مؤمن نزد تو آیند و با تو بیعت کنند که چیزی را شریک خدا قرار ندهند، دزدی و زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند تهمت و افترائی پیش دست و پای خود نیاورند، و در هیچ کار شایسته ای مخالفت و نافرمانی تو نکنند، با آنها بیعت کن و برای آنها از درگاه خداوند آمرزش بطلب که خداوند آمرزنده و مهربان است» (یا ایها النبی اذا جاءک المؤمنات یبایعنک علی ان لا یشرکن بالله شیئا و لا یسرقن و لا یزنین و لا یقتلن اولادهن و لا یأتین ببهتان یفترینه بین ایدیهن و ارجلهن و لا یعصینک فی معروف فبایعهن و استغفر لهن الله ان الله غفور رحیم).

در مورد چگونگی بیعت بعضی نوشته اند که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد ظرف آبی آوردند، و دست خود را در آن ظرف آب گذارد و زنان هم دست خود را در طرف دیگر ظرف می گذاردند، و بعضی گفته اند: پیامبر از روی لباس با آنها بیعت می کرد.

سوره الممتحنه(60): آیه 13

(آیه 13)- چنانکه دیدیم این سوره با مسأله قطع رابطه از دشمنان خدا آغاز شد و با همین امر نیز پایان می گیرد، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! با

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1356

قومی که خداوند آنان را مورد غضب قرار داده دوستی نکنید» (یا ایها الذین آمنوا لا تتولوا قوما غضب الله علیهم).

شما نباید آنها را به دوستی برگزینید و اسرار خود را در اختیار آنها بگذارید.

تعبیر «قوما غضب اللّه علیهم» مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که همه کفار و مشرکین را شامل می شود، و تعبیر به «غضب» در قرآن مجید منحصر به «یهود» نیست، بلکه در مورد منافقان نیز آمده است (فتح/ 6).

سپس به ذکر مطلبی می پردازد که در حکم دلیل بر این نهی است، می فرماید:

«آنان از (نجات در) آخرت مأیوسند همان گونه که کافران مدفون در قبرها مأیوس می باشند» (قد یئسوا من الآخره کما یئس الکفار من اصحاب القبور).

زیرا مردگان کفار در جهان برزخ نتائج کار خود را می بینند و راه بازگشت برای جبران ندارند لذا بکلی مأیوسند، این گروه از زندگان نیز به قدری آلوده گناهند که هرگز امیدی به نجات خویش ندارند، درست همانند مردگان از کفار.

«پایان سوره ممتحنه»

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1357

سوره صف [61]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 14 آیه است

محتوای سوره:

این سوره در حقیقت بر دو محور اساسی دور می زند:

یکی برتری اسلام بر تمام آئینهای آسمانی، و تضمین بقاء و جاودانگی آن از سوی خداوند، و دیگر لزوم جهاد در طریق حفظ و پیشرفت این آئین.

اما در یک نظر می توان به سه بخش دیگر نیز اشاره کرد.

1- دعوت به هماهنگی گفتار و کردار و پرهیز از سخنان بی عمل.

2- یادآوری از پیمان شکنی بنی اسرائیل و بشارت مسیح به ظهور اسلام.

3- اشاره فشرده ای به زندگی حواریین مسیح و الهام از آنها.

انتخاب نام «صف» برای سوره به خاطر تعبیری است که در آیه چهارم این سوره آمده، گاهی نیز به عنوان سوره «عیسی» و یا سوره «حواریین» نامیده شده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«هر کس سوره عیسی (سوره صف) را بخواند حضرت مسیح بر او درود می فرستد و تا در دنیا زنده است برای او استغفار می کند و در قیامت رفیق او است».

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1358

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الصف(61): آیه 1

(آیه 1)- آغاز این سوره نیز تسبیح خداوند است و به همین جهت آن را جزء سوره های «مسبّحات» (سوره هائی که با تسبیح خدا شروع می شود) شمرده اند.

می فرماید: «آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است، همه تسبیح خدا می گویند» (سبح لله ما فی السماوات و ما فی الارض).

چرا تسبیح او نگویند و از هر عیب و نقصی منزهش نشمرند با این که «او شکست ناپذیر، و حکیم است» (و هو العزیز الحکیم).

سوره الصف(61): آیه 2
اشاره

(آیه 2)

شأن نزول:

جمعی از مؤمنان پیش از آنکه حکم جهاد نازل شود می گفتند: ای کاش خداوند بهترین اعمال را به ما نشان می داد تا عمل کنیم، چیزی نگذشت که خداوند به آنها خبر داد که «افضل اعمال، ایمان خالص و جهاد است» اما این خبر آنها را ناخوشایند آمد و تعلل ورزیدند، آیه نازل شد و آنها را ملامت کرد.

تفسیر:

این آیه به عنوان ملامت و سرزنش از کسانی که به گفته های خود عمل نمی کنند، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنی می گوئید که عمل نمی کنید»؟! (یا ایها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون).

سوره الصف(61): آیه 3

(آیه 3)- سپس در ادامه همین سخن می افزاید: «نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگوئید که عمل نمی کنید» (کبر مقتا عند الله ان تقولوا ما لا تفعلون).

آیه فوق هرگونه تخلف از عهد و پیمان و وعده، و حتی به گفته بعضی نذر را نیز شامل می شود.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «وعده مؤمن به برادرش نوعی نذر است، هر چند کفاره ندارد، و هر کس تخلف وعده کند با خدا مخالفت کرده، و خویش را در معرض خشم او قرار داده، و این همان است که قرآن می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1359

«یا ایها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون».

سوره الصف(61): آیه 4

(آیه 4)- در این آیه مسأله اصلی را که مسأله جهاد است پیش کشیده، می فرماید: «خداوند کسانی را دوست می دارد که در راه او پیکار می کنند گوئی بنائی آهنین اند» (ان الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفا کانهم بنیان مرصوص).

بنابر این نفس پیکار مطرح نیست، آنچه مهم است این که پیکار «فی سبیل اللّه» باشد و آن هم با اتحاد و انسجام کامل همانند سدّی فولادین.

از مهمترین عوامل پیروزی در برابر دشمنان انسجام و به هم پیوستگی صفوف در میدان نبرد است، نه تنها در نبردهای نظامی که در نبرد سیاسی و اقتصادی نیز جز از طریق وحدت کاری ساخته نیست.

سوره الصف(61): آیه 5

(آیه 5)- در تعقیب دو دستوری که در آیات قبل در باره «هماهنگی گفتار و کردار» و «وحدت صفوف» آمده بود در این آیه برای تکمیل این معنی به گوشه ای از زندگی دو پیامبر موسی و عیسی علیهما السّلام اشاره می کند که متأسفانه نمونه های روشنی از «جدائی گفتار و عمل» و «عدم انسجام صفوف» در زندگی پیروان آن دو دیده می شود، با سرنوشت شومی که به دنبال آن پیدا کردند.

نخست می فرماید: «به یاد آورید هنگامی را که موسی به قومش گفت: ای قوم من! چرا مرا آزار می دهید با این که می دانید من فرستاده خدا به سوی شما هستم»؟! (و اذ قال موسی لقومه یا قوم لم تؤذوننی و قد تعلمون انی رسول الله الیکم).

این آزار اشاره به نسبتهای ناروائی است که به موسی می دادند و خداوند موسی را از آن مبرا ساخت، در آیه 69 سوره احزاب می خوانیم: «ای کسانی که ایمان آورده اید! همانند کسانی نباشید که موسی را آزار دادند و خداوند او را (از آنچه در حق او می گفتند) مبرا ساخت».

ولی این عمل بدون مجازات نماند چنانکه در پایان آیه مورد بحث می خوانیم: «هنگامی که آنها از حق منحرف شدند خداوند قلوبشان را منحرف ساخت، و خدا فاسقان را هدایت نمی کند» (فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم و الله

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1360

لا یهدی القوم الفاسقین)

.از این تعبیر استفاده می شود که هدایت و ضلالت، هر چند از ناحیه خداوند است اما زمینه ها و مقدمات و عوامل آن، از ناحیه خود انسان است.

سوره الصف(61): آیه 6

(آیه 6)- من بشارت ظهور «احمد» را آورده ام! در این آیه به مسأله رسالت حضرت عیسی (ع) و کارشکنی و تکذیب بنی اسرائیل در مقابل او اشاره کرده، می افزاید «و (به یاد آورید) هنگامی را که عیسی بن مریم گفت: ای بنی اسرائیل! من فرستاده خدا به سوی شما هستم، این در حالی است که تصدیق کننده کتابی که قبل از من فرستاده شده [- تورات ] می باشم» (و اذ قال عیسی ابن مریم یا بنی اسرائیل انی رسول الله الیکم مصدقا لما بین یدی من التوراه).

«و بشارت دهنده به رسولی که بعد از من می آید و نام او احمد است» (و مبشرا برسول یأتی من بعدی اسمه احمد).

بنابر این من حلقه اتّصالی هستم که امت موسی و کتاب او را به امت پیامبر آینده (پیامبر اسلام) و کتاب او، پیوند می دهم.

گرچه جمعی از بنی اسرائیل به این پیامبر موعود ایمان آوردند، اما گروه عظیمی سرسختانه در برابر او ایستادند، و حتّی معجزات آشکار او را انکار کردند و لذا در پایان آیه می افزاید: «هنگامی که او [- احمد] با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنان آمد گفتند: این سحری است آشکار»! (فلما جاءهم بالبینات قالوا هذا سحر مبین).

عجب این که: طایفه یهود، قبل از مشرکان عرب، این پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را شناخته بودند، اما با این همه بسیاری از بت پرستان، ایمان آوردند ولی بسیاری از یهود بر لجاج و عناد و انکار باقی ماندند.

سوره الصف(61): آیه 7

(آیه 7)- در آیه قبل خواندیم که چگونه گروهی معاند و لجوج علی رغم بشارت پیامبر پیشین حضرت مسیح (ع) در باره ظهور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله، و علی رغم توأم بودن دعوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله با «بینات» و دلائل روشن و معجزات، چگونه

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1361

به مقابله و انکار برخاستند، در اینجا عاقبت کار این افراد، و سرنوشت آنها را تشریح می کند.

نخست می فرماید: «چه کسی ظالمتر است از آن کس که بر خدا دروغ بسته در حالی که دعوت به اسلام می شود» (و من اظلم ممن افتری علی الله الکذب و هو یدعی الی الاسلام).

آری! چنین کسی که دعوت پیامبر الهی را دروغ، معجزه او را سحر و آئین او را باطل می شمرد ستمکارترین مردم است، چرا که راه هدایت و نجات را به روی خود و سایر بندگان خدا می بندد.

در پایان آیه می افزاید: «و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی کند» (و الله لا یهدی القوم الظالمین).

سوره الصف(61): آیه 8

(آیه 8)- می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش کنند! سپس برای این که نشان دهد دشمنان حق قادر نیستند آئین او را برچینند ضمن تشبیه جالبی می فرماید: «آنان می خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند، ولی خداوند نور خود را کامل می کند هر چند کافران خوش نداشته باشند»! (یریدون لیطفؤا نور الله بافواههم و الله متم نوره و لو کره الکافرون).

آری! همان گونه که خداوند اراده کرده بود این نور الهی روز به روز در گسترش است و دامنه اسلام هر زمان نسبت به گذشته وسیعتر می شود، و آمارها نشان می دهد که جمعیت مسلمانان جهان علی رغم تلاشهای مشترک «صهیونیستها»، «صلیبیها» و دیگر دشمنان اسلام رو به افزایش است.

سوره الصف(61): آیه 9

(آیه 9)- در این آیه برای تأکید بیشتر با صراحت می گوید: «او کسی است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاده تا او را بر همه ادیان غالب سازد هر چند مشرکان کراهت داشته باشند» (هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون).

و سر انجام اسلام هم از نظر منطق، و هم از نظر پیشرفت عملی بر مذاهب دیگر غالب شد، و دشمنان را از قسمتهای وسیعی از جهان عقب زد و جای آنها را

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1362

گرفت و هم اکنون نیز در حال پیشروی است.

البته مرحله نهائی این پیشروی به عقیده ما با ظهور حضرت مهدی- عج- تحقق می یابد که این آیات خود دلیلی بر آن ظهور عظیم است.

سوره الصف(61): آیه 10

(آیه 10)- تجارتی پرسود و بی نظیر! یکی از اهداف مهم این سوره، دعوت به ایمان و جهاد است، این آیه و سه آیه بعد نیز تأکیدی است به این دو اصل، با مثال لطیفی که انگیزه حرکت الهی را در جان انسان به وجود می آورد.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! آیا شما را به تجارتی راهنمائی کنم که شما را از عذاب دردناک رهائی می بخشد»؟ (یا ایها الذین آمنوا هل ادلکم علی تجاره تنجیکم من عذاب الیم).

سوره الصف(61): آیه 11

(آیه 11)- سپس به شرح آن تجارت پرسود پرداخته، می افزاید: «و آن این که به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جانهایتان در راه خدا جهاد کنید» (تؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم).

بدون شک خدا نیازی به این تجارت پرسود ندارد، بلکه تمام منافع آن دربست به مؤمنان تعلق می گیرد، لذا در پایان آیه می فرماید: «این برای شما (از هر چیز) بهتر است اگر بدانید» (ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون).

ایمان به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از ایمان به خدا جدا نیست، همان گونه که جهاد با جان، از جهاد با مال نمی تواند جدا باشد، و اگر می بینیم جهاد با مال مقدم داشته شده نه به خاطر آن است که از جهاد با جان مهمتر می باشد، بلکه به خاطر این است که مقدمه آن محسوب می شود چرا که ابزار جهاد از طریق کمکهای مالی فراهم می گردد.

سوره الصف(61): آیه 12

(آیه 12)- تا اینجا سه رکن اساسی از ارکان این تجارت بزرگ مشخص شد «خریدار» خداست و «فروشنده» انسانهای با ایمان، «و متاع» جانها و اموالشان، اکنون نوبت به رکن چهارم می رسد که بهای این معامله عظیم است.

می فرماید: اگر چنین کنید «گناهانتان را می بخشد و شما را در باغهائی از بهشت داخل می کند که نهرها از زیر درختانش جاری است و در مسکنهای پاکیزه در بهشت جاویدان جای می دهد، و این پیروزی عظیم است» (یغفر لکم ذنوبکم

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1363

و یدخلکم جنات تجری من تحتها الانهار و مساکن طیبه فی جنات عدن ذلک الفوز العظیم)

.در مرحله پاداش اخروی نخست به سراغ آمرزش گناهان می رود چرا که بیشترین ناراحتی فکر انسان از گناهان خویش است، همچنین این تعبیر نشان می دهد که نخستین هدیه الهی به شهیدان راهش این است که تمام گناهانشان را می بخشد.

سوره الصف(61): آیه 13

(آیه 13)- در این آیه به دو شاخه از مواهب الهی در دنیا نیز اشاره کرده، می فرماید: «و (نعمت) دیگری که آن را دوست دارید به شما می بخشد، و آن یاری خداوند، و پیروزی نزدیک است» (و اخری تحبونها نصر من الله و فتح قریب).

چه تجارت پرسود و پربرکتی؟ که سراسرش فتح و پیروزی و نعمت و رحمت است.

سپس به همین دلیل به مؤمنان در مورد این تجارت بزرگ تبریک می گوید و می افزاید: «و مؤمنان را بشارت ده» به این پیروزی بزرگ (و بشر المؤمنین).

سوره الصف(61): آیه 14
اشاره

(آیه 14)- همچون حواریون باشید! در این آیه که آخرین آیه سوره صف می باشد باز تکیه و تأکید روی امر «جهاد» است که محور اصلی سوره را تشکیل می دهد، منتهی از طریقی دیگر این مسأله را تعقیب می کند، و مطلبی مهمتر از عنوان بهشت و نعمتهای بهشتی ارائه داده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! یاوران خدا باشید» (یا ایها الذین آمنوا کونوا انصار الله).

خدائی که تمام قدرتها از او سر چشمه می گیرد و به او باز می گردد.

سپس به یک نمونه تاریخی اشاره می کند تا بدانند این راه بدون رهرو نبوده و نیست، می افزاید: «همان گونه که عیسی بن مریم به حواریون گفت: چه کسانی در راه خدا یاوران من هستند»؟! (کما قال عیسی ابن مریم للحواریین من انصاری الی الله).

و «حواریون (در پاسخ با نهایت افتخار) گفتند: ما یاوران خدائیم» (قال الحواریون نحن انصار الله).

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1364

و در همین مسیر با دشمنان حق به مبارزه برخاستند «در این هنگام گروهی از بنی اسرائیل ایمان آوردند (و به حواریون پیوستند) و گروهی کافر شدند» (فآمنت طائفه من بنی اسرائیل و کفرت طائفه).

اینجا بود که نصرت و یاری ما به کمک آنها شتافت «ما کسانی را که ایمان آورده بودند در برابر دشمنانشان تأیید کردیم، و سر انجام بر آنان پیروز شدند» (فایدنا الذین آمنوا علی عدوهم فاصبحوا ظاهرین).

شما نیز حواریون محمد صلّی اللّه علیه و آله هستید، و به این افتخار مفتخرید که یاوران اللّه و رسول خدا می باشید، و همان گونه که حواریون بر دشمنان غلبه کردند شما نیز پیروز خواهید شد.

حواریّون کیانند؟

در قرآن مجید پنج بار از حواریون مسیح (ع) یاد شده که دو بار در همین سوره است، این تعبیر اشاره به دوازده نفر از یاران خاص حضرت مسیح است که نام آنها در انجیلهای کنونی (انجیل متّی و لوقا باب 6) ذکر شده است.

در حدیثی آمده است که پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که در «عقبه» با جمعی از اهل مدینه که برای بیعت آمده بودند رو به رو شد فرمود: دوازده نفر از خودتان را انتخاب و به من معرفی کنید که اینها نماینده قوم خود باشند، همان گونه که حواریون نسبت به عیسی بن مریم بوده اند و این نیز اهمیت مقام آن بزرگواران را نشان می دهد.

«پایان سوره صف»

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1365

سوره جمعه [62]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 11 آیه است

محتوای سوره:

این سوره در حقیقت بر دو محور اساسی دور می زند:

نخست توجه به توحید و صفات خدا و هدف از بعثت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و مسأله معاد، و دیگری برنامه سازنده نماز جمعه و بعضی از خصوصیات این عبادت بزرگ.

فضیلت تلاوت سوره:

در فضیلت تلاوت این سوره- چه مستقلا و یا در ضمن نمازهای یومیه- روایات بسیاری وارد شده است.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس سوره جمعه را بخواند خداوند به تعداد کسانی که در نماز جمعه شرکت می کنند و کسانی که شرکت نمی کنند در تمام بلاد مسلمین به او ده حسنه می بخشد».

قابل ذکر است، با این که عدول از سوره توحید و «قل یا ایها الکافرون» به سوره های دیگر در قرائت نماز جائز نیست این مسأله در خصوص نماز جمعه استثنا و عدول از آنها به سوره «جمعه» و «منافقون» جایز بلکه مستحب شمرده شده است.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الجمعه(62): آیه 1

(آیه 1)- این سوره نیز با تسبیح و تقدیس پروردگار شروع می شود، و به قسمتی از صفات جمال و جلال و اسماء حسنای او اشاره می کند که در حقیقت

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1366

مقدمه ای است برای بحثهای آینده.

می فرماید: «آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است همواره تسبیح خدا می گویند» و با زبان حال و قال او را از تمام نقایص و عیوب پاک می شمرند (یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الارض).

خداوندی که «مالک و حاکم است، و از هر عیب و نقصی مبرّاست» (الملک القدوس).

خداوندی که «عزیز و حکیم است» (العزیز الحکیم).

و به این ترتیب نخست بر «مالکیت و حاکمیت» و سپس «منزه بودن او از هر گونه ظلم و ستم و نقص» تأکید می کند، زیرا با توجه به مظالم بی حساب ملوک و شاهان واژه «ملک» تداعی معانی نامقدسی می کند که با کلمه «قدّوس» همه شستشو می شود.

سوره الجمعه(62): آیه 2

(آیه 2)- بعد از این اشاره کوتاه و پر معنی به مسأله توحید و صفات خدا، به مسأله بعثت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و هدف از این رسالت بزرگ که در ارتباط با عزیز و حکیم و قدوس بودن خداوند است پرداخته، می گوید: «او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می خواند» (هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته).

و در پرتو این تلاوت، «آنها را تزکیه می کند، و به آنها کتاب (قرآن) و حکمت می آموزد» (و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه).

«هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» (و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین).

پیامبر اسلام از میان همین گروه درس نخوانده برخاسته تا عظمت رسالت او را روشن سازد، کتابی مثل قرآن با این محتوای عمیق و عظیم، محال است زائیده فکر بشر باشد آن هم بشری که نه خود درس خوانده، و نه در محیط علم و دانش پرورش یافته است، این نوری است که از ظلمت برخاسته، و این خود معجزه ای است آشکار و سندی است روشن بر حقّانیت او.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1367

در آیه فوق هدف این بعثت را در سه امر خلاصه کرده که یکی جنبه مقدماتی دارد و آن تلاوت آیات الهی است، و دو قسمت دیگر یعنی «تهذیب و تزکیه نفوس» و «تعلیم کتاب و حکمت» دو هدف بزرگ نهائی را تشکیل می دهد.

آری! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمده است که انسانها را هم در زمینه علم و دانش، و هم اخلاق و عمل، پرورش دهد، تا به وسیله این دو بال بر اوج آسمان سعادت پرواز کنند، و مسیر الی اللّه را پیش گیرند، و به مقام قرب او نائل شوند.

سوره الجمعه(62): آیه 3

(آیه 3)- ولی از آنجا که پیامبر اسلام تنها مبعوث به این قوم «امی» نبود، بلکه دعوتش همه جهانیان را در بر می گرفت در این آیه، می افزاید: «و رسول است بر گروه دیگری (از مؤمنان) که هنوز به آنها ملحق نشده اند» (و آخرین منهم لما یلحقوا بهم).

به این ترتیب آیه فوق تمام اقوامی را که بعد از صحابه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به وجود آمدند از عرب و عجم شامل می شود.

و از آنجا که همه این امور از قدرت و حکمت خداوند سر چشمه می گیرد، در پایان آیه می افزاید: «و او عزیز و حکیم است» (و هو العزیز الحکیم).

سوره الجمعه(62): آیه 4

(آیه 4)- سپس به این نعمت بزرگ یعنی، بعثت پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله و برنامه تعلیم و تربیت او اشاره کرده، می افزاید: «این فضل خداست که به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می بخشد، و خداوند صاحب فضل عظیم است» (ذلک فضل الله یوتیه من یشاء و الله ذو الفضل العظیم).

سوره الجمعه(62): آیه 5

(آیه 5)- چارپائی بر او کتابی چند! در بعضی از روایات آمده است که یهود می گفتند: اگر محمّد به رسالت مبعوث شده رسالتش شامل حال ما نیست، لذا به آنها گوشزد می کند که اگر کتب آسمانی خود را دقیقا خوانده و عمل می کردید این سخن را نمی گفتید، چرا که بشارت ظهور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در آن آمده است.

می فرماید: «کسانی که مکلف به تورات شدند ولی حق آن را ادا نکردند مانند درازگوشی هستند که کتابهائی حمل می کند» آن را بر دوش می کشد اما چیزی از آن

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1368

نمی فهمد (مثل الذین حملوا التوراه ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفارا).

این قوم از خود راضی که تنها به نام تورات یا تلاوت آن قناعت کردند، بی آنکه اندیشه در محتوای آن داشته باشند و عمل کنند همانند همین حیوانی هستند که در حماقت و نادانی ضرب المثل و مشهور خاص و عام است.

سپس در ادامه این مثل می افزاید: «گروهی که آیات خدا را انکار کردند مثال بدی دارند» (بئس مثل القوم الذین کذبوا بآیات الله).

و در پایان آیه در یک جمله کوتاه و پر معنی می فرماید: «و خداوند قوم ستمگر را هدایت نمی کند»؟ (و الله لا یهدی القوم الظالمین).

درست است که هدایت کار خداست، اما زمینه لازم دارد، و زمینه آن که روح حق طلبی و حق جوئی است باید از ناحیه خود انسانها فراهم شود، و ستمگران از این مرحله دورند.

در روایات اسلامی در نکوهش عالمان بی عمل تعبیرات تکان دهنده ای آمده است: از جمله، از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «هر کس علمش افزوده شود ولی بر هدایتش نیفزاید، این علم، جز دوری از خدا، برای او حاصلی ندارد».

و بدون شک وجود چنین علما و دانشمندانی، بزرگترین بلا برای یک جامعه محسوب می شود و سرنوشت مردمی که عالمشان چنین باشد، سرنوشت خطرناکی است که به گفته شاعر عرب:

شبان، گوسفندان را از چنگال گرگ نجات می دهد اما وای به حال گوسفندانی که شبانشان گرگان باشند.

سوره الجمعه(62): آیه 6

(آیه 6)- گفتیم یهود خود را امتی برگزیده، و به اصطلاح تافته ای جدا بافته می دانستند، حتی گاهی ادعا می کردند که پسران خدا هستند! و گاه خود را دوستان خاص خداوند قلمداد می کردند، چنانکه در آیه 18 سوره مائده آمده است.

قرآن در مقابل این بلند پروازیهای بی دلیل، آن هم از ناحیه گروهی که حامل

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1369

کتاب الهی بودند اما عامل به آن نبودند، می گوید: به آنها «بگو: ای یهودیان! اگر گمان می کنید که (فقط) شما دوستان خدائید نه سایر مردم پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گوئید» تا به لقای محبوبتان برسید (قل یا ایها الذین هادوا ان زعمتم انکم اولیاء لله من دون الناس فتمنوا الموت ان کنتم صادقین).

چرا که دوست همیشه مشتاق لقای دوست است، و می دانیم که لقای معنوی پروردگار در قیامت رخ می دهد. اگر شما راست می گوئی پس چرا این قدر به زندگی دنیا چسبیده اید؟ چرا این قدر از مرگ وحشت دارید؟

سوره الجمعه(62): آیه 7

(آیه 7)- سپس به دلیل اصلی وحشت آنها از مرگ اشاره کرده، می افزاید:

«ولی آنان هرگز تمنای مرگ نمی کنند به خاطر اعمالی که از پیش فرستاده اند» (و لا یتمنونه ابدا بما قدمت ایدیهم).

«و خداوند ظالمان را به خوبی می شناسد» (و الله علیم بالظالمین).

در حقیقت ترس انسان از مرگ به خاطر یکی از دو عامل است: یا به زندگی بعد از مرگ ایمان ندارد، و مرگ را هیولای فنا و نیستی می پندارد، و طبیعی است که انسان از نیستی و عدم بگریزد.

و یا این که به جهان پس از مرگ معتقد است اما پرونده اعمال خود را چنان تاریک و سیاه و خالی از حسنات می بیند که از حضور در آن دادگاه بزرگ سخت بیمناک است. و از آنجا که یهود معتقد به معاد و جهان پس از مرگ بودند طبعا علت وحشت آنها از مرگ، عامل دوم بود.

سوره الجمعه(62): آیه 8

(آیه 8)- ولی مسلما این وحشت و اضطراب مشکلی را حل نمی کند مرگ، شتری است که بر در خانه همه خوابیده است لذا قرآن می گوید: ای پیامبر! به آنها «بگو: این مرگی که از آن فرار می کنید سر انجام با شما ملاقات خواهد کرد» (قل ان الموت الذی تفرون منه فانه ملاقیکم).

«سپس به سوی کسی که دانای پنهان و آشکار است بازگردانده می شوید آنگاه شما را از آنچه انجام می دادید خبر می دهد» (ثم تردون الی عالم الغیب و الشهاده فینبئکم بما کنتم تعملون).

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1370

قانون مرگ از عمومی ترین و گسترده ترین قوانین این عالم است، انبیا بزرگ الهی و فرشتگان مقرب همه می میرند، و جز ذات پاک خداوند در این جهان باقی نمی ماند، «کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذو الجلال و الاکرام».

(الرحمن/ 26 و 27) هم مرگ از قوانین مسلم این عالم است، و هم حضور در دادگاه عدل خدا و حسابرسی اعمال و هم خداوند از تمام اعمال بندگان دقیقا آگاه است.

بنابر این تنها راه برای پایان دادن به این وحشت، پاکسازی اعمال، و شستشوی دل از آلودگی گناه می باشد که هر کس حسابش پاک است از محاسبه اش چه باک.

سوره الجمعه(62): آیه 9
اشاره

(آیه 9)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و سه آیه بعد یا خصوص آخرین آیه این سوره روایات مختلفی نقل شده و همه آنها از این معنی خبر می دهد که در یکی از سالها که مردم مدینه گرفتار خشکسالی و گرسنگی و افزایش نرخ اجناس شده بودند «دحیه» با کاروانی از شام فرا رسید و با خود مواد غذائی آورده بود، در حالی که روز جمعه بود و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مشغول خطبه نماز جمعه بود.

طبق معمول برای اعلام ورود کاروان طبل زدند و حتی بعضی دیگر آلات موسیقی را نواختند، مردم با سرعت خود را به بازار رساندند، در این هنگام مسلمانانی که در مسجد برای نماز اجتماع کرده بودند خطبه را رها کرده و برای تأمین نیازهای خود به سوی بازار شتافتند، تنها دوازده مرد و یک زن در مسجد باقی ماندند- آیه نازل شد و آنها را سخت مذمّت کرد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «اگر این گروه اندک هم می رفتند از آسمان سنگ بر آنها می بارید.»

تفسیر:

بزرگترین اجتماع عبادی- سیاسی هفته در آیات گذشته بحثهای فشرده ای پیرامون توحید و نبوت و معاد، و نیز مذمت یهود دنیا پرست آمده بود در اینجا به گفتگو پیرامون یکی از مهمترین وظائف اسلامی که در تقویت پایه های ایمان تأثیر فوق العاده دارد، و از یک نظر

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1371

هدف اصلی سوره را تشکیل می دهد، یعنی نماز جمعه و بعضی از احکام آن می پردازد.

نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته می شود به سوی ذکر خدا (خطبه و نماز) بشتابید و خرید و فروش را رها کنید، این برای شما بهتر است اگر می دانستید» (یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلاه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون).

به این ترتیب هنگامی که صدای اذان نماز جمعه بلند می شود مردم موظفند کسب و کار را رها کرده به سوی نماز که مهمترین یاد خداست بشتابند.

البته ترک خرید و فروش مفهوم وسیعی دارد که هر کار مزاحمی را شامل می شود.

منظور از «ذکر اللّه» در درجه اول «نماز» است، ولی می دانیم خطبه های نماز جمعه هم که آمیخته با ذکر خداست، در حقیقت بخشی از نماز جمعه است، بنابر این باید برای شرکت در آن نیز تسریع کرد.

سوره الجمعه(62): آیه 10

(آیه 10)- در این آیه می افزاید: «و هنگامی که نماز پایان گرفت (شما آزادید) در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بطلبید و خدا را بسیار یاد کنید شاید رستگار شوید» (فاذا قضیت الصلاه فانتشروا فی الارض و ابتغوا من فضل الله و اذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون).

سوره الجمعه(62): آیه 11
اشاره

(آیه 11)- در آخرین آیه سوره کسانی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را به هنگام نماز جمعه رها کردند و برای خرید از قافله تازه وارد به بازار شتافتند شدیدا مورد ملامت قرار داده، می گوید: «هنگامی که آنها تجارت یا سرگرمی و لهوی را ببینند پراکنده می شوند و به سوی آن می روند، و تو را ایستاده (در حالی که خطبه نماز جمعه می خوانی) به حال خود رها می کنند» (و اذا رأوا تجاره او لهوا انفضوا الیها و ترکوک قائما).

ولی به آنها «بگو: آنچه نزد خداست بهتر از لهو و تجارت است و خداوند

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1372

بهترین روزی دهندگان است» (قل ما عند الله خیر من اللهو و من التجاره و الله خیر الرازقین).

ثواب و پاداش الهی و برکاتی که از حضور در نماز جمعه و شنیدن مواعظ و اندرزهای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و تربیت معنوی و روحانی عائد شما می شود قابل مقایسه با هیچ چیز دیگر نیست، و اگر از این می ترسید که روزی شما بریده شود اشتباه می کنید، خداوند بهترین روزی دهندگان است.

تعبیر «لهو» اشاره به طبل و سایر آلات لهوی است که به هنگام ورود قافله تازه ای به مدینه می زدند که هم نوعی اخبار و اعلام بود و هم وسیله ای برای سرگرمی و تبلیغ کالا.

نکته ها:
1- نخستین نماز جمعه در اسلام:

در بعضی از روایات اسلامی آمده است که مسلمانان مدینه، پیش از آن که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هجرت کند، با یکدیگر صحبت کردند و گفتند: یهود در یک روز هفته اجتماع می کنند (روز شنبه) و نصاری نیز روزی برای اجتماع دارند (یکشنبه) خوب است ما هم روزی قرار دهیم و در آن روز جمع شویم و ذکر خدا گوئیم و شکر او را به جا آوریم، آنها روز قبل از شنبه را که در آن زمان «یوم العروبه» نامیده می شد، برای این هدف برگزیدند، و به سراغ «اسعد بن زراره» (یکی از بزرگان مدینه) رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز، «روز جمعه» نامیده شد، زیرا روز اجتماع مسلمین بود.

و این نخستین جمعه ای بود که در اسلام تشکیل شد.

اما اولین جمعه ای که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله با اصحابش تشکیل دادند، هنگامی بود که به مدینه هجرت کرد، وارد مدینه شد، و آن روز روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول هنگام ظهر بود، حضرت، چهار روز در «قبا» ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوی مدینه حرکت کرد و به هنگام نماز جمعه به محله

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1373

«بنی سالم» رسید، و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپاداشت، و این اولین جمعه ای بود که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در اسلام به جا آورد، خطبه ای هم در این نماز جمعه خواند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود.

2- اهمیت نماز جمعه:

بهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامی قبل از هر چیز آیات همین سوره است، که به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور می دهد به محض شنیدن اذان جمعه به سوی آن بشتابند، و هرگونه کسب و کار و برنامه مزاحم را ترک گویند.

در احادیث اسلامی نیز تأکیدهای فراوانی وارد شده است از جمله در خطبه ای که موافق و مخالف آن را از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده اند آمده:

«خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده هر کس آن را در حیات من یا بعد از وفات من از روی استخفاف یا انکار ترک کند خداوند او را پریشان می کند، و به کار او برکت نمی دهد، بدانید نماز او قبول نمی شود، بدانید زکات او قبول نمی شود، بدانید حج او قبول نمی شود، بدانید اعمال نیک او قبول نخواهد شد تا از این کار توبه کند»! البته باید توجه داشت که مذمتهای شدیدی که در مورد ترک نماز جمعه آمده در صورتی است که نماز جمعه واجب عینی باشد.

3- فلسفه نماز عبادی- سیاسی جمعه:

نماز جمعه، قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ دسته جمعی است، و اثر عمومی عبادات را که تلطیف روح و جان، و شستن دل از آلودگیهای گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب می باشد در بردارد.

و اما از نظر اجتماعی و سیاسی، یک کنگره عظیم هفتگی است که بعد از کنگره سالانه حج، بزرگترین کنگره اسلامی می باشد، و به همین دلیل در روایتی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که: «جمعه حجّ کسانی است که قادر به شرکت در مراسم حجّ نیستند.»

در حقیقت اسلام، به سه اجتماع بزرگ اهمیت می دهد:

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1374

اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل می شود.

اجتماع هفتگی که در مراسم نماز جمعه است.

و اجتماع حجّ که در کنار خانه خدا هر سال یک بار انجام می گیرد.

نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است بخصوص این که یکی از برنامه های خطیب در خطبه نماز جمعه، ذکر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی است.

«پایان سوره جمعه»

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1375

سوره منافقون [63]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 11 آیه است

محتوای سوره:

سوره منافقون از سوره های پر محتواست که محور اصلی بحثهای آن را می توان در چهار بخش خلاصه کرد:

1- نشانه های منافقان که خود شامل چندین قسمت حساس است.

2- برحذر داشتن مؤمنان از توطئه های منافقان.

3- هشدار به مؤمنان که مواهب مادی دنیا آنها را از ذکر خداوند غافل نکند.

4- توصیه به انفاق در راه خدا، و بهره گیری از اموال، پیش از آن که مرگ فرا رسد و آتش حسرت به جان انسان بیفتد.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«کسی که سوره منافقون را بخواند از هرگونه نفاق پاک می شود».

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «بر هر مؤمنی از شیعیان ما لازم است که در شب جمعه سوره جمعه و سبح اسم ربک الاعلی بخواند، و در نماز ظهر جمعه سوره جمعه و منافقین را ...» سپس افزود: «هنگامی که چنین کند گوئی عمل رسول خدا را انجام داده و جزا و پاداشش بر خدا بهشت است».

مکرر گفته ایم که این فضائل و آثار مهم نمی تواند تنها نتیجه تلاوت خالی از اندیشه و عمل باشد، چرا که هرگز خواندن این سوره بی آنکه برنامه زندگی بر آن تطبیق شود روح نفاق را از انسان بیرون نمی برد.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1376

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر سر چشمه نفاق و نشانه های منافقان! قبل از ورود در تفسیر این سوره ذکر مقدمه ای لازم به نظر می رسد و آن این که مسأله نفاق و منافقان در اسلام از زمانی مطرح شد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به مدینه هجرت فرمود و پایه های اسلام قوی، و پیروزی آن آشکار شد، و گر نه در مکه تقریبا منافقی وجود نداشت. زیرا اظهار مخالفت بطور آشکار مشکل، و گاه غیر ممکن بود، و لذا دشمنان شکست خورده برای ادامه برنامه های تخریبی خود تغییر چهره داده، ظاهرا به صفوف مسلمانان پیوستند، ولی در خفا به اعمال خود ادامه می دادند.

اصولا طبیعت هر انقلابی چنین است که بعد از پیروزی چشمگیر با صفوف منافقان رو به رو خواهد شد، و دشمنان سرسخت دیروز به صورت عوامل نفوذی امروز در لباس دوستان ظاهری جلوه گر می شوند، و از اینجاست که می توان فهمید چرا این همه آیات مربوط به منافقین در مدینه نازل شده نه در مکّه.

این نکته نیز قابل توجه است که مسأله نفاق و منافقان مخصوص به عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نبود، بلکه هر جامعه ای- مخصوصا جوامع انقلابی- با آن رو برو هستند، به همین دلیل باید تحلیلهای قرآن را روی این مسأله به عنوان یک مسأله مورد نیاز فعلی، مورد بررسی دقیق قرار داد، و از آن برای مبارزه با روح نفاق و خطوط منافقین در جوامع اسلامی امروز الهام گرفت.

نکته مهم دیگر این که خطر منافقان برای هر جامعه از خطر هر دشمنی بیشتر است، چرا که از یکسو شناخت آنها غالبا آسان نیست، و از سوی دیگر دشمنان داخلی هستند، و گاه چنان در تار و پود جامعه نفوذ می کنند که جدا ساختن آنها کار بسیار مشکلی است و از سوی سوم روابط مختلف آنها با سایر اعضا جامعه کار مبارزه را با آنها دشوار می سازد.

به همین دلیل اسلام در طول تاریخ خود بیشترین ضربه را از منافقان خورده،

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1377

و نیز به همین دلیل قرآن سخت ترین حملات خود را متوجه منافقان ساخته و آن قدر که آنها را کوبیده هیچ دشمنی را نکوبیده است.

با توجه به این مقدمه به تفسیر آیات باز می گردیم:

سوره المنافقون(63): آیه 1

(آیه 1)- نخستین سخنی را که قرآن در اینجا در باره منافقان مطرح می کند همان اظهار ایمان دروغین آنهاست که پایه اصلی نفاق را تشکیل می دهد، می فرماید: «هنگامی که منافقان نزد تو آیند می گویند، ما شهادت می دهیم که حتما تو رسول خدائی»! (إذا جاءک المنافقون قالوا نشهد انک لرسول الله).

سپس می افزاید: «خداوند می داند که تو فرستاده او هستی، ولی خداوند شهادت می دهد که منافقان دروغگو هستند» و به گفته خود ایمان ندارند (و الله یعلم انک لرسوله و الله یشهد ان المنافقین لکاذبون). چرا که آنها نمی خواستند، خبر از رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بدهند، بلکه می خواستند از اعتقاد خود به نبوّت او خبر دهند و مسلما در این خبر دروغگو بودند.

و از اینجا نخستین نشانه نفاق، روشن می شود و آن دوگانگی ظاهر و باطن است که با زبان مؤکّدا اظهار ایمان می کنند، ولی در دل آنها مطلقا خبری از ایمان نیست، این دروغگوئی محور اصلی نفاق را تشکیل می دهد.

سوره المنافقون(63): آیه 2

(آیه 2)- این آیه به دومین نشانه منافقین پرداخته، چنین می گوید: «آنها سوگندهایشان را سپر ساخته اند، تا مردم را از راه خدا باز دارند» (اتخذوا ایمانهم جنه فصدوا عن سبیل الله).

«آنها کارهای بسیار بدی انجام می دهند» (انهم ساء ما کانوا یعملون).

چرا که در طریق هدایت مردم به آئین حق، ایجاد مانع می نمایند، و چه عملی از این بدتر و زشت تر است؟

تعبیر «جنّه» (سپر) نشان می دهد که آنها دائما با مؤمنان در حال جنگ و ستیزند، و هرگز نباید فریب ظاهر سازی و چرب زبانی آنها را خورد، زیرا انتخاب سپر مخصوص میدانهای نبرد است.

سوره المنافقون(63): آیه 3

(آیه 3)- این آیه به علت اصلی این گونه اعمال ناروا پرداخته، می افزاید:

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1378

«این به خاطر آن است که آنها نخست ایمان آوردند، سپس کافر شدند، و لذا بر دلهای آنها مهر نهاده شده و حقیقت را درک نمی کنند» (ذلک بانهم آمنوا ثم کفروا فطبع علی قلوبهم فهم لا یفقهون).

منافقان دو گروهند، گروهی از اول ایمانشان صوری و ظاهری بوده، و گروه دیگر در آغاز ایمان حقیقی داشته اند سپس راه ارتداد و نفاق را پیش گرفته اند، ظاهر آیه مورد بحث گروه دوم را می گوید.

و این سومین نشانه از نشانه های آنهاست که از درک حقائق روشن غالبا محرومند.

سوره المنافقون(63): آیه 4

(آیه 4)- این آیه نشانه های بیشتری را از منافقین ارائه داده، می گوید:

«هنگامی که آنها را می بینی جسم و قیافه آنان تو را در شگفتی فرو می برد» (و اذا رأیتهم تعجبک اجسامهم). ظاهری آراسته و قیافه هائی جالب دارند.

علاوه بر این چنان شیرین و جذاب سخن می گویند که «اگر سخن بگویند به سخنانشان گوش فرا می دهی»! (و إن یقولوا تسمع لقولهم).

جائی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ظاهرا تحت تأثیر جذابیت سخنان آنها قرار گیرد تکلیف دیگران روشن است.

این از نظر ظاهر و اما از نظر باطن، «گوئی چوبهای خشکی هستند که به دیوار تکیه داده شده اند» (کانهم خشب مسنده).

اجسامی بی روح، و صورتهائی بی معنی و هیکلهائی توخالی دارند، نه از خود استقلالی، نه در درون نور و صفائی و نه اراده و تصمیم محکم و ایمانی دارند، درست همچون چوبهائی خشک تکیه زده بر دیوار! سپس می افزاید: آنها چنان تو خالی و فاقد توکل بر خدا و اعتماد بر نفس هستند که «هر فریادی از هر جا بلند شود آن را بر ضد خود می پندارند» (یحسبون کل صیحه علیهم).

ترس و وحشتی عجیب همیشه بر قلب و جان آنها حکم فرماست، و یک حالت سوء ظن و بدبینی جانکاه سرتاسر روح آنها را فرا گرفته است.

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1379

و در پایان آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هشدار می دهد که «اینها دشمنان واقعی تو هستند پس از آنها بر حذر باش» (هم العدو فاحذرهم).

سپس می گوید: «خداوند آنها را بکشد، چگونه از حق منحرف می شوند»؟! (قاتلهم الله انی یؤفکون).

سوره المنافقون(63): آیه 5
اشاره

(آیه 5)

شأن نزول:

برای این آیه و سه آیه بعد شأن نزول مفصّلی نقل شده که خلاصه آن چنین است: بعد از غزوه بنی المصطلق (جنگی که در سال ششم هجرت در سرزمین «قدید» واقع شد) دو نفر از مسلمانان، یکی از طایفه انصار و دیگری از مهاجران به هنگام گرفتن آب از چاه با هم اختلاف پیدا کردند، «عبد اللّه بن ابی» که از سرکرده های معروف منافقان بود به یاری مرد انصاری شتافت، و مشاجره لفظی شدیدی در میان آن دو در گرفت، عبد اللّه بن ابی، سخت، خشمگین شد، و در حالی که جمعی از قومش نزد او بودند گفت: «به خدا سوگند اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان، ذلیلان را بیرون خواهند کرد» و منظورش از عزیزان، خود و اتباعش بود و از ذلیلان مهاجران، سپس رو به اطرافیانش کرد و گفت: این نتیجه کاری است که شما به سر خودتان آوردید، این گروه را در شهر خود جای دادید و اموالتان را با آنها قسمت کردید: هرگاه باقیمانده غذای خودتان را به مثل این مرد (اشاره به مرد مهاجر) نمی دادید برگردن شما سوار نمی شدند.

در اینجا «زید بن ارقم» که در آن وقت جوانی نوخاسته بود، رو به «عبد اللّه بن ابی» کرد و گفت به خدا سوگند ذلیل و قلیل توئی! و محمّد صلّی اللّه علیه و آله در عزّت الهی و محبّت مسلمین است، «عبد اللّه» صدا زد: خاموش باش تو باید بازی کنی ای کودک! زید بن ارقم خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمد و ماجرا را نقل کرد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کسی را به سراغ «عبد اللّه» فرستاد فرمود: این چیست که برای من نقل کرده اند؟

عبد اللّه گفت: به خدائی که کتاب آسمانی بر تو نازل کرده من چیزی نگفتم! و «زید» دروغ می گوید.

سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد تمام آن روز و تمام شب را لشکریان به راه ادامه

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1380

دهند، سر انجام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وارد مدینه شد.

زید بن ارقم می گوید: من از شدت اندوه و شرم در خانه ماندم و بیرون نیامدم.

در این هنگام سوره منافقین نازل شد، و زید را تصدیق، و عبد اللّه را تکذیب کرد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گوش زید را گرفت و فرمود: ای جوان! خداوند سخن تو را تصدیق کرد خداوند آیاتی از قرآن را در باره آنچه تو گفته بودی نازل کرد.

هنگامی که این آیات نازل شد و دروغ عبد اللّه ظاهر گشت بعضی به او گفتند:

خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برو تا برای تو استغفار کند، عبد اللّه سرش را تکان داد و سخنان ناروائی گفت. در اینجا آیه (و اذا قیل لهم تعالوا) نازل گردید.

تفسیر:

نشانه های دیگری از منافقان- این آیه و آیات بعد از آن همچنان ادامه بیان اعمال منافقان و نشانه های گوناگون آنهاست، می فرماید: «هنگامی که به آنها گفته شود: بیائید تا رسول خدا برای شما استغفار کند، سرهای خود را (از روی استهزاء و کبر و غرور) تکان می دهند و آنها را می بینی که از سخنان تو اعراض کرده و تکبر می ورزند» (و اذا قیل لهم تعالوا یستغفر لکم رسول الله لووا رؤسهم و رأیتهم یصدون و هم مستکبرون).

روشن است که روح اسلام، تسلیم در برابر حق است و کبر و غرور همیشه مانع این تسلیم است، به همین دلیل یکی از نشانه های منافقان، بلکه یکی از انگیزه های نفاق را همین خود خواهی و خود برتربینی و غرور می توان شمرد.

سوره المنافقون(63): آیه 6

(آیه 6)- در این آیه برای رفع هرگونه ابهام در این زمینه، می افزاید: به فرض که آنها نزد تو بیایند و برای آنها استغفار کنی، زمینه آمرزش در آنها وجود ندارد بنابر این «برای آنها تفاوت نمی کند که، خواه استغفار کنی یا نکنی، هرگز خداوند آنان را نمی بخشد»! (سواء علیهم استغفرت لهم ام لم تستغفر لهم لن یغفر الله لهم).

دلیل آن هم این است که: «خداوند قوم فاسق را هدایت نمی کند» (ان الله لا یهدی القوم الفاسقین). چرا که در گناه اصرار می ورزند و در برابر حق مستکبرند.

استغفار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تنها در صورتی اثر می گذارد که زمینه مساعد و قابلیت لازم فراهم شود، اگر به راستی آنها توبه کنند و سر تسلیم در مقابل حق فرود آورند،

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1381

استغفار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و شفاعت او مسلما مؤثر است، و در غیر این صورت کمترین اثری نخواهد داشت.

سوره المنافقون(63): آیه 7

(آیه 7)- سپس به یکی از گفته های بسیار زشت آنها که روشنترین گواه نفاق آنها محسوب می شود اشاره کرده، می فرماید: «آنها کسانی هستند که می گویند: به افرادی که نزد رسول خدا هستند انفاق نکنید (و از اموال و امکانات خود در اختیار آنها قرار ندهید) تا پراکنده شوند» (هم الذین یقولون لا تنفقوا علی من عند رسول الله حتی ینفضوا).

غافل از این که «خزائن آسمانها و زمین از آن خداست ولی منافقان نمی فهمند» (و لله خزائن السماوات و الارض و لکن المنافقین لا یفقهون).

این بینواها نمی دانند که هر کس هر چه دارد از خدا دارد، اگر «انصار» می توانند به «مهاجران» پناه دهند و آنها را در اموال خود سهیم کنند این بزرگترین افتخاری است که نصیبشان شده، نه تنها نباید منتی بگذارند، بلکه باید خدا را بر این توفیق بزرگ شکر گویند.

سوره المنافقون(63): آیه 8

(آیه 8)- سپس به یکی دیگر از نفرت انگیزترین سخنان آنها اشاره کرده، می افزاید: «آنها می گویند: اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان ذلیلان را بیرون می کنند»! (یقولون لئن رجعنا الی المدینه لیخرجن الاعز منها الاذل).

این همان گفتاری است که از دهان آلوده «عبد اللّه بن ابی» خارج شد، و منظورش این بود که ما ساکنان مدینه، رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان مهاجر را بیرون می کنیم.

سپس قرآن پاسخ دندان شکنی به آنان داده، می گوید: «عزّت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است ولی منافقان نمی دانند» (و لله العزه و لرسوله و للمؤمنین و لکن المنافقین لا یعلمون).

تنها منافقان مدینه نبودند که این سخن را در برابر مؤمنان مهاجر گفتند بلکه قبل از آنها نیز سران قریش در «مکّه» می گفتند: اگر این گروه اندک مسلمان فقیر را در محاصره اقتصادی قرار دهیم، یا از مکّه بیرونشان کنیم، مطلب تمام است!

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1382

امروز نیز دولتهای استعماری به پندار این که خزائن آسمان و زمین را در اختیار دارند می گویند ملتهائی را که در برابر ما تسلیم نمی شوند باید در محاصره اقتصادی قرار داد تا بر سر عقل آیند و تسلیم شوند! این کوردلان خبر ندارند که با یک اشاره خداوند تمام ثروتها و امکاناتشان بر باد می رود و عزت پوشالی آنها دستخوش فنا می گردد.

سوره المنافقون(63): آیه 9

(آیه 9)- اموال و فرزندان، شما را از یاد خدا غافل نکنند! از آنجا که یکی از عوامل مهم نفاق حبّ دنیا، و علاقه افراطی به اموال و فرزندان است، در اینجا مؤمنان را از چنین علاقه افراطی باز می دارد، می گوید:

«ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند»! (یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا اولادکم عن ذکر الله).

«و کسانی که چنین کنند زیانکارانند» (و من یفعل ذلک فأولئک هم الخاسرون).

درست است که اموال و اولاد از مواهب الهی هستند، ولی تا آنجا که از آنها در راه خدا و برای نیل به سعادت کمک گرفته شود، اما اگر علاقه افراطی به آنها سدّی در میان انسان و خدا ایجاد کند بزرگترین بلا محسوب می شوند.

سوره المنافقون(63): آیه 10

(آیه 10)- سپس به دنبال این اخطار شدید به مؤمنان، دستور انفاق در راه خدا را صادر کرده، می فرماید: «و از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید پیش از آنکه مرگ یکی از شما فرا رسد و بگوید: پروردگارا! چرا (مرگ) مرا مدت کمی به تأخیر نینداختی تا (در راه خدا) صدقه دهم و از صالحان باشم»؟! (و انفقوا من ما رزقناکم من قبل ان یأتی احدکم الموت فیقول رب لو لا اخرتنی الی اجل قریب فاصدق و اکن من الصالحین).

در ذیل آیه می گوید: «من انفاق کنم و از صالحان شوم» این تعبیر بیانگر تأثیر عمیق انفاق در صالح بودن انسان است.

بسیارند کسانی که وقتی چشم برزخی پیدا می کنند و خود را در آخرین لحظات زندگی و در آستانه قیامت می بینند، و پرده های غفلت و بی خبری از جلو

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1383

چشمان آنها کنار می رود، و می بینند باید اموال و سرمایه ها را بگذارند و بروند پشیمان می شوند و تقاضای بازگشت به زندگی می کنند تا جبران کنند ولی دست ردّ بر سینه آنها گذارده می شود، چرا که سنّت الهی است که این راه، بازگشت ندارد!

سوره المنافقون(63): آیه 11

(آیه 11)- در آخرین آیه با قاطعیت تمام، می افزاید: «و خداوند هرگز (مرگ) کسی را، هنگامی که اجلش فرا رسد، به تأخیر نمی اندازد»! (و لن یؤخر الله نفسا اذا جاء اجلها).

چنانکه در آیه 34 سوره اعراف می خوانیم: «هنگامی که مرگ آنها فرا رسد، نه یک ساعت پیش می گیرند نه یک ساعت، تأخیر می کنند».

و سر انجام آیه را با این جمله پایان می دهد: «و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است» (و الله خبیر بما تعملون).

و همه آنها را برای پاداش و کیفر، ثبت کرده و در برابر همه آنها به شما جزا می دهد.

«پایان سوره منافقون»

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1384

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1385

سوره تغابن [64]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 18 آیه است

محتوای سوره:

لحن آیات اخیر این سوره، با سوره های مدنی هماهنگ است، ولی صدر آن، با سوره های مکّی موافقتر است، اما به هر حال ما مجموع آن را طبق مشهور مدنی، تلقی می کنیم.

از نظر محتوا، این سوره را می توان به چند بخش تقسیم کرد:

1- آغاز سوره که از توحید و صفات و افعال خدا بحث می کند.

2- به دنبال آن، با استفاده از علم خداوند، به مردم هشدار می دهد که مراقب اعمال پنهان و آشکار خود باشند و سرنوشت اقوام پیشین را فراموش نکنند.

3- در بخش دیگری از سوره، سخن از معاد است. و این که روز قیامت روز «تغابن» و مغبون شدن گروهی و برنده شدن گروه دیگری است (نام این سوره نیز از همین گرفته شده).

4- در بخشی دیگر دستور به اطاعت خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داده و پایه های اصل نبوت را تحکیم می بخشد.

5- آخرین بخش سوره، مردم را به انفاق در راه خدا تشویق می کند و از این که فریفته اموال و اولاد و همسران شوند بر حذر می دارد، و سوره را با نام و صفات خدا پایان می دهد همان گونه که آغاز کرده بود.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1386

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «کسی که سوره تغابن را در نماز فریضه اش بخواند شفیع او روز قیامت خواهد شد، و شاهد عادلی است در نزد کسی که شفاعت او را اجازه می دهد، سپس از او جدا نمی شود تا داخل بهشت گردد».

بدیهی است این تلاوت باید توأم با اندیشه باشد اندیشه ای که محتوای آن را در عمل منعکس کند، تا این همه آثار و برکات بر آن مترتب گردد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره التغابن(64): آیه 1

(آیه 1)- این سوره نیز با تسبیح خداوند آغاز می شود، خداوندی که مالک و حاکم بر کل جهان هستی، و قادر بر همه چیز است.

می فرماید: «آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می گویند» (یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الارض).

سپس می افزاید: «مالکیت و حکومت از آن اوست» (له الملک).

«و (به همین دلیل) تمام حمد و ستایش نیز به ذات پاک او بر می گردد» (و له الحمد).

«و او بر همه چیز تواناست» (و هو علی کل شی ء قدیر).

سوره التغابن(64): آیه 2

(آیه 2)- سپس به امر خلقت و آفرینش که لازمه قدرت است اشاره کرده، می فرماید: «او کسی است که شما را آفرید» (هو الذی خلقکم).

و به شما نعمت آزادی و اختیار داد، لذا «گروهی از شما کافرید و گروهی مؤمن» (فمنکم کافر و منکم مؤمن).

و به این ترتیب بازار امتحان و آزمایش الهی داغ شد و در این میان «خداوند نسبت به آنچه انجام می دهید بیناست» (و الله بما تعملون بصیر).

سوره التغابن(64): آیه 3

(آیه 3)- سپس مسأله «خلقت» را با توضیح بیشتر، و با اشاره به هدف آفرینش در این آیه ادامه داده، می فرماید: «آسمانها و زمین را به حق آفرید» (خلق

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1387

السماوات و الارض بالحق)

.هم در آفرینش آن، نظام حق و دقیقی است، و هم دارای هدف حکیمانه و مصالح حقّی است، چنانکه در آیه 27 سوره «ص» نیز فرمود: «ما آسمان و زمین و آنچه را در میان این دو است بیهوده نیافریدیم، این گمان کافران است».

بعد به آفرینش «انسان» پرداخته و ما را از سیر آفاقی به سیر انفسی دعوت کرده، می افزاید: «و شما را (در عالم جنین) تصویر کرد، تصویری زیبا و دلپذیر» هم از نظر جسم و هم از نظر جان (و صورکم فاحسن صورکم).

به انسان، ظاهری آراسته، و باطنی پیراسته، عقلی فروزان و خردی نیرومند داد، و از آنچه در کل جهان هستی است، نمونه هائی در وجود او آفرید.

ولی همان گونه که در پایان آیه می فرماید: «سر انجام (بازگشت همه) به سوی اوست» (و الیه المصیر).

سوره التغابن(64): آیه 4

(آیه 4)- و از آنجا که انسان برای هدف بزرگی آفریده شده باید دائما تحت مراقبت پروردگار باشد، پروردگاری که، از درون و برون او با خبر است، لذا در این آیه می فرماید: «آنچه را در آسمانها و زمین است می داند، و از آنچه پنهان یا آشکار می کنید با خبر است، و خداوند از آنچه در درون سینه هاست، آگاه است» (یعلم ما فی السماوات و الارض و یعلم ما تسرون و ما تعلنون و الله علیم بذات الصدور).

این آیه ترسیمی است از علم بی پایان خداوند، در سه مرحله: نخست علم او نسبت به تمامی موجودات آسمانها و زمین، سپس علم او به همه اعمال انسانها و آنچه را پنهان می دارند یا آشکار می سازند، و در مرحله سوم مخصوصا روی عقائد باطنی و چگونگی نیّتها و آنچه بر قلب و جان انسان، حاکم است، تکیه می کند.

مسلما توجه به این حقیقت در اصلاح و تربیت انسان فوق العاده مؤثر است، و انسان را برای وصول به هدف آفرینش و قانون تکامل آماده می سازد.

سوره التغابن(64): آیه 5

(آیه 5)- و از آنجا که یکی از مؤثّرترین وسائل تربیت و طرق انذار، توجه دادن به سرنوشت اقوام و امتهای پیشین است، این آیه یک نگاه اجمالی به

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1388

زندگی آنها افکنده، سپس انسانها را مخاطب ساخته، می گوید: «آیا خبر کسانی که پیش از این کافر شدند به شما نرسیده است؟ (آری) آنها طعم کیفر گناهان بزرگ خود را چشیدند و (در آخرت نیز) عذاب دردناکی برای آنهاست»؟! (ا لم یأتکم نبأ الذین کفروا من قبل فذاقوا وبال امرهم و لهم عذاب الیم).

شما از کنار شهرهای بلا دیده و ویران شده آنها، در مسیر خود به سوی شام و مناطق دیگر عبور می کنید، نتیجه کفر و ظلم و عصیانگری آنها را با چشم می بینید، و اخبار آنها را در تاریخ می خوانید.

این عذاب دنیای آنها بود، در آخرت نیز عذاب دردناکی در انتظارشان است.

سوره التغابن(64): آیه 6

(آیه 6)- این آیه به منشأ اصلی این سرنوشت دردناک اشاره کرده، می افزاید: «این به خاطر آن بود که رسولان آنها (پیوسته) با دلائل روشن به سراغشان می آمدند ولی آنها (از روی کبر و غرور) گفتند: آیا بشرهایی (مثل ما) می خواهند ما را هدایت کنند»؟ مگر چنین چیزی ممکن است؟ (ذلک بانه کانت تأتیهم رسلهم بالبینات فقالوا ا بشر یهدوننا).

و با این منطق پوشالی به مخالفت با آنها برخاستند «پس کافر شدند و روی برگرداندند» (فکفروا و تولوا).

«در حالی که خداوند (از ایمان و طاعتشان) بی نیاز بود» (و استغنی الله). و اگر آنها را موظف به ایمان و اطاعت و پرهیز از گناه فرمود تنها برای منفعت خودشان و سعادت و نجاتشان در این جهان و جهان دیگر بود.

آری «خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است» (و الله غنی حمید).

اگر جمله کائنات کافر شوند بر دامان کبریائیش گردی نمی نشیند، همان گونه که اگر همه مخلوقات مؤمن و مطیع فرمان او باشند چیزی بر جلالش افزوده نمی شود، این مائیم که نیازمند به این برنامه های تربیتی و سازنده و تکامل بخش هستیم.

سوره التغابن(64): آیه 7

(آیه 7)- در تعقیب بحثهایی که در آیات قبل، پیرامون هدف دار بودن آفرینش آمده در اینجا مسأله معاد و رستاخیز را- که تکمیلی است بر بحث هدف

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1389

آفرینش انسان- مطرح می کند.

نخست از ادعای بی دلیل، منکران رستاخیز، شروع کرده، می فرماید: «کافران پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد» (زعم الذین کفروا ان لن یبعثوا).

سپس در تعقیب این سخن، به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد «بگو: آری به پروردگارم سوگند همه شما (در قیامت) برانگیخته خواهید شد، سپس آنچه را عمل می کردید به شما خبر داده می شود، و این برای خداوند آسان است» (قل بلی و ربی لتبعثن ثم لتنبؤن بما عملتم و ذلک علی الله یسیر).

وقتی که کار دست خداوند قادر متعال است مشکلی در میان نخواهد بود.

سوره التغابن(64): آیه 8

(آیه 8)- در این آیه چنین نتیجه گیری می کند: اکنون که قطعا معادی در کار است، «به خدا و رسول او و نوری که نازل کرده ایم ایمان بیاورید» (فآمنوا بالله و رسوله و النور الذی انزلنا).

و بدانید «خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است» (و الله بما تعملون خبیر).

به این ترتیب دستور می دهد که خود را برای رستاخیز از طریق ایمان و عمل صالح آماده کنند، ایمان به سه اصل «خدا»، «پیامبر» و «قرآن» که اصول دیگر نیز در آن درج است.

سوره التغابن(64): آیه 9

(آیه 9)- روز تغابن و آشکار شدن غبن ها در این آیه به توصیف روز قیامت پرداخته، چنین می گوید: «این (بعث و نشور و حساب و جزا) در زمانی خواهد بود که همه شما را در آن روز اجتماع [- روز رستاخیز] گردآوری می کند» (یوم یجمعکم لیوم الجمع).

یکی از نامهای قیامت «یوم الجمع» است که در آیات قرآن با تعبیرهای مختلف کرارا به آن اشاره شده است، از جمله در آیه 49 و 50 سوره واقعه می خوانیم: «بگو: تمام اولین و آخرین در میعاد روز معینی جمع می شوند» و از آن به خوبی استفاده می شود که رستاخیز همه انسانها در یک روز است.

سپس می افزاید: «آن روز روز تغابن است» (ذلک یوم التغابن).

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1390

روزی است که «غابن» (برنده) و «مغبون» (بازنده) شناخته می شوند، روزی که روشن می شود چه کسانی در تجارت خود در عالم دنیا گرفتار غبن و خسارت و پشیمانی شده اند؟

به این ترتیب یکی دیگر از نامهای قیامت «یوم التّغابن» روز ظهور غبن هاست.

سپس به بیان حال مؤمنان در آن روز پرداخته، می افزاید: «و هر کس به خدا ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، گناهان او را می بخشد و او را در باغهائی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد می کند، جاودانه در آن می مانند و این پیروزی بزرگی است» (و من یؤمن بالله و یعمل صالحا یکفر عنه سیئاته و یدخله جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابدا ذلک الفوز العظیم).

به این ترتیب هنگامی که دو شرط اصلی، یعنی ایمان و عمل صالح حاصل شود، این مواهب عظیم پشت سر آن خواهد بود.

سوره التغابن(64): آیه 10

(آیه 10)- در این آیه می افزاید: «اما کسانی که کافر شدند، و آیات ما را تکذیب کردند اصحاب دوزخند، جاودانه در آن می مانند، و (سر انجام آنها) سر انجام بدی است» (و الذین کفروا و کذبوا بآیاتنا اولئک اصحاب النار خالدین فیها و بئس المصیر).

در اینجا نیز، عامل بدبختی دو چیز شمرده شده است: «کفر» و «تکذیب آیات الهی» که ضد «ایمان» و «عمل صالح» است، و در نتیجه در آنجا سخن از بهشت جاویدان است و در اینجا از دوزخ همیشگی، آنجا فوز عظیم است و اینجا بئس المصیر و سر انجام مرگبار!

سوره التغابن(64): آیه 11

(آیه 11)- همه مصائب به فرمان اوست! در این آیه به یک اصل کلی در مورد مصائب و حوادث دردناک این جهان اشاره می کند، شاید از این جهت که همیشه وجود مصائب دستاویزی برای کفّار در مورد نفی عدالت در این جهان بوده است، و یا از این نظر که در راه تحقق ایمان و عمل صالح همیشه مشکلاتی وجود دارد که بدون مقاومت در برابر آنها

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1391

مؤمن به جائی نمی رسد، و به این ترتیب رابطه این آیات با آیات گذشته روشن می شود.

نخست می فرماید: «هیچ مصیبتی رخ نمی دهد مگر به اذن خدا» (ما اصاب من مصیبه الا باذن الله).

منظور از «اذن» در اینجا همان اراده تکوینی خداوند است، نه اراده تشریعی.

از مجموع آیاتی که در باره مصائب در قرآن مجید آمده بر می آید که مصائب بر دو گونه است: مصائبی که با طبیعت زندگی انسان سرشته شده، و اراده بشر کمترین تأثیری در آن ندارد، مانند مرگ و میر و قسمتی از حوادث دردناک طبیعی.

دوم مصائبی که انسان به نحوی در آن نقشی داشته باشد.

قرآن در باره دسته اول می گوید: همه به اذن خدا روی می دهد و در باره قسم دوم می گوید: به خاطر اعمال خودتان دامانتان را می گیرد (1).

سپس در دنباله آیه به مؤمنان بشارت می دهد که: «و هر کس به خدا ایمان آورد، خدا قلبش را هدایت می کند» (و من یؤمن بالله یهد قلبه). آن چنان که در برابر مصائب زانو نزند، مأیوس نشود، جزع و بیتابی نکند.

این هدایت الهی هنگامی که به سراغ انسان آید در نعمتها شاکر می شود و در مصیبتها صابر، و در برابر قضای الهی تسلیم.

و در پایان آیه می فرماید: «و خداوند به هر چیز داناست» (و الله بکل شی ء علیم).

این تعبیر می تواند اشاره اجمالی به فلسفه مصائب و بلاها باشد که خداوند روی علم و آگاهی بی پایانش برای تربیت بندگان و اعلام بیدارباش و مبارزه با هرگونه غرور و غفلت گهگاه در زندگانی آنها مصائبی ایجاد می کند، تا

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1392


1- شرح بیشتر این مطلب را ذیل آیات 22 سوره حدید و 30 سوره شوری و 165 آل عمران مطالعه فرمائید.

به خواب فرو نروند و موقعیت خویش را در دنیا فراموش نکنند، و دست به طغیان و سرکشی نزنند.

سوره التغابن(64): آیه 12

(آیه 12)- و از آنجا که معرفت مبدأ و معاد که در آیات قبل، پایه ریزی شده و اثر حتمی آن، تلاش در راستای اطاعت خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، در این آیه می افزاید: «و اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر را» (و اطیعوا الله و اطیعوا الرسول).

ناگفته پیداست که اطاعت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نیز شعبه ای از اطاعت خداوند است، چرا که او از خود چیزی نمی گوید، و تکرار «اطیعوا» در اینجا اشاره به همین است که این دو در عرض هم نیست، بلکه یکی از دیگری سر چشمه می گیرد، از این گذشته اطاعت خداوند، مربوط به اصول قوانین و تشریع الهی است، و اطاعت رسول مربوط به تفسیرها و مسائل اجرائی می باشد، بنابر این یکی اصل و دیگری فرع است.

سپس می فرماید: «اگر شما روی گردان شوید (و اطاعت نکنید، او هرگز مأمور به اجبار شما نیست) رسول ما جز ابلاغ آشکار وظیفه ای ندارد» (فان تولیتم فانما علی رسولنا البلاغ المبین).

آری! او موظف به رساندن پیام حق است، بعدا سر و کار شما با خداست، و این تعبیر یک نوع تهدید جدّی و سر بسته است.

سوره التغابن(64): آیه 13

(آیه 13)- در این آیه اشاره به مسأله توحید در عبودیت می کند که به منزله دلیلی برای وجوب اطاعت است، می فرماید: «خداوند (کسی است که) هیچ معبودی جز او نیست» (الله لا اله الا هو).

«مؤمنان باید فقط بر او توکل کنند» (و علی الله فلیتوکل المؤمنون).

غیر از او هیچ کس شایسته عبودیت نیست، چرا که مالکیت و قدرت و علم و غنا، همه از آن اوست، و دیگران هر چه دارند، از او دارند. و به همین دلیل نباید در برابر غیر او سر تسلیم و تعظیم فرود آورند و نیز به همین دلیل برای حل هرگونه مشکل باید از او مدد گیرند و فقط بر او توکل کنند.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1393

سوره التغابن(64): آیه 14
اشاره

(آیه 14)

شأن نزول:

در روایتی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: که در مورد آیه «انّ من ازواجکم ...» فرمود: منظور این است که وقتی بعضی از مردان می خواستند هجرت کنند پسر و همسرش دامن او را می گرفتند و می گفتند: تو را به خدا سوگند که هجرت نکن، زیرا اگر بروی ما بعد از تو بی سرپرست خواهیم شد، بعضی می پذیرفتند و می ماندند، آیه نازل شد و آنها را از قبول این گونه پیشنهادها و اطاعت فرزندان و زنان در این زمینه ها بر حذر داشت.

اما بعضی دیگر اعتنا نمی کردند و می رفتند ولی به خانواده خود می گفتند: به خدا اگر با ما هجرت نکنید و بعدا در (دار الهجره) مدینه نزد ما آئید ما مطلقا به شما اعتنا نخواهیم کرد، ولی به آنها دستور داده شد که هر وقت خانواده آنها به آنها پیوستند گذشته را فراموش کنند و جمله «و ان تعفوا و تصفحوا ...» ناظر به همین معنی است.

تفسیر:

اموال و فرزندانتان وسیله آزمایش شما هستند! از آنجا که در آیات گذشته فرمان به اطاعت بی قید و شرط خدا و رسولش آمده بود، و نیز یکی از موانع مهم این راه علاقه افراطی به اموال و همسران و فرزندان است در اینجا به مسلمانان در این زمینه هشدار می دهد.

نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! بعضی از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند، از آنها بر حذر باشید» (یا ایها الذین آمنوا ان من ازواجکم و اولادکم عدوا لکم فاحذروهم).

البته نشانه های این عداوت کم نیست گاه می خواهید اقدام به کار مثبتی همچون هجرت کنید دامان شما را می گیرند و مانع این فیض عظیم می شوند، و گاه انتظار مرگ شما را می کشند تا ثروت شما را تملک کنند، و مانند اینها.

البته این دشمنی گاه در لباس دوستی است و به گمان خدمت است، و گاه به راستی با نیت سوء و قصد عداوت انجام می گیرد، و یا به قصد منافع خویشتن.

ولی از آنجا که ممکن است این دستور بهانه ای برای خشونت و انتقام جوئی

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1394

و افراط از ناحیه پدران و همسران گردد بلافاصله در ذیل آیه برای تعدیل آنها می فرماید: «و اگر عفو کنید و چشم بپوشید و ببخشید (خداوند شما را مشمول عفو و رحمتش قرار می دهد) چرا که خداوند بخشنده و مهربان است» (و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فان الله غفور رحیم).

بنابر این اگر آنها از کار خود پشیمان شدند و در مقام عذرخواهی برآمدند، و یا بعد از هجرت به شما پیوستند آنها را از خود نرانید، عفو و گذشت پیشه کنید، همان طور که انتظار دارید خدا هم با شما چنین کند.

سوره التغابن(64): آیه 15

(آیه 15)- در این آیه به یک اصل کلی دیگر در مورد اموال و فرزندان اشاره کرده، می فرماید: «اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش شما هستند»نما اموالکم و اولادکم فتنه)

.و اگر در این میدان آزمایش، از عهده برآئید «اجر و پاداش عظیم نزد خداوند (از آن شما) خواهد بود» الله عنده اجر عظیم)

.در آیه گذشته تنها سخن از عداوت بعضی از همسران و فرزندان نسبت به انسان بود که او را از راه اطاعت خدا منحرف ساخته، به گناه، و گاهی به کفر می کشانند، ولی در اینجا سخن از همه فرزندان و اموال است که وسیله آزمایش انسانند.

در واقع این دو موضوع، بیش از هر چیز دیگر وسیله امتحان است، و به همین دلیل در روایتی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «هیچ کس از شما نگوید: خداوندا! من به تو پناه می برم، از امتحان و آزمایش، چرا که هر کس دارای وسیله آزمایشی است (و حد اقل مال و فرزندی دارد و اصولا طبیعت زندگی دنیا، طبیعت آزمایش و بوته امتحان است) و لکن کسی که می خواهد به خدا پناه برد، از امتحانات گمراه کننده پناه برد چه این که خداوند می گوید. بدانید اموال و اولاد شما وسیله آزمون است».

سوره التغابن(64): آیه 16

(آیه 16)- در این آیه، به عنوان نتیجه گیری می فرماید: «پس تا می توانید تقوای الهی پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید و انفاق کنید که برای شما بهتر

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1395

است» (فاتقوا الله ما استطعتم و اسمعوا و اطیعوا و انفقوا خیرا لانفسکم).

نخست دستور به اجتناب از گناهان می دهد- چرا که تقوا بیشتر ناظر به پرهیز از گناه است- و سپس دستور به اطاعت فرمان و شنیدنی که مقدمه این اطاعت است و از میان طاعات بخصوص روی مسأله انفاق که از مهمترین آزمایشهای الهی است تکیه می کند و سر انجام هم می گوید: سود تمام اینها عائد خود شما می شود.

در پایان آیه به عنوان تأکیدی بر مسأله انفاق می فرماید: «و کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند رستگارانند» (و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون).

این دو صفت رذیله از بزرگترین موانع رستگاری انسان، و بزرگترین سدّ راه انفاق و کارهای خیر است.

در حدیثی می خوانیم که امام صادق علیه السّلام از شب تا صبح طواف خانه خدا به جا می آورد و پیوسته می فرمود: «اللّهمّ ق شحّ نفسی خداوندا! مرا از حرص و بخل خودم نگاهدار».

یکی از یارانش عرض می کند: فدایت شوم، امشب نشنیدم غیر از این دعا، دعای دیگری کنی! فرمود: «چه چیز از بخل و حرص نفس مهمتر است در حالی که خداوند می فرماید: و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون».

سوره التغابن(64): آیه 17

(آیه 17)- سپس برای تشویق به انفاق و جلوگیری از بخل و شحّ نفس می فرماید: «اگر به خدا، قرض الحسنه دهید، آن را برای شما مضاعف می سازد، و شما را می بخشد، و خداوند شکر کننده و بردبار است» (ان تقرضوا الله قرضا حسنا یضاعفه لکم و یغفر لکم و الله شکور حلیم).

چه تعبیر عجیبی خدائی که آفریننده اصل و فرع وجود ما، و بخشنده تمام نعمتهاست از ما وام می طلبد! و در برابر آن وعده «اجر مضاعف و آمرزش» می دهد، و نیز از ما تشکر می کند، لطف و محبت بالاتر از این تصور نمی شود.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1396

سوره التغابن(64): آیه 18

(آیه 18)- و بالاخره در آخرین آیه، می فرماید: «او دانای پنهان و آشکار است و او عزیز و حکیم است» (عالم الغیب و الشهاده العزیز الحکیم).

از اعمال بندگان مخصوصا انفاقهای آنها، در نهان و آشکار، با خبر است، و اگر از آنها تقاضای قرض می کند، نه به خاطر نیاز و عدم قدرت است بلکه به خاطر کمال لطف و محبت است، و اگر این همه پاداش در برابر انفاقها به آنها وعده می دهد، این نیز مقتضای حکمت اوست.

«پایان سوره تغابن»

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1397

سوره طلاق [65]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 12 آیه است

محتوای سوره:

محتوای این سوره به دو بخش عمده تقسیم می شود.

بخش اول هفت آیه نخستین سوره است که پیرامون طلاق و مسائل مربوط به آن سخن می گوید.

بخش دوم که در حقیقت انگیزه اجرای بخش اول است از عظمت خداوند، و عظمت مقام رسول او، و پاداش صالحان، و مجازات بدکاران، بحث می کند، و مجموعه منسجمی را برای ضمانت اجرای این مسأله مهم اجتماعی ارائه می دهد، ضمنا این سوره نام دیگری نیز دارد و آن سوره «نساء قصری» (بر وزن و معنی صغری) در مقابل سوره معروف نساء است که «نساء کبری» می باشد.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «هر کس سوره طلاق را بخواند (و آن را در برنامه های زندگی خود به کار بندد) بر سنت پیامبر از دنیا می رود».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الطلاق(65): آیه 1
اشاره

(آیه 1)- شرایط طلاق و جدائی: در نخستین آیه روی سخن را به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به عنوان پیشوای بزرگ مسلمانان کرده سپس یک حکم عمومی را با صیغه جمع بیان می کند، می فرماید: «ای پیامبر! هر زمان خواستید

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1398

زنان را طلاق دهید در زمان عدّه آنها را طلاق گویید» (یا ایها النبی اذا طلقتم النساء فطلقوهن لعدتهن).

یعنی، صیغه طلاق در زمانی اجرا شود که زن از عادت ماهیانه پاک شده، و با همسرش نزدیکی نکرده باشد.

و این نخستین شرط طلاق است.

سپس به دومین حکم که مسأله نگهداشتن حساب عدّه است پرداخته، می فرماید: «و حساب عدّه را نگه دارید» (و احصوا العده).

دقیقا ملاحظه کنید که سه بار زن، ایّام پاکی خود را به پایان رساند و عادت ماهیانه ببیند، هنگامی که سومین دوران پاکی پایان یافت، و وارد عادت ماهیانه سوّم شد، ایّام عدّه سر آمده و پایان یافته است.

قابل توجه این که: مخاطب به نگهداری حساب عدّه، مردان هستند، این به خاطر آن است که مسأله «حقّ نفقه و مسکن» بر عهده آنهاست، و همچنین «حق رجوع» نیز از آن آنان است، و گر نه زنان نیز موظفند که برای روشن شدن تکلیفشان حساب عدّه را دقیقا نگه دارند.

بعد از این دستور، همه مردم را به تقوا و پرهیزکاری دعوت کرده، می فرماید:

«و از خدائی که پروردگار شماست بپرهیزید» (و اتقوا الله ربکم).

او پروردگار و مربی شماست، و دستوراتش، ضامن سعادت شما می باشد، بنابر این فرمانهای او را به کار بندید و از عصیان و نافرمانیش بپرهیزید.

بعد به «سومین» و «چهارمین» حکم- که یکی مربوط به شوهران و دیگری مربوط به زنان است- پرداخته، می فرماید: «نه شما آنها را از خانه هایشان، بیرون کنید و نه آنها (در دوران عدّه) بیرون روند» (لا تخرجوهن من بیوتهن و لا یخرجن).

گرچه بسیاری از بی خبران، این حکم اسلامی را به هنگام طلاق اصلا اجرا نمی کنند، و به محض جاری شدن صیغه طلاق، هم مرد به خود اجازه می دهد که زن را بیرون کند، و هم زن خود را آزاد می پندارد که از خانه شوهر خارج شود و به

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1399

خانه بستگان بازگردد، ولی این حکم اسلامی فلسفه بسیار مهمی دارد، زیرا علاوه بر حفظ احترام زن، غالبا زمینه را برای بازگشت شوهر از طلاق، و تحکیم پیوند زناشوئی، فراهم می سازد.

پشت پا زدن به این حکم مهم اسلامی که در متن قرآن مجید آمده است سبب می شود بسیاری از طلاقها به جدائی دائم منتهی شود، در حالی که اگر این حکم اجرا می شد، غالبا به آشتی و بازگشت مجدّد منتهی می گشت.

ولی از آنجا که گاهی شرائطی فراهم می شود که نگهداری زن بعد از طلاق در خانه طاقت فرساست، به دنبال آن پنجمین حکم را به صورت استثناء اضافه کرده، می گوید: «مگر این که کار زشت آشکاری انجام دهند» (الا ان یأتین بفاحشه مبینه).

مثلا آنقدر ناسازگاری، بدخلقی، و بد زبانی با همسر و کسان او کند که ادامه حضور او در منزل، باعث مشکلات بیشتر گردد.

به دنبال بیان این احکام به عنوان تأکید می افزاید: «اینها حدود و مرزهای الهی است و هر کس از حدود الهی تجاوز کند به خویشتن ستم کرده» (و تلک حدود الله و من یتعد حدود الله فقد ظلم نفسه).

چرا که این قوانین و مقررات الهی ضامن مصالح خود مکلفین است.

در پایان آیه ضمن اشاره لطیفی به فلسفه عدّه، و عدم خروج زنان از خانه و اقامتگاه اصلی، می فرماید: «تو نمی دانی شاید خداوند بعد از این، وضع تازه (و وسیله اصلاحی) فراهم کند» (لا تدری لعل الله یحدث بعد ذلک امرا).

با گذشتن زمان، طوفان خشم و غضب که غالبا موجب تصمیمهای ناگهانی در امر طلاق و جدائی می شود فرو می نشیند، و حضور دائمی زن در خانه در کنار مرد در مدّت عدّه، و یادآوری عواقب شوم طلاق، مخصوصا در آنجا که پای فرزندانی در کار است، و اظهار محبت هر یک نسبت به دیگری، زمینه ساز رجوع می گردد.

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «زن مطلّقه در دوران عدّه اش می تواند آرایش کند، سرمه در چشم نماید، و موهای خود را رنگین، و خود را معطر،

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1400

و هر لباسی که مورد علاقه اوست بپوشد، زیرا خداوند می فرماید: شاید خدا بعد از این ماجرا وضع تازه ای فراهم سازد، و ممکن است از همین راه زن بار دیگر قلب مرد را تسخیر کرده و مرد رجوع کند».

طلاق منفورترین حلالها

اصل مسأله طلاق یک ضرورت است، اما ضرورتی که باید به حد اقل ممکن تقلیل یابد، و تا آنجا که راهی برای ادامه زوجیت است کسی سراغ آن نرود.

به همین دلیل در روایات اسلامی، شدیدا از طلاق مذمت گردیده، در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «چیزی از امور حلال، در پیشگاه خدا مبغوضتر از طلاق نیست».

چرا که طلاق مشکلات زیادی برای خانواده ها، زنان و مردان و مخصوصا فرزندان به وجود می آورد.

سوره الطلاق(65): آیه 2

(آیه 2)- یا سازش یا جدائی خدا پسندانه! در ادامه بحثهای مربوط به «طلاق» در این آیه به چند حکم دیگر اشاره می کند، نخست می فرماید: «و چون عدّه آنها سر آمد، آنها را بطرز شایسته ای نگه دارید یا بطرز شایسته ای از آنان جدا شوید» (فاذا بلغن اجلهن فامسکوهن بمعروف او فارقوهن بمعروف).

منظور از «بلغن اجلهنّ» (رسیدن به پایان مدت) رسیدن به اواخر مدت است. و گر نه رجوع کردن بعد از پایان عده جایز نیست مگر این که نگهداری آنها از طریق عقد جدید صورت گیرد.

همان گونه که زندگی مشترک باید روی اصول صحیح و طرز انسانی و شایسته باشد، جدائی نیز باید خالی از هر گونه جار و جنجال و دعوی و نزاع و بدگوئی و ناسزا و اجحاف و تضییع حقوق بوده باشد، چرا که ممکن است در آینده این زن و مرد بار دیگر به فکر تجدید زندگی مشترک بیفتند، ولی بدرفتاریهای هنگام جدائی چنان جوّ فکری آنها را تیره و تار ساخته که راه

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1401

بازگشت را به روی آنها می بندد، از سوی دیگر بالاخره هر دو مسلمانند و متعلق به یک جامعه، و جدائی توأم با مخاصمه و امور ناشایست نه تنها در خود آنها اثر می گذارد که در فامیل دو طرف هم اثرات زیانباری دارد، و گاه زمینه همکاریهای آنها را در آینده بکلی بر باد می دهد.

سپس به دومین حکم اشاره کرده، می افزاید: «و (هنگام طلاق و جدائی) دو مرد عادل از خودتان را گواه گیرید» (و اشهدوا ذوی عدل منکم). تا اگر در آینده اختلافی روی دهد، هیچ یک از طرفین، نتوانند واقعیتها را انکار کنند.

و در سومین دستور، وظیفه شهود را چنین بیان می کند: «و شهادت را برای خدا برپا دارید» (و اقیموا الشهاده لله).

مبادا تمایلی قلبی شما به یکی از دو طرف، مانع شهادت به حق باشد.

سپس به عنوان تأکید در باره تمام احکام گذشته می افزاید: «این چیزی است که مؤمنان به خدا و روز قیامت به آن اندرز داده می شوند»! (ذلکم یوعظ به من کان یؤمن بالله و الیوم الآخر).

و از آنجا که گاهی مسائل مربوط به معیشت و زندگی آینده و یا گرفتاریهای دیگر خانوادگی سبب می شود که دو همسر به هنگام طلاق یا رجوع، و یا دو شاهد به هنگام شهادت دادن از جادّه حق و عدالت منحرف شوند در پایان آیه می فرماید:

«و هر کس از خدا بپرهیزد و ترک گناه کند خداوند برای او راه نجاتی قرار می دهد» و مشکلات زندگی او را حل می کند (و من یتق الله یجعل له مخرجا).

سوره الطلاق(65): آیه 3

(آیه 3)- «و او را از جائی که گمان ندارد روزی می دهد» (و یرزقه من حیث لا یحتسب).

«و هر کس بر خداوند توکل کند (و کار خود را به او واگذارد خدا) کفایت امرش را می کند» (و من یتوکل علی الله فهو حسبه).

«خداوند فرمان خود را به انجام می رساند و خدا برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است» (ان الله بالغ امره قد جعل الله لکل شی ء قدرا).

به این ترتیب به زنان و مردان و شهود هشدار می دهد که از مشکلات حق

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1402

نهراسند، و مجری عدالت باشند، و گشایش کارهای بسته را از خدا بخواهند چرا که خداوند تضمین کرده که مشکل پرهیزکاران را بگشاید.

آیات فوق از امید بخش ترین آیات قرآن مجید است که تلاوت آن دل را صفا و جان را نور و ضیا می بخشد، پرده های یأس و نومید را می درد، و به تمام افراد پرهیزکار با تقوا وعده نجات و حل مشکلات می دهد.

در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که در تفسیر این آیه فرمود: «خداوند پرهیزکاران را از شبهات دنیا و حالات سخت مرگ و شدائد روز قیامت رهائی می بخشد».

سوره الطلاق(65): آیه 4

(آیه 4)- احکام زنان مطلّقه و حقوق آنها از جمله احکامی که از آیات گذشته استفاده شد لزوم نگهداشتن عده بعد از طلاق است، و از آنجا که در آیه 228 سوره بقره حکم زنانی که عادت ماهیانه می بینند در مسأله عده روشن شده است که باید سه بار پاکی را پشت سر گذاشته عادت ماهانه ببینند هنگامی که برای بار سوم وارد عادت ماهانه شدند عدّه آنها پایان یافته، ولی در این میان افراد دیگری هستند که به عللی عادت ماهانه نمی بینند و یا باردارند، آیه مورد بحث حکم این افراد را روشن ساخته و بحث عدّه را تکمیل می کند.

نخست می فرماید: «و از زنانتان آنان که از عادت ماهانه مأیوسند اگر در وضع آنها (از نظر بارداری) شک کنید عدّه آنان سه ماه است» (و اللائی یئسن من المحیض من نسائکم ان ارتبتم فعدتهن ثلاثه اشهر).

«و همچنین آنها که عادت ماهانه ندیده اند» آنها نیز باید سه ماه تمام عدّه نگهدارند (و اللائی لم یحضن).

سپس به سومین گروه اشاره کرده، می افزاید: «و عدّه زنان باردار این است که بار خود را بر زمین بگذارند» (و اولات الاحمال اجلهن ان یضعن حملهن).

به این ترتیب حکم سه گروه دیگر از زنان در آیه فوق مشخص شده است، دو گروه باید سه ماه عدّه نگهدارند، و گروه سوم یعنی، زنان باردار با وضع حمل

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1403

عدّه آنان پایان می گیرد، خواه یک ساعت بعد از طلاق وضع حمل کنند یا مثلا هشت ماه.

منظور از جمله «ان ارتبتم» (هر گاه شک و تردید کنید) احتمال و شکّ در وجود «حمل» است، به این معنی که اگر بعد از سن یأس (سن پنجاه سالگی در زنان عادی و شصت سالگی در زنان قرشی) احتمال وجود حمل در زنی برود باید عدّه نگهدارد، این معنی هر چند کمتر اتفاق می افتد ولی گاه اتفاق افتاده است.

و بالاخره در پایان آیه مجددا روی مسأله تقوا تکیه کرده، می فرماید:

«و هر کس تقوای الهی پیشه کند خداوند کار را بر او آسان می سازد» (و من یتق الله یجعل له من امره یسرا).

هم در این جهان و هم در جهان دیگر مشکلات او را- چه در رابطه با مسأله جدایی و طلاق و احکام آن و چه در رابطه با مسائل دیگر- به لطفش حل می کند.

سوره الطلاق(65): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه باز برای تأکید بیشتر روی احکامی که در زمینه طلاق و عدّه در آیات قبل آمده، می افزاید: «این فرمان خداست که بر شما نازل کرده است» (ذلک امر الله انزله الیکم).

«و هر کس تقوای الهی پیشه کند (و از مخالفت فرمان او بپرهیزد) خداوند گناهانش را می بخشد، و پاداش او را بزرگ می دارد» (و من یتق الله یکفر عنه سیئاته و یعظم له اجرا).

سوره الطلاق(65): آیه 6

(آیه 6)- این آیه توضیح بیشتری در باره حقوق زن بعد از جدائی می دهد، هم از نظر «مسکن» و «نفقه» و هم از جهات دیگر.

نخست در باره چگونگی مسکن زنان مطلّقه، می فرماید: «آنها را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید» (اسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم).

سپس به حکم دیگری پرداخته، می گوید: «به آنها زیان نرسانید تا کار را بر

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1404

آنان تنگ کنید» و مجبور به ترک منزل شوند (و لا تضآروهن لتضیقوا علیهن).

مبادا کینه توزیها و عداوت و نفرت، شما را از راه حق و عدالت منحرف سازد، و آنها را از حقوق مسلّم خود در مسکن و نفقه محروم کنید، و آن چنان در فشار قرار گیرند که همه چیز را رها کرده، فرار کنند! در سومین حکم در مورد زنان باردار می گوید: «و اگر باردار باشند نفقه آنها را بپردازید تا وضع حمل کنند» (و ان کن اولات حمل فانفقوا علیهن حتی یضعن حملهن).

زیرا مادام که وضع حمل نکرده اند در حال عدّه هستند، و نفقه و مسکن بر همسر واجب است.

و در چهارمین حکم در مورد حقوق «زنان شیرده» می فرماید: «و اگر برای شما (فرزند را) شیر می دهند، پاداش آنها را بپردازید» (فان ارضعن لکم فآتوهن اجورهن).

اجرتی متناسب با مقدار و زمان شیر دادن بر حسب عرف و عادت.

و از آنجا که بسیار می شود نوزادان و کودکان مال المصالحه اختلافات دو همسر بعد از جدائی واقع می شوند در پنجمین حکم، یک دستور قاطع در این زمینه صادر کرده، می فرماید: در باره سرنوشت فرزندان کار را «با مشاوره شایسته انجام دهید» (و أتمروا بینکم بمعروف).

مبادا اختلافات دو همسر ضربه بر منافع کودکان وارد سازد از نظر جسمی و ظاهری گرفتار خسران شوند، و یا از نظر عاطفی از محبت و شفقت لازم محروم بمانند، پدر و مادر موظفند خدا را در نظر گیرند، و منافع نوزاد بی دفاع را فدای اختلافات و اغراض خویش نکنند.

و از آنجا که گاهی توافق لازم میان دو همسر بعد از طلاق برای حفظ مصالح فرزند و مسأله شیر دادن حاصل نمی شود در ششمین حکم می فرماید: «و اگر هر کدام بر دیگری سخت گرفتید و به توافق نرسیدید زن دیگری شیر دادن آن بچه را بر عهده می گیرد» تا کشمکشها ادامه نیابد (و ان تعاسرتم فسترضع له اخری).

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1405

اشاره به این که اگر اختلافها به طول انجامید خود را معطل نکنید، و کودک را به دیگری بسپارید.

سوره الطلاق(65): آیه 7

(آیه 7)- این آیه هفتمین و آخرین حکم را در این زمینه بیان کرده، می افزاید: «آنان که امکانات وسیعی دارند، از امکانات وسیع خود انفاق کنند، و آنها که تنگدستند، از آنچه که خدا به آنها داده انفاق نمایند، خداوند هیچ کس را جز به مقدار توانایی که به او داده، تکلیف نمی کند» (لینفق ذو سعه من سعته و من قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه الله لا یکلف الله نفسا الا ما آتاها).

دستور انفاق به اندازه توانائی هم مربوط به زنانی است که بعد از جدائی، شیر دادن کودکان را بر عهده می گیرند، و هم مربوط به ایام عدّه است که در آیات قبل بطور اجمال اشاره شده بود.

به هر حال آنها که توانائی کافی دارند، باید مضایقه و سختگیری نکنند، و آنها که تمکن مالی ندارند، بیش از توانائی خود مأمور نیستند، و زنان نمی توانند ایرادی به آنها داشته باشند.

و در پایان آیه، برای این که تنگی معیشت، سبب خارج شدن از جاده حق و عدالت نگردد، و هیچ یک زبان به شکایت نگشایند، می فرماید: «خداوند به زودی بعد از سختیها، آسانی قرار می دهد» (سیجعل الله بعد عسر یسرا).

یعنی، غم مخورید، بیتابی نکنید، دنیا به یک حال نمی ماند، مبادا مشکلات مقطعی و زود گذر رشته صبر و شکیبائی شما را پاره کند.

سوره الطلاق(65): آیه 8

(آیه 8)- سر انجام دردناک سرکشان شیوه قرآن این است که در بسیاری از موارد بعد از ذکر یک سلسله از دستورات عملی اشاره به وضع امتهای پیشین می کند، تا مسلمانان نتیجه «اطاعت» و «عصیان» را در سرگذشت آنها با چشم ببینند، و مسأله شکل حسی به خود گیرد.

لذا در این سوره نیز بعد از ذکر وظائف مردان و زنان در موقع طلاق و جدائی به سراغ همین معنی رفته، و به عاصیان و گردنکشان هشدار می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1406

نخست می فرماید: «چه بسیار شهر و آبادیها که اهل آن از فرمان پروردگار و رسولانش سرپیچی کردند، و ما به شدت به حسابشان رسیدیم و به مجازات کم نظیری گرفتار ساختیم»! (و کاین من قریه عتت عن امر ربها و رسله فحاسبناها حسابا شدیدا و عذبناها عذابا نکرا).

سوره الطلاق(65): آیه 9

(آیه 9)- سپس در این آیه می افزاید: «آنها آثار سوء کار خود را چشیدند، و عاقبت کارشان خسران بود» (فذاقت وبال امرها و کان عاقبه امرها خسرا).

چه زیانی از این بدتر که سرمایه های خداداد را از کف دادند، و در این بازار تجارت دنیا نه تنها متاعی نخریدند بلکه سر انجام با عذاب الهی نابود شدند.

سوره الطلاق(65): آیه 10

(آیه 10)- سپس به عذاب اخروی آنها اشاره کرده، می فرماید: «خداوند عذاب سختی برای آنها آماده ساخته» (اعد الله لهم عذابا شدیدا).

عذابی دردناک، شدید، وحشت انگیز، خوار کننده، رسواگر، و همیشگی در دوزخ برای آنها از هم اکنون فراهم است.

حال که چنین است «پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید ای خردمندانی که ایمان آورده اید»! (فاتقوا الله یا اولی الالباب الذین آمنوا).

فکر و اندیشه از یکسو، ایمان و آیات الهی از سوی دیگر، به شما هشدار می دهد که سرنوشت اقوام متمرد و طغیانگر را ببینید، و از آن عبرت بگیرید، مبادا در صف آنها واقع شوید.

سپس مؤمنان اندیشمند را مخاطب ساخته، می افزاید: «خداوند چیزی که مایه تذکر است بر شما نازل کرده است» (قد انزل الله الیکم ذکرا).

سوره الطلاق(65): آیه 11

(آیه 11)- «رسولی به سوی شما فرستاده که آیات روشن خدا را بر شما تلاوت می کند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند از تاریکیها به سوی نور، خارج سازد» (رسولا یتلوا علیکم آیات الله مبینات لیخرج الذین آمنوا و عملوا الصالحات من الظلمات الی النور).

هدف نهائی از ارسال این رسول و انزال این کتاب آسمانی این است که با

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1407

تلاوت آیات الهی آنها را از ظلمتهای کفر و جهل و گناه و فساد اخلاق بیرون آورده، به سوی نور ایمان، و توحید، و تقوا، رهنمون گردد.

و در پایان آیه به اجر و پاداش کسانی که ایمان و عمل صالح دارند اشاره کرده، می افزاید: «و هر کس به خدا ایمان آورده و اعمال صالح انجام دهد (و این راه را تداوم بخشد خداوند) او را در باغهایی از بهشت وارد می سازد که از زیر (درختانش) نهرها جاری است، جاودانه در آن می مانند، و خداوند روزی نیکوئی برای او قرار داده است» (و من یؤمن بالله و یعمل صالحا یدخله جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابدا قد احسن الله له رزقا).

تعبیر «رزقا» مفهوم وسیعی دارد که هرگونه موهبت الهی را در آخرت و حتی در دنیا نیز در بر می گیرد، چرا که افراد مؤمن و پرهیزکار در این دنیا نیز زندگی پاکتر و آرامتر و لذتبخش تری دارند.

سوره الطلاق(65): آیه 12

(آیه 12)- هدف از آفرینش عالم، معرفت است این آیه- که آخرین آیه سوره طلاق است- اشاره پرمعنی و روشنی به عظمت قدرت خداوند در آفرینش آسمانها و زمین، و نیز هدف نهائی این آفرینش دارد.

نخست می فرماید: «خداوند همان کسی است که هفت آسمان را آفرید» (الله الذی خلق سبع سماوات).

«و از زمین نیز همانند آنها را» (و من الارض مثلهن).

یعنی، همان گونه که آسمانها «هفتگانه» اند زمینها نیز هفتگانه می باشند، و این تنها آیه ای از قرآن مجید است که اشاره به زمینهای هفتگانه می کند.

با توجه به آیه 6 سوره صافات که می گوید: «ما آسمان نزدیک (آسمان اول) را با کواکب و ستارگان زینت بخشیدیم».

روشن می شود که آنچه ما می بینیم و علم و دانش بشر به آن احاطه دارد همه مربوط به آسمان اول است، و ماورای این ثوابت و سیّارات، شش عالم دیگر وجود دارد که از دسترس علم ما بیرون است.

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1408

اما زمینهای هفتگانه ممکن است اشاره به طبقات مختلف کره زمین باشد، زیرا امروز ثابت شده که زمین از قشرهای گوناگونی تشکیل یافته، و یا اشاره به اقلیمهای هفتگانه روی زمین باشد چرا که هم در گذشته و هم امروز کره زمین را به هفت «منطقه» تقسیم می کردند.

سپس به مسأله تدبیر این عالم بزرگ به فرمان خداوند اشاره کرده، می افزاید:

«فرمان او در میان آنها پیوسته فرود می آید» (یتنزل الامر بینهن).

و در پایان به هدف این آفرینش عظیم اشاره کرده، می گوید: «اینها همه به خاطر آن است «تا بدانید خداوند بر هر چیز تواناست و این که علم خداوند به همه چیز احاطه دارد» (لتعلموا ان الله علی کل شی ء قدیر و ان الله قد احاط بکل شی ء علما).

انسان باید بداند او بر تمام اسرار وجودش احاطه دارد، و از همه اعمالش با خبر است، و نیز بداند وعده هایش در زمینه معاد و رستاخیز، در زمینه پاداش و کیفر و در زمینه وعده پیروزی مؤمنان تخلف ناپذیر است.

«پایان سوره طلاق»

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1409

سوره تحریم [66]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 12 آیه است

محتوای سوره:

این سوره عمدتا از چهار بخش تشکیل شده است:

بخش اول که از آیه یک تا پنج ادامه دارد مربوط به ماجرای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با بعضی از همسرانش می باشد.

بخش دوم که از آیه 6 تا 8 ادامه دارد خطابی است کلی به همه مؤمنان در مورد مراقبت در امر تعلیم و تربیت خانواده، و لزوم توبه از گناهان.

بخش سوم که تنها یک آیه است، خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مورد جهاد با کفار و منافقین است.

در بخش چهارم که شامل آیه 10 تا 12 می باشد، خداوند برای تبیین بخشهای قبل شرح حال دو نفر از زنان صالح (مریم و همسر فرعون) و دو نفر از زنان ناصالح (همسر نوح و همسر لوط) را بیان کرده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس سوره طلاق و تحریم را در نماز فریضه بخواند، خداوند او را در قیامت از ترس و اندوه پناه می دهد، و از آتش دوزخ رهائی می بخشد، و او را به خاطر تلاوت این سوره و مداومت بر آن، وارد بهشت می کند، زیر این دو سوره، از آن پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله است».

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1410

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره التحریم(66): آیه 1
اشاره

(آیه 1)

شأن نزول:

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گاه که نزد «زینب بنت جحش» (یکی از همسرانش) می رفت زینب او را نگاه می داشت و از عسلی که تهیه کرده بود خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می آورد، این سخن به گوش «عایشه» رسید، و بر او گران آمده، می گوید: من با «حفصه» (یکی دیگر از همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله) قرار گذاشتیم که هر وقت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نزد یکی از ما آمد فورا بگوئیم، آیا صمغ «مغافیر» خورده ای؟! «مغافیر» صمغی بود که یکی از درختان حجاز به نام «عرفط» تراوش می کرد و بوی نامناسبی داشت و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مقیّد بود که هرگز بوی نامناسبی از دهان یا لباسش استشمام نشود.

روزی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نزد «حفصه» آمد، او این سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت.

حضرت فرمود: من «مغافیر» نخورده ام، بلکه عسلی نزد زینب بنت جحش نوشیدم، و من سوگند یاد می کنم که دیگر از آن عسل ننوشم ولی این سخن را به کسی مگو- مبادا به گوش مردم برسد، و بگویند چرا پیامبر غذای حلالی را بر خود تحریم کرده، و یا از کار پیامبر در این مورد و یا مشابه آن تبعیت کنند، و یا به گوش زینب برسد و او دل شکسته شود.

ولی سر انجام او این راز را افشا کرد، و بعدا معلوم شد اصل این قضیه توطئه ای بوده است، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سخت ناراحت شد و پنج آیه اول این سوره نازل گشت- و ماجرا را چنان پایان داد که دیگر این گونه کارها در درون خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تکرار نشود.

تفسیر:

سرزنش شدید نسبت به بعضی از همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بدون شک مرد بزرگی همچون پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله تنها به خودش تعلق ندارد، بلکه به تمام جامعه اسلامی و عالم بشریت متعلق است، بنابر این اگر در داخل خانه

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1411

او توطئه هایی بر ضد وی، هر چند به ظاهر کوچک و ناچیز، انجام گیرد نباید به سادگی از کنار آن گذشت.

آیه مورد بحث در حقیقت قاطعیتی است از سوی خداوند بزرگ در برابر چنین حادثه ای، و برای حفظ حیثیت پیامبرش.

نخست روی سخن را به خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: «ای پیامبر! چرا چیزی را که خدا بر تو حلال کرده به خاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام می کنی»؟! (یا ایها النبی لم تحرم ما احل الله لک تبتغی مرضات ازواجک).

معلوم است که این تحریم، تحریم شرعی نبود، بلکه بطوری که از آیات بعد استفاده می شود سوگندی از ناحیه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یاد شده بود و می دانیم که قسم خوردن بر ترک بعضی از مباحات گناهی ندارد.

بنابر این جمله «لم تحرّم» (جرا بر خود حرام می کنی؟) به عنوان عتاب و سرزنش نیست بلکه نوعی دلسوزی و شفقت است.

سپس در پایان آیه می افزاید: «و خداوند آمرزنده و رحیم است» (و الله غفور رحیم).

این عفو و رحمت نسبت به همسران است که موجبات آن حادثه را فراهم کردند که اگر راستی توبه کنند مشمول آن خواهند بود.

سوره التحریم(66): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه اضافه می کند: «خداوند راه گشودن سوگندهایتان را (در این گونه موارد) روشن ساخته است» (قد فرض الله لکم تحله ایمانکم).

به این ترتیب که کفّاره قسم را بدهید و خود را آزاد سازید.

سپس می افزاید: «و خداوند مولای شماست و او دانا و حکیم است» (و الله مولاکم و هو العلیم الحکیم).

لذا او راه نجات از این گونه سوگندها را برای شما هموار ساخته، و طبق علم و حکمتش مشکل را برای شما گشوده است.

از روایات استفاده می شود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بعد از نزول این آیه برده ای آزاد کرد و آنچه را بر خود از طریق قسم حرام کرده بود حلال نمود.

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1412

سوره التحریم(66): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه شرح بیشتری پیرامون این ماجرا داده، می فرماید:

«به خاطر بیاورید هنگامی را که پیامبر یکی از رازهای خود را به بعضی از همسرانش گفت، ولی هنگامی که وی آن را افشا کرد و خداوند پیامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتی از آن را برای او بازگو کرد و از قسمت دیگر خودداری نمود» (و اذ اسر النبی الی بعض ازواجه حدیثا فلما نبات به و اظهره الله علیه عرف بعضه و اعرض عن بعض).

این راز دو مطلب بود: یکی نوشیدن عسل نزد همسرش زینب بنت جحش، و دیگری تحریم نوشیدن آن بر خود در آینده بود، و منظور از همسر غیر رازدارش در این آیه «حفصه» بود، که او این سخن را شنید و به «عایشه» بازگو کرد.

به هر حال «هنگامی که پیامبر همسرش را از آن خبر داد، گفت: چه کسی تو را از این راز آگاه ساخت»؟ (فلما نباها به قالت من انبأک هذا).

«گفت: خداوند عالم و آگاه مرا با خبر ساخت» (قال نبأنی العلیم الخبیر).

از مجموع این آیه بر می آید که بعضی از همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نه تنها او را با سخنان خود ناراحت می کردند بلکه مسأله رازداری که از مهمترین شرائط یک همسر باوفاست نیز در آنها نبود.

سوره التحریم(66): آیه 4

(آیه 4)- سپس روی سخن را به این دو همسر- که در توطئه بالا دست داشتند- کرده، می گوید: «اگر شما از کار خود توبه کنید (و دست از آزار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بردارید به نفع شماست زیرا) دلهایتان با این عمل از حق منحرف گشته» و به گناه آلوده شده (ان تتوبا الی الله فقد صغت قلوبکما).

منظور از این دو نفر به اتفاق مفسران شیعه و اهل سنّت، «حفصه» و «عایشه» است که به ترتیب دختران «عمر» و «ابو بکر» بودند.

سپس اضافه می کند: «و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید (کاری از پیش نخواهید برد) چرا که خداوند یاور اوست، و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح، و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان او هستند» (و ان تظاهرا علیه فان الله هو مولاه

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1413

و جبریل و صالح المؤمنین و الملائکه بعد ذلک ظهیر)

.این تعبیر، نشان می دهد که تا چه حد این ماجرا در قلب پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و روح عظیم او تأثیر منفی گذاشت، تا آنجا که خداوند به دفاع از او پرداخته، و با این که قدرت خودش از هر نظر کافی است، حمایت جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان دیگر را نیز اعلام می دارد.

«صالح المؤمنین» معنی وسیعی دارد که همه مؤمنان صالح و با تقوا و کامل الایمان را شامل می شود، اما در این که مصداق اتم و اکمل. آن در اینجا کیست؟ از روایات متعددی استفاده می شود که منظور امیر مؤمنان علی علیه السّلام است.

سوره التحریم(66): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه خداوند روی سخن را به تمام زنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، با لحنی که خالی از تهدید نیست می فرماید: «امید است اگر او شما را طلاق گوید پروردگارش به جای شما همسرانی بهتر برای او قرار دهد همسرانی مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه کار، عابد، هجرت کننده، زنانی غیر باکره و باکره» (عسی ربه ان طلقکن ان یبدله ازواجا خیرا منکن مسلمات مؤمنات قانتات تائبات عابدات سائحات ثیبات و ابکارا).

به این ترتیب به آنها هشدار می دهد تصور نکنند که پیامبر هرگز آنها را طلاق نخواهد داد، و نیز تصور نکنند که اگر آنها را طلاق دهد همسرانی بهتر از آنان جانشین آنها نمی شود.

در آیه فوق قرآن شش وصف برای همسران خوب شمرده است که می تواند الگوئی برای همه مسلمانان به هنگام انتخاب همسر باشد.

سوره التحریم(66): آیه 6

(آیه 6)- خانواده خود را از آتش دوزخ نجات دهید! به دنبال اخطار و سرزنش نسبت به بعضی از همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، خداوند در این آیه، روی سخن را به همه مؤمنان کرده، و دستوراتی در باره تعلیم و تربیت همسر و فرزندان و خانواده به آنها می دهد.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید» (یا ایها الذین آمنوا قوا

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1414

انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجاره)

.نگهداری خویشتن به ترک معاصی و عدم تسلیم در برابر شهوات سرکش است، و نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر، و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هرگونه آلودگی، در فضای خانه و خانواده است.

این برنامه ای است که باید از نخستین سنگ بنای خانواده، یعنی از مقدمات ازدواج، و سپس نخستین لحظه تولد فرزند آغاز گردد، و در تمام مراحل با برنامه ریزی صحیح و با نهایت دقت تعقیب شود.

سپس می افزاید: «فرشتگانی بر آن آتش گمارده شده، که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند، و آنچه فرمان داده شده اند (بطور کامل) اجرا می کنند» (علیها ملائکه غلاظ شداد لا یعصون الله ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون).

و به این ترتیب، نه راه گریزی وجود دارد و نه گریه و التماس و جزع و فزع مؤثر است.

سوره التحریم(66): آیه 7

(آیه 7)- در این آیه کفار را مخاطب ساخته، و وضع آنها را در آن روز بازگو می کند می فرماید: «ای کسانی که کافر شده اید! امروز عذرخواهی نکنید، چرا که تنها به اعمالتان جزا داده می شوید» (یا ایها الذین کفروا لا تعتذروا الیوم انما تجزون ما کنتم تعملون).

سوره التحریم(66): آیه 8

(آیه 8)- این آیه در حقیقت راه نجات از آتش دوزخ را نشان می دهد، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! به سوی خدا توبه کنید، توبه ای خالص» (یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبه نصوحا).

آری! نخستین گام برای نجات، توبه از گناه است، توبه ای که از هر نظر خالص باشد، توبه ای که محرک آن فرمان خدا بوده باشد.

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم هنگامی که «معاذ بن جبل» از توبه نصوح سؤال کرد، در پاسخ فرمود: «آن است که شخص توبه کننده به

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1415

هیچ وجه بازگشت به گناه نکند آن چنان که شیر به پستان هرگز باز نمی گردد»! این تعبیر لطیف بیانگر این واقعیت است که توبه نصوح چنان انقلابی در انسان ایجاد می کند که راه بازگشت به گذشته را بکلی بر او می بندد همان گونه که بازگشت شیر به پستان غیر ممکن است.

سپس به آثار این توبه نصوح اشاره کرده، می افزاید: «امید است (با این کار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد» (عسی ربکم ان یکفر عنکم سیئاتکم).

«و شما را در باغهائی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد کند» (و یدخلکم جنات تجری من تحتها الانهار).

این کار «در روزی خواهد بود که خداوند پیامبر و کسانی را که با او ایمان آوردند خوار نمی کند» (یوم لا یخزی الله النبی و الذین آمنوا معه).

«این در حالی است که نور (ایمان و عمل صالح) آنها از پیشاپیش و از سوی راستشان در حرکت است» و عرصه محشر را روشن می سازد، و راه آنها را به سوی بهشت می گشاید (نورهم یسعی بین ایدیهم و بایمانهم).

در اینجاست که آنها رو به درگاه خداوند آورده «و می گویند: پروردگارا! نور ما را کامل کن، و ما را ببخش که تو بر هر چیز توانایی» (یقولون ربنا اتمم لنا نورنا و اغفر لنا انک علی کل شی ء قدیر).

سوره التحریم(66): آیه 9

(آیه 9)- از آنجا که منافقان از افشای اسرار درونی خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و بروز مشاجرات و اختلافهائی در میان همسران او که در آیات قبل به آن اشاره شده قطعا خوشحال بودند، بلکه به شایعات در این زمینه دامن می زدند شاید به همین مناسبت در این آیه دستور شدت عمل در باره آنها داده، می فرماید: «ای پیامبر! با کفّار و منافقین پیکار کن و بر آنان سخت بگیر جایگاهشان جهنم است و بدفرجامی است» (یا ایها النبی جاهد الکفار و المنافقین و اغلظ علیهم و ماواهم جهنم و بئس المصیر).

این جهاد در مورد کفار ممکن است به صورت مسلحانه یا غیر مسلحانه بوده باشد، ولی در مورد منافقان بدون شک جهاد مسلحانه نیست، زیرا در هیچ تاریخی

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1416

نقل نشده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با منافقان پیکار مسلحانه کرده باشد، بلکه مراد از جهاد با آنها همان توبیخ و سرزنش و تهدید و انذار و رسوا ساختن آنها، و یا در بعضی از موارد تألیف قلوب آنهاست.

البته بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله امیر مؤمنان علی علیه السّلام با منافقان مسلح به نبرد برخاست.

سوره التحریم(66): آیه 10

(آیه 10)- الگوهائی از زنان مؤمن و کافر: بار دیگر به ماجرای همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باز می گردد، و برای این که درس عملی زنده ای به آنها بدهد به ذکر سرنوشت فشرده دو نفر از زنان بی تقوا که در خانه دو پیامبر بزرگ خدا بودند، و سرنوشت دو زن مؤمن و ایثارگر که یکی از آنها در خانه یکی از جبارترین مردان تاریخ بود می پردازد.

نخست می فرماید: «خداوند برای کسانی که کافر شده اند به همسر نوح و همسر لوط مثل زده است» (ضرب الله مثلا للذین کفروا امرأت نوح و امرات لوط).

«آن دو تحت سرپرستی دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولی به آن دو خیانت کردند» (کانتا تحت عبدین من عبادنا صالحین فخانتاهما).

«اما ارتباط با این دو (پیامبر) سودی به حالشان (در برابر عذاب الهی) نداشت، و به آنها گفته شد: وارد آتش شوید همراه کسانی که وارد می شوند» (فلم یغنیا عنهما من الله شیئا و قیل ادخلا النار مع الداخلین).

و به این ترتیب، به دو همسر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله که در ماجرای افشای اسرار و آزار آن حضرت دخالت داشتند هشدار می دهد که گمان نکنند همسری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به تنهائی می تواند مانع کیفر آنها باشد و در ضمن هشداری است به همه مؤمنان در تمام قشرها که پیوندهای خود را با اولیاء اللّه در صورت گناه و عصیان مانع عذاب الهی نپندارند.

به هر حال این دو زن به این دو پیامبر بزرگ خیانت کردند، البته خیانت آنها هرگز انحراف از جاده عفت نبود، زیرا هرگز همسر هیچ پیامبری آلوده به بی عفتی نشده است، چنانکه در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله صریحا آمده است: «همسر هیچ

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1417

پیامبری هرگز آلوده عمل منافی عفت نشد».

سوره التحریم(66): آیه 11

(آیه 11)- سپس دو مثال برای افراد با ایمان ذکر کرده، می گوید: «و خداوند برای مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است در آن هنگام که گفت: پروردگارا! خانه ای برای من نزد خودت در بهشت بساز، و مرا از فرعون و کار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهایی بخش» (و ضرب الله مثلا للذین آمنوا امرات فرعون اذ قالت رب ابن لی عندک بیتا فی الجنه و نجنی من فرعون و عمله و نجنی من القوم الظالمین).

معروف این است که نام همسر فرعون «آسیه» و نام پدرش «مزاحم» بوده است، گفته اند هنگامی که معجزه موسی علیه السّلام را در مقابل ساحران مشاهده کرد اعماق قلبش به نور ایمان روشن شد، و از همان لحظه به موسی ایمان آورد او پیوسته ایمان خود را مکتوم می داشت، هنگامی که فرعون از ایمان او با خبر شد بارها او را نهی کرد، ولی این زن با استقامت هرگز تسلیم خواسته فرعون نشد.

سر انجام فرعون دستور داد دست و پاهایش را با میخها بسته، در زیر آفتاب سوزان قرار دهند، و سنگ عظیمی بر سینه او بیفکنند، هنگامی که آخرین لحظه های عمر خود را می گذراند دعایش این بود «پروردگارا! برای من خانه ای در بهشت در جوار خودت بنا کن و مرا از فرعون و اعمالش رهائی بخش و مرا از این قوم ظالم نجات ده»! خداوند نیز دعای این مؤمن پاکباز فداکار را اجابت فرمود و او را در کنار بهترین زنان جهان مانند مریم قرار داد.

در روایتی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «برترین زنان اهل بهشت چهار نفرند «خدیجه» دختر خویلد و «فاطمه» دختر محمد صلّی اللّه علیه و آله و «مریم» دختر عمران و «آسیه» دختر مزاحم همسر فرعون».

سوره التحریم(66): آیه 12

(آیه 12)- سپس به دومین زن با شخصیت که الگوئی برای افراد با ایمان محسوب می شود اشاره کرده، می فرماید: و نیز خداوند مثلی زده است به «مریم

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1418

دختر عمران که دامان خود را پاک نگه داشت» (و مریم ابنت عمران التی احصنت فرجها).

«و ما از روح خود در آن دمیدیم» (فنفخنا فیه من روحنا).

و او به فرمان خدا بدون داشتن همسر، فرزندی آورد که پیامبر اولوا العزم پروردگار شد.

سپس می افزاید: «او سخنان پروردگار و کتابهایش را تصدیق کرد» و به همه آنها ایمان آورد (و صدقت بکلمات ربها و کتبه).

«و از مطیعان فرمان خدا بود» (و کانت من القانتین).

از نظر ایمان در سر حد اعلی قرار داشت، و به تمام کتب آسمانی و اوامر الهی مؤمن، و از نظر عمل پیوسته مطیع اوامر الهی بود، و بنده ای بود جان و دل بر کف، و چشم بر امر و گوش بر فرمان داشت.

«پایان سوره تحریم»

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1419

آغاز جزء 29 قرآن مجید

سوره ملک [67]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 30 آیه است

محتوای سوره:

سوره ملک- که نام دیگرش «منجیه» (نجاتبخش) و نام سومش «واقیه» یا «مانعه» است زیرا تلاوت کننده خود را از عذاب الهی یا عذاب قبر نگاه می دارد- از سوره های بسیار پرفضیلت قرآن می باشد، و مسائل زیادی در آن مطرح شده که عمدتا بر سه محور دور می زند.

1- بحثهائی پیرامون «مبدأ» و صفات خداوند، و نظام شگفت انگیز خلقت مخصوصا آفرینش آسمانها و ستارگان، و آفرینش زمین و مواهب آن، و همچنین آفرینش پرندگان، و آبهای جاری و آفرینش گوش و چشم و ابزار شناخت.

2- بحثهائی پیرامون «معاد» و عذاب دوزخ، و گفتگوهای مأموران عذاب با دوزخیان، و مانند آن.

3- انذار و تهدید کافران و ظالمان به انواع عذابهای دنیا و آخرت.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «سوره ملک سوره «مانعه» است، یعنی از عذاب قبر ممانعت می کند، و در تورات به همین نام ثبت است، کسی که آن را در شبی بخواند بسیار خوانده، و خوب خوانده، و از غافلان محسوب نمی شود».

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1420

البته این همه آثار عظیم مربوط به خواندن بدون فکر و عمل نیست، هدف خواندنی است آمیخته با الهام گرفتن برای عمل.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الملک(67): آیه 1

(آیه 1)- این سوره با مسأله مهم مالکیت و حاکمیت خداوند و جاودانگی ذات پاک او آغاز می شود که در واقع کلید همه بحثهای این سوره است.

می فرماید: «پر برکت و زوال ناپذیر است کسی که حکومت جهان هستی به دست اوست، و او بر هر چیز تواناست» (تبارک الذی بیده الملک و هو علی کل شی ء قدیر).

سوره الملک(67): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه به هدف آفرینش مرگ و حیات انسان که از شؤون مالکیت و حاکمیت خداست اشاره کرده، می فرماید: «آن کسی که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدامیک از شما بهتر عمل می کنید» (الذی خلق الموت و الحیاه لیبلوکم ایکم احسن عملا).

منظور از آزمایش خداوند نوعی پرورش است، به این معنی که انسانها را به میدان عمل می کشد تا ورزیده و آزموده و پاک و پاکیزه شوند. و لایق قرب خدا گردند.

به این ترتیب عالم میدان آزمایش بزرگی است برای همه انسانها و وسیله آزمایش، مرگ و حیات، و هدف این آزمون بزرگ رسیدن به حسن عمل، که مفهومش «تکامل معرفت، و اخلاص نیّت، و انجام هر کار خیر» است.

و از آنجا که در این میدان آزمایش بزرگ، انسان گرفتار لغزشهای فراوانی می شود و نباید این لغزشها او را مأیوس کند، و از تلاش و کوشش برای اصلاح خویش باز دارد، در پایان آیه به بندگان وعده یاری و آمرزش داده می گوید: «و او شکست ناپذیر و بخشنده است» (و هو العزیز الغفور).

سوره الملک(67): آیه 3

(آیه 3)- بعد از بیان نظام مرگ و زندگی، به نظام کلی جهان پرداخته،

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1421

و انسان را به مطالعه مجموعه عالم هستی دعوت می کند، تا از این طریق خود را برای آن آزمون بزرگ آماده کند، می فرماید: «همان کسی که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر آفرید» (الذی خلق سبع سماوات طباقا).

و به دنبال آن می افزاید: «در آفرینش خداوند رحمان هیچ تضاد و عیبی نمی بینی» (ما تری فی خلق الرحمن من تفاوت).

با تمام عظمتی که عالم هستی دارد هر چه هست نظم است و استحکام، و انسجام، و ترکیبات حساب شده، و قوانین دقیق و اگر بی نظمی در گوشه ای از جهان راه می یافت آن را به نابودی می کشید.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر می فرماید: «بار دیگر نگاه کن (و عالم را با دقت بنگر) آیا هیچ شکاف و خلل و اختلافی (در جهان) مشاهده می کند»؟! (فارجع البصر هل تری من فطور).

منظور این است که هر چه انسان در جهان آفرینش دقت کند کمترین خلل و ناموزونی در آن نمی بیند.

سوره الملک(67): آیه 4

(آیه 4)- و لذا در این آیه برای تأکید همین معنی می افزاید: «بار دیگر به عالم هستی بنگر، سر انجام چشمانت به سوی تو باز می گردد در حالی که خسته و ناتوان شده» و در جستجوی خلل و نقصان در این عالم بزرگ ناکام مانده است! (ثم ارجع البصر کرتین ینقلب الیک البصر خاسئا و هو حسیر).

سوره الملک(67): آیه 5

(آیه 5)- این آیه، نظری به صفحه آسمان افکنده، و از ستارگان درخشنده و زیبا سخن به میان آورده، می گوید: «ما آسمان پایین را با چراغهای فروزانی زینت بخشیدیم، و آنها [- شهابها] را تیرهائی برای شیاطین قرار دادیم، و برای آنان عذاب آتش فروزان فراهم ساختیم» (و لقد زینا السماء الدنیا بمصابیح و جعلناها رجوما للشیاطین و اعتدنا لهم عذاب السعیر).

این آیه بار دیگر این حقیقت را تأکید می کند که تمام ستارگانی که ما می بینیم همه بخشی از آسمان اول است، آسمانی که از میان آسمانهای هفتگانه به ما نزدیکتر می باشد، و به همین دلیل به عنوان «السماء الدنیا» (آسمان نزدیک و پائین)

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1422

از آن تعبیر شده است.

سوره الملک(67): آیه 6

(آیه 6)- از آنجا که در آیات گذشته سخن از نشانه های عظمت و قدرت خدا و دلائل آن در عالم آفرینش بود، در اینجا سخن از کسانی می گوید که این دلائل را نادیده گرفته، و راه کفر و شرک را پیش می گیرند، و همچون شیاطین، عذاب الهی را به جان می خرند.

نخست می فرماید: «برای کسانی که به پروردگارشان کافر شدند عذاب جهنم است و بدفرجامی است» (و للذین کفروا بربهم عذاب جهنم و بئس المصیر).

سوره الملک(67): آیه 7

(آیه 7)- سپس به شرح گوشه ای از این عذاب وحشتناک پرداخته، می افزاید: «هنگامی که (کفّار) در آن افکنده شوند صدای وحشتناکی از آن می شنوند و این در حالی است که پیوسته می جوشد» (اذا القوا فیها سمعوا لها شهیقا و هی تفور).

آری! هنگامی که آنها با نهایت ذلت و حقارت در آن پرتاب می شوند فریاد وحشتناک و طولانی جهنم بر می خیزد، و تمام وجود آنها را در وحشت فرو می برد.

سوره الملک(67): آیه 8

(آیه 8)- سپس برای مجسم ساختن شدت خشم «دوزخ» می افزاید: «نزدیک است از شدت غضب پاره پاره شود»! (تکاد تمیز من الغیظ).

درست همانند ظرف عظیمی که روی آتش فوق العاده پرحرارتی گذارده اند و چنان می جوشد و زیر و رو می شود که هر زمان بیم متلاشی شدن آن می رود.

سپس ادامه می دهد: «هر زمان که گروهی در آن افکنده می شوند نگهبانان دوزخ (از روی تعصب و توبیخ) از آنها می پرسند (مگر شما رهبر و راهنما نداشتید؟) مگر بیم دهنده الهی به سراغ شما نیامد»؟ پس چرا به این روز سیاه افتاده اید؟! (کلما القی فیها فوج سالهم خزنتها ا لم یاتکم نذیر).

سوره الملک(67): آیه 9

(آیه 9)- ولی آنان در پاسخ «می گویند: آری بیم دهنده به سراغ ما آمد، ولی ما او را تکذیب کردیم و گفتیم: خداوند هرگز چیزی نازل نکرده (تا به هوای نفس خویش ادامه دهیم، حتی به آنها گفتیم) شما در گمراهی عظیمی هستید»! (قالوا بلی قد جاءنا نذیر فکذبنا و قلنا ما نزل الله من شی ء ان انتم الا

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1423

فی ضلال کبیر)

.نه تنها آنها را تصدیق نکردیم، و به پیام حیات بخششان گوش فرا ندادیم، بلکه به مخالفت برخاسته، و این طبیبان روحانی را گمراه خواندیم، و از خود راندیم.

سوره الملک(67): آیه 10

(آیه 10)- بعد به دلیل اصلی بدبختی و گمراهی خود اشاره کرده «و می گویند: اگر ما گوش شنوا داشتیم، و یا تعقل می کردیم، در میان دوزخیان نبودیم»! (و قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر).

سوره الملک(67): آیه 11

(آیه 11)- آری «اینجاست که به گناه خود اعتراف می کنند، دور باشند دوزخیان از رحمت خدا»! (فاعترفوا بذنبهم فسحقا لاصحاب السعیر).

از یکسو خداوند گوش شنوا عقل و هوش داده، و از سوی دیگر پیامبرانش را با دلائل روشن فرستاده، اگر این دو با هم ضمیمه شوند سعادت انسان تأمین است.

و گر نه بدبختی و دوری از رحمت خدا نصیب انسان خواهد شد.

سوره الملک(67): آیه 12

(آیه 12)- به دنبال بحثهائی که در آیات گذشته پیرامون کفّار و سرنوشت آنها در قیامت بیان شد، قرآن در اینجا به سراغ مؤمنان و پاداشهای عظیم آنها می رود.

نخست می فرماید: «کسانی که از پروردگارشان در نهان می ترسند مسلما آمرزش و پاداش بزرگی دارند»! (ان الذین یخشون ربهم بالغیب لهم مغفره و اجر کبیر).

سوره الملک(67): آیه 13

(آیه 13)- سپس برای تأکید می افزاید: «گفتار خود را پنهان کنید یا آشکار (تفاوتی نمی کند) او به آنچه در سینه هاست آگاه است» (و اسروا قولکم او اجهروا به انه علیم بذات الصدور).

بعضی از مفسران شأن نزولی برای این آیه از «ابن عباس» نقل کرده اند که جمعی از کفار یا منافقان پشت سر پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله سخنان ناروائی می گفتند و جبرئیل به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خبر می داد، بعضی از آنها به یکدیگر گفتند: «سخنان خود را پنهانی بگوئید تا خدای محمّد نشنود»!

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1424

آیه فوق نازل شد و گفت: چه آشکار بگوئید و چه پنهان، خدا از آن آگاه است.

سوره الملک(67): آیه 14

(آیه 14)- این آیه در حقیقت به منزله دلیلی است برای آنچه در آیه قبل آمد، می فرماید: «آیا آن کسی که موجودات را آفریده از حال آنها آگاه نیست؟ در حالی که او (از اسرار دقیق) با خبر و آگاه است» (ا لا یعلم من خلق و هو اللطیف الخبیر).

سوره الملک(67): آیه 15

(آیه 15)- به دنبال بحثهائی پیرامون دوزخیان و بهشتیان، و کافران و مؤمنان که در آیات پیشین گذشت در اینجا برای ترغیب و تشویق به پیوستن به صفوف بهشتیان، و بر حذر بودن از راه و رسم دوزخیان، به ذکر بخشی از نعمتهای الهی، و سپس به قسمتی از عذابهای او، اشاره کرده، می فرماید: «او کسی است که زمین را برای شما رام کرد» (هو الذی جعل لکم الارض ذلولا).

«بر شانه های آن راه بروید، و از روزیهای پروردگار بخورید، و (بدانید) بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست» (فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه و الیه النشور).

«ذلول» به معنی «رام» جامعترین تعبیری است که در باره زمین ممکن است بشود. چرا که این مرکب راهوار با حرکات متعدد و بسیار سریعی که دارد آن چنان آرام به نظر می رسد که گوئی مطلقا ساکن است، بعضی از دانشمندان می گویند: زمین چهارده نوع حرکت مختلف دارد که سه قسمت آن حرکت به دور خود، و حرکت به دور خورشید، و حرکت همراه مجموعه منظومه شمسی در دل کهکشان است، این حرکات که سرعت زیادی دارد چنان نرم و ملایم است که تا براهین قطعی بر حرکت زمین اقامه نشده بود کسی باور نمی کرد حرکتی در کار باشد! از سوی دیگر، پوسته زمین نه چنان سفت و خشن است که قابل زندگی نباشد، و نه چنان سست و نرم است که قرار و آرام نگیرد، بلکه کاملا برای زندگی بشر رام است.

از سوی سوم، فاصله آن از خورشید نه چندان کم است که همه چیز از شدت

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1425

گرما بسوزد، و نه چندان دور است که همه چیز از سرما بخشکد، فشار هوا بر کره زمین آن چنان است که آرامش انسان را تأمین کند، جاذبه زمین نه آنقدر زیاد است که استخوانها را در هم بشکند، و نه آن قدر کم است که با یک حرکت انسان از جا کنده شود و در فضا پرتاب شود! خلاصه از هر نظر «ذلول» و رام و مسخر فرمان انسان است.

در عین حال تا گامی برندارد و تلاشی نکند بهره ای از روزیهای زمین نخواهد داشت! ولی بدانید اینها هدف نهائی آفرینش شما نیست، اینها همه وسائلی است در مسیر «نشور» و رستاخیز و حیات ابدی شما.

سوره الملک(67): آیه 16

(آیه 16)- به دنبال این تشویق و تبشیر به سراغ تهدید و انذار می رود، و می افزاید: «آیا خود را از عذاب کسی که حاکم بر آسمان است در امان می دانید که دستور دهد زمین بشکافد و شما را در خود فرو برد، و دائما به لرزش خود ادامه دهد»؟! بطوری که حتی قبر شما هم آرام نباشد (أ امنتم من فی السماء ان یخسف بکم الارض فاذا هی تمور).

آری! اگر او دستور دهد این زمین ذلول و آرام طغیان می کند، و به صورت حیوان چموشی در می آید، زلزله ها شروع می شود، شکافها در زمین ظاهر می گردد و شما و خانه ها و شهرهایتان را در کام خود فرو می بلعد، و باز هم به لرزه و اضطراب خود ادامه می دهد.

سوره الملک(67): آیه 17

(آیه 17)- سپس می افزاید: لازم نیست حتما زلزله ها به سراغ شما آید بلکه می تواند این فرمان را به تندبادها دهد «آیا خود را از عذاب خداوند آسمان در امان می دانید که تندبادی پر از سنگریزه بر شما فرستد» و شما را زیر کوهی از آن مدفون سازد؟! (ام امنتم من فی السماء ان یرسل علیکم حاصبا).

«و به زودی خواهید دانست تهدیدهای من چگونه است»! (فستعلمون کیف نذیر).

سوره الملک(67): آیه 18

(آیه 18)- در حقیقت آیات فوق به این معنی اشاره می کند که عذاب آنها

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1426

منحصر به عذاب قیامت نیست، در این دنیا نیز خداوند با مختصر تکان زمین، یا حرکت بادها، می تواند به زندگی آنها پایان دهد، و بهترین دلیل این امکان، وقوع آن در امتهای پیشین است.

لذا در این آیه می گوید: «کسانی که پیش از آنان بودند (آیات الهی و رسولان او را) تکذیب کردند، اما (ببین) مجازات من چگونه بود»؟! (و لقد کذب الذین من قبلهم فکیف کان نکیر).

گروهی را با زلزله های ویرانگر، و اقوامی را با صاعقه ها، و جمعی را با طوفان یا تندباد مجازات کردیم، و شهرهای ویران شده و خاموش آنها را به عنوان درس عبرتی باقی گذاردیم.

سوره الملک(67): آیه 19

(آیه 19)- به این پرندگان بالای سر خود بنگرید! در آیات آغاز این سوره به هنگامی که بحث از قدرت و مالکیت خداوند بود سخن از آسمانهای هفتگانه و ستارگان و کواکب آنها به میان آمد، در این آیه همین مسأله قدرت با ذکر یکی از موجودات به ظاهر کوچک عالم هستی تعقیب می شود، می فرماید: «آیا به پرندگانی که بالای سرشان است و گاه بالهای خود را گسترده و گاه جمع می کنند نگاه نکردند؟! (ا و لم یروا الی الطیر فوقهم صافات و یقبضن). همه پرواز می کنند اما هر کدام برنامه مخصوصی دارند.

این اجسام سنگین بر خلاف قانون جاذبه از زمین برمی خیزند، و به راحتی تمام بر فراز آسمان، ساعتها، و گاه هفته ها و ماهها پشت سر هم به حرکت سریع و نرم خود ادامه می دهند، بی آنکه هیچ مشکلی داشته باشند.

چه کسی بدن آنها را به گونه ای آفریده که به راحتی در هوا سیر می کنند؟! و چه کسی این قدرت را به بالهای آنها بخشیده؟

لذا در پایان آیه می افزاید: «جز خداوند رحمان کسی آنها را بر فراز آسمان نگه نمی دارد، چرا که او به هر چیز بیناست،» و نیاز هر مخلوقی را می داند (ما یمسکهن الا الرحمن انه بکل شی ء بصیر).

اوست که وسائل و نیروهای مختلف را برای پرواز در اختیار آنها گذارده،

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1427

نگهدارنده پرندگان در آسمان، همان نگهدارنده زمین و موجودات دیگر است و هر زمان اراده کند نه پرنده قدرت پرواز دارد و نه زمین آرامش خود را حفظ می کند.

سوره الملک(67): آیه 20

(آیه 20)- در این آیه به این معنی اشاره می کند که کافران در برابر قدرت خداوند هیچ گونه یار و مددکاری ندارند، می فرماید: «آیا این کسی که لشکر شماست می تواند شما را در برابر خداوند رحمان یاری دهد»؟! (امن هذا الذی هو جند لکم ینصرکم من دون الرحمن).

نه تنها نمی توانند شما را در گرفتاریها یاری دهند، بلکه اگر بخواهد همانها را مأمور عذاب و نابودی شما می کند.

«ولی کافران تنها گرفتار فریبند» (ان الکافرون الا فی غرور).

پرده های غرور و جهل بر عقلهای آنها افتاده، و به آنان اجازه نمی دهد این همه درس عبرت را بر صفحات تاریخ یا در گوشه و کنار زندگی خود ببینند.

سوره الملک(67): آیه 21

(آیه 21)- باز برای تأکید بیشتر می افزاید: «یا آن کس که شما را روزی می دهد اگر روزیش را باز دارد» چه کسی می تواند نیاز شما را تأمین کند؟ (امن هذا الذی یرزقکم ان امسک رزقه).

هرگاه به آسمان دستور دهد نبارد، و زمینها گیاهی نرویاند، و یا آفات مختلف نباتی محصولات را نابود کنند، چه کسی توانائی دارد غذائی در اختیار شما بگذارد؟ و یا اگر روزیهای معنوی و وحی آسمانی را از شما قطع کند چه کسی توانائی راهنمائی شما را دارد؟

اینها حقایقی است آشکار، ولی لجاجت و خیره سری، حجابی است در برابر درک و شعور آدمی، و لذا در پایان آیه می فرماید: «بلکه آنها در سرکشی و فرار از حقیقت لجاجت می ورزند» (بل لجوا فی عتو و نفور).

سوره الملک(67): آیه 22

(آیه 22)- راست قامتان جاده توحید! در تعقیب آیات گذشته، پیرامون کافران و مؤمنان، در این آیه وضع حال این دو گروه را در ضمن مثال جالبی منعکس ساخته، می فرماید: «آیا کسی که به رو افتاده حرکت می کند، به هدایت نزدیکتر است، یا کسی که راست قامت در صراط مستقیم گام بر می دارد» و پیش می رود.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1428

(ا فمن یمشی مکبا علی وجهه اهدی امن یمشی سویا علی صراط مستقیم).

در اینجا افراد بی ایمان و ظالمان لجوج مغرور، به کسی تشبیه شده اند که از جاده ای ناهموار و پرپیچ و خم، می گذرد، در حالی که به رو افتاده، و با دست و پا، یا به سینه حرکت می کند، نه راه را به درستی می بیند، و نه قادر بر کنترل خویشتن است، نه از موانع با خبر است و نه سرعتی دارد؟ کمی راه می رود و درمانده می شود.

ولی مؤمنان را به افراد راست قامتی تشبیه می کند که از جاده ای هموار و صاف و مستقیم با سرعت و قدرت و آگاهی تمام، به راحتی پیش می رود.

چه تشبیه جالب و دقیقی؟ که آثار آن در زندگی این دو گروه کاملا نمایان است و با چشم خود می بینیم.

سوره الملک(67): آیه 23

(آیه 23)- در این آیه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، می افزاید: «بگو: او کسی است که شما را آفرید، و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد، اما کمتر سپاسگزاری می کنید» (قل هو الذی انشاکم و جعل لکم السمع و الابصار و الافئده قلیلا ما تشکرون).

خداوند، هم وسیله مشاهده و تجربه را در اختیار شما قرار داد (چشم) و هم وسیله آگاهی بر نتیجه افکار دیگران (گوش) و هم وسیله اندیشیدن در علوم عقلی (قلب) را، خلاصه تمام ابزار لازم برای آگاهی به علوم عقلی و نقلی را در اختیار شما گذارده است، اما کمتر کسی سپاس این همه نعمتهای بزرگ را به جا می آورد، زیرا شکر نعمت آن است که هر نعمتی در مسیر هدفی که به خاطر آن آفریده شده است به کار گرفته شود.

سوره الملک(67): آیه 24

(آیه 24)- بار دیگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، می فرماید: «بگو: او کسی است که شما را در زمین آفرید و به سوی او محشور می شوید» (قل هو الذی ذراکم فی الارض و الیه تحشرون).

پیام این سه آیه این است که: در راه راست و صراط مستقیم ایمان و اسلام گام بردارید، و از تمام ابزار شناخت بهره گیرید، و به سوی زندگی جاویدان حرکت کنید.

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1429

سوره الملک(67): آیه 25

(آیه 25)- سپس در همین رابطه، به گفتار منکران معاد و پاسخ آنها پرداخته، می فرماید: «آنها (از روی استهزاء) می گویند: اگر راست می گوئید این وعده قیامت چه زمانی است»؟! (و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین).

سوره الملک(67): آیه 26

(آیه 26)- در این آیه به آنها چنین پاسخ می گوید: «به آنها بگو: علم آن تنها نزد خداست، و من تنها بیم دهنده آشکاری هستم» (قل انما العلم عند الله و انما انا نذیر مبین).

و باید چنین باشد چرا که اگر تاریخ قیامت معلوم بود هرگاه فاصله زیادی داشت مردم در غفلت فرو می رفتند، و اگر فاصله کم بود حالتی شبیه به اضطرار پیدا می کردند، و در هر حال، هدفهای تربیتی ناتمام می ماند.

سوره الملک(67): آیه 27

(آیه 27)- در این آیه، می افزاید: «هنگامی که آن (وعده الهی) را از نزدیک می بینند صورت کافران زشت و سیاه می گردد» به گونه ای که آثار غم و اندوه از آن می بارد (فلما راوه زلفه سیئت وجوه الذین کفروا).

«و به آنها گفته می شود: این همان چیزی است که تقاضای آن را داشتید»! (و قیل هذا الذی کنتم به تدعون).

سوره الملک(67): آیه 28

(آیه 28)- این آیه و دو آیه بعد که آخرین آیات سوره «ملک» است و همه با کلمه «قل» خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شروع می شود ادامه بحثهائی است که در آیات قبل با کفار شده، که جنبه های دیگرش در این آیات، منعکس است.

نخست به آنها که غالبا انتظار مرگ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و یارانش را داشتند و گمان می کردند که با مرگ وی آئین او برچیده می شود و همه چیز پایان می یابد- و غالب دشمنان شکست خورده در باره رهبران راستین همیشه همین انتظار را دارند- می فرماید: «بگو: به من خبر دهید اگر خداوند مرا و تمام کسانی که با من هستند، هلاک کند، یا مورد ترحم قرار دهد چه کسی کافران را از عذاب دردناک پناه می دهد»؟ (قل ا رایتم ان اهلکنی الله و من معی او رحمنا فمن یجیر الکافرین من عذاب الیم).

کافران مکه، به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مسلمانان نفرین می کردند و تقاضای مرگ او را

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1430

داشتند به گمان این که اگر آن حضرت از دنیا برود، دعوتش نیز برچیده می شود، آیه فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد.

سوره الملک(67): آیه 29

(آیه 29)- و در ادامه همین سخن می افزاید: «به آنها بگو: او خداوند رحمان است، ما به او ایمان آورده، و بر او توکل کرده ایم، و به زودی می دانید چه کسی در گمراهی آشکار است» (قل هو الرحمن آمنا به و علیه توکلنا فستعلمون من هو فی ضلال مبین).

یعنی، اگر ما به خدا ایمان آورده ایم، و او را ولی و و کیل و سرپرست خود برگزیده ایم، دلیلش روشن است، او خدای رحمان است، رحمت عامش همه جا رسیده، و فیض انعامش دوست و دشمن را فرا گرفته، اما معبودهای شما چه کاری کرده اند؟!

سوره الملک(67): آیه 30

(آیه 30)- در آخرین آیه به عنوان ذکر یک مصداق از رحمت عام خداوند که بسیاری از مردم از آن غافلند، می گوید: «به آنها بگو: به من خبر دهید اگر آبهای (سرزمین) شما در زمین فرو رود چه کسی می تواند آب جاری و گوارا در دسترس شما قرار دهد»؟! (قل ا رایتم ان اصبح ماؤکم غورا فمن یأتیکم بماء معین).

در روایاتی که از ائمه اهل بیت علیهم السّلام به ما رسیده، آیه اخیر به ظهور حضرت مهدی- عج- و عدل جهان گستر او تفسیر شده است که همه از باب «تطبیق» است، و به تعبیر دیگر ظاهر آیه مربوط به آب جاری است که مایه حیات موجودات زنده است، و باطن آیه مربوط به وجود امام و علم و عدالت جهان گستر اوست که آن نیز مایه حیات جامعه انسانی است.

«پایان سوره ملک»

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1431

سوره قلم [68]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 52 آیه است

محتوای سوره:

محتوای آیات این سوره کاملا هماهنگ با سوره های «مکّی» است چرا که بیش از هر چیز بر محور مسأله نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله، و مبارزه با دشمنانی که او را مجنون می خواندند، و دعوت به صبر و استقامت، و انذار و تهدید مخالفان به عذاب الهی، دور می زند.

روی هم رفته مباحث این سوره را می توان در هفت بخش خلاصه کرد:

1- نخست به ذکر قسمتی از صفات ویژه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مخصوصا اخلاق برجسته او می پردازد، و آن را با قسمتهای مؤکدی تأکید می کند.

2- سپس قسمتی از صفات زشت و اخلاق نکوهیده دشمنان او را بازگو می نماید.

3- در بخش دیگری داستان «اصحاب الجنّه» که در حقیقت هشداری است به مشرکان زشت سیرت بیان شده.

4- در قسمت دیگری مطالب گوناگونی راجع به قیامت و عذاب کفار در آن روز آمده است.

5- در بخش دیگری انذارها و تهدیدهائی نسبت به مشرکان بازگو شده.

6- در بخش دیگری به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که در برابر دشمنان سرسخت، استقامت و صبر نشان دهد.

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1432

7- سر انجام در پایان سوره نیز سخن از عظمت قرآن و توطئه های مختلف دشمنان بر ضد پیامبر به میان آورده.

انتخاب نام «قلم» برای این سوره به تناسب نخستین آیه آن است، بعضی نیز نام آن را سوره «ن» ذکر کرده اند، و از بعضی از روایات که در فضیلت این سوره آمده استفاده می شود که نام آن سوره «ن و القلم» است.

فضیلت تلاوت سوره:

از پیغمبر گرامی اسلام نقل شده که فرمود: «کسی که سوره «ن و القلم» را تلاوت کند خداوند ثواب کسانی را که دارای حسن اخلاقند به او می دهد».

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «کسی که سوره ن و القلم را در نماز واجب یا نافله بخواند خداوند او را برای همیشه از فقر در امان می دارد، و هنگامی که بمیرد او را از فشار قبر پناه می دهد».

این ثوابها تناسب خاصی با محتوای سوره دارد، و نشان می دهد که هدف تلاوتی است که توأم با آگاهی و به دنبال آن عمل باشد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره القلم(68): آیه 1

(آیه 1)- این سوره تنها سوره ای است که با حرف مقطع «ن» آغاز شده است، می فرماید: «ن» (ن).

سپس به دو موضوع از مهمترین مسائل زندگی بشر سوگند یاد کرده، می افزاید: «سوگند به قلم و آنچه می نویسند» (و القلم و ما یسطرون).

در واقع آنچه به آن در اینجا سوگند یاد شده است ظاهرا موضوع کوچکی است: یک قطعه نی، و یا چیزی شبیه به آن، و کمی ماده سیاه رنگ، و سپس سطوری که بر صفحه کاغذ ناچیز رقم زده می شود.

اما در واقع این همان چیزی است که سر چشمه پیدایش تمام تمدنهای انسانی، و پیشرفت و تکامل علوم، و بیداری اندیشه ها و افکار، و شکل گرفتن

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1433

مذهبها، و سر چشمه هدایت و آگاهی بشر است، تا آنجا که دوران زندگی بشر را به دو دوران تقسیم می کند «دوران تاریخ» و «دوران قبل از تاریخ»، دوران تاریخ بشر از زمانی شروع می شود که خط اختراع شد، و انسان توانست ماجرای زندگی خود را بر صفحات نقش کند، عظمت این سوگند هنگامی آشکارتر می شود که توجه داشته باشیم آن روزی که این آیات نازل گشت، نویسنده و ارباب قلمی در آن محیط وجود نداشت، و اگر کسانی مختصر سواد خواندن و نوشتن را داشتند تعداد آنها در کل سرزمین «مکّه» که مرکز عبادی و سیاسی و اقتصادی حجاز بود به بیست نفر نمی رسید، آری سوگند به قلم یاد کردن در چنین محیطی عظمت خاصی دارد.

سوره القلم(68): آیه 2

(آیه 2)- سپس به چیزی که سوگند برای آن یاد شده پرداخته، می فرماید:

«به (برکت) نعمت پروردگارت تو مجنون نیستی» (ما انت بنعمه ربک بمجنون).

دیوانه آنها هستند که مظهر عقل کل را متهم به جنون می کنند، و رهبر و راهنمای انسانها را با این نسبت ناروا از خود دور می سازند.

سوره القلم(68): آیه 3

(آیه 3)- و به دنبال آن می افزاید: «و برای تو پاداشی عظیم و همیشگی است» (و ان لک لاجرا غیر ممنون).

«ممنون» از ماده «من» یعنی، اجر و پاداشی که هرگز قطع نمی شود و دائما باقی است.

سوره القلم(68): آیه 4

(آیه 4)- این آیه در توصیف دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «و تو اخلاق عظیم و برجسته ای داری» (و انک لعلی خلق عظیم).

اخلاقی که عقل در آن حیران است لطف و محبتی بی نظیر صفا و صمیمیتی بی مانند، صبر و استقامت و تحمل و حوصله ای توصیف ناپذیر.

اگر مردم را به بندگی خدا دعوت می کنی تو خود بیش از همه عبادت می نمائی، و اگر از کار بد باز می داری تو قبل از همه خودداری می کنی آزارت می کنند و تو اندرز می دهی، ناسزایت می گویند و برای آنها دعا می کنی، بر بدنت سنگ می زنند و خاکستر داغ بر سرت می ریزند و تو برای هدایت آنها دست به درگاه خدا بر می داری!

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1434

در حدیثی آمده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «انّما بعثت لأتمّم مکارم الاخلاق من برای این مبعوث شده ام که فضائل اخلاقی را تکمیل کنم».

و در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است: «مؤمن با حسن خلق خود به درجه کسی می رسد که شبها به عبادت می ایستد، و روزها روزه دار است».

سوره القلم(68): آیه 5

(آیه 5)- و به دنبال آن می افزاید: «به زودی تو می بینی و آنان نیز می بینند» (فستبصر و یبصرون).

سوره القلم(68): آیه 6

(آیه 6)- «که کدامیک از شما مجنونند»! (بایکم المفتون).

حرکتها و موضعگیری تو در آینده و پیشرفت و نفوذ سریع اسلام در سایه آن نشان خواهد داد که تو منبع بزرگ عقل و درایتی، دیوانه خفاشانی هستند که با نور این آفتاب به ستیز برخاستند.

و البته در قیامت این حقایق باز هم روشنتر و آشکارتر خواهد بود.

سوره القلم(68): آیه 7

(آیه 7)- باز برای تأکید بیشتر می افزاید: «پروردگارت بهتر از هر کس می داند چه کسی از راه او گمراه شده و او هدایت یافتگان را نیز بهتر می شناسد» (ان ربک هو اعلم بمن ضل عن سبیله و هو اعلم بالمهتدین).

چرا که راه، راه اوست و او بهتر از هر کس راه خود را می شناسد، و به این ترتیب به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله اطمینان بیشتر می دهد که او در مسیر هدایت و دشمنانش در مسیر ضلالتند.

سوره القلم(68): آیه 8

(آیه 8)- از آنها که دارای این صفاتند پیروی مکن بعد از ذکر اخلاق عظیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در اینجا به ذکر اخلاق دشمنان او می پردازد تا در یک مقایسه، فاصله میان این دو کاملا روشن شود.

نخست می فرماید: «از تکذیب کنندگان (ی که خدا و پیامبر و روز رستاخیز و آئین او را تکذیب می کنند) اطاعت مکن» (فلا تطع المکذبین).

سوره القلم(68): آیه 9

(آیه 9)- سپس به تلاش و کوشش آنها برای به سازش کشیدن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشاره کرده، می افزاید: «آنها دوست دارند نرمش نشان دهی تا آنها (هم) نرمش نشان دهند» نرمشی توأم با انحراف از مسیر حق (ودوا لو تدهن فیدهنون).

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1435

سوره القلم(68): آیه 10

(آیه 10)- سپس بار دیگر از اطاعت آنها نهی کرده و صفات نه گانه مذمومی را که هر یک به تنهائی می تواند مانع اطاعت و تبعیت گردد بر می شمرد، می فرماید:

«و از هر کسی که بسیار سوگند یاد می کند و پست است اطاعت مکن» (و لا تطع کل حلاف مهین).

سوره القلم(68): آیه 11

(آیه 11)- سپس می افزاید: «کسی که بسیار عیبجوست و به سخن چینی آمد و شد می کند» و در این کار اصرار دارد. (هماز مشاء بنمیم).

سوره القلم(68): آیه 12

(آیه 12)- در پنجمین و ششمین و هفتمین وصف می گوید: کسی که «بسیار مانع کار خیر و تجاوزگر گناهکار است» (مناع للخیر معتد اثیم).

نه تنها خودکار خیری نمی کند و راه خیری ارائه نمی دهد، بلکه سدی است در مقابل خیر و برکت دیگران، به علاوه انسانی است متجاوز از حدود الهی و حقوقی که خدا برای هر انسانی تعیین کرده، و اضافه بر این صفات، آلوده هرگونه گناهی نیز هست، بطوری که گناه جزء طبیعت او شده است.

سوره القلم(68): آیه 13

(آیه 13)- و سر انجام به هشتمین و نهمین صفات آنها اشاره کرده، می فرماید: «علاوه بر اینها کینه توز و پرخور، و خشن و بدنام است» (عتل بعد ذلک زنیم).

به این ترتیب قرآن روشن می سازد که مخالفان اسلام و قرآن و مخالفان شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چگونه افرادی بوده اند، افرادی دروغگو، پست، عیبجو، سخن چین، متجاوز گنهکار، بی اصل و نسب، و به راستی از غیر چنین افرادی مخالفت با چنان مصلح بزرگی انتظار نمی رود.

سوره القلم(68): آیه 14

(آیه 14)- در این آیه هشدار می دهد «مبادا به خاطر این که صاحب مال و فرزندان فراوان است» از او پیروی کنی (ان کان ذا مال و بنین).

بدون شک پیامبر هرگز تسلیم نمی شد، و این آیات در حقیقت تأکیدی است بر این معنی، تا خط مکتبی و روش عملی او بر همه آشکار گردد، و هیچ کس از دوست و دشمن چنین انتظاری نداشته باشد.

سوره القلم(68): آیه 15

(آیه 15)- این آیه عکس العمل این گونه افراد را که دارای چنین صفات

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1436

پست هستند در برابر آیات الهی نشان داده، می گوید: «هنگامی که آیات ما بر او خوانده می شود می گوید: اینها افسانه های خرافی پیشینیان است»! (اذا تتلی علیه آیاتنا قال اساطیر الاولین).

و با این بهانه و این بر چسب زشت از آیات خداوند فاصله می گیرد.

سوره القلم(68): آیه 16

(آیه 16)- در این آیه از یکی از مجازاتهای این گروه پرده برداشته، می افزاید:

«ما به زودی بر بینی او علامت و داغ ننگ می نهیم»! (سنسمه علی الخرطوم).

این تعبیری است گویا و رسا بر نهایت ذلیل ساختن آنها، زیرا تعبیر به «خرطوم» (بینی) که تنها در مورد خوک و فیل گفته می شود تحقیر روشنی برای آنهاست، و دوم این که، بینی در لغت عرب معمولا کنایه از بزرگی و عزت است همان گونه که در فارسی نیز وقتی می گوئیم بینی او را به خاک بمالید دلیل بر این است که عزت او را بر باد دهید و سوم این که علامت گذاردن مخصوص حیوانات است، حتی در حیوانات در صورت آنها مخصوصا بر بینی آنها علامت گذاری نمی شود، و در اسلام نیز این کار نهی شده است، همه اینها با بیانی رسا می گوید:

خداوند این چنین افراد طغیانگر خود خواه متجاوز سرکش را چنان ذلیل می کند که عبرت همگان گردند.

سوره القلم(68): آیه 17

(آیه 17)- داستان عبرت انگیز «اصحاب الجنه»! به تناسب بحثی که در آیات گذشته پیرامون ثروتمندان خودخواه و مغرور بود در اینجا داستانی را در باره عده ای از ثروتمندان پیشین که دارای باغ خرم و سرسبزی بودند، ذکر می کند.

نخست می فرماید: «ما آنها را آزمودیم همان گونه که صاحبان باغ را آزمایش کردیم» (انا بلوناهم کما بلونا اصحاب الجنه).

ماجرا چنین بود: این باغ- که طبق مشهور در یمن بوده- در اختیار پیرمردی مؤمن قرار داشت، او به قدر نیاز از آن بر می گرفت، و بقیه را به مستحقان و نیازمندان می داد، اما هنگامی که چشم از دنیا پوشید، فرزندانش گفتند: ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم، و به این ترتیب تصمیم گرفتند تمام مستمندان را محروم سازند.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1437

آیه می گوید: ما آنها را آزمودیم، «هنگامی که سوگند یاد کردند: میوه های باغ را صبحگاهان (دور از چشم مستندان) بچینند» (اذ اقسموا لیصرمنها مصبحین).

سوره القلم(68): آیه 18

(آیه 18)- «و هیچ از آن استثنا نکنند» و برای مستمندان چیزی فرو نگذارند (و لا یستثنون).

این تصمیم آنها ناشی از بخل و ضعف ایمان آنها بود، زیرا انسان هر قدر هم نیازمند باشد می تواند کمی از محصول یک باغ پردرآمد را به نیازمندان اختصاص دهد.

سوره القلم(68): آیه 19

(آیه 19)- سپس در ادامه این سخن می افزاید: «اما عذابی فراگیر (شب هنگام) بر (تمام) باغ آنها فرود آمد در حالی که همه در خواب بودند» (فطاف علیها طائف من ربک و هم نائمون).

سوره القلم(68): آیه 20

(آیه 20)- آتشی سوزان و صاعقه ای مرگبار چنان بر آن مسلط شد که «آن باغ سرسبز همچون شب سیاه و ظلمانی شد» و جز مشتی خاکستر از آن باقی نماند (فاصبحت کالصریم).

سوره القلم(68): آیه 21

(آیه 21)- صاحبان باغ به گمان این که درختهای پربارشان آماده برای چیدن میوه است «صبحگاهان یکدیگر را صدا زدند» (فتنادوا مصبحین).

سوره القلم(68): آیه 22

(آیه 22)- و گفتند: «که به سوی کشتزار و باغ خود حرکت کنید، اگر قصد چیدن میوه ها را دارید»! (ان اغدوا علی حرثکم ان کنتم صارمین).

سوره القلم(68): آیه 23

(آیه 23)- به این ترتیب «آنها (به سوی باغ) حرکت کردند در حالی که آهسته با هم می گفتند:» (فانطلقوا و هم یتخافتون).

سوره القلم(68): آیه 24

(آیه 24)- «مواظب باشید امروز حتی یک فقیر وارد بر شما نشود»! (ان لا یدخلنها الیوم علیکم مسکین).

چنین به نظر می رسد که به خاطر سابقه اعمال نیک پدر، جمعی از فقرا همه سال در انتظار چنین ایامی بودند که میوه چینی باغ شروع شود و بهره ای عائد آنها گردد، و لذا این فرزندان بخیل و ناخلف چنان مخفیانه حرکت کردند که هیچ کس احتمال ندهد چنان روزی فرا رسیده.

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1438

سوره القلم(68): آیه 25

(آیه 25)- و به این ترتیب، «آنها صبحگاهان تصمیم داشتند که با قدرت از مستمندان جلوگیری کنند» (و غدوا علی حرد قادرین).

سوره القلم(68): آیه 26

(آیه 26)- اما «هنگامی که (وارد باغ شدند و) آن را دیدند گفتند: حقا ما گمراهیم» (فلما راوها قالوا انا لضالون).

سوره القلم(68): آیه 27

(آیه 27)- سپس افزودند: همه چیز از دست رفته «بلکه ما محرومیم» (بل نحن محرومون).

می خواستیم مستمندان و نیازمندان را محروم کنید اما خودمان از همه بیشتر محروم شدیم، هم محروم از درآمد مادی، و هم برکات معنوی.

سوره القلم(68): آیه 28

(آیه 28)- در این میان «یکی از آنها که از همه عاقلتر بود گفت: آیا به شما نگفتم چرا تسبیح خدا نمی گویید»! (قال اوسطهم ا لم اقل لکم لو لا تسبحون).

از این آیه استفاده می شود که در میان آنها فرد مؤمنی بود که آنها را از بخل و حرص نهی می کرد، ولی کسی گوش به حرفش نمی داد.

سوره القلم(68): آیه 29

(آیه 29)- آنها نیز لحظه ای بیدار شدند و به گناه خود اعتراف کردند و «گفتند: منزه است پروردگار ما (از هرگونه ظلم و ستم) مسلما ما ظالم بودیم» هم بر خویشتن ستم کردیم و هم بر دیگران (قالوا سبحان ربنا انا کنا ظالمین).

سوره القلم(68): آیه 30

(آیه 30)- ولی مطلب به اینجا خاتمه نیافت «سپس رو به یکدیگر کرده، به ملامت هم پرداختند» (فاقبل بعضهم علی بعض یتلاومون).

و احتمالا هر کدام در عین اعتراف به خطای خویش گناه اصلی را به دوش دیگری می انداخت و او را شدیدا سرزنش می کرد.

آری! همه ظالمانی که در چنگال عذاب الهی گرفتار می شوند در عین اعتراف به گناه، هر کدام سعی دارد عامل اصلی بدبختی خود را دیگری بشمرد.

سوره القلم(68): آیه 31

(آیه 31)- سپس می افزاید: هنگامی که به عمق بدبختی خود آگاه شدند فریادشان بلند شد «گفتند: وای بر ما که طغیانگر بودیم»! (قالوا یا ویلنا انا کنا طاغین).

آنها در مرحله قبل اعتراف به «ظلم» و ستم کردند، و در اینجا اعتراف به

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1439

«طغیان» و در حقیقت طغیان مرحله ای است بالاتر از ظلم.

سوره القلم(68): آیه 32

(آیه 32)- سر انجام آنها بعد از این بیداری و هشیاری و اعتراف به گناه و بازگشت به سوی خدا، رو به درگاه او آوردند، و گفتند: «امیدواریم پروردگارمان (گناهان ما را ببخشد و) بهتر از آن به جای آن به ما بدهد» (عسی ربنا ان یبدلنا خیرا منها).

«چرا که ما به او علاقه مندیم» و به ذات پاکش دل بسته ایم و حل این مشکل را نیز از قدرت بی پایان او می طلبیم (انا الی ربنا راغبون).

سوره القلم(68): آیه 33

(آیه 33)- در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری کلی و درس همگانی می فرماید: این گونه است عذاب (خداوند در دنیا) و عذاب آخرت از آن هم بزرگتر است اگر می دانستند» (کذلک العذاب و لعذاب الآخره اکبر لو کانوا یعلمون).

شما نیز اگر به خاطر مال و ثروت و امکانات مادی مست و مغرور شوید، و روح انحصار طلبی بر شما چیره گردد، همه چیز را برای خود بخواهید، و نیازمندان را محروم کنید، سرنوشتی بهتر از این نخواهید داشت.

سوره القلم(68): آیه 34

(آیه 34)- می دانیم روش قرآن این است که شرح حال زندگی بدان و خوبان را در مقابل هم قرار می دهد، تا در مقایسه با یکدیگر بهتر شناخته شوند.

طبق همین روش بعد از ذکر سرنوشت دردناک «اصحاب الجنّه» (صاحبان باغ خرم و سرسبز) در اینجا به ذکر حال پرهیزکاران پرداخته، می گوید: «برای پرهیزکاران نزد پروردگارشان باغهای پرنعمت بهشت است» (ان للمتقین عند ربهم جنات النعیم).

باغهائی از بهشت که هر نعمتی تصور شود کاملترین نوع آن در آنجاست، علاوه بر نعمتهائی که به فکر هیچ انسانی نرسیده است.

سوره القلم(68): آیه 35

(آیه 35)- ولی از آنجا که جمعی از مشرکان و ثروتمندان خود خواه بودند که ادعا می کردند همان طور که در دنیا وضع ما عالی است در قیامت نیز بسیار خوب است، خداوند در این آیه شدیدا آنها را مورد مؤاخذه قرار داده بلکه محاکمه می کند، می فرماید: «آیا مؤمنانی را (که در برابر حق و عدالت تسلیمند) همچون

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1440

مشرکان و مجرمان قرار دهیم»؟ (ا فنجعل المسلمین کالمجرمین).

سوره القلم(68): آیه 36

(آیه 36)- «شما را چه می شود؟ چگونه داوری می کنید»؟! (ما لکم کیف تحکمون).

هیچ انسان عاقلی باور می کند سرنوشت عادل و ظالم، مطیع و مجرم، ایثارگر و انحصار طلب یکسان باشد؟ آن هم در پیشگاه خداوند.

سوره القلم(68): آیه 37

(آیه 37)- سپس می افزاید: اگر عقل و خرد، شما را به چنین حکمی رهنمون نشده آیا دلیلی از «نقل» بر آن دارید «آیا کتابی دارید که از آن درس می خوانید ...»؟ (ام لکم کتاب فیه تدرسون).

سوره القلم(68): آیه 38

(آیه 38)- «که آنچه را شما اختیار می کنید از آن شماست»؟! (ان لکم فیه لما تخیرون).

شما انتظار دارید مجرمانی همچون خودتان همطراز مسلمین باشند، این سخنی است که نه عقل به آن حکم می کند و نه در هیچ کتاب معتبری آمده است.

سوره القلم(68): آیه 39

(آیه 39)- در این آیه چنین ادامه می دهد: آیا شما مدرکی از عقل و نقل بر این ادعا دارید؟ «یا این که عهد و پیمان موکد و مستمری تا روز قیامت بر ما دارید که هر چه را حکم کنید برای شما باشد»؟ (ام لکم ایمان علینا بالغه الی یوم القیامه ان لکم لما تحکمون).

چه کسی می تواند ادعا کند که از خدا عهد و پیمان گرفته است که تسلیم تمایلات او گردد!

سوره القلم(68): آیه 40

(آیه 40)- باز در ادامه این پرسشها که راهها را از هر سو به روی آنان می بندد می افزاید: «از آنها بپرس کدامیک از آنان چنین چیزی را تضمین می کنند» که مجرمان و مؤمنان یکسان باشند یا هر چه آنها می خواهند خدا در اختیارشان بگذارد (سلهم ایهم بذلک زعیم).

سوره القلم(68): آیه 41

(آیه 41)- و در آخرین مرحله از این بازپرسی عجیب می فرماید: «یا این که معبودانی دارند که آنها را شریک خدا قرار داده اند (و برای آنان شفاعت می کنند) اگر راست می گویند معبودان خود را بیاورند»! (ام لهم شرکاء فلیأتوا بشرکائهم

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1441

ان کانوا صادقین)

.آیا آنها کمترین دلیلی دارند بر این که بتها این جمادات کم ارزش و بی شعور شریک خدا و شفیع درگاه اویند؟

سوره القلم(68): آیه 42

(آیه 42)- آن روز می خواهند سجده کنند اما قادر نیستند! در تعقیب آیات گذشته که مشرکان و مجرمان را در برابر یک بازپرسی کوبنده قرار می داد، در اینجا گوشه ای از سرنوشت آنها را در قیامت نشان می دهد تا روشن شود این گروه خود خواه و پرادعا در آن روز چقدر ذلیل و خوارند؟

می فرماید: به خاطر بیاورید «روزی را که (از شدت ترس و وحشت) ساق پاها برهنه می گردد و دعوت به سجود می شوند اما نمی توانند» سجود کنند (یوم یکشف عن ساق و یدعون الی السجود فلا یستطیعون).

آری! در آن روز همگان به سجده و خضوع در برابر پروردگار دعوت می شوند، مؤمنان به سجده می افتند، ولی مجرمان قدرت سجده ندارند!

سوره القلم(68): آیه 43

(آیه 43)- این آیه می گوید: «این در حالی است که چشمهایشان (از شدت شرمساری) به زیر افتاده و ذلت و خواری تمام وجودشان را فرا گرفته» (خاشعه ابصارهم ترهقهم ذله).

افراد مجرم هنگامی که در دادگاه محکوم می شوند معمولا سر خود را به زیر می افکنند، و ذلت تمام وجودشان را فرا می گیرد.

سپس می افزاید: «آنها پیش از این (در دار دنیا) دعوت به سجود می شدند در حالی که سالم بودند» ولی امروز دیگر توانائی آن را ندارند (و قد کانوا یدعون الی السجود و هم سالمون).

آنها هرگز سجده نکردند، و روح استکبار و تمرد و سرپیچی را با خود به صحنه قیامت آوردند با این حال چگونه قدرت بر سجده دارند.

سوره القلم(68): آیه 44

(آیه 44)- سپس روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: «اکنون مرا با آنها که این سخن (یعنی قرآن) را تکذیب می کنند واگذار» تا حساب همه آنها را برسم (فذرنی و من یکذب بهذا الحدیث).

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1442

این تهدیدی است شدید از ناحیه خداوند قادر قهار که به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید:

نمی خواهد تو دخالت کنی، مرا با این تکذیب کنندگان لجوج و سرکش رها کن، تا آنچه مستحقند به آنها بدهم! سپس می افزاید: «ما آنان را از آنجا که نمی دانند به تدریج به سوی عذاب پیش می بریم» (سنستدرجهم من حیث لا یعلمون).

سوره القلم(68): آیه 45

(آیه 45)- «و به آنها مهلت (بازگشت) می دهم (و در عذابشان عجله نخواهم کرد) چرا که نقشه های من محکم و دقیق (و عذاب من شدید) است» (و املی لهم ان کیدی متین).

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «گاه هنگامی که بندگان سرکش گناه می کنند خداوند به آنها نعمتی می دهد، آنها از گناه خود غافل می شوند، و توبه را فراموش می کنند، این همان استدراج و بلا و عذاب تدریجی است».

هنگامی که انسان گناه می کند از سه حال بیرون نیست، یا خودش متوجه می شود و باز می گردد، و یا خداوند تازیانه «بلا» بر او می نوازد تا بیدار شود، و یا شایستگی هیچ یک از این دو را ندارد، خدا به جای بلا نعمت به او می بخشد و این همان «عذاب استدراج» است.

لذا انسان باید به هنگام روی آوردن نعمتهای الهی مراقب باشد نکند این امر که ظاهرا نعمت است «عذاب استدراج» گردد، به همین دلیل مسلمانان بیدار در این گونه مواقع در فکر فرو می رفتند، و به بازنگری اعمال خود می پرداختند، چنانکه در حدیثی آمده است که یکی از یاران امام صادق علیه السّلام عرض کرد: من از خداوند مالی طلب کردم به من روزی فرمود، فرزندی خواستم به من بخشید، خانه ای طلب کردم به من مرحمت کرد، من می ترسم نکند این «استدراج» باشد! امام علیه السّلام فرمود: «اگر اینها توأم با حمد و شکر الهی است استدراج نیست» (نعمت است).

سوره القلم(68): آیه 46

(آیه 46)- در ادامه بازپرسیهائی که در آیات گذشته از مشرکان و مجرمان شده بود، در اینجا دو سؤال دیگر بر آن می افزاید، نخست می گوید: «یا این که تو از

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1443

آنها مزدی می طلبی که پرداختش برای آنها سنگین است»؟ (ام تسئلهم اجرا فهم من مغرم مثقلون).

اگر بهانه آنها این است که شنیدن دعوت تو خرج دارد و اجر و مزد کلانی باید در مقابل آن بپردازند و آنها قادر بر آن نیستند این سخن دروغی است، و تو مطلقا از آنها اجر و پاداشی مطالبه نمی کنی، و نه هیچ پیامبر دیگری از پیامبران خدا مزدی مطالبه کردند.

سوره القلم(68): آیه 47

(آیه 47)- سپس در ادامه همین گفتگو، می افزاید: «یا اسرار غیب نزد آنهاست، و آن را می نویسند» و به یکدیگر منتقل می کنند، و در این اسرار آمده است که آنها با مسلمانان یکسانند؟ (ام عندهم الغیب فهم یکتبون).

سوره القلم(68): آیه 48

(آیه 48)- و از آنجا که سرسختی و بی منطقی مشرکان و دشمنان اسلام گاه چنان قلب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را می فشرد که امکان داشت در مورد آنها نفرین کند، خداوند در این آیه پیامبرش را دلداری داده، و امر به صبر و شکیبائی می کند، می فرماید:

«اکنون که چنین است صبر کن و منتظر فرمان پروردگارت باش» (فاصبر لحکم ربک).

منتظر باش تا خداوند وسائل پیروزی تو و یارانت و شکست دشمنانت را فراهم سازد، و بدان این مهلتها که به آنها داده می شود یک نوع عذاب استدراج است.

سپس می افزاید: «و مانند صاحب ماهی [- یونس ] مباش» که در تقاضای مجازات قومش عجله کرد، و گرفتار مجازات ترک اولی شد (و لا تکن کصاحب الحوت).

«در آن زمان که با نهایت اندوه خدا را (از درون شکم ماهی) خواند» (اذ نادی و هو مکظوم).

منظور از این «ندا» همان است که در آیه 87 سوره انبیا آمده است «او در میان ظلمتها صدا زد که معبودی جز تو نیست، منزهی تو من از ستمکاران بودم».

و به این ترتیب به ترک اولای خود اعتراف کرد، و از خدا تقاضای عفو و بخشش نمود.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1444

سوره القلم(68): آیه 49

(آیه 49)- در این آیه می افزاید: «و اگر رحمت پروردگارش به یاریش نیامده بود (از شکم ماهی) بیرون افکنده می شد در حالی که نکوهیده بود» (لو لا ان تدارکه نعمه من ربه لنبذ بالعراء و هو مذموم).

منظور از «نعمت» در آیه فوق همان توفیق توبه و شمول رحمت الهی است.

سوره القلم(68): آیه 50

(آیه 50)- لذا در این آیه می فرماید: «ولی پروردگارش او را برگزید و از صالحان قرار داد» (فاجتباه ربه فجعله من الصالحین).

و به دنبال آن مأموریت هدایت قومش را مجددا بر عهده او گذارد و او به سراغ آنها آمد، و همگی ایمان آوردند.

سوره القلم(68): آیه 51

(آیه 51)- می خواهند تو را نابود کنند اما نمی توانند! این آیه و آیه بعد که پایان سوره «قلم» را تشکیل می دهد، در حقیقت تعقیب چیزی است که در آغاز این سوره در باره نسبت جنون از ناحیه دشمنان به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمده، نخست می فرماید: «نزدیک است کافران هنگامی که آیات قرآن را می شنوند با چشم زخم خود تو را از بین ببرند و می گویند: او دیوانه است» (و ان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا الذکر و یقولون انه لمجنون).

آنها وقتی آیات قرآن را می شنوند آنقدر مجذوب می شوند و در برابر آن اعجاب می کنند که می خواهند تو را چشم بزنند (زیرا چشم زدن معمولا در برابر اموری است که بسیار اعجاب انگیز باشد) اما در عین حال می گویند: تو دیوانه ای، و این راستی شگفت آور است، دیوانه و پریشان گوئی کجا و این آیات اعجاب انگیز جذاب و پرنفوذ کجا؟

سوره القلم(68): آیه 52
اشاره

(آیه 52)- و سر انجام در آخرین آیه می افزاید: «در حالی که این (قرآن) جز مایه بیداری برای جهانیان نیست» (و ما هو الا ذکر للعالمین).

معارفش روشنگر، انذارهایش آگاه کننده، مثالهایش پر معنی، تشویقها و بشارتهایش روحپرور، و در مجموع مایه بیداری خفتگان و یادآوری غافلان است، با این حال چگونه می توان نسبت جنون به آورنده آن داد؟

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1445

آیا چشم زدن واقعیت دارد؟

بسیاری از مردم معتقدند در بعضی از چشمها اثر مخصوصی است که وقتی از روی اعجاب به چیزی بنگرند ممکن است آن را از بین ببرد، یا درهم بشکند، و اگر انسان است بیمار یا دیوانه کند.

این مسأله از نظر عقلی امر محالی نیست و در روایات اسلامی نیز تعبیرات مختلفی دیده می شود که وجود چنین امری را اجمالا تأیید می کند.

در حدیثی آمده است که امیر مؤمنان علی علیه السّلام فرمود: پیامبر برای امام حسن و امام حسین علیه السّلام «رقیه» (1) گرفت، و این دعا را خواند: «شما را به تمام کلمات و اسماء حسنای خداوند از شرّ مرگ و حیوانات موذی، و هر چشم بد، و حسود آنگاه که حسد ورزد می سپارم.

سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نگاهی به ما کرد و فرمود: «این چنین حضرت ابراهیم برای اسماعیل و اسحاق تعویذ نمود».

«پایان سوره قلم»

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1446


1- منظور از «رقیه» دعاهائی است که می نویسند و افراد برای جلوگیری از چشم زخم با خود نگه می دارند و آن را «تعویذ» نیز می گویند.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1447

سوره حاقّه [69]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 52 آیه است

محتوای سوره:

مباحث این سوره بر سه محور دور می زند.

محور اول که مهمترین محورهای بحث این سوره است مسائل مربوط به قیامت و بسیاری از خصوصیات آن می باشد، و لذا سه نام از نامهای قیامت یعنی «حاقه» و «قارعه» و «واقعه» در این سوره آمده است.

محور دوم بحثهائی است که پیرامون سرنوشت اقوام کافر پیشین، مخصوصا قوم عاد و ثمود و فرعون، می باشد که مشتمل بر انذارهای قوی و مؤکدی است برای همه کافران و منکران قیامت.

محور سوم بحثهائی است پیرامون عظمت قرآن و مقام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و کیفر تکذیب کنندگان.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام می خوانیم: «کسی که سوره حاقه را بخواند خداوند حساب او را در قیامت آسان می کند».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الحاقه(69): آیه 1

(آیه 1)- این سوره از مسأله قیامت و آن هم با عنوان تازه ای شروع می شود، می فرماید: روز رستاخیز «روزی است که مسلما واقع می شود»! (الحاقه).

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1448

سوره الحاقه(69): آیه 2

(آیه 2)- «چه روز واقع شدنی»! (ما الحاقه).

سوره الحاقه(69): آیه 3

(آیه 3)- «و تو چه می دانی آن روز واقع شدنی چیست»؟ (و ما ادراک ما الحاقه).

تقریبا عموم مفسران «حاقه» را به معنی روز قیامت تفسیر کرده اند، به خاطر این که روزی است که قطعا واقع می شود، همانند تعبیر به «الواقعه» در سوره «واقعه».

تعبیر به «ما الحاقّه» برای بیان عظمت آن روز است.

و تعبیر به «ما ادراک ما الحاقه» باز هم برای تأکید بیشتر روی عظمت حوادث آن روز عظیم است، تا آنجا که حتی به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله خطاب می شود که تو نمی دانی آن روز چگونه است؟

سوره الحاقه(69): آیه 4

(آیه 4)- سپس به سراغ بیان سرنوشت اقوامی می رود که روز قیامت (یا نزول عذاب الهی را در دنیا) منکر شدند، می افزاید: «قوم ثمود و عاد عذاب کوبنده الهی را انکار کردند» و نتیجه شومش را دیدند (کذبت ثمود و عاد بالقارعه).

سوره الحاقه(69): آیه 5

(آیه 5)- «اما قوم ثمود با عذابی سرکش هلاک شدند» (فاما ثمود فاهلکوا بالطاغیه).

«قوم ثمود» در یک منطقه کوهستانی میان حجاز و شام زندگی می کردند، حضرت «صالح» به سوی آنها مبعوث شد، ولی آنها هرگز ایمان نیاوردند، حتی از او خواستند که اگر راست می گوئی عذابی را که به ما وعده می دهی فرود آور! در این هنگام «صاعقه ای ویرانگر» بر آنها مسلّط شد، و در چند لحظه همه چیز را در هم کوبید و جسمهای بی جانشان بر زمین افتاد.

سوره الحاقه(69): آیه 6

(آیه 6)- سپس به سراغ سرنوشت «قوم عاد» می رود، قومی که در سرزمین «احقاف» در شبه جزیره عرب یا یمن زندگی می کردند قامتهائی طویل، اندامی قوی، شهرهائی آباد، زمینهائی خرم و سرسبز، و باغهائی پرطراوت داشتند، پیامبر آنها حضرت «هود» بود، آنها نیز طغیان و سرکشی را به جائی رساندند که خداوند با عذابی دردناک- که شرح آن در همین آیات آمده است-

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1449

طومار زندگی آنها را در هم پیچید.

نخست می فرماید: «و اما قوم عاد با تندبادی طغیانگر و پر سر و صدا به هلاکت رسیدند» (و اما عاد فاهلکوا بریح صرصر عاتیه).

سوره الحاقه(69): آیه 7

(آیه 7)- سپس به توصیف دیگری از این تندباد کوبنده پرداخته، می افزاید: « (خداوند) این تندباد بنیان کن را هفت شب و هشت روز پی در پی بر آنها مسلّط ساخت» (سخرها علیهم سبع لیال و ثمانیه ایام حسوما).

نتیجه آن شد که قرآن می گوید: «و (اگر آنجا بودی) می دیدی که آن قوم همچون تنه های پوسیده و تو خالی درختان نخل در میان این تند باد روی زمین افتاده و هلاک شده اند»! (فتری القوم فیها صرعی کانهم اعجاز نخل خاویه).

چه تشبیه جالبی که هم بزرگی قامت آنها را مشخص می کند، و هم ریشه کن شدن آنها را، و هم تو خالی بودن در برابر عذابهای الهی به گونه ای که تندباد آنها را به آسانی جا به جا می کرد.

سوره الحاقه(69): آیه 8

(آیه 8)- و در این آیه می افزاید: «آیا کسی از آنها را باقی می بینی»؟! (فهل تری لهم من باقیه).

آری! امروز نه تنها اثری از قوم عاد نیست که از ویرانه های شهرهای آباد، و عمارتهای پرشکوه، و مزارع سرسبز آنها نیز چیزی باقی نمانده است.

سوره الحاقه(69): آیه 9

(آیه 9)- کجاست گوشهای شنوا؟ بعد از ذکر گوشه ای از سرگذشت قوم عاد و ثمود به سراغ اقوام دیگری همچون قوم «نوح» و قوم «لوط» می رود تا از زندگی آنها درس عبرت دیگری به افراد بیدار دل دهد.

می فرماید: «و فرعون و کسانی که پیش از او بودند و همچنین اهل شهرهای زیر و رو شده [- قوم لوط] مرتکب گناهان بزرگ شدند» (و جاء فرعون و من قبله و المؤتفکات بالخاطئه).

سوره الحاقه(69): آیه 10

(آیه 10)- سپس می افزاید: «و با فرستاده پروردگارشان مخالفت کردند و خداوند آنها را به عذاب شدیدی گرفتار ساخت» (فعصوا رسول ربهم فاخذهم أخذه رابیه).

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1450

فرعونیان با «موسی» و «هارون» به مخالفت برخاستند، و ساکنان شهرهای «سدوم» به مخالفت با حضرت «لوط» و اقوام دیگر نیز از فرمان پیامبر خود سرپیچی کردند، و هر گروهی از این سرکشان به نوعی عذاب گرفتار شدند، فرعونیان در کام امواج «نیل» که مایه حیات و آبادی و برکت کشورشان بود غرق گشتند، و قوم لوط با زلزله شدید، و سپس «بارانی از سنگ» محو و نابود شدند.

سوره الحاقه(69): آیه 11

(آیه 11)- و سر انجام اشاره کوتاهی به سرنوشت قوم نوح و مجازات دردناک آنها کرده، می گوید: «و هنگامی که آب طغیان کرد ما شما را بر کشتی سوار کردیم» (انا لما طغی الماء حملناکم فی الجاریه).

طغیان آب چنین بود که ابرهای تیره و تار آسمان را پوشانید، و چنان بارانی نازل شد که گوئی سیلاب از آسمان فرو می ریزد، چشمه ها نیز از زمین جوشیدن گرفت، و این هر دو آب دست به دست هم دادند، و همه چیز زیر آب فرو رفت، تنها گروهی که نجات یافتند مؤمنانی بودند که همراه نوح سوار بر کشتی شدند.

تعبیر به «حملناکم» (شما را حمل کردیم) کنایه از اسلاف و نیاکان ماست چرا که اگر آنها نجات نیافته بودند ما نیز امروز وجود نداشتیم.

سوره الحاقه(69): آیه 12
اشاره

(آیه 12)- بعد به هدف اصلی این مجازاتها اشاره کرده، می افزاید: منظور این بود «تا آن را وسیله تذکری برای شما قرار دهیم» (لنجعلها لکم تذکره)

.«و گوشهای شنوا آن را دریابد و بفهمد» (و تعیها اذن واعیه)

.هرگز نمی خواستیم از آنها انتقام بگیریم، بلکه هدف تربیت انسانها و هدایت آنها در مسیر کمال، و ارائه طریق، و ایصال به مطلوب بوده است.

فضیلت دیگری از فضائل علی علیه السّلام

در بسیاری از کتب معروف اسلامی اعم از تفسیر و حدیث آمده است که پیغمبر گرامی اسلام به هنگام نزول آیه فوق (و تعیها اذن واعیه)

فرمود: «من از خدا خواستم که گوش علی را از این گوشهای شنوا و نگه دارنده حقایق قرار دهد».

و به دنبال آن علی علیه السّلام می فرمود: «من هیچ سخنی بعد از آن، از رسول خدا نشنیدم که آن را فراموش کنم بلکه همیشه آن را به خاطر داشتم».

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1451

در «غایه المرام» شانزده حدیث در این زمینه از طرق شیعه و اهل سنت نقل کرده است، و تفسیر «البرهان» از «محمّد بن عباس» نقل می کند که در این باره سی حدیث از طرق عامه و خاصه نقل شده است.

و این فضیلتی است بزرگ برای پیشوای بزرگ اسلام علی علیه السّلام که صندوقچه اسرار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و وارث تمام علوم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود، و به همین دلیل بعد از او در مشکلاتی که برای جامعه اسلامی در مسائل علمی پیش می آمد موافقان و مخالفان به او پناه می بردند، و حل مشکل را از او می خواستند که در کتب تاریخ مشروحا آمده است.

سوره الحاقه(69): آیه 13

(آیه 13)- روزی که آن واقعه بزرگ رخ می دهد! در ادامه آیات آغاز این سوره که ناظر به مسأله رستاخیز و قیامت بود، در اینجا بحثهائی از حوادث این رستاخیز عظیم را مطرح می کند، می فرماید: «به محض این که یکبار در صور دمیده شود ...» (فاذا نفخ فی الصور نفخه واحده).

چنانکه قبلا نیز اشاره کرده ایم از قرآن مجید استفاده می شود که پایان این جهان و آغاز جهان دیگر، ناگهانی و با صدائی عظیم انجام می گیرد که از آن تعبیر به «نفخه صور» دمیدن در شیپور) شده است.

نفخه صور دو نفخه است: «نفخه مرگ» و «نفخه حیات مجدد» و آنچه در آیه مورد بحث آمده «نفخه اول» یعنی، نفخه پایان دنیاست.

سوره الحاقه(69): آیه 14

(آیه 14)- سپس می افزاید: «و (هنگامی که) زمین و کوهها از جا برداشته شوند، و یکباره در هم کوبیده و متلاشی گردند» (و حملت الارض و الجبال فدکتا دکه واحده). به گونه ای که یکباره از هم متلاشی و هموار گردند.

سوره الحاقه(69): آیه 15

(آیه 15)- سپس می افزاید: «در آن روز واقعه عظیم روی می دهد» و رستاخیز برپا می شود (فیومئذ وقعت الواقعه).

سوره الحاقه(69): آیه 16

(آیه 16)- نه تنها زمین و کوهها متلاشی می شوند، بلکه «آسمانها از هم می شکافد و سست می گردد و فرو می ریزد» (و انشقت السماء فهی یومئذ واهیه).

کرات عظیم آسمانی از این حادثه هولناک و وحشتناک برکنار نمی مانند، آنها

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1452

نیز شکافته، پراکنده و متلاشی و سست خواهند شد.

سوره الحاقه(69): آیه 17

(آیه 17)- «فرشتگان در اطراف آسمان قرار می گیرند» و برای انجام مأموریتها آماده می شوند (و الملک علی ارجائها).

سپس می فرماید: «و آن روز عرش پروردگارت را هشت فرشته بر فراز همه آنها حمل می کنند» (و یحمل عرش ربک فوقهم یومئذ ثمانیه).

منظور از «عرش» مجموعه جهان هستی است که عرش حکومت خداوند است، و به وسیله فرشتگان که مجری فرمان او هستند تدبیر می شود.

و جالب این که در روایتی آمده است: «حاملان هشتگانه عرش خدا در قیامت چهار نفر از اولین، و چهار نفر از آخرین هستند، اما چهار نفر از اولین نوح و ابراهیم و موسی و عیسی می باشند، و چهار نفر از آخرین محمّد صلّی اللّه علیه و آله و علی و حسن و حسین علیهم السّلام هستند»! این تعبیر ممکن است اشاره به مقام شفاعت آنها برای اولین و آخرین باشد، البته شفاعت در مورد کسانی که لایق شفاعتند، و به هر حال گسترش مفهوم «عرش» را نشان می دهد.

سوره الحاقه(69): آیه 18

(آیه 18)- ای اهل محشر، نامه اعمال مرا بخوانید! در تفسیر آیات گذشته گفته شد که «نفخ صور» دو بار رخ می دهد و چنانکه گفتیم آیات آغاز سوره از نفخه اول خبر می دهد، و آیات بعد از نفخه دوم.

در ادامه همین مطلب در اینجا می فرماید: «در آن روز همگی به پیشگاه خدا عرضه می شوید و چیزی از کارهای شما پنهان نمی ماند» (یومئذ تعرضون لا تخفی منکم خافیه).

البته، انسانها و غیر انسانها در این دنیا نیز دائما در محضر خدا هستند، ولی این مطلب در قیامت ظهور و بروز بیشتری دارد.

نه تنها اعمال مخفیانه انسانها که صفات و روحیات و خلقیات و نیتها همه بر ملا می گردد، و این حادثه ای است عظیم، و به گفته بعضی از مفسران عظیمتر از متلاشی شدن کوهها و شکافتن کرات آسمان! روز رسوائی بزرگ بدکاران

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1453

و سر بلندی بی نظیر مؤمنان.

سوره الحاقه(69): آیه 19

(آیه 19)- و به دنبال آن می گوید: «پس کسی که نامه اعمالش را به دست راستش دهند (از فرط خوشحالی) فریاد می زند که (ای اهل محشر!) نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید» (فاما من اوتی کتابه بیمینه فیقول هاؤم اقرؤا کتابیه).

سوره الحاقه(69): آیه 20
اشاره

(آیه 20)- سپس بزرگترین افتخار خود را در این کلمه خلاصه کرده، می گوید: «من یقین داشتم (که قیامتی در کار است، و) به حساب اعمالم می رسم» (انی ظننت انی ملاق حسابیه).

یعنی، آنچه نصیب من شده به خاطر ایمان به چنین روزی است، و راستی هم همین است ایمان به حساب و کتاب به انسان روح تقوا و پرهیزگاری می بخشد و تعهد و احساس مسؤولیت در او ایجاد می کند، و مهمترین عامل تربیت انسان است.

پاسخ به یک سؤال:

در اینجا ممکن است سؤالی مطرح شود و آن این که آیا مؤمنانی که طبق آیات فوق صدا می زنند: ای اهل محشر! بیایید و نامه اعمال ما را بخوانید، مگر گناهی در تمام نامه اعمالشان نیست؟

پاسخ این سؤال را می توان از بعضی احادیث استفاده کرد از جمله، در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که: «خداوند در قیامت نخست از بندگان خود اقرار بر گناهانشان می گیرد، سپس می فرماید: من این گناهان را در دنیا برای شما مستور ساختم، و امروز هم آن را می بخشم سپس (فقط) نامه حسناتش را به دست راست او می دهند».

سوره الحاقه(69): آیه 21

(آیه 21)- در این آیه گوشه ای از پاداشهای چنین کسانی را بیان کرده، می فرماید: «پس او در یک زندگی (کاملا) رضایتبخش قرار خواهد داشت» (فهو فی عیشه راضیه).

سوره الحاقه(69): آیه 22

(آیه 22)- گرچه با همین یک جمله همه گفتنیها را گفته است، ولی برای توضیح بیشتر می افزاید: او «در بهشتی عالی» قرار دارد (فی جنه عالیه).

بهشتی که آنقدر رفیع و والاست که هیچ کس مانند آن را ندیده و نشنیده و حتی تصور نکرده است.

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1454

سوره الحاقه(69): آیه 23

(آیه 23)- بهشتی که «میوه هایش در دسترس است» (قطوفها دانیه).

نه زحمتی برای چیدن میوه ها در کار است، و نه مشکلی برای نزدیک شدن به درختان پربارش، و اصولا تمام نعمتهایش بدون استثنا در دسترس است.

سوره الحاقه(69): آیه 24

(آیه 24)- و در این آیه، خطاب محبت آمیز خداوند را به این بهشتیان چنین بیان کرده، «بخورید و بیاشامید گوارا، در برابر اعمالی که در ایام گذشته انجام دادید» (کلوا و اشربوا هنیئا بما اسلفتم فی الایام الخالیه).

آری! این نعمتهای بزرگ بی حساب نیست، اینها پاداش اعمال شماست البته این اعمال ناچیز هنگامی که در افق فضل و رحمت الهی قرار گرفته به چنین ثمراتی منتهی شده است.

سوره الحاقه(69): آیه 25

(آیه 25)- در آیات گذشته سخن از «اصحاب الیمین» و مؤمنانی بود که نامه اعمالشان به دست راستشان داده می شود، ولی این آیه درست به نقطه مقابل آنها یعنی «اصحاب الشمال» پرداخته، و در یک مقایسه وضع آن دو را کاملا روشن می سازد.

نخست می فرماید: «اما کسی که نامه اعمالش را به دست چپش بدهند می گوید: ای کاش هرگز نامه اعمالم را به من نمی دادند»! (و اما من أوتی کتابه بشماله فیقول یا لیتنی لم أوت کتابیه).

سوره الحاقه(69): آیه 26

(آیه 26)- «و نمی دانستم حساب من چیست»؟ (و لم ادر ما حسابیه).

سوره الحاقه(69): آیه 27

(آیه 27)- «ای کاش مرگم فرا می رسید»! و به این زندگی حسرت بار پایان می داد (یا لیتها کانت القاضیه).

آری! در آن دادگاه بزرگ، آهی حسرت بار، و ناله ای شرربار دارد، آرزو می کند با گذشته اش بکلی قطع رابطه کند، همان گونه که در آیه 40 سوره نبأ نیز آمده است:

یقول الکافر یا لیتنی کنت ترابا

کافر در آن روز می گوید: ای کاش خاک بودم (و گرفتار عذاب نمی شدم)!»

سوره الحاقه(69): آیه 28

(آیه 28)- سپس می افزاید: این مجرم گنهکار زبان به اعتراف گشوده، می گوید: «مال و ثروتم هرگز مرا بی نیاز نکرد» و به درد امروز که روز بیچارگی من

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1455

است نخورد (ما اغنی عنی مالیه).

سوره الحاقه(69): آیه 29

(آیه 29)- نه تنها اموالم مرا بی نیاز نکرد و حل مشکلی از من ننمود بلکه «قدرت من نیز از دست رفت»! (هلک عنی سلطانیه).

خلاصه نه مال به کار آمد، و نه مقام، و امروز با دست تهی، و در نهایت ذلت و شرمساری، در دادگاه عدل الهی حاضرم، همه اسباب نجات قطع شده، قدرتم بر باد رفته، و امیدم از همه جا بریده است.

یک داستان عبرت انگیز! در اینجا سرگذشتهای بسیاری نقل شده که همه تأکیدی است بر محتوای آیات فوق و درس عبرتی است برای آنها که تکیه بر مال و مقام کرده، سر تا پا آلوده غرور و غفلت و گناهند، از جمله:

در «سفینه البحار» از کتاب «نصائح» چنین نقل شده: «هنگامی که بیماری هارون الرشید در خراسان شدید شد دستور داد طبیبی از طوس حاضر کنند، و سپس سفارش کرد که ادرار او را با ادرار جمع دیگری از بیماران و از افراد سالم بر طبیب عرضه کنند، طبیب شیشه ها را یکی بعد از دیگری وارسی می کرد تا به شیشه هارون رسید، و بی اینکه بداند مال کیست، گفت: به صاحب این شیشه بگوئید وصیتش را بکند، چرا که نیرویش مضمحل شده و بنیه اش فرو ریخته است! هارون از شنیدن این سخن از حیات خود مأیوس شد، و شروع به خواندن این اشعار کرد:

انّ الطّبیب بطبّه و دوائه لا یستطیع دفاع نحب قد أتی

ما للطّبیب یموت بالدّاء الّذی قد کان یبرء مثله فیما مضی

«طبیب با طبابت و داروی خود- قدرت ندارد در برابر مرگی که فرا رسید دفاع کند».

اگر قدرت دارد پس چرا خودش با همان بیماری می میرد- که سابقا آن را درمان می کرد»؟

در این هنگام به او خبر دادند که مردم شایعه مرگ او را پخش کرده اند، برای این که این شایعه برچیده شود دستور داد چهارپائی آوردند و گفت: مرا بر آن سوار

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1456

کنید، ناگهان زانوی حیوان سست شد.

گفت: مرا پیاده کنید که شایعه پراکنان راست می گویند! سپس سفارش کرد کفنهائی برای او بیاورند، و از میان آنها یکی را پسندید و انتخاب کرد، و گفت در کنار همین بسترم قبری برای من آماده کنید.

سپس نگاهی در قبر کرد و این آیه را تلاوت نمود: (ما اغنی عنی مالیه- هلک عنی سلطانیه) و در همان روز از دنیا رفت.

سوره الحاقه(69): آیه 30

(آیه 30)- او را بگیرید و زنجیرش کنید! در ادامه آیات گذشته که سخن از «اصحاب شمال» می گفت که نامه اعمالشان را به دست چپشان می دهند در اینجا به گوشه ای از عذابهای آنها در قیامت اشاره کرده، می فرماید: در این هنگام به فرشتگان عذاب دستور داده می شود: «او را بگیرید و در بند و زنجیرش کنید»! (خذوه فغلوه).

سوره الحاقه(69): آیه 31

(آیه 31)- «سپس (گفته می شود:) او را در دوزخ بیفکنید» (ثم الجحیم صلوه).

سوره الحاقه(69): آیه 32

(آیه 32)- «بعد او را به زنجیری که هفتاد ذراع است ببندید» (ثم فی سلسله ذرعها سبعون ذراعا فاسلکوه).

«ذراع» به معنی فاصله آرنج تا نوک انگشتان است (در حدود نیم متر) که واحد طول نزد عرب بوده، و یک مقیاس طبیعی است، ولی بعضی گفته اند که این ذراع غیر از ذراع معمولی است بطوری که هر ذراع از آن فاصله های عظیمی را در بر می گیرد، و همه دوزخیان را به آن زنجیر می بندند.

سوره الحاقه(69): آیه 33

(آیه 33)- در این آیه و آیه بعد به علت اصلی این عذاب سخت پرداخته، می فرماید: «چرا که او هرگز به خداوند بزرگ ایمان نمی آورد» (انه کان لا یؤمن بالله العظیم).

و هر قدر انبیا و اولیا و رسولان پروردگار او را به سوی خدا دعوت می کردند نمی پذیرفت، و به این ترتیب پیوند او با «خالق» بکلی قطع شده بود.

سوره الحاقه(69): آیه 34

(آیه 34)- «و هرگز مردم را بر اطعام مستمندان تشویق نمی نمود» (و لا یحض علی طعام المسکین).

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1457

و به این ترتیب پیوند خود را از «خلق» نیز بریده بود.

از این دو آیه به خوبی استفاده می شود که عمده اطاعات و عبادات و دستورات شرع را می توان در رابطه با خلق و خالق خلاصه کرد، و عطف «اطعام مسکین» بر «ایمان» اشاره به اهمیت فوق العاده این عمل بزرگ است.

سوره الحاقه(69): آیه 35

(آیه 35)- سپس می افزاید: «چون عقیده و عمل او چنین بود «از این رو امروز هم در اینجا یار مهربانی ندارد»! (فلیس له الیوم هاهنا حمیم).

سوره الحاقه(69): آیه 36

(آیه 36)- «و نه طعامی جز از چرک و خون» (و لا طعام الا من غسلین).

قابل توجه این که کیفر و عمل آنها کاملا با هم متناسبند، به خاطر قطع پیوند با خالق، در آنجا دوست گرم و صمیمی ندارند، و به خاطر ترک اطعام مستمندان، غذائی جز چرک و خون از گلوی آنها پایین نمی رود، چرا که آنها سالها لذیذترین طعامها را می خوردند در حالی که بینوایان جز خون دل طعامی نداشتند.

سوره الحاقه(69): آیه 37

(آیه 37)- در این آیه، برای تأکید می افزاید: «غذائی که جز خطاکاران آن را نمی خورند» (لا یأکله الا الخاطؤن).

کسانی که با تعمد و آگاهی و به عنوان طغیان و سرکشی راه شرک و کفر و بخل را می پویند.

سوره الحاقه(69): آیه 38

(آیه 38)- این قرآن قطعا کلام خداست به دنبال بحثهائی که در آیات گذشته پیرامون قیامت و سرنوشت مؤمنان و کافران بود، در اینجا بحث گویائی پیرامون قرآن مجید و نبوت بیان می کند، تا بحث «نبوت» و «معاد» مکمل یکدیگر باشند.

نخست می فرماید: «سوگند به آنچه می بینید»! (فلا اقسم بما تبصرون).

سوره الحاقه(69): آیه 39

(آیه 39)- «و آنچه نمی بینید» (و ما لا تبصرون).

این دو تعبیر سراسر عالم «شهود» و «غیب» را شامل می شود.

سوره الحاقه(69): آیه 40

(آیه 40)- سپس در این آیه به ذکر نتیجه و جواب این سوگند بزرگ و بی نظیر پرداخته، می فرماید: «که این قرآن گفتار رسول بزرگواری است» (انه لقول رسول کریم).

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1458

منظور از «رسول» در اینجا بدون شک پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله است نه جبرئیل و می دانیم آنچه را رسول می آورد گفتار فرستنده اوست.

سوره الحاقه(69): آیه 41

(آیه 41)- سپس می افزاید: «و گفته شاعری نیست، اما کمتر ایمان می آورید» (و ما هو بقول شاعر قلیلا ما تؤمنون).

سوره الحاقه(69): آیه 42

(آیه 42)- «و نه گفته کاهنی، هر چند کمتر متذکّر می شوید» (و لا بقول کاهن قلیلا ما تذکرون).

در حقیقت دو آیه فوق نفی نسبتهای ناروائی است که مشرکان و مخالفان به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دادند، گاه می گفتند: او شاعر است و این آیات شعر اوست، و گاه می گفتند: او کاهن است و اینها کهانت.

«شعر» معمولا زائیده تخیّلات، و بیانگر احساسات برافروخته، و هیجانات عاطفی است، و به همین دلیل فراز و نشیب و افت و خیز فراوان دارد در حالی که قرآن در عین زیبائی و جذابی کاملا مستدل و منطقی، و محتوائی عقلانی دارد، و اگر پیشگوئیهائی از آینده کرده این پیشگوئیها اساس قرآن را تشکیل نمی دهد، تازه بر خلاف خبرهای کاهنان همه قرین واقعیت بوده.

سوره الحاقه(69): آیه 43

(آیه 43)- و در این آیه به عنوان تأکید با صراحت می گوید: «کلامی است که از سوی پروردگار عالمیان نازل شده است» (تنزیل من رب العالمین).

بنابر این قرآن نه شعر است و نه کهانت، نه ساخته فکر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و نه گفته جبرئیل، بلکه سخن خداست که به وسیله پیک وحی بر قلب پاک پیامبر نازل شده.

سوره الحاقه(69): آیه 44

(آیه 44)- اگر او دروغ بر ما می بست مهلتش نمی دادیم! در ادامه بحثهای مربوط به قرآن، در اینجا به ذکر دلیل روشنی بر اصالت آن پرداخته، می فرماید: «اگر او سخنی دروغ بر ما می بست ...» (و لو تقول علینا بعض الاقاویل).

سوره الحاقه(69): آیه 45

(آیه 45)- «ما او را با قدرت می گرفتیم» (لاخذنا منه بالیمین).

سوره الحاقه(69): آیه 46

(آیه 46)- «سپس رگ قلبش را قطع می کردیم»! (ثم لقطعنا منه الوتین).

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1459

سوره الحاقه(69): آیه 47

(آیه 47)- «و هیچ کس از شما نمی توانست از (مجازات) او مانع شود» و از او حمایت کند (فما منکم من احد عنه حاجزین).

سوره الحاقه(69): آیه 48

(آیه 48)- در این آیه باز هم برای تأکید و یادآوری می فرماید: «و آن (قرآن) تذکری برای پرهیزکاران است» (و انه لتذکره للمتقین).

برای آنها که آماده اند خود را از گناه پاک کنند و راه حق را بپویند، برای آنها که جستجوگرند و طالب حقیقت، و کسانی که این حد از تقوا را ندارند مسلما نمی توانند از تعلیمات قرآن بهره گیرند.

تأثیر عمیق و فوق العاده ای که قرآن از این نظر دارد خود نشانه دیگری از حقانیت آن است.

سوره الحاقه(69): آیه 49

(آیه 49)- سپس می گوید: «و ما می دانیم که بعضی از شما (آن را) تکذیب می کنید» (و انا لنعلم ان منکم مکذبین).

اما وجود تکذیب کننده لجوج هرگز دلیل بر عدم حقانیت آن نخواهد بود، چرا که پرهیزکاران و طالبان حقیقت از آن متذکر می شوند، نشانه های حق را در آن می بینند و در راه خدا گام می نهند.

سوره الحاقه(69): آیه 50

(آیه 50)- در این آیه می افزاید: «و آن مایه حسرت کافران است» (و انه لحسره علی الکافرین).

امروز آن را تکذیب می کنند، ولی فردا که «یوم الظّهور» و «یوم البروز» و در عین حال «یوم الحسره» است می فهمند چه نعمت بزرگی را به خاطر لجاجت و عناد از دست داده اند، و چه عذابهای دردناکی را برای خود خریده اند.

سوره الحاقه(69): آیه 51

(آیه 51)- و برای این که کسی تصور نکند که شک و تردید، یا تکذیب منکران به خاطر ابهام مفاهیم قرآن است، در این آیه اضافه می کند: «و آن (قرآن) یقین خالص است» (و انه لحق الیقین).

یعنی، قرآن یقینی است خالص، و یا به تعبیر دیگر «یقین» دارای مراحل مختلفی است: گاه از دلیل عقلی حاصل می شود، مثل این که دودی را از دور مشاهده می کنیم و از آن، یقین به وجود آتش حاصل می شود، در حالی که آتش را

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1460

ندیده ایم، این را «علم الیقین» گویند.

گاه نزدیکتر می رویم و شعله های آتش را با چشم می بینیم، در اینجا یقین محکمتر می شود، و آن را «عین الیقین» می نامند.

گاه از این هم نزدیکتر می رویم و در مجاورت آتش قرار می گیریم، و سوزش آن را با دست خود لمس می کنیم، مسلما این مرحله بالاتری از یقین است که آن را «حقّ الیقین» می نامند.

آیه فوق می گوید قرآن در چنین مرحله ای از یقین است، و با این حال کوردلان آن را انکار می کنند!

سوره الحاقه(69): آیه 52

(آیه 52)- و سر انجام در آخرین آیه می فرماید: «حال که چنین است به نام پروردگار بزرگت تسبیح گوی»! و او را از هر گونه عیب و نقص منزّه بشمار (فسبح باسم ربک العظیم).

قابل توجه این که مضمون این آیه و آیه قبل با مختصر تفاوتی در آخر سوره واقعه نیز آمده است، با این تفاوت که در اینجا سخن از قرآن مجید است و توصیف آن به «حق الیقین» اما در پایان سوره «واقعه» سخن از گروههای مختلف نیکوکاران و بدکاران در قیامت است.

«پایان سوره حاقّه»

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1461

سوره معارج [70]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 44 آیه است

محتوای سوره:

معروف در میان مفسران این است که سوره «معارج» از سوره های مکّی است. ولی بعضی از آیات آن در مدینه نازل شده و دلیل بر آن روایات زیادی است که در تفسیر این آیات به خواست خدا خواهد آمد.

به هر حال این سوره دارای چهار بخش است:

بخش اول از عذاب سریع کسی سخن می گوید که بعضی از گفته های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را انکار کرد، و گفت: اگر این سخن حق است عذابی بر من نازل شود و نازل شد. (آیه 1 تا 3) در بخش دوم بسیاری از خصوصیات قیامت و مقدمات آن و حالات کفار در آن روز آمده است. (آیات 4 تا 18) بخش سوم این سوره بیانگر قسمتهائی از صفات انسانهای نیک و بد است که او را بهشتی یا دوزخی می کند. (آیات 19 تا 34) بخش چهارم شامل انذارهائی است نسبت به مشرکان و منکران، و بار دیگر به مسأله رستاخیز بر می گردد و سوره را پایان می دهد.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که سوره «سأل سائل» را بخواند خداوند ثواب کسانی را به او می دهد که امانات و عهد و پیمان خود را حفظ می کنند و کسانی که مواظب و مراقب نمازهای خویشند».

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1462

بدیهی است آنچه انسان را مشمول این همه ثواب عظیم می کند تلاوتی است که با عقیده و ایمان، و سپس با عمل همراه باشد، نه این که سوره را بخواند و هیچ انعکاسی در روح و فکر و عملش نداشته باشد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره المعارج(70): آیه 1
اشاره

(آیه 1)

شأن نزول:

هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله علی علیه السّلام را در روز غدیر خم به خلافت منصوب فرمود و در باره او گفت: من کنت مولاه فعلیّ مولاه هر کس من مولی و ولیّ او هستم علی مولی و ولیّ اوست.

چیزی نگذشت که این مسأله در بلاد و شهرها منتشر شد «نعمان بن حارث فهری» خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و عرض کرد: تو به ما دستور دادی شهادت به یگانگی خدا و این که تو فرستاده او هستی دهیم ما هم شهادت دادیم، سپس دستور به جهاد و حج و روزه و نماز و زکات دادی ما همه اینها را نیز پذیرفتیم، اما با اینها راضی نشدی تا این که این جوان علی علیه السّلام را به جانشینی خود منصوب کردی، و گفتی: من کنت مولاه فعلیّ مولاه آیا این سخنی است از ناحیه خودت یا از سوی خدا؟! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «قسم به خدائی که معبودی جز او نیست این از ناحیه خداست».

«نعمان» روی برگرداند در حالی که می گفت: «خداوندا! اگر این سخن حق است و از ناحیه تو، سنگی از آسمان بر ما بباران»! اینجا بود که سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را کشت، همین جا این آیه و دو آیه بعد نازل گشت.

تفسیر:

عذاب فوری: سوره معارج از اینجا آغاز می شود که می فرماید:

«تقاضا کننده ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد» (سأل سائل بعذاب واقع).

سوره المعارج(70): آیه 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: این عذاب «مخصوص کافران است و هیچ کس نمی تواند آن را دفع کند» (للکافرین لیس له دافع).

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1463

سوره المعارج(70): آیه 3

(آیه 3)- و در این آیه به کسی که این عذاب از ناحیه اوست اشاره کرده، می گوید: «از سوی خداوند ذی المعارج» خداوندی که فرشتگانش بر آسمانها صعود و عروج می کنند (من الله ذی المعارج).

از آنجا که خداوند مقامات مختلفی برای فرشتگان قرار داده که با سلسله مراتب به سوی قرب خدا پیش می روند، خداوند به «ذی المعارج» توصیف شده است.

آری! این فرشتگانند که مأموریت عذاب کافران و مجرمان دارند، و همانها بودند که بر ابراهیم خلیل علیه السّلام نازل شدند، و به او خبر دادند که ما مأمور نابودی قوم لوط هستیم.

سوره المعارج(70): آیه 4

(آیه 4)- روزی به اندازه پنجاه هزار سال! بعد از ذکر داستان عذاب دنیوی کسی که تقاضای عذاب الهی کرده بود وارد بحثهای معاد و عذابهای اخروی مجرمان در آن روز می شود، نخست می فرماید: «فرشتگان و روح [- فرشته مقرب خداوند] به سوی او عروج می کنند در آن روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است» (تعرج الملائکه و الروح الیه فی یوم کان مقداره خمسین الف سنه).

مسلما منظور از «عروج فرشتگان» عروج جسمانی نیست، بلکه عروج روحانی است. یعنی، آنها به مقام قرب خدا می شتابند، و در آن روز که روز قیامت است آماده گرفتن فرمان، و اجرای آن می باشند.

منظور از «روح» در اینجا همان «روح الامین» بزرگ فرشتگان است که در سوره «قدر» نیز به او اشاره شده است.

و اما تعبیر به «پنجاه هزار سال» از این نظر است که آن روز بر حسب سالهای دنیا تا این حد ادامه پیدا می کند، و با آنچه در آیه 5 سوره سجده آمده است که مقدار آن را یک هزار سال تعیین می نماید منافاتی ندارد، زیرا همان گونه که در روایات وارد شده است در قیامت پنجاه موقف است، و هر موقف به اندازه یک هزار سال طول می کشد.

سوره المعارج(70): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، می فرماید: «پس

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1464

صبر جمیل پیشه کن» و در برابر استهزاء و تکذیب و آزار آنها شکیبا باش (فاصبر صبرا جمیلا).

«صبر جمیل» به معنی شکیبائی زیبا و قابل توجه است، و آن صبر و استقامتی است که تداوم داشته باشد، یأس و نومیدی به آن راه نیابد، و توأم با بیتابی و جزع و شکوه و آه و ناله نگردد، و در غیر این صورت جمیل نیست.

سوره المعارج(70): آیه 6

(آیه 6)- سپس می افزاید: «زیرا آنها آن روز را دور می بینند» (انهم یرونه بعیدا).

سوره المعارج(70): آیه 7

(آیه 7)- «و ما آن را نزدیک می بینیم» (و نراه قریبا).

آنها اصلا باور نمی کنند چنان روزی در کار باشد که حساب همه خلایق را برسند و کوچکترین گفتار و کردار آنها محاسبه شود، آن هم در روزی که پنجاه هزار سال به طول می انجامد، ولی آنها در حقیقت خدا را نشناخته اند و در قدرت او شک و تردید دارند.

سوره المعارج(70): آیه 8

(آیه 8)- در اینجا بحثهای گذشته در باره قیامت با شرح و توضیح بیشتری ادامه یافته، می فرماید: «همان روز که آسمان همچون فلز گداخته می شود» (یوم تکون السماء کالمهل).

سوره المعارج(70): آیه 9

(آیه 9)- «و کوهها مانند پشم رنگین متلاشی خواهد بود» (و تکون الجبال کالعهن).

آری! در آن روز آسمانها از هم متلاشی و ذوب می شود، و کوهها درهم کوبیده و خرد و سپس با تند بادی در فضا پراکنده می گردد، همچون پشمی که تند باد آن را با خود ببرد و چون کوهها رنگهای مختلفی دارند تشبیه به پشمهای رنگین شده اند، و بعد از این ویرانی، جهانی نوین ایجاد می گردد، و انسانها حیات نوین خود را از سر می گیرند.

سوره المعارج(70): آیه 10

(آیه 10)- هنگامی که رستاخیز در آن جهان نو برپا می شود آن چنان وضع حساب و رسیدگی به اعمال وحشتناک است که همه در فکر خویشند، احدی به دیگری نمی پردازد «و هیچ دوست صمیمی سراغ دوستش را نمی گیرد»

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 1465

(و لا یسئل حمیم حمیما).

سوره المعارج(70): آیه 11

(آیه 11)- نه این که دوستان صمیمی خود را در آنجا نشناسند، بلکه مخصوصا «آنها را نشانشان می دهند» ولی هر کس گرفتار کار خویشتن است (یبصرونهم).

مسأله این است که هول و وحشت بیش از آن است که بتواند به دیگری بیندیشد.

و در ادامه همین سخن و ترسیم آن صحنه وحشتناک می افزاید: وضع چنان است که «گنهکار دوست می دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا کند» (یود المجرم لو یفتدی من عذاب یومئذ ببنیه).

سوره المعارج(70): آیه 12

(آیه 12)- نه تنها فرزندانش بلکه دوست دارد «همسر و برادرش را» بدهد (و صاحبته و اخیه).

سوره المعارج(70): آیه 13

(آیه 13)- «و قبیله اش را که همیشه از او حمایت می کرد» (و فصیلته التی تؤویه).

سوره المعارج(70): آیه 14

(آیه 14)- بلکه «همه مردم روی زمین را تا مایه نجاتش شوند» (و من فی الارض جمیعا ثم ینجیه).

آری! به قدری عذاب خدا در آن روز هولناک است که انسان می خواهد عزیزترین عزیزان را- که در چهار گروه در اینجا خلاصه شده اند و حتی همه مردم روی زمین را- برای نجات خود فدا کند.

سوره المعارج(70): آیه 15

(آیه 15)- ولی در جواب همه این تمناها و آرزوها می فرماید: «هرگز چنین نیست» که با اینها بتوان نجات یافت (کلا).

آری «شعله های سوزان آتش است» (انها لظی). پیوسته زبانه می کشد، و هر چیز را در کنار و مسیر خود می یابد می سوزاند.

سوره المعارج(70): آیه 16

(آیه 16)- «دست و پا و پوست سر را می کند و با خود می برد»! (نزاعه للشوی).

سوره المعارج(70): آیه 17

(آیه 17)- سپس به کسانی اشاره می کند که طعمه چنان آتشی هستند،

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 1466

می فرماید: «و کسانی را که به فرمان خدا پشت کردند (و از اطاعت او روی گردان شدند) صدا می زند» و به سوی خود می خواند (تدعوا من ادبر و تولی).

سوره المعارج(70): آیه 18

(آیه 18)- و آنها که «اموال را جمع و ذخیره کردند» و در راه خدا انفاق نکردند (و جمع فاوعی).

به این ترتیب این آتش سوزان با زبان حال و جاذبه مخصوصی که نسبت به مجرمان دارد، یا با زبان قال که خداوند به او داده، پیوسته آنها را صدا می زند و به سوی خود فرا می خواند.

سوره المعارج(70): آیه 19

(آیه 19)- بعد از ذکر گوشه ای از عذابهای قیامت به ذکر اوصاف افراد بی ایمان و در مقابل آنها مؤمنان راستین می پردازد تا معلوم شود چرا گروهی اهل عذابند و گروهی اهل نجات.

نخست می فرماید: «انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است» (ان الانسان خلق هلوعا).

سوره المعارج(70): آیه 20

(آیه 20)- «هنگامی که بدی به او رسد بیتابی می کند» (اذا مسه الشر جزوعا).

سوره المعارج(70): آیه 21

(آیه 21)- «و هنگامی که خوبی به او رسد مانع دیگران می شود» و بخل می ورزد (و اذا مسه الخیر منوعا).

سوره المعارج(70): آیه 22

(آیه 22)- سپس به ذکر اوصاف انسانهای شایسته به صورت یک استثنا ضمن بیان نه صفت از اوصاف برجسته پرداخته، می گوید: «مگر نمازگزاران» (الا المصلین).

سوره المعارج(70): آیه 23

(آیه 23)- «آنها که نمازها را پیوسته به جا می آورند» (الذین هم علی صلاتهم دائمون).

این نخستین ویژگی آنهاست که ارتباط مستمر با درگاه پروردگار متعال دارند، و این ارتباط از طریق نماز تأمین می گردد، نمازی که انسان را از فحشاء و منکر باز می دارد، نمازی که روح و جان انسان را پرورش می دهد، و او را همواره به یاد خدا می دارد و این توجه مستمر مانع از غفلت و غرور، و فرو رفتن در دریای شهوات،

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 1467

و اسارت در چنگال شیطان و هوای نفس می شود.

بدیهی است منظور از مداومت بر نماز این نیست که همیشه در حال نماز باشند، بلکه منظور این است در اوقات معین نماز را انجام می دهند.

سوره المعارج(70): آیه 24

(آیه 24)- به هر حال بعد از ذکر نماز که بهترین اعمال، و بهترین حالات مؤمنان است، به دومین ویژگی آنها پرداخته، می افزاید: «و آنها که در اموالشان حق معلومی است» (و الذین فی اموالهم حق معلوم).

سوره المعارج(70): آیه 25

(آیه 25)- «برای تقاضا کننده و محروم» (للسائل و المحروم).

و به این ترتیب هم ارتباطشان را با خالق حفظ می کنند، و هم پیوندشان را با خلق خدا.

مراد از «حق معلوم» چیزی غیر از زکات است که انسان بر خود لازم می شمرد که به نیازمندان دهد.

«سائل» کسی است که حاجت خود را می گوید و تقاضا می کند، و «محروم» کسی است که شرم و حیا مانع تقاضای اوست.

سوره المعارج(70): آیه 26

(آیه 26)- این آیه به سومین ویژگی آنها اشاره کرده، می افزاید: «و آنها که به روز جزا ایمان دارند» (و الذین یصدقون بیوم الدین).

سوره المعارج(70): آیه 27

(آیه 27)- و در ویژگی چهارم می گوید: «و آنها که از عذاب پروردگارشان بیمناکند» (و الذین هم من عذاب ربهم مشفقون).

سوره المعارج(70): آیه 28

(آیه 28)- «چرا که هیچ کس از عذاب پروردگارش در امان نیست» (ان عذاب ربهم غیر مأمون).

سوره المعارج(70): آیه 29

(آیه 29)- بخش دیگری از ویژگیهای بهشتیان در آیات گذشته چهار وصف از اوصاف ویژه مؤمنان راستین و آنها که در قیامت اهل بهشتند ذکر شد، و در اینجا به پنج وصف دیگر اشاره می کند که مجموعا نه وصف می شود.

در نخستین توصیف می فرماید: «و آنها که دامان خویش را (از بی عفتی) حفظ می کنند» (و الذین هم لفروجهم حافظون).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 1468

سوره المعارج(70): آیه 30

(آیه 30)- «جز با همسران و کنیزانشان (که در حکم همسرند آمیزش ندارند) چرا که بهره گیری از اینها مورد سرزنش نخواهند بود» (الا علی ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین).

بدون شک غریزه جنسی از غرائز سرکش انسان، و سر چشمه بسیاری از گناهان است تا آنجا که بعضی معتقدند در تمام پرونده های مهم جنائی اثری از این غریزه دیده می شود، لذا کنترل و حفظ حدود آن از نشانه های مهم تقواست و به همین دلیل بعد از ذکر نماز و کمک به نیازمندان و ایمان به روز قیامت و ترس از عذاب الهی کنترل این غریزه ذکر شده است.

سوره المعارج(70): آیه 31

(آیه 31)- در این آیه برای تأکید بیشتر روی همین موضوع می افزاید:

«و هر کس جز اینها را طلب کند، متجاوز است»! (فمن ابتغی وراء ذلک فاولئک هم العادون).

و به این ترتیب اسلام طرح اجتماعی را می ریزد که هم به غرائز فطری در آن پاسخ داده می شود، و هم آلوده فحشا و فساد جنسی و مفاسد ناشی از آن نیست.

سوره المعارج(70): آیه 32

(آیه 32)- سپس به دومین و سومین اوصاف آنها اشاره کرده، می گوید:

«و آنها که امانتها و عهد خود را رعایت می کنند» (و الذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون).

«امانت» معنی وسیعی دارد که نه تنها امانتهای مادی مردم را از هر نوع در بر می گیرد، بلکه امانتهای الهی و پیامبران و پیشوایان معصوم همه را شامل می شود.

هر یک از نعمتهای الهی امانتی از امانات او هستند، پستهای اجتماعی و مخصوصا مقام حکومت از مهمترین امانات است.

و از همه مهمتر دین و آئین خدا و کتاب او قرآن، امانت بزرگ او است، که باید در حفظش کوشید.

«عهد» نیز مفهوم وسیعی دارد که هم عهدهای مردمی را شامل می شود و هم عهدها و پیمانهای الهی را.

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 1469

سوره المعارج(70): آیه 33

(آیه 33)- و در چهارمین وصف اضافه می کند: «و کسانی که به ادای شهادتشان قیام می نمایند» (و الذین هم بشهاداتهم قائمون).

زیرا اقامه شهادت عادلانه و ترک کتمان آن، یکی از مهمترین پایه های اقامه عدالت در جامعه بشری است.

سوره المعارج(70): آیه 34

(آیه 34)- در آخرین وصف که در واقع نهمین توصیف از این مجموعه است بار دیگر به مسأله نماز باز می گردد، همان گونه که آغاز آن نیز از نماز بود، می فرماید: «و کسانی که بر نماز مواظبت دارند» (و الذین هم علی صلاتهم یحافظون). نمازی که مهمترین وسیله تهذیب نفوس و پاکسازی جامعه است.

البته در نخستین وصف اشاره به «تداوم» نماز بود، اما در اینجا سخن از حفظ آداب و شرائط و ارکان و خصوصیات آن است آدابی که هم ظاهر نماز را از آنچه مایه فساد است حفظ می کند، و هم روح نماز را که حضور قلب است تقویت می نماید، و هم موانع اخلاقی را که سد راه قبول آن است از بین می برد، بنابر این هرگز تکرار محسوب نمی شود.

سوره المعارج(70): آیه 35

(آیه 35)- در پایان این سخن مسیر نهائی صاحبان این اوصاف را بیان می کند، همان گونه که در آیات گذشته مسیر نهائی مجرمان را شرح داد، در اینجا در یک جمله کوتاه و پر معنی می فرماید: «آنها در باغهای بهشتی (پذیرایی و) گرامی داشته می شوند» (اولئک فی جنات مکرمون).

چرا گرامی نباشند؟ در حالی که میهمانهای خدا هستند، و خداوند قادر و رحمان تمام وسائل پذیرائی را برای آنها فراهم ساخته است.

سوره المعارج(70): آیه 36

(آیه 36)- به کدام رو سفیدی طمع بهشت داری! در آیات گذشته بحثهائی پیرامون نشانه های مؤمنان و کفار و سرنوشت هر یک از این دو گروه آمده است، در اینجا بار دیگر به شرحی پیرامون وضع کفار و استهزای آنها نسبت به مقدسات باز می گردد.

بعضی گفته اند این آیات در مورد گروههائی از مشرکان نازل شده که وقتی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مکّه آیات معاد را برای مسلمانان می خواند، آنها از هر گوشه و کنار

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 1470

می آمدند و می گفتند: اگر معادی در کار باشد وضع ما از این افرادی که به تو ایمان آورده اند در آن عالم بهتر است، همان گونه که در این دنیا وضع ما از آنها بهتر می باشد! قرآن در پاسخ آنها چنین می گوید: «این کافران را چه می شود که با سرعت نزد تو می آیند ...» (فما ل الذین کفروا قبلک مهطعین).

سوره المعارج(70): آیه 37

(آیه 37)- «از راست و چپ گروه گروه» و آرزوی بهشت دارند (عن الیمین و عن الشمال عزین).

سوره المعارج(70): آیه 38

(آیه 38)- «آیا هر یک از آنها (با این اعمال زشتش) طمع دارد که او را در بهشت پر نعمت الهی وارد کنند»؟ (ا یطمع کل امری منهم ان یدخل جنه نعیم).

با کدام ایمان و با کدام عمل چنین شایستگی برای خود قائلند؟!

سوره المعارج(70): آیه 39

(آیه 39)- در اینجا قرآن مجید به پاسخ آنها پرداخته، می گوید: «هرگز چنین نیست (که آنها وارد باغهای پرنعمت بهشت شوند) ما آنها را از آنچه خودشان می دانند آفریده ایم» (کلا انا خلقناهم مما یعلمون).

در حقیقت خداوند می خواهد با این جمله غرور آنها را در هم بشکند، زیرا می گوید: خودتان بهتر می دانید که ما شما را از نطفه ای بی ارزش، از آبی گندیده آفریده ایم! و دوم این که پاسخی به استهزاء کنندگان معاد می گوید که اگر شما در امر معاد شک دارید بروید و حال نطفه را بررسی کنید، و ببینید چگونه از یک قطره آب بی ارزش موجودی بدیع می سازیم که در تطورات جنینی هر روز خلقت و آفرینش تازه ای به خود می گیرد.

آیا خالق انسان از نطفه قادر نیست که بعد از خاک شدن لباس حیات در تن انسان بپوشاند.

سوره المعارج(70): آیه 40

(آیه 40)- سپس برای تأکید این مطلب می افزاید: «سوگند به پروردگار مشرقها و مغربها که ما قادریم ...» (فلا أقسم برب المشارق و المغارب انا لقادرون).

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 1471

سوره المعارج(70): آیه 41

(آیه 41)- «که جای آنان را به کسانی بدهیم که از آنها بهترند و ما هرگز مغلوب نخواهیم شد» (علی ان نبدل خیرا منهم و ما نحن بمسبوقین).

این جمله ممکن است اشاره به آن باشد که ما نه تنها قادریم که آنها را بعد از خاک شدن به زندگی و حیات نوین بازگردانیم، بلکه می توانیم آنها را به موجوداتی کاملتر و بهتر تبدیل کنیم.

و یا اشاره به این باشد که برای ما هیچ مانعی ندارد شما را به کیفر اعمالتان نابود کنیم و افرادی شایسته و آگاه و مؤمن جانشین شما سازیم و چیزی مانع ما از این کار نخواهد بود.

سوره المعارج(70): آیه 42

(آیه 42)- در این آیه به عنوان انذار و تهدید کافران سرسخت و استهزاء کننده و لجوج، می فرماید: «آنان را به حال خود واگذار، تا در باطل خود فرو روند، و بازی کنند، تا زمانی که روز موعود خود را ملاقات کنند» (فذرهم یخوضوا و یلعبوا حتی یلاقوا یومهم الذی یوعدون).

بیش از این استدلال و موعظه لازم نیست، آنها نه اهل منطقند و نه آمادگی برای بیدار شدن دارند، بگذار در اباطیل و اراجیف خود غوطه ور باشند، تا روز موعود آنها، روز رستاخیز، فرا رسد، و همه چیز را با چشم خود ببینند!

سوره المعارج(70): آیه 43

(آیه 43)- سپس به معرفی آن روز موعود پرداخته، و نشانه هائی از این روز وحشتناک و هول انگیز را بیان کرده، می فرماید: «همان روز که از قبرها بسرعت خارج می شوند گوئی به سوی بتها می دوند»! (یوم یخرجون من الاجداث سراعا کانهم الی نصب یوفضون).

این تعبیر سخریه ای است نسبت به عقائد پوچی که در عالم دنیا داشتند.

سوره المعارج(70): آیه 44

(آیه 44)- سپس به نشانه های دیگری پرداخته، می افزاید: «در حالی که چشمهایشان از شرم و وحشت به زیر افتاده» و خاضعانه نگاه می کنند (خاشعه ابصارهم).

«و پرده ای از ذلت و خواری آنها را پوشانده است» (ترهقهم ذله).

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 1472

و در پایان آیه می فرماید: «این همان روزی است که به آنها وعده داده می شد» (ذلک الیوم الذی کانوا یوعدون).

آری! این همان روز موعود است که آن را به باد مسخره می گرفتند، و گاه می گفتند: به فرض که چنین روزی در کار باشد وضع ما در آن روز از مؤمنان هم بهتر است.

«پایان سوره معارج»

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 1473

سوره نوح [71]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 28 آیه است

محتوای سوره:

این سوره چنانکه از نامش پیداست سرگذشت نوح پیامبر را بیان می کند، در سوره های متعددی از قرآن مجید به سرگذشت این پیامبر بزرگ اشاره شده، از جمله سوره های «شعرا»، «مؤمنون»، «اعراف»، «انبیاء» و از همه مشروحتر در سوره «هود» آمده، ولی آنچه در سوره نوح آمده قسمت خاصی از زندگی اوست که در جائی دیگر به این سبک نیامده است، و این قسمت مربوط به دعوت مستمر و پی گیر او به سوی توحید، و کیفیت، و عناصر این دعوت است.

با توجه به این که این سوره در مکّه نازل شده، و پیامبر و مسلمانان اندک آن زمان در شرائطی مشابه شرائط زمان نوح و یارانش قرار داشتند، مسائل زیادی را به آنها می آموزد.

1- به آنها یاد می دهد که چگونه از طریق استدلال منطقی توأم با محبت و دلسوزی کامل دشمنان را تبلیغ کنند.

2- به آنها می آموزد که هرگز در طریق دعوت به سوی خدا خسته نشوند.

3- به آنها می آموزد که در یک دست وسائل تشویق، و در دست دیگر عوامل انذار را داشته باشند، و از هر دو در طریق دعوت بهره گیرند.

4- آیات آخر این سوره هشداری است برای مشرکان لجوج که اگر در برابر حق تسلیم نشوند و به فرمان خدا گردن ننهند عاقبت دردناکی در پیش دارند.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 1474

به تعبیر دیگر این سوره ترسیمی است از بیان مبارزه دائمی طرفداران حق و باطل و برنامه هایی که طرفداران حق در مسیر خود باید به کار بندند.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«کسی که سوره «نوح» را بخواند از مؤمنانی خواهد بود که شعاع دعوت نوح پیامبر او را فرا می گیرد».

ناگفته پیداست که هدف از تلاوت آن این است که انسان از راه و رسم این پیامبر بزرگ و استقامت و شکیبائی یاران او در راه دعوت به سوی حق الهام گیرد، و خود را در شعاع دعوت او قرار دهد، نه خواندن فاقد اندیشه و فکر و نه اندیشه ای خالی از عمل.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره نوح(71): آیه 1

(آیه 1)- گفتیم این سوره بیانگر آن قسمت از حالات نوح است که مربوط به مسأله دعوت او می باشد.

نخست از مسأله بعثت او شروع کرده، می فرماید: «ما نوح را به سوی قومش فرستادیم، و گفتیم: قوم خود را انذار کن پیش از آنکه عذاب دردناک به سراغشان آید» (انا ارسلنا نوحا الی قومه ان انذر قومک من قبل ان یأتیهم عذاب الیم).

این عذاب دردناک ممکن است عذاب دنیا باشد یا عذاب آخرت، و مناسبتر این که هر دو باشد، هر چند به قرینه آیات آخر سوره بیشتر منظور عذاب دنیاست.

سوره نوح(71): آیه 2

(آیه 2)- نوح این پیامبر «اولو العزم» که صاحب نخستین شریعت و آئین الهی بود و دعوت جهانی داشت بعد از دریافت این فرمان به سراغ قومش آمد و «گفت: ای قوم! من برای شما بیم دهنده آشکاری هستم» (قال یا قوم انی لکم نذیر مبین).

سوره نوح(71): آیه 3

(آیه 3)- هدف این است «که خدا را پرستش کنید و از مخالفت او بپرهیزید و مرا اطاعت نمایید» (ان اعبدوا الله و اتقوه و اطیعون).

سوره نوح(71): آیه 4

(آیه 4)- سپس به تشویق آنها پرداخته نتائج مهم اجابت این دعوت را در

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 1475

دو جمله کوتاه بیان می کند، می گوید: اگر دعوت مرا اجابت کنید «خداوند گناهانتان را می آمرزد» (یغفر لکم من ذنوبکم).

سپس می افزاید: «و شما را تا زمان معینی به تأخیر می اندازد» عمرتان را طولانی کرده و عذاب را از شما دور می دارد (و یؤخرکم الی اجل مسمی).

«زیرا هنگامی که اجل الهی فرا رسد تأخیری نخواهد داشت اگر می دانستید» (ان اجل الله اذا جاء لا یؤخر لو کنتم تعلمون).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که «اجل» و سر رسید عمر انسان دو گونه است «اجل مسمّی» و «اجل نهائی».

قسم اول سر رسیدی است که قابل تغییر و دگرگونی است، و بر اثر اعمال نادرست انسان ممکن است بسیار جلو بیفتد که عذابهای الهی یکی از آنهاست و به عکس بر اثر تقوا و نیکوکاری و تدبیر ممکن است بسیار عقب بیفتد.

ولی اجل و سر رسید نهائی به هیچ وجه قابل دگرگونی نیست.

در روایات اسلامی نیز روی این معنی تأکید فراوان شده است، از جمله در یک حدیث پر معنی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «آنها که بر اثر گناهان می میرند بیش از آنها هستند که به مرگ الهی از دنیا می روند، و کسانی که بر اثر نیکوکاری عمر طولانی پیدا می کنند بیش از کسانی هستند که بر اثر عوامل طبیعی عمرشان زیاد می شود».

سوره نوح(71): آیه 5

(آیه 5)- از هر فرصتی برای هدایت آنها استفاده کردم، اما ...

در اینجا در ادامه رسالت و مأموریت نوح برای دعوت قومش سخنانی از زبان خود او، هنگامی که به پیشگاه پروردگار شکایت می برد، نقل شده که بسیار آموزنده است.

سخنان نوح در این زمینه سخنانی است که می تواند راهگشا برای همه مبلغان دینی باشد، می فرماید: «نوح گفت: پروردگارا! من قوم خود را شب و روز به سوی تو دعوت کردم» (قال رب انی دعوت قومی لیلا و نهارا).

و لحظه ای در ارشاد و تبلیغ آنها کوتاهی نکردم.

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 1476

سوره نوح(71): آیه 6

(آیه 6)- «اما دعوت من چیزی جز فرار از حق بر آنان نیفزود» (فلم یزدهم دعائی الا فرارا).

و این عجیب است که دعوت به سوی چیزی سبب فرار از آن شود، اما با توجه به این که تأثیر دعوتها نیاز به یک نوع آمادگی و سنخیت و جاذبه متقابل دارد جای تعجب نیست که در دلهای ناآماده اثر معکوس و منفی ببخشد.

سوره نوح(71): آیه 7

(آیه 7)- سپس نوح در ادامه این سخن می افزاید: خداوندا! من هر زمان آنها را دعوت کردم که (ایمان بیاورند و) تو آنها را بیامرزی انگشتان خویش را در گوشهایشان قرار داده، و لباسهایشان را بر خود پیچیدند و در مخالفت اصرار ورزیدند و به شدت استکبار کردند» (و انی کلما دعوتهم لتغفر لهم جعلوا اصابعهم فی آذانهم و استغشوا ثیابهم و اصروا و استکبروا استکبارا).

گذاشتن انگشت در گوشها برای این بوده که صدای حق را نشنوند و پیچیدن لباس بر خویشتن یا به این معنی است که لباس بر سر می انداختند تا پشتوانه ای برای انگشتان فرو کرده در گوش باشد و کمترین امواج صوتی بر پرده صماخ آنها نرسد، و یا می خواستند صورت خود را بپوشانند مبادا چشمانشان بر قیافه ملکوتی نوح این پیامبر بزرگ بیفتد، در واقع اصرار داشتند هم گوش از شنیدن باز ماند و هم چشم از دیدن! این آیه نشان می دهد که یکی از عوامل مهم بدبختی آنها استکبار و غرور بود که همیشه یکی از موانع مهم راه حق بوده و ثمره شوم آن را در تمام طول تاریخ بشر در زندگی افراد بی ایمان مشاهده می کنیم.

سوره نوح(71): آیه 8

(آیه 8)- نوح همچنان به سخنان خود در پیشگاه پروردگار ادامه داده، می گوید: خداوندا! «سپس آنها را با صدای بلند (به اطاعت فرمان تو) دعوت کردم» (ثم انی دعوتهم جهارا).

در جلسات عمومی و با صدای بلند آنها را به سوی ایمان فرا خواندم.

سوره نوح(71): آیه 9

(آیه 9)- به این نیز قناعت نکردم «آشکارا و نهان (حقیقت توحید و ایمان را) برای آنان بیان داشتم» (ثم انی اعلنت لهم و اسررت لهم اسرارا).

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 1477

این حوصله عجیب، و آن دلسوزی عجیبتر، و پشتکار و استقامت بی نظیر سرمایه او در راه دعوت به آئین حق بود.

و شگفت انگیزتر این که در طول نهصد و پنجاه سال دعوتش تنها حدود هشتاد نفر به او ایمان آوردند یعنی، برای هدایت هر یک نفر بطور متوسط حدود دوازده سال تبلیغ کرد!

سوره نوح(71): آیه 10

(آیه 10)- پاداش دنیوی ایمان: «نوح» در ادامه بیانات مؤثر خود برای هدایت آن قوم لجوج و سرکش این بار روی بشارت و تشویق تکیه می کند، و به آنها وعده مؤکد می دهد که اگر از شرک و گناه توبه کنند خدا درهای رحمت خویش را از هر سو به روی آنها می گشاید، عرض می کند: خداوندا! «به آنها گفتم: از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است ...» (فقلت استغفروا ربکم انه کان غفارا).

سوره نوح(71): آیه 11

(آیه 11)- «تا بارانهای پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرو فرستد» (یرسل السماء علیکم مدرارا).

خلاصه هم باران رحمت معنوی و هم باران پربرکت مادی او شما را فرا می گیرد.

سوره نوح(71): آیه 12

(آیه 12)- سپس می افزاید: «و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک می کند» (و یمددکم باموال و بنین).

«و باغهای سرسبز و نهرهای آب جاری در اختیارتان قرار می دهد» (و یجعل لکم جنات و یجعل لکم انهارا).

به این ترتیب یک نعمت بزرگ معنوی، و پنج نعمت بزرگ مادی به آنها وعده داده، نعمت بزرگ معنوی بخشودگی گناهان و پاک شدن از آلودگی کفر و عصیان است، اما نعمتهای مادی: ریزش بارانهای مفید و به موقع و پر برکت، فزونی اموال، فزونی فرزندان (سرمایه های انسانی)، باغهای پر برکت، و نهرهای آب جاری.

آری! ایمان و تقوا طبق گواهی قرآن مجید هم موجب آبادی دنیا و هم آبادی آخرت است.

سوره نوح(71): آیه 13

(آیه 13)- سپس بار دیگر به انذار باز می گردد، می گوید: «چرا شما (از خدا

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 1478

نمی ترسید و) برای خدا عظمت قائل نیستید»؟! (ما لکم لا ترجون لله وقارا).

سوره نوح(71): آیه 14

(آیه 14)- «در حالی که شما را مراحل مختلف آفرید» (و قد خلقکم اطوارا).

نخست «نطفه» بی ارزشی بودید، چیزی نگذشت که شما را به صورت «علقه» و از آن پس به صورت «مضغه» درآورد، سپس شکل و اندام انسانی به شما داد، بعد لباس حیات در اندام شما پوشانید، و به شما روح و حس و حرکت داد.

نه تنها از نظر جسمانی اشکال مختلفی به خود می گیرد، که چهره روح و جان شما نیز دائما در تغییر است، هر یک از شما استعدادی دارید، و در هر سری ذوقی و در هر دلی عشقی است.

و به این ترتیب او در همه جا با شماست و در هر گام رهبری و هدایت می کند و با این همه لطف و عنایت او، این همه کفران و بی حرمتی چرا؟

سوره نوح(71): آیه 15

(آیه 15)- حضرت «نوح» در بیانات عمیق و مستدل خود در برابر مشرکان لجوج نخست دست آنها را گرفته و به اعماق وجودشان برد، تا آیات انفسی را مشاهده کنند، سپس آنها را به مطالعه نشانه های خدا در عالم بزرگ آفرینش دعوت کرده و آنان را به سیر آفاقی می برد.

نخست از آسمان شروع کرده، می گوید: «آیا نمی دانید چگونه خداوند هفت آسمان را یکی بالای دیگری آفریده است»؟! (ا لم تروا کیف خلق الله سبع سماوات طباقا).

آسمانهای هفتگانه یکی بالای دیگری قرار دارد، و بطوری که در تفسیر آسمانهای هفتگانه در گذشته گفته ایم تمام آنچه را ما با چشم مسلح و غیر مسلح از ستارگان ثابت و سیار می بینیم همه جزء آسمان اول است، و شش عالم دیگر یکی ما فوق دیگری بعد از آن قرار دارد که از دسترس علم و دانش انسان امروز بیرون است، و ممکن است در آینده این شایستگی را پیدا کند که آن عوالم عجیب و گسترده را یکی بعد از دیگری کشف کند.

سوره نوح(71): آیه 16

(آیه 16)- سپس می افزاید: «و ماه را در میان آسمانها مایه روشنائی و خورشید را چراغ فروزانی قرار داده است» (و جعل القمر فیهن نورا و جعل

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 1479

الشمس سراجا).

سوره نوح(71): آیه 17

(آیه 17)- باغبان هستی، شما را همچون گلی پرورش داد! سپس بار دیگر به آفرینش انسان باز می گردد، می افزاید: «و خداوند شما را همچون گیاهی از زمین رویانید»! (و الله انبتکم من الارض نباتا).

تعبیر به «انبات» و رویانیدن، در مورد انسان، بخاطر آن است که آفرینش نخستین انسان از خاک است، دوم این که، تمام مواد غذائی که انسان می خورد و به کمک آن رشد و نمو می کند از زمین است، یا مستقیما مانند سبزیها و دانه های غذائی و میوه ها، و یا بطور غیر مستقیم مانند گوشت حیوانات، و سوم این که، شباهت زیادی در میان انسان و گیاه وجود دارد و بسیاری از قوانینی که حاکم بر تغذیه و تولید مثل و نمو و رشد گیاهان است بر انسان نیز حکمفرماست.

سوره نوح(71): آیه 18

(آیه 18)- بعد به سراغ مسأله معاد که یکی دیگر از مسائل پیچیده برای مشرکان بوده است رفته، می فرماید: «سپس شما را به همان زمین باز می گرداند، و بار دیگر شما را خارج می سازد» (ثم یعیدکم فیها و یخرجکم اخراجا).

در آغاز خاک بودید بار دیگر به خاک بر می گردید، و همان کسی که قدرت داشت در آغاز شما را از خاک بیافریند توانائی دارد بار دیگر بعد از خاک شدن لباس حیات در اندامتان بپوشاند.

سوره نوح(71): آیه 19

(آیه 19)- بار دیگر به آیات آفاقی و نشانه های توحید در عالم بزرگ باز می گردد و از نعمت وجود زمین سخن می گوید، می فرماید: «و خداوند زمین را برای شما فرش گسترده ای قرار داد» (و الله جعل لکم الارض بساطا).

نه آن چنان خشن است که نتوانید بر آن استراحت و رفت و آمد کنید، و نه آن چنان نرم است که در آن فرو روید و قدرت حرکت نداشته باشید.

به علاوه بساطی است گسترده و آماده و دارای همه نیازمندیهای زندگی شما.

سوره نوح(71): آیه 20

(آیه 20)- نه تنها زمینهای هموار همچون فرش گسترده ای است، بلکه کوهها به خاطر درّه و شکافهایی که در لابلای آن وجود دارد و قابل عبور است نیز بساط گسترده ای می باشد هدف این است «تا از راههای وسیع و درّه های آن

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 1480

بگذرید» و به هر جا می خواهید بروید (لتسلکوا منها سبلا فجاجا).

ولی نه آن انذارهای نخستین و نه بشارتها و تشویقها و نه استدلالات منطقی هیچ یک در دل سیاه این قوم لجوج اثر نگذاشت

سوره نوح(71): آیه 21

(آیه 21)- لطف حق با تو مداراها کند ...

هنگامی که نوح آخرین تلاش خود را در طی صدها سال به کار زد، و آن قوم، جز گروه اندکی، همچنان بر کفر و بت پرستی و گمراهی و فساد اصرار ورزیدند از هدایت آنها مأیوس شد، رو به درگاه خدا آورد و تقاضای مجازات برای آنها کرد.

چنانکه در این آیه می خوانیم: «نوح (بعد از هدایت آنان) گفت: پروردگارا! آنها نافرمانی من کردند، و از کسانی پیروی نمودند که اموال و فرزندانشان چیزی جز زیانکاری بر آنها نیفزوده است» (قال نوح رب انهم عصونی و اتبعوا من لم یزده ماله و ولده الا خسارا).

اشاره به این که رهبران این قوم جمعیتی هستند که تنها امتیازشان اموال و فرزندان زیاد است، آن هم اموال و فرزندانی که جز در مسیر فساد به کار گرفته نمی شود.

سوره نوح(71): آیه 22

(آیه 22)- سپس می افزاید: «و (این رهبران گمراه) مکر عظیمی به کار بردند ...» (و مکروا مکرا کبارا).

آنها طرحهای شیطانی عظیم و گسترده ای برای گمراه ساختن مردم، و ممانعت از قبول دعوت نوح ریخته بودند، که احتمال دارد همان مسأله بت پرستی بوده باشد، زیرا طبق بعضی از روایات بت پرستی قبل از نوح سابقه نداشت، بلکه قوم نوح آن را به وجود آوردند.

سوره نوح(71): آیه 23

(آیه 23)- این آیه می تواند گواه این مطلب باشد، زیرا بعد از اشاره سر بسته به این مکر بزرگ می افزاید: رؤسای آنها «گفتند: دست از خدایان و بتهای خود برندارید» (و قالوا لا تذرن آلهتکم).

و هرگز دعوت نوح را به خدای یگانه نپذیرید، خدائی که هرگز دیده نمی شود، و با دست قابل لمس نیست!

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 1481

مخصوصا روی پنج بت تأکید کردند و گفتند: «بتهای ودّ و سواع و یغوث و یعوق و نسر را هرگز رها نکنید و دست از دامنشان نکشید» (و لا تذرن ودا و لا سواعا و لا یغوث و یعوق و نسرا).

از قرائن چنین استفاده می شود که این پنج بت امتیازات ویژه ای داشتند، و مورد توجه خاص آن قوم گمراه بودند، به همین دلیل رهبران فرصت طلب آنان نیز روی عبادت آنها تکیه می کردند.

سوره نوح(71): آیه 24

(آیه 24)- سپس نوح می افزاید: خداوندا! «آنها (رهبران گمراه و خود خواه) گروه بسیاری را گمراه ساختند» (و قد اضلوا کثیرا).

خداوندا! «ظالمان را جز ضلالت میفزا» (و لا تزد الظالمین الا ضلالا).

منظور از افزودن ضلالت و گمراهی ظالمان و ستمگران، همان سلب توفیق الهی از آنهاست که سبب بدبختی آنها می شود، و یا مجازاتی است که آنها به خاطر ظلمشان دریافت می دارند که خدا نور ایمان را از آنها می گیرد، و تاریکی کفر را جانشین آن می سازد.

سوره نوح(71): آیه 25

(آیه 25)- سر انجام در این آیه خداوند سخن آخر را در این زمینه چنین می فرماید: «به خاطر گناهانشان غرق شدند، و در آتش دوزخ وارد گشتند و جز خدا یاورانی نیافتند» که در برابر خشم او از آنها دفاع کند (مما خطیئاتهم اغرقوا فادخلوا نارا فلم یجدوا لهم من دون الله انصارا).

تعبیر آیه نشان می دهد که آنها بعد از غرق شدن بلافاصله وارد آتش شدند، و این عجیب است که از آب فورا وارد آتش شوند! و این آتش همان آتش برزخی است، چرا که طبق گواهی آیات قرآن گروهی بعد از مرگ در عالم برزخ مجازات می شوند، و طبق بعضی از روایات «قبر» یا باغی از باغهای بهشت است یا حفره ای از حفره های دوزخ!

سوره نوح(71): آیه 26

(آیه 26)- این قوم فاسد و مفسد باید بروند! در این جا که همچنان ادامه سخنان نوح و شکایاتش از قوم به درگاه خدا و نفرین در باره آنهاست، می فرماید: «نوح گفت: پروردگارا! هیچ یک از کافران را روی

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 1482

زمین باقی مگذار»! (و قال نوح رب لا تذر علی الارض من الکافرین دیارا).

این سخن را هنگامی گفت که بطور کامل از هدایت آنها مأیوس شده بود، و آخرین تلاش و کوشش خود را برای ایمان آوردن آنها به کار زد و نتیجه ای نگرفت، و تنها گروهی اندک به او ایمان آوردند.

تعبیر به «علی الارض» (بر صفحه زمین) نشان می دهد که هم دعوت نوح جهانی بوده، و هم طوفان و عذابی که بعد از آن آمد.

سوره نوح(71): آیه 27

(آیه 27)- سپس «نوح» برای نفرین خود استدلال می کند و می افزاید: «زیرا اگر آنها را باقی بگذاری بندگانت را گمراه می کنند، و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمی آورند»! (انک ان تذرهم یضلوا عبادک و لا یلدوا الا فاجرا کفارا).

این نشان می دهد که نفرین انبیاء، از جمله نوح (ع) از روی خشم و غضب و انتقامجوئی و کینه توزی نبود، بلکه روی یک حساب منطقی صورت گرفته است.

سوره نوح(71): آیه 28

(آیه 28)- در پایان، نوح برای خودش و کسانی که به او ایمان آورده بودند چنین دعا می کند: «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم، و تمام کسانی را که با ایمان وارد خانه من شدند و جمیع مردان و زنان با ایمان را بیامرز و ظالمان را جز هلاکت میفزا» (رب اغفر لی و لوالدی و لمن دخل بیتی مؤمنا و للمؤمنین و المؤمنات و لا تزد الظالمین الا تبارا).

این طلب آمرزش برای این است که نوح می خواهد بگوید گرچه من صدها سال تبلیغ مستمر داشتم، و هرگونه زجر و شکنجه را در این راه تحمل کردم، اما چون ممکن است ترک اولائی در این مدت از من سر زده باشد من از آن هم تقاضای عفو می کنم، و هرگز خود را در پیشگاه مقدست تبرئه نمی نمایم.

«پایان سوره نوح»

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 1483

سوره جنّ [72]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 28 آیه است

محتوای سوره:

این سوره، چنانکه از نامش پیداست، عمدتا در باره خلق ناپیدائی به نام «جنّ» سخن می گوید، سخن از ایمان آنها به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله، و خضوع در برابر قرآن مجید، و ایمان و اعتقاد آنها به معاد، و وجود گروهی مؤمن و کافر در میان آنان و مسائلی از این قبیل است.

این بخش از سوره نوزده آیه از بیست و هشت آیه سوره را در بر می گیرد، و بسیاری از عقائد خرافی را در زمینه «جنّ» اصلاح می کند و بر آنها خط بطلان می کشد.

در بخش دیگری از این سوره اشاره ای به مسأله توحید و معاد آمده است.

و در آخرین بخش این سوره، سخن از مسأله علم غیب است که هیچ کس از آن آگاهی ندارد جز آنچه خداوند اراده کرده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: «هر کس بسیار سوره جنّ را بخواند هرگز در زندگی دنیا چشم زخم جنّ و جادو و سحر و مکر آنها به او نمی رسد، و با محمّد (ص) همراه خواهد بود، و می گوید: پروردگارا! من کسی را به جای او نمی خواهم، و هرگز از او به دیگری متمایل نمی شود».

البته این تلاوت مقدمه ای است بر آگاهی از محتوای سوره، و سپس به کار بستن آن.

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 1484

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول:

در تفسیر آیات 29 تا 32 سوره احقاف شأن نزولهائی آمده بود که با مطالب این سوره کاملا هماهنگ است، و نشان می دهد که هر دو مربوط به یک حادثه است، دو مورد از آنها را بطور فشرده نقل می کنیم.

1- پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از مکّه به سوی بازار «عکاظ» در «طائف» آمد، تا مردم را در آن مرکز اجتماع بزرگ به سوی اسلام دعوت کند، اما کسی به دعوت او پاسخ مثبت نگفت، در بازگشت به محلی رسید که آن را وادی «جنّ» می گفتند شب را در آنجا ماند و تلاوت آیات قرآن می فرمود، گروهی از جن شنیدند و ایمان آوردند، و برای تبلیغ به سوی قوم خود بازگشتند.

2- «ابن عباس» می گوید: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مشغول نماز صبح بود، و در آن تلاوت قرآن می کرد، گروهی از جن در صدد تحقیق از علّت قطع اخبار آسمانها از خود بودند صدای تلاوت قرآن محمد صلّی اللّه علیه و آله را شنیدند.

گفتند: علت قطع اخبار آسمان از ما همین است، به سوی قوم خود بازگشتند و آنها را به سوی اسلام دعوت کردند.

ولی شأن نزول دیگری در اینجا آمده که با آنها متفاوت است و آن این که از «عبد اللّه بن مسعود» پرسیدند: آیا کسی از شما یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در حوادث شب جنّ خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود؟

گفت: احدی از ما نبود، ما شبی در مکّه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را نیافتیم، و هر چه جستجو کردیم اثری از او ندیدیم، از این ترسیدیم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را کشته باشند، به جستجوی حضرت در درّه های مکّه رفتیم، ناگهان دیدیم از سوی کوه «حرا» می آید، عرض کردیم کجا بودی ای رسول خدا؟ ما سخت نگران شدیم، و دیشب بدترین شب زندگی ما بود.

فرمود: دعوت کننده جنّ به سراغ من آمد، و من رفتم قرآن برای آنها بخوانم.

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 1485

سوره الجن(72): آیه 1

(آیه 1)- ما قرآن عجیبی شنیده ایم! در این آیه می فرماید: «بگو: به من وحی شده که جمعی از جنّ به سخنانم گوش فرا داده اند، سپس گفته اند، ما قرآن عجیبی شنیده ایم ...» (قل اوحی الی انه استمع نفر من الجن فقالوا انا سمعنا قرآنا عجبا).

این آیه به خوبی نشان می دهد که طایفه «جنّ» دارای عقل و شعور و فهم و درک، و تکلیف و مسؤولیت، و آشنائی به لغت، و توجه به فرق بین کلام اعجاز و غیر آن دارند، همچنین خود را موظّف به تبلیغ حق می دانند، و مخاطب خطابهای قرآن نیز هستند.

آنها حق داشتند که قرآن را سخنی عجیب بشمرند، زیرا هم لحن و آهنگ آن عجیب است، و هم نفوذ و جاذبه اش، هم محتوا و تأثیرش عجیب است و هم آورنده آن که درس نخوانده بود و از امیین برخاست.

سوره الجن(72): آیه 2

(آیه 2)- آنها به دنبال این جمله، سخنان دیگری به قوم خود گفتند که قرآن در آیات بعد در دوازده جمله، آنها را بیان کرده که هر کدام با «انّ» شروع شده که نشانه تأکید است.

نخست می فرماید: آنها گفتند: «که (این قرآن همگان را) به راه راست هدایت می کند، و لذا ما به آن ایمان آورده ایم و هرگز کسی را شریک پروردگارمان قرار نمی دهیم» (یهدی الی الرشد فآمنا به و لن نشرک بربنا احدا).

سوره الجن(72): آیه 3

(آیه 3)- بعد از ابراز ایمان و نفی هرگونه شرک سخنان خود را در باره صفات خدا چنین ادامه دادند: «و بلند است مقام با عظمت پروردگار ما (از شباهت به مخلوقین، و از هرگونه عیب و نقص) و او هرگز برای خود همسر و فرزندی انتخاب نکرده است» (و انه تعالی جد ربنا ما اتخذ صاحبه و لا ولدا).

سوره الجن(72): آیه 4

(آیه 4)- سپس افزودند: ما اکنون اعتراف می کنیم «که سفیه ما (ابلیس) در باره خدا سخنان ناروا می گفت» (و انه کان یقول سفیهنا علی الله شططا).

یعنی، سفهای ما برای خدا همسر و فرزندان قائل بودند، و شبیه و شریکی انتخاب کرده بودند، و از راه حق منحرف شده و سخنی به گزاف می گفتند.

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 1486

و احتمال دارد که: «سفیه» در اینجا اشاره به «ابلیس» باشد که بعد از مخالفت فرمان خدا نسبتهای ناروائی به ساحت مقدس او داد و از آنجا که «ابلیس» از جن بوده مؤمنان جن به این وسیله از او ابراز تنفر می کنند، و سخن او را گزافه و شطط می نامند.

سوره الجن(72): آیه 5

(آیه 5)- سپس افزودند: «و ما گمان می کردیم که انس و جنّ هرگز، بر خدا دروغ نمی بندند» (و انا ظننا ان لن تقول الانس و الجن علی الله کذبا).

این سخن ممکن است اشاره به تقلید کورکورانه ای باشد که این گروه قبلا از دیگران داشتند، و برای خدا شریک و شبیه و همسر و فرزند قائل بودند می گویند:

اگر ما این مسائل را از دیگران بدون دلیل پذیرفتیم به خاطر خوش باوری بود، هرگز خیال نمی کردیم که انس و جن به خود جرأت دهند که چنین دروغهای بزرگی به خدا ببندند، ولی اکنون به غلط بودن این تقلید ناروا پی بردیم و به این ترتیب به اشتباه خود و انحراف مشرکان جن اعتراف می کنیم.

سوره الجن(72): آیه 6

(آیه 6)- سپس افزودند: یکی دیگر از انحرافات جن و انس این بود که:

«مردانی از بشر به مردانی از جن پناه می بردند، و آنها سبب افزایش گمراهی و طغیانشان می شدند» (و انه کان رجال من الانس یعوذون برجال من الجن فزادوهم رهقا).

مفهوم آیه، مفهوم وسیعی است که شامل هرگونه پناه بردن افرادی از انسانها به جن را شامل می شود چه این که می دانیم در میان عرب کاهنان زیادی وجود داشتند که معتقد بودند به وسیله طایفه «جنّ» بسیاری از مشکلات را حل می کنند و از آینده خبر می دهند.

سوره الجن(72): آیه 7

(آیه 7)- این آیه همچنان ادامه سخنان مؤمنان جن است که به هنگام تبلیغ قوم خود بیان داشتند و از طرق مختلف آنها را به سوی اسلام و قرآن دعوت نمودند.

نخست می گویند: «و این که آنها گمان کردند- همان گونه که شما گمان کردید- که خداوند هرگز کسی را (به نبوت) مبعوث نمی کند» (و انهم ظنوا کما

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 1487

ظننتم ان لن یبعث الله احدا)

.لذا به انکار قرآن، و تکذیب نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله برخاستند، ولی ما هنگامی که با دقت به آیات این کتاب آسمانی گوش فرا دادیم حقانیت آن را به روشنی درک کردیم، مبادا شما هم مانند مشرکان انسانها، راه کفر پیش گیرید و به سرنوشت آنها گرفتار شوید.

این تعبیر هشداری است به مشرکان که بدانند وقتی جن، منطقش این است و داوریش چنین، بیدار شوند و به دامن قرآن و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله چنگ زنند.

سوره الجن(72): آیه 8

(آیه 8)- سپس مؤمنان جن، به یکی از نشانه های صدق گفتار خود که در جهان طبیعت برای همه جنیان قابل درک است اشاره کرده، می گویند: «ما آسمان را جستجو کردیم و همه را پر از محافظان قوی و تیرهای شهاب یافتیم» (و انا لمسنا السماء فوجدناها ملئت حرسا شدیدا و شهبا).

سوره الجن(72): آیه 9

(آیه 9)- «ما پیش از این به استراق سمع در آسمانها می نشستیم (و اخباری از آن را دریافت می داشتیم و به اطلاع دوستان خود می رساندیم) اما اکنون هر کس بخواهد استراق سمع کند، شهابی را در کمین خود می یابد) که او را هدف قرار می دهد»! (و انا کنا نقعد منها مقاعد للسمع فمن یستمع الآن یجد له شهابا رصدا).

آیا این وضع تازه، دلیل بر این حقیقت نیست که با ظهور این پیامبر و نزول کتاب آسمانی او دگرگونی عظیمی در جهان رخ داده است؟ چرا شما قبلا قدرت بر استراق سمع داشتید، و الآن احدی توانائی بر این کار ندارد؟!

سوره الجن(72): آیه 10

(آیه 10)- سپس افزودند: با این اوضاع و احوال «ما نمی دانیم آیا (این ممنوعیت از استراق سمع دلیل بر این است که) اراده شرّی در باره اهل زمین شده، یا خداوند می خواهد از این طریق آنها را هدایت فرماید»؟ (و انا لا ندری ا شر ارید بمن فی الارض ام اراد بهم ربهم رشدا).

و به تعبیر دیگر ما نمی دانیم آیا این امر مقدمه نزول عذاب و بلا از سوی خداست یا مقدمه هدایت آنها؟

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 1488

مؤمنان جن قاعدتا باید فهمیده باشند که ممنوعیت از استراق سمع که با ظهور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مقارن بوده، مقدمه هدایت انسانها، و برچیده شدن دستگاه کهانت و خرافات دیگری مانند آن است.

اما از آنجا که «جنّ» به مسأله استراق سمع دلبستگی خاصی داشت هنوز نمی توانست باور کند که این محرومیت یک نوع خیر و برکت است، و گر نه روشن است که کاهنان در عصر جاهلیت با اتکا به همین مسأله استراق سمع سهم بزرگی در گمراه ساختن مردم داشتند.

سوره الجن(72): آیه 11

(آیه 11)- این آیه همچنان ادامه گفتار مؤمنان جن به هنگام تبلیغ قوم گمراه خویش است، نخست از زبان آنها می گوید: «و در میان ما افراد صالح و افرادی غیر صالحند و ما گروههای متفاوتی هستیم» (و انا منا الصالحون و منا دون ذلک کنا طرائق قددا).

این جمله را احتمالا به این منظور گفتند که مبادا وجود «ابلیس» در میان طایفه جن، این توهّم را برای عده ای از آنها به وجود آورد که طبیعت جنّ بر شر و فساد و شیطنت است، و هرگز نور هدایت به قلب او نمی تابد.

مؤمنان جن با این سخن روشن می سازند که اصل اختیار و آزادی اراده بر آنها نیز حاکم است. و افرادی صالح و غیر صالح هر دو وجود دارند، بنابر این زمینه های هدایت در وجود آنها فراهم می باشد.

این آیه در ضمن ذهنیات ما انسانها را در باره جن نیز اصلاح می کند، زیرا در تصور بسیاری از مردم واژه «جنّ» با نوعی «شیطنت» و فساد و گمراهی و انحراف، همراه است، این آیه می گوید آنها نیز گروههای مختلفی دارند، صالح و غیر صالح.

سوره الجن(72): آیه 12

(آیه 12)- مؤمنان جن در ادامه سخنان خود به دیگران هشدار می دهند و می گویند: «و ما یقین داریم هرگز نمی توانیم بر اراده خداوند در زمین غالب شویم و نمی توانیم از (پنجه قدرت) او بگریزیم» (و انا ظننا ان لن نعجز الله فی الارض و لن نعجزه هربا).

بنابر این، اگر تصور کنید می توانید از کیفر و مجازات خدا با فرار کردن به

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 1489

گوشه ای از زمین یا نقطه ای از آسمانها نجات یابید، سخت در اشتباهید.

سوره الجن(72): آیه 13

(آیه 13)- مؤمنان جن در ادامه کلام خود می افزایند: «ما هنگامی که هدایت قرآن را شنیدیم به آن ایمان آوردیم» (و انا لما سمعنا الهدی آمنا به).

و اگر شما را به هدایت قرآن فرا می خوانیم، قبلا خودمان به این برنامه عمل کرده ایم، بنابر این دیگران را به چیزی دعوت نمی کنیم که خود آن را ترک گفته باشیم.

سپس نتیجه ایمان را در یک جمله کوتاه بیان کرده، می گوید: «هر کس به پروردگارش ایمان بیاورد، نه از نقصان می ترسد و نه از ظلم» (فمن یؤمن بربه فلا یخاف بخسا و لا رهقا).

و هر کار کوچک و بزرگی را انجام دهد، اجر و پاداش آن را بی کم و کاست دریافت می نماید.

سوره الجن(72): آیه 14

(آیه 14)- و در این آیه برای توضیح بیشتر پیرامون سرنوشت مؤمنان و کافران می گویند: ما از طریق هدایت قرآن می دانیم «گروهی از ما مسلمان و گروهی ظالمند» (و انا منا المسلمون و منا القاسطون).

«هر کس اسلام را، اختیار کند، راه راست را برگزیده» و به سوی هدایت و ثواب الهی گام برداشته (فمن اسلم فاولئک تحروا رشدا).

سوره الجن(72): آیه 15

(آیه 15)- «و اما ظالمان، آتشگیره و هیزم دوزخند» اما القاسطون فکانوا لجهنم حطبا)

سوره الجن(72): آیه 16

(آیه 16)- شما را با این نعمتهای فراوان می آزمائیم! در آیات گذشته سخن از پاداشهای مؤمنان در قیامت بود، و در اینجا سخن از پاداشهای دنیوی آنهاست.

می فرماید: «اگر آنها [- جن و انس ] در راه ایمان استقامت ورزند با آب فراوان سیرابشان می کنیم»! (و ان لو استقاموا علی الطریقه لاسقیناهم ماء غدقا).

باران رحمت خود را بر آنها فرو می باریم، و منابع و چشمه های آب حیاتبخش را در اختیارشان می گذاریم، و از آنجا که آب فراوان است همه چیز فراوان است، و به این ترتیب آنها را مشمول انواع نعمتها قرار می دهیم.

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 1490

این برای چندمین بار است که قرآن مجید روی این مطلب تکیه می کند که «ایمان و تقوا» نه تنها سر چشمه «برکات معنوی» است که موجب فزونی ارزاق مادی و وفور نعمت و آبادی و عمران و «برکت مادی» نیز می باشد.

البته طبق این آیه آنچه مایه وفور نعمت می شود، استقامت بر ایمان است نه اصل ایمان.

سوره الجن(72): آیه 17

(آیه 17)- در این آیه به حقیقت دیگری در همین رابطه اشاره کرده، می افزاید: «هدف این است که ما آنها را با این نعمت فراوان بیازمائیم» (لنفتنهم فیه).

و از اینجا روشن می شود که یکی از اسباب مهم امتحان الهی وفور نعمت است، و اتفاقا آزمایش به وسیله «نعمت» از آزمایش به وسیله «عذاب» سخت تر و پیچیده تر است، زیرا طبیعت فزونی نعمت، سستی و تنبلی و غفلت و غرق شدن در لذائذ و شهوات است، و این درست چیزی است که انسان را از خدا دور می سازد و میدان را برای فعالیت شیطان آماده می کند تنها کسانی می توانند از عوارض نامطلوب فزونی وفور نعمت در امان بمانند که بطور دائم به یاد خدا باشند.

و لذا به دنبال آن، می افزاید: «و هر کس از یاد پروردگارش روی گرداند او را به عذاب شدید و فزاینده ای گرفتار می سازد» (و من یعرض عن ذکر ربه یسلکه عذابا صعدا).

سوره الجن(72): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه از زبان مؤمنان جنّ به هنگام دعوت دیگران به سوی توحید چنین می گوید: «مساجد از آن خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید (و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا).

منظور از «مساجد» مکانهائی است که در آنجا برای خدا سجده می شود که مصداق اکمل آن، مسجد الحرام، و مصداق دیگرش سایر مساجد، و مصداق گسترده ترش، تمام مکانهائی است که انسان در آنجا نماز می خواند، و برای خدا سجده می کند، و به حکم حدیث معروف پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله که فرمود:

«جعلت لی الارض مسجدا و طهورا تمام روی زمین، سجده گاه و وسیله طهور (تیمّم کردن) برای من قرار داده شده» همه جا را شامل می شود.

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 1491

و به این ترتیب پاسخی است به اعمال مشرکان عرب و مانند آنها که خانه کعبه را بتکده ساخته بودند، و به اعمال مسیحیان منحرف که به سراغ «تثلیث» رفته و در کلیساهای خود خدایان سه گانه را می پرستیدند، قرآن می گوید: تمام معابد، مخصوص خداست و در این معابد، جز برای خدا سجده نمی توان کرد و پرستش غیر او ممنوع است.

سوره الجن(72): آیه 19

(آیه 19)- و در ادامه این سخن برای بیان تأثیر فوق العاده قرآن مجید و عبادت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می افزاید: «هنگامی که بنده خدا [- محمّد] به عبادت بر می خاست و او را می خواند گروهی پیرامون او بشدت ازدحام می کردند» (و انه لما قام عبد الله یدعوه کادوا یکونون علیه لبدا).

تعبیر «لبد» بیانگر هجوم عجیب مؤمنان جن برای شنیدن قرآن در اولین برخورد با آن، و همچنین بیانگر جاذبه فوق العاده نماز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.

سوره الجن(72): آیه 20

(آیه 20)- در اینجا برای تحکیم پایه های توحید، و نفی هرگونه شرک که در آیات قبل به آن اشاره شده بود، نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد: «بگو: من تنها پروردگارم را می خوانم (و فقط او را عبادت می کنم) و هیچ کس را شریک او قرار نمی دهم»! (قل انما ادعوا ربی و لا اشرک به احدا).

سوره الجن(72): آیه 21

(آیه 21)- سپس دستور می دهد: «بگو: من مالک زیان و هدایتی برای شما نیستم» و هدایت به دست دیگری است (قل انی لا املک لکم ضرا و لا رشدا).

سوره الجن(72): آیه 22

(آیه 22)- و باز اضافه می کند: «بگو: (اگر من نیز بر خلاف فرمانش رفتار کنم) هیچ کس مرا در برابر او حمایت نمی کند و پناهگاهی جز او نمی یابم» (قل انی لن یجیرنی من الله احد و لن اجد من دونه ملتحدا).

به این ترتیب نه کسی می تواند به من پناه دهد نه چیزی می تواند پناهگاه واقع شود این سخنان از یک سو اعتراف به عبودیت کامل در پیشگاه خداوند است، و از سوی دیگر هرگونه «غلوّ» را در مورد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نفی می کند، و از سوی سوم نشان می دهد که نه تنها از بتها کاری ساخته نیست که شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز با آن همه عظمت ملجأ و پناه مستقلی در برابر عذاب خدا نمی تواند باشد، و از سوی چهارم

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 1492

به بهانه جوئیها و انتظارات بی موردی که افراد لجوج در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داشتند و از او تقاضای ØǘљǘǙɠخدائی می کردند پایان می دهد، و ثابت می کند که توسل و شفاعت نیز به اذن خداست.

سوره الجن(72): آیه 23

(آیه 23)- در این آیه می افزاید: «تنها وظیفه من ابلاغ از سوی خدا و رساندن رسالتهای اوست» (الا بلاغا من الله و رسالاته).

این تعبیر شبیه چیزی است که در آیه 92 سوره مائده می خوانیم: «تنها چیزی که بر عهده پیامبر است ابلاغ آشکار است».

و در آیه 188 سوره اعراف آمده است: «بگو: من مالک سود و زیانی برای خویش نیستم، مگر آنچه خدا بخواهد، و اگر از غیب با خبر بودم منافع فراوانی برای خود فراهم می ساختم، و هیچ بدی به من نمی رسید، من تنها بیم دهنده و بشارت دهنده ام برای گروهی که ایمان می آورند».

به هر حال در پایان آیه هشدار می دهد که: «هر کس نافرمانی خدا و رسولش کند آتش دوزخ از آن اوست، و جاودانه در آن می ماند» (و من یعص الله و رسوله فان له نار جهنم خالدین فیها ابدا).

روشن است که منظور هر گنهکاری نیست، بلکه منظور مشرکان و کافران است زیرا هر گنهکاری مستحق خلود در آتش دوزخ نمی باشد.

سوره الجن(72): آیه 24

(آیه 24)- سپس می افزاید: این وضع کفار و مشرکان که پیوسته مسلمانان را استهزا می کنند و ضعیف می شمرند همچنان ادامه می یابد «تا آنچه را به آنها وعده داده شده ببینند، آنگاه می دانند چه کسی یاورش ضعیفتر، و جمعیتش کمتر است» (حتی اذا راوا ما یوعدون فسیعلمون من اضعف ناصرا و اقل عددا).

لحن آیه به خوبی نشان می دهد که دشمنان اسلام پیوسته قدرت و کثرت نفرات خود را به رخ آنها می کشیدند، و آنها را ضعیف و ناتوان می شمردند قرآن به این وسیله به مؤمنان دلداری و نوید می دهد که سر انجام روز پیروزی آنها و شکست و ناتوانی دشمنان فرا خواهد رسید.

سوره الجن(72): آیه 25

(آیه 25)- عالم الغیب خداست! چون در آیات قبل اشاره به این حقیقت

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 1493

شده بود که «استهزا و سرکشی این گروه همچنان ادامه می یابد تا زمانی که وعده الهی دائر بر عذاب فرا رسد» این سؤال را بر می انگیزد که این وعده کی تحقق می یابد؟

قرآن مجید به پاسخ این سؤال پرداخته می گوید: «بگو: من نمی دانم آنچه به شما وعده داده شده (از عذاب دنیا و قیام رستاخیز) نزدیک است، یا پروردگارم زمانی برای آن قرار می دهد»؟ (قل ان ادری ا قریب ما توعدون ام یجعل له ربی امدا).

این علم مخصوص ذات پاک خداست، و او خواسته از بندگانش مکتوم بماند تا موضوع امتحان و آزمون خلق کامل گردد، چرا که اگر بدانند دور است یا نزدیک در هر دو صورت امتحان کم اثر خواهد بود.

بارها در آیات قرآن مجید به این معنی برخورد می کنیم که هر وقت سؤال از زمان قیامت می شد پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله اظهار بی اطلاعی می فرمود و می گفت: علم آن مخصوص خداست.

در حدیثی آمده است که روزی «جبرئیل» در صورت یک عرب بیابانی در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ظاهر شد، و از جمله سؤالاتی که از آن حضرت نمود این بود که گفت: «به من بگو: کی قیامت بر پا می شود»؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «کسی که از او سؤال می کنی (در این مسأله) آگاهتر از سؤال کننده نیست»! بار دیگر آن مرد عرب با صدای بلند گفت: «ای محمّد! قیامت کی خواهد آمد»؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «وای بر تو قیامت می آید، بگو ببینم چه چیز برای آن فراهم کرده ای؟» اعرابی گفت: من نماز و روزه بسیاری فراهم نکرده ام، ولی خدا و رسولش را دوست دارم.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «پس تو با کسی خواهی بود که دوستش داری»!

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 1494

«انس» یکی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «مسلمانان از هیچ سخنی مانند این سخن خوشحال نشدند».

سوره الجن(72): آیه 26

(آیه 26)- سپس در ادامه این بحث یک قاعده کلی را در مورد علم غیب بیان می دارد، می فرماید: «دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد» (عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا).

سوره الجن(72): آیه 27

(آیه 27)- سپس به عنوان یک استثنا از این مسأله کلی می افزاید: «مگر رسولانی که آنان را برگزیده» و از آنان راضی شده (الا من ارتضی من رسول).

آنچه را بخواهد از علم غیب به او می آموزد، و از طریق وحی ابلاغ می کند.

«سپس مراقبینی از پیش رو و پشت سر برای آنها قرار می دهد ...» (فانه یسلک من بین یدیه و من خلفه رصدا).

و این خود یکی از دلائل معصوم بودن پیامبران است که با نیروهای غیبی و امدادهای الهی، و مراقبت فرشتگان او، از لغزشها و خطاها مصون و محفوظند.

سوره الجن(72): آیه 28
اشاره

(آیه 28)- در این آیه که آخرین آیه سوره است دلیل وجود این نگاهبانان و مراقبین را چنین بیان می کند: مقصود این است «تا بداند که پیامبرانش رسالتهای پروردگارشان را (بی کم و کاست) ابلاغ کرده اند، و او به آنچه نزد آنهاست احاطه دارد، و همه چیز را احصا کرده است» (لیعلم ان قد ابلغوا رسالات ربهم و احاط بما لدیهم و احصی کل شی ء عددا).

البته معنی آیه این نیست که خداوند چیزی را در باره پیامبرانش نمی دانسته و بعدا دانسته است، چه این که علم خدا ازلی و ابدی و بی پایان است، بلکه منظور این است که این علم الهی در خارج تحقق یابد و صورت عینی به خود بگیرد یعنی، پیامبران رسالت او را عملا ابلاغ کنند و اتمام حجت نمایند.

نکته ها:
1- تحقیق گسترده ای پیرامون علم غیب

با دقت در آیات مختلف قرآن به خوبی روشن می شود که دو دسته آیه در

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 1495

زمینه علم غیب وجود دارد نخست آیاتی که علم غیب را مخصوص خدا معرفی کرده و از غیر او نفی می نماید، مانند آیه 50 و 59 سوره انعام.

گروه دوم آیاتی است که به روشنی نشان می دهد که اولیای الهی «اجمالا» از غیب آگاهی داشتند، چنانکه در آیه 179 سوره آل عمران می خوانیم: «چنان نبود که خدا شما را از علم غیب آگاه کند ولی خداوند از میان رسولان خود هر کس را بخواهد برمی گزیند» (و قسمتی از اسرار غیب را در اختیار او می گذارد).

و در معجزات حضرت مسیح (ع) می خوانیم که فرمود: «من شما را از آنچه می خورید، یا در خانه های خود ذخیره می کنید خبر می دهم». (آل عمران/ 49) آیه مورد بحث نیز با توجه به استثنائی که در آن آمده نشان می دهد که خداوند قسمتی از علم غیب را در اختیار رسولان برگزیده اش قرار می دهد.

از سوی دیگر آیاتی از قرآن که مشتمل بر خبرهای غیبی است نیز کم نیست، مانند آیه دوم تا چهارم سوره روم: «رومیان مغلوب شدند- و این شکست در سرزمین نزدیک واقع شد، اما آنها بعد از این مغلوبیت به زودی غالب خواهند شد- در عرض چند سال».

اصولا وحی آسمانی که بر پیامبران نازل می شود نوعی غیب است که در اختیار آنان قرار می گیرد، چگونه می توان گفت آنها آگاهی از غیب ندارند در حالی که وحی بر آنان نازل می شود.

از همه اینها گذشته، روایات زیادی داریم که نشان می دهد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و امامان معصوم علیهم السّلام اجمالا آگاهی از غیب داشتند، و گاه از آن خبر می دادند مانند خبر دادن از ماجرای جنگ «موته» و شهادت جعفر، و بعضی دیگر از فرماندهان اسلام که در همان لحظه وقوع، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مدینه مسلمانان را آگاه کرد و مانند آن در زندگی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کم نیست.

در «نهج البلاغه» نیز پیشگوئیهای بسیاری از حوادث آینده به چشم می خورد که نشان می دهد علی علیه السّلام این اسرار غیب را می دانست، مانند آنچه در خطبه 13 در مذمت اهل بصره آمده است که می فرماید: «گویا می بینم عذاب خدا از آسمان

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 1496

و زمین بر شما فرود آمده و همه غرق شده اید، تنها قله بلند مسجدتان همچون سینه کشتی در روی آب نمایان است»! و مانند آنچه «کمیل بن زیاد» به «حجاج» گفت که «امیر مؤمنان علی علیه السّلام به من خبر داده که تو قاتل منی».

اکنون سخن در این است که چگونه بین این آیات و روایات که بعضی علم غیب را از غیر خدا نفی، و بعضی اثبات می کنند جمع کنیم؟

در اینجا طرق مختلفی برای جمع وجود دارد. از جمله:

1- از معروفترین راههای جمع این است که منظور از اختصاص علم غیب به خدا علم ذاتی و استقلالی است، بنابراین غیر او مستقلا هیچ گونه آگاهی از غیب ندارند، و هر چه دارند از ناحیه خداست، با الطاف و عنایت اوست، و جنبه تبعی دارد.

2- اسرار غیب دو گونه است قسمتی مخصوص به خداست و هیچ کس جز او نمی داند مانند قیام قیامت، و اموری از قبیل آن، و قسمتی از آن را به انبیاء و اولیاء می آموزد.

3- راه دیگر این که خداوند بالفعل از همه اسرار غیب آگاه است، ولی انبیا و اولیا ممکن است بالفعل بسیاری از اسرار غیب را ندانند، اما هنگامی که اراده کنند خداوند به آنها تعلیم می دهد، و البته این اراده نیز با اذن و رضای خدا انجام می گیرد.

2- تحقیقی پیرامون آفرینش «جن»

«جن» چنانکه از مفهوم لغوی این کلمه به دست می آید موجودی است ناپیدا که مشخصات زیادی در قرآن برای او ذکر شده، از جمله این که:

1- موجودی است که از شعله آتش آفریده شده، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است. (الرّحمن/ 15) 2- دارای علم و ادراک و تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال است. (آیات مختلف سوره جنّ)

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 1497

3- دارای تکلیف و مسؤولیت است. (آیات سوره جنّ و سوره الرّحمن) 4- گروهی از آنها مؤمن صالح و گروهی کافرند. (جنّ/ 11) 5- آنها دارای حشر و نشر و معادند. (جنّ/ 15) 6- آنها قدرت نفوذ در آسمانها و خبرگیری و استراق سمع داشتند، و بعدا ممنوع شدند. (جنّ/ 9) 7- آنها با بعضی انسانها ارتباط برقرار می کردند و با آگاهی محدودی که نسبت به بعضی از اسرار نهانی داشتند به اغوای انسانها می پرداختند. (جنّ/ 6) 8- در میان آنها افرادی یافت می شوند که از قدرت زیادی برخوردارند، همان گونه که در میان انسانها نیز چنین است. (نمل/ 39) 9- آنها قدرت بر انجام بعضی کارهای مورد نیاز انسان دارند «گروهی از جن پیش روی سلیمان به اذن پروردگار کار می کردند، و برای او معبدها، تمثالها، و ظروف بزرگ غذا تهیه می کردند» (سبأ/ 12 و 13) 10- خلقت آنها در روی زمین قبل از خلقت انسانها بوده است (حجر/ 27) و ویژگیهای دیگر.

تا اینجا سخن از مطالبی بود که از قرآن مجید در باره این موجود ناپیدا استفاده می شود که خالی از هرگونه خرافه و مسائل غیر علمی است، ولی می دانیم مردم عوام و ناآگاه خرافات زیادی در باره این موجود ساخته اند که با عقل و منطق جور نمی آید، و به همین جهت یک چهره خرافی و غیر منطقی به این موجود داده که وقتی کلمه جن گفته می شود مشتی خرافات نیز با آن تداعی می شود از جمله این که آنها را با اشکال عجیب و غریب و وحشتناک، و موجوداتی موذی و پرآزار و موهومات دیگری از این قبیل.

در حالی که اگر موضوع وجود جن از این خرافات پیراسته شود، اصل مطلب کاملا قابل قبول است و از سوی دیگر هیچ دلیل عقلی بر نفی آن وجود ندارد، بنابراین باید آن را پذیرفت، و از توجیهات غلط و ناروا باید برحذر بود همان گونه که از خرافات عوام در این قسمت باید اجتناب کرد.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 1498

این نکته نیز قابل توجه است که جن گاهی بر یک مفهوم وسیعتر اطلاق می شود که انواع موجودات ناپیدا را شامل می گردد، اعم از آنها که دارای عقل و درکند و آنها که عقل و درک ندارند، و حتی گروهی از حیوانات که با چشم دیده می شوند و معمولا در لانه ها پنهانند، نیز در این معنی وسیع وارد است.

شاهد این سخن روایتی است از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که فرمود: «خداوند جن را پنج صنف آفریده است: صنفی مانند باد در هوا (ناپیدا هستند) و صنفی به صورت مارها، و صنفی به صورت عقربها، و صنفی حشرات زمین اند، و صنفی از آنها مانند انسانها که بر آنها حساب و عقاب است».

«پایان سوره جنّ»

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 1499

سوره مزّمّل [73]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 20 آیه می باشد

محتوای سوره:

محتوای این سوره را می توان در پنج بخش خلاصه کرد:

بخش اول آیات آغاز سوره است که پیامبر را به قیام شبانه برای عبادت و تلاوت قرآن دعوت می کند، و برای آمادگی پذیرش یک برنامه سنگین آماده می سازد.

بخش دوم سوره او را به صبر و شکیبائی و مقاومت و مدارا با مخالفان در این مقطع خاص دعوت می کند.

در بخش سوم بحثهائی پیرامون معاد، و ارسال موسی بن عمران به سوی فرعون و سرکشی و سپس عذاب دردناک او را بیان می دارد.

بخش چهارم دستورات شدیدی را که در آغاز سوره پیرامون قیام شبانه آمده است به خاطر گرفتاریهای مسلمانان تخفیف می دهد.

و در بخش پنجم بار دیگر دعوت به تلاوت قرآن، و خواندن نماز و دادن زکات و انفاق فی سبیل اللّه و استغفار می نماید.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«هر کس سوره مزّمّل را بخواند سختیها در دنیا و آخرت از او برداشته می شود».

و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس سوره مزّمّل را در نماز عشاء دوم (منظور همان نماز عشاء است زیرا گاه به مغرب عشاء اول گفته

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 1500

می شود) یا در آخر شب بخواند، شب و روز، و همچنین خود این سوره، گواه او در روز قیامت خواهد بود، و خداوند او را حیات پاکیزه و مرگ پاکیزه ای خواهد داد»! مسلما این فضائل بزرگ در صورتی است که محتوای سوره دائر به قیام شبانه و تلاوت قرآن و صبر و استقامت و ایثار و انفاق عملی گردد، نه تلاوتی خالی از عمل.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره المزمل(73): آیه 1

(آیه 1)- ای جامه به خود پیچیده به پاخیز! همان گونه که از لحن آغاز این سوره بر می آید دعوتی است آسمانی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای استقامت، و آمادگی جهت پذیرش یک وظیفه بزرگ و سنگین، که بدون خود سازی قبلی انجام. آن ممکن نیست.

می فرماید: «ای جامه به خود پیچیده»! (یا ایها المزمل).

سوره المزمل(73): آیه 2

(آیه 2)- «شب را جز کمی به پا خیز»! (قم اللیل الا قلیلا).

سوره المزمل(73): آیه 3

(آیه 3)- «نیمی از شب را، یا کمی از آن کم کن» (نصفه او انقص منه قلیلا).

سوره المزمل(73): آیه 4

(آیه 4)- «یا بر نصف آن بیفزا» (او زد علیه).

«و قرآن را با دقت و تأمل بخوان» (و رتل القرآن ترتیلا).

به پا خیز که دوران «جامه به خود پیچیدن» و در گوشه انزوا نشستن نیست.

تعبیر به «ترتیل» که در اصل به معنی «تنظیم» و «ترتیب موزون» است، در اینجا به معنی خواندن آیات قرآن با تأنی و نظم لازم، و اداء صحیح حروف، و تبیین کلمات، و دقت و تأمل در مفاهیم آیات، و اندیشه در نتایج آن است.

همچنین روایاتی که در تفسیر «ترتیل» وارد شده همگی گواه بر این حقیقت است که نباید آیات قرآن را به عنوان الفاظی خالی از محتوا و پیام، تلاوت کرد، بلکه باید به تمام اموری که تأثیر آن را در خواننده و شنونده عمیق می سازد توجه داشت، و فراموش نکرد که این پیام الهی است، و هدف تحقق بخشیدن به محتوای آن است.

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 1501

ولی متأسفانه امروز بسیاری از مسلمانان از این واقعیت فاصله گرفته، و از قرآن تنها به الفاظی اکتفا نموده اند، بی آنکه بدانند این آیات برای چه نازل شده؟

درست است که الفاظ قرآن نیز محترم، است ولی نباید فراموش کرد که این الفاظ و تلاوت مقدمه بیان محتواست.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر «ترتیل» می خوانیم: «وقتی از کنار آیه ای می گذری که در آن نامی از بهشت است توقف کن و از خدا بهشت را بطلب (و خود را برای آن بساز) و هنگامی که از آیه ای می گذری که در آن نام دوزخ است از آن به خدا پناه بر». و خویشتن را از آن دور دار.

سوره المزمل(73): آیه 5
اشاره

(آیه 5)- سپس هدف نهایی این دستور سخت و مهم را چنین بیان می کند:

«ما به زودی سخنی سنگین را به تو القا خواهیم کرد» (انا سنلقی علیک قولا ثقیلا).

سنگین از نظر محتوا، و مفهوم آیات! و بیان مسؤولیتها.

سنگین از نظر تحمل آن بر قلوب و دلها، تا آنجا که قرآن در آیه 21 سوره حشر می گوید: «اگر این قرآن را بر کوهها نازل می کردیم آن را خاشع و از هم شکافته می دیدی»! سنگین از نظر تبلیغ، و مشکلات راه دعوت! و برنامه ریزی و اجرای کامل آن! سنگین در ترازوی عمل و در عرصه قیامت.

ولی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و یاران اندکش با استمداد از تربیت قرآن مجید، و استعانت به نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاک پروردگار، توانستند بر تمام این مشکلات فائق آیند، و بار این «قول ثقیل» را بر دوش کشند و به منزل مقصود برسانند!

فضیلت نماز شب:

این آیات بار دیگر اهمیت شب زنده داری، و نماز شب، و تلاوت قرآن را در آن هنگام که غافلان در خوابند گوشزد می کند، عبادت در شب، مخصوصا در سحرگاهان و نزدیک طلوع فجر، اثر فوق العاده ای در صفای روح، و تهذیب نفوس، و تربیت معنوی انسان، و پاکی قلب و بیداری دل و تقویت ایمان و اراده، و تحکیم پایه های تقوا در دل و جان انسان دارد.

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 1502

به همین دلیل علاوه بر آیات قرآن در روایات اسلامی نیز تأکید فراوان روی آن شده است.

از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «سه چیز از عنایات مخصوص الهی است: عبادت شبانه (نماز شب) و افطار دادن به روزه داران، و ملاقات برادران مسلمان».

سوره المزمل(73): آیه 6

(آیه 6)- تأثیر نیایش در دل شب: این آیه ادامه بحث پیرامون عبادت شبانه، و آموزشهای معنوی در پرتو تلاوت قرآن در دل شب است و در حقیقت به منزله بیان دلیلی است برای آنچه در آیات قبل آمده است، می فرماید: «مسلما نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است» (ان ناشئه اللیل هی اشد وطئا و اقوم قیلا).

آیه فوق از آیاتی است که با تعبیرات پرمحتوایش رساترین سخن را در باره «عبادت شبانه» و نیایش سحرگاهان، و راز و نیاز با محبوب، در ساعاتی که اسباب فراغت خاطر از هر زمان فراهمتر است، و همچنین تأثیر آن در تهذیب نفس، و پرورش روح و جان انسانی، بیان کرده است، و نشان می دهد که روح آدمی در آن ساعات آمادگی خاصی برای نیایش و مناجات و ذکر و فکر دارد.

سوره المزمل(73): آیه 7

(آیه 7)- در این آیه می افزاید: این به خاطر آن است که «در روز تلاش و کوشش مستمر و طولانی خواهی داشت» (ان لک فی النهار سبحا طویلا).

دائما مشغول هدایت خلق و ابلاغ رسالت پروردگار، و حل مشکلات زندگی جمعی و فردی هستی، و مجال کافی برای عبادت و نیایش حاصل نمی شود، بنابراین عبادت شبانه را جانشین آن کن و آمادگی لازم برای این فعالیتهای بزرگ و گسترده را از آن قیام شب به دست آور.

سوره المزمل(73): آیه 8

(آیه 8)- بعد از دستور قیام عبادت شبانه و اشاره اجمالی به آثار عمیق آن به ذکر پنج دستور که مکمّل آن است پرداخته، می فرماید: «و نام پروردگارت را یاد کن» (و اذکر اسم ربک).

مسلم است منظور تنها ذکر نام نیست، بلکه توجه به معنی است چرا که یاد

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 1503

لفظی مقدمه یاد قلبی است، و ذکر قلبی روح و جان را صفا می بخشد، و نهال معرفت و تقوا را در دل آبیاری می کند.

در دستور دوم می فرماید: «تنها به او دل ببند» و از غیر او قطع امید کن و خالصانه به عبادتش برخیز (و تبتل الیه تبتیلا).

«تبتل» آن است که انسان با تمام قلبش متوجه خدا گردد، و از ما سوی اللّه منقطع شود، و اعمالش را فقط به خاطر او به جا آورد و غرق در اخلاص گردد.

سوره المزمل(73): آیه 9

(آیه 9)- سپس به سومین دستور پرداخته می افزاید: «همان پروردگار شرق و غرب که معبودی جز او نیست، او را نگاهبان و و کیل خود انتخاب کن» (رب المشرق و المغرب لا اله الا هو فاتخذه وکیلا).

در اینجا بعد از مرحله «ذکر اللّه» و «اخلاص» مرحله توکل و واگذاری همه کارها به خدا فرا می رسد، خداوندی که مشرق و مغرب عالم، یعنی، مجموعه جهان هستی در زیر سیطره حکومت و ربوبیت او قرار دارد، و تنها معبود شایسته پرستش، اوست.

این تعبیر در حقیقت به منزله دلیلی است برای موضوع توکل بر خدا، چگونه انسان بر او توکل نکند، و کار خویش را به او نسپارد، در حالی که در پهنه جهان هستی غیر از او حاکم و فرمانروا و منعم و مربّی و معبود نیست.

سوره المزمل(73): آیه 10

(آیه 10)- و بالاخره در چهارمین و پنجمین دستور می فرماید: «و در برابر آنچه (دشمنان) می گویند صابر و شکیبا باش، و بطرزی شایسته از آنان دوری گزین»! (و اصبر علی ما یقولون و اهجرهم هجرا جمیلا).

و به این ترتیب در اینجا مقام «صبر» و «هجران» فرا می رسد، چرا که در مسیر دعوت به سوی حق، بدگوئی دشمنان، و ایذاء و آزار آنان، فراوان است، و اگر باغبان بخواهد گلی را بچیند باید در برابر زبان خار صبر و تحمل داشته باشد.

به علاوه گاهی در اینجا بی اعتنائی و دوری لازم است، تا هم از شرشان در امان بماند و هم درسی از این طریق به آنان بدهد، ولی این هجران و دوری نباید به معنی قطع برنامه های تربیتی، و تبلیغ و دعوت به سوی خدا باشد.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 1504

مرحوم «طبرسی» در «مجمع البیان» در ذیل آیه می گوید: «این آیه دلالت می کند که مبلغین اسلام، و دعوت کنندگان به سوی قرآن، باید در مقابل ناملائمات شکیبائی پیشه کنند، و با حسن خلق، و مدارا، با مردم معاشرت نمایند، تا سخنان آنها زودتر پذیرفته شود».

سوره المزمل(73): آیه 11

(آیه 11)- در آیه قبل اشاره ای به کار شکنیها و سخنان ناروا و اذیت و آزار دشمنان اسلام بود در اینجا آنها را زیر رگباری از تهدیدات شدید، دائر به عذابهای دنیا و آخرت از سوی خداوند، قرار داده، و آنها را دعوت به تجدید نظر در برنامه های شوم خود می کند، و هم به مسلمانان صدر اول در برابر هجوم سخت این دشمنان دلداری می دهد، و پایمردی می بخشد.

نخست می فرماید: «مرا با تکذیب کنندگان صاحب نعمت واگذار، و آنها را کمی مهلت ده»! (و ذرنی و المکذبین اولی النعمه و مهلهم قلیلا).

یعنی، طرف آنها تو نیستی، مجازات و کیفر آنها را به خود من واگذار، و کمی به آنها مهلت ده، تا هم اتمام حجت گردد، و هم ماهیت خود را آشکار سازند، و می دانیم مدت کمی گذشت که مسلمانان نیرومند شدند، و ضربات سنگین و شکننده خود را در جنگهای «بدر» و «حنین» و «احزاب» و مانند آن بر پیکر دشمن وارد آوردند و نیز مدت کمی بیشتر نگذشت که این گردنکشان از دنیا رفتند، و گرفتار عذاب الهی در برزخ شدند و عذاب قیامت نیز از آنها چندان دور نیست.

سوره المزمل(73): آیه 12

(آیه 12)- سپس در ادامه همین تهدید به صورت صریحتر می گوید: «نزد ما غل و زنجیرها و (آتش) دوزخ است»! (ان لدینا انکالا و جحیما).

آری! در برابر آزادی بی قید و شرط و تنعمی که در این دنیا داشتند بهره آنها در آنجا اسارت است و آتش!

سوره المزمل(73): آیه 13

(آیه 13)- و باز می افزاید: «و غذائی گلوگیر و عذابی دردناک» (و طعاما ذا غصه و عذابا الیما).

غذائی بر عکس غذاهای چرب و شیرین دنیای آنها که به راحتی از گلو فرو می رفت و گوارا بود، و زندگی دردناک در برابر آسایش بی حساب این مغروران

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 1505

خودخواه و مستکبر در این جهان.

با این که غذای خشن و گلوگیر خود عذابی است الیم، بعد از آن عذاب الیم را جداگانه ذکر می کند، و این نشان می دهد ابعاد عذاب الیم آخرت از نظر شدت و عظمت بر هیچ کس جز خدا معلوم نیست، و لذا در حدیثی می خوانیم که: روزی یکی از مسلمانان این آیه را تلاوت می کرد، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله استماع می فرمود: ناگهان شخص مزبور صیحه ای زد و مدهوش شد.

سوره المزمل(73): آیه 14

(آیه 14)- در این آیه به شرح روزی می پردازد که این عذابها در آن ظاهر می شوند، می فرماید: «در آن روز که زمین و کوهها سخت به لرزه در می آید و کوهها (چنان در هم کوبیده می شود که) به شکل توده هائی از شن نرم در می آید» (یوم ترجف الارض و الجبال و کانت الجبال کثیبا مهیلا).

سوره المزمل(73): آیه 15

(آیه 15)- سپس به مقایسه ای در میان بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مخالفت زورمندان عرب، و قیام موسی بن عمران در مقابل فرعونیان پرداخته، می فرماید: «ما پیامبری به سوی شما فرستادیم که گواه بر شماست، همان گونه که به سوی فرعون رسولی فرستادیم» (انا ارسلنا الیکم رسولا شاهدا علیکم کما ارسلنا الی فرعون رسولا).

هدف او، هدایت شما و نظارت بر اعمال شماست، همان گونه که هدف موسی بن عمران، هدایت فرعون و فرعونیان و نظارت بر اعمال آنها بود.

سوره المزمل(73): آیه 16

(آیه 16)- ولی «فرعون به مخالفت و نافرمانی آن رسول، برخاست و ما او را سخت مجازات کردیم»! (فعصی فرعون الرسول فاخذناه اخذا وبیلا).

نه لشکر عظیم او مانع از عذاب الهی شد، و نه وسعت مملکت و قدرت حکومت و اموال و ثروتشان جلو این کار را گرفت و سر انجام همگی در امواج خروشان نیل که به آن مباهات می کردند غرق شدند، شما که در سطحی بسیار پائینتر از آنها قرار دارید در باره خود چه می اندیشید؟

سوره المزمل(73): آیه 17

(آیه 17)- سپس روی سخن را به کفار زمان پیامبر اسلام کرده، به آنها چنین هشدار می دهد: «شما (نیز) اگر کافر شوید چگونه خود را (از عذاب الهی) بر کنار

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 1506

می دارید در آن روز که کودکان را پیر می کند»! (فکیف تتقون ان کفرتم یوما یجعل الولدان شیبا).

سوره المزمل(73): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه توصیف بیشتری در باره آن روز وحشتناک بیان کرده، می افزاید: در آن روز «آسمان از هم شکافته می شود، و وعده او شدنی و حتمی است» (السماء منفطر به کان وعده مفعولا).

وقتی آسمان و کرات آسمانی با آن همه عظمت نتوانند در برابر حوادث عظیم آن روز مقاومت کنند از این انسان ضعیف و ناتوان و آسیب پذیر چه کاری ساخته است؟

سوره المزمل(73): آیه 19

(آیه 19)- در پایان این بحث اشاره ای به تمام هشدارها و انذارهای گذشته کرده، می فرماید: «این هشدار و تذکری است» (ان هذه تذکره).

شما در انتخاب راه آزاد هستید، «پس هر کس بخواهد (هدایت شود و طالب سعادت ابدی باشد) راهی به سوی پروردگارش برمی گزیند» (فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا).

اگر پیمودن این راه از طریق اجبار و اکراه صورت گیرد، نه افتخاری است، نه فضیلتی، فضیلت آن است که انسان با اراده و اختیار خود این راه را انتخاب کرده، و بپوید.

سوره المزمل(73): آیه 20

(آیه 20)- هر چه برای شما امکان دارد قرآن بخوانید! این آیه که طولانی ترین آیه این سوره است مشتمل بر مسائل بسیاری است که محتوای آیات گذشته را تکمیل می کند.

نخست می فرماید: «پروردگارت می داند که تو و گروهی از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می خیزید خداوند شب و روز را اندازه گیری می کند» (ان ربک یعلم انک تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه و طائفه من الذین معک و الله یقدر اللیل و النهار).

اشاره به همان دستوری است که در آغاز سوره به پیامبر داده شده، تنها چیزی که در اینجا اضافه دارد این است که گروهی از مؤمنان نیز در این عبادت

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 1507

شبانه، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را همراهی می کردند- به عنوان یک حکم استحبابی و یا احتمالا یک حکم وجوبی زیرا شرائط آغاز اسلام ایجاب می کرد که آنها با تلاوت قرآن که مشتمل بر انواع درسهای عقیدتی و عملی و اخلاقی است و همچنین عبادات شبانه خود را بسازند و آماده تبلیغ اسلام و دفاع از آن گردند.

ولی از بعضی روایات استفاده می شود جمعی از مسلمانان در نگهداشتن حساب «ثلث» و «نصف» و «دو ثلث» گرفتار اشکال و دردسر می شدند و این امر سبب می شد که گاه تمام شب را بیدار بمانند، و مشغول عبادت باشند، تا آنجا که پاهای آنها به خاطر قیام شبانه ورم کرد! لذا خداوند این حکم را بر آنها تخفیف داد و فرمود: «او می داند که شما نمی توانید مقدار آن را (به دقت) اندازه گیری کنید (برای عبادت کردن) پس شما را بخشید، اکنون آنچه برای شما میسر است قرآن بخوانید» (علم ان لن تحصوه فتاب علیکم فاقرؤا ما تیسر من القرآن).

سپس به بیان دلیل دیگری برای این تخفیف پرداخته، می افزاید: خداوند «می داند به زودی گروهی از شما بیمار می شوند، و گروهی دیگر برای به دست آوردن فضل الهی (و کسب روزی) به سفر می روند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می کنند» و از تلاوت قرآن باز می مانند (علم ان سیکون منکم مرضی و آخرون یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله و آخرون یقاتلون فی سبیل الله).

«پس به اندازه ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید» (فاقرؤا ما تیسر منه).

روشن است که ذکر بیماری، و مسافرتهای ضروری، و جهاد فی سبیل اللّه، به عنوان سه مثال برای عذرهای موجه است، ولی منحصر به اینها نیست، منظور این است چون خداوند می داند شما گرفتار مشکلات مختلف زندگی در روز خواهید شد، و این مانع تداوم آن برنامه سنگین است، به شما تخفیف داده است.

در حقیقت در آغاز اسلام به خاطر وجود شرائطی این تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده، و بعد هم از نظر مقدار و هم از نظر حکم تخفیف داده شده، و به

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 1508

صورت یک حکم استحبابی آن هم به مقدار میسور در آمده است.

البته مهم خوب خواندن و تدبّر و اندیشه در آن است. لذا امام علیّ بن موسی الرضا علیه السّلام می فرماید: «آن مقدار بخوانید که در آن خشوع قلب و صفای باطن و نشاط روحانی و معنوی باشد».

سپس به چهار دستور دیگر در پایان آیه اشاره کرده، و برنامه خودسازی ارائه شده را به این وسیله تکمیل می کند، می فرماید: «و نماز را بر پا دارید، و زکات را بپردازید و به خدا قرض الحسنه دهید [- در راه او انفاق نمایید] و (بدانید) آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش می فرستید نزد خداوند به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت» (و اقیموا الصلاه و آتوا الزکاه و اقرضوا الله قرضا حسنا و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله هو خیرا و اعظم اجرا).

«و از خداوند آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است» (و استغفروا الله ان الله غفور رحیم).

منظور از «نماز» در اینجا نمازهای واجب پنجگانه و منظور از «زکات» زکات واجب است، منظور از دادن «قرض الحسنه» به خداوند همان انفاقهای مستحبی است، و این بزرگوارانه ترین تعبیری است که در این زمینه تصور می شود، چرا که مالک تمام ملکها، از کسی که مطلقا چیزی از خود ندارد قرض می طلبد، تا از این طریق او را تشویق به انفاق و ایثار و کسب فضیلت این عمل خیر کند، و از این طریق تربیت شود و تکامل یابد.

ذکر «استغفار» در پایان این دستورات ممکن است اشاره به این باشد که مبادا با انجام این طاعات خود را انسان کاملی بدانید و به اصطلاح طلبکار تصور کنید، بلکه همواره باید خود را مقصر بشمرید، و عذر به درگاه خدا آورید، «ورنه سزاوار خداوندیش کس نتواند که به جا آورد».

«پایان سوره مزّمّل»

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 1509

سوره مدّثّر [74]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 56 آیه می باشد

محتوای سوره:

سوره «مدثر» نخستین سوره ای است که بعد از دعوت آشکار بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شد و طبیعت سوره های مکّی که دعوت به مبدأ و معاد و مبارزه با شرک، و انذار و تهدید مخالفان به عذاب الهی است در این سوره کاملا منعکس است، و بحثهای این سوره روی هم رفته بر هفت محور دور می زند:

1- دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به قیام و انذار و ابلاغ آشکار و صبر و استقامت در این طریق، و تحصیل آمادگیهای لازم برای این کار.

2- اشاره به رستاخیز، و صفات دوزخیان، همانها که به مقابله با قرآن برخاسته، و به استهزای حق پرداختند.

3- قسمتی از ویژگیهای دوزخ توأم با انذار کافران.

4- تأکید بر امر رستاخیز از طریق سوگندهای مکرر.

5- ارتباط سرنوشت هر انسانی با اعمال او، و نفی هرگونه افکار غیر منطقی در این زمینه.

6- قسمتی از ویژگیهای بهشتیان و دوزخیان و سرنوشت هر کدام از آنها.

7- چگونگی فرار افراد جاهل و بی خبر و مغرور و خودخواه از حق.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام آمده است: «کسی که

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 1510

سوره مدّثّر را در نماز فریضه بخواند بر خداوند حق است که او را همراه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و در جوار و درجه او قرار دهد و در زندگی دنیا بدبختی و رنج دامنش را هرگز نگیرد».

بدیهی است چنین نتائج عظیمی تنها بر خواندن الفاظ سوره مترتب نخواهد شد، بلکه باید محتوای سوره را نیز در نظر گرفت و مو به مو اجرا کرد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره المدثر(74): آیه 1

(آیه 1)- برخیز و جهانیان را انذار کن! بدون شک مخاطب در این آیات شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است هر چند تصریحی به این عنوان در آن نشده، ولی قرائن موجود در این آیات بیانگر این واقعیت است.

نخست می فرماید: «ای جامه خواب به خود پیچیده» و در بستر آرمیده (یا ایها المدثر).

سوره المدثر(74): آیه 2

(آیه 2)- «برخیز و انذار کن» و عالمیان را بیم ده (قم فانذر). که وقت خواب و استراحت گذشته، و زمان قیام و تبلیغ فرا رسیده است.

مشرکان عرب در آستانه موسم حج جمع شدند، و سران آنها مانند ابو جهل، و ابو سفیان، و ولید بن مغیره، و نضر بن حارث، و ... به مشورت پرداختند که در برابر سؤالات مردمی که از خارج به مکّه می آیند، و جسته گریخته مطالبی در باره ظهور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله شنیده اند چه بگویند؟

اگر هر کدام بخواهند جواب جداگانه ای بدهند، یکی کاهنش خواند، و دیگری مجنون، و دیگری ساحر، این تشتت آراء اثر منفی خواهد گذاشت، باید با وحدت کلمه به مبارزه تبلیغاتی بر ضدّ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برخیزند! بعد از گفتگو به اینجا رسیدند که بهتر از همه این است که بگویند: «ساحر» است! زیرا یکی از آثار پدیده «سحر» جدائی افکندن میان دو همسر، و پدر و فرزند است، و پیامبر با عرضه آئین اسلام چنین کاری را انجام داده بود!

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 1511

این سخن به گوش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیده سخت ناراحت شده و بیمار گونه و غمگین به خانه آمد و در بستر آرمید که آیات فوق نازل شد و او را دعوت به قیام و مبارزه کرد.

سوره المدثر(74): آیه 3

(آیه 3)- و به دنبال دعوت به قیام و انذار، پنج دستور مهم به پیامبر می دهد که سرمشقی است برای دیگران، و نخستین دستور در باره توحید است، می فرماید: «و پروردگارت را بزرگ بشمار» (و ربک فکبر).

همان خدائی که مالک و مربّی توست، و هر چه داری از او داری و خط سرخ بر تمام معبودهای دروغین درکش، و هرگونه آثار شرک و بت پرستی را محو کن.

منظور از جمله «فکبّر» تنها گفتن «اللّه اکبر» نیست، هر چند گفتن «اللّه اکبر» یکی از مصداقهای آن است که در روایات نیز به آن اشاره شده، بلکه منظور این است که خدای خود را بزرگ بشمار، هم از نظر اعتقاد، هم عمل، و هم در سخن و او را متصف به اوصاف جمال و منزه از هرگونه نقص و عیب بدان، بلکه او را از این که در توصیف بگنجد برتر بدان. همان گونه که در روایات اهل بیت علیهم السّلام آمده است که معنی «اللّه اکبر» این است که خداوند برتر از آن است که توصیف شود و در فکر انسان بگنجد.

سوره المدثر(74): آیه 4

(آیه 4)- و به دنبال مسأله توحید دومین دستور را در باره پاکیزگی از آلودگیها داده، می افزاید: «و لباست را پاک کن» (و ثیابک فطهر).

تعبیر به «لباس» ممکن است کنایه از عمل انسان باشد چرا که اعمال هر کس به منزله لباس اوست، و ظاهر او بیانگر باطن اوست.

و ممکن است به معنی همان لباس ظاهری باشد چرا که پاکیزگی لباس ظاهر از مهمترین نشانه های شخصیت و تربیت و فرهنگ انسان است، مخصوصا در عصر جاهلیت کمتر از آلودگیها اجتناب می نمودند و لباسهای بسیار آلوده داشتند.

در حقیقت آیه اشاره به این نکته نیز دارد که رهبران الهی هنگامی می توانند نفوذ کلمه داشته باشند که دامانشان از هرگونه آلودگی پاک باشد و تقوا

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 1512

و پرهیزکاریشان از هر نظر مسلّم گردد، و لذا به دنبال فرمان قیام و انذار، فرمان پاکدامنی می دهد.

سوره المدثر(74): آیه 5

(آیه 5)- در سومین دستور می فرماید: «و از پلیدی دوری کن» (و الرجز فاهجر).

آیه فوق مفهوم جامعی دارد که هرگونه انحراف و عمل زشت و پلید، و هر کاری را که موجب خشم و عذاب الهی در دنیا و آخرت می گردد شامل می شود.

مسلم است پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله حتی قبل از نبوت از این امور پرهیز و هجران داشت ولی در اینجا به عنوان یک اصل اساسی در مسیر دعوت الی اللّه، و نیز به عنوان یک الگو و اسوه برای همگان، روی آن تکیه شده است.

سوره المدثر(74): آیه 6

(آیه 6)- و در چهارمین دستور می فرماید: «و منت مگذار و فزونی مطلب» (و لا تمنن تستکثر).

در این که نهی از منت و فزونی طلبیدن در چه مواردی است باز در اینجا مفهوم آیه کلی و گسترده است، و هرگونه منت گذاردن بر خالق و خلق را شامل می شود، نه بر پروردگارت منت بگذار که برای او جهاد و تلاش می کنی، چرا که او بر تو منت گذارده که این مقام منیع را به تو ارزانی داشته است.

همچنین عبادت و اطاعت و اعمال صالحت را بسیار مشمر، بلکه همیشه خود را در سر حد «قصور» و «تقصیر» بدان، و عبادت را یک نوع توفیق بزرگ الهی برای خودت بشمار.

و نیز اگر خدمتی به خلق می کنی چه در جهات معنوی باشد مانند تبلیغ و هدایت و چه در جهات مادی مانند انفاق و بخشش، هیچ کدام را نباید با منت یا انتظار جبران، آن هم جبرانی فزونتر توأم نمائی چرا که منت، اعمال نیک را باطل و بی اثر می کند.

سوره المدثر(74): آیه 7

(آیه 7)- در این آیه به آخرین دستور در این زمینه اشاره کرده، می گوید:

«و به خاطر پروردگارت شکیبائی کن» (و لربک فاصبر).

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 1513

یعنی در طریق ادای این رسالت بزرگ شکیبائی کن، و در برابر آزار مشرکان و دشمنان جاهل و نادان صابر باش، در طریق عبودیت اطاعت فرمان خدا استقامت نما، و در جهاد با نفس و در میدان جهاد با دشمن شکیبا باش.

اصولا مهمترین سرمایه راه تبلیغ و هدایت همین صبر و شکیبائی است.

سوره المدثر(74): آیه 8

(آیه 8)- در تعقیب دستوری که در زمینه قیام و انذار در آیات قبل آمده، در اینجا انذار را با بیانی بسیار مؤکد و رسا شروع می کند، و می فرماید: «هنگامی که در صور دمیده می شود» (فاذا نقر فی الناقور).

این تعبیر اشاره به نفخ دوّم و بر پایی رستاخیز است.

سوره المدثر(74): آیه 9

(آیه 9)- «آن روز، روز سختی است» (فذلک یومئذ یوم عسیر).

سوره المدثر(74): آیه 10

(آیه 10)- روزی است بسیار پرمشقت که «برای کافران آسان نیست» (علی الکافرین غیر یسیر).

سوره المدثر(74): آیه 11
اشاره

(آیه 11)

شأن نزول:

قریش در «دار النّدوه» (مرکزی در نزدیکی مسجد الحرام که برای شور در مسائل مهم در آن جمع می شدند) اجتماع کردند، «ولید» (مرد معروف و سرشناس «مکّه» که مشرکان به عقل و درایت او معتقد بودند و در مسائل مهم با او به مشورت می پرداختند) رو به آنها کرده گفت: شما مردمی هستید دارای نسب والا، و عقل و خرد، و عرب از هر سو به سراغ شما می آیند و پاسخهای مختلفی از شما می شنوند حرف خود را یکی کنید.

سپس رو به آنها کرده گفت: شما در باره این مرد (اشاره به پیغمبر اکرم) چه می گوئید؟

گفتند: می گوئیم «شاعر» است! ولید چهره در هم کشید و گفت: ما شعر بسیار شنیده ایم، اما سخن او شباهتی به شعر ندارد! گفتند: می گوئیم «کاهن» است.

گفت: هنگامی که نزد او می روید سخنانی را که کاهنان (به شکل اخبار غیبی) می گویند در او نمی یابید.

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 1514

گفتند: می گوئیم «دیوانه» است.

گفت: وقتی به سراغ او می روید هیچ اثری از جنون در او نخواهید یافت.

گفتند: می گوئیم «ساحر» است.

گفت: ساحر به چه معنی؟

گفتند: کسی که میان دشمنان و میان دوستان ایجاد دشمنی می کند.

ولید فکر کرد و نگاهی نمود و چهره در هم کشید و گفت: بلی او «ساحر» است و چنین می کند! سپس از «دار الندوه» خارج شدند در حالی که هر کدام پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را ملاقات می کرد می گفت: ای ساحر! ای ساحر! این مطلب بر پیامبر گران آمد، خداوند آیات آغاز این سوره را (تا آیه 25) نازل فرمود (و پیامبرش را دلداری داد).

تفسیر:

ولید آن ثروتمند مغرور حق نشناس! در تعقیب آیات گذشته که کافران را بطور جمعی مورد انذار قرار می داد، در اینجا بالخصوص روی بعضی از افراد آنها که مؤثرتر بودند انگشت گذارده و با تعبیراتی گویا و رسا و کوبنده او را زیر رگبار شدیدترین انذارها می گیرد.

نخست می گوید: «مرا با کسی که او را به تنهائی آفریده ام واگذار» (ذرنی و من خلقت وحیدا). که خودم او را کیفر شدید دهم.

این آیه و آیات بعد چنانکه در شأن نزول گفتیم در مورد ولید بن مغیره مخزومی یکی از سران معروف قریش نازل شده است.

سوره المدثر(74): آیه 12

(آیه 12)- سپس می افزاید: «همان کس که برای او مال گسترده قرار دادم» (و جعلت له مالا ممدودا).

سوره المدثر(74): آیه 13

(آیه 13)- سپس به فزونی نیروی انسانی او اشاره کرده، می افزاید:

«و فرزندانی (برای او قرار دادم) که همواره نزد او و در خدمت او هستند» (و بنین شهودا).

دائما آماده کمک و خدمت بودند، و حضورشان مایه انس و راحت او بود.

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 1515

سوره المدثر(74): آیه 14

(آیه 14)- و بعد به سایر مواهبی که به او ارزانی داشته بود بطور کلی اشاره کرده، می فرماید: «وسائل زندگی را از هر نظر برای وی فراهم ساختم» (و مهدت له تمهیدا).

نه فقط مال و فرزندان برومند، بلکه در جهات اجتماعی و جنبه های جسمانی از هر نظر غرق در نعمت بود.

سوره المدثر(74): آیه 15

(آیه 15)- ولی او به جای این که در برابر بخشنده این همه نعمتها سر تعظیم فرود آورد، و پیشانی به آستانش بساید، در مقام کفران و افزون طلبی برآمد و با این همه مال و نعمت «باز هم طمع دارد که بر (نعمتهای) او بیفزایم» (ثم یطمع ان ازید).

این منحصر به «ولید بن مغیره» نبود، بلکه همه دنیا پرستان چنیند، هرگز عطش آنها فرو نمی نشیند، و اگر هفت اقلیم را زیر نگین آنها قرار دهند باز هم در بند اقلیمی دیگرند.

سوره المدثر(74): آیه 16

(آیه 16)- ولی این آیه با شدت تمام دست ردّ به سینه این نامحرم می گذارد، می گوید: «هرگز چنین نخواهد شد (که بر نعمتش بیفزایم) چرا که او نسبت به آیات ما دشمنی می ورزد» (کلا انه کان لآیاتنا عنیدا).

و با این که به خوبی می دانست که این قرآن نه کلام جن است و نه کلام بشر، ریشه هائی نیرومند و شاخه هایی پرثمر و جاذبه ای بی مانند دارد باز آن را «سحر» می نامید و آورنده آن را ساحر!

سوره المدثر(74): آیه 17

(آیه 17)- و در این آیه، به سرنوشت دردناک او با عبارتی کوتاه و پر معنی اشاره کرده، می فرماید: «و به زودی او را مجبور می کنم که از قلّه زندگی بالا رود» و سپس او را به زیر می افکنم (سارهقه صعودا).

احتمال دارد که آیه اشاره به عذاب دنیوی «ولید» در این جهان باشد، زیرا او بعد از رسیدن به اوج قله پیروزی در زندگی فردی و اجتماعی چنان سقوط کرد که تا آخر عمر مرتبا اموال و فرزندان خود را از دست می داد و بیچاره شد.

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 1516

سوره المدثر(74): آیه 18

(آیه 18)- مرگ بر او، چه نقشه شومی کشید! در اینجا توضیحات بیشتری پیرامون مردی که خداوند مال و فرزندان فراوان به او داده بود و او در مقام مخالفت با پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله برآمد- یعنی ولید بن مغیره مخزومی- آمده است.

می فرماید: «او اندیشه کرد (که پیامبر و قرآن را به چه چیز متهم کند؟) و مطلب را آماده ساخت» (انه فکر و قدر).

سوره المدثر(74): آیه 19

(آیه 19)- سپس برای مذمت او می افزاید: «مرگ بر او باد! چگونه (برای مبارزه با حق) مطلب را آماده کرد» (فقتل کیف قدر).

سوره المدثر(74): آیه 20

(آیه 20)- و به عنوان تأکید می افزاید: «باز هم مرگ بر او، چگونه مطلب (و نقشه شیطانی خود را برای مبارزه با حق) آماده نمود» (ثم قتل کیف قدر).

و این اشاره به همان چیزی است که در شأن نزول آمد که او می خواست افکار مشرکان را متحد سازد، تا یک زبان، مطلبی را بر ضد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تبلیغ کنند.

این جمله ها دلیل بر این است که «ولید» در افکار شیطانی مهارت داشت، آن چنان که فکر و اندیشه اش مایه تعجب بود.

سوره المدثر(74): آیه 21

(آیه 21)- سپس می افزاید: «سپس نگاهی افکند» (ثم نظر). و ساخته و پرداخته فکر خود را مورد بازرسی مجدد قرار داد تا از استحکام و انسجام لازم و جنبه های مختلف آن آگاه و مطمئن گردد.

سوره المدثر(74): آیه 22

(آیه 22)- «بعد چهره درهم کشید و عجولانه دست به کار شد» (ثم عبس و بسر).

سوره المدثر(74): آیه 23

(آیه 23)- «سپس پشت (به حق) کرد و تکبر ورزید» (ثم ادبر و استکبر).

سوره المدثر(74): آیه 24

(آیه 24)- «و سر انجام گفت: این (قرآن) چیزی جز افسون و سحری همچون سحرهای پیشینان نیست» (فقال ان هذا الا سحر یؤثر).

سوره المدثر(74): آیه 25

(آیه 25)- «این فقط سخن انسان است» و هیچ ارتباطی با وحی آسمانی ندارد! (ان هذا الا قول البشر).

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 1517

و به این ترتیب آخرین سخن خود را بعد از مطالعه مکرّر و تفکر شیطانی و برای مبارزه با قرآن اظهار داشت.

سوره المدثر(74): آیه 26

(آیه 26)- و این هم سرنوشت شوم او! در ادامه آیات گذشته که وضع بعضی از سران شرک و سخن او را در نفی و انکار قرآن مجید و رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بازگو می کرد، در اینجا به مجازات وحشتناک او در قیامت اشاره کرده، می فرماید:

«به زودی او را وارد سقر [- دوزخ ] می کنم»! (ساصلیه سقر).

«سقر» به معنی دگرگون شدن و ذوب شدن بر اثر تابش آفتاب است، سپس به عنوان یکی از نامهای جهنم انتخاب شده و کرارا در آیات قرآن آمده است.

سوره المدثر(74): آیه 27

(آیه 27)- سپس برای بیان عظمت و شدت عذاب دوزخ می گوید: «و تو نمی دانی سقر چیست»؟ (و ما ادراک ما سقر).

یعنی به قدری عذاب آن شدید است که از دایره تصور بیرون می باشد، و به فکر هیچ کس نمی گنجد، همان گونه که اهمیت نعمتهای بهشتی و عظمت آن به فکر کسی خطور نمی کند.

سوره المدثر(74): آیه 28

(آیه 28)- آتشی است که «نه چیزی را باقی می گذارد، و نه چیزی را رها می سازد»! (لا تبقی و لا تذر).

این جمله ممکن است اشاره به آن باشد که آتش دوزخ بر خلاف آتش دنیا- که گاه در نقطه ای از بدن اثر می کند، و نقطه دیگر سالم می ماند، و گاه در جسم اثر می گذارد، و روح از آن در امان می باشد- آتشی است فراگیر که تمامی وجود انسان را در بر می گیرد، و هیچ چیز را رها نمی کند.

سوره المدثر(74): آیه 29

(آیه 29)- سپس به بیان وصف دیگری از این آتش سوزان قهر الهی پرداخته، می افزاید: «پوست تن را بکلی دگرگون می کند» (لواحه للبشر).

سوره المدثر(74): آیه 30

(آیه 30)- و در این آیه، می فرماید: «نوزده نفر (از فرشتگان عذاب) بر آن گمارده شده اند» (علیها تسعه عشر).

فرشتگانی که قطعا مأمور به ترحم و شفقت و مهربانی نیستند، بلکه مأمور به کیفر و عذاب و خشونتند.

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 1518

کسانی مانند ابو جهل وقتی این آیه را شنیدند از روی استهزا به طایفه قریش گفتند: مادرانتان به عزایتان بنشینند شما گروه عظیمی از شجاعانید آیا هر ده نفر از شما نمی تواند یکی از آنها را مغلوب کند.

یکی از افراد زورمند قریش گفت: من از عهده هفده نفر از آنها بر می آیم شما هم حساب دو نفر دیگر را برسید!

سوره المدثر(74): آیه 31

(آیه 31)- این عدد مأموران دوزخ برای چیست؟

همان گونه که در آیات قبل خواندیم خداوند عدد خازنان و مأموران دوزخ را نوزده نفر (یا نوزده گروه) ذکر می کند، و نیز خواندیم که ذکر این عدد سبب گفتگو در میان مشرکان و کفار شد، و گروهی آن را به باد سخریه گرفتند.

این آیه که طولانی ترین آیه این سوره است به آنها پاسخ داده، می فرماید:

«مأموران دوزخ را فقط فرشتگان (عذاب) قرار دادیم» (و ما جعلنا اصحاب النار الا ملائکه).

فرشتگانی نیرومند، پرقدرت و به تعبیر قرآن «غلاظ» و «شداد» خشن و سختگیر که تمام گنهکاران در برابر آنها ضعیف و ناتوانند.

سپس می افزاید: «و تعداد آنها را جز برای آزمایش کافران معین نکردیم» (و ما جعلنا عدتهم الا فتنه للذین کفروا).

این آزمایش از دو جهت بود: نخست این که آنها استهزا می کردند که چرا از میان تمام اعداد، عدد نوزده انتخاب شده، در حالی که هر عدد دیگری انتخاب شده بود جای همین سؤال وجود داشت.

از سوی دیگر این تعداد را کم می شمردند، و از روی سخریه می گفتند: ما در مقابل هر یک از آنها ده نفر قرار می دهیم، تا آنها را در هم بشکنیم! در حالی که فرشتگان خدا چنان هستند که به گفته قرآن چند نفر از آنها مأمور هلاکت قوم لوط می شوند و شهرهای آباد آنها را از زمین برداشته زیر و رو می کنند.

و باز می افزاید: هدف این بود: «تا اهل کتاب [- یهود و نصاری ] یقین پیدا

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 1519

کنند» (لیستیقن الذین اوتوا الکتاب).

و از آنجا که آنها ایرادی به این موضوع نکردند معلوم می شود آن را هماهنگ با کتب خود یافتند، و بر یقین آنها به نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله افزوده شد.

لذا در جمله بعد می افزاید: «و (هدف این بود تا) بر ایمان مؤمنان بیفزاید» (و یزداد الذین آمنوا ایمانا).

و بلافاصله بعد از ذکر این جمله روی همان اهداف سه گانه به عنوان تأکید باز می گردد، و مجددا روی ایمان اهل کتاب، سپس مؤمنان و بعد به آزمون کفار و مشرکان تکیه کرده، می گوید: «و هدف این بود که اهل کتاب، و مؤمنان (در حقانیت قرآن) تردید به خود راه ندهند، و بیمار دلان و کافران بگویند: خدا از این توصیف چه منظوری دارد»؟! (و لا یرتاب الذین اوتوا الکتاب و المؤمنون و لیقول الذین فی قلوبهم مرض و الکافرون ما ذا اراد الله بهذا مثلا).

سپس به دنبال این گفتگوها که در باره چگونگی بهره گیری مؤمنان و کافران بیمار دل از سخنان الهی بود می افزاید: «این گونه خداوند هر کس را بخواهد گمراه می سازد، و هر کس را بخواهد هدایت می کند» (کذلک یضل الله من یشاء و یهدی من یشاء).

جمله های گذشته به خوبی نشان می دهد که این مشیت و اراده الهی در باره هدایت بعضی، و گمراهی بعضی دیگر، بی حساب نیست، آنها که معاند و لجوج و بیمار دلند استحقاقی جز این ندارند، و آنها که در برابر فرمان خدا تسلیم و مؤمنند مستحق چنین هدایتی هستند.

و در پایان آیه می فرماید: «و (به هر حال) لشکریان پروردگارت را جز او کسی نمی داند، و این جز هشدار و تذکری برای انسانها نیست»! (و ما یعلم جنود ربک الا هو و ما هی الا ذکری للبشر).

بنابر این اگر سخن از نوزده نفر از خازنان دوزخ به میان آمده مفهومش این نیست که لشکریان خداوند محدود به اینها هستند.

علی علیه السّلام در نخستین خطبه نهج البلاغه می فرماید: آنگاه آسمانهای بالا را از

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 1520

هم باز کرد، و آنها را مملو از اصناف مختلف فرشتگان ساخت:

گروهی از آنان همیشه در سجودند و به رکوع نمی پردازند.

و گروهی دائما در رکوعند و سر از رکوع بر نمی دارند.

و گروهی دائما ایستاده اند و به عبادت مشغولند و تغییر موضع نمی دهند.

گروهی همواره تسبیح می گویند و خسته نمی شوند.

و گروهی دیگر امنای وحی اویند، و زبان او به سوی پیامبران که پیوسته برای ابلاغ فرمان و امر او در رفت و آمدند.

و جمعی دیگر حافظان بندگان او هستند و دربانان بهشت برین.

سوره المدثر(74): آیه 32

(آیه 32)- در ادامه بحث با منکران نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله، و انکار رستاخیز، در اینجا سوگندهای متعددی یاد کرده، و بر مسأله قیامت و رستاخیز و دوزخ و عذاب آن تأکید می نماید.

می فرماید: «این چنین نیست که آنها تصور می کنند، سوگند به ماه» (کلا و القمر).

ذکر سوگند به «ماه» به خاطر آن است که یکی از آیات بزرگ الهی است، هم از نظر خلقت، و هم گردش منظم، و هم نور و زیبائی، و هم تغییرات تدریجی که خود، تقویم زنده ای برای مشخص ساختن روزهاست.

سوره المدثر(74): آیه 33

(آیه 33)- سپس می افزاید: «و (سوگند) به شب هنگامی که (دامن برچیند و) پشت کند» (و اللیل اذ ادبر).

سوره المدثر(74): آیه 34

(آیه 34)- «و به صبح هنگامی که چهره بگشاید» (و الصبح اذا اسفر).

شب گرچه آرام بخش است و خاموش، و هنگام راز و نیاز عاشقان حق، اما این شب تاریک آن زمان جالب است که پشت کند و رو به صبح روشنی پیش رود و آخر سحرگاه باشد، و طلوع صبح از همه زیباتر و دل انگیزتر است که هر انسانی را به وجد و نشاط می آورد.

این سوگندهای سه گانه در ضمن، تناسبی با نور هدایت «قرآن» و پشت کردن ظلمات «شرک» و بت پرستی و دمیدن سپیده صبحگاهان «توحید» دارد.

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 1521

سوره المدثر(74): آیه 35

(آیه 35)- بعد از بیان این سوگندها، به چیزی می پردازد که سوگند به خاطر آن یاد شده، می فرماید: «آن (حوادث هولناک قیامت) از مسائل مهم است» (انها لاحدی الکبر).

سوره المدثر(74): آیه 36

(آیه 36)- سپس اضافه می کند: هدف از آفرینش دوزخ هرگز انتقامجوئی نیست، بلکه «هشدار و انذاری است برای انسانها» (نذیرا للبشر).

سوره المدثر(74): آیه 37

(آیه 37)- و سر انجام برای تأکید بیشتر می افزاید این انذار مخصوص گروه معینی نیست بلکه: برای همه افراد بشر است «برای کسانی از شما که می خواهند پیش افتند یا عقب بمانند» [- به سوی هدایت و نیکی پیش روند یا نروند]! (لمن شاء منکم ان یتقدم او یتأخر).

سوره المدثر(74): آیه 38

(آیه 38)- شما چرا اهل دوزخ شدید؟ در ادامه بحثی که در باره دوزخ و دوزخیان در آیات قبل آمد، در اینجا می افزاید: «هر کس در گرو اعمال خویش است» (کل نفس بما کسبت رهینه).

گوئی تمام وجود انسان در گرو انجام وظائف و تکالیف اوست، هنگامی که آن را انجام می دهد آزاد می گردد و گر نه در قید اسارت باقی خواهد ماند.

سوره المدثر(74): آیه 39

(آیه 39)- و بلافاصله می فرماید: «مگر اصحاب یمین» (الا اصحاب الیمین). که نامه اعمالشان را به نشانه ایمان و تقوایشان به دست راستشان می دهند! آنها در پرتو ایمان و عمل صالح، غل و زنجیرهای اسارت را شکسته اند، و بی حساب وارد بهشت می شوند.

«اصحاب الیمین» کسانی هستند که دارای ایمان و عمل صالحند، و اگر گناهان مختصری داشته باشند تحت الشعاع حسنات آنهاست، و به حکم «ان الحسنات یذهبن السیئات» (1) اعمال نیکشان اعمال بد را می پوشاند، یا بدون حساب وارد بهشت می شوند و یا اگر حسابی داشته باشند سهل و ساده و آسان است، همان گونه که در آیه 7 سوره انشقاق آمده است: «اما کسی که نامه اعمالش

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 1522


1- سوره هود (11) آیه 114.

به دست راست او داده شده حساب او آسان خواهد بود».

«قرطبی» مفسر معروف اهل سنت از امام باقر علیه السّلام در تفسیر این آیه نقل کرده است که فرمود: «ما و شیعیانمان اصحاب الیمین هستیم، و هر کس ما اهل بیت را دشمن دارد در اسارت اعمال خویش است».

سوره المدثر(74): آیه 40

(آیه 40)- سپس به گوشه ای از شرح حال اصحاب الیمین و گروه مقابل آنها پرداخته، می افزاید: «آنها در باغهای بهشتند، و سؤال می کنند ...» (فی جنات یتساءلون).

سوره المدثر(74): آیه 41

(آیه 41)- «از مجرمان» (عن المجرمین).

سوره المدثر(74): آیه 42

(آیه 42)- می گویند: «چه چیز شما را به دوزخ وارد ساخت»؟! (ما سلککم فی سقر).

از این آیات به خوبی استفاده می شود که رابطه میان بهشتیان و دوزخیان بکلی قطع نمی گردد، بهشتیان می توانند از عالم خود وضع دوزخیان را مشاهده کنند، و با آنها به گفتگو پردازند.

سوره المدثر(74): آیه 43

(آیه 43)- مجرمان در پاسخ این سؤال به چهار گناه بزرگ خویش در این رابطه اعتراف می کنند نخست این که: «می گویند: ما از نمازگزاران نبودیم» (قالوا لم نک من المصلین).

اگر نماز می خواندیم نماز ما را به یاد خدا می انداخت، و نهی از فحشاء و منکر می کرد، و ما را به صراط مستقیم الهی دعوت می نمود.

سوره المدثر(74): آیه 44

(آیه 44)- دیگر این که: «ما اطعام مستمند نمی کردیم» (و لم نک نطعم المسکین).

اطعام مسکین گرچه به معنی غذا دادن به بینوایان است، ولی ظاهرا منظور از آن، هرگونه کمک به نیازمندیهای ضروری نیازمندان می باشد، اعم از خوراک و پوشاک و مسکن و غیر اینها و منظور از آن «زکات واجب» است چرا که ترک انفاقهای مستحبی سبب ورود در دوزخ نمی شود.

سوره المدثر(74): آیه 45

(آیه 45)- دیگر این که: «و پیوسته با اهل باطل همنشین و همصدا

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 1523

می شدیم» (و کنا نخوض مع الخائضین).

«خوض در باطل» معنی وسیع و گسترده ای دارد که هم شامل ورود در مجالس کسانی می شود که آیات خدا را به باد استهزا می گیرند، تبلیغات ضد اسلامی می کنند، و یا شوخیهای رکیک دارند، یا گناهانی را که انجام داده اند به عنوان افتخار یا تلذذ نقل می کنند، و همچنین شرکت در مجالس غیبت و تهمت و لهو و لعب و مانند آنها، ولی در آیه مورد بحث بیشتر نظر بر مجالسی است که برای تضعیف دین خدا و استهزای مقدسات، و ترویج کفر و شرک و بی دینی تشکیل می شود.

سوره المدثر(74): آیه 46

(آیه 46)- سپس می افزاید: «و این که ما همواره روز جزا را انکار می کردیم» (و کنا نکذب بیوم الدین).

سوره المدثر(74): آیه 47

(آیه 47)- «تا زمانی که مرگ ما فرا رسید» (حتی اتانا الیقین).

روشن است انکار معاد و روز حساب و جزا، تمام ارزشهای الهی و اخلاقی را متزلزل می سازد، و انسان را برای ارتکاب گناه تشجیع می کند، به هر حال از این آیات به خوبی استفاده می شود که کفار همان گونه که مکلف به اصول دین هستند به فروع دین نیز مکلفند، و نیز نشان می دهد این امور چهارگانه یعنی «نماز» و «زکات» و ترک مجالس اهل باطل» و «ایمان به قیامت» اهمیت و نقش فوق العاده ای در هدایت و تربیت انسان دارد، و به این ترتیب جهنم جای نمازگزاران واقعی، و زکات دهندگان، و تارکان باطل، و مؤمنان به قیامت نیست.

سوره المدثر(74): آیه 48

(آیه 48)- و در این آیه، به عاقبت شوم این گروه اشاره کرده، می گوید: «از این رو شفاعت شفاعت کنندگان به حال آنها سودی نمی بخشد» و باید در عذاب الهی برای همیشه بمانند (فما تنفعهم شفاعه الشافعین).

نه شفاعت انبیا و رسولان پروردگار و امامان، و نه شفاعت فرشتگان و صدیقین و شهداء و صالحین، چرا که شفاعت نیاز به وجود زمینه مساعد دارد، و اینها زمینه ها را بکلی از میان برده اند، شفاعت همچون آب زلالی است که بر پای

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 1524

نهال ضعیفی ریخته می شود، و بدیهی است اگر نهال بکلی مرده باشد این آب زلال آن را زنده نمی کند.

ضمنا این آیه بار دیگر بر مسأله شفاعت و تنوع و تعدد شفیعان درگاه خدا تأکید می کند، و پاسخ دندان شکنی است برای آنها که منکر اصل شفاعتند.

همچنین تأکیدی است بر این که شفاعت بی قید و شرط نیست، و به معنی چراغ سبز برای گناه محسوب نمی شود، بلکه عاملی است برای تربیت انسان که حد اقل او را به مرحله ای که قابلیت شفاعت داشته باشد برساند، و رابطه او با خدا و اولیای او بکلی قطع نشود.

سوره المدثر(74): آیه 49

(آیه 49)- چنان از حق می گریزند که گورخران از شیر! در ادامه بحثی که پیرامون سرنوشت مجرمان و دوزخیان در آیات قبل آمده بود در اینجا وحشت این گروه معاند و لجوج را از شنیدن سخن حق و هرگونه اندرز و نصیحت به روشنترین وجهی منعکس می کند.

نخست می گوید: «چرا آنها از تذکر روی گردانند»؟ (فما لهم عن التذکره معرضین).

سوره المدثر(74): آیه 50

(آیه 50)- «گوئی گور خرانی رمیده اند» (کانهم حمر مستنفره).

سوره المدثر(74): آیه 51

(آیه 51)- «که از (مقابل) شیری فرار کرده اند» (فرت من قسوره).

آیه فوق تعبیری است بسیار رسا و گویا از وحشت و فرار مشرکان از آیات روح پرور قرآن، آنها را به گور خر تشبیه کرده که هم فاقد عقل و شعور است، و هم به علّت وحشی بودن گریزان از همه چیز، در حالی که در برابر آنها چیزی جز تذکره (وسیله یادآوری و بیداری و هوشیاری) قرار ندارد.

سوره المدثر(74): آیه 52

(آیه 52)- ولی با این همه نادانی و بی خبری آن چنان پرادعا و متکبرند که «هر کدام از آنها انتظار دارد نامه جداگانه ای (از سوی خداوند) برای او فرستاده شود»! (بل یرید کل امری منهم ان یؤتی صحفا منشره).

این شبیه چیزی است که در آیه 93 سوره اسراء آمده است: «اگر به آسمان نیز بروی ما به تو ایمان نمی آوریم مگر آن که نامه ای (از سوی خدا)

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 1525

بر ما نازل کنی»!

سوره المدثر(74): آیه 53

(آیه 53)- و لذا در این آیه می افزاید: «چنین نیست» که آنها می گویند (کلا).

نازل شدن کتاب آسمانی بر آنها و مطالب دیگری از این قبیل همه بهانه است.

«آنها از آخرت نمی ترسند» (بل لا یخافون الآخره).

به حق باید گفت که ایمان به جهان رستاخیز و پاداش و کیفر قیامت شخصیت تازه ای به انسان می بخشد، و می تواند افراد بی بند و بار و متکبر و خودخواه و ظالم را به انسانی متعهد و متقی و متواضع و عدالت پیشه تبدیل کند.

سوره المدثر(74): آیه 54

(آیه 54)- سپس بار دیگر تأکید می کند: «چنین نیست» (کلا). که آنها در باره قرآن می اندیشند.

«آن (قرآن) یک تذکر و یادآوری است» (انه تذکره).

سوره المدثر(74): آیه 55

(آیه 55)- «هر کس بخواهد از آن پند می گیرد» (فمن شاء ذکره).

سوره المدثر(74): آیه 56

(آیه 56)- در عین حال پند گرفتن از آن جز به مشیت و توفیق الهی ممکن نیست «و آنها پند نمی گیرند مگر این که خدا بخواهد» (و ما یذکرون الا ان یشاء الله).

یعنی انسان نمی تواند راه هدایت را بپوید جز این که به ذیل عنایت پروردگار توسل جوید، و از او توفیق و امداد طلبد.

تا که از جانب معشوق نباشد کششی کوشش عاشق بیچاره به جائی نرسد

و در پایان آیه می فرماید: «او اهل تقوا و اهل آمرزش است» (هو اهل التقوی و اهل المغفره).

شایسته است که از عقاب او بترسند، و از این که چیزی را شریک او قرار دهند بپرهیزند و نیز شایسته است که به آمرزش او امیدوار باشند.

این جمله اشاره ای به مقام «خوف» و «رجاء» و «عذاب» و «مغفرت» الهی است. و در حقیقت تعلیلی است برای آیه قبل.

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 1526

این احتمال نیز هست که «تقوا» در اینجا به معنی فاعلی تفسیر شود یعنی خدا، اهل تقواست، از هرگونه ظلم و قبیح و هرگونه کاری که برخلاف حکمت است می پرهیزد. و در حقیقت بالاترین مقام تقوا از آن خداست و آنچه در بندگان است، شعله ضعیفی از آن تقوای بی انتهاست.

به هر حال این سوره با امر به «انذار» و «تکلیف» شروع شد، و با دعوت به «تقوا» و «وعده مغفرت» پایان می پذیرد.

«پایان سوره مدّثّر»

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 1527

سوره قیامت [75]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 40 آیه است

محتوای سوره:

همان گونه که از نام سوره پیداست مباحث آن بر محور مسائل مربوط به معاد و روز قیامت دور می زند، جز چند آیه که در باره «قرآن مجید» و مکذبین به آن سخن می گوید، و اما بحثهائی که در مورد قیامت در این سوره آمده روی هم رفته در چهار محور است.

1- مسائل مربوط به اشراط السّاعه و حوادث عجیب و بسیار هول انگیزی که در پایان این جهان و آغاز قیامت روی می دهد.

2- مسائل مربوط به وضع حال نیکوکاران و بدکاران در آن روز.

3- مسائل مربوط به لحظات پراضطراب مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر.

4- بحثهای مربوط به هدف آفرینش انسان و رابطه آن با مسأله معاد.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که سوره قیامت را بخواند من و جبرئیل برای او در روز قیامت گواهی می دهیم که او ایمان به آن روز داشته، و در آن روز صورتش از صورت سایر مردم درخشنده تر است».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «کسی که تداوم بر سوره «لا اقسم» (سوره قیامت) کند و به آن عمل نماید خداوند این سوره را در قیامت همراه او از قبرش با بهترین چهره بر می انگیزد، و پیوسته به او بشارت می دهد و در صورتش

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 1528

می خندد تا از صراط و میزان بگذرد».

قابل توجه این که آنچه را از قرائن در فضیلت تلاوت سوره های قرآن در موارد دیگر استفاده می کردیم در اینجا صریحا در متن روایت آمده است زیرا می فرماید:

هر کسی بر آن مداومت کند، و به آن عمل نماید.

بنابر این همه اینها مقدمه عمل کردن و به کار بستن مضمون آن است.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره القیامه(75): آیه 1

(آیه 1)- سوگند به روز قیامت و وجدان ملامتگر؟

این سوره با دو سوگند پر معنی آغاز شده، می فرماید: «سوگند به روز قیامت» (لا اقسم بیوم القیامه).

سوره القیامه(75): آیه 2

(آیه 2)- «و سوگند به (نفس لوّامه و) وجدان بیدار و ملامتگر» (و لا اقسم بالنفس اللوامه). که رستاخیز حق است و همه شما در قیامت برانگیخته می شوید و به سزای اعمالتان می رسید! در مورد رابطه این دو سوگند با هم باید بگوییم: حقیقت این است که یکی از دلائل وجود «معاد» وجود «محکمه وجدان» در درون جان انسان است که به هنگام انجام کار نیک روح آدمی را مملو از شادی و نشاط می کند، و از این طریق به او پاداش می دهد، و به هنگام انجام کار زشت یا ارتکاب جنایت روح او را سخت در فشار قرار داده و مجازات و شکنجه می کند، به حدی که گاه برای نجات از عذاب وجدان اقدام به خودکشی می کند.

وقتی «عالم صغیر» یعنی وجود انسان در دل خود محکمه و دادگاه کوچکی دارد، چگونه «عالم کبیر» با آن عظمتش محکمه عدل عظیمی نخواهد داشت؟

و از اینجاست که ما از وجود «وجدان اخلاقی» پی به وجود «رستاخیز و قیامت» می بریم و نیز از همین جا رابطه جالب این دو سوگند روشن می شود، و به تعبیر دیگر سوگند دوم دلیلی است بر سوگند اول.

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 1529

سوره القیامه(75): آیه 3

(آیه 3)- سپس در این آیه به عنوان یک استفهام انکاری می افزاید: «آیا انسان می پندارد که هرگز استخوانهای او را جمع نخواهیم کرد»؟ (ا یحسب الانسان الن نجمع عظامه).

سوره القیامه(75): آیه 4

(آیه 4)- «آری! قادریم که (حتی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتب کنیم» (بلی قادرین علی ان نسوی بنانه).

این تعبیر می تواند اشاره لطیفی به خطوط سر انگشت انسانها باشد که می گویند کمتر انسانی در روی زمین پیدا می شود که خطوط سر انگشت او با دیگری یکسان باشد.

سوره القیامه(75): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه به یکی از علل حقیقی انکار معاد اشاره کرده، می فرماید: انسان شک در معاد ندارد «بلکه او می خواهد (آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت) در تمام عمر گناه کند»! (بل یرید الانسان لیفجر امامه).

او می خواهد از طریق انکار معاد، کسب آزادی برای هرگونه هوسرانی و ظلم و بیدادگری و گناه بنماید، هم وجدان خود را از این طریق اشباع کاذب کند، و هم در برابر خلق خدا مسؤولیتی برای خود قائل نباشد.

سوره القیامه(75): آیه 6
اشاره

(آیه 6)- و لذا به دنبال آن می افزاید: «می پرسد قیامت کی خواهد بود»؟! (یسئل ایان یوم القیامه).

آری! او برای گریز از مسؤولیتها استفهام انکاری در باره وقت قیامت می کند، تا راه را برای فجور خود بگشاید.

«محکمه وجدان»

یا قیامت صغری! از قرآن مجید به خوبی استفاده می شود که روح و نفس انسانی دارای سه مرحله است:

1- «نفس اماره» یعنی روح سرکش که پیوسته انسان را به زشتیها و بدیها دعوت می کند، و شهوات و فجور را در برابر او زینت می بخشد.

2- «نفس لوّامه» که در آیات مورد بحث به آن اشاره شد، روحی است بیدار و نسبتا آگاه، هر چند هنوز در برابر گناه مصونیت نیافته گاه لغزش پیدا می کند. و در دامان گناه می افتد اما کمی بعد بیدار می شود و توبه می کند و به مسیر سعادت باز می گردد.

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 1530

این همان چیزی است که از آن به عنوان «وجدان اخلاقی» یاد می کنند، در بعضی از انسانها بسیار قوی و نیرومند است و در بعضی بسیار ضعیف و ناتوان ولی به هر حال در هر انسانی وجود دارد.

3- «نفس مطمئنه» یعنی روح تکامل یافته ای که به مرحله اطمینان رسیده، نفس سرکش را رام کرده، و به مقام تقوای کامل و احساس مسؤولیت رسیده که دیگر به آسانی لغزش برای او امکان پذیر نیست.

به هر حال این «نفس لوامه» چنانکه گفتیم رستاخیز کوچکی است در درون جان هر انسان که بعد از انجام یک کار نیک یا بد، بلافاصله محکمه آن در درون جان تشکیل می گردد و به حساب و کتاب او می رسد.

این دادگاه عجیب درونی شباهت عجیبی به دادگاه رستاخیز دارد:

1- قاضی و شاهد و مجری حکم در حقیقت در اینجا یکی است همانطور که در قیامت چنین است: «خداوندا! تو از اسرار پنهان و آشکار آگاهی و تو در میان بندگانت قضاوت خواهی کرد» (زمر/ 46).

2- این دادگاه وجدان توصیه و رشوه و پارتی و پرونده سازی رایج بشری را نمی پذیرد، همانطور که در باره دادگاه قیامت نیز می خوانیم: «از آن روز بترسید که هیچ کس به جای دیگری مجازات نمی شود، و نه شفاعتی پذیرفته می گردد، و نه فدیه و رشوه ای، و نه یاری می شوند» (بقره/ 48).

3- محکمه وجدان مهمترین و قطورترین پرونده ها را در کوتاهترین مدت رسیدگی کرده، حکم نهائی را صادر می کند، همانطور که در باره دادگاه رستاخیز نیز می خوانیم: «خداوند حکم می کند و حکم او رد و نقض نمی شود و حساب او سریع است» (رعد/ 41).

4- مجازات و کیفرش بر خلاف مجازاتهای دادگاههای رسمی این جهان، نخستین جرقه هایش در اعماق دل و جان افروخته می شود، و از آنجا به بیرون سرایت می کند، نخست روح انسان را می آزارد، سپس آثارش در جسم، و چهره آشکار می شود، همانطور که در باره دادگاه قیامت نیز می خوانیم: «آتش برافروخته

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 1531

الهی که از قلبها زبانه می کشد»! (همزه/ 6 و 7).

5- این دادگاه وجدان چندان نیاز به ناظر و شهود ندارد بلکه معلومات و آگاهیهای خود انسان متهم را به عنوان شهود به نفع یا بر ضدّ او می پذیرد، همانطور که در دادگاه رستاخیز نیز ذرات وجود انسان حتی دست و پا و پوست تن او گواهان بر اعمال او هستند چنانکه می فرماید: «چون به کنار آتش دوزخ برسند گوش و چشم و پوست تن آنها بر ضد آنها گواهی می دهد» (فصّلت/ 20).

این شباهت عجیب در میان این دو دادگاه نشانه دیگری بر فطری بودن مسأله معاد است، زیرا چگونه می توان باور کرد در وجود یک انسان چنان حساب و کتاب و دادگاه مرموز و اسرار آمیزی وجود داشته باشد، اما در درون این عالم بزرگ مطلقا حساب و کتاب و دادگاه و محکمه ای وجود نداشته باشد، این باور کردنی نیست.

سوره القیامه(75): آیه 7

(آیه 7)- در آیه قبل سخن به سؤالی که منکران رستاخیز در باره قیامت داشتند منتهی شد.

در این آیه، نخست به حوادث قبل از رستاخیز یعنی تحول عظیمی که در دنیا پیدا می شود و نظام آن متلاشی می گردد اشاره کرده، می فرماید: «در آن هنگام که چشمها از شدّت وحشت به گردش درآید» (فاذا برق البصر).

سوره القیامه(75): آیه 8

(آیه 8)- «و ماه بی نور گردد» (و خسف القمر).

سوره القیامه(75): آیه 9

(آیه 9)- «و خورشید و ماه یکجا جمع شوند» (و جمع الشمس و القمر).

در مورد جمع ماه و خورشید این احتمال وجود دارد که ماه تدریجا تحت تأثیر جاذبه خورشید به آن نزدیک و سر انجام به سوی آن جذب و جمع می شود، و هر دو بی فروغ می گردند.

در آیه 1 سوره تکویر می فرماید: «اذا الشمس کورت هنگامی که خورشید تاریک گردد» و می دانیم نور ماه از خورشید است، هنگامی که خورشید تاریک شود ماه نیز تاریک می گردد. در نتیجه کره زمین در ظلمت و تاریکی وحشتناکی فرو می رود.

سوره القیامه(75): آیه 10

(آیه 10)- به این ترتیب با یک انقلاب و تحول عظیم، جهان پایان می یابد سپس با تحول عظیم دیگری (با نفخه صور دوم که نفخه حیات است) رستاخیز

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 1532

انسانها آغاز می گردد «آن روز انسان می گوید: راه فرار کجاست!» (یقول الانسان یومئذ این المفر).

آری! انسانهای کافر و گنهکار که روز قیامت را تکذیب می کردند آن روز از شدت خجالت و شرم پناهگاهی می جویند، و از سنگینی بار گناه و ترس از عذاب راه فرار می طلبند.

سوره القیامه(75): آیه 11

(آیه 11)- ولی به زودی به آنها گفته می شود: «هرگز چنین نیست، راه فرار و پناهگاهی وجود ندارد» (کلا لا وزر).

سوره القیامه(75): آیه 12

(آیه 12)- «آن روز قرارگاه نهائی تنها به سوی پروردگار تو است» (الی ربک یومئذ المستقر)

سوره القیامه(75): آیه 13

(آیه 13)- سپس می افزاید: «در آن روز انسان را از تمام کارهائی که از پیش یا پس فرستاده آگاه می کنند» (ینبؤا الانسان یؤمئذ بما قدم و اخر)

.منظور از این دو تعبیر اعمالی است که در حیات خود از پیش فرستاده، یا آثاری که بعد از مرگ از او باقیمانده، اعم از سنت نیک و بد که در میان مردم گذاشته و به آن عمل می کنند و حسنات و سیئاتش به او می رسد، و یا کتاب و نوشته ها، و بناهای خیر و شر، و فرزندان صالح و ناصالح، که آثارش به او می رسد.

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام در تفسیر این آیه آمده است که فرمود: «در آن روز به انسان خبر می دهند آنچه از خیر و شر را مقدم داشته، و آنچه مؤخر نموده است، از سنتهائی که از خود به یادگار گذارده، تا کسانی که بعد از او می آیند به آن عمل کنند، اگر سنت بدی بوده به اندازه گناه عمل کنندگان بر او خواهد بود، بی آنکه چیزی از گناه آنان بکاهد، و اگر سنّت خیری بوده همانند پاداشهای آنها برای او خواهد بود بی آنکه چیزی از اجر آنها کاسته شود».

سوره القیامه(75): آیه 14

(آیه 14)- در این آیه می افزاید: گرچه خداوند و فرشتگان او، انسان را از تمام اعمالش آگاه می کنند، ولی نیازی به این اعلام نیست، «بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است» (بل الانسان علی نفسه بصیره)

. و خود و اعضایش در آن روز بزرگ شاهد و گواه او هستند.

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 1533

سوره القیامه(75): آیه 15

(آیه 15)- «هر چند (در ظاهر) برای خود عذرهائی بتراشد» (و لو القی معاذیره)

.این آیات در حقیقت همان چیزی را می گوید که در آیات دیگر قرآن در باره گواهی اعضای انسان بر اعمال او آمده است، مانند آیه 20 سوره فصّلت که می گوید:

«گوشها و چشمها و پوستهای تنشان به آنچه انجام می دادند گواهی می دهند».

بنابر این، در آن دادگاه بزرگ قیامت بهترین گواه بر اعمال انسان، خود اوست، چرا که او از همه بهتر از وضع خویشتن آگاه است.

این آیات عالم دنیا را نیز شامل می شود، در اینجا نیز مردم از حال خود آگاهند، هر چند گروهی با دروغ و پشت هم اندازی و ظاهر سازی و ریاکاری چهره واقعی خویش را مکتوم می دارند.

سوره القیامه(75): آیه 16

(آیه 16)- جمع و حفظ قرآن بر عهده ماست! این آیه و سه آیه بعد از آن به منزله جمله معترضه ای است که گاه گوینده در لابه لای سخن خویش می آورد.

خداوند موقتا رشته سخن در باره قیامت و احوال مؤمنان و کافران را رها کرده، و تذکر فشرده ای به پیامبرش در باره قرآن می دهد، می فرماید: «زبانت را به خاطر عجله برای خواندن آن [- قرآن ] حرکت مده» (لا تحرک به لسانک لتعجل به)

.در تفسیر این آیه، تفسیر معروفی است که از ابن عباس در کتب حدیث و تفسیر نقل شده است، و آن این که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به خاطر عشق و علاقه شدیدی که به دریافت و حفظ قرآن داشت، هنگامی که پیک وحی، آیات را بر او می خواند، همراه او زبان خود را حرکت می داد و عجله می کرد، خداوند او را نهی فرمود که این کار را مکن، خود ما آن را برای تو جمع می کنیم.

سوره القیامه(75): آیه 17

(آیه 17)- سپس می افزاید: «چرا که جمع کردن و خواندن آن بر عهده ماست»! و این کار به وسیله پیک وحی انجام می شود (ان علینا جمعه و قرآنه)

سوره القیامه(75): آیه 18

(آیه 18)- «هر گاه آن را خواندیم، از خواندن آن پیروی کن» (فاذا قرأناه فاتبع قرآنه)

.

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 1534

سوره القیامه(75): آیه 19

(آیه 19)- «سپس بیان (و توضیح) آن (نیز) بر عهده ماست» (ثم ان علینا بیانه).

بنابر این هم جمع قرآن، و هم تلاوت آن بر تو، و هم تبیین و تفصیل معانی آن هر سه بر عهده ماست، به هیچ وجه نگران مباش، آن کس که این وحی را نازل کرده، در تمام مراحل حافظ آن است.

این آیات در ضمن بیانگر اصالت قرآن، و حفظ آن از هرگونه تحریف و دگرگونی است، چرا که خداوند وعده جمع و تلاوت و تبیین آن را داده است.

سوره القیامه(75): آیه 20

(آیه 20)- در اینجا بار دیگر به ادامه بحثهای مربوط به معاد باز می گردد، و ویژگیهای دیگری را از قیامت، و همچنین علل انکار معاد را بیان می کند.

می فرماید: «چنین نیست که شما می پندارید (و دلایل معاد را کافی نمی دانید) بلکه شما این دنیای زود گذر را دوست دارید» و هوسرانی بی قید و شرط را (کلا بل تحبون العاجله).

سوره القیامه(75): آیه 21

(آیه 21)- «و (به همین دلیل) آخرت را رها می کنید» (و تذرون الآخره).

دلیل اصلی انکار معاد شک در قدرت خداوند و جمع آوری «عظام رمیم» و خاکهای پراکنده نیست، بلکه علاقه شدید شما به دنیا، و شهوات و هوسهای سرکش سبب می شود که هرگونه مانع و رادعی را از سر راه خود بردارید، و از آنجا که پذیرش معاد و امر و نهی الهی، موانع و محدودیتهای فراوانی بر سر این راه ایجاد می کند، لذا به انکار اصل مطلب بر می خیزید، و آخرت را بکلی رها می سازید.

دو آیه فوق در حقیقت تأکیدی است بر آنچه در آیات قبل گذشت که می فرمود: (بل یرید الانسان لیفجر امامه یسئل ایان یوم القیامه).

سوره القیامه(75): آیه 22

(آیه 22)- چهره های خندان و چهره های عبوس در صحنه قیامت! سپس به بیان حال مؤمنان نیکوکار، و کافران بدکار، در آن روز پرداخته، چنین می گوید: «در آن روز صورتهائی شاداب و مسرور است» (وجوه یومئذ ناضره).

سوره القیامه(75): آیه 23

(آیه 23)- این از نظر پاداشهای مادی، و اما در مورد پاداشهای روحانی آنها می فرماید: «و به پروردگارش می نگرد»! (الی ربها ناظره).

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 1535

نگاهی با چشم دل و از طریق شهود باطن، نگاهی که آنها را مجذوب آن ذات بی مثال، و آن کمال و جمال مطلق می کند.

پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «هنگامی که اهل بهشت وارد بهشت می شوند خداوند می فرماید: چیز دیگری می خواهید بر شما بیفزایم؟

آنها می گویند: (پروردگارا! همه چیز به ما داده ای) آیا روی ما را سفید نکردی؟ آیا ما را وارد بهشت ننمودی؟ و رهائی از آتش نبخشیدی؟

در این هنگام حجابها کنار می رود (و خداوند را با چشم دل مشاهده می کنند) و در آن حال چیزی محبوبتر نزد آنان از نگاه به پروردگارشان نیست».

سوره القیامه(75): آیه 24

(آیه 24)- و در نقطه مقابل این گروه مؤمنان «صورتهایی، عبوس و درهم کشیده است» (و وجوه یومئذ باسره).

آنها وقتی که نشانه های عذاب را می نگرند، و نامه های اعمال خویش را خالی از حسنات و مملو از سیئات، مشاهده می کنند، سخت پریشان و محزون و اندوهگین می شوند، و چهره درهم می کشند.

سوره القیامه(75): آیه 25

(آیه 25)- «زیرا می داند عذابی در پیش دارد که پشت را درهم می شکند» (تظن ان یفعل بها فاقره).

این تعبیر کنایه از انواع مجازاتهای سنگینی است که در دوزخ در انتظار این گروه است، این گروه انتظار عذابهای کمرشکن را می کشند در حالی که گروه سابق در انتظار رحمت پروردگار، و آماده لقای محبوبند اینها بدترین عذاب را دارند، و آنها برترین نعمت جسمانی و موهبت و لذت روحانی را.

سوره القیامه(75): آیه 26

(آیه 26)- در ادامه بحثهای مربوط به جهان دیگر و سرنوشت مؤمنان و کافران، در اینجا سخن از لحظه دردناک مرگ است که دریچه ای است به سوی جهان دیگر.

می فرماید: «چنین نیست (که انسان می پندارد، او ایمان نمی آورد) تا موقعی که جان به گلوگاهش برسد» (کلا اذا بلغت التراقی).

آن روز است که چشم برزخی او باز می شود، حجابها کنار می رود، نشانه های عذاب و کیفر را می بیند، و به اعمال خود واقف می شود، و در آن لحظه ایمان

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 1536

می آورد، ولی ایمانی که هرگز مفید به حال او نخواهد بود.

سوره القیامه(75): آیه 27

(آیه 27)- در این هنگام اطرافیان او سراسیمه و دستپاچه به دنبال راه نجاتی می گردند «و گفته می شود: آیا کسی هست که (این بیمار را از مرگ) نجات دهد»؟

(و قیل من راق)

.این سخن را از روی عجز و یأس و بیچارگی می گویند، در حالی که می دانند کار از کار گذشته است، و از دست طبیب نیز کاری ساخته نیست.

سوره القیامه(75): آیه 28

(آیه 28)- در این آیه به یأس کامل «محتضر» اشاره کرده، می گوید: در این حال او از زندگی بطور مطلق مأیوس شده «و به جدائی از دنیا یقین پیدا کند» (و ظن انه الفراق).

سوره القیامه(75): آیه 29
اشاره

(آیه 29)- «و ساق پاها (از سختی جان دادن) به هم بپیچد» (و التفت الساق بالساق).

این به هم پیچیدگی، یا به خاطر شدت ناراحتی جان دادن است، یا در نتیجه از کار افتادن دست و پا و بر چیده شدن روح، از آنها.

لحظه دردناک مرگ!

از قرآن به خوبی استفاده می شود لحظه مرگ، لحظه سخت و دردناکی است ولی از روایات اسلامی استفاده می شود که این لحظه بر مؤمنان راستین آسان می گذرد، در حالی که برای افراد بی ایمان سخت دردناک است.

از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «مرگ نسبت به مؤمن همچون عطر بسیار خوشبوئی است که آن را می بوید و حالتی شبیه خواب به او دست می دهد، و درد و رنج بکلی از او قطع می شود! و نسبت به کافر مانند گزیدن افعی ها و عقرب ها و یا شدیدتر از آن است»!

سوره القیامه(75): آیه 30

(آیه 30)- در این آیه، می فرماید: «مسیر (همه خلایق) در آن روز به سوی (دادگاه) پروردگار توست» (الی ربک یومئذ المساق).

آری! همه به سوی او باز می گردند و در دادگاه عدل او حاضر می شوند و تمام خطوط به او منتهی خواهد گشت.

این آیه هم تأکیدی بر مسأله معاد و رستاخیز عمومی بندگان است، و هم

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 1537

می تواند اشاره ای به جهت گیری حرکت تکاملی خلایق به سوی ذات پاک او که ذاتی است بی نهایت از هر جهت، بوده باشد.

سوره القیامه(75): آیه 31

(آیه 31)- در ادامه بحثهای مربوط به «مرگ» و نخستین گام در سفر آخرت که در آیات گذشته آمده، در اینجا از خالی بودن دست کافران از توشه این مسافرت سخن می گوید، می فرماید: « (در آن روز گفته می شود:) او هرگز ایمان نیاورد و نماز نخواند» (فلا صدق و لا صلی).

سوره القیامه(75): آیه 32

(آیه 32)- «بلکه تکذیب کرد و روی گردان شد» (و لکن کذب و تولی).

سوره القیامه(75): آیه 33

(آیه 33)- در این آیه می افزاید: «سپس به سوی خانواده خود بازگشت، در حالی که متکبرانه قدم بر می داشت» (ثم ذهب الی اهله یتمطی).

او به گمان این که با بی اعتنائی و تکذیب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و آیات الهی، پیروزی مهمی به دست آورده، از باده غرور سرمست بود، و به سراغ خانواده خود می آمد تا طبق معمول مسائل افتخار آمیز را که در خارج خانه رخ داده برای آنها بازگو کند، حتی راه رفتن و حرکت اعضای پیکرش همگی بیانگر این کبر و غرور بود.

سوره القیامه(75): آیه 34

(آیه 34)- سپس این گونه افراد بی ایمان را مخاطب ساخته، و به عنوان تهدید می گوید: با این اعمال «عذاب الهی برای تو شایسته تر است، شایسته تر»! (اولی لک فأولی).

سوره القیامه(75): آیه 35

(آیه 35)- «سپس عذاب الهی برای تو شایسته تر است، شایسته تر»! (ثم اولی لک فاولی).

در روایات آمده است که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دست ابو جهل را گرفت (و طبق بعضی از روایات گریبان او را گرفت) و فرمود: «أولی لک فاولی ثم اولی لک فاولی» ابو جهل گفت: «مرا به چه تهدید می کنی، نه تو می توانی و نه پروردگارت می تواند به من زیانی برساند، من قدرتمندترین افراد این سرزمین هستم»! اینجا بود که همین جمله ها بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به صورت آیات قرآنی نازل شد.

سوره القیامه(75): آیه 36

(آیه 36)- خدائی که انسان را از نطفه بی ارزشی آفرید ...!

در اینجا به دو استدلال جالب در باره معاد می پردازد که یکی از طریق بیان

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 1538

«هدف آفرینش» و حکمت خداوند است، و دیگری از طریق بیان «قدرت» او به استناد تحول و تکامل نطفه انسان در مراحل مختلف عالم جنین.

در مرحله اول می فرماید: «آیا انسان گمان می کند که بی هدف رها می شود»؟! (ا یحسب الانسان ان یترک سدی).

منظور از «انسان» در این آیه همان انسانی است که منکر معاد و رستاخیز می باشد، آیه می گوید: او چگونه باور می کند خداوند این جهان پهناور را، با این عظمت، و این همه شگفتیها، برای انسان بیافریند، ولی در آفرینش انسان هدفی نباشد؟ چگونه می توان باور کرد، که هر عضوی از اعضای انسان برای هدف خاصی آفریده شده باشد ولی برای مجموع وجود او هیچ هدفی در کار نباشد.

سوره القیامه(75): آیه 37

(آیه 37)- سپس به بیان دلیل دوم پرداخته، می افزاید: «آیا او نطفه ای از منی که در رحم ریخته می شود نبود»! (ا لم یک نطفه من منی یمنی).

سوره القیامه(75): آیه 38

(آیه 38)- «سپس (این مرحله را پشت سر گذارد) و به صورت خون بسته درآمد، و خداوند او را آفرید و موزون ساخت» (ثم کان علقه فخلق فسوی).

سوره القیامه(75): آیه 39

(آیه 39)- باز در این مرحله متوقف نماند «و از او دو زوج مرد و زن آفرید» (فجعل منه الزوجین الذکر و الانثی).

سوره القیامه(75): آیه 40

(آیه 40)- آیا کسی که نطفه کوچک و بی ارزش را در ظلمتکده رحم مادر، هر روز آفرینش جدیدی می بخشد، و لباس تازه ای از حیات زندگی در تن او می کند، و چهره نوینی به او می دهد، تا سر انجام انسان مذکر یا مؤنث کاملی می شود و از مادر متولد می گردد «آیا چنین کسی قادر نیست که مردگان را زنده کند»؟! (ا لیس ذلک بقادر علی ان یحیی الموتی).

این بیان در حقیقت در مقابل منکرانی است که در مسأله معاد جسمانی غالبا دم از محال بودن می زدند، و امکان بازگشت به زندگی را بعد از مردن و خاک شدن نفی می کردند.

«پایان سوره قیامت»

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 1539

سوره دهر (انسان) [76]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 31 آیه دارد

محتوای سوره:

این سوره از یک نظر به پنج بخش تقسیم می شود:

در بخش اول از آفرینش انسان و خلقت او از نطفه «امشاج» (مختلط) و سپس هدایت و آزادی اراده او سخن می گوید.

در بخش دوم سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شأن نزول خاصی در مورد اهل بیت علیهم السّلام دارد که به آن اشاره خواهد شد.

در بخش سوم: دلائل استحقاق این پاداشها را در جمله هایی کوتاه و مؤثر بازگو می کند.

در بخش چهارم به اهمیت قرآن، و طریق اجرای احکام آن، و راه پرفراز و نشیب خودسازی اشاره شده.

و در بخش پنجم سخن از حاکمیت مشیت الهی (در عین مختار بودن انسان) به میان آمده است.

برای این سوره نامهای متعددی است که مشهورترین آنها سوره «انسان» و سوره «دهر» و سوره «هل اتی» است که هر کدام از آنها از یکی از کلمات اوائل سوره گرفته شده، هر چند در روایاتی که بعدا در فضیلت سوره می خوانیم تنها از «هل اتی» یاد شده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «کسی که

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 1540

سوره هل اتی را بخواند پاداش او بر خداوند بهشت و لباسهای بهشتی است».

و در حدیثی از امام باقر علیه السّلام آمده که «یکی از پاداشهای کسی که سوره هل اتی را در هر صبح پنجشنبه بخواند این است که در قیامت با پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله خواهد بود».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الإنسان(76): آیه 1

(آیه 1)- با این که بیشترین بحثهای این سوره پیرامون قیامت و نعمتهای بهشتی است، ولی در آغاز آن سخن از آفرینش انسان است چرا که توجه به این آفرینش زمینه ساز توجه به قیامت و رستاخیز است، می فرماید: «آیا (چنین نیست که) زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود»! (هل اتی علی الانسان حین من الدهر لم یکن شیئا مذکورا).

منظور از «انسان» در اینجا نوع انسان است، و عموم افراد بشر را شامل می شود.

سوره الإنسان(76): آیه 2

(آیه 2)- بعد از این مرحله، نوبت آفرینش انسان، و موجود قابل ذکر شدن است. می فرماید: «ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم، و او را می آزمائیم، (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم» (انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعا بصیرا).

آفرینش انسان از «نطفه مخلوط» ممکن است اشاره به اختلاط نطفه مرد و زن و ترکیب «اسپرم» و «اوول» بوده باشد همان گونه که در روایات اهل بیت علیهم السّلام اجمالا به آن اشاره شده است.

یا اشاره به استعدادهای مختلفی که در درون نطفه از نظر عامل وراثت از طریق ژنها و مانند آن وجود دارد، و یا اشاره به اختلاط مواد مختلف ترکیبی نطفه است، چرا که از دهها ماده مختلف تشکیل یافته، و یا اختلاط همه اینها با یکدیگر.

معنی اخیر از همه جامعتر و مناسبتر است.

جمله «نبتلیه» اشاره به رسیدن انسان به مقام «تکلیف و تعهد و مسؤولیت و آزمایش و امتحان» است و از آنجا که «آزمایش و تکلیف» بدون «آگاهی» ممکن

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 1541

نیست، در آخر آیه اشاره به ابزار شناخت و چشم و گوش می کند که در اختیار انسانها قرار داده است.

سوره الإنسان(76): آیه 3

(آیه 3)- و از آنجا که تکلیف و آزمایش انسان علاوه بر مسأله آگاهی و ابزار شناخت نیاز به دو عامل دیگر یعنی «هدایت» و «اختیار» دارد- این آیه به آن اشاره کرده، می فرماید: «ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس» (انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا).

«هدایت» در اینجا معنی وسیع و گسترده ای دارد که هم هدایت «تکوینی» را شامل می شود و هم هدایت «فطری» و هم «تشریعی» را هر چند سوق آیه بیشتر روی هدایت تشریعی است.

سوره الإنسان(76): آیه 4

(آیه 4)- در این آیه، اشاره کوتاه و پرمعنائی به سرنوشت کسانی که راه کفر و کفران را می پویند کرده، می فرماید: «ما برای کافران زنجیرها و غلها و شعله های سوزان آتش آماده کرده ایم» (انا اعتدنا للکافرین سلاسل و اغلالا و سعیرا).

ذکر غل و زنجیر، و سپس شعله های سوزان آتش بیانگر مجازات عظیم این گروه است که در آیات دیگر قرآن نیز به آن اشاره شده، و عذاب و اسارت در آن جمع است.

سوره الإنسان(76): آیه 5
اشاره

(آیه 5)

شأن نزول:

سندی بزرگ بر فضیلت اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ابن عباس می گوید: «حسن و حسین علیهما السّلام بیمار شدند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند، و به علی علیه السّلام گفتند: ای ابو الحسن! خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی.

علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام و فضه که خادمه آنها بود نذر کردند که اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند.

چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالی که از نظر مواد غذائی دست خالی بودند علی علیه السّلام سه من جو قرض نمود، و فاطمه علیها السّلام یک سوم آن را آرد کرد، و نان پخت، هنگام افطار سائلی بر در خانه آمد و گفت: «السّلام علیکم اهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله سلام بر شما ای خاندان محمد! مستمندی از مستمندان مسلمین هستم، غذائی به من بدهید».

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 1542

آنها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند، و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند.

روز دوم را همچنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتی که غذائی را آماده کرده بودند (همان نان جوین) یتیمی بر در خانه آمد آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند (بار دیگر با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند).

در سومین روز اسیری به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم غذای خود را به او دادند هنگامی که صبح شد علی علیه السّلام دست حسن و حسین علیهما السّلام را گرفته بود و خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را مشاهده کرد دید از شدت گرسنگی می لرزند! فرمود: این حالی را که در شما می بینم برای من بسیار گران است، سپس برخاست و با آنها حرکت کرد هنگامی که وارد خانه فاطمه علیها السّلام شد دید در محراب عبادت ایستاده، در حالی که از شدت گرسنگی شکم او به پشت چسبیده، و چشمهایش به گودی نشسته، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ناراحت شد در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت ای محمّد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می گوید، سپس سوره «هل اتی» را بر او خواند».

بعضی گفته اند که از آیه «ان الابرار» تا آیه «کان سعیکم مشکورا» که مجموعا هیجده آیه است در این موقع نازل گشت.

آنچه را در بالا آوردیم نص حدیثی است که با کمی اختصار در «الغدیر» آمده است، و در همان کتاب از 34 نفر از علمای معروف اهل سنت نام می برد که این حدیث را در کتابهای خود آورده اند.

به این ترتیب روایت فوق از روایاتی است که در میان اهل سنت مشهور بلکه متواتر است.

و اما علمای شیعه همه اتفاق نظر دارند که این هیجده آیه یا مجموع این سوره، در ماجرای فوق نازل شده است و همگی بدون استثناء در کتب تفسیر یا حدیث روایت مربوط به آن را به عنوان یکی از افتخارات و فضائل مهم علی علیه السّلام و فاطمه زهرا و فرزندانشان علیهم السّلام آورده اند.

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 1543

تفسیر:

پاداش عظیم ابرار! در آیات گذشته بعد از آن که انسانها را به دو گروه «شاکر» و «کفور» یا شکرگزار و کفران کننده تقسیم کرد، اشاره کوتاهی به مجازات و کیفر سخت کفران کنندگان آمده بود، در اینجا به سراغ پاداشهای شکرگزاران و ابرار (نیکان و پاکان) می رود، و نکات جالبی در این زمینه یادآوری می کند، نخست می فرماید: «به یقین ابرار (و نیکان) از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است» (ان الابرار یشربون من کأس کان مزاجها کافورا).

آیه فوق نشان می دهد که این شراب طهور بهشتی بسیار معطر و خوشبو است که هم ذائقه از آن لذت می برد، و هم شامه.

سوره الإنسان(76): آیه 6

(آیه 6)- سپس به سر چشمه ای که این جام شراب طهور از آن پر می شود اشاره کرده، می افزاید: «از چشمه ای که بندگان خاص خدا از آن می نوشند، و از هر جا بخواهند آن را جاری می سازند»! (عینا یشرب بها عباد الله یفجرونها تفجیرا).

آری! این چشمه شراب طهور چنان در اختیار ابرار و عباد اللّه است که هر جا اراده کنند از همانجا سر بر می آورد، و جالب این که در حدیثی از امام باقر علیه السّلام نقل شده که در توصیف آن فرمود: «این چشمه ای است در خانه پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله که از آنجا به خانه سایر پیامبران و مؤمنان جاری می شود».

آری! همان گونه که در دنیا چشمه های علم و رحمت از خانه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به سوی بندگان خدا و نیکان سرازیر می شود، در آخرت که تجسم بزرگی از این برنامه است چشمه شراب طهور الهی از همین بیت وحی می جوشد، و شاخه های آن به خانه های مؤمنان سرازیر می گردد! و با نوشیدن از این شراب هرگونه اندوه و ناراحتی و ناخالصی را از درون جان خود می شویند.

سوره الإنسان(76): آیه 7

(آیه 7)- در آیات بعد به ذکر اعمال و اوصافی که «ابرار» و «عباد اللّه» دارند، پرداخته، با ذکر پنج وصف دلیل استحقاق آنها را نسبت به این همه نعمتهای بی مانند توضیح داده، می فرماید: «آنها به نذر خود وفا می کنند» (یوفون بالنذر).

«و از روزی که شر و عذابش گسترده است بیمناکند» (و یخافون یوما کان شره مستطیرا).

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 1544

ترس آنها از شرّ آن روز بزرگ اشاره به ایمانشان به مسأله معاد، و احساس مسؤولیت شدید در برابر فرمان الهی است.

سوره الإنسان(76): آیه 8

(آیه 8)- سپس به ذکر سومین عمل شایسته آنها پرداخته، می گوید:

«و غذای (خود) را با این که به آن علاقه (و نیاز) دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند» (و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا).

اطعام کردن آنها ساده نیست، بلکه توأم با ایثار در هنگام نیاز شدید است، و از سوی دیگر اطعامی است گسترده که انواع نیازمندان را از «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» شامل می شود، و به این ترتیب رحمتشان عام و خدمتشان گسترده است.

ضمنا از آیه فوق به خوبی استفاده می شود که یکی از بهترین اعمال، اطعام محرومین و نیازمندان است، نه تنها نیازمندان مسلمان که اسیران بلاد شرک نیز تحت پوشش این دستور اسلامی قرار گرفته، تا آنجا که اطعام آنها یکی از کارهای برجسته «ابرار» شمرده شده است.

سوره الإنسان(76): آیه 9

(آیه 9)- این آیه چهارمین عمل برجسته ابرار را اخلاص می شمرد، و می فرماید: آنها می گویند: «ما شما را تنها به خاطر خدا اطعام می کنیم، و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم» (انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا).

این برنامه منحصر به مسأله اطعام نیست که تمام اعمالشان مخلصانه و برای ذات پاک خداوند است و هیچ چشمداشتی به پاداش مردم و حتی تقدیر و تشکر آنها نیست و اصولا در اسلام ارزش عمل به خلوص نیّت است، و گر نه اعمالی که انگیزه های غیر الهی داشته باشد، هیچ گونه ارزش معنوی و الهی ندارد.

سوره الإنسان(76): آیه 10

(آیه 10)- و در آخرین توصیف «ابرار» می فرماید: آنها می گویند: «ما از پروردگارمان خائفیم از آن روز که عبوس و سخت است» (انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا).

تعبیر از روز قیامت به روز «عبوس» (سخت) با این که عبوس از صفات انسان است و به کسی می گویند که قیافه اش را در هم کشیده، به خاطر تأکید بر وضع وحشتناک آن روز است، یعنی آنقدر حوادث آن روز سخت و ناراحت کننده است

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 1545

که نه تنها انسانها در آن روز عبوسند بلکه گوئی خود آن روز نیز عبوس است.

سوره الإنسان(76): آیه 11

(آیه 11)- در این آیه، به نتیجه اجمالی اعمال نیک و نیات پاکی که «ابرار» دارند اشاره کرده، می فرماید: به خاطر این عقیده و عمل «خداوند آنان را از شرّ آن روز نگه می دارد و آنها را می پذیرد در حالی که غرق شادی و سرورند» (فوقاهم الله شر ذلک الیوم و لقاهم نضره و سرورا).

بنابر این، اگر در دنیا به خاطر احساس مسؤولیت از آن روز بیمناک بودند، خداوند در عوض آنها را در آن روز غرق شادمانی و سرور می کند.

سوره الإنسان(76): آیه 12

(آیه 12)- پاداشهای عظیم بهشتی! بعد از اشاره اجمالی در آیات گذشته به نجات «ابرار و نیکان» از عذابهای دردناک روز قیامت، و رسیدن آنها به لقای محبوب، در اینجا به شرح این نعمتهای بهشتی پرداخته، حد اقل پانزده نعمت را در طی این آیات بر می شمرد:

نخست از مسکن و لباس این بهشتیان سخن می گوید، می فرماید: خداوند «در برابر صبرشان بهشت و لباسهای حریر بهشتی را به آنها پاداش می دهد» (و جزاهم بما صبروا جنه و حریرا).

نه تنها در این آیه، که در آیات دیگر قرآن نیز به این حقیقت تصریح شده که پاداشهای قیامت در مقابل صبر و شکیبائی انسان است- صبر در طریق اطاعت، صبر در برابر معصیت، و صبر و استقامت در برابر مشکلات و مصائب.

در آیه 24 سوره رعد می خوانیم، فرشتگان به بهشتیان چنین خوشامد می گویند:

سلام علیکم بما صبرتم درود بر شما به خاطر صبر و استقامتی که داشتید».

سوره الإنسان(76): آیه 13

(آیه 13)- سپس می افزاید: «این در حالی است که در بهشت بر تختهای زیبا تکیه کرده اند نه آفتاب را در آنجا می بینند، و نه سرما را» (متکئین فیها علی الارائک لا یرون فیها شمسا و لا زمهریرا).

نه این که خورشید و ماه در آنجا وجود نداشته باشد، بلکه تابش ناراحت کننده خورشید وجود ندارد، با وجود سایه های درختان بهشتی.

«آلوسی» مفسر معروف اهل سنت در «روح المعانی» در حدیثی از ابن عباس

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 1546

چنین نقل می کند: «هنگامی که بهشتیان در بهشت هستند ناگهان نوری همچون نور آفتاب مشاهده می کنند که صحنه بهشت را روشن ساخته، بهشتیان به رضوان (فرشته مأمور بهشت) می گویند: این نور چیست با این که پروردگار ما فرموده: «در بهشت نه آفتاب را می بینند و نه سرما را»؟

او در پاسخ می گوید: «این نور خورشید و ماه نیست، ولی علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام خندان شده اند و بهشت از نور دندانشان روشن گشته است»!

سوره الإنسان(76): آیه 14

(آیه 14)- در ادامه این نعمتها می افزاید: «و در حالی است که سایه های درختان بهشتی بر آنها فرو افتاده، و چیدن میوه هایش بسیار آسان است» (و دانیه علیهم ظلالها و ذللت قطوفها تذلیلا).

نه مشکلی وجود دارد، نه خاری در دست می رود، و نه احتیاج به تلاش و حرکتی برای چیدن میوه هاست!

سوره الإنسان(76): آیه 15

(آیه 15)- در این آیه به توضیح قسمتی از چگونگی پذیرائی از این میهمانان بهشتی خدا و وسائل پذیرائی آنها، و پذیرائی کنندگان پرداخته، می فرماید: «و در گرداگرد آنها ظرفهائی سیمین و قدحهائی بلورین می گردانند» پر از بهترین غذاها و نوشیدنیها (و یطاف علیهم بآنیه من فضه و اکواب کانت قواریرا).

سوره الإنسان(76): آیه 16

(آیه 16)- «ظرفهای بلورینی از نقره! که آنها را به اندازه مناسب آماده کرده اند» (قواریرا من فضه قدروها تقدیرا).

در این ظرفها انواع غذاهای بهشتی، و در آن قدحهای بلورین انواع نوشیدنیهای لذت بخش و نشاط آفرین، به مقداری که می خواهند و علاقه دارند موجود است، و خدمتکاران بهشتی پیوسته گرد آنها دور می زنند و به آنها عرضه می کنند.

سوره الإنسان(76): آیه 17

(آیه 17)- سپس می افزاید: «و در آنجا از جامهائی سیراب می شوند که لبریز از شراب طهوری آمیخته با زنجبیل است» (و یسقون فیها کأسا کان مزاجها زنجبیلا).

بسیاری از مفسران تصریح کرده اند که عرب جاهلی از شرابهائی که آمیخته با زنجیل بود لذت می برد زیرا که تندی مخصوصی به شراب می داد، و قرآن در اینجا از جامهائی سخن می گوید که شراب طهورش با زنجبیل آمیخته است، ولی بدیهی

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 1547

است میان این شراب و آن شراب تفاوت از دنیا تا آخرت است!

سوره الإنسان(76): آیه 18

(آیه 18)- سپس می افزاید: این جامها «از چشمه ای در بهشت که نامش سلسبیل است» پر می شود (عینا فیها تسمی سلسبیلا).

«سلسبیل» نوشیدنی بسیار لذیذی را می گویند که به راحتی در دهان و گلو جاری می شود و کاملا گواراست.

سوره الإنسان(76): آیه 19

(آیه 19)- سپس از پذیرائی کنندگان این بزم پر سرور که در جوار رحمت حق در بهشت برین برپا می شود سخن به میان آورده، می گوید: «و برگردشان (برای پذیرائی) نوجوانانی جاودانی می گردند که هر گاه آنها را ببینی گمان می کنی مروارید پراکنده اند»! (و یطوف علیهم ولدان مخلدون اذا رأیتهم حسبتهم لؤلؤا منثورا).

هم خودشان در بهشت جاودانی هستند، و هم طراوت و زیبائی و نشاط جوانی آنها جاودانی است، و هم پذیرائی کردن آنان.

تعبیر به «لؤلؤا منثورا» (مرواریدهای پراکنده) اشاره ای است به زیبائی و صفا و درخشندگی و جذابیت آنها، و هم حضورشان در همه جای این بزم الهی و روحانی.

سوره الإنسان(76): آیه 20

(آیه 20)- و از آنجا که نعمتهای جهان دیگر به وصف نمی آید- هر قدر الفاظ گویا و رسا باشد- در این آیه به صورت سر بسته می افزاید: «و هنگامی که آنجا را ببینی نعمتها و ملک عظیمی را می بینی»! (و اذا رأیت ثم رأیت نعیما و ملکا کبیرا).

سوره الإنسان(76): آیه 21

(آیه 21)- تا اینجا به قسمتی از نعمتهای بهشتی از قبیل «مساکن» و «تختها» و «سایه ها» و «میوه ها» و «نوشیدنیها» و «ظرفها» و «گروه پذیرائی کنندگان» اشاره شد، اکنون نوبت وسائل تزیینی بهشتیان است.

می فرماید: «بر اندام آنها لباسهائی است از حریر نازک سبز رنگ، و از دیبای ضخیم» (عالیهم ثیاب سندس خضر و استبرق).

سپس می افزاید: «و با دستبندهائی از نقره آراسته اند» (و حلوا اساور من فضه).

نقره هائی شفاف که همچون بلور می درخشد، و از یاقوت و درّ و مروارید زیباتر است.

و سر انجام در پایان آیه به عنوان آخرین و مهمترین نعمت از این سلسله

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 1548

نعمتها می فرماید: «و پروردگارشان شراب طهور به آنان می نوشاند» (و سقاهم ربهم شرابا طهورا).

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که: این شراب «قلب و جان آنها را از همه چیز جز خداوند پاک می کند».

و از حدیثی که از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده استفاده می شود که چشمه شراب طهور بر در بهشت قرار دارد: «جرعه ای از این شراب طهور به آنها داده می شود و خدا به وسیله آن قلوب آنها را از حسد (و هرگونه صفات رذیله) پاک می سازد».

سوره الإنسان(76): آیه 22

(آیه 22)- و در این آیه، آخرین سخن را در این زمینه بیان کرده، می فرماید:

از سوی خدا به آنها گفته می شود: «این پاداش شماست، و سعی و تلاش شما (در طریق اطاعت فرمان حق) مورد قدردانی است» (ان هذا کان لکم جزاء و کان سعیکم مشکورا).

مبادا کسی تصور کند که این مواهب و پاداشهای عظیم را بی حساب می دهند، اینها همه جزای سعی و عمل و پاداش مجاهدتها و خودسازیها و چشم پوشی از گناه است.

سوره الإنسان(76): آیه 23

(آیه 23)- پنج دستور مهم برای موفقیت در اجرای حکم خدا آیات این سوره از آغاز تا کنون در باره خلقت انسان و سپس معاد و رستاخیز او سخن می گفت، در اینجا روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، دستورات مؤکدی برای هدایت انسانها و صبر و مقاومت در این راه به او می دهد، در واقع این آیات راه وصول به آن همه نعمتهای بی مانند را نشان داده است که تنها از طریق تمسک به قرآن و پیروی از رهبری چون پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و الهام گرفتن از دستورات او امکان پذیر است.

نخست می فرماید: «مسلما ما قرآن را بر تو نازل کردیم» (انا نحن نزلنا علیک القرآن تنزیلا).

سوره الإنسان(76): آیه 24

(آیه 24)- سپس پنج دستور مهم به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می دهد که نخستین آن دعوت به صبر و استقامت است، می فرماید: «سپس در (تبلیغ و اجرای) حکم پروردگارت شکیبا (و با استقامت) باش» (فاصبر لحکم ربک).

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 1549

از مشکلات و موانع راه و کثرت دشمنان و سرسختی آنها ترس و هراسی به خود راه مده، و همچنان به پیش حرکت کن.

و در دومین دستور، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از هرگونه سازش با منحرفان بر حذر داشته، می گوید: «و از هیچ گنهکار یا کافری از آنان اطاعت مکن» (و لا تطع منهم آثما او کفورا).

در حقیقت این حکم دوم تأکیدی است بر حکم اول چرا که جمعیت دشمنان تلاش می کردند که از طرق مختلف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در مسیر باطل به سازش بکشانند، چنانکه نقل شده که «عتبه بن ربیعه» و «ولید بن مغیره» به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گفتند: از دعوت خود بازگرد، ما آنقدر ثروت در اختیار تو می گذاریم که راضی شوی، و زیباترین دختران عرب را به همسری تو در می آوریم، و پیشنهادهای دیگری از این قبیل، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان یک رهبر بزرگ راستین باید در برابر این وسوسه های شیطانی، یا تهدیداتی که بعد از بی اثر ماندن این تطمیعات عنوان می شود، صبر و استقامت به خرج دهد، نه تسلیم تطمیع گردد، و نه تهدید.

سوره الإنسان(76): آیه 25

(آیه 25)- ولی از آنجا که صبر و استقامت در برابر هجوم این مشکلات عظیم کار آسانی نیست و پیمودن این راه دو توشه خاصی لازم دارد، در این آیه می افزاید:

«و نام پروردگارت را هر صبح و شام به یادآور» (و اذکر اسم ربک بکره و اصیلا).

سوره الإنسان(76): آیه 26

(آیه 26)- «و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقدار طولانی از شب او را تسبیح گوی» (و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا).

تا در سایه آن «ذکر» و این «سجده» و «تسبیح» نیروی لازم و قدرت معنوی و پشتوانه کافی برای مبارزه با مشکلات این راه فراهم سازی.

دو آیه فوق در حقیقت بیانگر لزوم توجه شبانه روزی و مستمر به ذات مقدس پروردگار است.

در اینجا باید به این نکته توجه داشت که دستورهای پنجگانه آیات فوق گرچه به صورت برنامه ای برای پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله ذکر شده، ولی در حقیقت سرمشقی است برای همه کسانی که در مسیر رهبری معنوی و انسانی جامعه بشری گام بر می دارند.

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 1550

آنها باید بدانند بعد از اطمینان و ایمان کامل به هدف و رسالتی که دارند لازم است صبر و استقامت پیشه کنند، و از انبوه مشکلات راه، وحشت نداشته باشند.

و در مرحله بعد باید در برابر وسوسه های شیاطینی که مصداق آثم و کفورند، و با انواع حیل و تزویر سعی در منحرف ساختن رهبران و پیشوایان می کنند، تا رسالت آنها عقیم ماند، با کمال قدرت مقاومت کنند، نه فریب تطمیع را بخورند و نه واهمه ای از تهدید به خود راه دهند.

و در تمام مراحل برای کسب قدرت روحی، و نیروی اراده، عزم راسخه، و تصمیم آهنین، هر صبح و شام به یاد خدا باشند، و پیشانی را بر درگاهش بسایند، مخصوصا از عبادتهای شبانه و راز و نیاز با او مدد گیرند که اگر این امور رعایت شود پیروزی حتمی است، و اگر در پاره ای از مراحل مصیبت و شکستی رخ دهد در پرتو این اصول می توان آنها را جبران کرد، برنامه زندگی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و دعوت و رسالت او سرمشق مؤثری برای رهروان این راه است.

سوره الإنسان(76): آیه 27

(آیه 27)- این یک هشدار است، و انتخاب راه با شماست! در آیات گذشته به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هشدار داده شده که تحت تأثیر افراد «آثم» و «کفور» (مجرم و کافر) هرگز واقع نشود.

در اینجا معرفی بیشتری از آنها کرده، می گوید: «آنها زندگی زود گذر دنیا را دوست دارند، در حالی که روز سختی را در پشت سر خود رها می کنند» و نادیده می گیرند! (ان هؤلاء یحبون العاجله و یذرون وراءهم یوما ثقیلا).

سنگین از نظر محاسبه، از نظر طول زمان و فضاحت و رسوایی.

افق افکار آنها از خور و خواب و شهوت فراتر نمی رود، و آخرین نقطه دید آنها همین لذائذ بی قید و شرط مادی است، و عجیب این که می خواهند روح بزرگ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را نیز با همین مقیاس بسنجند.

سوره الإنسان(76): آیه 28

(آیه 28)- در این آیه به آنها هشدار می دهد که از نیرو و قدرت خود مغرور نشوند که اینها را همه خدا داده، و هر زمان بخواهد بسرعت بازپس می گیرد.

می فرماید: «ما آنها را آفریدیم، و پیوندهای وجودشان را محکم کردیم (به

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 1551

آنها قوت و قدرت بخشیدیم) و هر زمان بخواهیم جای آنها را به گروه دیگری می دهیم» (نحن خلقناهم و شددنا اسرهم و اذا شئنا بدلنا امثالهم تبدیلا).

به راستی قرآن در اینجا انگشت روی نقطه حساسی گذارده، و آن پیوندهای مختلف اجزای وجود بشر است از عصبهای کوچک و بزرگ که همچون طنابهای آهنین عضلات را به یکدیگر مربوط می سازد گرفته، تا رباطها و عضلات مختلف، آن چنان قطعات کوچک و بزرگ استخوان و گوشتهای اندام انسان را به یکدیگر محکم بسته که از مجموع آنها یک واحد کاملا منسجم- که آماده انجام هرگونه فعالیتی است- ساخته، اما روی هم رفته این جمله کنایه از قدرت و قوت است.

این آیه در ضمن غنا و بی نیازی ذات پاک خدا را، از آنها، و از اطاعت و ایمانشان، روشن می سازد، تا بدانند اگر اصراری برای ایمان آنهاست، در حقیقت لطف و رحمتی است از ناحیه پروردگار.

سوره الإنسان(76): آیه 29

(آیه 29)- سپس به کل بحثهائی که در این سوره آمده است- که مجموعا یک برنامه جامع سعادت را ارائه می دهد- اشاره کرده، می گوید: «این یک تذکر و یادآوری است، و هر کس بخواهد (با استفاده از آن) راهی به سوی پروردگارش برمی گزیند» (ان هذه تذکره فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا).

وظیفه ما نشان دادن راه است، نه اجبار بر انتخاب، این شما هستید که باید با عقل و درک خود، حق را از باطل تشخیص دهید، و با اراده و اختیار خود تصمیم بگیرید.

این در حقیقت تأکیدی است بر آنچه در آغاز سوره گذشت که فرمود: «ما راه را به او نشان دادیم، خواه پذیرا شود و شکر این نعمت را به جا آورد، یا روی گرداند و کفران کند».

سوره الإنسان(76): آیه 30

(آیه 30)- و از آنجا که ممکن است افراد کوته فکر از تعبیر فوق نوعی تفویض و واگذاری مطلق به بندگان تصور کنند، در این آیه برای نفی این توهّم می افزاید: «و شما هیچ چیز را نمی خواهید مگر این که خدا بخواهد» (و ما تشاؤن الا ان یشاء الله).

«چرا که خداوند دانا و حکیم بوده و هست» (ان الله کان علیما حکیما).

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 1552

و این در حقیقت اثبات اصل معروف «الامر بین الامرین» است، از یک سو می فرماید: «خدا راه را نشان داده و انتخاب با شماست» و از سوی دیگر می افزاید:

«انتخاب شما منوط به مشیت الهی است» یعنی شما استقلال کامل ندارید بلکه قدرت و توان و آزادی اراده شما همه به خواست خدا و از ناحیه اوست، و هر زمان اراده کند می تواند این قدرت و آزادی را سلب کند.

به این ترتیب نه «تفویض» و واگذاری کامل است و نه «اجبار» و سلب اختیار، بلکه حقیقتی است دقیق و ظریف در میان این دو یا به تعبیر دیگر: نوعی آزادی وابسته به مشیت الهی است، که هر لحظه بخواهد می تواند آن را باز پس گیرد، تا هم بندگان بتوانند بار تکلیف و مسؤولیت را که رمز تکامل آنهاست بر دوش گیرند و هم خود را بی نیاز از خداوند تصور نکنند.

ذیل آیه که می فرماید: (ان الله کان علیما حکیما) نیز ممکن است اشاره به همین معنی باشد چرا که علم و حکمت خدا ایجاب می کند بندگان را در پیمودن راه تکامل آزاد بگذارد، و گر نه تکامل اجباری و تحمیلی تکامل نیست، به علاوه علم و حکمت او اجازه نمی دهد که افرادی را مجبور به کار خیر و افرادی را مجبور به کار شرّ کند، و بعد گروه اول را پاداش دهد، و گروه دوم را مجازات کند.

سوره الإنسان(76): آیه 31

(آیه 31)- و سر انجام در آخرین آیه این سوره، به سرنوشت نیکوکاران و بدکاران در یک جمله کوتاه و پر معنی اشاره کرده، می فرماید: خدا «هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) در رحمتش وارد می کند، و برای ظالمان عذاب دردناکی آماده ساخته است» (یدخل من یشاء فی رحمته و الظالمین اعد لهم عذابا الیما).

جالب این که در آغاز آیه می گوید: «هر کس را بخواهد در رحمت خود وارد می کند» ولی در پایان آیه، عذاب را روی ظالمان متمرکز می سازد، و این نشان می دهد که مشیت او بر عذاب به دنبال مشیت انسان بر ظلم و گناه است، و به قرینه مقابله روشن می شود که مشیت او در رحمت نیز به دنبال اراده انسان در ایمان و عمل صالح و اجرای عدل است، و جز این از حکیم نمی توان انتظار داشت.

پایان سوره دهر (انسان)

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 1553

سوره مرسلات [77]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 50 آیه است

محتوای سوره:

بیشترین مطلبی که در این سوره مطرح شده، مسائل مربوط به قیامت و تهدید و انذار مکذبان و منکران است.

و از امتیازات این سوره این است که آیه «ویل یومئذ للمکذبین وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» ده بار در آن تکرار شده، و هر بار به دنبال مطلب تازه ای.

بعد از ذکر سوگندهائی، از قیامت و حوادث سنگین و سخت رستاخیز خبر می دهد.

در مرحله بعد سرگذشت غم انگیز اقوام گنهکار پیشین.

و در مرحله سوم گوشه ای از ویژگیهای آفرینش انسان.

و در مرحله چهارم قسمتی از مواهب الهی در زمین.

و در مرحله پنجم قسمتهایی از عذاب تکذیب کنندگان را شرح می دهد.

همچنین در هر مرحله اشاره ای به مطلبی بیدارگر و تکان دهنده کرده، و به دنبال آن این آیه را تکرار می کند، و حتی در بخشی از آن به نعمتهای بهشتی که نصیب پرهیزکاران شده اشاره نموده تا انذار را با بشارت بیامیزد، و تهدید را با تشویق.

و به هر حال این تکرار، تکرار بعضی از آیات را در سوره «الرحمن» تداعی می کند، با این تفاوت که در آنجا سخن از نعمتها بود، و در اینجا غالبا از عذابهای

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 1554

مکذّبان است.

انتخاب نام «مرسلات» برای این سوره به تناسب نخستین آیه این سوره است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «کسی که این سوره را بخواند خداوند او را با پیامبر آشنا (و همجوار) می سازد».

بدون شک این ثواب و فضیلت از آن کسانی است که بخوانند و بیندیشند و عمل کنند، و لذا در حدیثی آمده است: بعضی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خدمتش عرض کردند: «چه زود آثار پیری در شما نمایان شده ای رسول خدا»؟! فرمود: «سوره های هود، واقعه، مرسلات، و عمّ یتسائلون مرا پیر کرده»! قابل توجه این که در تمام این سوره ها احوال قیامت و مسائل هول انگیز آن دادگاه بزرگ منعکس است، و همین ها بوده که در روح مقدس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اثر گذارده.

بدیهی است تلاوت بدون فکر و تصمیم بر عمل نمی تواند چنین اثری بگذارد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره المرسلات(77): آیه 1

(آیه 1)- در آغاز این سوره مقدمتا در پنج آیه، پنج سوگند آمده که در تفسیر معنی آنها سخن بسیار است:

می فرماید: «سوگند به فرشتگانی که پی در پی فرستاده می شوند» (و المرسلات عرفا).

سوره المرسلات(77): آیه 2

(آیه 2)- «و آنها که همچون تندباد حرکت می کنند» (فالعاصفات عصفا).

سوره المرسلات(77): آیه 3

(آیه 3)- «و سوگند به آنها که (ابرها را) می گسترانند» (و الناشرات نشرا).

سوره المرسلات(77): آیه 4

(آیه 4)- «و آنها که جدا می کنند» (فالفارقات فرقا).

سوره المرسلات(77): آیه 5

(آیه 5)- «و سوگند به آنها که آیات بیدارگر (الهی) را (به انبیا) القا می نمایند» (فالملقیات ذکرا).

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 1555

سوره المرسلات(77): آیه 6

(آیه 6)- «برای اتمام حجت یا برای انذار» (عذرا او نذرا).

سوگند اول و دوم ناظر به مسأله «بادها و طوفانها» است، و سوگند سوم و چهارم و پنجم ناظر به نشر آیات حق به وسیله «فرشتگان»، و سپس جدا کردن حق از باطل، و بعد القاء ذکر و دستورهای الهی به پیامبران، به منظور اتمام حجت و انذار است.

سوره المرسلات(77): آیه 7

(آیه 7)- حال باید دید که این سوگندها برای چه منظوری است؟ در این آیه پرده از روی این معنی برداشته، می گوید: «آنچه به شما (در باره قیامت) وعده داده می شود یقینا واقع شدنی است» (انما توعدون لواقع).

بعث و نشور، ثواب و عقاب، حساب و جزا، همه حق است، و تردیدی در آن نیست.

سوره المرسلات(77): آیه 8

(آیه 8)- سپس به بیان نشانه های این روز موعود پرداخته، می فرماید: «در آن هنگام که ستارگان محو و تاریک شوند» (فاذا النجوم طمست).

سوره المرسلات(77): آیه 9

(آیه 9)- «و (کرات) آسمان از هم بشکافند» (و اذا السماء فرجت).

سوره المرسلات(77): آیه 10

(آیه 10)- «و در آن زمان که کوهها از جا کنده شوند» (و اذا الجبال نسفت).

اصولا از آیات متعددی در قرآن مجید استفاده می شود که پایان این جهان با یک سلسله حوادث بسیار هول انگیز و کوبنده همراه است، بطوری که نظام آن را بکلی متلاشی می سازد، و جهان آخرت با نظامی نوین جایگزین آن می گردد.

سوره المرسلات(77): آیه 11

(آیه 11)- و به دنبال آن اشاره ای به صحنه رستاخیز کرده، می افزاید:

«و در آن هنگام که برای پیامبران (به منظور ادای شهادت) تعیین وقت شود» (و اذا الرسل اقتت).

همان گونه که در آیه 6 سوره اعراف آمده است: «ما هم از کسانی که رسولان به آنها مبعوث شدند سؤال می کنیم، و هم از رسولان».

سوره المرسلات(77): آیه 12

(آیه 12)- سپس می افزاید: «برای چه روزی (شهادت این رسولان و گواهی آنها بر امتها) به تأخیر افتاده»؟! (لای یوم اجلت).

سوره المرسلات(77): آیه 13

(آیه 13)- «برای روز جدائی» (لیوم الفصل). روز جدائی حق از باطل،

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 1556

جدائی صفوف مؤمنان از کافران، و نیکوکاران از بدکاران، و روز داوری مطلق حق در باره همگان.

سوره المرسلات(77): آیه 14

(آیه 14)- سپس برای بیان عظمت آن روز می فرماید: «تو چه می دانی روز جدائی چیست»؟ (و ما ادراک ما یوم الفصل).

جائی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با آن علم وسیع و گسترده، و با آن دیده تیزبینی که اسرار غیب را مشاهده می کرد ابعاد عظمت آن روز را به درستی نداند، تکلیف بقیه مردم روشن است.

سوره المرسلات(77): آیه 15

(آیه 15)- و در این آیه تکذیب کنندگان آن روز را شدیدا مورد تهدید قرار داده، می فرماید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان»! (ویل یومئذ للمکذبین).

«ویل» را بعضی به معنی «هلاکت»، و بعضی به معنی «انواع عذاب» و بعضی آن را به معنی «وادی پر عذابی در جهنم» تفسیر کرده اند، این کلمه معمولا در مورد حوادث اسفناک به کار می رود، و در اینجا حکایت از سرنوشت دردناک تکذیب کنندگان در آن روز می کند.

منظور از «مکذبین» در اینجا کسانی است که قیامت را تکذیب می کنند.

سوره المرسلات(77): آیه 16

(آیه 16)- در این آیات نیز از طرق مختلف به منکران رستاخیز هشدار می دهد، و با بیانات گوناگون، آنها را از خواب سنگین غفلت بیدار می کند.

نخست دست آنها را گرفته، به گذشته تاریخ می برد، و سرزمینهای بلا دیده اقوام کفار پیشین را به آنها نشان می دهد، می فرماید: «آیا ما اقوام (مجرم) نخستین را (که راه کفر و انکار پیش گرفتند) هلاک نکردیم» (ا لم نهلک الاولین).

آثار آنها نه تنها بر صفحات تاریخ که بر صفحه روی زمین نیز نمایان است.

سوره المرسلات(77): آیه 17

(آیه 17)- «سپس دیگر (مجرمان) را به دنبال آنها می فرستیم» (ثم نتبعهم الآخرین). چرا که این یک سنّت مستمر است و تبعیض و استثنا بر نمی دارد، مگر ممکن است گروهی را به جرمی مجازات کند و همان جرم را برای دیگران بپسندد؟!

سوره المرسلات(77): آیه 18

(آیه 18)- و لذا در این آیه می افزاید: «این گونه ما با مجرمان رفتار می کنیم»

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 1557

(کذلک نفعل بالمجرمین).

این آیه در حقیقت به منزله بیان دلیل بر هلاکت «اقوام اولین» و به دنبال آنها هلاکت «اقوام آخرین» است، چرا که عذابهای الهی نه جنبه انتقامجوئی دارد، و نه تسویه حساب شخصی است، بلکه تابع اصل استحقاق و مقتضای حکمت است.

سوره المرسلات(77): آیه 19

(آیه 19)- و سر انجام نتیجه گیری کرده، می افزاید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

«یومئذ» در اینجا اشاره به روز رستاخیز است که مجازات اصلی و مهم آنها مربوط به آن روز است، و این تکرار برای تأکید مطلب است.

سوره المرسلات(77): آیه 20

(آیه 20)- سپس دست آنها را گرفته، به عالم جنین می برد، و عظمت و قدرت خداوند، و کثرت مواهب او را در این جهان اسرار آمیز، به آنها نشان می دهد، تا از یک سو به قدرت خدا بر مسأله رستاخیز و معاد پی ببرند، و از سوی دیگر خود را مدیون نعمتهای بی شمارش بدانند، و سر تعظیم بر آستانش فرود آورند.

می فرماید: «آیا ما شما را از آبی پست و ناچیز نیافریدیم»؟! (ا لم نخلقکم من ماء مهین).

سوره المرسلات(77): آیه 21

(آیه 21)- «سپس آن را در قرارگاهی محفوظ و آماده قرار دادیم» (فجعلناه فی قرار مکین).

قرارگاهی که تمام شرائط حیات و پرورش و رشد و محافظت نطفه انسان در آن از هر نظر تأمین شده، و آنقدر عجیب و جالب و موزون است که هر انسانی را در شگفتی فرو می برد.

سوره المرسلات(77): آیه 22

(آیه 22)- سپس می افزاید: قرار گرفتن نطفه در آن جایگاه محفوظ «تا مدتی معین» ادامه دارد (الی قدر معلوم).

مدتی که آن را هیچ کس جز خدا نمی داند، مدتی مملوّ از تغییرات و دگرگونیها و تحولات بسیار که هر روز لباس تازه ای از حیات و زندگی بر نطفه پوشانیده می شود، و او را در مسیر تکامل در آن مخفیگاه پیش می برد.

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 1558

سوره المرسلات(77): آیه 23

(آیه 23)- سپس نتیجه گیری می کند «ما قدرت بر این کار داشتیم (که از نطفه بی ارزش و حقیر و ناچیزی چنان انسان شریف و کاملی بسازیم) پس ما قدرتمند خوبی هستیم» (فقدرنا فنعم القادرون).

این همان دلیلی است که قرآن بارها برای اثبات مسأله معاد روی آن تکیه کرده است، از جمله در آیات آغاز سوره حج می گوید: چگونه در بازگشت مردگان به حیات جدید تردید می کنید با این که قدرت او را در آفرینش این انسان از یک نطفه بی ارزش مشاهده می کنید که هر روزش معاد و رستاخیزی است؟! چه تفاوتی میان خاک و آن نطفه بی ارزش است؟

سوره المرسلات(77): آیه 24

(آیه 24)- در پایان باز همان جمله را تکرار فرموده، می گوید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

وای بر آنها که این همه آثار قدرت او را می بینند و باز او را انکار می کنند.

سوره المرسلات(77): آیه 25

(آیه 25)- در بخش دیگری از این آیات به بیان قسمتی از آیات و نشانه های آفاقی خداوند و نعمتها و مواهب او در جهان بزرگ می پردازد که هم دلیل بر قدرت و رحمت واسعه اوست، و هم دلیلی بر امکان معاد، در حالی که در آیات گذشته سخن از آیات انفسی و مواهب خداوند در آفرینش خود انسان بود.

می فرماید: «آیا ما زمین را مرکز اجتماع انسانها قرار ندادیم»؟ (ا لم نجعل الارض کفاتا).

سوره المرسلات(77): آیه 26

(آیه 26)- «هم در حال حیاتشان و هم مرگشان» (احیاء و امواتا).

منظور این است که زمین قرارگاهی است برای همه انسانها، زندگان را روی خود جمع می کند، و تمام حوائج و نیازهایشان را در اختیارشان می گذارد، و مردگان آنها را نیز در خود جای می دهد، که اگر زمین، آماده برای دفن مردگان نبود عفونت و بیماریهای ناشی از آن فاجعه ای برای همه زندگان به وجود می آورد.

سوره المرسلات(77): آیه 27

(آیه 27)- سپس به یکی از نعمتهای بزرگ الهی در کره زمین اشاره کرده، می افزاید: «و در آن کوههای استوار و بلندی قرار دادیم» (و جعلنا فیها رواسی شامخات).

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 1559

این کوهها که سر به آسمان کشیده، و ریشه های آن به یکدیگر پیوسته است از یک سو همچون زرهی زمین را در برگرفته، و در برابر فشار داخلی و فشارهای ناشی از جزر و مد خارجی حفظ می کند، و از سوی دیگر جلو اصطکاک قشر هوا را با زمین می گیرد، و پنجه در هوا انداخته و آن را با خود به گردش در می آورد، و از سوی سوم طوفانها و بادهای عظیم را کنترل می کند، و به این ترتیب از جهات مختلف به اهل زمین آرامش می بخشد.

و در ذیل همین آیه به یکی دیگر از برکات کوهها اشاره کرده، می افزاید:

«و آبی گوارا به شما نوشاندیم» (و اسقیناکم ماء فراتا).

آبی که هم برای شما گوارا و مایه حیات است، و هم برای حیوانات شما و زراعتها و باغهایتان.

بسیاری از چشمه ها و قناتها از کوهها می جوشد، و سر چشمه بسیاری از نهرها و شطهای عظیم از برفهای متراکمی است که بر قله های کوهها می نشیند، و مهمترین ذخائر آبی انسانها را تشکیل می دهد.

سوره المرسلات(77): آیه 28

(آیه 28)- در پایان این قسمت باز می فرماید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

همان کسانی که این همه آیات و نشانه های قدرت حق را با چشم خود می بینند، و این همه نعمتهای الهی را که در آن غرقند مشاهده می کنند باز هم رستاخیز و دادگاه قیامت را که مظهر عدل و حکمت اوست انکار می نمایند.

سوره المرسلات(77): آیه 29

(آیه 29)- در این جا سرنوشت نهائی تکذیب کنندگان قیامت، و منکران آن دادگاه عدل الهی بیان شده است، بیانی که به راستی انسان را در وحشتی عمیق فرو می برد، و ابعاد فاجعه را روشن می سازد.

می فرماید: در آن روز به آنها گفته می شود: «بی درنگ به سوی همان چیزی که پیوسته آن را انکار می کردید بروید»! (انطلقوا الی ما کنتم به تکذبون).

رهسپار شوید به سوی جهنم سوزان که همیشه آن را به باد استهزا می گرفتید به سوی انواع عذابها که با اعمالتان آن را از پیش فراهم ساخته اید.

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 1560

سوره المرسلات(77): آیه 30

(آیه 30)- سپس به توضیح بیشتری در باره این عذاب پرداخته، می گوید:

«بروید به سوی سایه سه شاخه» دودهای خفقان بار و آتش زا! (انطلقوا الی ظل ذی ثلاث شعب).

شاخه ای از بالاسر، و شاخه ای از طرف راست، و شاخه ای از طرف چپ، و به این ترتیب از هر طرف این دود غلیظ مرگبار آنها را احاطه می کند، و در کام خود فرو می برد.

سوره المرسلات(77): آیه 31

(آیه 31)- «سایه ای که نه آرام بخش است، و نه از شعله های آتش جلوگیری می کند» (لا ظلیل و لا یغنی من اللهب). چه این که خود برخاسته از آتش است.

سوره المرسلات(77): آیه 32

(آیه 32)- سپس در توصیف دیگری از آن آتش سوزان می افزاید:

«شراره هایی از خود پرتاب می کند مانند یک کاخ» (انها ترمی بشرر کالقصر).

نه همچون جرقه های آتش این دنیا که گاه به اندازه سر سوزنی بیش نیست.

سوره المرسلات(77): آیه 33

(آیه 33)- در این آیه به توصیف دیگری از شراره ها و جرقه های این آتش سوزان پرداخته، می فرماید: «گویی (در سرعت و کثرت) همچون شتران زرد رنگی هستند» که به هر سو پراکنده می شوند! (کانه جمالت صفر).

جائی که جرقه ها این چنین باشد، پیداست که خود آن آتش سوزان چگونه است؟ و در کنار آن چه عذابهای دردناک دیگری قرار گرفته؟

سوره المرسلات(77): آیه 34

(آیه 34)- بار دیگر در پایان این بخش از آیات، همان هشدار را تکرار کرده، می فرماید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

سوره المرسلات(77): آیه 35

(آیه 35)- سپس فصل دیگری از مشخصات آن روز هولناک را شروع کرده، می افزاید: «امروز، روزی است که سخن نمی گویند» و قادر بر دفاع از خویش نیستند (هذا یوم لا ینطقون).

آری! خداوند در آن روز بر دهان مجرمان و گناهکاران مهر سکوت می زند همان گونه که در آیه 65 سوره یس آمده است: «الیوم نختم علی افواههم امروز بر دهانشان مهر می نهیم».

سوره المرسلات(77): آیه 36

(آیه 36)- سپس می افزاید: «و به آنها اجازه داده نمی شود که عذرخواهی

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 1561

کنند» (و لا یؤذن لهم فیعتذرون).

نه اجازه سخن گفتن دارند، و نه عذر خواهی و دفاع از خویشتن، چرا که همه حقایق در آنجا روشن است، و چیزی برای گفتن ندارند، آری این زبان پشت هم انداز که در دنیا از آزادی خود سوء استفاده کرده، به تکذیب انبیا و استهزاء اولیاء و باطل کردن حق و حق جلوه دادن باطل، می پرداخت در آنجا باید به کیفر آن اعمال قفل شود، و از کار بیفتد، که این خود عذاب و شکنجه دردناکی است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است که: «خداوند برتر و عادلتر و بزرگتر از آن است که بنده اش عذر موجهی داشته باشد و به او اجازه عذرخواهی ندهد، بلکه آنها در حقیقت هیچ عذر موجهی ندارند که مطرح کنند».

سوره المرسلات(77): آیه 37

(آیه 37)- باز در پایان این مقطع می گوید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

سوره المرسلات(77): آیه 38

(آیه 38)- در مقطع دیگر روی سخن را به مجرمان کرده، به عنوان حکایت از صحنه آن روز، می گوید: «امروز همان روز جدائی (حق از باطل) است که همه شما و پیشینیان را در آن جمع کرده ایم» (هذا یوم الفصل جمعناکم و الاولین).

امروز همه انسانها را بدون استثنا از اولین گرفته، تا آخرین، همه را برای حسابرسی و فصل خصومت در این عرصه و دادگاه بزرگ گردآورده ایم.

آری! امروز روز جدایی حق از باطل و ظالم از مظلوم است.

سوره المرسلات(77): آیه 39

(آیه 39)- «اکنون اگر چاره ای در برابر من (برای فرار از چنگال مجازات) دارید انجام دهید» (فان کان لکم کید فکیدون).

آیا می توانید از قلمرو حکومت من بگریزید؟ یا توانائی دارید با پرداختن فدیه ای آزاد شوید؟ و یا قدرت دارید مأموران حسابرسی را فریب دهید؟

هر کار از دست شما ساخته است انجام دهید، ولی بدانید کاری از شما ساخته نیست.

سوره المرسلات(77): آیه 40

(آیه 40)- و باز همان جمله تهدیدآمیز و بیدارکننده را تکرار کرده، می فرماید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 1562

سوره المرسلات(77): آیه 41

(آیه 41)- می دانیم برنامه قرآن آمیختن انذار به بشارت، و تهدید به تشویق است، و همچنین ذکر سرنوشت مؤمنان در برابر سرنوشت، مجرمان تا با قرینه مقابله مسائل بهتر درک شود.

بر اساس همین سنّت، قرآن به دنبال بیان مجازاتهای گوناگون مجرمان در قیامت، اشاره پر معنی و کوتاهی در باره وضع پرهیزکاران در آن روز کرده، می فرماید:

«پرهیزکاران در سایه های (درختان بهشتی) و در میان چشمه ها قرار دارند» (ان المتقین فی ظلال و عیون).

سوره المرسلات(77): آیه 42

(آیه 42)- سپس می افزاید: «و (آنها) در میان انواع میوه ها از آنچه مایل باشند» قرار دارند (و فواکه مما یشتهون).

سوره المرسلات(77): آیه 43

(آیه 43)- جالب این که آنها در این میهمان سرای الهی به عالیترین وجهی پذیرائی می شوند، همان گونه که در این آیه آمده که به آنها گفته می شود: «بخورید و بنوشید گوارا، اینها در برابر اعمالی است که انجام می دادید»! (کلوا و اشربوا هنیئا بما کنتم تعملون).

تعبیر «بما کنتم تعملون» (در مقابل اعمالی که انجام می دادید) اشاره به این است که این مواهب را بدون حساب به کسی نمی دهند، و با ادعا و خیال و پندار به دست نمی آید، تنها به وسیله تقوا، اعمال صالح و احسان و نیکوکاری فراهم می شود.

«هنی ء» هر چیزی است که مشقتی به دنبال ندارد، و ناراحتی تولید نمی کند، و این اشاره به آن است که میوه ها و غذاها و نوشابه های بهشتی، همانند آب و غذای دنیا نیست که گاه آثار سوئی در بدن می گذارد یا عوارض نامطلوبی به دنبال دارد.

سوره المرسلات(77): آیه 44

(آیه 44)- در این آیه باز روی این مطلب تکیه می کند که این نعمتها بی حساب نیست، می افزاید: «ما این گونه، نیکوکاران را پاداش می دهیم» (انا کذلک نجزی المحسنین).

سوره المرسلات(77): آیه 45

(آیه 45)- و در پایان این مقطع باز تکرار می کند: «وای در آن روز بر

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 1563

تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

وای بر آنها که از تمام این نعمتها و محبتها محروم می شوند، که حسرت این محرومیت آزارش کمتر از آتش سوزان دوزخ نیست؟

سوره المرسلات(77): آیه 46

(آیه 46)- و از آنجا که یکی از عوامل انکار معاد پرداختن به لذات زود گذر دنیا، و تمایل به آزادی بی قید و شرط برای بهره گیری از این لذات است، در این آیه روی سخن را به مجرمان کرده، با لحنی تهدید آمیز می فرماید: «بخورید و بهره گیرید در این مدت کم (از زندگی دنیا و بدانید عذاب الهی در انتظار شماست) چرا که شما مجرمید» (کلوا و تمتعوا قلیلا انکم مجرمون).

جمله «انکم مجرمون» (این تهدید به خاطر آن است که شما مجرمید) نشان می دهد که سر چشمه عذاب الهی جرم و گناه انسان است که از بی ایمانی یا اسارت در چنگال شهوات ناشی می شود.

سوره المرسلات(77): آیه 47

(آیه 47)- سپس این تهدید را بار دیگر با جمله: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» تکمیل می کند (ویل یومئذ للمکذبین).

همانها که به زرق و برق دنیا و لذات و شهوات آن مغرور و فریفته شدند، و عذاب الهی را برای خود خریدند.

سوره المرسلات(77): آیه 48

(آیه 48)- در این آیه به یکی دیگر از عوامل انحراف و بدبختی و آلودگی آنها اشاره کرده، می افزاید: «و (چنان از باده غرور سرمستند) هنگامی که به آنان گفته شود (در برابر پروردگار) رکوع کنید رکوع نمی کنند» (و اذا قیل لهم ارکعوا لا یرکعون).

آنها نه فقط از رکوع و سجود ابا دارند بلکه این روح غرور و نخوت در تمامی افکار و زندگیشان منعکس است نه در برابر خدا تسلیمند و نه در برابر دستورات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و نه حقوق مردم را به رسمیت می شناسند.

سوره المرسلات(77): آیه 49

(آیه 49)- و بعد برای دهمین و آخرین بار در این سوره می فرماید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

سوره المرسلات(77): آیه 50

(آیه 50)- و در آخرین آیه سوره با لحنی آمیخته از عتاب، و مملوّ از

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 1564

سرزنش، به صورت یک استفهام آمیخته با تعجب می فرماید: اگر آنها به این قرآن- که دلائل صدقش از تمام آیاتش نمایان است، و حقانیتش در تمام تعبیراتش منعکس می باشد- ایمان نمی آورند «پس به کدام سخن بعد از آن ایمان می آورند»؟! (فبای حدیث بعده یؤمنون).

کسی که به قرآنی که اگر بر کوهها نازل می شد لرزان و خاشع می شدند و از هم می شکافتند ایمان نیاورد، در برابر هیچ کتاب آسمانی، و هیچ منطق عقلانی تسلیم نخواهد شد، و این نشانه روح عناد و لجاج است.

«پایان سوره مرسلات»

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 1565

آغاز جزء 30 قرآن مجید

سوره نبأ [78]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 40 آیه است

محتوای سوره:

اصولا اکثریت قریب به اتفاق سوره های جزء آخر قرآن در «مکّه» نازل شده، و بیش از همه چیز روی مسأله مبدأ و معاد، و بشارت و انذار تکیه می کند.

محتوای این سوره را می توان در چند بخش خلاصه کرد.

1- سؤالی که در آغاز سوره، از حادثه بزرگ (نبأ عظیم) یعنی روز قیامت مطرح شده است.

2- سپس به بیان نمونه هائی از مظاهر قدرت خداوند در آسمان و زمین و زندگی انسانها- به عنوان دلیلی بر امکان معاد و رستاخیز- می پردازد.

3- در بخش دیگر قسمتی از نشانه های آغاز رستاخیز را بیان می دارد.

4- در بخش دیگری گوشه ای از عذابهای دردناک طغیانگران را.

5- به دنبال آن قسمتی از نعمتها و مواهب بهشتی را شرح می دهد.

6- سر انجام با انذار شدیدی از عذاب قریب، و سپس ذکر سرنوشت غم انگیز کافران سوره پایان می گیرد.

ضمنا نامگذاری این سوره به خاطر تعبیری است که در آیه دوم آن آمده است، و گاه از آن به عنوان سوره «عمّ» به تناسب آیه نخستین آن تعبیر می شود.

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 1566

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«کسی که سوره عمّ یتسائلون را بخواند خداوند از نوشیدنی خنک و گوارای بهشتی در قیامت سیرابش می کند».

و نیز در حدیث دیگری از آن حضرت نقل شده که فرمود: «کسی که آن را بخواند و حفظ کند حساب او در روز قیامت (چنان سریع انجام می گیرد که) به مقدار خواندن یک نماز خواهد بود».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره النبإ(78): آیه 1

(آیه 1)- خبر مهم! در نخستین آیه سوره به عنوان یک استفهام آمیخته با تعجب می فرماید: «آنها از چه چیز از یکدیگر سؤال می کنند»؟ (عم یتساءلون).

سوره النبإ(78): آیه 2

(آیه 2)- سپس بی آنکه در انتظار پاسخ آنها باشد خود به پاسخگوئی پرداخته، می افزاید: «از خبر بزرگ و پراهمیّت» رستاخیز (عن النبا العظیم).

سوره النبإ(78): آیه 3

(آیه 3)- «همان خبری که پیوسته در آن اختلاف دارند» (الذی هم فیه مختلفون).

در این که منظور از این خبر بزرگ «نبأ عظیم» چیست؟

دقت در مجموع آیات این سوره مخصوصا تعبیراتی که در آیات بعد آمده و جمله «انّ یوم الفصل کان میقاتا» که بعد از ذکر نشانه های قدرت خداوند در زمین و آسمان آمده و توجه به این حقیقت که شدیدترین مخالفت مشرکان در مسأله «معاد» بود، روی هم رفته تفسیر به روز معاد و رستاخیز را تأیید می کند.

ولی این مانع نمی شود که آیه مصداقهای دیگری نیز داشته باشد چرا که قرآن دارای بطون مختلفی است، یعنی یک آیه ممکن است معانی متعددی داشته باشد که از میان آنها یک معنی ظاهر است، و معانی دیگر بطون قرآن است که به کمک قرائن مختلفی از آن استفاده می شود، لذا در روایات زیادی که از طرق اهل بیت علیهم السّلام و بعضی از طرق اهل سنت نقل شده «نبأ عظیم» (خبر بزرگ) به مسأله

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 1567

ولایت و امامت امیر مؤمنان علی علیه السّلام که مورد اختلاف و گفتگو از سوی جمعی بود، یا به مسأله ولایت بطور اعم تفسیر شده است.

سوره النبإ(78): آیه 4

(آیه 4)- سپس می افزاید: «چنین نیست که آنها فکر می کنند و به زودی می فهمند» (کلا سیعلمون).

سوره النبإ(78): آیه 5

(آیه 5)- «باز هم چنین نیست و به زودی می فهمند» (ثم کلا سیعلمون).

«آن روز با خبر می شوند که فریاد وا حسرتای آنها بلند است، و از تفریط و کوتاهی خود سخت پشیمان می شوند». (زمر/ 56) آن روز که امواج عذاب گرداگرد آنها را می گیرد، و تقاضای بازگشت به دنیا را می کنند «آیا راهی به بازگشت وجود دارد». (شوری/ 44) حتی در لحظه مرگ که حجابها از برابر چشم انسان کنار می رود و حقایق عالم دیگر در برابر او آشکار می شود و به برزخ و معاد یقین پیدا می کند در همان لحظه نیز فریادش بلند می شود که:

«مرا بازگردانید تا عمل صالحی انجام دهم». (مؤمنون/ 99 و 100)

سوره النبإ(78): آیه 6

(آیه 6)- همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار ...

از این آیه به بعد در حقیقت پاسخی است به سؤالاتی که منکران معاد و اختلاف کنندگان در این نبأ عظیم داشته اند، زیرا در این آیات گوشه ای از نظام حکیمانه این عالم هستی که نقش بسیار مؤثری در زندگی انسانها دارد بیان شده است، که از یک سو دلیل روشنی بر قدرت خدا بر همه چیز و از جمله تجدید حیات مردگان است و از سوی دیگر اشاره به این است که این نظام حکیمانه نمی تواند بیهوده و عبث باشد، در حالی که اگر با پایان این زندگی مادّی دنیا همه چیز پایان یابد، مسلما طرحی عبث و بیهوده خواهد بود.

و به این ترتیب از دو جهت، استدلال برای مسأله معاد محسوب می شود، از طریق «برهان قدرت» و «برهان حکمت».

و در یازده آیه به دوازده نعمت مهم، با تعبیراتی آمیخته با لطف و محبت، و توأم با استدلال و تحریک عواطف، اشاره شده است، نخست از زمین شروع

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 1568

کرده، می فرماید: «آیات زمین را محل آرامش (شما) قرار ندادیم»؟! (ا لم نجعل الارض مهادا).

انتخاب این تعبیر برای زمین، بسیار پر معنی است، چرا که از یکسو قسمتهای زیادی از زمین آن چنان نرم و صاف و مرتب است که انسان به خوبی می تواند در آن خانه سازی کند، زراعت و باغ احداث نماید.

از سوی دیگر همه نیازمندیهای او بر سطح زمین یا در اعماق آن به صورت مواد اولیه و معادن گرانبها نهفته است.

و از سوی سوم مواد زائد او را به خود جذب می کند و اجساد مردگان با دفن در آن به زودی تجزیه و متلاشی می شوند و انواع میکربها به واسطه اثر مرموزی که دست آفرینش در خاک نهاده است نابود می گردد.

و از سوی چهارم با حرکت نرم و سریع به دور خورشید و به دور خود، شب و روز و فصول چهارگانه را که نقش عمده ای در حیات انسان دارند می آفریند.

سوره النبإ(78): آیه 7

(آیه 7)- و از آنجا که ممکن است در برابر نرمی زمینهای مسطح، اهمیت کوهها و نقش حیاتی آنها، فراموش شود، در این آیه می افزاید: «و (آیا) کوهها را میخهای زمین» قرار ندادیم؟ (و الجبال اوتادا).

کوهها علاوه بر این که ریشه های عظیمی در اعماق زمین دارند، و همچون زرهی پوسته زمین را در برابر فشار ناشی از مواد مذاب درونی، و تأثیر جاذبه جزر و مد آفرین ماه از بیرون حفظ می کنند، دیوارهای بلندی در برابر طوفانهای سخت و سنگین محسوب می شوند.

و از سوی سوم کانونی هستند برای ذخیره آبها و انواع معادن گرانبها.

علاوه بر همه اینها در اطراف کره زمین قشر عظیمی از هوا وجود دارد که بر اثر وجود کوهها که به صورت دنده های یک چرخ، پنجه در این قشر عظیم افکنده اند همراه زمین حرکت می کنند، دانشمندان می گویند: اگر سطح زمین صاف بود، قشر هوا به هنگام حرکت زمین روی آن می لغزید، و طوفانهای عظیم ایجاد

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 1569

می شد، و هم ممکن بود این اصطکاک دائمی سطح زمین را داغ و سوزان و غیر قابل سکونت کند.

سوره النبإ(78): آیه 8

(آیه 8)- بعد از بیان این دو نمونه از مواهب و آیات آفاقی به سراغ مواهب درونی وجودی انسان و آیات انفسی می رود، می فرماید: «و شما را به صورت زوجها آفریدیم» (و خلقناکم ازواجا).

«ازواج» جمع «زوج» به معنی جفت، و جنس «مذکر و مؤنث» است، و آفرینش انسان از این دو جنس علاوه بر این که ضامن بقای نسل اوست، سبب آرامش جسم و جان او محسوب می شود، چنانکه در آیه 21 سوره روم می خوانیم: «از نشانه های (عظمت) خداوند این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید، تا در کنار آنها آرامش بیابید، و در میان شما محبت و رحمت قرار داد.»

سوره النبإ(78): آیه 9

(آیه 9)- سپس به پدیده «خواب» که از مواهب بزرگ الهی بر انسان است و نقش عظیمی در سلامت جسم و جان او دارد اشاره کرده، می افزاید: «و خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم» (و جعلنا نومکم سباتا).

با این که یک سوم زندگی انسان را «خواب» فرا گرفته، و همیشه انسان با این مسأله مواجه بوده، هنوز اسرار خواب به خوبی شناخته نشده است، و حتی این که چه عاملی سبب می شود که در لحظه معینی بخشی از فعالیتهای مغزی از کار بیفتد، و سپس پلک چشمها بر هم آمده، و تمام اعضای تن در سکون و سکوت و استراحت فرو رود، هنوز به درستی روشن نیست! گرچه آیه فوق ناظر به خواب به عنوان یک نعمت الهی است، ولی از آنجا که «خواب» شباهت به «مرگ» و «بیداری» شباهتی به «رستاخیز» دارد، می تواند اشاره ای به این مطلب نیز باشد.

سوره النبإ(78): آیه 10

(آیه 10)- سپس در رابطه با مسأله خواب سخن از موهبت «شب» به میان آورده، می فرماید: «و شب را پوششی (برای شما) قرار دادیم» (و جعلنا اللیل لباسا).

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 1570

سوره النبإ(78): آیه 11

(آیه 11)- و بلافاصله می افزاید: «و روز را وسیله ای برای زندگی و معاش» (و جعلنا النهار معاشا).

مطابق آیات فوق پرده شب لباس و پوششی است بر اندام زمین، و تمام موجودات زنده ای که روی آن زیست می کنند، فعالیتهای خسته کننده زندگی را به حکم اجبار تعطیل می کند، و تاریکی را که مایه سکون و آرامش و استراحت است بر همه چیز مسلط می سازد، تا اندامهای فرسوده مرمّت گردد و روح خسته تجدید نشاط کند، چرا که خواب آرام جز در تاریکی میسّر نیست.

از این گذشته با فرو افتادن پرده شب، نور آفتاب برچیده می شود که اگر بطور مداوم بتابد تمام گیاهان و حیوانات را می سوزاند، و زمین جای زندگی نخواهد بود! آخرین سخن این که آمد و شد شب و روز و نظام دقیق تغییرات تدریجی آنها یکی از آیات خلقت و نشانه های خداست، به علاوه سر چشمه پیدایش یک تقویم طبیعی برای نظام بندی زمانی زندگی انسانها محسوب می شود.

سوره النبإ(78): آیه 12

(آیه 12)- پس از زمین به «آسمان» پرداخته، می فرماید: «و بر فراز شما هفت (آسمان) محکم بنا کردیم» (و بنینا فوقکم سبعا شدادا).

عدد «هفت» در اینجا ممکن است عدد تکثیر و اشاره به کرات متعدد آسمان، و مجموعه های منظومه ها و کهکشانها و عوالم متعدد جهان هستی باشد، که دارای خلقتی محکم و ساختمانی عظیم و قوی هستند و یا عدد تعداد. به این ترتیب که آنچه ما از ستارگان می بینیم همه به حکم آیه 6 سوره صافّات: «ما آسمان پایین را با ستارگان زینت بخشیدیم» متعلق به آسمان اول است و ماورای آن شش عالم و آسمان دیگر وجود دارد که از دسترس علم بشر بیرون است.

سوره النبإ(78): آیه 13

(آیه 13)- بعد از اشاره اجمالی به آفرینش آسمانها به سراغ نعمت بزرگ آفتاب عالمتاب رفته، می فرماید: «و چراغی روشن و حرارتبخش آفریدیم» (و جعلنا سراجا وهاجا).

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 1571

«وهاج» از ماده «وهج» به معنی نور و حرارتی است که از آتش صادر می شود بنابر این، ذکر این وصف برای این چراغ پر فروغ آسمانی اشاره ای به دو نعمت بزرگ است که خمیر مایه همه مواهب مادی این جهان است «نور» و «حرارت».

نور خورشید نه تنها صحنه زندگی انسان و تمام منظومه شمسی را روشن می سازد، بلکه تأثیر عمیقی در پرورش موجودات زنده دارد.

حرارت آن نیز علاوه بر تأثیری که در حیات انسان و حیوان و گیاه بطور مستقیم دارد، منبع اصلی وجود ابرها، وزش بادها، نزول بارانها و آبیاری سرزمینهای خشک است.

خورشید به خاطر اشعه مخصوص «ماوراء بنفش» تأثیر فراوانی در کشتن میکربها دارد، و نوری سالم و مجانی و دائمی و از فاصله ای مناسب، نه چندان گرم و سوزان، و نه سرد و بی روح، در اختیار همه ما می گذارد.

سوره النبإ(78): آیه 14

(آیه 14)- به دنبال نعمت نور و حرارت از ماده حیاتی مهم دیگری که ارتباط نزدیکی با تابش خورشید دارد سخن به میان آورده، می افزاید: «و از ابرهای باران زا آبی فراوان نازل کردیم» (و انزلنا من المعصرات ماء ثجاجا).

سوره النبإ(78): آیه 15

(آیه 15)- گرچه نزول باران به خودی خود مایه خیر و برکت است، هوا را لطیف می کند، آلودگیها را می شوید، کثافات را با خود می برد، گرمای هوا را فرو می نشاند و حتی سرما را تعدیل می کند، از عوامل بیماری می کاهد و به انسان روح و نشاط می دهد، ولی با این همه در آیات بعد به سه فایده مهم آن اشاره کرده، می فرماید: هدف از نزول باران این است «تا به وسیله آن دانه و گیاه بسیار برویانیم» (لنخرج به حبا و نباتا).

سوره النبإ(78): آیه 16

(آیه 16)- «و باغهایی پر درخت» (و جنات الفافا).

در دو آیه فوق به تمام مواد غذائی که انسان و حیوان از آن استفاده می کنند، و از زمین می روید، اشاره شده است، زیرا قسمت مهمی از آنها را دانه های غذائی تشکیل می دهد (حبّا) و قسمت دیگری سبزیها و ریشه هاست (و نباتا) و بخش دیگری نیز میوه ها می باشد (و جنات).

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 1572

سوره النبإ(78): آیه 17

(آیه 17)- سر انجام روز موعود فرا می رسد در آیات قبل اشاراتی به دلایل مختلف معاد آمده بود، در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری، می فرماید: «روز جدائی (روز رستاخیز) میعاد همگان است» (ان یوم الفصل کان میقاتا).

تعبیر به «یوم الفصل» تعبیر بسیار پرمعنائی است که بیانگر جدائیها در آن روز عظیم است:

جدائی حق از باطل.

جدائی صفوف مؤمنان صالح از مجرمان بدکار.

جدائی پدر و مادر از فرزند، و برادر از برادر.

سوره النبإ(78): آیه 18

(آیه 18)- سپس به شرح بعضی از ویژگیها و حوادث آن روز بزرگ پرداخته، می گوید: «روزی که در صور دمیده می شود، و شما فوج فوج به (محشر) می آیید» (یوم ینفخ فی الصور فتأتون افواجا).

از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که دو حادثه عظیم به عنوان «نفخ صور» واقع می شود، در حادثه اول نظام جهان هستی به هم می ریزد، و تمام اهل زمین و همه کسانی که در آسمانها هستند می میرند، و در حادثه دوم، جهان نوسازی می شود، و مردگان به حیات جدید باز می گردند و رستاخیز بزرگ انجام می گیرد.

و این آیه اشاره به نفخ دوم است.

سوره النبإ(78): آیه 19

(آیه 19)- و به دنبال آن می افزاید: «و آسمان گشوده می شود، و به صورت درهای متعددی در می آید» (و فتحت السماء فکانت ابوابا).

ممکن است منظور از این «درها» و گشوده شدن آنها این باشد که: درهای عالم «غیب» به عالم «شهود» گشوده می شود، حجابها کنار می رود، و عالم فرشتگان به عالم انسان راه می یابد.

سوره النبإ(78): آیه 20

(آیه 20)- و بالاخره در این آیه وضع کوهها را در قیامت، منعکس کرده، می فرماید: «و کوهها به حرکت در می آید و به صورت سرابی می شود»! (و سیرت الجبال فکانت سرابا).

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 1573

بطوری که از جمع بندی آیات مختلف قرآن در باره سرنوشت کوهها در قیامت به دست می آید، کوهها مراحلی را طی می کند، نخست کوهها به حرکت در می آید. (طور/ 10) سپس از جا کنده و سخت در هم کوفته خواهد شد. (حاقّه/ 14) و بعدا به صورت توده ای از شنهای متراکم در می آید. (مزّمّل/ 14) و بعد به صورت پشم زده شده در می آید که با تندباد حرکت می کند.

(قارعه/ 5) و سپس به صورت گرد و غبار در می آید که در فضا پراکنده می شود.

(واقعه/ 5 و 6) و بالاخره چنان که در آیه مورد بحث آمده تنها اثری از آن باقی می ماند و همچون سرابی از دورنمایان خواهد شد.

سوره النبإ(78): آیه 21

(آیه 21)- جهنم کمینگاه بزرگ! بعد از بیان بعضی از دلایل معاد، و قسمتی از حوادث رستاخیز، به سراغ سرنوشت دوزخیان و بهشتیان می رود، نخست از دوزخیان شروع کرده، می فرماید: «مسلما (در آن روز) جهنم کمینگاهی است بزرگ» (ان جهنم کانت مرصادا).

از این گذرگاه عمومی احدی از سرکشان نمی توانند بگذرند، یا فرشتگان عذاب آنها را می ربایند، و یا جاذبه شدید جهنم.

سوره النبإ(78): آیه 22

(آیه 22)- «و محل بازگشتی برای طغیانگران»! (للطاغین مآبا).

سوره النبإ(78): آیه 23

(آیه 23)- «مدتهای طولانی در آن می مانند» (لابثین فیها احقابا).

سوره النبإ(78): آیه 24

(آیه 24)- سپس به گوشه کوچکی از عذابهای بزرگ جهنم اشاره کرده، می افزاید: «در آنجا نه چیز خنکی می چشند (که گرمای وحشتناک دوزخ را فرو نشاند) و نه نوشیدنی گوارائی» که عطش شدید آنها را تسکین بخشد (لا یذوقون فیها بردا و لا شرابا).

سوره النبإ(78): آیه 25

(آیه 25)- «جز آبی سوزان و مایعی از چرک و خون» (الا حمیما و غساقا).

و جز سایه دودهای غلیظ و داغ و خفقان آور آتش که در آیه 43 سوره واقعه

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 1574

آمده است «و ظل من یحموم».

این در حالی است که بهشتیان از چشمه های گوارای شراب طهور به وسیله پروردگارشان سیراب می شوند. (دهر/ 21)

سوره النبإ(78): آیه 26

(آیه 26)- و از آنجا که ممکن است وجود این کیفرهای سخت و شدید در نظر بعضی عجیب آید، در این آیه می افزاید: «این مجازاتی است موافق و مناسب» اعمالشان (جزاء وفاقا).

چرا چنین نباشد؟ در حالی که آنها در این دنیا قلبهای مظلومان را سوزاندند، روح و جان آنها را به آتش کشیدند و با ظلم و ستم و طغیان خود بر کسی رحم نکردند.

سوره النبإ(78): آیه 27

(آیه 27)- سپس به توضیح علت این مجازات پرداخته، می فرماید: «چرا که آنها هیچ امیدی به حساب (و ترسی از عقاب خداوند) نداشتند» (انهم کانوا لا یرجون حسابا).

و همین بی اعتنائی به حساب و روز جزا مایه طغیان و سرکشی و ظلم و ستم آنها شد، و آن ظلم و فساد چنین سرنوشت دردناکی را برای آنان فراهم ساخت.

چرا که آنها حساب روز قیامت را از برنامه زندگی خود کاملا حذف کرده بودند.

سوره النبإ(78): آیه 28

(آیه 28)- و لذا بلافاصله می افزاید: «و آیات ما را بکلی تکذیب کردند» (و کذبوا بآیاتنا کذابا).

هوای نفس آن چنان بر آنها چیره شده بود که همه آیات بیدارگر الهی را شدیدا انکار کردند، تا به هوسهای سرکش خود ادامه دهند، و به خواسته ها و تمنیات نامشروع خویش لباس عمل بپوشانند.

سوره النبإ(78): آیه 29

(آیه 29)- سپس به عنوان هشدار به این طغیانگران و هم برای تأکید بر مسأله وجود موازنه میان «جرم» و «جریمه» و حاکمیت «جزای وفاق» می افزاید:

«و ما همه چیز را شمارش و ثبت کرده ایم» (و کل شی ء احصیناه کتابا).

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 1575

تا گمان نکنید چیزی از اعمال شما بی حساب و مجازات می ماند و نیز هرگز فکر نکنید این کیفرهای شدید غیر عادلانه است.

این حقیقت در بسیاری از آیات قرآن منعکس است.

در یک جا می فرماید: «هر کاری را که انجام دادند در نامه های اعمالشان ثبت است و هر عمل کوچک و بزرگی نوشته می شود». (قمر/ 52 و 53) و در جای دیگر می خوانیم: ما آنچه را از پیش فرستاده اند و همچنین تمام آثار آنها را می نویسیم». (یس/ 12) و لذا هنگامی که نامه اعمال مجرمان را به دست آنها می دهند فریادشان بلند می شود، می گویند: «ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ کار کوچک و بزرگی نیست مگر این که آن را ثبت و شماره کرده است»؟! (کهف/ 49) این اعتقاد مانع بزرگی میان انسان و گناه ایجاد می کند و از عوامل مهم تربیت محسوب می شود.

سوره النبإ(78): آیه 30

(آیه 30)- در این آیه، لحن سخن را تغییر داده و از «غیبت» به «خطاب» مبدل نموده، آنها را مخاطب ساخته، و ضمن جمله تهدید آمیز و خشم آلود و تکان دهنده ای می فرماید: «پس بچشید که چیزی جز عذاب بر شما نمی افزائیم»! (فذوقوا فلن نزیدکم الا عذابا).

این جزای کسانی است که وقتی در مقابل دعوت پر مهر انبیای الهی به سوی ایمان و تقوا قرار می گرفتند، می گفتند: «برای ما یکسان است می خواهی اندرز ده، یا اندرز مده»! (شعراء/ 136) در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است که فرمود: «این آیه شدیدترین آیه ای است که در قرآن مجید در باره دوزخیان آمده است»!

سوره النبإ(78): آیه 31

(آیه 31)- بخشی از پاداش عظیم پرهیزکاران در آیات پیشین سخن از سرنوشت طغیانگران و قسمتی از کیفرهای دردناک آنها و علت این بدبختی بود، در اینجا به شرح نقطه مقابل آنها پرداخته، از مؤمنان راستین و پرهیزکاران و قسمتی از مواهب آنها در قیامت سخن می گوید، تا در یک

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 1576

مقایسه رویارو میان این دو حقایق روشنتر گردد.

نخست می فرماید: «برای پرهیزکاران نجات و پیروزی بزرگی است» (ان للمتقین مفازا).

سوره النبإ(78): آیه 32

(آیه 32)- سپس به شرح این فوز و سعادت پرداخته، می افزاید: «باغهائی سرسبز و (محفوظ با میوه هائی از) انواع انگورها» (حدائق و اعنابا).

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «بهترین میوه های شما انگور است».

سوره النبإ(78): آیه 33

(آیه 33)- سپس به همسران بهشتی که یکی دیگر از مواهب پرهیزکاران است اشاره کرده، می افزاید: «و (برای آنها) حوریانی بسیار جوان و هم سنّ و سال» است (و کواعب اترابا).

سوره النبإ(78): آیه 34

(آیه 34)- سپس چهارمین نعمت بهشتی را که در انتظار پرهیزکاران است چنین شرح می دهد: «و جامهائی لبریز و پیاپی» از شراب طهور! (و کأسا دهاقا).

اما نه شرابی همچون شرابهای آلوده دنیا که عقل را می زداید، بلکه شرابی که عقل آور، و نشاط آفرین و جان پرور و روح افزاست.

سوره النبإ(78): آیه 35

(آیه 35)- و از آنجا که سخن از جام و شراب تداعی معنی نامطلوب آن را در دنیا می کند، در حالی که شراب بهشتی درست نقطه مقابل شرابهای شیطانی دنیاست بلافاصله می افزاید: بهشتیان «در آنجا نه سخن لغو و بیهوده ای می شنوند، و نه دروغی» (لا یسمعون فیها لغوا و لا کذابا).

یکی از مواهب بزرگ معنوی بهشتیان این است که در آنجا اثری از دروغ پردازیها، بیهوده گوییها، تهمتها و افتراها، تکذیب حق و توجیه باطل، و گفتگوهای ناهنجاری که قلب پرهیزکاران را در این دنیا آزار می دهد وجود نخواهد داشت و به راستی چه زیباست آن محیطی که اثری از این سخنان ناموزون و رنج آور در آن وجود ندارد، و طبق آیه 62 سوره مریم «در آنجا هرگز گفتار لغو و بیهوده ای نمی شنوند و جز سلام در آنجام سخنی نیست».

سوره النبإ(78): آیه 36

(آیه 36)- و در پایان ذکر این نعمتها به نعمت معنوی دیگری اشاره می کند

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 1577

که از همه بالاتر است، می فرماید: «این پاداشی است از سوی پروردگارت، و عطیّه ای است کافی» (جزاء من ربک عطاء حسابا).

چه بشارت و نعمتی از این برتر و بالاتر که بنده ضعیف، مورد نوازش و الطاف و محبتهای مولای کریم خود قرار گیرد.

و به گفته شاعر:

من که باشم که بر آن خاطر عاطر گذرم لطفها می کنی ای خاک درت تاج سرم

سوره النبإ(78): آیه 37

(آیه 37)- سپس در این آیه، می افزاید: «همان پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است، پروردگار رحمان» (رب السماوات و الارض و ما بینهما الرحمن).

در حقیقت، آیه فوق اشاره ای به این واقعیت است که اگر خداوند چنین وعده هائی را به متقین می دهد گوشه ای از آن را در این دنیا، به صورت رحمت عامش، به اهل آسمانها و زمین نشان داده است.

و در پایان آیه می فرماید: «و (در آن روز) هیچ کس حق ندارد بی اجازه او سخنی بگوید» یا شفاعتی کند (لا یملکون منه خطابا).

زیرا آن قدر حساب الهی دقیق و عادلانه است که جائی برای «چون و چرا» باقی نمی ماند.

سوره النبإ(78): آیه 38

(آیه 38)- در آیات گذشته قسمتهای قابل ملاحظه ای از کیفرها و مجازاتهای طغیانگران و مواهب و پاداشهای پرهیزکاران در روز رستاخیز بیان شد، در اینجا به معرفی آن روز بزرگ پرداخته، بخشی از اوصاف آن روز و حوادث آن را شرح می دهد.

می فرماید: اینها همه در «روزی (است) که روح و ملائکه در یک صف می ایستند و هیچ یک، جز به اذن خداوند رحمان سخن نمی گویند و (آنگاه که می گویند) درست می گویند» (یوم یقوم الروح و الملائکه صفا لا یتکلمون الا من اذن له الرحمن و قال صوابا).

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 1578

بدون شک قیام «روح» و «فرشتگان» در آن روز در یک صف، و سخن نگفتن جز به اذن خداوند رحمان، فقط برای اجرای فرمان اوست، آنها در این جهان نیز «مدبرات امر» و مجری فرمانهای او هستند، و در عالم آخرت این امر آشکارتر و واضحتر و گسترده تر خواهد بود.

و منظور از «روح» در اینجا یکی از فرشتگان بزرگ الهی است که بر طبق بعضی از روایات حتی از جبرئیل برتر است، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «او فرشته ای است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل»! به هر حال این مخلوق بزرگ الهی در قیامت همراه ملائکه آماده اطاعت فرمان او هستند، چنان هول و اضطراب محشر، همه را فرا گرفته که هیچ کس را یارای سخن گفتن نیست.

در حدیثی آمده است که از امام صادق علیه السّلام در باره این آیه سؤال کردند، فرمود: «روز قیامت به ما اجازه داده می شود و سخن می گوئیم».

راوی سؤال می کند در آن روز شما چه می گوئید؟

فرمود: «تمجید و ستایش پروردگارمان را می کنیم، و بر پیامبرمان درود می فرستیم، و برای پیروانمان شفاعت می کنیم، و خداوند شفاعت ما را رد نمی کند».

از این روایت استفاده می شود که انبیاء و امامان معصوم نیز در صف فرشتگان و روح قرار می گیرند، و از کسانی که به آنها اجازه سخن گفتن و مدح و ثنای خداوند و شفاعت داده می شود آنها هستند.

سوره النبإ(78): آیه 39

(آیه 39)- سپس اشاره به این روز بزرگ- که هم روز قیامت انسانها و هم فرشتگان و هم یوم الفصل و روز کیفر طاغین و پاداش متقین است- کرده، می فرماید: «آن روز حق است» (ذلک الیوم الحق).

«حقّ» به معنی چیزی است که ثابت است، واقعیت دارد و تحقق می یابد، و این معنی در باره قیامت کاملا صادق است بعلاوه روزی است که «حق» هر کس به او داده می شود، حقوق مظلومان از ظالمان گرفته خواهد شد، و «حقایق» و اسرار

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 1579

درون به ظهور می پیوندند، بنابر این روزی است به تمام معنی حق.

و چون توجه به این واقعیت می تواند مؤثرترین انگیزه انسان برای حرکت به سوی پروردگار، و اطاعت فرمان او گردد، بلافاصله می افزاید: «پس هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش بر می گزیند» و به سوی او باز می گردد (فمن شاء اتخذ الی ربه مآبا).

یعنی تمام اسباب این حرکت الهی فراهم است، انبیا به قدر کافی ابلاغ فرمان حق کرده اند، عقل انسانی نیز- که پیامبری از درون او است- راه او را روشن کرده سرنوشت طاغیان و پرهیزکاران نیز به خوبی تبیین شده، تنها چیزی که باقی مانده تصمیم قاطع انسان است که با استفاده از اختیاری که خدا به او داده است راه را برگزیند و پیش رود.

سوره النبإ(78): آیه 40

(آیه 40)- سپس به عنوان تأکید روی مسأله مجازات مجرمان، و بیان نزدیک بودن آن روز بزرگ در برابر کسانی که آن را دور یا نسیه اش می پندارند، می افزاید:

«و ما شما را از عذاب نزدیکی بیم دادیم»نا انذرناکم عذابا قریبا)

.امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید: «هر چیزی که می آید قریب و نزدیک است».

چرا نزدیک نباشد در حالی که مایه اصلی عذاب الهی اعمال خود انسانها است که همیشه با آنهاست «و جهنم هم اکنون کافران را احاطه کرده» (عنکبوت/ 54).

و از آنجا که در آن روز گروه عظیمی غرق حسرت و اندوه شده، نادم و پشیمان می گردند، حسرتی که به حالشان سودی نخواهد داشت و ندامتی که نتیجه ای ندارد، به دنبال این هشدار می افزاید: «این عذاب در روزی خواهد بود که انسان آنچه را از قبل با دستهای خود فرستاده می بیند، و کافر می گوید: ای کاش خاک بودم» و گرفتار عذاب نمی شدم!وم ینظر المرء ما قدمت یداه و یقول الکافر یا لیتنی کنت ترابا)

.اصولا یکی از بهترین پاداشهای نیکوکاران، و یکی از بدترین کیفرهای بدکاران همین اعمال مجسم آنهاست که همراهشان خواهد بود.

آری! کار انسانی که اشرف مخلوقات است گاه بر اثر کفر و گناه به جائی

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 1580

می رسد که آرزو می کند در صف یکی از موجودات بی روح و پست باشد.

در آیات قرآن می خوانیم: کفار و مجرمان هنگامی که صحنه قیامت و دادرسی پروردگار و جزای اعمال را مشاهده می کنند، عکس العملهای مختلفی نشان می دهند که همگی حکایت از شدت تأثر و تأسف آنها می کند.

گاه می گویند: «وای بر ما از این حسرت که در اطاعت فرمان خدا کوتاهی کردیم» (زمر/ 56).

و گاه می گویند: «خداوندا! ما را به دنیا بازگردان تا عمل صالح انجام دهیم» (الم سجده/ 12).

و گاه می گویند: «ای کاش خاک بودیم و هرگز زنده نمی شدیم» همان گونه که در آیات مورد بحث آمده است.

«پایان سوره نبأ»

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 1581

سوره نازعات [79]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 46 آیه است

محتوای سوره:

محتوای این سوره در شش بخش خلاصه می شود:

1- نخست با قسمهای مؤکدی که ارتباط با مسأله معاد دارد روی تحقق این روز بزرگ تأکید می کند.

2- سپس به قسمتی از مناظر هول انگیز و وحشتناک آن روز اشاره می نماید.

3- و بعد اشاره کوتاه و گذرائی به داستان موسی و سرنوشت فرعون طغیانگر دارد که هم مایه تسلی خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان است و هم هشدار به مشرکان طغیانگر، و هم اشاره ای است به این که انکار معاد انسان را به چه گناهانی آلوده می کند.

4- در بخش بعد نمونه هایی را از مظاهر قدرت خداوند در آسمان و زمین که خود دلیلی است برای امکان معاد و حیات بعد از مرگ بر می شمرد.

5- بار دیگر به شرح قسمتی دیگر از حوادث وحشتناک آن روز بزرگ و سرنوشت طغیانگران و پاداش نیکوکاران می پردازد.

6- سر انجام در پایان سوره بر این حقیقت تأکید می کند که: هیچ کس از تاریخ آن روز با خبر نیست، ولی همین اندازه مسلم است که نزدیک است.

انتخاب نام «نازعات» برای این سوره به خاطر نخستین آیه آن است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «کسی که

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 1582

سوره نازعات را بخواند توقف و حساب او در روز قیامت تنها به اندازه خواندن یک نماز روزانه است، و بعد از آن وارد بهشت می شود».

مسلم است کسی که محتوای این سوره را که آیات تکان دهنده اش ارواح خفته را بیدار و متوجه وظائف خود می سازد در جان خویش پیاده کند از چنان پاداشهائی برخوردار خواهد شد، نه آنها که فقط به خواندن الفاظ قناعت می کنند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره النازعات(79): آیه 1

(آیه 1)- سوگند به این فرشتگان پر تلاش! در آغاز سوره به پنج موضوع مهم، قسم یاد شده و هدف از این سوگندها بیان حقانیت و تحقق مسأله معاد و رستاخیز است.

می فرماید: «سوگند به فرشتگانی که (جان مجرمان را بشدت از بدنهایشان) بر می کشند» (و النازعات غرقا).

سوره النازعات(79): آیه 2

(آیه 2)- «و فرشتگانی که (روح مؤمنان را) با مدارا و نشاط جدا می سازند» (و الناشطات نشطا).

سوره النازعات(79): آیه 3

(آیه 3)- «و سوگند به فرشتگانی که (در اجرای فرمان الهی) با سرعت حرکت می کنند» (و السابحات سبحا).

سوره النازعات(79): آیه 4

(آیه 4)- «و سپس بر یکدیگر سبقت می گیرند» (فالسابقات سبقا).

سوره النازعات(79): آیه 5

(آیه 5)- «و آنها که امور را تدبیر می کنند» (فالمدبرات امرا).

منظور از این سوگندها «فرشتگانی» است که مأمور قبض ارواح کفار و مجرمانند که آنها را به شدت از بدنهایشان بر می کشند، ارواحی که هرگز حاضر به تسلیم در برابر حق نبودند.

و فرشتگانی که مأمور قبض ارواح مؤمنانند که با مدارا و نرمش و نشاط آنها را جدا می سازند.

و فرشتگانی که در اجرای فرمان الهی با سرعت حرکت می کنند.

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 1583

سپس بر یکدیگر پیشی می گیرند.

و سر انجام امور جهان را به فرمان او تدبیر می کنند.

سوره النازعات(79): آیه 6

(آیه 6)- معاد تنها با یک صیحه عظیم رخ می دهد! بعد از آن که با قسم های مؤکد وقوع قیامت به عنوان یک امر حتمی در آیات گذشته بیان شد، در اینجا به شرح بعضی از نشانه ها و حوادث این روز بزرگ می پردازد، می فرماید: این بعث و رستاخیز «در آن روز است که زلزله های وحشتناک همه چیز را به لرزه در می آورد» (یوم ترجف الراجفه).

سوره النازعات(79): آیه 7

(آیه 7)- «و به دنبال آن، حادثه دومین [- صیحه عظیم محشر] رخ می دهد» (تتبعها الرادفه).

منظور از «راجفه» همان صیحه نخستین یا نفخ صور اول است که شیپور فنای جهان و زلزله نابودی دنیاست و «رادفه» اشاره به صیحه دوم یا نفخ صور ثانی است که نفخه حیات و رستاخیز و بازگشت به زندگی جدید است.

سوره النازعات(79): آیه 8

(آیه 8)- سپس می افزاید: «دلهائی در آن روز سخت مضطرب است» (قلوب یومئذ واجفه).

دلهای مجرمان و گنهکاران و طغیانگران همه بشدت می لرزد، و نگران حساب و جزا و کیفر است.

سوره النازعات(79): آیه 9

(آیه 9)- این اضطراب درونی به قدری شدید است که آثار آن در تمام وجود گنهکاران ظاهر می شود، لذا در این آیه می افزاید: «و چشمهای آنان از شدت ترس فرو افتاده است» (ابصارها خاشعه).

در آن روز چشمها به گودی می نشیند، از حرکت باز می ایستد و خیره می شود، و گوئی دید خود را از شدت ترس از دست می دهد.

سوره النازعات(79): آیه 10

(آیه 10)- آنگاه سخن را از قیامت به دنیا می کشاند، می فرماید: ولی امروز «می گویند: آیا ما به زندگی مجدد باز می گردیم»؟! (یقولون أ إنا لمردودون فی الحافره).

سوره النازعات(79): آیه 11

(آیه 11)- این آیه ادامه سخنان آنها را نقل کرده، می گوید: «آیا هنگامی که

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 1584

استخوانهای پوسیده ای شدیم» ممکن است زنده شویم؟ (أ إذا کنا عظاما نخره).

این همان چیزی است که همواره منکران معاد روی آن تکیه می کردند، و می گفتند: باور کردنی نیست که استخوانهای پوسیده بار دیگر لباس حیات در تن بپوشد، در حالی که فراموش کرده بودند در آغاز نیز از همان خاک آفریده شده اند.

سوره النازعات(79): آیه 12

(آیه 12)- منکران معاد به این هم قناعت نمی کنند، بلکه به استهزای «معاد» برخاسته و به عنوان مسخره، «می گویند: اگر قیامتی در کار باشد بازگشتی است زیانبار» و حال ما در آن روز سخت و دردناک خواهد بود! (قالوا تلک اذا کره خاسره).

سوره النازعات(79): آیه 13

(آیه 13)- در این آیه بار دیگر به مسأله قیام قیامت و برپاشدن رستاخیز باز می گردد، و با لحنی قاطع و کوبنده، می فرماید: «این بازگشت تنها با یک صیحه عظیم است» (فانما هی زجره واحده).

سوره النازعات(79): آیه 14

(آیه 14)- «ناگهان همگی بر عرصه زمین ظاهر می گردند» (فاذا هم بالساهره).

این کار پیچیده و مشکلی نیست، همین که به فرمان خدا نفخه دوم دمیده شود و بانگ حیات و زندگی برخیزد، تمام این خاکها و استخوانهای پوسیده یک مرتبه جمع می شوند و جان می گیرند، و از قبرها بیرون می پرند!

سوره النازعات(79): آیه 15

(آیه 15)- بعد از بیانات نسبتا مشروحی که در آیات قبل در باره مسأله معاد و انکار و مخالفت مشرکان آمد، در اینجا به داستان یکی از طغیانگران بزرگ تاریخ یعنی فرعون و سرنوشت دردناک او اشاره می کند، تا هم مشرکان عرب بدانند که افراد نیرومندتر از آنها نتوانستند در برابر خشم و عذاب الهی مقاومت کنند، و هم مؤمنان را دلگرم سازد که از برتری نیروی ظاهری دشمن هراسی به دل راه ندهند، چرا که در هم کوبیدن آنها برای خداوند بسیار سهل و آسان است.

نخست از اینجا شروع می کند: «آیا داستان موسی به تو رسیده است»؟ (هل اتاک حدیث موسی).

سوره النازعات(79): آیه 16

(آیه 16)- سپس می افزاید: «در آن هنگام که پروردگارش او را در سرزمین

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 1585

مقدس طوی ندا داد» (اذ ناداه ربه بالواد المقدس طوی).

«طوی» ممکن است نام سرزمین مقدسی باشد که در شام در میان «مدین» و «مصر» قرار داشت، و نخستین جرقه وحی در آن بیابان بر قلب موسی وارد شد.

سوره النازعات(79): آیه 17

(آیه 17)- سپس به پیامی که خداوند به موسی در آن سرزمین مقدس داد، در دو جمله کوتاه و پر معنی، اشاره کرده، می فرماید: «به سوی فرعون برو که طغیان کرده است»! (اذهب الی فرعون انه طغی).

سوره النازعات(79): آیه 18

(آیه 18)- «و به او بگو: آیا می خواهی پاکیزه شوی»؟ (فقل هل لک الی ان تزکی).

سوره النازعات(79): آیه 19

(آیه 19)- «و (پس از پاک شدن و لایق لقای محبوب گشتن) من تو را به سوی پروردگارت هدایت کنم، تا از او بترسی» و گناه نکنی (و اهدیک الی ربک فتخشی).

سوره النازعات(79): آیه 20

(آیه 20)- و از آنجا که هر دعوتی باید آمیخته با دلیل باشد در این آیه می افزاید: موسی «به دنبال این سخن بزرگترین معجزه را به او نشان داد» (فاراه الآیه الکبری).

این معجزه خواه معجزه تبدیل شدن عصا به مار عظیم باشد، یا ید بیضا، و یا هر دو، از معجزات بزرگ موسی بوده است که در آغاز دعوتش بر آن تکیه کرده.

این آیات نشان می دهد که یکی از اهداف بزرگ انبیا هدایت طغیانگران یا مبارزه قاطع با آنهاست.

سوره النازعات(79): آیه 21

(آیه 21)- اکنون ببینیم فرعون در برابر این همه لطف و محبت، و این منطق و بیان زیبا و ارائه آیت کبری چه عکس العملی نشان داد؟

این طاغوت خیره سر، هرگز از مرکب غرور پیاده نشد، چنانکه در این آیه می فرماید: «او (دعوی موسی را) تکذیب، و عصیان کرد» (فکذب و عصی).

این نشان می دهد که تکذیبها مقدمه عصیانهاست، همان گونه که تصدیقها و ایمانها مقدمه طاعتهاست.

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 1586

سوره النازعات(79): آیه 22

(آیه 22)- به این مقدار هم قناعت نکرد و در برابر دعوت موسی بی تفاوت نماند بلکه: «سپس پشت کرد و پیوسته (برای محو آیین حق) تلاش نمود» (ثم ادبر یسعی).

سوره النازعات(79): آیه 23

(آیه 23)- و از آنجا که معجزه موسی تمام موجودیت طاغوتی او را به خطر می انداخت، مأموران را به شهرهای مختلف اعزام کرد «و ساحران را جمع کرد و مردم را دعوت نمود» تا مبارزه ساحران با موسی را مشاهده کنند (فحشر فنادی).

سوره النازعات(79): آیه 24

(آیه 24)- باز به این توطئه ها اکتفا نکرد، بلکه بزرگترین ادعا را با بدترین تعبیرات مطرح نمود «و گفت: من پروردگار برتر شما هستم»! (فقال انا ربکم الاعلی).

خودش یکی از بت پرستان بود، ولی در اینجا ادعا می کند من پروردگار بزرگ شما هستم، یعنی حتی خودش را از معبود خودش نیز بالاتر می شمرد و این است بیهوده گوئیهای طاغوتها!

سوره النازعات(79): آیه 25

(آیه 25)- به هر حال فرعون سرکشی را به آخرین مرحله رسانده و مستحق دردناکترین عذاب شده و فرمان الهی باید فرا رسد و او و دستگاه ظلم و فسادش را درهم بکوبد لذا در این آیه می فرماید: «از این رو خداوند او را به عذاب آخرت و دنیا گرفتار ساخت» (فاخذه الله نکال الآخره و الاولی).

در اینجا تفسیر دیگری برای آیه ذکر شده است و آن این که منظور از «الاولی» کلمه نخستین است که فرعون در مسیر طغیان گفت و ادعای الوهیت کرد (قصص/ 38) و «الاخره» اشاره به آخرین کلمه ای است که او گفت و آن ادعای ربوبیت اعلی بود خداوند او را به مجازات این دو ادعای کفر آمیزش در همین دنیا گرفتار ساخت.

سوره النازعات(79): آیه 26

(آیه 26)- و سر انجام در این آیه، از اتمام این ماجرا نتیجه گیری کرده، می فرماید: «در این (داستان موسی و فرعون و عاقبت آنان درس) عبرتی است برای کسی که (از خدا) بترسد» (ان فی ذلک لعبره لمن یخشی).

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 1587

این آیه به خوبی نشان می دهد که عبرت گرفتن از این ماجراها تنها برای کسانی میسّر است که بهره ای از خوف و خشیت و احساس مسؤولیت به دل راه داده اند و یا به تعبیر دیگر دارای چشمی عبرت بینند.

ای خوشا چشمی که عبرت بین بود عبرت از نیک و بدش آیین بود

سوره النازعات(79): آیه 27

(آیه 27)- آفرینش شما مشکلتر است یا آسمانها؟ (دلیل دیگری بر معاد) به دنبال نقل سرگذشت موسی و فرعون به عنوان یک درس عبرت برای همه طغیانگران و تکذیب کنندگان بار دیگر به مسأله معاد و رستاخیز بر می گردد.

نخست منکران معاد را مخاطب ساخته، و ضمن یک استفهام توبیخی می فرماید: «آیا آفرینش شما (و بازگشت به زندگی پس از مرگ) مشکلتر است یا آفرینش آسمان که خداوند آن را بنا نهاده است» (أ انتم اشد خلقا ام السماء بناها).

این سخن در حقیقت پاسخی است به گفتار آنها که در آیات پیشین گذشت که می گفتند: «أ إنا لمردودون فی الحافره آیا ما به حالت اول بازمی گردیم».

این آیه می گوید: هر انسانی در هر مرحله ای از درک و شعور باشد می داند که آفرینش این آسمان بلند، این همه کرات عظیم و کهکشانهای بی انتها قابل مقایسه با آفرینش انسان نیست کسی که این قدرت را داشته چگونه از بازگرداندن شما به حیات عاجز است؟!

سوره النازعات(79): آیه 28

(آیه 28)- سپس به شرح بیشتر در باره این آفرینش بزرگ پرداخته، می افزاید: «سقف آسمان را برافراشت و آن را منظم ساخت» (رفع سمکها فسواها).

احتمال دارد که آیه هم اشاره به ارتفاع آسمان و فاصله بسیار زیاد و سرسام آور کرات آسمانی از ما بوده باشد و هم اشاره به سقف محفوظ و قشر عظیم هوای اطراف زمین.

سوره النازعات(79): آیه 29

(آیه 29)- سپس به یکی از مهمترین نظامات این عالم بزرگ یعنی نظام نور و ظلمت اشاره کرده، می فرماید: «و شبش را تاریک و روزش را آشکار نمود» (و اغطش لیلها و اخرج ضحاها).

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 1588

که هر کدام از این دو در زندگی انسان و سایر موجودات زنده اعم از حیوان و گیاه نقش فوق العاده مهمی دارد. نه انسان بدون نور می تواند زندگی کند که همه برکات و روزیها و حس و حرکت او وابسته به آن است و هم بدون ظلمت و زندگی او ممکن نیست که رمز آرامش اوست.

سوره النازعات(79): آیه 30

(آیه 30)- سپس از آسمان به زمین می آید، می فرماید: «و زمین را بعد از آن گسترش داد» (و الارض بعد ذلک دحاها).

منظور از «دحو الارض» این است که در آغاز تمام سطح زمین را آبهای حاصل از بارانهای سیلابی نخستین فرا گرفته بود این آبها تدریجا در گودالهای زمین جای گرفتند و خشکیها از زیر آب سر برآوردند و روز به روز گسترده تر شدند تا به وضع فعلی درآمد- و این مسأله بعد از آفرینش زمین و آسمان روی داد.

سوره النازعات(79): آیه 31

(آیه 31)- بعد از گسترش زمین و آماده شدن برای زندگی و حیات سخن از آب و گیاه به میان آورده، می فرماید: «و از آن، آب و چراگاهش را بیرون آورد» (اخرج منها ماءها و مرعاها).

این تعبیر نشان می دهد که آب در لابلای قشر نفوذ پذیر زمین پنهان بود، سپس به صورت چشمه ها و نهرها جاری شد و حتی دریا و دریاچه ها را تشکیل داد.

سوره النازعات(79): آیه 32

(آیه 32)- ولی از آنجا که عوامل مختلفی می توانست آرامش زمین را بر هم زند- از جمله طوفانهای عظیم و دائمی و دیگر جزر و مدهائی که در پوسته زمین بر اثر جاذبه ماه و خورشید و همچنین لرزه هایی که بر اثر فشار مواد مذاب درونی رخ می دهد- آن را به وسیله شبکه نیرومندی از کوهها که سرتاسر روی زمین را فرا گرفته آرام کرد.

و لذا می فرماید: «و کوهها را ثابت و محکم نمود» (و الجبال ارساها).

سوره النازعات(79): آیه 33

(آیه 33)- و در پایان می فرماید: «همه اینها برای بهره گیری شما و چهارپایانتان است»! (متاعا لکم و لانعامکم).

تا از مواهب حیات بهره گیرید و به غفلت نخورید.

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 1589

اینها از یکسو نشانه های قدرت او بر مسأله معاد است و از سوی دیگر دلائل عظمت و نشانه های وجود او در مسیر توحید و معرفت است.

سوره النازعات(79): آیه 34

(آیه 34)- بعد از اشاره به بعضی از دلائل معاد، در آیات قبل، در اینجا بار دیگر، به مسأله رستاخیز و سرنوشت خدا ترسان و هوی پرستان در آن روز باز می گردد، می فرماید: «هنگامی که آن حادثه بزرگ، رخ دهد» نیکوکاران و بدکاران هر کدام به جزای اعمال خویش می رسند (فاذا جاءت الطامه الکبری).

«طامّه» در اینجا اشاره به قیامت است که مملوّ از حوادث هولناک می باشد و توصیف آن به «کبری» تأکید بیشتری در باره اهمیت و عظمت این حادثه بی نظیر است.

سوره النازعات(79): آیه 35

(آیه 35)- سپس می افزاید: «در آن روز انسان به یاد کوششهایش می افتد» (یوم یتذکر الانسان ما سعی).

اما این تذکر و یادآوری چه سودی برای او می تواند داشته باشد.

اگر تقاضای بازگشت به دنیا و جبران گذشته کند دست ردّ به سینه او می زنند و در پاسخ این تقاضا «کلّا» (چنین نیست) می گویند.

و اگر توبه کند و از اعمالش پوزش طلبد فایده ای ندارد چرا که درهای توبه دیگر بسته شده است.

آری! در آن روز حجابها از قلب و روح انسان برداشته می شود و همه حقایق مکنون بارز و آشکار می شود.

سوره النازعات(79): آیه 36

(آیه 36)- و لذا در این آیه می افزاید: «و (در آن روز) جهنّم برای هر بیننده ای آشکار می گردد» (و برزت الجحیم لمن یری).

جهنم هم اکنون نیز وجود دارد بلکه طبق آیه 54 سوره عنکبوت «کافران را از هر سو احاطه کرده» اما حجابهای عالم دنیا مانع رؤیت آن است ولی آن روز که روز ظهور و بروز همه چیز است جهنّم از همه آشکارتر ظهور می کند.

سوره النازعات(79): آیه 37

(آیه 37)- سپس به وضع حال مجرمان و افراد بی ایمان در صحنه قیامت اشاره کرده و با چند جمله کوتاه و پر معنی هم سرنوشت آنها را بیان می کند و هم

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 1590

عوامل گرفتاری آنها را، می فرماید: «اما آن کسی که طغیان کرده» (فاما من طغی).

سوره النازعات(79): آیه 38

(آیه 38)- «و زندگی دنیا را (بر همه چیز) مقدم داشته» (و آثر الحیاه الدنیا).

سوره النازعات(79): آیه 39

(آیه 39)- «مسلما دوزخ جایگاه اوست» (فان الجحیم هی المأوی).

در جمله اول اشاره به فساد عقیدتی آنها می کند زیرا طغیان ناشی از خود بزرگ بینی است و خود بزرگ بینی ناشی از عدم معرفه اللّه است.

کسی که خدا را به عظمت بشناسد خود را بسیار کوچک و ضعیف می بیند و هرگز پای خود را از جاده عبودیت بیرون نمی گذارد.

و جمله دوم اشاره به فساد عملی آنهاست چرا که طغیان سبب می شود که انسان لذت زود گذر دنیا و زرق و برق آن را بالاترین ارزش حساب کند و آن را بر همه چیز مقدم بشمرد.

این دو در حقیقت علت و معلول یکدیگرند: طغیان و فساد عقیده سر چشمه فساد عمل و ترجیح زندگی ناپایدار دنیا بر همه چیز است و سر انجام این دو آتش سوزان دوزخ است که در جمله سوم به آن اشاره شده.

سوره النازعات(79): آیه 40

(آیه 40)- سپس به ذکر اوصاف بهشتیان در دو جمله کوتاه و بسیار پر معنی پرداخته، می فرماید: «و آن کسی که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوی باز دارد ...» (و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس عن الهوی).

سوره النازعات(79): آیه 41

(آیه 41)- «قطعا بهشت جایگاه اوست» (فان الجنه هی المأوی).

آری! شرط اول بهشتی شدن «خوف» ناشی از «معرفت» است، شناختن مقام پروردگار و ترسیدن از مخالفت فرمان او، شرط دوم که در حقیقت نتیجه شرط اول و میوه درخت معرفت و خوف است تسلّط بر هوای نفس و باز داشتن آن از سرکشی، چرا که تمام گناهان و مفاسد و بدبختیها از هوای نفس سر چشمه می گیرد.

سوره النازعات(79): آیه 42

(آیه 42)- تاریخ قیامت را فقط خدا می داند: در تعقیب مطالبی که در باره قیامت و سرنوشت نیکان و بدان در آن روز در آیات پیشین آمد، در اینجا به سراغ سؤال همیشگی مشرکان و منکران معاد رفته، می فرماید: «و از تو در باره قیامت

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 1591

می پرسند که در چه زمانی واقع می شود» (یسئلونک عن الساعه ایان مرساها).

سوره النازعات(79): آیه 43

(آیه 43)- قرآن در پاسخ این سؤال برای این که به آنها بفهماند که هیچ کس از لحظه وقوع قیامت با خبر نبوده و نخواهد بود، روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می گوید: «تو را با یادآوری این سخن چه کار»؟! (فیم انت من ذکراها).

یعنی تاریخ وقوع قیامت حتی از تو پنهان است، تا چه رسد به دیگران، این از آن علم غیبی است که از مختصات ذات پروردگار می باشد، و احدی را به آن راهی نیست!

سوره النازعات(79): آیه 44

(آیه 44)- سپس می افزاید: «نهایت آن (قیامت) به سوی پروردگار تو است» و هیچ کس جز خدا از زمانش آگاه نیست (الی ربک منتهاها).

این همان مطلبی است که در آیه 34 سوره لقمان نیز آمده است: «علم زمان وقوع قیامت تنها نزد خداست».

سوره النازعات(79): آیه 45

(آیه 45)- باز برای توضیح بیشتر می افزاید: «کار تو فقط بیم دادن کسانی است که از آن می ترسند» (انما انت منذر من یخشاها).

وظیفه تو همین انذار و هشدار و بیم دادن است و بس، و اما تعیین وقت قیامت از قلمرو وظیفه و آگاهی تو بیرون است.

سوره النازعات(79): آیه 46

(آیه 46)- و سر انجام در آخرین آیه این سوره برای بیان این واقعیت که تا قیامت زمان زیادی نیست، می فرماید: «آنها در آن روز که قیام قیامت را می بینند چنین احساس می کنند که گوئی توقفشان (در دنیا و برزخ) جز شامگاهی یا صبح آن بیشتر نبوده است»! (کانهم یوم یرونها لم یلبثوا الا عشیه او ضحاها).

به قدری عمر کوتاه دنیا بسرعت می گذرد، و دوران برزخ نیز سریع طی می شود که به هنگام قیام قیامت آنها فکر می کنند تمام این دوران چند ساعتی بیش نبود.

«پایان سوره نازعات»

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 1592

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 1593

سوره عبس [80]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 42 آیه است

محتوای سوره:

محتوای این سوره را می توان در پنج موضوع خلاصه کرد:

1- عتاب شدید خداوند نسبت به کسی که در برابر مرد نابینای حقیقت جو برخورد مناسبی نداشت.

2- ارزش و اهمیت قرآن مجید.

3- کفران و ناسپاسی انسان در برابر نعمتهای خداوند.

4- بیان گوشه ای از نعمتهای او در زمینه تغذیه انسان و حیوانات برای تحریک حس شکرگزاری بشر.

5- اشاره به قسمتهای تکان دهنده ای از حوادث قیامت و سرنوشت مؤمنان و کفار در آن روز بزرگ.

نامگذاری آن به «عبس» به تناسب نخستین آیه سوره است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«کسی که سوره عبس را بخواند روز قیامت در حالی وارد محشر می شود که صورتش خندان و بشاش است».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره عبس(80): آیه 1
اشاره

(آیه 1)

شأن نزول:

ده آیه آغاز سوره اجمالا نشان می دهد که خداوند کسی

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 1594

را در آنها مورد عتاب قرار داده به خاطر این که فرد یا افراد غنی و ثروتمندی را بر نابینای حق طلبی مقدم داشته است، اما این شخص مورد عتاب کیست؟ در آن اختلاف نظر است.

مشهور در میان مفسران عامه و خاصه این است که:

عده ای از سران قریش مانند عتبه بن ربیعه، ابو جهل، عباس بن عبد المطلب، و جمعی دیگر، خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودند و آن حضرت مشغول تبلیغ و دعوت آنها به سوی اسلام بود و امید داشت که این سخنان در دل آنها مؤثر شود. در این میان «عبد اللّه بن ام مکتوم» که مرد نابینا و ظاهرا فقیری بود وارد مجلس شد، و از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله تقاضا کرد آیاتی از قرآن را برای او بخواند و به او تعلیم دهد، و پیوسته سخن خود را تکرار می کرد و آرام نمی گرفت، زیرا دقیقا متوجه نبود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با چه کسانی مشغول صحبت است.

او آنقدر کلام پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را قطع کرد که حضرت ناراحت شد، و آثار ناخشنودی در چهره مبارکش نمایان گشت و در دل گفت: این سران عرب پیش خود می گویند: پیروان محمد نابینایان و بردگانند، و لذا از «عبد اللّه» رو برگرداند، و به سخنانش با آن گروه ادامه داد.

در این هنگام این آیات نازل شد (و در این باره پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را مورد عتاب قرار داد).

رسول خدا بعد از این ماجرا «عبد اللّه» را پیوسته گرامی می داشت.

البته در آیه چیزی که صریحا دلالت کند که منظور شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است وجود ندارد و به فرض که شأن نزول فوق واقعیت داشته باشد این مطلب در حد ترک اولائی بیش نیست و کاری که منافات با مقام عصمت داشته باشد در آن مشاهده نمی شود.

تفسیر:

عتاب شدید به خاطر بی اعتنائی به نابینای حق طلب! با توجه به آنچه در شأن نزول آیات گفته شد، به سراغ تفسیر آیات می رویم، نخست می فرماید: «چهره درهم کشید، و روی برتافت» (عبس و تولی).

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 1595

سوره عبس(80): آیه 2

(آیه 2)- «از این که نابینائی به سراغ او آمده بود»! (ان جاءه الاعمی).

سوره عبس(80): آیه 3

(آیه 3)- «تو چه می دانی شاید او پاکی و تقوا پیشه کند»؟ (و ما یدریک لعله یزکی).

سوره عبس(80): آیه 4

(آیه 4)- «یا (از شنیدن سخنان حق) متذکّر گردد و این تذکر به حال او مفید باشد» (او یذکر فتنفعه الذکری).

و اگر صد در صد پاک و با تقوا نشود لا اقل از تذکر پند می گیرد و بیدار می شود، و این بیداری در او اجمالا اثر می گذارد.

سوره عبس(80): آیه 5

(آیه 5)- سپس این عتاب را ادامه داده، می افزاید: «اما آن کس که توانگر است» (اما من استغنی).

سوره عبس(80): آیه 6

(آیه 6)- «تو به او روی می آوری»! (فانت له تصدی).

و اصرار به هدایت او داری در حالی که او گرفتار غرور ثروت و خودخواهی است، غروری که منشأ طغیان و گردنکشی است.

سوره عبس(80): آیه 7

(آیه 7)- «در حالی که اگر او خود را پاک نسازد چیزی بر تو نیست» (و ما علیک الا یزکی).

وظیفه تو تنها ابلاغ رسالت است. خواه از آن پند گیرند یا ملال بنابر این به خاطر این گونه افراد نمی توانی نابینای حق طلب را نادیده بگیری، هر چند هدف تو هدایت این گردنکشان باشد.

سوره عبس(80): آیه 8

(آیه 8)- بار دیگر تأکید و عتاب را از سر می گیرد و همچنان به صورت خطاب می فرماید: «اما کسی که به سراغ تو می آید، و (برای هدایت و پاکی) کوشش می کند» (و اما من جاءک یسعی).

سوره عبس(80): آیه 9

(آیه 9)- «و از خدا ترسان است» (و هو یخشی).

و همین انگیزه ترس از خداوند او را به دنبال تو فرستاده، تا حقایق بیشتری بشنود و به کار بندد، و خود را پاک و پاکیزه کند.

سوره عبس(80): آیه 10

(آیه 10)- «تو از او غافل می شوی» و به دیگری می پردازی (فانت عنه تلهی).

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 1596

این عتاب و خطاب خواه به شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باشد یا غیر او بیانگر این واقعیت مهم است که اسلام و قرآن اهمیت و احترام خاصی برای پویندگان راه حق مخصوصا از طبقات مستضعف قائل است. و به عکس موضع گیری تند و خشنی در برابر آنها که بر اثر وفور نعمت الهی، مست و مغرور شده اند دارد.

سوره عبس(80): آیه 11

(آیه 11)- در تعقیب آیات گذشته که در آن سخن از سرزنش کسی آمده بود که نسبت به نابینای حق طلبی کم توجهی نموده بود، در اینجا به مسأله اهمیت قرآن مجید و مبدأ پاک آن و تأثیرش در نفوس پرداخته، می فرماید: «هرگز» این کار را تکرار مکن و آن را برای همیشه فراموش نما (کلا).

چرا که «این (قرآن) تذکر و یادآوری است» (انها تذکره).

این احتمال نیز وجود دارد که آیه فوق پاسخی باشد به تمام تهمتهای مشرکان و دشمنان اسلام در مورد قرآن که گاه شعرش می خواندند، و گاه سحر، و گاه نوعی کهانت، قرآن می گوید: هیچ یک از این نسبتها صحیح نیست، بلکه این آیات وسیله ای است برای آگاهی و ایمان و دلیل آن در خودش نهفته است.

سوره عبس(80): آیه 12

(آیه 12)- سپس می افزاید: «و هر کس بخواهد از آن پند می گیرد» (فمن شاء ذکره).

این تعبیر هم اشاره ای است به این که اکراه و اجباری در کار نیست، و هم دلیلی است بر آزادی اراده انسان که تا نخواهد و تصمیم بر قبول هدایت نگیرد نمی تواند از آیات قرآن بهره گیرد.

سوره عبس(80): آیه 13

(آیه 13)- سپس می افزاید: این کلمات بزرگ الهی «در الواح پر ارزشی ثبت است» (فی صحف مکرمه).

تعبیر به «صحف» نشان می دهد که آیات قرآن قبل از نزول بر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در الواحی نوشته شده بود، و فرشتگان وحی آن را با خود می آوردند الواحی بسیار گرانقدر و پر ارزش.

سوره عبس(80): آیه 14

(آیه 14)- بعد می فرماید: این صحائف و الواح «و الاقدر و پاکیزه است»

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 1597

(مرفوعه مطهره).

بالاتر از آن است که دست نااهلان به سوی آن دراز شود، و یا قادر بر تحریف آن باشند، و پاکتر از آن است که دست ناپاکان آن را آلوده کند، و نیز پاک است از هرگونه تناقض و تضاد و شک و شبهه.

سوره عبس(80): آیه 15

(آیه 15)- از این گذشته، این آیات الهی «به دست سفیرانی است» (بایدی سفره).

سوره عبس(80): آیه 16

(آیه 16)- سفیرانی «والا مقام و فرمانبردار و نیکوکار» (کرام برره).

منظور از «سفره» در اینجا فرشتگان الهی است که سفیران وحی یا کاتبان آیات او هستند.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «کسی که حافظ قرآن باشد و به آن عمل کند با سفیران بزرگوار فرمانبردار الهی خواهد بود».

این تعبیر به خوبی نشان می دهد که حافظان و مفسران و عاملان به قرآن در ردیف این «سفره» و همگام آنها هستند، نه این که خود آنها می باشند و این یک واقعیت است که وقتی این دانشمندان و حافظان، کاری شبیه کار فرشتگان و حاملان وحی انجام دهند در ردیف آنها قرار می گیرند.

سوره عبس(80): آیه 17

(آیه 17)- سپس می افزاید: با وجود این همه اسباب هدایت الهی که در صحف مکرمه به وسیله فرشتگان مقرب خداوند، با انواع تذکرات، نازل شده، باز هم این انسان سرکش و ناسپاس تسلیم حق نمی شود «مرگ بر این انسان، چقدر کافر و ناسپاس است»؟! (قتل الانسان ما اکفره).

سوره عبس(80): آیه 18

(آیه 18)- و از آنجا که سر چشمه سرکشیها و ناسپاسیها غالبا غرور است برای در هم شکستن این غرور در این آیه می فرماید: خداوند «او را از چه چیز آفریده است»؟ (من ای شی ء خلقه).

سوره عبس(80): آیه 19

(آیه 19)- «او را از نطفه ناچیزی آفرید، و سپس اندازه گیری کرد و موزون ساخت» (من نطفه خلقه فقدره).

دقت در آفرینش انسان از نطفه و اندازه گیری تمام ابعاد وجودی او،

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 1598

اعضاء پیکرش، استعدادهایش و نیازهایش خود بهترین دلیل برای خداشناسی و معرفه اللّه است.

و چه بزرگ است آن خدائی که این موجود ضعیف را این همه قدرت و توانائی بخشید که می تواند آسمان و زمین و اعماق دریاها را جولانگاه خود قرار دهد، و همه نیروهای محیط خود را مسخر فرمان خویش سازد.

سوره عبس(80): آیه 20

(آیه 20)- در ادامه همین سخن می افزاید: «سپس راه را برای او آسان کرد» (ثم السبیل یسره).

راه تکامل پرورش جنین در شکم مادر، و سپس راه انتقال او را به این دنیا سهل و آسان نمود.

از عجائب تولد انسان این است که قبل از لحظات تولد آن چنان در شکم مادر قرار دارد که سر او به طرف بالا و صورتش به پشت مادر و پای او در قسمت پایین رحم است، ولی هنگامی که فرمان تولد صادر می شود ناگهان واژگونه می گردد سر او به طرف پایین می آید، و همین موضوع امر تولد را برای او و مادر سهل و آسان می کند.

بعد از تولد نیز در مسیر نموّ و رشد جسمی در دوران کودکی، و سپس نموّ و رشد غرائز، و بعد از آن رشد در مسیر هدایت معنوی و ایمان، همه را از طریق عقل و دعوت انبیاء برای او سهل و آسان ساخته است.

سوره عبس(80): آیه 21

(آیه 21)- سپس به مرحله پایانی عمر انسان بعد از پیمودن این راه طولانی اشاره کرده، می فرماید: «بعد او را میراند و در قبر پنهان نمود» (ثم اماته فاقبره).

دستور به دفن کردن بدن مردگان (بعد از غسل و کفن و نماز) دستوری است الهام بخش که مرده انسانها باید از هر نظر پاک و محترم باشد تا چه رسد به زنده آنها!

سوره عبس(80): آیه 22

(آیه 22)- بعد به مرحله رستاخیز انسانها پرداخته، می افزاید: «سپس هرگاه که بخواهد او را زنده (و برای حساب و جزا محشور) می کند» (ثم اذا شاء انشره).

سوره عبس(80): آیه 23

(آیه 23)- در این آیه می فرماید: با این همه مواهب الهی نسبت به انسان، از آن روز که به صورت نطفه ای بی ارزش بود تا آن روز که قدم در این دنیا گذارد، و راه

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 1599

خود را به سوی کمال طی کرد و سپس از این دنیا می رود و در قبر پنهان می گردد باز این انسان راه صحیح خود را پیدا نمی کند «چنین نیست که او می پندارد، او هنوز آنچه را (خدا) فرمان داده، اطاعت نکرده است» (کلا لما یقض ما امره).

سوره عبس(80): آیه 24

(آیه 24)- انسان باید به غذای خود بنگرد! از آنجا که آیات قبل سخن از مسأله معاد می گفت، و آیات آینده نیز با صراحت بیشتری از این مسأله سخن می گوید، به نظر می رسد که آیات مورد بحث به منزله دلیلی است برای مسأله معاد که از طریق بیان قدرت خداوند بر همه چیز، و همچنین احیای زمینهای مرده به وسیله نزول باران- که خود نوعی معاد در عالم گیاهان است- امکان رستاخیز را اثبات می کند.

در ضمن چون این آیات از انواع غذاهائی که خدا در اختیار انسان و چهارپایان قرار داده سخن می گوید حس شکرگزاری انسان را بر می انگیزد و او را به شناخت منعم و معرفت اللّه دعوت می کند.

نخست می فرماید: «انسان باید به غذای خویش (و آفرینش آن) بنگرد» (فلینظر الانسان الی طعامه).

نزدیکترین اشیاء خارجی به انسان غذای اوست که با یک دگرگونی جزو بافت وجود او می شود، و اگر به او نرسد به زودی راه فنا را پیش می گیرد، و به همین دلیل قرآن از میان تمام موجودات روی مواد غذائی آن هم موادی که از طریق گیاهان و درختان، عاید انسان می شود تکیه کرده است.

روشن است که منظور از «نگاه کردن» تماشای ظاهری نیست، بلکه نگاه به معنی دقت و اندیشه در ساختمان این مواد غذائی، و اجزاء حیاتبخش آن، و تأثیرات شگرفی که در وجود انسان دارد، و سپس اندیشه در خالق آنهاست.

و نیز دقیقا بنگرد که آنها را از چه راهی تهیه کرده، حلال یا حرام؟ مشروع یا نامشروع؟

در بعضی از روایات که از معصومین نقل شده آمده است که منظور از «طعام»

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 1600

در اینجا علم و دانشی است که غذای روح انسان است، باید بنگرد که آن را از چه کسی گرفته؟

آری! انسان باید درست بنگرد که سر چشمه اصلی علم و دانش او که غذای روحانی اوست کجاست مبادا از سر چشمه آلوده ای تغذیه شود و روح و جان او را بیمار کند یا به هلاکت افکند.

سوره عبس(80): آیه 25

(آیه 25)- سپس به شرح تفصیلی این مواد غذائی و منابع آن پرداخته، می فرماید: «ما آب فراوان از آسمان فرو ریختیم» (انا صببنا الماء صبا).

آری! آب که مهمترین مایه حیات است همواره به مقدار فراوان به لطف پروردگار از آسمان نازل می شود، و می دانیم تمام نهرها، چشمه ها، قناتها و چاههای آب، ذخائر آبی خود را از باران می گیرند.

سوره عبس(80): آیه 26

(آیه 26)- بعد از ذکر موضوع آب که یکی از ارکان مهم رویش گیاهان است، به سراغ رکن مهم دیگر یعنی «زمین» می رود و می افزاید: «سپس زمین را از هم شکافتیم» (ثم شققنا الارض شقا).

این شکافتن اشاره به شکافتن زمین به وسیله جوانه های گیاهان است، و به راستی این یکی از عجائب است که جوانه ای با آن همه نرمی و لطافت خاکهای سخت را می شکافد، و گاه در کوهستانها از لابلای سنگها عبور کرده، سر بیرون می آورد.

و احتمال دارد منظور از شکافتن زمین خرد شدن سنگهای سطح آن در آغاز باشد.

به این ترتیب آیه اشاره به یکی از معجزات علمی قرآن است که نشان می دهد اول بارانها فرو می بارند، و سپس زمینها شکافته می شوند و آماده زراعت می گردند، نه تنها در روزهای نخست این عمل صورت گرفته که امروز نیز ادامه دارد.

سوره عبس(80): آیه 27

(آیه 27)- بعد از ذکر این دو رکن اساسی یعنی «آب» و «خاک» به هشت قسمت از روئیدنیها که از ارکان اساسی غذای انسان یا حیوانات است اشاره کرده، می فرماید: «و در آن دانه های فراوانی رویاندیم» (فانبتنا فیها حبا).

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 1601

دانه های غذائی که مایه اصلی تغذیه انسان و انواع حیوانات است، دانه هایی که اگر یک سال بر اثر خشکسالی قطع شود قحطی و گرسنگی تمام جهان را فرا می گیرد و انسانها همه در زحمت فرو می روند.

سوره عبس(80): آیه 28

(آیه 28)- و در مرحله بعد می افزاید: «و (همچنین) انگور و سبزی بسیار» (و عنبا و قضبا).

ذکر «عنب» (انگور) از میان تمام میوه ها به خاطر مواد غذائی و حیاتی فراوانی است که در این میوه نهفته شده و آن را به صورت یک غذای کامل درآورده است.

توجه داشته باشید که «عنب» هم به «انگور» گفته می شود و هم به «درخت انگور» و در آیات قرآن بر هر دو اطلاق شده، ولی در اینجا مناسب همان انگور است.

«قضب» در اینجا معنی گسترده ای دارد که هم سبزیهای خوردنی را شامل می شود، و هم میوه های بوته ای و هم ریشه های غذائی را.

سوره عبس(80): آیه 29

(آیه 29)- سپس می افزاید: «و زیتون و نخل فراوان» (و زیتونا و نخلا).

تکیه روی این دو میوه نیز دلیلش روشن است چرا که امروز ثابت شده که هم «زیتون» و هم «خرما» از مهمترین مواد غذائی نیروبخش و مفید و سلامت آفرین است.

سوره عبس(80): آیه 30

(آیه 30)- و در مرحله بعد می افزاید: «و باغهای پردرخت» با انواع میوه های رنگارنگ (و حدائق غلبا).

سوره عبس(80): آیه 31

(آیه 31)- سپس می افزاید: «و میوه و چراگاه» (و فاکهه و ابا).

«ابّ» به معنی گیاهان خودرو و چراگاهی است که آماده چریدن حیوانات و یا چیدن گیاهان باشد.

در اینجا این سؤال پیش می آید که در آیات گذشته بعضی از میوه ها بالخصوص مطرح شده بود، و در اینجا میوه بطور کلی مطرح شده، و از این گذشته در آیه قبل که سخن از باغها می گفت ظاهرا نظر به میوه های باغها داشت، چگونه

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 1602

بار دیگر میوه در اینجا مطرح شده است؟

در پاسخ می گوئیم: اما این که بعضی از میوه ها بالخصوص ذکر شده مانند انگور و زیتون و خرما (به قرینه درخت نخل) به خاطر اهمیت فوق العاده ای است که از میان میوه ها دارند، و اما این که چرا «فاکهه» (میوه) جداگانه از «حدائق» (باغها) ذکر شده؟ ممکن است به خاطر این باشد که باغها منافع دیگری غیر از میوه نیز دارند، منظره زیبا، طراوت و هوای سالم و مانند آن.

از این گذشته برگ بعضی از درختان و ریشه و پوست بعضی دیگر، جزء مواد غذائی هستند (مانند چای و دارچین و زنجبیل و امثال آن) به علاوه برگهای بسیاری از درختان خوراک مناسبی برای حیوانات است و می دانیم آنچه در آیات فوق آمده، هم خوراک انسان را شامل می شود، هم خوراک حیوان را.

سوره عبس(80): آیه 32

(آیه 32)- و لذا در این آیه می افزاید: «تا وسیله ای برای بهره گیری شما و چارپایانتان باشد» (متاعا لکم و لانعامکم).

«متاع» هر چیزی است که انسان از آن متمتع و بهره مند می شود.

سوره عبس(80): آیه 33

(آیه 33)- صیحه رستاخیز: بعد از ذکر قسمت قابل توجهی از مواهب الهی و نعم دنیوی، به بیان معاد و گوشه ای از حوادث رستاخیز و سرنوشت مؤمنان و کافران می پردازد، تا از یکسو اعلام کند که این مواهب و متاع هر چه باشد زود گذر است و نقطه پایانی دارد، و از سوی دیگر وجود اینها دلیلی است بر قدرت خداوند بر همه چیز و بر مسأله معاد.

می فرماید: «هنگامی که آن صدای مهیب [- صیحه رستاخیز] بیاید» کافران و مجرمان در اندوه عمیقی فرو می روند (فاذا جاءت الصاخه).

«صاخّه» در اینجا اشاره به «نفخه دوم صور» است، همان صیحه عظیمی که صیحه بیداری و حیات می باشد و همگان را زنده کرده، به عرصه محشر دعوت می کند.

سوره عبس(80): آیه 34

(آیه 34)- و لذا بلافاصله بعد از آن می افزاید: «در آن روز که انسان از برادر خود می گریزد» (یوم یفر المرء من اخیه).

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 1603

همان برادری که با جان برابر بود و همه جا به یاد او بود و در فکر او، امروز بکلی از او گریزان می شود.

سوره عبس(80): آیه 35

(آیه 35)- «و (همچنین) از مادر و پدرش» (و امه و ابیه).

سوره عبس(80): آیه 36

(آیه 36)- «و زن و فرزندانش» (و صاحبته و بنیه).

و به این ترتیب انسان نزدیکترین نزدیکانش را که برادر و پدر و مادر و زن و فرزند هستند نه فقط فراموش می نماید بلکه از آنها فرار می کند و این نشان می دهد هول و وحشت محشر آنقدر زیاد است که انسان را از تمام پیوندها و علائقش جدا می کند.

سوره عبس(80): آیه 37

(آیه 37)- در این آیه دلیل این فرار را بیان کرده، می فرماید: «در آن روز هر کدام از آنها وضعی دارد که او را کاملا به خود مشغول می سازد» (لکل امرئ منهم یومئذ شأن یغنیه).

در حدیثی آمده است که بعضی از خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از آن حضرت سؤال کردند که آیا در روز قیامت انسان به یاد دوست صمیمیش می افتد؟

در پاسخ فرمود: «سه موقف است که هیچ کس در آنها به یاد هیچ کس نمی افتد: اول پای میزان سنجش اعمال است تا ببیند آیا میزانش سنگین است یا سبک؟ سپس بر صراط است تا ببیند آیا از آن می گذرد یا نه؟ و سپس به هنگامی است که نامه های اعمال را به دست انسانها می دهند تا ببیند آن را به دست راستش می دهند یا دست چپ؟ این سه موقف است که در آنها کسی به فکر کسی نیست، نه دوست صمیمی، نه یار مهربان، نه افراد نزدیک، نه دوستان مخلص، نه فرزندان، و نه پدر و مادر، و این همان است که خداوند متعال می فرماید: در آن روز هر کسی به قدر کافی به خود مشغول است.»

سوره عبس(80): آیه 38

(آیه 38)- سپس به چگونگی حال مؤمنان و کافران در آن روز پرداخته، می گوید: «چهره هائی در آن روز گشاده و نورانی است» (وجوه یومئذ مسفره).

سوره عبس(80): آیه 39

(آیه 39)- «خندان و مسرور است» (ضاحکه مستبشره).

سوره عبس(80): آیه 40

(آیه 40)- «و صورتهائی در آن روز غبار آلود است» (و وجوه یؤمئذ علیها غبره).

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 1604

سوره عبس(80): آیه 41

(آیه 41)- «و دود تاریکی آن را پوشانده است» (ترهقها قتره).

سوره عبس(80): آیه 42

(آیه 42)- «آنان همان کافران فاجرند»! (اولئک هم الکفره الفجره).

از این آیات به خوبی استفاده می شود که در صحنه قیامت آثار عقائد و اعمال سوء انسانها در چهره هایشان نمایان می گردد.

تعبیر به «وجوه» به خاطر این است که رنگ صورت بیش از هر چیزی می تواند بیانگر حالات درونی باشد، هم ناراحتیهای فکری و روحی و هم ناراحتیهای جسمانی.

«پایان سوره عبس»

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 1605

سوره تکویر [81]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 29 آیه است

محتوای سوره:

محتوای این سوره عمدتا بر دو محور دور می زند:

1- آیات آغاز این سوره بیانگر نشانه هائی از قیامت و دگرگونیهای عظیم در پایان این جهان و آغاز رستاخیز است.

2- بخش دوم سوره از عظمت قرآن و آورنده آن و تأثیرش در نفوس انسانی سخن می گوید، و این قسمت با سوگندهای بیدار کننده و پر محتوایی همراه است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که سوره اذا الشّمس کوّرت را بخواند خداوند او را از رسوائی در آن هنگام که نامه عملش گشوده می شود حفظ می کند».

در حدیث دیگری می خوانیم که به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله گفتند: چرا این قدر زود آثار پیری در شما نمایان گشته؟

فرمود: «سوره هود، واقعه، مرسلات، عمّ، و اذا الشّمس کوّرت، مرا پیر کرد» زیرا آن چنان حوادث هولناک قیامت در اینها ترسیم شده است که هر انسان بیداری را گرفتار پیری زودرس می کند.

تعبیراتی که در روایات بالا آمده به خوبی نشان می دهد که منظور تلاوتی است که سر چشمه آگاهی و ایمان و عمل باشد.

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 1606

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره التکویر(81): آیه 1

(آیه 1)- آن روز که طومار کائنات پیچیده شود! در آغاز این سوره چنانکه گفتیم به اشارات کوتاه و هیجان انگیز و تکان دهنده ای از حوادث هولناک پایان این جهان و آغاز رستاخیز برخورد می کنیم که انسان را در عوالم عجیبی سیر می دهد، و مجموعا هشت نشانه از این نشانه ها را بازگو می کند.

نخست می فرماید: «در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود» (اذا الشمس کورت).

می دانیم خورشید در حال حاضر کره ای است فوق العاده داغ و سوزان به اندازه ای که تمام مواد آن به صورت گاز فشرده ای درآمده و در گرداگردش شعله های سوزانی زبانه می کشد که صدها هزار کیلومتر ارتفاع آنهاست و اگر کره زمین در وسط یکی از این شعله های عظیم گرفتار شود در دم خاکستر و تبدیل به مشتی گاز می شود! ولی در پایان این جهان و در آستانه قیامت این حرارت فرو می نشیند، و آن شعله ها جمع می شود، روشنائی آن به خاموشی می گراید، و از حجم آن کاسته می شود و این است معنی «تکویر».

این حقیقتی است که در علم و دانش امروز نیز منعکس است و «ثابت خورشید» تدریجا رو به تاریکی و خاموشی می رود.

سوره التکویر(81): آیه 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: «و در آن هنگام که ستارگان بی فروغ شوند» (و اذا النجوم انکدرت).

سوره التکویر(81): آیه 3

(آیه 3)- در سومین نشانه رستاخیز می فرماید: «و در آن هنگام که کوهها به حرکت درآیند» (و اذا الجبال سیرت).

از آیات مختلف قرآن استفاده می شود که در آستانه قیامت کوهها مراحل مختلفی را طی می کنند- شرح بیشتر در این باره را در همین جلد در تفسیر آیه 20 سوره نبأ مطالعه فرمایید.

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 1607

سوره التکویر(81): آیه 4

(آیه 4)- سپس می افزاید: «و در آن هنگام که با ارزشترین اموال به دست فراموشی سپرده شود» (و اذا العشار عطلت).

«عشار» جمع «عشراء» در اصل به معنی شتر ماده بارداری است که ده ماه بر حمل او گذشته، و در آستانه آوردن بچه است یعنی چیزی نمی گذرد که شتر دیگری از او متولد می شود، و شیر فراوان در پستان او ظاهر می گردد.

در آن روز که این آیات نازل گشت چنین شتری با ارزشترین اموال عرب محسوب می شد.

منظور این است شدت هول و وحشت آن روز به قدری است که هر انسانی نفیسترین اموال خویش را فراموش می کند.

سوره التکویر(81): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه می افزاید: «و در آن هنگام که وحوش جمع شوند» (و اذا الوحوش حشرت).

همان حیواناتی که در حال عادی از هم دور بودند، و از یکدیگر می ترسیدند و فرار می کردند، ولی شدت وحشت حوادث هولناک آستانه قیامت آن چنان است که اینها را گرد هم جمع می کند، و همه چیز را فراموش می کنند، گوئی می خواهند با این اجتماعشان از شدت ترس و وحشت خود بکاهند.

و به تعبیر دیگر: وقتی آن صحنه های هولناک خصائص ویژه حیوانات وحشی را از آنها می گیرد با انسانها چه می کند!

سوره التکویر(81): آیه 6

(آیه 6)- سپس می افزاید: «و در آن هنگام که دریاها برافروخته شوند»! (و اذا البحار سجرت).

می دانیم آب از دو ماده «اکسیژن» و «هیدروژن» ترکیب یافته که هر دو سخت قابل اشتعال است، بعید نیست که در آستانه قیامت آب دریاها چنان تحت فشار قرار گیرد که تجزیه شوند و تبدیل به یکپارچه آتش گردند.

سوره التکویر(81): آیه 7

(آیه 7)- بعد از ذکر شش تحول عظیم که از مقدّمات رستاخیز است به نخستین طلیعه آن روز بزرگ اشاره کرده، می فرماید: «و در آن هنگام که هر کس با همسان خود قرین گردد» (و اذا النفوس زوجت).

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 1608

صالحان با صالحان، و بدکاران با بدکاران، اصحاب الیمین با اصحاب الیمین، و اصحاب الشّمال با اصحاب الشّمال، بر خلاف این دنیا که همه با هم آمیخته اند، گاه همسایه مؤمن، مشرک است، و گاه همسر صالح، ناصالح ولی در قیامت که یوم الفصل و روز جدائیهاست این صفوف کاملا از هم جدا می شوند.

سوره التکویر(81): آیه 8

(آیه 8)- سپس به سراغ یکی دیگر از حوادث رستاخیز رفته، می افزاید:

«و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سؤال شود:» (و اذا الموؤده سئلت).

سوره التکویر(81): آیه 9

(آیه 9)- «به کدامین گناه کشته شدند»؟! (بای ذنب قتلت).

یکی از دردناک ترین و وحشیانه ترین پدیده های عصر جاهلیت عرب پدیده زنده به گور کردن دختران است که در قرآن مجید مکرر به آن اشاره شده، با نهایت تأسف این مسأله به اشکال دیگری در جاهلیت قرون اخیر نیز خودنمایی می کند.

در بعضی از روایات در تفسیر این آیه توسعه داده شده، تا آنجا که شامل هرگونه قطع رحم، و یا قطع مودت اهل بیت علیهم السّلام می شود.

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم هنگامی که از تفسیر این آیه سؤال شد فرمود: «من قتل فی مودّتنا منظور کسانی است که در طریق محبت و دوستی ما کشته می شوند».

البته ظاهر آیه همان است که گفتیم، ولی ملاک و مفهوم آن قابل چنین توسعه ای می باشد.

سوره التکویر(81): آیه 10

(آیه 10)- آن روز معلوم شود که در چه کاریم همه؟ به دنبال بحثی که در آیات گذشته در مورد مرحله اول رستاخیز آمده بود، در اینجا به مرحله دوم آن یعنی، بروز و ظهور عالم دیگر و حسابرسی اعمال اشاره کرده، می فرماید: «و در آن هنگام که نامه های اعمال گشوده شود» (و اذا الصحف نشرت).

گشوده شدن نامه های اعمال در قیامت هم در برابر چشم صاحبان آنهاست، تا بخوانند و خودشان به حساب خود برسند، همان گونه که در سوره اسراء آیه 14 آمده است و هم در برابر چشم دیگران، که خود تشویقی است برای نیکوکاران و مجازات و رنجی است برای بدکاران.

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 1609

سوره التکویر(81): آیه 11

(آیه 11)- سپس می افزاید: «و در آن هنگام که پرده از روی آسمان برگرفته شود» (و اذا السماء کشطت). این پرده هایی که در این دنیا بر جهان ماده و عالم بالا افکنده شده، و مانع از آن است که مردم فرشتگان یا بهشت و دوزخ را که درون این جهان است ببینند کنار می رود، و انسانها حقایق عالم هستی را می بینند.

مطابق آیه 49 سوره توبه جهنم هم امروز موجود است، ولی پرده ها و حجابهای عالم دنیا مانع از مشاهده آن است، همان گونه که مطابق بسیاری از آیات قرآن بهشت نیز هم اکنون آماده برای پرهیزکاران است.

به هر حال آیه فوق ناظر به حوادث مرحله دوم رستاخیز، یعنی مرحله بازگشت انسانها به زندگی و حیات نوین است.

سوره التکویر(81): آیه 12

(آیه 12)- و لذا در این آیه می افزاید: «و در آن هنگام که دوزخ شعله ور گردد» (و اذا الجحیم سعرت).

سوره التکویر(81): آیه 13

(آیه 13)- و در این آیه می فرماید: «و در آن زمان که بهشت (به پرهیزکاران) نزدیک شود» (و اذا الجنه ازلفت).

همین معنی در آیه 90 سوره «شعرا» نیز آمده است با این تفاوت که در اینجا تصریح به نام «متقین» نشده و در آنجا تصریح شده است.

سوره التکویر(81): آیه 14

(آیه 14)- و بالاخره در این آیه، که در حقیقت مکمل تمام آیات گذشته و جزایی برای جمله های شرطیه ای است که در دوازده آیه قبل آمده، می فرماید: آری در آن هنگام «هر کس می داند چه چیزی را آماده کرده است»! (علمت نفس ما احضرت).

این تعبیر به خوبی نشان می دهد که همه اعمال انسانها در آنجا حاضر می شود، و علم و آگاهی آدمی نسبت به آنها علمی توأم با شهود و مشاهده خواهد بود.

این حقیقت در آخرین آیات سوره زلزال نیز آمده است آنجا که می فرماید:

«هر کس به اندازه ذرّه ای کار نیک کرده باشد آن را می بیند، و هر کس به اندازه ذرّه ای کار بد کرده باشد آن را می بیند».

سوره التکویر(81): آیه 15

(آیه 15)- به دنبال آیات گذشته که سخن از معاد و مقدمات رستاخیز و بخشی از حوادث آن روز بزرگ می گفت، در اینجا به بحث از حقانیت قرآن و صدق

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 1610

گفتار پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می پردازد، و در حقیقت آنچه را در آیات قبل پیرامون معاد آمده است تأکید می کند و با ذکر قسمهای آگاهی بخش، مطلب را مؤکد می سازد.

نخست می فرماید: «سوگند به ستارگانی که بازمی گردند» (فلا اقسم بالخنس).

سوره التکویر(81): آیه 16

(آیه 16)- «حرکت می کنند و از دیده ها پنهان می شوند» (الجوار الکنس).

منظور از این سوگندها- همان گونه که در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام در تفسیر این آیات نقل شده- پنج ستاره سیار منظومه شمسی است که با چشم غیر مسلح دیده می شود (عطارد، زهره، مرّیخ، مشتری، و زحل).

توضیح این که اگر در چند شب متوالی چشم به آسمان بدوزیم به این معنی پی می بریم که ستارگان آسمان دسته جمعی تدریجا طلوع می کنند و با هم غروب می نمایند بی آنکه تغییری در فواصل آنها به وجود آید، گوئی مرواریدهایی هستند که روی یک پارچه سیاه در فواصل معینی دوخته شده اند، و این پارچه را از یک طرف بالا می آورند و از طرف دیگر پایین می کشند، تنها پنج ستاره است که از این قانون کلی مستثناست، یعنی در لابلای ستارگان دیگر حرکت می کنند. گوئی پنج مروارید ندوخته روی این پارچه آزاد قرار گرفته اند، و در لابلای آنها می غلطند! اینها همان پنج ستاره عضو خانواده منظومه شمسی می باشد، و حرکات آنها به خاطر نزدیکیشان با ماست، و گر نه سایر ستارگان آسمان نیز دارای چنین حرکاتی هستند اما چون از ما بسیار دورند ما نمی توانیم حرکات آنها را احساس کنیم، این از یکسو.

از سوی دیگر: توجه به این نکته لازم است که علمای هیئت این ستارگان را «نجوم متحیّره» نامیده اند زیرا حرکات آنها روی خط مستقیم نیست، و به نظر می رسد که مدتی سیر می کنند بعد کمی بر می گردند، دو مرتبه به سیر خود ادامه می دهند که در باره علل آن در علم «هیئت» بحثهای فراوانی شده است.

آیات فوق ممکن است اشاره به همین باشد که این ستارگان دارای حرکتند (الجوار) و در سیر خود رجوع و بازگشت دارند (الخنّس) و سر انجام به هنگام طلوع سپیده صبح و آفتاب مخفی و پنهان می شوند، شبیه آهوانی که شبها در بیابانها برای به دست آوردن طعمه می گردند، و به هنگام روز از ترس صیاد و حیوانات

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 1611

وحشی در «کناس» خود مخفی می شوند (الکنس).

به هر حال گویا قرآن مجید می خواهد با این سوگندهای پرمعنی و آمیخته با نوعی ابهام اندیشه ها را به حرکت درآورد و متوجه وضع خاص و استثنائی این سیارات در میان خیل عظیم ستارگان آسمان کند، تا بیشتر در آن فکر کنند و به عظمت پدید آورنده این دستگاه عظیم آشناتر شوند.

سوره التکویر(81): آیه 17

(آیه 17)- در این آیه، به دومین سوگند پرداخته، می گوید: «و قسم به شب، هنگامی که پشت کند و به آخر رسد» (و اللیل اذا عسعس).

سوره التکویر(81): آیه 18

(آیه 18)- و سر انجام به سراغ سومین و آخرین قسم رفته، می فرماید: «و به صبح، هنگامی که تنفس کند»! (و الصبح اذا تنفس).

این تعبیر شبیه تعبیری است که در سوره مدّثّر بعد از سوگند به شب آمده است که می فرماید: «و الصبح اذا اسفر سوگند به صبح هنگامی که نقاب از چهره برگیرد» گوئی ظلمت شب همچون نقاب سیاهی بر صورت صبح افتاده، به هنگام سپیده دم نقاب را کنار می زند و چهره نورانی و پرفروغ خود را که نشانه زندگی و حیات است به جهانیان نشان می دهد.

سوره التکویر(81): آیه 19

(آیه 19)- پیک وحی الهی بر او نازل شده! در این آیه به چیزی که تمام این سوگندها به خاطر آن یاد شده پرداخته، می فرماید: «یقینا این (قرآن) کلام فرستاده بزرگواری است [- جبرئیل امین ]» که از سوی خداوند برای پیامبرش آورده (انه لقول رسول کریم).

و این پاسخی است به آنها که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را متهم می کردند که قرآن را خود ساخته و پرداخته، و به خدا نسبت داده است.

در این آیه و آیات بعد پنج وصف برای «جبرئیل» پیک وحی خدا بیان شده، که در حقیقت اوصافی است که برای هر فرستاده جامع الشرائط لازم است.

نخست توصیف او به «کریم» بودن که اشاره به ارزش وجودی اوست.

سوره التکویر(81): آیه 20

(آیه 20)- سپس به اوصاف دیگر پرداخته، می افزاید: «او صاحب قدرت است، و نزد (خداوند) صاحب عرش مقام والائی دارد»! (ذی قوه عند ذی العرش مکین).

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 1612

«ذی العرش» اشاره به ذات پاک خداوند است، گر چه او صاحب تمام عالم هستی است ولی از آنجا که عرش- خواه به معنی عالم ماوراء طبیعت باشد، و یا مقام علم مکنون خداوند- اهمیت بیشتری دارد، او را به صاحب عرش بودن توصیف می کند.

سوره التکویر(81): آیه 21

(آیه 21)- و در چهارمین و پنجمین توصیف می گوید: «در آسمانها مورد اطاعت (فرشتگان) و امین است» (مطاع ثم امین).

از روایات استفاده می شود که گاه جبرئیل امین برای ابلاغ آیات قرآن از سوی گروه عظیمی از فرشتگان همراهی می شد و مسلما در میان آنها مطاع بود و یک رسول باید در میان همراهانش مطاع باشد.

در حدیثی آمده است به هنگام نزول این آیات پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به جبرئیل فرمود: «چه خوب خداوند تو را ستوده است که فرموده: صاحب قدرت است، و در نزد خداوند صاحب عرش، قرب و مقام دارد و در آنجا فرمانرواست و امین، نمونه ای از قدرت و امانت خود را بیان کن! جبرئیل در پاسخ عرض کرد: اما نمونه قوت من این که مأمور نابودی شهرهای قوم لوط شدم، و آن چهار شهر بود، در هر شهر چهارصد هزار مرد جنگجو وجود داشت، به جز فرزندان آنها، من این شهرها را از بین برداشتم و به آسمان بردم تا آنجا که فرشتگان آسمان صدای حیوانات آنها را شنیدند، سپس به زمین آوردم، و زیر و رو کردم! و اما نمونه امانت من این است که هیچ دستوری به من داده نشده که از آن دستور کمترین تخطی کرده باشم».

سوره التکویر(81): آیه 22

(آیه 22)- سپس به نفی نسبت ناروائی که به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دادند پرداخته، می افزاید: «و صاحب شما [- پیامبر] دیوانه نیست» (و ما صاحبکم بمجنون).

تعبیر به «صاحب» اشاره به این است که او سالیان دراز در میان شما زندگی کرده، و همنشین با افراد شما بوده است، و او را به عقل و درایت و امانت شناخته اید، چگونه نسبت جنون به او می دهید؟!

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 1613

سوره التکویر(81): آیه 23

(آیه 23)- بعد برای تأکید ارتباط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با جبرئیل امین می افزاید: «او (جبرئیل) را در افق روشن دیده است»! (و لقد رآه بالافق المبین).

منظور از «افق مبین» همان «افق اعلی» و افق آشکار کننده فرشتگان است که پیامبر جبرئیل را در آن مشاهده کرد.

سوره التکویر(81): آیه 24

(آیه 24)- سپس می افزاید: «و او نسبت به آنچه از طریق وحی دریافت داشته بخل ندارد» (و ما هو علی الغیب بضنین).

همه را بی کم و کاست در اختیار بندگان خدا می نهد، او مانند بسیاری از مردم نیست که وقتی به حقیقت مهمی دست می یابند اصرار در کتمان آن دارند، و غالبا از بیان آن بخل می ورزند.

اگر دیگران به خاطر علوم محدودشان چنین صفتی را دارند پیامبر که سر چشمه علمش اقیانوس بیکران علم خداست از این گونه صفات مبراست.

سوره التکویر(81): آیه 25

(آیه 25)- و نیز می افزاید: «و این (قرآن) گفته شیطان رجیم نیست» (و ما هو بقول شیطان رجیم).

این آیات قرآنی هرگز مانند سخنان کاهنان که از طریق ارتباط با شیاطین دریافت می داشتند نمی باشد، و نشانه های این حقیقت در آن ظاهر است، چرا که سخنان کاهنان آمیخته با دروغ و اشتباهات فراوان بود، و بر محور امیال و مطامعشان دور می زند، و این هیچ نسبتی با قرآن مجید ندارد.

سوره التکویر(81): آیه 26

(آیه 26)- ای غافلان به کجا می روید؟! در آیات گذشته این حقیقت روشن شد که قرآن مجید کلام خداست، چرا که محتوایش نشان می دهد که گفتار شیطانی نیست بلکه سخن رحمانی است، که به وسیله پیک وحی خدا با قدرت و امانت کامل بر پیامبری که در نهایت اعتدال عقل است نازل شده.

در اینجا مخالفان را به خاطر عدم پیروی از این کلام بزرگ مورد توبیخ قرار داده با یک استفهام توبیخی می گوید: «پس به کجا می روید»؟ (فاین تذهبون). چرا راه راست را رها کرده، به بیراهه گام می نهید؟

سوره التکویر(81): آیه 27

(آیه 27)- سپس می افزاید: «این (قرآن) چیزی جز تذکّری برای جهانیان

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 1614

نیست» (ان هو الا ذکر للعالمین).

همه را اندرز می دهد، هشدار می دهد، تا از خواب غفلت بیدار شوند.

سوره التکویر(81): آیه 28

(آیه 28)- و از آنجا که برای هدایت و تربیت تنها «فاعلیت فاعل» کافی نیست بلکه «قابلیت قابل» نیز شرط است، در این آیه می افزاید: قرآن مایه بیداری است «برای کسی از شما که بخواهد راه مستقیم پیش گیرد» (لمن شاء منکم ان یستقیم).

آیه قبل عمومیت فیض هدایت الهی را بیان می کند، و این آیه شرط بهره گیری از این فیض را، و تمام مواهب عالم چنین است که اصل فیض عام است ولی استفاده از آن مشروط به اراده و تصمیم است.

سوره التکویر(81): آیه 29

(آیه 29)- اما از آنجا که تعبیر به مشیت و اراده انسان ممکن است این توهّم را ایجاد کند که انسان چنان آزاد است که هیچ نیازی در پیمودن این راه به خداوند و توفیق الهی ندارد، در آخرین آیه این سوره به بیان نفوذ مشیت پروردگار پرداخته، می فرماید: «و شما اراده نمی کنید مگر این که خداوند- پروردگار جهانیان- اراده کند و بخواهد» (و ما تشاؤن الا ان یشاء الله رب العالمین).

در حقیقت مجموع این دو آیه همان مسأله دقیق و ظریف «امر بین امرین» را بیان می کند، از یکسو می گوید تصمیم گیری به دست شماست، از سوی دیگر می گوید: تا خدا نخواهد شما نمی توانید تصمیم بگیرید، یعنی اگر شما مختار و آزاد آفریده شده اید این اختیار و آزادی نیز از ناحیه خداست، او خواسته است که شما چنین باشید.

انسان در اعمال خود نه مجبور است، و نه صد در صد آزاد، نه طریقه «جبر» صحیح است و نه طریقه «تفویض» بلکه هر چه او دارد، از عقل و هوش و توانائی جسمی و قدرت تصمیم گیری همه از ناحیه خداست. و همین واقعیت است که او را از یکسو دائما نیازمند به خالق می سازد، و از سوی دیگر به مقتضای آزادی و اختیارش به او تعهد و مسؤولیت می دهد.

«پایان سوره تکویر»

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 1615

سوره انفطار [82]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 19 آیه است

محتوای سوره:

این سوره مانند بسیاری از سوره های دیگر جزء آخر قرآن بر محور مسائل مربوط به قیامت دور می زند، و روی هم رفته در آیات نوزده گانه آن به پنج موضوع در این رابطه اشاره شده:

1- اشراط السّاعه: یعنی حوادث عظیمی که در پایان جهان و در آستانه قیامت رخ می دهد.

2- توجه انسان به نعمتهای خداوند که سراسر وجود او را فرا گرفته.

3- اشاره به فرشتگانی که مأمور ثبت اعمال انسانها هستند.

4- سرنوشت نیکان و بدان در قیامت.

5- گوشه ای از سختیهای آن روز بزرگ.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس این دو سوره: سوره انفطار و سوره انشقاق را تلاوت کند، و آن دو را در نماز فریضه و نافله برابر چشم خود قرار دهد هیچ حجابی او را از خدا محجوب نمی دارد، و چیزی میان او و خداوند حائل نمی شود، پیوسته (با چشم دل) به خدا می نگرد و خدا (با لطفش) به او نگاه می کند، تا از حساب مردم فارغ شود».

مسلما نعمت بزرگ حضور در پیشگاه خدا، و از میان رفتن حجابها میان او و پروردگار، برای کسی است که این دو سوره را در عمق جانش جای دهد و خود را براساس آن بسازد، نه این که به لقلقه زبان اکتفا کند.

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 1616

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الانفطار(82): آیه 1

(آیه 1)- آن زمان که نظام جهان در هم ریزد! باز در آغاز این سوره به قسمتی از حوادث وحشت انگیزی که در آستانه رستاخیز سرتاسر این جهان را فرا می گیرد برخورد می کنیم.

نخست می فرماید: «در آن زمان که آسمان [- کرات آسمانی ] از هم شکافته شود» (اذا السماء انفطرت).

سوره الانفطار(82): آیه 2

(آیه 2)- «و آن زمان که ستارگان پراکنده شوند و فرو ریزند» (و اذا الکواکب انتثرت).

نظام جهان بالا در هم می ریزد، و انفجارهای عظیمی سراسر کرات آسمانی را فرا می گیرد، منظومه ها نظام خویش را از دست می دهند، و ستارگان از مدار خود بیرون می روند، و بر اثر تصادم شدید به یکدیگر متلاشی می شوند، عمر این جهان به پایان می رسد، و همه چیز ویران می شود، تا بر ویرانه هایش عالم نوین آخرت برپا گردد.

هدف اعلام این مطلب است جایی که این کرات عظیم آسمانی به چنین سرنوشتی دچار شوند تکلیف انسان ضعیف در این میان معلوم است.

سوره الانفطار(82): آیه 3

(آیه 3)- سپس از آسمان به زمین می آید، می فرماید: «و آن زمان که دریاها به هم پیوسته شود» (و اذا البحار فجرت).

گرچه امروز نیز تمام دریاهای روی زمین (غیر از دریاچه ها) به هم ارتباط دارند، ولی به نظر می رسد که در آستانه قیامت بر اثر زلزله های شدید، یا متلاشی شدن کوهها و ریختن آنها در دریاها چنان دریاها پر می شوند که آب سراسر خشکیها را فرا می گیرد، و دریاها به صورت یک اقیانوس گسترده و فراگیر در می آیند، همان گونه که یکی از تفسیرهای آیه 6 سوره تکویر «و اذا البحار سجرت» نیز همین است (1).

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 1617


1- احتمال دیگری در تفسیر این آیه داده شده که در ذیل آیه 6 سوره تکویر ذکر گردید.
سوره الانفطار(82): آیه 4

(آیه 4)- سپس در باره مرحله دوم رستاخیز و تجدید حیات جهان و تجدید حیات مردگان می فرماید: «و آن زمان که قبرها زیر و رو گردد» (و اذا القبور بعثرت). و مردگان بیرون آیند و برای حساب آماده شوند.

سوره الانفطار(82): آیه 5

(آیه 5)- و بعد از ذکر این نشانه ها که قبل از رستاخیز و بعد از آن صورت می گیرد، سخن نهائی را چنین بیان می کند: در آن زمان «هر کس می داند آنچه را که از پیش فرستاده و آنچه را برای بعد گذاشته است» (علمت نفس ما قدمت و اخرت).

آری! آن روز حجابها کنار می رود، پرده های غرور و غفلت دریده می شود، و حقایق جهان عریان و آشکار می گردد، آنجاست که انسان تمامی اعمال خود را می بیند و از نیک و بد آن آگاه می شود، چه اعمالی را که از قبل فرستاده، و چه کارهائی که آثارش بعد از او در دنیا باقی مانده مانند خیرات و صدقات جاریه، و بناها و آثاری که برای مقاصد رحمانی یا شیطانی ساخته، و از خود به جا نهاده است، و یا کتابها و آثار علمی و غیر علمی که برای مقاصد نیک و بد تحریر یافته، و بعد از او مورد بهره برداری دیگران قرار گرفته است، همچنین سنتهای نیک و بد که اقوامی را به دنبال خود کشانیده.

اینها نمونه هائی است از کارهائی که نتایجش بعد از انسان به او می رسد و مصداق «اخّرت» در آیه فوق است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «بعد از مرگ انسان، پرونده اعمال او بسته می شود، و اجر و پاداشی به او نمی رسد مگر از سه طریق (و در روایت دیگری این امور شش چیز شمرده شده:) بناها و اشیاء مفیدی که برای استفاده مردم از خود به یادگار گذارده، فرزند صالح، قرآنی که آن را تلاوت می کند، چاهی که حفر کرده، درختی که غرس نموده، تهیه آب، و سنّت حسنه ای که بعد از او باقی می ماند و مورد توجه قرار می گیرد.»

سوره الانفطار(82): آیه 6

(آیه 6)- ای انسان! چه چیز تو را مغرور ساخته؟ در تعقیب آیات گذشته که پیرامون معاد سخن می گفت، در اینجا برای بیدار کردن انسان از خواب غفلت، و توجه او به مسؤولیتهایش در برابر خداوند، نخست او را مخاطب ساخته، و با یک

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 1618

استفهام توبیخی شدید و در عین حال توأم با نوعی لطف و محبت می فرماید: «ای انسان! چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت مغرور ساخته»؟ (یا ایها الانسان ما غرک بربک الکریم).

به مقتضای ربوبیتش پیوسته او را در کنف حمایت خود قرار داده، و تربیت و تکامل را بر عهده گرفته، و به مقتضای کرمش او را بر سر خوان نعمت خود نشانده، و از تمام مواهب مادی و معنوی برخوردار ساخته است.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است که هنگام تلاوت این آیه فرمود: «غرّه جهله جهل و نادانیش او را مغرور و غافل ساخته است»! و از اینجا روشن می شود هدف این است که با تکیه بر مسأله ربوبیت و کرم خداوند غرور و غفلت و جهل انسان را در هم بشکند.

سوره الانفطار(82): آیه 7

(آیه 7)- سپس برای بیدار ساختن این انسان غافل به گوشه ای از کرم و الطافش به او در چهار مرحله اشاره کرده، می فرماید: «همان خدائی که تو را آفرید، و سامان داد و منظم ساخت» (الذی خلقک فسواک فعدلک).

سوره الانفطار(82): آیه 8

(آیه 8)- «و در هر صورتی که می خواست تو را ترکیب نمود» (فی ای صوره ما شاء رکبک).

در این آیات و بسیاری دیگر از آیات قرآن خداوند این انسان فراموشکار و مغرور را وادار به عرفان خویشتن می کند از آغاز آفرینش در رحم مادر، تا لحظه تولد، و از آنگاه تا نمو و رشد کامل، وجود خویش را مورد بررسی دقیق قرار دهد، و ببیند در هر گام، و در هر لحظه، نعمت تازه ای از سوی آن منعم بزرگ به سراغش آمده، تا خود را سراپا غرق احسان او بیند و از مرکب غرور و غفلت پایین آید و طوق بندگی حق را بر گردن نهد.

سوره الانفطار(82): آیه 9

(آیه 9)- سپس به منشأ غرور و غفلت آنها اشاره کرده، می فرماید: «آن گونه که شما می پندارید نیست بلکه شما روز جزا را منکرید» (کلا بل تکذبون بالدین).

نه مسأله کرم خداوند مایه غرور شماست، و نه لطف و نعمتهای او، بلکه ریشه اصلی را در عدم ایمان به روز رستاخیز باید بیابید.

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 1619

سوره الانفطار(82): آیه 10

(آیه 10)- سپس برای از میان بردن عوامل غرور و غفلت و تقویت ایمان به معاد می افزاید: «و بی شک نگاهبانانی بر شما گمارده شده ...» (و ان علیکم لحافظین).

سوره الانفطار(82): آیه 11

(آیه 11)- نگاهبانانی که در نزد پروردگار «والا مقام و نویسنده» اعمال نیک و بد شما هستند (کراما کاتبین).

سوره الانفطار(82): آیه 12

(آیه 12)- «که می دانند شما چه می کنید» (یعلمون ما تفعلون). حتی از اراده و تصمیم باطنی شما به هنگام گناه یا کار نیک با خبرند.

منظور از «حافظین» در اینجا فرشتگانی هستند که مأمور حفظ و نگهداری اعمال انسانها اعم از نیک و بد هستند که در آیه 17 سوره ق از آنها تعبیر به «رقیب و عتید» شده است: «انسان هیچ سخنی را تلفظ نمی کند مگر این که نزد او فرشته ای است مراقب و آماده برای انجام مأموریت».

و در همان سوره ق آیه 16 می فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که دو فرشته از راست و چپ که ملازم شما هستند اعمال شما را تلقی و ثبت می کنند».

سوره الانفطار(82): آیه 13

(آیه 13)- به دنبال بحثی که در آیات گذشته پیرامون ثبت و ضبط اعمال انسانها به وسیله فرشتگان آمد، در اینجا به نتیجه این حسابرسی، و مسیر نهائی نیکان و بدان اشاره کرده، می فرماید: «به یقین نیکان در نعمتی فراوانند» (ان الابرار لفی نعیم).

سوره الانفطار(82): آیه 14

(آیه 14)- «و بدکاران در دوزخند»! (و ان الفجار لفی جحیم).

این که می فرماید: «نیکوکاران در بهشت، و بدکاران در دوزخند» ممکن است به این معنی باشد که آنها هم اکنون نیز در بهشت و دوزخ وارد شده اند، و در همین دنیا نیز نعمتهای بهشتی و عذابهای دوزخی آنها را فرا گرفته، همان گونه که در آیه 54 سوره عنکبوت می خوانیم: «دوزخ کافران را احاطه کرده است».

و نیز جمعی گفته اند که این گونه تعبیرها اشاره به آینده حتمی است- ولی معنی اول با ظاهر آیه سازگارتر است.

سوره الانفطار(82): آیه 15

(آیه 15)- در این آیه توضیح بیشتری در باره سرنوشت فاجران داده، می افزاید: «روز جزا وارد آن می شوند و می سوزند» (یصلونها یوم الدین).

هرگاه معنی آیه گذشته چنین باشد که آنها هم اکنون داخل دوزخند این آیه

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 1620

نشان می دهد که در روز قیامت ورود بیشتر و عمیقتری در این آتش سوزان می یابند و اثر آتش را به خوبی احساس می کنند.

سوره الانفطار(82): آیه 16

(آیه 16)- و باز برای تأکید بیشتر می فرماید: «و آنان هرگز از آن غایب و دور نیستند» (و ما هم عنها بغائبین).

بسیاری از مفسران این جمله را دلیلی بر خلود و جاودانگی عذاب «فجار» گرفته اند، و چنین نتیجه گیری کرده اند که منظور از «فجّار» در این آیات کفّارند. چرا که «خلود» و جاودانگی جز در مورد آنها وجود ندارد بنابر این فجّار کسانی هستند که پرده های تقوا و عفاف را به خاطر عدم ایمان و تکذیب روز جزا دریده اند. نه به خاطر غلبه هوای نفس در عین داشتن ایمان.

ضمنا آیه فوق این حقیقت را نیز بازگو می کند که عذاب دوزخیان هیچ گونه فترتی ندارد، و حتی برای ساعت و یا لحظه ای از آن دور نمی شوند.

سوره الانفطار(82): آیه 17

(آیه 17)- بعد برای بازگو کردن اهمیت آن روز بزرگ می افزاید: «تو چه می دانی روز جزا چیست»؟ (و ما ادراک ما یوم الدین).

سوره الانفطار(82): آیه 18

(آیه 18)- «باز چه می دانی روز جزا چیست»؟ (ثم ما ادراک ما یوم الدین).

جائی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با آن آگاهی وسیع از قیامت و علم فوق العاده او نسبت به مبدأ و معاد، حوادث آن روز بزرگ و اضطراب و وحشت عظیمی را که بر آن حاکم است به خوبی نداند تکلیف بقیه روشن است.

سوره الانفطار(82): آیه 19

(آیه 19)- سپس در یک جمله کوتاه و پر معنی یکی دیگر از ویژگیهای آن روز را که در حقیقت همه چیز در آن نهفته است مطرح کرده، می فرماید: «روزی است که هیچ کس قادر بر انجام کاری به سود دیگری نیست، و همه امور در آن روز از آن خداست» (یوم لا تملک نفس لنفس شیئا و الامر یومئذ لله). البته در این جهان نیز همه کارها به دست قدرت اوست، و همگان به او نیازمندند، ولی در آن روز این مالکیت و حاکمیت صوری و مجازی انسانها نیز برچیده می شود و حاکمیت مطلقه خداوند و مالکیت او بر هر چیز از هر زمان آشکارتر است.

«پایان سوره انفطار»

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 1621

سوره مطفّفین [83]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 36 آیه است

محتوای سوره:

بحثهای این سوره بر پنج محور دور می زند:

1- هشدار و تهدید شدیدی نسبت به کم فروشان.

2- اشاره به این مطلب که گناهان از عدم ایمان راسخ به رستاخیز سر چشمه می گیرد.

3- بخشی از سرنوشت «فجّار» در آن روز بزرگ.

4- قسمتی از مواهب عظیم و نعمتهای روح پرور نیکوکاران در بهشت.

5- اشاره ای به استهزای جاهلانه کافران نسبت به مؤمنان و معکوس شدن این کار در قیامت.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس سوره مطففین را بخواند خدا او را از شراب طهور زلال و خالص که دست احدی به آن نرسیده در آن روز سیراب می کند».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «هر کس در نمازهای فریضه خود سوره مطففین را بخواند خداوند امنیت از عذاب دوزخ را در قیامت به او عطا می کند، نه آتش دوزخ او را می بیند و نه او آتش دوزخ را» پیداست این همه ثواب و فضیلت و برکت برای کسی است که خواندن آن را مقدمه ای برای عمل قرار دهد.

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 1622

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول:

«ابن عباس» می گوید: هنگامی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله وارد مدینه شد بسیاری از مردم سخت آلوده کم فروشی بودند، خداوند این آیات را نازل کرد و آنها پذیرفتند و بعد از آن کم فروشی را ترک کردند.

در حدیث دیگری آمده است که: بسیاری از اهل مدینه تاجر بودند و در کار خود کم فروشی می کردند، و بسیاری از معاملات آنها معاملات حرام بود، این آیات نازل شد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را برای اهل مدینه تلاوت فرمود سپس افزود: «پنج چیز در برابر پنج چیز است»! عرض کردند: ای رسول خدا! کدام پنج در مقابل کدام پنج است؟

فرمود: «هیچ قومی عهدشکنی نکردند مگر این که خداوند دشمنانشان را بر آنها مسلّط ساخت.

و هیچ جمعیتی به غیر حکم الهی حکم نکردند مگر این که فقر در میان آنها زیاد شد.

و در میان هیچ ملّتی فحشا ظاهر نشد مگر این که مرگ و میر در میان آنها فراوان گشت! هیچ گروهی کم فروشی نکردند مگر این که زراعت آنها از بین رفت و قحطی آنها را فرو گرفت! و هیچ قومی زکات را منع نکردند مگر این که باران از آنها قطع شد»!

سوره المطففین(83): آیه 1

(آیه 1)- وای بر کم فروشان! در آغاز سوره قبل از هر چیز کم فروشان را مورد تهدید شدیدی قرار داده، می فرماید: «وای بر کم فروشان»! (ویل للمطففین).

این در حقیقت اعلان جنگی است از ناحیه خداوند به این افراد ظالم و ستمگر و کثیف که حق مردم را به طرز ناجوانمردانه ای پایمال می کنند.

قابل توجه این که در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده که خداوند «ویل» را

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 1623

در باره هیچ کس در قرآن قرار نداده مگر این که او را کافر نام نهاده همان گونه که در آیه 37 سوره مریم، می فرماید: «وای بر کافران از مشاهده روز بزرگ».

از این روایت استفاده می شود که کم فروشی بوی کفر می دهد!

سوره المطففین(83): آیه 2

(آیه 2)- سپس به شرح کار مطففین و کم فروشان پرداخته، می فرماید:

«آنان که وقتی برای خود پیمانه می کنند حق خود را بطور کامل می گیرند» (الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون).

سوره المطففین(83): آیه 3

(آیه 3)- «اما هنگامی که می خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند کم می گذارند»! (و اذا کالوهم او وزنوهم یخسرون).

البته بعید نیست با استفاده از الغای خصوصیت «کم فروشی» کم گذاردن در خدمات را نیز فراگیرد، فی المثل کارگر و کارمندی چیزی از وقت خود بدزدد در ردیف «مطففین» و کم فروشانی است که آیات این سوره سخت آنها را نکوهش کرده است. حتی بی تناسب نیست اگر هرگونه تجاوز از حدود الهی و کم و کسر گذاشتن در روابط اجتماعی و اخلاقی را مشمول آن بدانیم.

سوره المطففین(83): آیه 4

(آیه 4)- سپس آنها را با این جمله استفهام توبیخی، مورد تهدید قرار می دهد:

«آیا آنها گمان نمی کنند که برانگیخته می شوند»؟! (ا لا یظن اولئک انهم مبعوثون).

سوره المطففین(83): آیه 5

(آیه 5)- «در روزی بزرگ» (لیوم عظیم). روزی که عذاب و حساب و خبر او و هول و وحشتش همه عظیم است.

سوره المطففین(83): آیه 6

(آیه 6)- «روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان می ایستند» (یوم یقوم الناس لرب العالمین).

یعنی اگر آنها قیامت را باور می داشتند و می دانستند حساب و کتابی در کار است، و تمام اعمالشان برای محاکمه در آن دادگاه بزرگ ثبت می شود، هرگز چنین ظلم و ستم نمی کردند، و حقوق افراد را پایمال نمی ساختند.

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام نقل شده است: «هنگامی که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در کوفه بود همه روز صبح در بازارهای کوفه می آمد و بازار به بازار می گشت و تازیانه ای (برای مجازات متخلفان) بر دوش داشت در وسط هر بازار می ایستاد

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 1624

و صدا می زد: «ای گروه تجّار! از خدا بترسید»! هنگامی که بانگ علی را می شنیدند هر چه در دست داشتند بر زمین گذاشته و با تمام دل به سخنانش گوش فرا می دادند، سپس می فرمود:

«از خداوند خیر بخواهید، و با آسان گرفتن کار بر مردم برکت بجوئید، و به خریداران نزدیک شوید، حلم را زینت خود قرار دهید، از سوگند بپرهیزید، از دروغ اجتناب کنید، از ظلم خودداری نمایید، و حق مظلومان را بگیرید، به ربا نزدیک نشوید، پیمانه و وزن را بطور کامل وفا کنید، و از اشیاء مردم کم نگذارید، و در زمین فساد نکنید»! و به این ترتیب در بازارهای کوفه گردش می کرد، سپس به دار الاماره باز می گشت و برای دادخواهی مردم می نشست.

سوره المطففین(83): آیه 7

(آیه 7)- تو نمی دانی «سجّین» چیست؟ در تعقیب بحثی که در آیات گذشته در باره کم فروشان، و رابطه گناه با عدم ایمان راسخ به روز رستاخیز آمده بود، در اینجا به گوشه ای از سرنوشت بدکاران و فاجران در آن روز اشاره کرده، می فرماید: «چنین نیست که آنها (در باره قیامت) می پندارند به یقین نامه اعمال بدکاران در سجّین است» (کلا ان کتاب الفجار لفی سجین).

سوره المطففین(83): آیه 8

(آیه 8)- «تو چه می دانی سجّین چیست»؟ (و ما ادراک ما سجین).

سوره المطففین(83): آیه 9

(آیه 9)- «نامه ای است رقم زده شده و سرنوشتی است حتمی» (کتاب مرقوم).

در تفسیر این آیات عمدتا دو نظریه وجود دارد:

1- منظور از «کتاب» همان نامه اعمال انسانهاست که هیچ کار کوچک و بزرگ و صغیره و کبیره ای نیست مگر این که آن را احصا کرده، و همه چیز بی کم و کاست در آن ثبت است.

و منظور از «سجّین» کتاب جامعی است که نامه اعمال همه بدکاران بطور مجموعی در آن گردآوری شده است. و به تعبیر ساده مانند دفتر کلی است که حساب هر یک از بستانکاران و بدهکاران را در صفحه مستقلی در آن ثبت می کنند.

و تعبیر از آن به عنوان «سجین» شاید به خاطر این باشد که محتویات این

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 1625

دیوان سبب زندانی شدن آنها در جهنّم است، یا خود این دیوان در قعر جهنّم جای دارد، به عکس کتاب ابرار و نیکان که در «اعلی علیین» بهشت است.

2- تفسیر دوم این است که «سجین» به همان معنی مشهور و معروف یعنی «دوزخ» است که زندان عظیمی است برای همه بدکاران، و یا محل سختی از دوزخ می باشد، و منظور از «کتاب فجار» همان سرنوشتی است که برای آنها رقم زده شده.

بنابر این، معنی آیه چنین است: «سرنوشت مقرّر و مسلم بدکاران در جهنم است».

جمع میان این دو تفسیر نیز مانعی ندارد، چرا که سجّین در تفسیر اول به معنی دیوان کل اعمال بدکاران است، و در تفسیر دوم به معنی دوزخ یا قعر زمین و معلوم است که اینها علت و معلول یکدیگرند، یعنی هنگامی که نامه عمل انسان در دیوان کل اعمال بدکاران قرار گرفت همان سبب می شود که او را به پست ترین مقام و قعر دوزخ بکشاند.

سوره المطففین(83): آیه 10

(آیه 10)- در این آیه، با یک جمله تکان دهنده به عاقبت شوم منکران معاد اشاره کرده، می فرماید: «وای در آن روز بر تکذیب کنندگان» (ویل یومئذ للمکذبین).

تکذیبی که سر چشمه انواع گناهان و از جمله کم فروشی و ظلم است.

سوره المطففین(83): آیه 11

(آیه 11)- در آیه قبل اشاره کوتاهی به سرنوشت شوم مکذبان شده بود، در اینجا به معرفی آنان پرداخته، می گوید: «همانها که روز جزا را انکار می کنند» (الذین یکذبون بیوم الدین).

سوره المطففین(83): آیه 12

(آیه 12)- و بعد می افزاید: «تنها کسانی آن را تکذیب می کنند که متجاوز و گنهکارند» (و ما یکذب به الا کل معتد اثیم).

یعنی ریشه انکار قیامت، منطق و استدلال نیست، بلکه افرادی که می خواهند پیوسته به تجاوزها ادامه دهند و در گناه غوطه ور باشند منکر قیامت می شوند.

سوره المطففین(83): آیه 13

(آیه 13)- در این آیه به سومین وصف منکران قیامت اشاره کرده، می افزاید:

« (همان کس که) وقتی آیات ما بر او خوانده می شود می گوید: این افسانه های پیشینیان است» (اذا تتلی علیه آیاتنا قال اساطیر الاولین).

آنها علاوه بر این که تجاوزگر (معتد) و گنهکار (اثیم) هستند آیات الهی را نیز

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 1626

به باد سخریه و استهزا گرفته، آن را مجموعه ای از اسطوره ها و افسانه های موهوم و سخنان بی ارزش، نظیر آنچه از دورانهای نخستین (دوران نادانی بشر) به یادگار مانده است معرفی می کنند و به این بهانه می خواهند خود را از مسؤولیت در برابر این آیات برکنار دارند.

در آیات دیگری از قرآن مجید نیز می خوانیم که مجرمان جسور برای فرار از اجابت دعوت الهی به همین بهانه متوسل می شدند.

سوره المطففین(83): آیه 14

(آیه 14)- گناهان زنگار دلهاست! قرآن در این آیه بار دیگر به ریشه اصلی طغیان و سرکشی آنها اشاره کرده، می افزاید: «چنین نیست که آنها می پندارند، بلکه اعمالشان چون زنگاری بر دلهاشان نشسته» و از درک حقیقت وامانده اند (کلا بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون). چرا که نور و صفای نخستین را که به حکم فطرت خداداد در آن بوده گرفته، به همین دلیل پرتو انوار وحی در آن منعکس نمی گردد! در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هنگامی که بنده گناه کند، نکته سیاهی در قلب او پیدا می شود، اگر توبه کند، و از گناه دست بردارد و استغفار نماید قلب او صیقل می یابد، و اگر باز هم به گناه برگردد سیاهی افزون می شود، تا تمام قلبش را فرا می گیرد، این همان زنگاری است که در آیه «کلا بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون» به آن اشاره شده».

سوره المطففین(83): آیه 15

(آیه 15)- در این آیه می افزاید: «چنین نیست که می پندارند، بلکه آنها در آن روز از پروردگارشان محجوبند» (کلا انهم عن ربهم یومئذ لمحجوبون).

و این دردناک ترین مجازات آنهاست، همان گونه که لقای معنوی پروردگار، و حضور در بارگاه قرب او برای ابرار و نیکان بالاترین موهبت و لذتبخش ترین نعمت است.

سوره المطففین(83): آیه 16

(آیه 16)- «سپس آنها به یقین وارد دوزخ می شوند» و ملازم آن هستند (ثم انهم لصالوا الجحیم).

این ورود در آتش نتیجه محجوب بودن از پروردگار است، و اثری است که از آن جدا نیست، و بطور مسلم آتش محرومیت از دیدار حق، از آتش دوزخ هم

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 1627

سوزانتر است!

سوره المطففین(83): آیه 17

(آیه 17)- و در این آیه می فرماید: «سپس به آنها گفته می شود: این همان چیزی است که آن را تکذیب می کردید»! (ثم یقال هذا الذی کنتم به تکذبون).

این سخن به عنوان توبیخ و ملامت و سرزنش به آنها گفته می شود و عذابی است روحانی و شکنجه ای است معنوی برای این گروه خیره سر و لجوج.

سوره المطففین(83): آیه 18

(آیه 18)- «علّیّین» در انتظار ابرار است! به دنبال توصیفی که در آیات گذشته در باره «فجّار» و نامه اعمال و سرنوشت آنها آمده، در اینجا، سخنی از گروه مقابل آنان، یعنی ابرار و نیکان است که ملاحظه افتخارات و امتیازات آنها در برابر فاجران، موقعیت هر دو را روشنتر می سازد.

نخست می فرماید: «چنان نیست که آنها (در باره معاد) می پندارند، بلکه نامه اعمال ابرار و نیکان در علّیّین است» (کلا ان کتاب الابرار لفی علیین).

«ابرار» کسانی هستند که روحی وسیع و همتی بلند و اعتقاد و عملی نیک دارند.

شبیه همان دو تفسیر که در آیات سابق در باره «سجّین» داشتیم در باره «علّیّین» نیز صادق است.

نخست این که: منظور از «کتاب الابرار» نامه اعمال نیکان و پاکان و مؤمنان است، و هدف بیان این نکته است که نامه اعمال آنها در یک دیوان کل به نام «علّیّین» که بیانگر تمام اعمال مؤمنان است قرار دارد، دیوانی که بسیار بلند مرتبه و والا مقام است.

یا این که نامه اعمال آنها بر فراز آنها در شریفترین مکان، یا بر فراز بهشت در بلندترین مقام جای دارد، و همه اینها نشان می دهد که مقام خود آنها فوق العاده بلند و والاست.

تفسیر دیگر این که «کتاب» در اینجا به معنی سرنوشت و حکم قطعی الهی است که مقرر داشته نیکان در اعلی درجات بهشت باشند.

و البته جمع میان این دو تفسیر نیز ممکن است که هم نامه اعمال آنها در یک دیوان کل قرار دارد، و هم مجموعه آن دیوان بر فراز آسمانهاست و هم فرمان الهی بر آن قرار گرفته که خودشان در بالاترین درجات بهشت باشند.

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 1628

سوره المطففین(83): آیه 19

(آیه 19)- سپس برای بیان اهمیت و عظمت «علّیّین» می افزاید: «و تو چه می دانی علّیّین چیست» (و ما ادراک ما علیون).

اشاره به این که مقام و مکانی است برتر از «خیال و قیاس و گمان و وهم» که هیچ کس حتی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نیز نمی تواند ابعاد عظمت آن را دریابد.

سوره المطففین(83): آیه 20

(آیه 20)- سپس خود قرآن به توضیح بیشتر پرداخته، می افزاید: علّیّین «نامه ای است رقم خورده و سرنوشتی است قطعی» (کتاب مرقوم).

این بنابر تفسیری است که «علیین» را به معنی دیوان کل نامه اعمال ابرار معرفی می کند، و اما بنابر تفسیر دیگر معنی آیه چنین است: «این سرنوشت حتمی است که خداوند در باره آنها رقم زده که جایگاهشان برترین درجات بهشت باشد».

سوره المطففین(83): آیه 21

(آیه 21)- سپس می افزاید: این کتاب کتابی است که «مقرّبان شاهد آنند»! یا بر آن گواهی می دهند (یشهده المقربون).

«مقربون» گروهی از خاصان و برگزیدگان مؤمنانند که مقامی بس والا دارند، و شاهد و ناظر نامه اعمال ابرار و نیکان دیگرند.

البته همه مقربان از ابرارند ولی همه ابرار در سلک مقربان نیستند.

سوره المطففین(83): آیه 22

(آیه 22)- سپس به شرح بخشی از پاداشهای عظیم ابرار و نیکان پرداخته، می فرماید: «مسلما نیکان در انواع نعمت اند» (ان الابرار لفی نعیم).

سوره المطففین(83): آیه 23

(آیه 23)- بعد به شرح بعضی از آنها پرداخته، می فرماید: «بر تختهای زیبای بهشتی تکیه کرده، و (به زیباییهای بهشت) می نگرند»! (علی الارائک ینظرون).

سوره المطففین(83): آیه 24

(آیه 24)- سپس می افزاید: هر گاه به آنها بنگری «در چهره هایشان طراوت و نشاط نعمت را می بینی و می شناسی» (تعرف فی وجوههم نضره النعیم).

اشاره به این که نشاط و سرور و شادی در چهره هایشان موج می زند.

سوره المطففین(83): آیه 25

(آیه 25)- بعد از نعمت تخت و نگاه و آرامش و نشاط اشاره به نعمتی دیگر یعنی شراب بهشتیان کرده، می افزاید: «آنها از شراب (طهور) زلال دست نخورده سر بسته ای سیراب می شوند» (یسقون من رحیق مختوم).

شراب طهوری که مانند شراب آلوده و شیطانی دنیا معصیت زا و جنون آفرین

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 1629

نیست، بلکه هوش و عقل و نشاط و عشق و صفا می آفریند.

سوره المطففین(83): آیه 26

(آیه 26)- سپس می فرماید: «مهری که بر آن نهاده شده از مشک است» (ختامه مسک).

نه همچون ظرفهای در بسته دنیا که مهر آن را با «گل» می نهند، و هنگامی که انسان می خواهد شی ء سر بسته را با شکستن مهرش باز کند، دستش آلوده می شود، شراب طهور بهشتی چنین نیست، هنگامی که دست بر مهرش می نهند، بوی عطر مشک در فضا پراکنده می شود! و در پایان آیه بعد از ذکر اوصاف شراب طهور بهشتی، می فرماید: «و در این (نعمتهای بهشتی) راغبان باید بر یکدیگر پیشی گیرند» (و فی ذلک فلیتنافس المتنافسون).

«تنافس» به معنی تمنی و تلاش دو انسان است که هر کدام می خواهد شی ء نفیسی که برای دیگری است در اختیار او نیز باشد.

در حقیقت مضمون آیه شبیه چیزی است که در آیه 21 سوره حدید آمده است: «پیشی بگیرید بر یکدیگر برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان، و بهشتی که پهنه آن مانند پهنه آسمان و زمین است»!

سوره المطففین(83): آیه 27

(آیه 27)- و بعد به آخرین نعمتی که در این سلسله آیات آمده اشاره کرده، می فرماید: «این شراب (طهور) آمیخته با تسنیم است» (و مزاجه من تسنیم).

سوره المطففین(83): آیه 28

(آیه 28)- «همان چشمه ای که مقرّبان از آن می نوشند» (عینا یشرب بها المقربون).

از این آیات استفاده می شود که «تسنیم» برترین شراب طهور بهشتی است که مقربان آن را بطور خالص می نوشند، و از آسمان بهشت یا طبقات بالای آن فرو می ریزد. ولی برای ابرار مقداری از آن را با رحیق مختوم که نوع دیگری از شراب طهور بهشتی است می آمیزند! در روایات متعددی این شراب بهشتی پاداش کسانی ذکر شده که از شراب آلوده دنیا چشم بپوشند، و تشنه کامان را سیراب کنند، و آتش اندوه را در دل مؤمنان

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 1630

خاموش سازند. و کسانی که در روز گرم تابستان روزه بگیرند.

از جمله پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود: «ای علی! کسی که خمر و شراب را به خاطر خدا ترک گوید خداوند او را از شراب زلال در بسته مهر شده بهشتی سیراب می کند».

سوره المطففین(83): آیه 29
اشاره

(آیه 29)

شأن نزول:

مفسران برای این آیه و هفت آیه بعد از آن دو شأن نزول نقل کرده اند نخست این که: روزی علی علیه السّلام و جمعی از مؤمنان از کنار جمعی از کفار «مکّه» گذشتند، آنها به علی علیه السّلام و مؤمنان خندیدند و استهزا کردند، آیات مورد بحث نازل شد و سرنوشت این گروه کافر استهزا کننده را در قیامت روشن ساخت.

دیگر این که آیات مورد بحث در باره افرادی همچون عمار، صهیب، خباب، بلال، و سایر فقرای مؤمنین که مورد استهزای مشرکان قریش همچون ابو جهل، و ولید بن مغیره، و عاص بن وائل، واقع می شدند نازل شده.

جمع میان این دو شأن نزول نیز کاملا ممکن است.

تفسیر: ..... ص: 442

آن روز آنها مؤمنان را مسخره می کردند، اما امروز ...! در تعقیب آیات گذشته که سخن از نعمتها و پاداشهای عظیم ابرار و نیکان می گفت، در اینجا به گوشه ای از مصائب و زحمات آنها که در این جهان به خاطر ایمان و تقوا با آن رو به رو می شوند اشاره می کند، تا روشن شود که آن پاداشهای بزرگ بی حساب نیست.

نخست می فرماید: «بدکاران (در دنیا) پیوسته به مؤمنان می خندیدند» (ان الذین اجرموا کانوا من الذین آمنوا یضحکون).

خنده ای تمسخر آمیز و تحقیر کننده، خنده ای که از روح طغیان و کبر و غرور و غفلت ناشی می شود، و همیشه افراد سبک سر و مغرور در برابر مؤمنان باتقوا چنین خنده های مستانه داشته اند.

سوره المطففین(83): آیه 30

(آیه 30)- در این آیه دومین برخورد زشت آنها را بیان کرده، می فرماید:

«و هنگامی که از کنارشان می گذشتند آنها را با اشاره تمسخر می کردند» (و اذا مروا بهم یتغامزون)

.و با این علامات و اشارات می گویند: این بی سر و پاها را ببینید که مقربان درگاه

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 1631

خدا شده اند. این آستین پاره ها و پا برهنه ها را تماشا کنید که مدعی نزول وحی الهی بر خودشان هستند! و این گروه نادان را بنگرید که می گویند استخوان پوسیده و خاک شده بار دیگر به حیات و زندگی بر می گردد و امثال این سخنان زشت و بی محتوا.

سوره المطففین(83): آیه 31

(آیه 31)- اینها همه در برخوردشان با مؤمنان بود، در جلسات خصوصی نیز همین برنامه را بازگو کرده، و سخریه ها را غیابا ادامه می دادند، همان گونه که آیه مورد بحث می گوید: «و هنگامی که به سوی خانواده خود باز می گشتند مسرور و خندان بودند» و از آنچه انجام داده بودند خوشحالی می کردند (و اذا انقلبوا الی اهلهم انقلبوا فکهین).

گوئی فتح و پیروزی نصیب آنها شده که به آن مباهات می کنند، و باز هم در غیاب، همان سخریه ها، و همان استهزاءها ادامه دارد.

سوره المطففین(83): آیه 32

(آیه 32)- چهارمین عکس العمل شرارت آمیز آنها در برابر مؤمنان این بود که: «وقتی آنان را می دیدند می گفتند: اینها گمراهانند» (و اذا رأوهم قالوا ان هؤلاء لضالون).

چرا که راه و رسم بت پرستی و خرافاتی را که در میان آنها رائج بود و هدایتش می پنداشتند رها کرده، و به سوی ایمان به خدا و توحید خالص بازگشته و به گمان آنها لذت نقد دنیا را به نعمتهای نسیه آخرت فروخته بودند.

سوره المطففین(83): آیه 33

(آیه 33)- و از آنجا که مؤمنان غالبا از افرادی بودند که موقعیت اجتماعی و ثروت قابل توجهی در اختیار نداشتند- و به همین دلیل کفار به آنها با چشم حقارت می نگریستند، و ایمانشان را بی ارزش شمرده، و آئینشان را به باد مسخره می گرفتند- قرآن می گوید: «در حالی که هرگز مأمور مراقبت و متکفل آنان [- مؤمنان ] نبودند» (و ما ارسلوا علیهم حافظین).

این در حقیقت جوابی است به این افراد خود خواه و پر ادعا که به شما چه مربوط که مؤمنان از کدام گروهند؟ شما در متن دعوت و محتوای آئین پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بنگرید.

سوره المطففین(83): آیه 34

(آیه 34)- ولی در قیامت مسأله بر عکس می شود، چنانکه در این آیه

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 1632

می فرماید: «ولی امروز مؤمنان به کفّار می خندند»! (فالیوم الذین آمنوا من الکفار یضحکون).

چرا که قیامت بازتابی است از اعمال انسان در دنیا، و در آنجا باید عدالت الهی اجرا شود، و عدالت ایجاب می کند که در آنجا مؤمنان پاکدل به کفار لجوج و معاند و استهزاگر بخندند، و این خود نوعی عذاب دردناک برای این مغروران مستکبر است! در بعضی از روایات از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمده است که: «در آن روز دری از بهشت به روی کفار گشوده می شود، و آنها به گمان این که فرمان آزادی از دوزخ و ورود در بهشت داده شده است به سوی آن حرکت می کنند، هنگامی که به آن رسیدند ناگهان در بسته می شود، و این کار چند بار تکرار می شود و مؤمنان که از بهشت نظاره گر آنانند می خندند»!

سوره المطففین(83): آیه 35

(آیه 35)- لذا در این آیه می افزاید: «در حالی که بر تختهای آراسته بهشتی نشسته و (به سرنوشت شوم آنها) می نگرند» (علی الارائک ینظرون).

به چه چیز نگاه می کنند! به آن همه نعمتهای بی پایان الهی، به آن مواهب عظیم و به آن عذابهای دردناکی که کفار مغرور و خودخواه در نهایت ذلت و زبونی به آن گرفتارند.

سوره المطففین(83): آیه 36

(آیه 36)- سر انجام در آخرین آیه این سوره به صورت یک جمله استفهامیه، می فرماید: «آیا (با این حال) کافران پاداش اعمال خود را گرفتند»؟! (هل ثوب الکفار ما کانوا یفعلون).

این سخن خواه از ناحیه خداوند باشد، یا فرشتگان، و یا مؤمنان، نوعی طعن و استهزا نسبت به افکار و ادعاهای این مغروران مستکبر است که انتظار داشتند در مقابل اعمال زشتشان جایزه و پاداشی هم از خداوند دریافت دارند، در برابر این پندار غلط و خیال خام می فرماید: «آیا آنها پاداش اعمالشان را گرفتند»؟

«پایان سوره مطفّفین»

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 1633

سوره انشقاق [84]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 25 آیه است

محتوای سوره:

این سوره مانند بسیاری از سوره های جزء اخیر قرآن مجید از مباحث معاد سخن می گوید، در آغاز اشاراتی به حوادث هولناک و تکان دهنده پایان جهان و شروع قیامت می کند، و در مرحله بعد به مسأله رستاخیز و حساب اعمال نیکوکاران و بدکاران، و سرنوشت آنها، و در مرحله سوم به بخشی از اعمال و اعتقاداتی که موجب عذاب و کیفر الهی می شود، و در مرحله چهارم بعد از ذکر سوگندهائی به مراحل سیر انسان در مسیر زندگی دنیا و آخرت اشاره می کند و سر انجام در مرحله پنجم باز سخن از اعمال نیک و بد و کیفر و پاداش آنهاست.

در باره فضیلت تلاوت این سوره

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«کسی که سوره انشقاق را بخواند خداوند او را از این که در قیامت نامه اعمالش به پشت سرش داده شود در امان می دارد»!

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الانشقاق(84): آیه 1

(آیه 1)- همان گونه که در شرح محتوای سوره گفتیم در آغاز این سوره نیز به حوادث عظیم و عجیب پایان جهان اشاره شده، می فرماید: «در آن هنگام که آسمان [- کرات آسمانی ] شکافته شود» (اذا السماء انشقت).

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 1634

نظیر آنچه در آغاز سوره انفطار آمده که می فرماید: «در آن زمان که آسمان (و کرات آسمانی) شکافته و ستارگان پراکنده شوند و فرو ریزند».

و این اعلام پایان دنیا و خرابی و فنای آن است.

در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام در تفسیر آیه آمده که فرمود: «در آستانه قیامت این کواکب را که ما مشاهده می کنیم از کهکشان جدا می شود، و نظام همگی به هم می خورد».

سوره الانشقاق(84): آیه 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: «و تسلیم فرمان پروردگارش شود و شایسته است چنین باشد» (و اذنت لربها و حقت).

مبادا تصور شود که آسمان با آن عظمت کمترین مقاومتی در مقابل این فرمان الهی می کند.

چگونه می تواند تسلیم نباشد در حالی که فیض وجود لحظه به لحظه از سوی خداوند به آن می رسد، و اگر یک آن این رابطه قطع گردد متلاشی و نابود خواهد شد.

سوره الانشقاق(84): آیه 3

(آیه 3)- و در مرحله بعد به وضع «زمین» اشاره کرده، می فرماید: «و در آن هنگام که زمین گسترده شود» (و اذا الارض مدت).

کوهها- به شهادت آیات فراوانی از قرآن- بکلی متلاشی و بر چیده می شوند و تمام بلندیها و پستیها از میان می رود، زمین صاف و گسترده و آماده حضور همه بندگان در صحنه می شود.

سوره الانشقاق(84): آیه 4

(آیه 4)- و در سومین مرحله، می افزاید: «و (زمین) آنچه در درون دارد بیرون افکنده و خالی می شود» (و القت ما فیها و تخلت).

معروف در میان مفسران این است که مفهوم آیه این است که تمام مردگانی که در درون خاک و داخل قبرها آرمیده اند یکباره همه به بیرون پرتاب می شوند، و لباس حیات و زندگی بر تن می کنند.

بعضی دیگر گفته اند علاوه بر انسانها، معادن و گنجهای نهفته درون زمین نیز همگی بیرون می ریزد.

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 1635

این احتمال نیز وجود دارد که مواد مذاب درون زمین با زلزله های هولناک و وحشتناک بکلی بیرون می ریزد، و همه پستیها را پر می کند و سپس درون زمین خالی و آرام می گردد.

سوره الانشقاق(84): آیه 5

(آیه 5)- باز به دنبال این سخن، می افزاید: «و تسلیم فرمان پروردگارش گردد و شایسته است» که تسلیم باشد (و اذنت لربها و حقت).

این حوادث عظیم که با تسلیم کامل همه موجودات توأم است، از یکسو بیانگر فنای این دنیاست، فنای زمین و آسمان و انسانها و گنجها و گنجینه ها، و از سوی دیگر دلیل بر ایجاد نقطه عطفی است در جهان آفرینش، و مرحله نوین و تازه هستی.

و از سوی سوم نشانه قدرت خداوند بزرگ است، بر همه چیز مخصوصا بر مسأله معاد و رستاخیز.

آری! هنگامی که این حوادث واقع شود، انسان، نتیجه اعمال نیک و بد خود را می بیند- و این جمله ای است که در تقدیر است.

سوره الانشقاق(84): آیه 6

(آیه 6)- تلاشی پر رنج به سوی کمال مطلق! سپس انسانها را مخاطب ساخته و سرنوشت آنها را در مسیری که در پیش دارند برای آنها روشن کرده، می فرماید: «ای انسان تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی، و او را ملاقات خواهی کرد» (یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه).

این آیه اشاره به یک اصل اساسی در حیات همه انسانهاست، که همواره زندگی، آمیخته با زحمت و رنج و تعب است، حتی اگر هدف رسیدن به متاع دنیا باشد، تا چه رسد به این که هدف آخرت و سعادت جاویدان و قرب پروردگار باشد، این طبیعت زندگی دنیاست، حتی افرادی که در نهایت رفاه زندگی می کنند آنها نیز از رنج و زحمت و درد برکنار نیستند.

تعبیر به «ملاقات پروردگار» در اینجا، خواه اشاره به ملاقات صحنه قیامت که صحنه حاکمیّت مطلقه اوست باشد، یا ملاقات جزا و پاداش و کیفر او، یا ملاقات خود او از طریق شهود باطن، نشان می دهد که این رنج و تعب تا آن روز ادامه خواهد

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 1636

یافت، و زمانی به پایان می رسد که پرونده این دنیا بسته شود و انسان با عملی پاک خدای خویش را ملاقات کند.

آری! راحتی بی رنج و تعب، تنها در آنجاست.

تکیه بر عنوان «ربّ» (پروردگار) اشاره به این است که این سعی و تلاش جزئی از برنامه ربوبیت خداوند و تکامل و تربیت انسان است.

سوره الانشقاق(84): آیه 7

(آیه 7)- ولی در اینجا انسانها به دو گروه تقسیم می شوند همان گونه که می فرماید: «پس کسی که نامه اعمالش به دست راستش داده شود» (فاما من اوتی کتابه بیمینه).

سوره الانشقاق(84): آیه 8

(آیه 8)- «به زودی حساب آسانی برای او می شود» (فسوف یحاسب حسابا یسیرا).

سوره الانشقاق(84): آیه 9

(آیه 9)- «و خوشحال به اهل و خانواده اش باز می گردد» (و ینقلب الی اهله مسرورا).

اینها کسانی هستند که در مدار اصلی آفرینش، در همان مداری که خداوند برای این انسان و سرمایه ها و نیروهای او تعیین کرده حرکت می کنند، و تلاش و کوشش آنها همواره برای خدا، و سعی و حرکتشان به سوی خداست، در آنجا نامه اعمالشان را به دست راستشان می دهند که این نشانه پاکی عمل و صحّت ایمان و نجات در قیامت است، و مایه سر افرازی و سر بلندی در برابر اهل محشر.

منظور از «حساب یسیر» حساب سهل و آسان است که سخت گیری و دقت در آن نباشد، از سیئات بگذرد و حسنات را پاداش دهد و حتی سیئات آنها را به حسنات تبدیل کند.

سوره الانشقاق(84): آیه 10

(آیه 10)- آنها که از شرم نامه اعمال را پشت سر می گیرند! به دنبال بحثی که در آیات قبل پیرامون اصحاب الیمین (مؤمنانی که نامه اعمالشان به دست راستشان داده می شود) گذشت در اینجا از کفّار و مجرمان و چگونگی نامه اعمال آنها سخن می گوید.

نخست می فرماید: «و اما کسی که نامه اعمالش به پشت سرش داده شود»

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 1637

(و اما من اوتی کتابه وراء ظهره).

سوره الانشقاق(84): آیه 11

(آیه 11)- «به زودی فریاد می زند: ای وای بر من که هلاک شدم»! (فسوف یدعوا ثبورا).

سوره الانشقاق(84): آیه 12

(آیه 12)- «و در شعله های سوزان آتش می سوزد» (و یصلی سعیرا).

«اصحاب الیمین» با سر افرازی و افتخار و مباهات نامه اعمالشان را به دست راست گرفته و صدا می زنند: هاؤم اقرؤا کتابیه ای اهل محشر! بیایید و نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید» (حاقه/ 19).

اما وقتی مجرمان تبهکار نامه اعمالشان را به دست چپشان می دهند آنها از شرمساری و ذلت دست را پشت سر می گیرند، تا این سند جرم و فضاحت کمتر دیده شود، ولی چه فایده که در آنجا چیزی پنهان شدنی نیست.

سوره الانشقاق(84): آیه 13

(آیه 13)- سپس به بیان علت این سرنوشت شوم پرداخته، می فرماید: «چرا که او در میان خانواده اش پیوسته (از کفر و گناه خود) مسرور بود» (انه کان فی اهله مسرورا).

سروری آمیخته با غرور، و غروری آمیخته با غفلت و بی خبری از خدا، سروری که نشانه دلبستگی سخت به دنیا و بی اعتنایی به جهان پس از مرگ بود.

سوره الانشقاق(84): آیه 14

(آیه 14)- و لذا در این آیه، می افزاید: این به خاطر آن است که «او گمان می کرد هرگز بازگشت نمی کند» و معادی در کار نیست! (انه ظن ان لن یحور).

در حقیقت منشأ اصلی بدبختی او اعتقاد فاسد و گمان باطلش دائر بر نفی معاد بود، و همین اعتقاد باعث غرور و سرور او شد، او را از خدا دور ساخت و در شهوات و انواع گناهان غوطه ور نمود، تا آنجا که دعوت انبیا را به باد استهزا گرفت، و وقتی به سراغ خانواده خود می آمد از این استهزا و سخریه شاد و خوشحال بود، همین معنی در آیه 31 سوره مطففین نیز آمده است.

سوره الانشقاق(84): آیه 15

(آیه 15)- در این آیه، برای نفی عقائد باطل آنها می فرماید: «آری پروردگارش نسبت به او بینا بود» و اعمالش را برای حساب ثبت کرد! (بلی ان ربه کان به بصیرا).

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 1638

تعبیر این آیه همانند آیه «یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه».

می تواند به منزله دلیلی بر مسأله معاد محسوب شود، بخصوص این که در هر دو آیه روی عنوان «رب» تکیه شده است، چرا که سیر تکاملی انسان به سوی پروردگار هرگز نمی تواند با مرگ متوقف گردد، و زندگی دنیا کمتر از آن است که هدف چنین سیری باشد.

و نیز بصیر بودن خداوند نسبت به اعمال آدمی، و ثبت و ضبط آنها حتما باید مقدمه ای برای حساب و جزا باشد و گر نه بیهوده است.

سوره الانشقاق(84): آیه 16

(آیه 16)- به دنبال بحثی که در آیات گذشته پیرامون سیر تکاملی انسان به سوی خداوند آمد، در اینجا برای تأکید این مطلب و توضیح بیشتر، می فرماید:

«سوگند به شفق» (فلا اقسم بالشفق).

سوره الانشقاق(84): آیه 17

(آیه 17)- «و سوگند به شب و آنچه را (از امور پراکنده) جمع آوری می کند» (و اللیل و ما وسق).

سوره الانشقاق(84): آیه 18

(آیه 18)- «و سوگند به ماه آنگاه که بدر کامل می شود» (و القمر اذا اتسق).

سوره الانشقاق(84): آیه 19

(آیه 19)- «که همه شما پیوسته از حالی به حال دیگر منتقل می شوید» تا به کمال برسید (لترکبن طبقا عن طبق).

منظور از «شفق» در اینجا همان روشنی آمیخته با تاریکی در آغاز شب است.

و از آنجا که ظهور «شفق» خبر از یک حالت تحول و دگرگونی عمیق در جهان می دهد، و اعلام پایان روز و آغاز شب است، به علاوه جلوه و زیبائی خاصی دارد، و از همه گذشته وقت نماز مغرب است، خداوند به آن سوگند یاد فرموده تا همگان را وادار به اندیشه در این پدیده زیبای آسمانی کند.

و اما سوگند به شب به خاطر آثار و اسرار زیادی است که در آن نهفته شده و در گذشته مشروحا از آن سخن گفته ایم.

تعبیر به «ما وسق» با توجه به این که «وسق» به معنی جمع کردن پراکنده هاست اشاره به بازگشت انواع حیوانات و پرندگان و حتی انسانها به خانه ها و لانه های خود به هنگام شب است، که نتیجه آن آرامش و آسایش عمومی

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 1639

جانداران می باشد، و یکی از اسرار و آثار پر اهمیت شب محسوب می شود.

قابل توجه این که هر چهار موضوعی که در آیات فوق به آن سوگند یاد شده است (شفق، شب، موجوداتی که شب آنها را گردآوری می کند، ماه در حالت بدر کامل) همه موضوعاتی است مربوط به هم و مکمل یکدیگر، و مجموعه ای زیبا و منسجم را تشکیل می دهد که اندیشه انسان را تحریک می کند، تا در قدرت عظیم آفرینش بیندیشد، و از این دگرگونیهای سریع به مسأله معاد و قدرت خداوند بر آن آشناتر شود.

جمله «لترکبنّ طبقا عن طبق» بیانگر حالات مختلفی است که انسان در مسیر زندگی خود یکی پس از دیگری پیدا می کند.

از جمله حالات گوناگونی که انسان در طریق پر رنج و مشقت خود به سوی خداوند و کمال مطلق پیدا می کند، نخست عالم دنیا، بعد جهان برزخ و سپس رستاخیز و حالات مختلف آن.

سوره الانشقاق(84): آیه 20

(آیه 20)- سپس به عنوان یک نتیجه گیری کلی از بحثهای گذشته، می فرماید: «پس چرا هنگامی که آنها ایمان نمی آورند»؟! (فما لهم لا یؤمنون).

با این که دلائل حق روشن و آشکار است هم دلائل توحید و خداشناسی و هم دلائل معاد، هم آیات آفاقی و هم آیات انفسی.

سوره الانشقاق(84): آیه 21

(آیه 21)- سپس از کتاب «تکوین» به سراغ کتاب «تدوین» می رود، می افزاید: «و (چرا) هنگامی که قرآن بر آنها خوانده می شود سجده نمی کنند»؟

(و اذا قرئ علیهم القرآن لا یسجدون).

قرآنی که نور اعجاز از جوانب مختلف آن می درخشد، و هر ناظر بی طرف می داند ممکن نیست زائیده مغز بشری باشد.

سوره الانشقاق(84): آیه 22

(آیه 22)- در این آیه، می افزاید: «بلکه کافران پیوسته آیات الهی را تکذیب می کنند» (بل الذین کفروا یکذبون).

به کار بردن «فعل مضارع» (یکذّبون) در اینجا که معمولا برای استمرار می آید گواه بر این معنی است که آنها در تکذیبهای خود اصرار داشتند، اصراری که از روح

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 1640

لجاج و عناد سر چشمه می گرفت.

سوره الانشقاق(84): آیه 23

(آیه 23)- سپس با لحنی تهدیدآمیز می فرماید: «و خداوند آنچه را در دل پنهان می دارند به خوبی می داند» (و الله اعلم بما یوعون).

خداوندا از نیات و اهداف آنها، و انگیزه هائی که سبب این تکذیبهای مستمر می گردد، با خبر است هر قدر آنها بر آن پرده پوشی کنند و سر انجام کیفر همه آن را به آنها خواهد داد.

سوره الانشقاق(84): آیه 24

(آیه 24)- و در این آیه، می فرماید: «پس آنها را به عذابی دردناک بشارت ده» (فبشرهم بعذاب الیم).

تعبیر به «بشارت» که معمولا در خبرهای خوش به کار می رود در اینجا نوعی طعن و سرزنش است، این در حالی است که مؤمنان را حقیقتا بشارت به نعمتهای گسترده بهشتی می دهد، تا تکذیب کنندگان دوزخی در حسرت و اندوه فرو روند.

سوره الانشقاق(84): آیه 25

(آیه 25)- در آخرین آیه این سوره، به صورت یک استثناء بار دیگر به سرنوشت مؤمنان صالح العمل اشاره کرده، می فرماید: «مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند که برای آنها پاداشی است قطع نشدنی» (الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات لهم اجر غیر ممنون).

این آیه راه بازگشت را به روی کفار می گشاید، و می فرماید: این عذاب الیم از کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و اعمال صالح انجام دهند قطعا برداشته شده و پاداش دائم و نقصان ناپذیر به آنها داده می شود.

«پایان سوره انشقاق»

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 1641

سوره بروج [85]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 22 آیه است

محتوای سوره:

با توجه به این که این سوره از سوره های «مکّی» است چنین به نظر می رسد که هدف اصلی تقویت روحیه مؤمنان در برابر دشمنان و تشویق آنان به پایمردی و استقامت است.

و در همین رابطه در این سوره داستان «اصحاب اخدود» را نقل می کند، همانها که خندقها کندند و آتشهای عظیمی در آن افروختند، و مؤمنان را تهدید به شکنجه با آتش کردند، گروهی را زنده زنده در آتش سوزاندند، اما آنها از ایمانشان بازنگشتند.

در قسمت دیگری از این سوره کافرانی را که مؤمنان را تحت فشار قرار می دهند سخت مورد حمله قرار داده و آنها را به عذاب سوزان جهنم تهدید می کند، در حالی که مؤمنان را بشارت به باغهای پر نعمت بهشتی می دهد.

در مقطع بعد آنها را به گذشته تاریخ باز می گرداند، و داستان فرعون و ثمود و اقوام زورمند را در برابر دیدگانشان مجسم می سازد، تا کفّار «مکّه» که نسبت به آنها قدرت ناچیزی داشتند حساب خود را بکنند، و هم مایه تسلّی خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان بوده باشد.

و در آخرین مقطع سوره اشاره به عظمت قرآن مجید و اهمیت فوق العاده این وحی الهی می کند، و سوره را با آن پایان می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 1642

نامگذاری این سوره به «بروج» به تناسب سوگندی است که در آیه نخستین آن آمده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس این سوره را بخواند خداوند به تعداد تمام کسانی که در نماز جمعه اجتماع می کنند، و تمام کسانی که روز عرفه (در عرفات) جمع می شوند، ده حسنه به او می دهد، و تلاوت آن انسان را از ترسها و شدائد رهائی می بخشد».

با توجه به این که یکی از تفسیرهای آیه «و شاهد و مشهود» روز جمعه و روز عرفه است، و نیز با توجه به این که سوره حکایت از مقاومت شدید مؤمنان پیشین در برابر شدائد و فشارها می کند، تناسب این پاداشها با محتوای سوره روشن می شود، و در ضمن نشان می دهد که این همه اجر و پاداش از آن کسانی است که آن را بخوانند و در آن بیندیشند و سپس عمل کنند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره البروج(85): آیه 1

(آیه 1)- در آغاز سوره، می فرماید: «سوگند به آسمان که دارای برجهای بسیار است» (و السماء ذات البروج).

برجهای آسمانی یا به معنی ستارگان درخشان و روشن آسمان است یا به معنی «صورتهای فلکی» یعنی مجموعه ای از ستارگان که در نظر ما شباهت به یکی از موجودات زمینی دارد، و برجهای دوازده گانه دوازده صورت فلکی است که خورشید در مسیر سالانه خود در هر ماه محاذی یکی از آنها قرار می گیرد- البته خورشید حرکت نمی کند بلکه زمین به دور آن می گردد ولی به نظر می رسد که خورشید جا به جا می شود و محاذی یکی از این صورتهای فلکی می گردد.

سوره البروج(85): آیه 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: «و سوگند به آن روز موعود» روز رستاخیز (و الیوم الموعود).

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 1643

همان روزی که تمام انبیا و پیامبران الهی آن را وعده داده اند و صدها آیه قرآن مجید از آن خبر می دهد.

سوره البروج(85): آیه 3

(آیه 3)- و در سومین و چهارمین سوگند، می فرماید: «و قسم به شاهد و مشهود» (و شاهد و مشهود).

در این که منظور از «شاهد» و «مشهود» چیست؟ مفسران حدود سی تفسیر ذکر کرده اند که مهمترین آنها تفسیرهای زیر است:

1- «شاهد» شخص پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و «مشهود» روز قیامت است.

2- «شاهد» گواهان عمل انسانند، مانند اعضای پیکر او و «مشهود» انسانها و اعمال آنها هستند.

3- «شاهد» به معنی روز جمعه است که شاهد اجتماع مسلمین در مراسم بسیار مهم نماز آن روز است. و «مشهود» روز عرفه است که زائران بیت اللّه الحرام شاهد و ناظر آن روزند.

4- «شاهد» روز عید قربان و «مشهود» روز عرفه می باشد.

5- منظور از «شاهد» شبها و روزها، و «مشهود» بنی آدم است که به اعمال او گواهی می دهد.

6- منظور از «شاهد» ملائکه و «مشهود» قرآن است.

7- منظور از «شاهد» حجر الاسود و «مشهود» حاجیانند که در کنار آن می آیند و دست بر آن می نهند.

8- «شاهد» خلق است، و «مشهود» حق است.

9- منظور از «شاهد» امت اسلامی است و «مشهود» امتهای دیگر.

10- «شاهد» پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و «مشهود» سایر انبیاء هستند.

11- «شاهد» پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و «مشهود» امیر مؤمنان علی علیه السّلام است.

البته تناسب این آیه با آیات قبل ایجاب می کند که «شاهد» اشاره به شهود روز قیامت باشد، اعم از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله یا سایر پیامبران نسبت به امتهای خود، و ملائکه و فرشتگان و اعضای پیکر آدمی و شب و روز، و مانند آنها، و «مشهود»

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 1644

انسانها یا اعمال آنهاست.

و به این ترتیب بسیاری از تفاسیر فوق درهم ادغام می شود و در یک مجموعه با یک مفهوم وسیع خلاصه می گردد و تضادی میان آنها وجود ندارد.

چرا که «شاهد» هرگونه گواه را شامل می شود، و «مشهود» هر چیزی را که بر آن گواهی می دهند.

آری! آسمان و ستارگان درخشان و برجهای موزونش همگی نشانه نظم و حساب است و «یوم موعود» صحنه روشنی از حساب و کتاب، و شاهد و مشهود نیز وسیله ای است برای رسیدگی دقیق به این حساب، وانگهی همه این سوگندها برای آن است که به شکنجه گران ظالم هشدار دهد اعمال آنها در مورد مؤمنان راستین همگی ثبت و ضبط، و برای روز موعود نگهداری می شود.

سوره البروج(85): آیه 4

(آیه 4)- مؤمنان در برابر کوره های آدم سوزی! قرآن بعد از این سوگندها می فرماید: «مرگ بر شکنجه گران صاحب گودال» آتش (قتل اصحاب الاخدود).

سوره البروج(85): آیه 5

(آیه 5)- «آتشی عظیم و شعله ور» (النار ذات الوقود).

سوره البروج(85): آیه 6

(آیه 6)- «هنگامی که در کنار آن نشسته بودند» (اذ هم علیها قعود).

سوره البروج(85): آیه 7

(آیه 7)- «و آنچه را با مؤمنان انجام می دادند (با خونسردی و قساوت) تماشا می کردند»! (و هم علی ما یفعلون بالمؤمنین شهود).

این گروه شکنجه گر خندقهای بزرگی از آتش فراهم ساخته بودند، و مؤمنان را وادار می کردند که دست از ایمان خود بردارند، هنگامی که با مقاومت آنان رو به رو می شدند آنها را در این کوره های آدم سوزی انداخته، به آتش می کشیدند!

سوره البروج(85): آیه 8

(آیه 8)- سپس می افزاید: «آنها (شکنجه گران) هیچ ایرادی بر مؤمنان نداشتند جز این که به خداوند عزیز و حمید ایمان آورده بودند»؟! (و ما نقموا منهم الا ان یؤمنوا بالله العزیز الحمید).

تعبیر به «عزیز» (قدرتمند شکست ناپذیر) و «حمید» (شایسته هرگونه ستایش و دارای هرگونه کمال) در حقیقت پاسخی است به جنایتهای آنها،

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 1645

و دلیلی است بر ضد آنان، یعنی مگر ایمان به چنین خدائی جرم و گناه است؟! در ضمن تهدید و هشداری نیز به این شکنجه گران در طول تاریخ محسوب می شود که خداوند عزیز و حمید در کمین آنهاست.

سوره البروج(85): آیه 9
اشاره

(آیه 9)- سپس به بیان دو وصف دیگر از اوصاف این معبود بزرگ پرداخته، می افزاید: «همان کسی که حکومت آسمانها و زمین از آن اوست و خداوند بر همه چیز گواه است» (الذی له ملک السماوات و الارض و الله علی کل شی ء شهید).

در حقیقت این چهار وصف از اوصافی است که شایستگی برای عبودیت را مسلّم می کند، قدرت و توانائی، واجد هرگونه کمال بودن، مالکیت آسمانها و زمین، و آگاهی از همه چیز.

در ضمن بشارتی است به مؤمنان که خدا حاضر و ناظر است و صبر و شکیبایی و استقامتشان را در راه حفظ ایمان می بیند.

و البته توجه به این حقیقت به آنها نیرو و نشاط می دهد.

از سوی دیگر تهدیدی است برای دشمنان آنها و هشداری است که اگر خدا مانع کار آنها نمی شود نه به خاطر ناتوانی است، بلکه به خاطر آزمون و امتحان است، و سر انجام طعم تلخ عذاب دردناک خدا را خواهند چشید.

اصحاب اخدود چه کسانی بودند؟

«اخدود» به معنی گودال بزرگ یا خندق است، منظور در اینجا خندقهای عظیمی است که مملوّ از آتش بود تا شکنجه گران، مؤمنان را در آنها بیفکنند و بسوزانند.

معروف و مشهور آن است که این ماجرا مربوط به «ذو نواس» آخرین پادشاه «حمیر» (1) در سرزمین «یمن» است.

توضیح این که: «ذو نواس» که آخرین نفر از سلسله گروه «حمیر» بود به آیین یهود درآمد، و گروه «حمیر» نیز از او پیروی کردند، او نام خود را «یوسف» نهاد،

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 1646


1- «حمیر» قبیله ای بود از قبایل معروف «یمن».

و مدتی بر این منوال گذشت، سپس به او خبر دادند که در سرزمین «نجران» (در شمال یمن) هنوز گروهی بر آیین نصرانیتند، هم مسلکان «ذو نواس» او را وادار کردند که اهل «نجران» را مجبور به پذیرش آیین یهود کند، او به سوی نجران حرکت کرد، و ساکنان آنجا را جمع نمود، و آیین یهود را بر آنها عرضه داشت و اصرار کرد آن را پذیرا شوند، ولی آنها ابا کردند حاضر به قبول شهادت شدند. اما حاضر به صرف نظر کردن از آیین خود نبودند.

«ذو نواس» دستور داد خندق عظیمی کندند و هیزم در آن ریختند و آتش زدند، گروهی را زنده زنده به آتش سوزاند، و گروهی را با شمشیر کشت و قطعه قطعه کرد، بطوری که عدد مقتولین و سوختگان به آتش به بیست هزار نفر رسید! (1) بعضی افزوده اند که در این گیر و دار یک تن از نصارای نجران فرار کرد و به سوی روم و دربار قیصر شتافت، و از ذو نواس شکایت کرد و یاری طلبید.

قیصر گفت: سرزمین شما از من دور است، اما نامه ای به پادشاه حبشه می نویسم که او مسیحی است و همسایه شماست، از او می خواهم شما را یاری دهد، مرد نجرانی نزد سلطان حبشه «نجاشی» آمد، و نجاشی از شنیدن این داستان سخت متأثر گشت، و از خاموشی شعله آیین مسیح (ع) در سرزمین نجران افسوس خورد، و تصمیم بر انتقام شهیدان را از او گرفت.

لشکریان حبشه به جانب یمن تاختند و در یک پیکار سخت سپاه ذو نواس را شکست دادند، و گروه زیادی از آنان کشته شد، و طولی نکشید که مملکت یمن به دست نجاشی افتاد و به صورت ایالتی از ایالات حبشه درآمد.

سوره البروج(85): آیه 10

(آیه 10)- شکنجه گران در برابر مجازات الهی! بعد از بیان جنایت عظیم

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 1647


1- این کوره های آدم سوزی که به دست یهود به وجود آمد احتمالا نخستین کوره های آدم سوزی در طول تاریخ بود، ولی عجب این که این بدعت قساوت بار ضد انسانی سر انجام دامان خود یهود را گرفت، و چنانکه می دانیم گروه زیادی از آنها در ماجرای آلمان هیتلری در کوره های آدم سوزی به آتش کشیده شدند، و مصداق «عذاب الحریق» این جهان نیز در باره آنها تحقق یافت.

شکنجه گران اقوام پیشین در اینجا به کیفر سخت الهی نسبت به آنان، و پاداشهای عظیم مؤمنان اشاره کرده، می فرماید: «کسانی که مردان و زنان با ایمان را شکنجه دادند، سپس توبه نکردند، برای آنها عذاب دوزخ و عذاب آتش سوزان است» (ان الذین فتنوا المؤمنین و المؤمنات ثم لم یتوبوا فلهم عذاب جهنم و لهم عذاب الحریق).

جمله «ثمّ لم یتوبوا» نشان می دهد که راه توبه حتی برای چنین شکنجه گران ستمگری باز است، و این نهایت لطف پروردگار را نسبت به گنهکاران نشان می دهد، و ضمنا هشداری است به مردم مکه که تا دیر نشده دست از آزار و شکنجه مؤمنان بردارند، و به سوی خدا بازگردند.

قابل توجه این که در این آیه دو گونه عذاب برای آنها ذکر کرده: یکی عذاب جهنم و دیگری «عذاب حریق» (عذاب آتش سوزان) ذکر این دو ممکن است به خاطر این باشد که در جهنم انواعی از مجازاتها وجود دارد که یکی از آنها آتش سوزان است، و ذکر آن بالخصوص به خاطر این است که شکنجه گران مزبور مؤمنان را با آتش می سوزاندند و باید در آنجا با آتش مجازات شوند اما این آتش کجا و آن آتش کجا.

سوره البروج(85): آیه 11

(آیه 11)- سپس به پاداش مؤمنان پرداخته، می فرماید: «و برای کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند باغهایی از بهشت است که نهرها زیر درختانش جاری است، و این نجات و پیروزی بزرگ است» (ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات لهم جنات تجری من تحتها الانهار ذلک الفوز الکبیر).

چه فوز و پیروزی از این برتر که در جوار قرب پروردگار و در میان انواع نعمتهای پایدار، با سر بلندی و افتخار جای گیرند، ولی نباید فراموش کرد که کلید اصلی این پیروزی و فوز کبیر، ایمان و عمل صالح است.

سوره البروج(85): آیه 12

(آیه 12)- سپس بار دیگر به تهدید کفار و شکنجه گران پرداخته، می افزاید:

«گرفتن قهر آمیز و مجازات پروردگارت به یقین بسیار شدید است»! (ان بطش ربک لشدید).

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 1648

سوره البروج(85): آیه 13

(آیه 13)- بعد می فرماید: گمان نکنید قیامتی در کار نیست و یا بازگشت شما مشکل است «اوست که آفرینش را آغاز می کند، و باز می گرداند» (انه هو یبدی و یعید).

سوره البروج(85): آیه 14

(آیه 14)- سپس به بیان پنج وصف از اوصاف خداوند بزرگ پرداخته، می گوید: «و او آمرزنده و دوستدار (مؤمنان) است» (و هو الغفور الودود).

سوره البروج(85): آیه 15

(آیه 15)- «صاحب عرش و دارای مجد و عظمت است» (ذو العرش المجید).

سوره البروج(85): آیه 16

(آیه 16)- «و آنچه را می خواهد انجام می دهد» (فعال لما یرید).

در حقیقت ذکر این اوصاف در برابر تهدیدی که در آیات قبل آمده برای بیان این حقیقت است که راه بازگشت به روی گنهکاران باز است، و خداوند در عین شدید العقاب بودن غفور و ودود و رحیم و مهربان است.

سوره البروج(85): آیه 17

(آیه 17)- دیدی خدا با لشکر فرعون و ثمود چه کرد؟

آیات قبل بیان قدرت مطلقه خداوند و حاکمیت بلا منازع او، و تهدید کفّار و شکنجه گران بود، برای این که معلوم شود این تهدیدها عملی است در اینجا روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «آیا داستان لشکرها به تو رسیده است» (هل اتاک حدیث الجنود).

لشکریان عظیمی که در برابر پیامبران الهی صف آرائی کردند و به مبارزه برخاستند به گمان این که می توانند در مقابل قدرت خدا عرض اندام کنند.

سوره البروج(85): آیه 18

(آیه 18)- و بعد به دو نمونه آشکار از آنها که یکی در قدیم الایام، و دیگری در عصر نزدیکتر واقع شد اشاره کرده، می افزاید: «لشکریان فرعون و ثمود» (فرعون و ثمود).

همانها که بعضی شرق و غرب جهان را زیر سلطه خود قرار دادند، و بعضی دل کوهها را شکافتند و سنگهای عظیم آن را برکندند، و از آن خانه ها و قصرهای عظیم ساختند، و کسی را یارای مقابله با آنها نبود.

اما خداوند گروه اول را با «آب» و گروه دوم را با «باد» که هر دو وسیله های

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 1649

حیات آدمی هستند، در هم کوبید!

سوره البروج(85): آیه 19

(آیه 19)- در این آیه می افزاید: «ولی کافران پیوسته در تکذیب حقند» (بل الذین کفروا فی تکذیب).

چنان نیست که نشانه های حق بر کسی مخفی و پنهان باشد، لجاجت و عناد اجازه نمی دهد که بعضی راه را پیدا کنند، و در طریق حق گام بگذارند.

تعبیر به «بل» که به اصطلاح برای اضراب (عدول از چیزی به چیز دیگر) است گوئی اشاره به این است که این گروه مشرک از قوم فرعون و ثمود هم بدتر و لجوج ترند، دائما مشغول تکذیب و انکار قرآنند.

سوره البروج(85): آیه 20

(آیه 20)- ولی آنها باید بدانند که «و خداوند به همه آنها احاطه دارد» و همه در چنگال قدرت او هستند (و الله من ورائهم محیط).

اگر خدا به آنها مهلت می دهد نه به خاطر عجز و ناتوانی است، و اگر آنها را سریعا مجازات نمی کند نه به خاطر این است که از قلمرو قدرتش بیرونند.

سوره البروج(85): آیه 21

(آیه 21)- در این آیه می افزاید: اصرار آنها در تکذیب قرآن و نسبت آن به سحر و کهانت و شعر بیهوده است این آیات، سحر و دروغ نیست «بلکه قرآن با عظمت است ...» (بل هو قرآن مجید).

محتوایش عظیم و گسترده، و معانیش بلند و پرمایه است، هم در زمینه معارف و اعتقادات، و هم اخلاق و مواعظ و هم احکام و سنن.

سوره البروج(85): آیه 22

(آیه 22)- «که در لوح محفوظ جای دارد» (فی لوح محفوظ). و دست نااهلان و شیاطین و کاهنان هرگز به آن نمی رسد، و از هرگونه تغییر و تبدیل و زیاده و نقصان بر کنار می باشد.

بنابر این اگر نسبتهای ناروا به تو می دهند، و شاعر و ساحر و کاهن و مجنونت می خوانند، هرگز غمگین مباش، تکیه گاه تو محکم، راهت روشن، و پشتیبانت قدرتمند و تواناست.

منظور از «لوح» در اینجا صفحه ای است که قرآن مجید بر آن ثبت و ضبط شده است ولی نه صفحه ای همچون الواح متداول در میان ما، بلکه در تفسیری از

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 1650

ابن عباس آمده است «لوح محفوظ» طولش به اندازه فاصله زمین و آسمان! و عرضش به اندازه فاصله مغرب و مشرق است! و اینجاست که به نظر می رسد که لوح محفوظ همان صفحه علم خداوند است که شرق و غرب عالم را فرا گرفته، و از هرگونه دگرگونی و تحریف مصون و محفوظ است.

«پایان سوره بروج»

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 1651

سوره طارق [86]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 17 آیه است

محتوای سوره:

مطالب این سوره عمدتا بر دو محور دور می زند.

1- معاد و رستاخیز.

2- قرآن مجید و ارزش و اهمیت آن.

ولی در آغاز بعد از سوگندهایی اندیشه آفرین اشاره به وجود مراقبین الهی بر انسان می کند.

بعد برای اثبات امکان معاد، به زندگی نخستین و بدو پیدایش انسان از آب نطفه، اشاره فرموده، نتیجه گیری می کند: خداوندی که قادر است او را از چنین آب بی ارزش و ناچیزی بیافریند توانائی بر بازگشت مجدد او دارد.

در مرحله بعد به بعضی از ویژگیهای روز رستاخیز اشاره کرده، سپس با ذکر سوگندهای متعدد و پر معنائی اهمیت قرآن را گوشزد می نماید، و سر انجام سوره را با تهدید کفار به مجازات الهی پایان می دهد.

در باره فضیلت تلاوت این سوره

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«هر کس آن را تلاوت کند خداوند به تعداد هر ستاره ای که در آسمان وجود دارد ده حسنه به او می بخشد»! بدیهی است محتوای سوره و عمل به آن است که این همه پاداش عظیم را به بار می آورد نه تلاوت خالی از عمل.

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 1652

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الطارق(86): آیه 1

(آیه 1)- این سوره نیز همچون بسیاری دیگر از سوره های جزء آخر قرآن، با سوگندهای زیبا و اندیشه برانگیزی آغاز می شود، می فرماید: «سوگند به آسمان و کوبنده شب»! (و السماء و الطارق).

سوره الطارق(86): آیه 2

(آیه 2)- «و تو نمی دانی کوبنده شب چیست»؟! (و ما ادراک ما الطارق).

سوره الطارق(86): آیه 3

(آیه 3)- «همان ستاره درخشان و شکافنده تاریکیهاست» (النجم الثاقب).

قرآن خودش در اینجا «طارق» را تفسیر کرده، می گوید: «این مسافر شبانه، همان ستاره درخشانی است که بر آسمان ظاهر می شود و بقدری بلند است که گوئی می خواهد سقف آسمان را سوراخ کند، و نورش به قدری خیره کننده است که تاریکیها را می شکافد و به درون چشم آدمی نفوذ می کند.

منظور از «نجم ثاقب» ستارگان درخشانی است که نور آنها پرده های ظلمت را می شکافد و در چشم آدمی نفوذ می کند همانند ستاره «زحل» که در فارسی به آن «کیوان» می گویند.

سوره الطارق(86): آیه 4

(آیه 4)- اکنون ببینیم این سوگندها برای چیست؟ در این آیه می فرماید:

«مسلما هر کس مراقب و محافظی دارد» (ان کل نفس لما علیها حافظ).

که اعمال او را ثبت و ضبط و حفظ می کند، و برای حساب و جزا نگهداری می نماید.

به این ترتیب شما هرگز تنها نیستید، و هر که باشید، و هر کجا باشید، تحت مراقبت فرشتگان الهی و مأموران پروردگار خواهید بود، این مطلبی است که توجه به آن در اصلاح و تربیت انسان فوق العاده مؤثر است.

سوره الطارق(86): آیه 5

(آیه 5)- ای انسان! بنگر از چه چیز آفریده شده ای؟

در این آیه به عنوان یک استدلال بر مسأله معاد در برابر کسانی که آن را غیر

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 1653

ممکن می شمردند، می فرماید: «انسان باید بنگرد از چه چیز آفریده شده است»؟! (فلینظر الانسان مم خلق).

و به این ترتیب قرآن دست همه انسانها را گرفته و به خلقت نخستین باز می گرداند، و با یک جمله استفهامیه از آنها می پرسد: «آفرینش شما از چه بوده است»؟

سوره الطارق(86): آیه 6

(آیه 6)- و بی آنکه منتظر پاسخ آنها باشد جواب این سؤال را- که روشن است- خودش داده، می فرماید: «از یک آب جهنده آفریده شده است»! (خلق من ماء دافق). که این توصیفی است برای نطفه مرد که در آب منی شناور است، و به هنگام بیرون آمدن جهش دارد.

سوره الطارق(86): آیه 7

(آیه 7)- و بعد در توصیف دیگری از این آب می گوید: «آبی که از میان پشت و سینه ها خارج می شود» (یخرج من بین الصلب و الترائب).

«صلب» به معنی پشت است و اما «ترائب» جمع «تریبه» بنابر مشهور میان علمای لغت استخوانهای بالای سینه است، همانجا که گردنبند روی آن قرار می گیرد.

در اینجا قرآن به یکی از دو جزء اصلی نطفه که همان نطفه مرد است، و برای همه محسوس می باشد، اشاره کرده، و منظور از «صلب» و «ترائب» قسمت پشت و پیش روی انسان است، چرا که آب نطفه مرد از میان این دو خارج می شود.

این تفسیری است روشن و هماهنگ با آنچه در کتب لغت در معنی این دو واژه آمده است، در عین حال ممکن است حقیقت مهمتری در این آیه نیز نهفته باشد که در حد علم امروز برای ما کشف نشده و اکتشافات دانشمندان در آینده از روی آن پرده برخواهد داشت.

سوره الطارق(86): آیه 8

(آیه 8)- سپس از این بیان نتیجه گیری کرده، می گوید: «مسلما او [- خدایی که انسان را از چنین چیز پستی آفرید] می تواند او را بازگرداند» (انه علی رجعه لقادر).

در آغاز خاک بود، و سپس بعد از طی مراحلی به صورت نطفه درآمد، و نطفه

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 1654

نیز بعد از طی مراحل پیچیده و شگفت انگیزی، تبدیل به انسان کاملی شد، بنابر این بازگشت او به حیات و زندگی مجدد هیچ مشکلی ایجاد نمی کند.

سوره الطارق(86): آیه 9

(آیه 9)- در این آیه به توصیف آن روز بزرگ پرداخته، می فرماید: «در آن روز که اسرار پنهان (انسان) آشکار می شود» (یوم تبلی السرائر).

آری! در آن روز که «یوم البروز» و «یوم الظهور» است اسرار درون آشکار می شود، اعم از ایمان و کفر و نفاق، یا نیت خیر و شر، یا ریا و اخلاص، و این ظهور و بروز برای مؤمنان مایه افتخار و مزید نعمت است، و برای مجرمان مایه سر افکندگی و منشأ خواری و خفت و چه دردناک است که انسان عمری با آبرو در میان مردم زندگی کند ولی در آن روز در برابر همه خلایق شرمسار و سر افکنده شود.

سوره الطارق(86): آیه 10

(آیه 10)- اما مشکل مهم در آن روز اینجاست که «و برای او هیچ نیرو و یاوری نیست» (فما له من قوه و لا ناصر).

نه نیرویی که بر زشتیهای اعمال و نیات او پرده بیفکند، و نه یاوری که او را از عذاب الهی رهائی بخشد.

سوره الطارق(86): آیه 11

(آیه 11)- در تعقیب آیات گذشته که استدلال بر مسأله معاد از طریق توجه به آفرینش نخستین انسان از نطفه داشت، در اینجا باز برای تأکید در امر معاد و اشاره به بعضی از دلائل دیگر بحث را ادامه داده، می فرماید: «سوگند به آسمان پر باران» (و السماء ذات الرجع).

سوره الطارق(86): آیه 12

(آیه 12)- «و سوگند به زمین پر شکاف» که گیاهان از آن سر بر می آورند (و الارض ذات الصدع).

سوره الطارق(86): آیه 13

(آیه 13)- «که این (قرآن) سخنی است که حق را از باطل جدا می کند» (انه لقول فصل).

سوره الطارق(86): آیه 14

(آیه 14)- سخنی است جدی «و هرگز شوخی نیست»! (و ما هو بالهزل).

در حقیقت این دو سوگند اشاره ای است به احیای زمینهای مرده به وسیله باران که قرآن بارها آن را به عنوان دلیلی بر مسأله رستاخیز ذکر کرده است، مانند آیه 11 سوره ق که می فرماید: «ما به وسیله باران سرزمین مرده ای را زنده کردیم، خروج

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 1655

و قیام شما در قیامت نیز همین گونه است»!

سوره الطارق(86): آیه 15

(آیه 15)- سپس برای تسلی خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان از یکسو، و تهدید دشمنان اسلام از سوی دیگر می افزاید: «آنها پیوسته حیله می کنند» و نقشه ها می ریزند (انهم یکیدون کیدا).

سوره الطارق(86): آیه 16

(آیه 16)- «و من هم در برابر آنها چاره می کنم» و نقشه هاشان را نقش بر آب می کنم (و اکید کیدا).

سوره الطارق(86): آیه 17

(آیه 17)- «حال که چنین است کافران را (فقط) اندکی مهلت ده» تا عاقبت کار خویش را ببینند! (فمهل الکافرین امهلهم رویدا).

آری! آنها پیوسته نقشه های شومی برای مبارزه با تو طرح می کنند:

گاه از طریق استهزا وارد می شوند. گاه به محاصره اقتصادی دست می زنند.

گاه مؤمنان را شکنجه و آزار می کنند. گاه ساحرت می خوانند، گاه کاهنت می گویند، گاه دیوانه ات می شمرند.

گاه می گویند کسانی که دور تو را گرفته اند فقرا و بینوایانند آنها را دور کن تا ما با تو باشیم.

منظور از «کید دشمنان» در آیه فوق روشن است که به نمونه های آن اشاره کردیم، و اما منظور از «کید الهی» همان الطافی است که شامل حال پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان می شد و دشمنان اسلام را غافلگیر می ساخت، کوششهای آنها را از میان می برد، و توطئه های آنان را در هم می شکست، که نمونه هایش در تاریخ اسلام فراوان است.

این آیه سرمشقی است برای همه مسلمانان که در کارهای خود مخصوصا هنگامی که در مقابل دشمنانی نیرومند و خطرناک قرار می گیرند با حوصله و صبر و شکیبائی و دقت رفتار کنند، و از هرگونه شتابزدگی و کارهای بی نقشه یا بی موقع بپرهیزند.

«پایان سوره طارق»

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 1656

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 1657

سوره اعلی [87]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 19 آیه است

محتوای سوره:

این سوره در حقیقت از دو بخش تشکیل یافته، بخشی که در آن روی سخن به شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است و دستوراتی را در زمینه تسبیح پروردگار، و ادای رسالت، به او می دهد، و اوصاف هفتگانه ای از خداوند بزرگ در این رابطه می شمرد.

و بخش دیگری که از مؤمنان خاشع، و کافران شقی، سخن به میان می آورد، و عوامل سعادت و شقاوت این دو گروه را بطور فشرده در این بخش بیان می کند.

و در پایان سوره اعلام می دارد که این مطالب تنها در قرآن مجید نیامده است، بلکه حقایقی است که در کتب و صحف پیشین، صحف ابراهیم و موسی، نیز بر آن تأکید شده است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس سوره اعلی را بخواند خداوند به عدد هر حرفی که بر ابراهیم (ع) و موسی (ع) و محمد صلّی اللّه علیه و آله نازل کرده ده حسنه به او عطا می فرماید».

و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «کسی که سوره اعلی را در فرائض یا نوافل خود بخواند، روز قیامت به او گفته می شود: از هر یک از درهای بهشت می خواهی وارد شو ان شاء اللّه».

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 1658

از مجموعه روایاتی که در این زمینه رسیده استفاده می شود که این سوره از اهمیت خاصی برخوردار است، تا آنجا که در حدیثی از علی علیه السّلام می خوانیم:

«این سوره محبوب پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بود.»

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الأعلی(87): آیه 1

(آیه 1)- خداوند بزرگ را تسبیح گوی! این سوره که در حقیقت عصاره مکتب انبیا و دعوت پیامبران است از تسبیح و تقدیس پروردگار شروع می شود و در آغاز روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «منزه شمار نام پروردگار بلند مرتبه ات را» (سبح اسم ربک الاعلی).

یعنی نام خداوند در ردیف نام بتها قرار داده نشود، و ذات پاک او را از هرگونه عیب و نقص، و صفات مخلوقها و عوارض جسم و جسمانیت، و هرگونه محدودیت و نقصان منزه بشماریم.

تعبیر به «اعلی» بیانگر این حقیقت است که او از هر کس و هر چیز و هر چه تصور کنیم، و هر خیال و قیاس و گمان و وهم، و هرگونه شرک جلی و خفی برتر و بالاتر است.

سوره الأعلی(87): آیه 2

(آیه 2)- و بعد از این دو توصیف (ربّ، اعلی) در توضیح آن پنج وصف دیگر را بیان می کند که همگی شرح ربوبیت اعلای پروردگار است، می فرماید:

«همان خداوندی که آفرید و منظم کرد» (الذی خلق فسوی).

نظام عالم آفرینش- که از بزرگترین منظومه های آسمانی را شامل می شود تا موضوعات ساده ای همچون خطوط سر انگشتهای انسان که در آیه 4 سوره قیامت به آن اشاره شده (بلی قادرین علی ان نسوی بنانه)- شاهد گویایی بر ربوبیت او، و اثبات وجود پروردگار است.

سوره الأعلی(87): آیه 3

(آیه 3)- بعد از مسأله آفرینش و نظم بندی خلقت، به موضوع برنامه ریزی برای حرکت تکاملی، و هدایت موجودات در این مسیر پرداخته، می افزاید:

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 1659

«و همان که اندازه گیری کرد و هدایت نمود» (و الذی قدر فهدی).

منظور از «تقدیر» همان اندازه گیری و تعیین برنامه های حرکت به سوی اهدافی است که موجودات به خاطر آن آفریده شده اند.

و منظور از «هدایت» همان هدایت تکوینی است که به صورت انگیزه ها و قوانینی بر هر موجودی حاکم ساخته- اعم از انگیزه های درونی و برونی.

فی المثل از یکسو پستان مادر و شیر آن را برای تغذیه طفل آفریده و به مادر عاطفه شدید مادری داده و از سوی دیگر در طفل انگیزه ای آفریده که او را به سوی پستان مادر می کشاند، و این آمادگی و جاذبه دو جانبه در مسیر هدف، در همه موجودات دیده می شود.

البته در مورد انسان غیر از برنامه هدایت تکوینی، هدایت دیگری وجود دارد که از طریق وحی و ارسال انبیاء صورت می گیرد، و هدایت تشریعی نام دارد، و جالب این که هدایت تشریعی انسان نیز در تمام زمینه ها مکمل هدایت تکوینی اوست.

سوره الأعلی(87): آیه 4

(آیه 4)- در مرحله بعد اشاره به گیاهان و مخصوصا مواد غذائی چهارپایان کرده، می افزاید: «و آن کسی که چراگاه را به وجود آورد» و از دل زمین بیرون فرستاد (و الذی اخرج المرعی).

سوره الأعلی(87): آیه 5

(آیه 5)- و بعد می افزاید: «سپس آن را خشک و تیره قرار داد» (فجعله غثاء احوی).

«غثاء احوی» (گیاهان خشکیده تیره رنگ) هم بازگو کننده فنای دنیاست و هم منافع زیادی در بر دارد هم غذای مناسبی است برای زمستان حیوانات، و هم وسیله ای است برای سوخت و سوز انسان، و هم کود مناسبی برای زمینها.

سوره الأعلی(87): آیه 6

(آیه 6)- در آیات گذشته سخن از ربوبیت و «توحید» پروردگار بود و به دنبال آن در اینجا سخن از قرآن و «نبوت» پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، در آیات گذشته سخن از «هدایت عمومی» موجودات بود، و در اینجا سخن از «هدایت نوع انسان» است،

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 1660

و بالاخره در آیات گذشته تسبیح پروردگار «علی اعلی» آمده بود، و در اینجا از قرآن که بیانگر این تسبیح است سخن به میان می آورد.

می فرماید: «ما به زودی (قرآن را) بر تو می خوانیم و هرگز فراموش نخواهی کرد» (سنقرئک فلا تنسی).

بنابر این هنگام نزول وحی عجله مکن، و هرگز نگران فراموش کردن آیات الهی مباش، آن کس که این آیات بزرگ را برای هدایت انسانها بر تو فرستاده، هم او حافظ و نگاهبان آنهاست.

در جای دیگر می فرماید: «برای خواندن قرآن پیش از آنکه وحی آن بر تو تمام شود عجله مکن، و بگو: پروردگارا! علم مرا افزون کن» (طه/ 114).

سوره الأعلی(87): آیه 7

(آیه 7)- سپس برای اثبات قدرت خداوند و این که هر خیر و برکتی است از ناحیه اوست، می افزاید: تو چیزی از آیات الهی را فراموش نمی کنی «مگر آنچه را خدا بخواهد که او آشکار و پنهان را می داند» (الا ما شاء الله انه یعلم الجهر و ما یخفی).

مفهوم این تعبیر آن نیست که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چیزی از آیات الهی از فراموش می کند بلکه هدف بیان این حقیقت است که موهبت حفظ آیات الهی از سوی خداست، و لذا هر لحظه بخواهد می تواند آن را از پیامبرش بگیرد.

و این یکی از معجزات پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است که آیات و سوره های طولانی را با یکبار تلاوت جبرئیل به خاطر می سپرد، و همیشه به خاطر داشت، و چیزی را فراموش نمی کرد.

سوره الأعلی(87): آیه 8

(آیه 8)- سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را دلداری داده، می افزاید: «و ما تو را برای هر کار خیر آماده می کنیم» (و نیسرک للیسری).

و به تعبیر دیگر هدف بیان این حقیقت است که در راهی که تو در پیش داری مشکلات و سختیها فراوان است، هم در راه گرفتن وحی و حفظ آن، و هم در تبلیغ رسالت و ادای آن، و هم در انجام کارهای خیر و عمل به آن ما در تمام این امور (دریافت وحی و ابلاغ و نشر و تعلیم و عمل کردن به آن) به تو یاری می دهیم

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 1661

و مشکلات را بر تو آسان می سازیم.

سوره الأعلی(87): آیه 9

(آیه 9)- بعد از بیان موهبت وحی آسمانی به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله، و وعده توفیق و تسهیل امور برای او، به ذکر مهمترین وظیفه او پرداخته، می فرماید: «پس تذکّر ده اگر تذکر مفید باشد» (فذکر ان نفعت الذکری).

منظور این است که تذکر به هر حال سودمند است، و افرادی که به هیچ وجه از آن منتفع نشوند کمند، به علاوه حد اقل موجب اتمام حجت بر منکران می شود که این خود منفعت بزرگی است.

و لذا پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله برای تبلیغات و تذکرات خود هیچ قید و شرطی قائل نبود و همگان را وعظ می کرد و انذار می نمود.

سوره الأعلی(87): آیه 10

(آیه 10)- سپس به عکس العمل مردم در برابر تذکر، وعظ و انذار پرداخته، و آنها را به دو گروه تقسیم می کند، می فرماید: «و به زودی کسی که از خدا می ترسد (و احساس مسؤولیت می کند) متذکر می شود» (سیذکر من یخشی).

آری! تا روح «خشیت» و ترس و یا به تعبیر دیگر روح «حق طلبی» و «حق جوئی» که مرتبه ای از تقواست در انسان وجود نداشته باشد از مواعظ الهی و تذکرات پیامبران نفعی نمی برد، لذا در آغاز سوره بقره قرآن را مایه هدایت برای پرهیزگاران شمرده می گوید: (هدی للمتقین).

سوره الأعلی(87): آیه 11

(آیه 11)- و در این آیه به گروه دوم پرداخته، می افزاید: «اما بدبخت ترین افراد از آن دوری می گزیند» یتجنبها الاشقی)

سوره الأعلی(87): آیه 12

(آیه 12)- در این آیه سرنوشت گروه اخیر را چنین بیان می کند «همان کسی که در آتش بزرگ وارد می شود» (الذی یصلی النار الکبری).

سوره الأعلی(87): آیه 13

(آیه 13)- «سپس در آن آتش (برای همیشه می ماند) نه می میرد، و نه زنده می شود»! (ثم لا یموت فیها و لا یحیی).

یعنی نه می میرد که آسوده گردد، و نه حالتی را که در آن است می توان زندگی نام نهاد، بلکه دائما در میان مرگ و زندگی دست و پا می زند، و این بدترین بلا و مصیبت برای آنهاست.

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 1662

توصیف آتش جهنّم به «کبری» در مقابل آتش «صغری» یعنی آتشهای این دنیا می باشد، همان گونه که در حدیثی آمده که امام صادق علیه السّلام فرمود: «این آتش شما جزئی از هفتاد جزء از آتش دوزخ است، که هفتاد مرتبه با آب خاموش شده، باز شعله ور گردیده و اگر چنین نبود هیچ انسانی قدرت تحمل آن را نداشت و نمی توانست در کنار آن قرار گیرد.

سوره الأعلی(87): آیه 14

(آیه 14)- در آیات قبل اشاره ای به مجازات سخت کفار معاند، و دشمنان حق شده بود، و در اینجا به نجات اهل ایمان و عوامل این نجات اشاره کرده، می فرماید: «به یقین کسی که پاکی جست (و خود را تزکیه کرد)، رستگار شد» (قد افلح من تزکی).

سوره الأعلی(87): آیه 15

(آیه 15)- «و (آن که) نام پروردگارش را یاد کرد سپس نماز خواند» (و ذکر اسم ربه فصلی).

به این ترتیب عامل فلاح و رستگاری و پیروزی و نجات را سه چیز می شمرد، «تزکیه» و «ذکر نام خداوند» و سپس «به جا آوردن نماز».

«تزکیه» معنی وسیعی دارد که هم پاکسازی روح از آلودگی شرک، و هم پاکسازی نفس از اخلاق رذیله، و هم پاکسازی عمل از محرمات و هرگونه ریا، و هم پاکسازی مال و جان به وسیله دادن زکات در راه خدا را شامل می شود.

سوره الأعلی(87): آیه 16

(آیه 16)- سپس به عامل اصلی انحراف از این برنامه فلاح و رستگاری اشاره کرده، می افزاید: «ولی شما زندگی دنیا را مقدم می دارید» (بل تؤثرون الحیاه الدنیا).

سوره الأعلی(87): آیه 17

(آیه 17)- «در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است» (و الآخره خیر و ابقی).

و این در حقیقت همان مطلبی است که در احادیث نیز آمده: «محبت دنیا سر چشمه هر گناهی است».

بنابر این برای قطع ریشه های گناه راهی جز این نیست که حب و عشق دنیا را از دل بیرون کنیم و به دنیا همچون وسیله و یا مزرعه ای بنگریم.

سوره الأعلی(87): آیه 18

(آیه 18)- و سر انجام در پایان سوره می فرماید: «این دستورها (که گفته شد

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 1663

منحصر به این کتاب آسمانی نیست، بلکه) در کتب آسمانی پیشین (نیز) آمده است» (ان هذا لفی الصحف الاولی).

سوره الأعلی(87): آیه 19

(آیه 19)- «در کتب ابراهیم و موسی» (صحف ابراهیم و موسی).

تعبیر به «صحف اولی» در مورد کتابهای ابراهیم و موسی در برابر صحف اخیر است که بر حضرت مسیح و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است.

آیات فوق نشان می دهد که حضرت ابراهیم و موسی علیهما السّلام نیز دارای کتابهای آسمانی بوده اند.

در روایتی از أبو ذر می خوانیم که می گوید:

به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله عرض کردم: انبیا چند نفر بودند؟

فرمود: 124 هزار نفر.

گفتم: رسولان آنها چند نفر بودند؟

فرمود: 313 نفر، و بقیه فقط «نبی» بودند.

عرض کردم: آدم «نبی» بود؟

فرمود: بله، خداوند با او سخن گفت و او را با دست خود آفرید.

سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله افزود: ای أبو ذر! چهار نفر از انبیاء عرب بودند: هود و صالح و شعیب و پیامبر تو.

گفتم: ای رسول خدا! خداوند چند کتاب نازل فرمود؟

فرمود: 104 کتاب، ده کتاب بر «آدم» پنجاه کتاب بر «شیث» و بر «اخنوخ» که ادریس است سی کتاب، و او نخستین کسی است که با قلم نوشت و بر «ابراهیم» ده کتاب و نیز تورات و انجیل و زبور و فرقان را (بر موسی و مسیح و داود و پیامبر اسلام نازل کرد.)

«پایان سوره اعلی»

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 1664

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 1665

سوره غاشیه [88]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 26 آیه دارد

محتوای سوره:

این سوره عمدتا بر سه محور دور می زند: محور اول بحث «معاد» است، مخصوصا کیفرهای دردناک مجرمان و پاداشهای شوق انگیز مؤمنان.

محور دوم بحث «توحید» است که با اشاره به آفرینش آسمان و خلقت کوهها و زمین و توجه انسانها به این سه موضوع اسرار آمیز بیان شده.

و محور سوم بحث از «نبوت» و گوشه ای از وظائف پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس آن را تلاوت کند خداوند حساب او را در قیامت آسان می کند».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «کسی که مداومت بر قرائت این سوره در نمازهای فریضه یا نافله کند خداوند او را تحت پوشش رحمت خود در دنیا و آخرت قرار می دهد، و در قیامت او را از عذاب آتش امان می بخشد».

مسلما این همه ثواب و فضیلت در صورتی عائد می شود که تلاوت انگیزه اندیشه و عمل گردد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الغاشیه(88): آیه 1

(آیه 1)- خستگان بی نصیب! در آغاز این سوره به نام تازه ای در باره قیامت برخورد می کنیم که آن «غاشیه» است، می فرماید: «آیا داستان غاشیه [- روز قیامت

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 1666

که حوادث وحشتناکش همه را می پوشاند] به تو رسیده است»؟! (هل اتاک حدیث الغاشیه).

«غاشیه» از ماده «غشاوه» به معنی پوشاندن است، انتخاب این نام برای قیامت به خاطر آن است که حوادث وحشتناک آن ناگهان همه را زیر پوشش خود قرار می دهد.

سوره الغاشیه(88): آیه 2

(آیه 2)- سپس به بیان چگونگی حال مجرمان پرداخته، می گوید:

«چهره هائی در آن روز خاشع و ذلت بارند» (وجوه یومئذ خاشعه).

ذلت و ترس از عذاب و کیفرهای عظیم آن روز تمام وجود آنها را فرا گرفته، و از آنجا که حالات روحی انسان بیش از همه جا در چهره او منعکس می شود، اشاره به خوف و ذلت و وحشتی می کند که سراسر چهره آنها را می پوشاند.

سوره الغاشیه(88): آیه 3

(آیه 3)- آنگاه می افزاید: «آنها که پیوسته عمل کرده و خسته شده اند» (عامله ناصبه).

تلاش و کوشش زیادی در زندگی دنیا به خرج می دهند، ولی هیچ فایده ای جز خستگی نصیبشان نمی شود، نه عمل مقبولی در درگاه خدا دارند، و نه چیزی از آن همه ثروتهائی که اندوخته اند می توانند با خود ببرند، و نه نام نیکی از خود به یادگار می گذارند، و نه فرزند صالحی، آنها زحمتکشان خسته و بینوایند، و چه تعبیر رسائی است جمله «عامله ناصبه» در حق آنان.

سوره الغاشیه(88): آیه 4

(آیه 4)- «و (سر انجام این زحمتکشان خسته و بیهوده گر) در آتش سوزان وارد می گردند» و با آن می سوزند (تصلی نارا حامیه).

سوره الغاشیه(88): آیه 5

(آیه 5)- ولی مجازات آنها به همین جا ختم نمی گردد، بلکه هنگامی که بر اثر حرارت آتش تشنه می شوند «از چشمه ای بسیار داغ به آنها می نوشانند» (تسقی من عین آنیه).

در آیه 29 سوره کهف می خوانیم: «و اگر تقاضای آب کنند آبی برای آنها می آورند مانند فلز گداخته که صورتهایشان را بریان می کند، چه بد نوشیدنی است و چه بد محل اجتماعی»؟!

سوره الغاشیه(88): آیه 6

(آیه 6)- و در این آیه در باره خوراک آنها به هنگامی که گرسنه می شوند

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 1667

می افزاید: «غذایی جز از ضریع [- خار خشک تلخ و بدبو] ندارند» (لیس لهم طعام الا من ضریع).

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «ضریع چیزی است که در آتش دوزخ، شبیه خار، تلخ تر از «صبر» و متعفن تر از مردار، و سوزنده تر از آتش، خداوند آن را ضریع نام نهاده است».

سوره الغاشیه(88): آیه 7

(آیه 7)- سپس می افزاید: «غذائی که نه آنها را فربه می کند و نه از گرسنگی می رهاند» (لا یسمن و لا یغنی من جوع).

آنها که در این دنیا انواع غذاهای لذیذ و چرب و شیرین را از طریق ظلم و تجاوز به حقوق دیگران فراهم کردند، و آنها که اجازه ندادند محرومان جز از غذاهای گلوگیر و ناگوار استفاده کنند، باید در آنجا غذائی داشته باشند که «عذاب الیم» آنها گردد.

سوره الغاشیه(88): آیه 8

(آیه 8)- دورنمایی از نعمتهای روح پرور بهشتی: به دنبال توصیفی که در آیات گذشته از حال مجرمان و بدکاران در جهان دیگر و عذابهای دوزخی آمده، در اینجا به شرح حال مؤمنان نیکوکار، و توصیف نعمتهای بی نظیر بهشتی می پردازد، تا «قهر» را با «مهر» بیامیزد، و «انذار» را با «بشارت» همراه سازد.

می فرماید: «چهره هائی در آن روز شاداب و باطراوتند» (وجوه یومئذ ناعمه).

به عکس چهره بدکاران که در آیات قبل به آن اشاره شده بود که غرق ذلت و اندوه است.

سوره الغاشیه(88): آیه 9

(آیه 9)- این چهره ها چنان می نماید که: «از سعی و تلاش خود خشنودند» (لسعیها راضیه).

به عکس دوزخیان که از تلاش و کوشش خود جز خستگی و رنج بهره ای نبردند، بهشتیان نتایج تلاش و کوشش خود را به احسن وجه می بینند و کاملا راضی و خشنودند.

تلاشهائی که در پرتو لطف خدا به اضعاف مضاعف، گاه ده برابر، و گاه هفتصد برابر، و گاه بیشتر، رشد و نمو یافته، و گاهی با آن جزای بی حساب را خریداری کرده اند.

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 1668

سوره الغاشیه(88): آیه 10

(آیه 10)- سپس به شرح این مطلب پرداخته، می گوید: «در بهشتی عالی جای دارند» (فی جنه عالیه).

آری! آنها در طبقات عالی و مقامات بالای بهشتند.

سوره الغاشیه(88): آیه 11

(آیه 11)- بعد به توصیف دیگری از این بهشت که جنبه روحانی و معنوی دارد پرداخته، می افزاید: «در آنجا هیچ سخن لغو و بیهوده ای نمی شنوند» (لا تسمع فیها لاغیه).

و چه آرام بخش است محیطی که از همه این سخنان پاک باشد، و اگر درست بیندیشیم قسمت عمده ناراحتیهای زندگی دنیا از شنیدن این گونه سخنان است که آرامش روح و جان و نظامات اجتماعی را برهم می زند و آتش فتنه ها را شعله ور می سازد.

سوره الغاشیه(88): آیه 12

(آیه 12)- بعد از ذکر این نعمت روحانی و آرامش که بر روح و جان بهشتیان به خاطر نبودن سخنان لغو و بیهوده حکم فرماست به بیان قسمتی از نعمتهای مادی بهشت پرداخته، می گوید: «در آن چشمه ای جاری است» (فیها عین جاریه).

چشمه ای که مطابق میل بهشتیان به هر طرف که بخواهند جریان پیدا می کند، و نیازی به شکافتن نهر و ساختن بستر ندارد.

وجود چشمه های متعدد علاوه بر افزودن بر زیبائی و طراوت، این فایده را نیز دارد که هر کدام نوشابه مخصوصی دارد و ذائقه بهشتیان را هر زمان با انواع شراب طهور شیرین و معطر می کند.

سوره الغاشیه(88): آیه 13

(آیه 13)- بعد از ذکر چشمه ها به سراغ تختهای بهشتی می رود، می فرماید:

«در آن (باغهای بهشتی) تختهای زیبای بلندی است» (فیها سرر مرفوعه).

بلند بودن این تختها به خاطر آن است که بهشتیان بر تمام مناظر و صحنه های اطراف خود مسلط باشند، و از مشاهده آن لذت برند.

سوره الغاشیه(88): آیه 14

(آیه 14)- و از آنجا که استفاده از آن چشمه های گوارا و شرابهای طهور بهشتی، نیاز به ظرفهایی دارد، در این آیه می افزاید: «و قدحهایی (که در کنار این چشمه) نهاده» (و اکواب موضوعه).

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 1669

هر زمان اراده کنند قدحها از چشمه ها پر می شود، تازه به تازه می نوشند، و سیراب می شوند و لذت می برند، لذتی که توصیفش برای ساکنان دنیا غیر ممکن است.

سوره الغاشیه(88): آیه 15

(آیه 15)- باز به نکته های بیشتری از جزئیات نعمتهای بهشتی پرداخته، اضافه می کند: «و بالشها و پشتیهای صف داده شده» (و نمارق مصفوفه).

تعبیر به «مصفوفه» اشاره به تعدد و نظم خاصی است که بر آنها حاکم است، این تعبیر نشان می دهد که آنها جلسات انس دسته جمعی تشکیل می دهند.

سوره الغاشیه(88): آیه 16

(آیه 16)- و در این آیه، به فرشهای زیبای بهشتی اشاره کرده، می فرماید:

«و (در آنجا) فرشهای فاخر گسترده شده» (و زرابی مبثوثه).

سوره الغاشیه(88): آیه 17

(آیه 17)- به شتر نگاه کن که خود آیتی است! در آیات گذشته بحثهای فراوانی پیرامون بهشت و نعمتهایش آمده بود، اما در اینجا سخن از کلید اصلی وصول به آن همه نعمتها که «معرفه اللّه» است به میان آمده، و با ذکر چهار نمونه از مظاهر قدرت خداوند، از خلقت بدیع خدا، و دعوت انسان به مطالعه در باره آنها راه ورود به بهشت را نشان می دهد، در ضمن اشاره ای است به قدرت بی پایان خدا که کلید حل مسأله «معاد» است.

نخست می فرماید: «آیا آنان به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است»؟

(ا فلا ینظرون الی الابل کیف خلقت).

پیداست که روی سخن در مرحله اول به اعراب «مکّه» بود که «شتر» همه چیز زندگی آنها را تشکیل می داد، و شب و روز با آن سر و کار داشتند.

از این گذشته این حیوان ویژگیهای عجیبی دارد که او را از حیوانات دیگر ممتاز می کند، و به حق آیتی است از آیات خدا، از جمله این که:

1- شتر حیوانی است که هم گوشتش قابل استفاده است، و هم شیرش، هم از آن برای سواری و هم باربری استفاده می شود.

2- شتر نیرومندترین و با مقاومت ترین حیوان اهلی است.

3- شتر می تواند روزهای متوالی (حدود یک هفته الی ده روز) تشنه بماند، و در مقابل گرسنگی نیز تحمل بسیار دارد.

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 1670

4- شتر می تواند هر روز مسافتی طولانی را طی کند، و از زمینهای صعب العبور، و شنزارهائی که هیچ حیوانی قادر بر عبور از آن نیست بگذرد، و به همین دلیل عربها آن را «کشتی بیابانها» می نامند.

5- از نظر تغذیه بسیار کم خرج است و هرگونه خار و خاشاکی را می خورد.

خلاصه این که ویژگیهای این حیوان چنان است که دقت در آفرینش او انسان را متوجه خالق بزرگی می کند که آفریننده چنین موجودی است.

ناگفته پیداست منظور از «نظر» در جمله «ا فلا ینظرون» نگاه کردن عادی نیست، بلکه نگاهی است توأم با تفکر و اندیشه و دقت.

سوره الغاشیه(88): آیه 18

(آیه 18)- و بعد از آن به آسمان پرداخته، می فرماید: «و (آیا) به آسمان نگاه نمی کنند که چگونه برافراشته شده»؟! (و الی السماء کیف رفعت).

چگونه این کرات عظیم هر یک در مدار خود میخکوب شده اند؟ و بدون ستونی در جای خود قرار گرفته اند؟ میلیونها سال بر کرات منظومه شمسی می گذرد و محورهای اصلی حرکت این کرات تغییر نمی یابد.

آیا نباید در باره خالق و مدبر این جهان بزرگ اندیشید و به اهداف بزرگ و والای او نزدیک شد؟!

سوره الغاشیه(88): آیه 19

(آیه 19)- سپس می افزاید: «و (آیا) به کوهها نگاه نمی کنند که چگونه در جای خود نصب گردیده»؟! (و الی الجبال کیف نصبت).

کوههائی که ریشه های آن به یکدیگر متصل است، و همچون حلقه های زره گرداگرد زمین را فرا گرفته، و لرزشهای ناشی از مواد مذاب درونی، و جذر و مد ناشی از جاذبه های ماه و خورشید را به حد اقل می رساند.

«نصبت» از ماده «نصب» به معنی ثابت قرار دادن است، و ممکن است این تعبیر ضمنا اشاره ای به کیفیت خلقت کوهها در آغاز آفرینش نیز بوده باشد، همان چیزی که علم امروز پرده از آن برداشته، و پیدایش کوهها را به عوامل متعددی نسبت می دهد، و انواع و اقسامی برای آن قائل است:

کوههائی که بر اثر چین خوردگی زمین پیدا شده.

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 1671

کوههائی که از آتشفشانها به وجود آمده.

کوههائی که نتیجه آبرفتهای ناشی از باران است.

و کوههائی که در دل دریاها تکوین می یابد و مجموعه ای است از رسوبات دریا و باقی مانده حیوانات آن- مانند کوهها و جزائر مرجانی.

آری! هر کدام از این کوهها، و آثار و برکات آنها برای انسانهای بیدار نشانه های زنده ای است از قدرت پروردگار.

سوره الغاشیه(88): آیه 20

(آیه 20)- سپس به زمین پرداخته، می گوید: «و (آیا) به زمین (نگاه نمی کنند) که چگونه گسترده و هموار گشته است»؟ (و الی الارض کیف سطحت).

چگونه بارانهای مداوم کوهها را شسته، و ذرات خاک را به وجود آورده، سپس در گودالها پهن کرده و زمینهای صافی که هم آماده کشاورزی است و هم قابل هرگونه ساختمان، در اختیار انسان قرار داده است؟

اگر به راستی کره زمین تماما کوه و دره بود زندگی کردن بر آن چقدر مشکل و طاقت فرسا بود؟ چه کسی آن را پیش از تولد ما مسطح و قابل استفاده ساخت؟

امور چهارگانه ای که در آیات فوق آمده- شتر، آسمان، کوهها، زمین- زیر بنای زندگی انسان را تشکیل می دهد:

آسمان کانون نور است و باران و هوا، و زمین مرکز پرورش انواع مواد غذائی، کوهها رمز آرامش و ذخیره آب و مواد معدنی، و شتر نمونه روشنی از چهارپایان اهلی که در اختیار بشر قرار دارد.

به این ترتیب هم مسائل کشاورزی، هم دامداری و هم صنعتی در این امور چهارگانه نهفته شده است، و اندیشه در این نعمتهای گوناگون، خواه ناخواه انسان را به شکر منعم وا می دارد، و شکر منعم او را به معرفت اللّه و شناخت خالق نعمت دعوت می کند.

سوره الغاشیه(88): آیه 21

(آیه 21)- و به دنبال این بحث توحیدی روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید: «پس اکنون که چنین است آنها را) تذکر ده که تو فقط تذکر دهنده ای» (فذکر انما انت مذکر).

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 1672

سوره الغاشیه(88): آیه 22

(آیه 22)- «تو سلطه گر بر آنان نیستی که (بر ایمان) مجبورشان کنی» (لست علیهم بمصیطر).

آری! آفرینش آسمان و زمین و کوهها و حیوانات نشان می دهد که این عالم بی حساب نیست، و آفرینش انسان نیز هدفی داشته، اکنون که چنین است آنها را با تذکرات خویش به اهداف خلقت و آفرینش آشنا ساز، و راه قرب خدا را به آنها نشان ده، و در مسیر تکامل رهبر و راهنمایشان باش.

البته راه کمال در صورتی پیموده می شود که با میل و اراده و اختیار همراه باشد، تو هرگز نمی توانی آنها را مجبور سازی، و اگر هم می توانستی فایده ای نداشت.

سوره الغاشیه(88): آیه 23

(آیه 23)- در این آیه به صورت یک استثنا، می فرماید: «مگر کسی که پشت کند و کافر شود» (الا من تولی و کفر). که در برابر آنها به زور متوسل شو و مقابله کن.

سوره الغاشیه(88): آیه 24

(آیه 24)- «که خداوند او را به عذاب بزرگ مجازات می کند» (فیعذبه الله العذاب الاکبر).

منظور از عذاب اکبر یا «عذاب آخرت» است در برابر «عذاب دنیا» که عذاب کوچک و کم اهمیت نسبت به آن است و یا قسمت شدیدتری از عذاب قیامت و دوزخ است زیرا عذاب همه مجرمان در دوزخ یکسان نیست.

سوره الغاشیه(88): آیه 25

(آیه 25)- و در پایان سوره با لحنی تهدید آمیز می گوید: «به یقین بازگشت (همه) آنها به سوی ما است» (ان الینا ایابهم).

سوره الغاشیه(88): آیه 26

(آیه 26)- بعد می افزاید: «و مسلما حسابشان (نیز) بر ما است» (ثم ان علینا حسابهم).

و این در حقیقت نوعی دلداری و تسلی خاطر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است که در مقابل لجاجت آنها ناراحت و دلسرد نشود، و به کار خود ادامه دهد، و در ضمن تهدیدی است نسبت به همه این کافران لجوج که بدانند حسابشان با کیست.

به این ترتیب سوره غاشیه که از مسأله قیامت آغاز شد به مسأله قیامت نیز پایان می یابد.

«پایان سوره غاشیه»

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 1673

سوره فجر [89]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 30 آیه است

محتوای سوره:

در بخش اول این سوره به سوگندهای متعددی برخورد می کنیم که در نوع خود بی سابقه است، و این قسمها مقدمه ای است برای تهدید جبّاران به عذاب الهی.

در بخش دیگری از این سوره اشاره ای به بعضی از اقوام طغیانگر پیشین مانند قوم عاد و ثمود و فرعون، و انتقام شدید خداوند از آنان کرده است، تا قدرتهای دیگر حساب خود را برسند.

در سومین بخش این سوره به تناسب بخشهای گذشته اشاره مختصری به امتحان و آزمایش انسان دارد.

در آخرین بخش این سوره به سراغ مسأله معاد و سرنوشت مجرمان و کافران، و همچنین پاداش عظیم مؤمنانی که صاحب نفوس مطمئنه هستند می رود.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که آن را در شبهای دهگانه (ده شب اول ذی الحجه) بخواند خداوند گناهان او را می بخشد و کسی که در سایر ایام بخواند نور و روشنائی خواهد بود برای روز قیامتش».

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «سوره فجر را در هر نماز واجب و مستحب بخوانید که سوره حسین بن علی علیه السّلام است، هر کس آن را بخواند با

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 1674

حسین بن علی علیه السّلام در قیامت در درجه او از بهشت خواهد بود».

معرفی این سوره به عنوان «سوره حسین بن علی» علیه السّلام ممکن است به خاطر این باشد که مصداق روشن «نفس مطمئنه» که در آخرین آیات این سوره مخاطب واقع شده حسین بن علی علیه السّلام است، همان گونه که در حدیثی از امام صادق علیه السّلام ذیل همین آیات آمده است.

و به هر حال این همه پاداش و فضیلت از آن کسانی است که تلاوت آن را مقدمه ای برای اصلاح خویش و خودسازی قرار دهند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الفجر(89): آیه 1

(آیه 1)- در آغاز این سوره به پنج سوگند بیدارگر اشاره شده نخست می فرماید: «به سپیده دم سوگند» (و الفجر).

سوره الفجر(89): آیه 2

(آیه 2)- «و به شبهای دهگانه» (و لیال عشر).

«فجر» در اصل به معنی شکافتن وسیع است، و از آنجا که نور سپیده صبح تاریکی شب را می شکافد از آن تعبیر به «فجر» شده است.

بعضی گفته اند: منظور از «فجر» هر روشنائی است که در دل تاریکی می درخشد.

بنابر این درخشیدن اسلام و نور پاک محمدی صلّی اللّه علیه و آله در تاریکی عصر جاهلیت یکی از مصادیق «فجر» است، و همچنین درخشیدن سپیده صبح قیام حضرت مهدی (عج) هنگام فرو رفتن جهان در تاریکی و ظلمت ظلم و ستم، مصداق دیگری از آن محسوب می شود- همان گونه که در بعضی از روایات به آن اشاره شده است.

و قیام عاشورای حسینی در آن دشت خونین کربلا، و شکافتن پرده های تاریک ظلم بنی امیه، و نشان دادن چهره واقعی آن دیو صفتان مصداق دیگر بود.

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 1675

و همچنین تمام انقلابهای راستینی که بر ضد کفر و جهل و ظلم و ستم در تاریخ گذشته و امروز انجام می گیرد.

و حتی نخستین جرقه های بیداری که در دلهای تاریک گنهکاران ظاهر می شود و آنها را به توبه دعوت می کند «فجر» است.

البته این یک توسعه در مفهوم آیه است در حالی که ظاهر آیه همان «فجر» به معنی طلوع سپیده صبح است.

و اما «لیال عشر» (شبهای دهگانه) مشهور همان شبهای دهگانه ذی الحجه است که شاهد بزرگترین و تکان دهنده ترین اجتماعات عبادی- سیاسی مسلمین جهان یعنی حجّ است.

بعضی نیز آن را به ده شب آخر ماه مبارک رمضان که شبهای قدر در آن است و بعضی آن را به شبهای آغاز ماه محرم، تفسیر کرده اند- البته جمع میان هر سه تفسیر ممکن است.

در بعضی از روایاتی که اشاره به بطون قرآن می کند «فجر» به وجود حضرت مهدی- عج- و «لیال عشر» به ده امام قبل از او، و «شفع» که در آیه بعد می آید به حضرت «علی» و «فاطمه زهرا» علیهم السّلام تفسیر شده است.

سوره الفجر(89): آیه 3

(آیه 3)- سپس سوگندها را ادامه داده، می افزاید: «و به زوج و فرد» (و الشفع و الوتر).

در تفسیر «شفع» و «وتر» (زوج و فرد) در این آیه بالغ برسی و شش قول نقل کرده اند ولی دو معنی از همه مناسبتر است.

نخست این که: منظور روز عید قربان و روز عرفه باشد که با شبهای دهگانه آغاز ذی الحجه مناسبت کامل دارد، و مهمترین قسمتهای مناسک حج در آنها انجام می شود.

دوم این که منظور همان نماز شفع و وتر است که در آخر نافله شب خوانده می شود و این با سوگند به فجر- که وقت سحرگاهان و وقت راز و نیاز به درگاه پروردگار است- مناسب است بخصوص این که هر دو تفسیر در روایاتی که از

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 1676

معصومین نقل شده نیز وارد است.

سوره الفجر(89): آیه 4

(آیه 4)- و بالاخره در آخرین سوگند، می فرماید: «و به شب هنگامی که (به سوی روشنائی روز) حرکت می کند سوگند» (و اللیل اذا یسر). که پروردگارت در کمین ظالمان است! گوئی شب موجود زنده ای است و دارای حس و حرکت که در تاریکی خود گام بر می دارد، و به سوی صبحی روشن حرکت می کند.

اگر الف و لام «اللّیل» به معنی عموم باشد تمام شبها را شامل می شود که خود آیتی است از آیات خدا، و پدیده ای است از پدیده های مهم آفرینش.

و اگر الف و لام آن عهد باشد اشاره به شب معینی است، و به تناسب سوگندهای گذشته منظور شب عید قربان است که حاجیان از عرفات به «مزدلفه» (مشعر الحرام) و بعد از گذراندن شب در آن وادی مقدس به هنگام طلوع آفتاب به سوی سرزمین منی روان می شوند- این تفسیر در روایاتی که از معصومین نقل شده نیز آمده است.

به هر حال شب از آیات عظمت الهی است، و از موضوعات پر اهمیت عالم هستی، شب حرارت هوا را تعدیل می کند، و به همه موجودات آرامش می بخشد، و جوّ آرامی برای راز و نیاز به درگاه خدا فراهم می سازد.

به هر حال پیوند این قسمهای پنجگانه (سوگند به فجر، و شبهای دهگانه، و زوج و فرد و شب به هنگامی که حرکت می کند) در صورتی که همه را ناظر به ایام ذی الحجه و مراسم بزرگ حج بدانیم روشن است.

در غیر این صورت اشاره به مجموعه ای از حوادث مهم عالم تکوین و تشریع شده که نشانه هایی هستند از عظمت خداوند و پدیده هایی هستند شگفت انگیز در عالم هستی.

سوره الفجر(89): آیه 5

(آیه 5)- بعد از ذکر این قسمهای پر معنی و بیدارگر، می افزاید: «آیا در آنچه گفته شد سوگند مهمی برای صاحبان خرد نیست»؟! (هل فی ذلک قسم لذی حجر).

«حجر» در اصل به معنی «منع» می باشد و از آنجا که «عقل» انسان را از

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 1677

کارهای نادرست منع می کند از آن تعبیر به «حجر» شده.

سوره الفجر(89): آیه 6

(آیه 6)- پروردگارت در کمین ظالمان است! به دنبال آیات گذشته که متضمن سوگندهای پر معنایی در باره مجازات طغیانگران بود، در اینجا به چند قوم نیرومند از اقوام پیشین که هر کدام برای خود قدرتی عظیم داشتند، اما راه طغیان و کفر را پیش گرفتند اشاره می کند، و سرنوشت دردناک آنها را روشن می سازد.

می فرماید: «آیا ندیدی پروردگارت با قوم عاد چه کرد؟» (ا لم تر کیف فعل ربک بعاد).

منظور از «رؤیت» (دیدن) در اینجا علم و آگاهی است، منتها از آنجا که داستان این اقوام به قدری مشهور و معروف بوده که گوئی مردم زمانهای بعد نیز آن را با چشم خود می دیدند تعبیر به «رؤیت» شده است.

«عاد» همان قوم پیامبر بزرگ خدا «هود» بودند و احتمالا حدود هفتصد سال قبل از میلاد مسیح (ع) وجود داشتند و در سرزمین «احقاف» یا «یمن» زندگی می کردند.

سوره الفجر(89): آیه 7

(آیه 7)- سپس می افزاید: «و با آن شهر ارم با عظمت» (ارم ذات العماد).

«عماد» به معنی ستون اشاره به ساختمانهای با عظمت و کاخهای رفیع و ستونهای عظیمی است که در این کاخها به کار رفته بود.

سوره الفجر(89): آیه 8

(آیه 8)- و لذا در این آیه، می افزاید: «همان شهری که مانندش آفریده نشده بود» (التی لم یخلق مثلها فی البلاد).

این تعبیر نشان می دهد که منظور از «ارم» همان شهر بی نظیر آنهاست.

سوره الفجر(89): آیه 9

(آیه 9)- سپس به سراغ دومین گروه طغیانگر از اقوام پیشین می رود، می فرماید: «و قوم ثمود که صخره های عظیم را از (کنار) درّه می بریدند» و از آن خانه و کاخ می ساختند (و ثمود الذین جابوا الصخر بالواد).

قوم «ثمود» از قدیمی ترین اقوامند و پیامبرشان «صالح» (ع) بود، و در سرزمینی به نام «وادی القری» میان مدینه و شام زندگی داشتند، دارای تمدّنی پیشرفته و زندگانی مرفّه و ساختمانهای عظیم و پیشرفته بودند.

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 1678

سوره الفجر(89): آیه 10

(آیه 10)- سپس به سومین قوم پرداخته، می گوید: «و فرعونی که قدرتمند و شکنجه گر بود»! (و فرعون ذی الاوتاد).

اشاره به این که آیا ندیدی خداوند با قوم فرعون قدرتمند و ظالم و بیدادگر چه کرد؟! «اوتاد» به معنی میخ است و فرعون را «ذی الاوتاد» گفته اند زیرا او دارای لشکر فراوانی بود که بسیاری از آنها در خیمه ها زندگی می کردند، و چادرهای نظامی را که برای آنها برپا می شد با میخها محکم می کردند.

دیگر این که بیشترین شکنجه فرعون نسبت به کسانی که مورد خشم او قرار می گرفتند این بود که آنها را به چهار میخ می کشید، دستها و پاهای او را با میخ به زمین می بست، یا با میخ به زمین می کوبید، و یا بر روی قطعه چوبی می خواباندند و دست و پای او را با میخ به آن می کوبیدند، یا می بستند و به همان حال رها می کردند تا بمیرد!

سوره الفجر(89): آیه 11

(آیه 11)- سپس در یک جمع بندی به اعمال این اقوام سه گانه اشاره کرده، می افزاید: «همان اقوامی که در شهرها طغیان کردند» (الذین طغوا فی البلاد).

سوره الفجر(89): آیه 12

(آیه 12)- «و فساد فراوان در آنها به بار آوردند» (فاکثروا فیها الفساد).

فساد که شامل هرگونه ظلم و ستم و تجاوز و هوسرانی و عیاشی می شود در واقع یکی از آثار طغیان آنها بود.

سوره الفجر(89): آیه 13

(آیه 13)- سپس در یک جمله کوتاه و پر معنی به مجازات دردناک همه این اقوام طغیانگر اشاره کرده، می افزاید: «به همین سبب خداوند تازیانه عذاب را بر آنها فرو ریخت» (فصب علیهم ربک سوط عذاب).

این تعبیر کوتاه اشاره به مجازاتهای شدید و مختلفی است که دامنگیر این اقوام شد، اما «عاد» به وسیله تندباد سرد و سوزناک هلاک شدند (حاقه/ 6).

و قوم ثمود به وسیله صیحه عظیم آسمانی نابود شدند (حاقه/ 5).

و اما قوم فرعون در میان امواج نیل غرق و مدفون گشتند (زخرف/ 55).

سوره الفجر(89): آیه 14

(آیه 14)- و در این آیه، به عنوان هشدار به همه کسانی که در مسیر آن اقوام

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 1679

طغیانگر گام بر می دارند، می فرماید: «به یقین پروردگار تو در کمینگاه (ستمگران) است» و مراقب اعمال بندگان (ان ربک لبالمرصاد).

اشاره به این که گمان نکنید کسی می تواند از چنگال عذاب الهی بگریزد، همه در قبضه قدرت او هستند و هر وقت اراده کند آنها را مجازات می نماید.

تعبیر به «ربّک» (پروردگار تو) اشاره به این است که سنّت الهی در مورد اقوام سرکش و ظالم و ستمگر در امت تو نیز جاری می شود و هم تسلی خاطری است برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان که بدانند این دشمنان لجوج کینه توز از چنگال قدرت خدا هرگز فرار نخواهند کرد، و هم اعلام خطری است به آنها که هرگونه ظلم و ستمی را به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان روا می داشتند، آنها باید بدانند کسانی که از آنان قدرتمندتر و نیرومندتر بودند در مقابل یک تندباد، یک طوفان و یا یک جرقه و صیحه آسمانی، تاب مقاومت نیاوردند، اینها چگونه فکر می کنند می توانند با این اعمال خلافشان از عذاب الهی نجات یابند.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که فرمود: «روح الامین به من خبر داد در آن هنگام که خداوند یکتا خلایق را از اولین و آخرین در صحنه قیامت متوقف می سازد، جهنم را می آورد، و صراط را که باریکتر از مو و تیزتر از شمشیر است بر آن می نهد، و بر صراط سه پل قرار دارد، روی پل اول امانت و درستکاری و رحمت و محبت است و بر پل دوم نماز و بر پل سوم عدل پروردگار جهان! و به مردم دستور داده می شود که از آن بگذرند، آنها که در امانت و رحم کوتاهی کرده اند در پل اول می مانند و اگر از آن بگذرند چنانچه در نماز کوتاهی کرده باشند، در پل دوم می مانند، و اگر از آن بگذرند در پایان مسیر در برابر عدل الهی قرار می گیرند، و این است معنی آیه (ان ربک لبالمرصاد).

سوره الفجر(89): آیه 15

(آیه 15)- نه از نعمتش مغرور باش و نه از سلب نعمت مأیوس! در تعقیب آیات گذشته که به طغیانگران هشدار می داد و آنها را به مجازات الهی تهدید می کرد، در اینجا به مسأله امتحان که معیار ثواب و عقاب الهی است و مهمترین مسأله زندگی انسان محسوب می شود می پردازد، می فرماید: «اما انسان

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 1680

هنگامی که پروردگارش او را برای آزمایش، اکرام می کند و نعمت می بخشد (مغرور می شود و) می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است»! (فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاکرمه و نعمه فیقول ربی اکرمن).

او نمی داند که آزمایش الهی گاه با نعمت است، و گاه با انواع بلا، نه روی آوردن نعمت باید مایه غرور گردد، و نه بلاها مایه یأس و نومیدی.

سوره الفجر(89): آیه 16

(آیه 16)- «و اما هنگامی که برای امتحان، روزیش را بر او تنگ می گیرد (مأیوس می شود و) می گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است»! (و اما اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانن).

یأس سر تا پای او را فرا می گیرد، و از پروردگارش می رنجد، غافل از این که اینها همه وسائل آزمایش و امتحان اوست- که خداوند طبق حکمتش هر گروهی را به چیزی آزمایش می کند- امتحانی که رمز پرورش و تکامل انسان، و به دنبال آن سبب استحقاق ثواب، و در صورت مخالفت مایه استحقاق عذاب است.

در آیه 51 سوره فصلت، نیز آمده است: «هنگامی که نعمتی به انسان می دهیم روی می گرداند و با تکبر از حق دور می شود، اما هنگامی که مختصر ناراحتی به او برسد پیوسته دعا می کند و بیتابی می نماید».

و در آیه 9 سوره هود، آمده است: «هرگاه ما به انسان رحمتی بچشانیم سپس از او بگیریم نومید و ناسپاس می شود».

سوره الفجر(89): آیه 17

(آیه 17)- سپس به شرح اعمالی که موجب دوری از خدا و گرفتاری در چنگال مجازات الهی می شود پرداخته، می فرماید: «چنان نیست که شما می پندارید (که اموالتان دلیل بر مقام شما نزد پروردگار است، بلکه اعمالتان حاکی از دوری شما از خداست) شما یتیمان را گرامی نمی دارید» (کلا بل لا تکرمون الیتیم).

سوره الفجر(89): آیه 18

(آیه 18)- «و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی کنید» (و لا تحاضون علی طعام المسکین).

قابل توجه این که در مورد یتیمان از «اطعام» سخن نمی گوید، بلکه از «اکرام»

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 1681

سخن می گوید، چرا که در مورد یتیم تنها مسأله گرسنگی مطرح نیست، بلکه از آن مهمتر، جبران کمبودهای عاطفی اوست.

باید آن چنان مورد اکرام قرار گیرد که جای خالی پدر را احساس نکند، و لذا در روایات اسلامی به مسأله محبت و نوازش یتیمان اهمیت خاصی داده شده است.

جمله «لا تحاضّون» اشاره به این است که تنها اطعام مسکین کافی نیست، بلکه مردم باید یکدیگر را بر این کار خیر تشویق کنند، تا این سنت در فضای جامعه گسترش یابد.

سوره الفجر(89): آیه 19

(آیه 19)- سپس به سومین کار زشت آنها اشاره کرده، و آنها را مورد نکوهش قرار داده، می افزاید: «میراث را (از طریق مشروع و نامشروع) جمع کرده می خورید» (و تأکلون التراث اکلا لما).

بدون شک خوردن اموالی که از طریق میراث مشروع به انسان رسیده کار مذمومی نیست، بنابراین نکوهش این کار در آیه فوق ممکن است اشاره به یکی از امور زیر باشد.

نخست این که منظور جمع میان حق خود و دیگران است بخصوص این که عادت عرب جاهلی این بود که زنان و کودکان را از ارث محروم می کردند، و حق آنها را برای خود بر می داشتند.

دیگر این که وقتی ارثی به شما می رسد به بستگان فقیر و محرومان جامعه هیچ انفاق نمی کنید، جائی که با اموال ارث که بدون زحمت به دست می آید چنین می کنید، مسلما در مورد درآمد دسترنج خود بخیلتر و سختگیرتر خواهید بود و این عیب بزرگی است.

سوم این که منظور خوردن ارث یتیمان و حقوق صغیران است زیرا بسیار دیده شده که افراد بی ایمان یا بی بند و بار هنگامی که دستشان به اموال ارث می رسد به هیچ وجه ملاحظه یتیم و صغیر را نمی کنند، و از این که آنها قدرت بر دفاع از حقوق خویش ندارند حد اکثر سوء استفاده را می کنند، و این از زشت ترین

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 1682

و شرم آورترین گناهان است.

جمع میان هر سه تفسیر نیز امکان پذیر است.

سوره الفجر(89): آیه 20

(آیه 20)- بعد به چهارمین عمل نکوهیده آنها پرداخته، می افزاید: «و مال و ثروت را بسیار دوست می دارید» و به خاطر آن گناهان زیادی مرتکب می شوید! (و تحبون المال حبا جما).

شما افرادی دنیا پرست، ثروت اندوز، عاشق و دلباخته مال و متاع دنیا هستید، و مسلما کسی که چنین علاقه فوق العاده ای به مال و ثروت دارد به هنگام جمع آوری آن ملاحظه مشروع و نامشروع و حلال و حرام را نمی کند، و نیز چنین شخصی حقوق الهی آن را اصلا نمی پردازد، و یا کم می گذارد، و نیز چنین کسی جائی برای یاد خدا در دل او نیست.

و به این ترتیب بعد از ذکر آزمایش انسانها به وسیله نعمت و بلا، آنها را متوجه چهار آزمایش مهم می کند.

و عجب این که تمام این آزمونها جنبه مالی دارد، و در واقع اگر کسی از عهده آزمایشهای مالی برآید آزمایشهای دیگر برای او آسانتر است.

سوره الفجر(89): آیه 21

(آیه 21)- روزی بیدار می شوند که کار از کار گذشته! به دنبال نکوهشهایی که در آیات قبل از طغیانگران دنیاپرست و متجاوز به حقوق دیگران شده بود، در اینجا به آنها اخطار می کند که سر انجام قیامتی در کار است، و حساب و کتاب و مجازات شدیدی در پیش است، باید خود را برای آن آماده کنند.

نخست می فرماید: «و چنان نیست که آنها می پندارند» (کلا). که حساب و کتابی در کار نیست، و اگر خدا مال و ثروتی به آنها داده به خاطر احترام آنها بوده نه برای آزمایش و امتحان.

«در آن هنگام که زمین سخت در هم کوبیده شود» (اذا دکت الارض دکا دکا).

تعبیر «دکّا» اشاره به زلزله ها و حوادث تکان دهنده پایان دنیا و آغاز رستاخیز است، چنان تزلزلی در ارکان موجودات رخ می دهد که کوهها همه از هم متلاشی

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 1683

شده، و زمینها صاف و مستوی می شوند، چنانکه در آیه 106- 108 سوره طه آمده است: «از تو در باره کوهها سؤال می کنند، بگو: پروردگارم آنها را برباد می دهد، سپس زمین را صاف و هموار و بی آب و گیاه رها می سازد، به گونه ای که هیچ پستی و بلندی در آن نمی بینی»!

سوره الفجر(89): آیه 22

(آیه 22)- بعد از پایان یافتن مرحله نخستین رستاخیز یعنی ویرانی جهان، مرحله دوم آغاز می شود و انسانها همگی به زندگی باز می گردند، و در دادگاه عدل الهی حاضر می شوند «و (در آن هنگام) فرمان پروردگارت فرا رسد، و فرشتگان صف در صف حاضر شوند» (و جاء ربک و الملک صفا صفا). و گرداگرد حاضران در محشر را می گیرند و آماده اجرای فرمان حقند.

این ترسیمی است از عظمت آن روز بزرگ و عدم توانائی انسان بر فرار از چنگال عدالت.

سوره الفجر(89): آیه 23

(آیه 23)- سپس می افزاید: «و در آن روز جهنّم را حاضر می کنند (آری) در آن روز انسان متذکر می شود، اما این تذکر چه سودی برای او دارد» (و جی ء یومئذ بجهنم یومئذ یتذکر الانسان و انی له الذکری).

از این تعبیر استفاده می شود که جهنّم قابل حرکت دادن است، و آن را به مجرمان نزدیک می کنند! همان گونه که در مورد بهشت نیز در آیه 90 سوره شعرا می خوانیم: «بهشت را به پرهیزکاران نزدیک می سازند»! در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که وقتی آیه فوق «و جی ء یومئذ بجهنم» نازل شده رنگ چهره مبارکش دگرگون گشت، این حالت بر اصحاب گران آمد، بعضی به سراغ علی علیه السّلام رفتند و ماجرا را بیان کردند.

علی علیه السّلام آمد میان دو شانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را بوسید و گفت: «ای رسول خدا! پدر و مادرم به فدایت باد، چه حادثه ای روی داده؟

فرمود: جبرئیل آمد و این آیه را بر من تلاوت کرد.

علی علیه السّلام می گوید: عرض کردم: چگونه جهنّم را می آورند؟

فرمود: هفتاد هزار فرشته آن را با هفتاد هزار مهار می کشند و می آورند! و آن

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 1684

در حال سرکشی است که اگر او را رها کنند همه را آتش می زند، سپس من در برابر جهنّم قرار می گیرم و او می گوید: ای محمّد! مرا با تو کاری نیست، خداوند گوشت تو را بر من حرام کرده، در آن روز هر کس در فکر خویش است ولی محمّد می گوید:

ربّ امّتی! امّتی! پروردگارا! امتم امتم»! آری! هنگامی که انسان مجرم این صحنه ها را می بیند تکان می خورد و بیدار می شود نگاهی به گذشته خویش می کند، و از اعمال خود سخت پشیمان می شود اما این پشیمانی هیچ سودی ندارد.

سوره الفجر(89): آیه 24

(آیه 24)- اینجاست که فریادش بلند می شود «می گوید: ای کاش برای (این) زندگیم چیزی از پیش فرستاده بودم»! (یقول یا لیتنی قدمت لحیاتی).

سوره الفجر(89): آیه 25

(آیه 25)- سپس در دو جمله کوتاه شدت عذاب الهی را در آن روز تشریح می کند، می فرماید: «در آن روز هیچ کس همانند او [- خدا] عذاب نمی کند» (فیومئذ لا یعذب عذابه احد).

آری! این طغیانگرانی که به هنگام قدرت بدترین جرائم و گناهان را مرتکب شدند در آن روز چنان مجازات می شوند که سابقه نداشته، همان گونه که نیکوکاران چنان پاداشهائی می بینند که حتی از خیال کسی نگذشته است.

سوره الفجر(89): آیه 26

(آیه 26)- «و (نیز در آن روز) هیچ کس همچون او کسی را به بند نمی کشد»! (و لا یوثق وثاقه احد).

نه بند و زنجیر او مانندی دارد، و نه مجازات و عذابش، چرا چنین نباشد در حالی که آنها نیز در این دنیا بندگان مظلوم خدا را تا آنجا که قدرت داشتند در بند کشیدند، و سخت ترین شکنجه ها را به آنها دادند.

سوره الفجر(89): آیه 27

(آیه 27)- ای صاحب نفس مطمئنّه! بعد از ذکر عذاب وحشتناکی که دامان طغیانگران و دنیاپرستان را در قیامت می گیرد، در اینجا به نقطه مقابل آن یعنی «نفوس مطمئنه» و مؤمنانی که در میان این طوفان عظیم از آرامش کامل برخوردارند پرداخته، و آنها را با یک دنیا لطف و محبت مخاطب ساخته، می گوید: «تو ای روح آرام یافته»! (یا ایتها النفس المطمئنه).

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 1685

سوره الفجر(89): آیه 28

(آیه 28)- «به سوی پروردگارت باز گرد، در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است»! (ارجعی الی ربک راضیه مرضیه).

سوره الفجر(89): آیه 29

(آیه 29)- «پس در سلک بندگانم درآی» (فادخلی فی عبادی).

سوره الفجر(89): آیه 30

(آیه 30)- «و در بهشتم وارد شو» (و ادخلی جنتی).

چه تعبیرات جالب و دل انگیز و روح پروری؟ که لطف و صفا و آرامش و اطمینان از آن می بارد! منظور از «نفس» در اینجا همان روح آدمی است.

و تعبیر به «مطمئنّه» اشاره به آرامشی است که در پرتو ایمان حاصل شده، چنانکه قرآن می گوید: «الا بذکر الله تطمئن القلوب بدانید تنها با ذکر خدا دلها آرام می گیرد» (رعد/ 28) چنین نفسی هم اطمینان به وعده های الهی دارد، و هم به راه و روشی که برگزیده مطمئن است، هم در اقبال دنیا و هم در ادبار دنیا، هم در طوفانها، و هم در حوادث و بلاها، و از همه بالاتر در آن هول و وحشت و اضطراب عظیم قیامت نیز آرام است.

منظور از بازگشت به سوی پروردگار بازگشت به سوی خود اوست، یعنی در جوار قرب او جای گرفتن، بازگشتی معنوی و روحانی نه مکانی و جسمانی.

تعبیر به «راضیه» به خاطر آن است که تمام وعده های پاداش الهی را بیش از آنچه تصور می کرد قرین واقعیت می بیند، و اما تعبیر به «مرضیه» به خاطر این است که مورد قبول و رضای دوست واقع شده است.

جالب این که در روایتی که در کتاب «کافی» از امام صادق علیه السّلام نقل شده، می خوانیم: که یکی از یارانش پرسید: آیا ممکن است مؤمن از قبض روحش ناراضی باشد؟! فرمود: «نه به خدا سوگند، هنگامی که فرشته مرگ برای قبض روحش می آید اظهار ناراحتی می کند، فرشته مرگ می گوید: ای ولی خدا ناراحت مباش! سوگند به آن کس که محمّد صلّی اللّه علیه و آله را مبعوث کرده من بر تو مهربانترم از پدر مهربان، درست

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 1686

چشمهایت را بگشا و ببین، او نگاه می کند، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و امیر مؤمنان علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام و حسن و حسین علیهما السّلام و امامان از ذرّیّه او علیهم السّلام را می بیند، فرشته به او می گوید نگاه کن این رسول خدا و امیر مؤمنان و فاطمه و حسن و حسین و امامان علیهم السّلام دوستان تواند.

او چشمانش را باز می کند و نگاه می کند، ناگهان گوینده ای از سوی پروردگار بزرگ ندا می دهد، و می گوید: «یا ایتها النفس المطمئنه ای کسی که به محمّد و خاندانش اطمینان داشتی! و او با ثوابش از تو خشنود است، داخل شو در میان بندگانم یعنی محمّد و اهل بیتش علیهم السّلام و داخل شو در بهشتم، در این هنگام چیزی برای انسان محبوبتر از آن نیست که هر چه زودتر روحش از بدن جدا شود و به این منادی بپیوندد»! «پایان سوره فجر»

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 1687

سوره بلد [90]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 20 آیه است

محتوای سوره:

این سوره در عین کوتاهی حقایق بزرگی را در بر دارد.

در قسمت اول این سوره بعد از ذکر سوگندهای پرمعنائی اشاره به این حقیقت شده که زندگی انسان در عالم دنیا همواره توأم با مشکلات و رنج است، تا از یکسو خود را برای رفتن به جنگ مشکلات آماده سازد، و از سوی دیگر انتظار آرامش و آسودگی مطلق را در این جهان از سر بیرون کند.

در بخش دیگری از این سوره قسمتی از مهمترین نعمتهای الهی را بر انسان řɢشمرد، و سپس به ناسپاسی او در مقابل این نعمتها اشاره می کند.

در آخرین بخش مردم را به دو گروه «اصحاب المیمنه» و «اصحاب المشئمه» تقسیم کرده، و گوشه ای از صفات اعمال گروه اول (مؤمنان صالح) و سپس سرنوشت آنها را بیان می کند، و بعد به نقطه مقابل آنها یعنی کافران و مجرمان و سرنوشت آنها می پردازد.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود:

«کسی که سوره بلد را بخواند خداوند او را از خشم خود در قیامت در امان می دارد».

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 1688

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره البلد(90): آیه 1

(آیه 1)- سوگند به این شهر مقدس! سنّت قرآن در بسیاری از موارد بر این است که بیان حقایق بسیار مهم را با سوگند شروع می کند، سوگندهائی که خود نیز سبب حرکت اندیشه و فکر و عقل انسان است و ارتباط خاصی با همان مطلب مورد نظر دارد.

در اینجا نیز برای بیان این واقعیت که زندگی انسان در دنیا توأم با درد و رنج است از سوگند تازه ای شروع کرده، می فرماید: «قسم به این شهر مقدس» [- مکّه ] (لا اقسم بهذا البلد).

سوره البلد(90): آیه 2

(آیه 2)- «شهری که تو در آن ساکن هستی» (و انت حل بهذا البلد).

البته شرافت و عظمت سرزمین «مکّه» ایجاب می کند خداوند به آن سوگند یاد نماید، چرا که نخستین مرکز توحید و عبادت پروردگار در اینجا ساخته شده، و انبیای بزرگ گرد این خانه طواف کرده اند، ولی جمله «و انت حل بهذا البلد» مطلب تازه ای در بر دارد، می گوید: این شهر به خاطر وجود پر فیض و برکت تو چنان عظمتی به خود گرفته که شایسته این سوگند شده است.

ای کعبه را ز یمن قدوم تو صد شرف وی مرده را ز مقدم پاک تو صد صفا

بطحا ز نور طلعت تو یافته فروغ یثرت ز خاک تو با رونق و نوا

سوره البلد(90): آیه 3

(آیه 3)- سپس می افزاید: «و قسم به پدر و فرزندش» (و والد و ما ولد).

منظور از «والد» ابراهیم خلیل و از «ما ولد» اسماعیل ذبیح است و با توجه به این که در آیه قبل به شهر «مکّه» سوگند یاد شده و می دانیم ابراهیم و فرزندش بنیانگذار «کعبه» و شهر «مکّه» بودند این تفسیر بسیار مناسب به نظر می رسد بخصوص این که عرب جاهلی نیز برای حضرت ابراهیم و فرزندش اهمیت فوق العاده ای قائل بود، و به آنها افتخار می کرد.

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 1689

سوره البلد(90): آیه 4

(آیه 4)- سپس به چیزی می پردازد که هدف نهائی این سوگندهاست، می فرماید: «ما انسان را در رنج آفریدیم» و زندگی او پر از رنجهاست (لقد خلقنا الانسان فی کبد).

حتی نگاهی به زندگی انبیاء و اولیاء اللّه نیز نشان می دهد که زندگی این گلهای سرسبد آفرینش نیز با انواع ناملایمات و درد و رنجها قرین بود، هنگامی که دنیا برای آنها چنین باشد، وضع برای دیگران روشن است.

سوره البلد(90): آیه 5

(آیه 5)- سپس می افزاید: «آیا او گمان می کند که هیچ کس نمی تواند بر او دست یابد»؟ (ا یحسب ان لن یقدر علیه احد).

اشاره به این که آمیختگی زندگی انسان با آن همه درد و رنج دلیل بر این است که او قدرتی ندارد ولی هنگامی که به قدرتی می رسد هر کار خلاف و گناه و جرم و تجاوزی را مرتکب می شود گوئی خود را در امن و امان می بیند.

سوره البلد(90): آیه 6

(آیه 6)- سپس در ادامه همین سخن می افزاید: «می گوید: من مال زیادی را (در کارهای خیر) نابود کرده ام» (یقول اهلکت مالا لبدا).

اشاره به کسانی است که وقتی به آنها پیشنهاد صرف مال در کار خیری می کردند از روی غرور و نخوت می گفتند: ما بسیار در این راهها صرف کرده ایم در حالی که چیزی برای خدا انفاق نکرده بودند، و اگر اموالی به این و آن داده بودند برای تظاهر و ریاکاری و اغراض شخصی بوده است.

بعضی نیز گفته اند: آیه اشاره است به کسانی که اموال زیادی در دشمنی با اسلام و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و توطئه های ضد اسلامی صرف کرده بودند، و به آن افتخار می کردند.

سوره البلد(90): آیه 7

(آیه 7)- سپس می افزاید: «آیا (انسان) گمان می کند هیچ کس او را ندیده (که عمل خیری انجام نداده) است»؟ (ا یحسب ان لم یره احد).

او از این حقیقت غافل است که خداوند نه فقط ظواهر اعمال او را در خلوت و جمع می بیند، بلکه از اعماق قلب و روح او نیز آگاه است، و از نیات او با خبر هم کیفیت تحصیل آن اموال نامشروع را می داند و هم چگونگی

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 1690

صرف کردن ریاکارانه و مغرضانه آن را.

سوره البلد(90): آیه 8

(آیه 8)- نعمت چشم و زبان، و هدایت! در تعقیب آیات گذشته که سخن از غرور و غفلت انسانهای طغیانگر می گفت در اینجا بخشی از مهمترین نعمتهای مادی و معنوی الهی را بر این انسان می شمرد، تا از یکسو غرور و غفلت او را بشکند، و از سوی دیگر وی را وادار به تفکر در خالق این نعمتها کند، و با تحریک حس شکرگزاری در درون جانش او را به سوی معرفت خالق سوق دهد.

می فرماید: «آیا برای او دو چشم قرار ندادیم»؟ (ا لم نجعل له عینین).

سوره البلد(90): آیه 9

(آیه 9)- «و یک زبان و دو لب»؟! (و لسانا و شفتین).

سوره البلد(90): آیه 10

(آیه 10)- «و او را به راه خیر و شر هدایت کردیم» (و هدیناه النجدین).

این هدایت از سه طریق انجام می گیرد: از طریق ادراکات عقلی و استدلال، و از طریق فطرت و وجدان بدون نیاز به استدلال، و از طریق وحی و تعلیمات انبیاء و اوصیا.

آنچه را مورد نیاز بشر در پیمودن مسیر تکامل است خداوند به یکی از این سه طریق یا در بسیاری از موارد با هر سه طریق به او تعلیم کرده است.

در اهمیت نعمتهای فوق همین بس که: «چشم» مهمترین وسیله ارتباط انسان با جهان خارج است، شگفتیهای چشم به اندازه ای است که براستی انسان را به خضوع در مقابل خالق آن وامی دارد، طبقات هفتگانه چشم که به نامهای صلبیه (قرنیه) مشیمیه، عنبیه، جلدیه، زلالیه، زجاجیه، و شبکیه نامیده شده، هر کدام ساختمان عجیب و ظریف و شگفت انگیزی دارد که قوانین فیزیکی و شیمیائی مربوط به نور و آئینه ها به دقیقترین وجهی در آنها رعایت شده بطوری که پیشرفته ترین دوربینهای دقیق عکاسی در برابر آن، موجود بی ارزشی است.

اگر در تمام وجود انسان جز چشم، چیز دیگری نبود، مطالعه شگفتیهایش برای شناخت علم و قدرت عظیم پروردگار کافی بود.

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 1691

و اما «زبان» مهمترین وسیله ارتباط انسان با انسانهای دیگر و نقل و مبادله اطلاعات و معلومات از قومی به قوم دیگر، و از نسلی به نسل دیگر است، و اگر این وسیله ارتباطی نبود هرگز انسان نمی توانست تا این حد در علم و دانش و تمدّن مادی و مسائل معنوی ترقی کند.

و اما «لبها» نقش مؤثری در تکلم دارند، چرا که بسیاری از مقاطع حروف به وسیله لبها ادا می شود، و از این گذشته لبها کمک زیادی به جویدن غذا، و حفظ رطوبت دهان، و نوشیدن آب می کند و اگر نبودند مسأله خوردن و آشامیدن انسان و حتی منظره چهره او بر اثر جریان آب دهان به بیرون، و عدم قدرت بر اداء بسیاری از حروف وضع اسف انگیزی داشت.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید: «شگفتا از این انسان که با یک قطعه پیه می بیند، و با قطعه گوشتی سخن می گوید، و با استخوانی می شنود، و از شکافی نفس می کشد»! و این کارهای بزرگ حیاتی را با این وسائل کوچک انجام می دهد.

جمله «و هدیناه النجدین»- علاوه بر این که مسأله اختیار و آزادی اراده انسان را بیان می کند، با توجه به این که «نجد» مکان مرتفع است- اشاره به این است که پیمودن راه خیر خالی از مشکلات و زحمت و رنج نیست، همان گونه که بالا رفتن از زمینهای مرتفع مشکلاتی دارد، حتی پیمودن راه شر نیز مشکلاتی دارد، چه بهتر که انسان با سعی و تلاشش راه خیر را برگزیند.

به هر حال انتخاب راه با خود انسان است، اوست که می تواند چشم و زبان را در مسیر حلال یا حرام به گردش درآورد، و از دو جاده «خیر» و «شر» هر کدام را بخواهد برگزیند.

و لذا در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «خداوند متعال به فرزندان آدم می گوید: «ای فرزند آدم! اگر زبانت خواست تو را وادار به حرام کند من دو لب را برای جلوگیری از آن در اختیار تو قرار داده ام، لب را فرو بند، و اگر چشمت بخواهد تو را به سوی حرام ببرد من پلکها را در اختیار تو قرار داده ام، آنها را فرو بند! ...».

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 1692

سوره البلد(90): آیه 11

(آیه 11)- گردنه صعب العبور! به دنبال ذکر نعمتهای بزرگی که در آیات قبل آمده بود در اینجا بندگان ناسپاس را مورد ملامت و سرزنش قرار می دهد که چگونه با داشتن آن همه وسائل سعادت راه نجات را نپیموده اند.

نخست می فرماید: «ولی او (انسان ناسپاس) از آن گردنه مهم نگذشت» (فلا اقتحم العقبه).]

سوره البلد(90): آیه 12

(آیه 12)- سپس می فرماید: «تو نمی دانی آن گردنه چیست»؟ (و ما ادراک ما العقبه).

سوره البلد(90): آیه 13

(آیه 13)- «آزاد کردن برده ای» (فک رقبه).

سوره البلد(90): آیه 14

(آیه 14)- «یا غذا دادن در روز گرسنگی» (او اطعام فی یوم ذی مسغبه).

این تعبیر تأکیدی است بر اطعام گرسنگان در ایام قحطی و خشکسالی و مانند آن. برای اهمیت این موضوع، و الا اطعام گرسنگان همیشه از افضل اعمال بوده و هست.

سوره البلد(90): آیه 15

(آیه 15)- «یتیمی از خویشاوندان» (یتیما ذا مقربه).

تأکید روی یتیمان خویشاوند نیز به خاطر ملاحظه اولویتهاست، و گر نه همه یتیمان را باید اطعام و نوازش نمود.

سوره البلد(90): آیه 16

(آیه 16)- «یا مستمندی خاک نشین را» (او مسکینا ذا متربه).

به این ترتیب این گردنه صعب العبور که انسانهای ناسپاس هرگز خود را برای گذشتن از آن آماده نکرده اند، مجموعه ای است از اعمال خیر که عمدتا بر محور خدمت به خلق و کمک به ضعیفان و ناتوانها دور می زند، و نیز مجموعه ای از عقائد صحیح و خالص است که در آیات بعد به آن اشاره شده.

و به راستی گذشتن از این گردنه با توجه به علاقه شدیدی که غالب مردم به مال و ثروت دارند کار آسانی نیست.

در حدیثی آمده است: امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام هنگامی که می خواست غذا بخورد دستور می فرمود سینی بزرگی کنار سفره بگذارند، و از هر غذائی که در سفره بود از بهترین آنها بر می داشت و در آن سینی

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 1693

می گذاشت، سپس دستور می داد آنها را برای نیازمندان ببرند، بعد این آیه را تلاوت می فرمود: (فلا اقتحم العقبه ...)

سپس می افزود: «خداوند متعال می دانست که همه قادر بر آزاد کردن بردگان نیستند راه دیگری نیز به سوی بهشتش قرار داد»!

سوره البلد(90): آیه 17

(آیه 17)- در ادامه تفسیری که برای این گردنه صعب العبور بیان فرموده، در این آیه می افزاید: «سپس از کسانی باشد که ایمان آورده، و یکدیگر را به صبر و رحمت توصیه می کنند» (ثم کان من الذین آمنوا و تواصوا بالصبر و تواصوا بالمرحمه).

به این ترتیب کسانی از این گردنه سخت عبور می کنند که هم دارای ایمان هستند و هم اخلاق والائی همچون دعوت به صبر و عواطف انسانی دارند، و هم اعمال صالحی همچون آزاد کردن بردگان و اطعام یتیمان و مسکینان انجام داده اند.

سوره البلد(90): آیه 18

(آیه 18)- و در پایان این اوصاف، مقام صاحبان آن را چنین بیان می کند:

«آنها اصحاب الیمین اند» که نامه اعمالشان را به دست راستشان می دهند! (اولئک اصحاب المیمنه).

سوره البلد(90): آیه 19

(آیه 19)- سپس به نقطه مقابل این گروه یعنی آنها که نتوانستند از این گردنه صعب العبور بگذرند، پرداخته، می فرماید: «و کسانی که آیات ما را انکار کرده اند افرادی شومند» که نامه اعمالشان به دست چپشان داده می شود! (و الذین کفروا بآیاتنا هم اصحاب المشأمه).

و این نشانه آن است که دستشان از حسنات تهی، و نامه اعمالشان از سیئات سیاه است.

یعنی این گروه کافر افرادی شوم و نامیمونند که هم سبب بدبختی خودشانند، و هم بدبختی جامعه، ولی از آنجا که شوم بودن و خجسته بودن در قیامت به آن شناخته می شود که نامه اعمال افراد در دست چپ، یا در دست راست آنها باشد بعضی این تفسیر را برای آن پذیرفته اند.

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 1694

سوره البلد(90): آیه 20

(آیه 20)- و در آخرین آیه این سوره اشاره کوتاه و پر معنایی به مجازات گروه اخیر کرده، می فرماید: «بر آنها آتشی است فرو بسته»! که راه فراری از آن نیست (علیهم نار مؤصده).

«مؤصده» از ماده «ایصاد» به معنی بستن در و محکم کردن آن است، ناگفته پیداست انسان در اتاقی که هوای آن کمی گرم است می خواهد درها را باز کند، نسیمی بوزد و گرمی هوا را تعدیل کند، حال باید فکر کرد در کوره سوزان دوزخ هنگامی که تمام درها بسته شود چه حالی پیدا خواهد شد؟! «پایان سوره بلد»

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 1695

سوره شمس [91]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 15 آیه دارد

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره که در حقیقت سوره «تهذیب نفس» و «تطهیر قلوب از ناپاکیها و ناخالصیها» ست، بر محور همین معنی دور می زند، منتها در آغاز سوره به یازده موضوع مهم از عالم خلقت و ذات پاک خداوند برای اثبات این معنی که فلاح و رستگاری در گرو تهذیب نفس است قسم یاد شده، و بیشترین سوگندهای قرآن را بطور جمعی در خود جای داده است.

و در پایان سوره به ذکر نمونه ای از اقوام متمرد و گردنکش- که به خاطر ترک تهذیب نفس در شقاوت ابدی فرو رفتند، و خداوند آنها را به مجازات شدیدی گرفتار کرد، یعنی قوم ثمود- می پردازد.

در فضیلت تلاوت این سوره همین بس که در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «هر کس آن را بخواند گوئی به تعداد تمام اشیائی که خورشید و ماه بر آنها می تابد در راه خدا صدقه داده است»! و مسلما این فضیلت بزرگ از آن کسی است که محتوای بزرگ این سوره کوچک را در جان خود پیاده کند، و تهذیب نفس را وظیفه قطعی خود بداند.

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 1696

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الشمس(91): آیه 1

(آیه 1)- رستگاری بدون تهذیب نفس ممکن نیست! سوگندهای پی در پی و مهمی که در آغاز این سوره آمده، به یک حساب «یازده» سوگند و به حساب دیگر «هفت» سوگند است، و به خوبی نشان می دهد که مطلب مهمی در اینجا مطرح است، مطلبی به عظمت آسمانها و زمین و خورشید و ماه، مطلبی سرنوشت ساز و حیات بخش.

نخست می فرماید: «به خورشید و گسترش نور آن سوگند» (و الشمس و ضحاها).

سوگندهای قرآن عموما دو مقصد را تعقیب می کند: نخست اهمیت مطلبی که سوگند به خاطر آن یاد شده، و دیگر اهمیت خود این امور که مورد سوگند است، چرا که سوگند همیشه به موضوعات مهم یاد می شود.

«خورشید» مهمترین و سازنده ترین نقش را در زندگی انسان و تمام موجودات زنده زمینی دارد، زیرا علاوه بر این که منبع «نور» و «حرارت» است و این دو از عوامل اصلی زندگی انسان به شمار می رود، منابع دیگر حیاتی نیز از آن مایه می گیرند، وزش بادها، نزول بارانها، پرورش گیاهان، و حتی پدید آمدن منابع انرژی زا، همچون نفت و ذغال سنگ، هر کدام درست دقت کنیم بصورتی با نور آفتاب ارتباط دارد. بطوری که اگر روزی این چراغ حیات بخش خاموش گردد تاریکی و سکوت و مرگ همه جا را فرا خواهد گرفت.

سوره الشمس(91): آیه 2

(آیه 2)- سپس به سومین سوگند پرداخته، می گوید: «و قسم به ماه هنگامی که بعد از آن (خورشید) در آید» (و القمر اذا تلاها).

این تعبیر- چنانکه جمعی از مفسران نیز گفته اند- در حقیقت اشاره به ماه در موقع بدر کامل یعنی شب چهارده است، زیرا ماه در شب چهاردهم تقریبا مقارن غروب آفتاب سر از افق مشرق بر می دارد، و چهره پر فروغ خود را ظاهر کرده،

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 1697

و سلطه خویش را بر پهنه آسمان تثبیت می کند، و چون از هر زمان جالبتر و پرشکوه تر است به آن سوگند یاد شده.

سوره الشمس(91): آیه 3

(آیه 3)- و در چهارمین سوگند، می افزاید: «و به روز هنگامی که صفحه زمین را روشن سازد» (و النهار اذا جلاها).

سوگند به این پدیده مهم آسمانی به خاطر تأثیر فوق العاده آن در زندگی بشر، و تمام موجودات زنده است، چرا که روز رمز حرکت و جنبش و حیات است و تمام تلاشها و کششها و کوششهای زندگی معمولا در روشنائی روز صورت می گیرد.

سوره الشمس(91): آیه 4

(آیه 4)- و در پنجمین سوگند می فرماید: «و به شب، آن هنگام که زمین را بپوشاند» (و اللیل اذا یغشاها).

«شب» با تمام برکات و آثارش، که از یکسو حرارت آفتاب روز را تعدیل می کند، و از سوی دیگر مایه آرامش و استراحت همه موجودات زنده است.

سوره الشمس(91): آیه 5

(آیه 5)- در ششمین و هفتمین سوگند به سراغ آسمان و خالق آسمان می رود، و می افزاید: «و قسم به آسمان و کسی که آسمان را بنا کرده» (و السماء و ما بناها).

اصل خلقت آسمان با آن عظمت خیره کننده از شگفتیهای بزرگ خلقت است، و بنا و پیدایش این همه کواکب و اجرام آسمانی و نظامات حاکم بر آنها شگفتی دیگر، و از آن مهمتر خالق این آسمان است.

سوره الشمس(91): آیه 6

(آیه 6)- سپس در هشتمین و نهمین سوگند سخن از زمین و خالق زمین به میان آورده، می فرماید: «و به زمین و کسی که آن را گسترانیده» (و الارض و ما طحاها).

زمین که گاهواره زندگی انسان و تمام موجودات زنده است.

زمین با تمام شگفتیها: کوهها و دریاها، درّه ها و جنگلها، چشمه ها و رودخانه ها، معادن و منابع گرانبهایش، که هر کدام به تنهائی آیتی است از آیات حق و نشانه ای از نشانه های او.

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 1698

و از آن برتر و بالاتر خالق این زمین و کسی که آن را گسترانیده است.

سوره الشمس(91): آیه 7

(آیه 7)- سر انجام به دهمین و یازدهمین سوگند که آخرین قسمها در این سلسله است پرداخته، می فرماید: «و قسم به جان آدمی، و آن کس که آن را (آفریده و) منظم ساخته» (و نفس و ما سواها).

همان انسانی که عصاره عالم خلقت، و چکیده جهان ملک و ملکوت، و گل سرسبد عالم آفرینش است.

منظور از «نفس» جسم و روح هر دو می باشد و مراد از «سوّیها» (از ماده تسویه) هم تنظیم و تعدیل قوای روحی انسان است، از حواس ظاهر گرفته، تا نیروی ادراک، حافظه، انتقال، تخیل، ابتکار، عشق، اراده و تصمیم، و مانند آن که در مباحث «علم النفس» مطرح شده است.

و هم تمام شگفتیهای نظامات بدن و دستگاههای مختلف آن را که در علم «تشریح» و «فیزیولوژی» (وظایف الاعضاء) بطور گسترده مورد بحث قرار گرفته شامل می شود چرا که شگفتیهای قدرت خداوند هم در جسم است و هم در جان و اختصاص به یکی از این دو ندارد.

سوره الشمس(91): آیه 8

(آیه 8)- در این آیه به یکی از مهمترین مسائل مربوط به آفرینش انسان پرداخته، می افزاید: «سپس فجور و تقوا (شرّ و خیرش) را به او الهام کرده است» (فالهمها فجورها و تقواها).

خداوند آن چنان قدرت تشخیص و عقل و وجدان بیدار، به او داده که فجور و تقوا را از طریق عقل و فطرت در می یابد.

آری! هنگامی که خلقتش تکمیل شد، و هستی او تحقق یافت، خداوند بایدها و نبایدها را به او تعلیم داد، و به این ترتیب وجودی شد از نظر آفرینش مجموعه ای از گل بدبو و روح الهی و از نظر تعلیمات آگاه بر فجور و تقوا و در نتیجه، وجودی است که می تواند در قوس صعودی برتر از فرشتگان گردد و در قوس نزولی از حیوانات درنده نیز منحطتر گردد و این منوط به آن است که با اراده و انتخابگری خویش کدام مسیر را برگزیند.

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 1699

سوره الشمس(91): آیه 9

(آیه 9)- و سر انجام بعد از تمام این سوگندهای مهم و پی در پی به نتیجه آنها پرداخته، می فرماید: سوگند به اینها «که هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده رستگار شده» (قد افلح من زکاها).

آری! رستگاری از آن کسی است که نفس خویش را تربیت کند و رشد و نمو دهد، و از آلودگی به خلق و خوی شیطانی و گناه و عصیان و کفر پاک سازد و در حقیقت مسأله اصلی زندگی انسان نیز همین «تزکیه» است، که اگر باشد سعادتمند است و الا بدبخت و بینوا.

سوره الشمس(91): آیه 10

(آیه 10)- سپس به سراغ گروه مخالف رفته، می فرماید: «و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است»! (و قد خاب من دساها).

و به این ترتیب پیروزمندان و شکست خوردگان در صحنه زندگی دنیا مشخص می شوند، و معیار ارزیابی این دو گروه چیزی جز «تزکیه نفس و نموّ و رشد روح تقوا و اطاعت خداوند» یا «آلودگی به انواع معاصی و گناهان» نیست.

در حدیثی آمده است که: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که آیه «قد افلح من زکاها» را تلاوت می فرمود توقف می کرد و چنین دعا می نمود: «پروردگارا! به نفس من تقوایش را مرحمت کن، تو ولی و مولای آن هستی، و آن را تزکیه فرما که تو بهترین تزکیه کنندگانی».

سوره الشمس(91): آیه 11

(آیه 11)- عاقبت مرگبار طغیانگران: به دنبال هشداری که در آیات قبل در باره عاقبت کار کسانی که نفس خود را آلوده می کنند آمده بود، در اینجا به عنوان نمونه به یکی از مصداقهای واضح تاریخی این مطلب پرداخته، و سرنوشت قوم طغیانگر «ثمود» را در عباراتی کوتاه و قاطع و پر معنی بیان کرده، می فرماید: «و قوم ثمود بر اثر طغیان (پیامبرشان را) تکذیب کردند» (کذبت ثمود بطغواها).

«قوم ثمود» که نام پیامبرشان «صالح» بود از قدیمی ترین اقوامی هستند که در

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 1700

یک منطقه کوهستانی میان «حجاز» و «شام» زندگی می کردند، زندگی مرفّه، سرزمین آباد، دشتهای مسطح با خاکهای مساعد و آماده برای کشت و زرع، و قصرهای مجلل، و خانه های مستحکم داشتند، ولی نه تنها شکر این همه نعمت را به جا نیاوردند، بلکه سر به طغیان و سرکشی برداشته، و به تکذیب پیامبرشان صالح برخاستند، و آیات الهی را به باد سخریه گرفتند، و سر انجام خداوند آنها را با یک صاعقه آسمانی نابود کرد.

سوره الشمس(91): آیه 12

(آیه 12)- سپس به یکی از نمونه های بارز طغیان این قوم پرداخته، می افزاید: «آنگاه که شقی ترین آنها به پا خاست» (اذ انبعث اشقاها).

«اشقی» (شقی ترین) اشاره به همان کسی است که ناقه ثمود را به هلاکت رساند.

در بعضی از روایات آمده است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود:

«سنگدلترین افراد اقوام نخستین که بود؟» علی علیه السّلام در پاسخ عرض کرد: «آن کسی که ناقه ثمود را به هلاکت رساند» پیامبر فرمود: «راست گفتی، شقی ترین افراد اقوام اخیر چه کسی است؟» علی علیه السّلام می گوید: «عرض کردم نمی دانم ای رسول خدا!».

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «کسی که شمشیر را بر این نقطه از سر تو وارد می کند» و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشاره به قسمت بالای پیشانی آن حضرت کرد.

هیچ یک از این دو خصومت شخصی نداشتند، بلکه هر دو می خواستند نورحق را خاموش کنند، و معجزه و آیتی از آیات الهی را از میان بردارند.

سوره الشمس(91): آیه 13

(آیه 13)- در این آیه به شرح بیشتری در زمینه طغیانگری قوم ثمود پرداخته، می افزاید: «و فرستاده الهی [- صالح ] به آنان گفت: ناقه خدا [- همان شتری که معجزه الهی بود] را با آبشخورش واگذارید» (فقال لهم رسول الله ناقه الله و سقیاها).

منظور از «رسول اللّه» در اینجا حضرت صالح علیه السّلام پیغمبر قوم ثمود است، و تعبیر به «ناقه اللّه» (شتر ماده متعلق به خداوند) اشاره به این است که این شتر یک

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 1701

شتر معمولی نبود، بلکه به عنوان معجزه و سند گویای صدق دعوی صالح فرستاده شده بود، یکی از ویژگیهای آن طبق روایت مشهور این بود که از دل صخره ای از کوه برآمد تا معجزه گویائی در برابر منکران لجوج باشد.

سوره الشمس(91): آیه 14

(آیه 14)- و در این آیه می گوید: این قوم سرکش اعتنائی به کلمات این پیامبر بزرگ و هشدارهای او نکردند «پس او را تکذیب و ناقه را پی کردند» (فکذبوه فعقروها).

جالب توجه این که کسی که ناقه را به هلاکت رساند، یک نفر بیشتر نبود ولی در آیه فوق این عمل به تمام طغیانگران قوم ثمود نسبت داده شده، این به خاطر آن است که دیگران هم به نحوی در این کار سهیم بودند و با خشنودی و رضایت کامل آنها انجام گرفت.

و به دنبال این تکذیب و مخالفت شدید، خداوند چنان آنها را مجازات کرد که اثری از آنان باقی نماند، چنانکه در ادامه همین آیه می فرماید: «از این رو پروردگارشان آنها (و سرزمینشان) را به خاطر گناهشان در هم کوبید و با خاک یکسان و صاف کرد»! (فدمدم علیهم ربهم بذنبهم فسواها).

صاعقه همان صیحه عظیم آسمانی در چند لحظه کوتاه چنان زلزله و لرزه ای در سرزمین آنها ایجاد کرد که تمام بناها روی هم خوابید و صاف شد و خانه هایشان را به گورهای آنها مبدل ساخت.

سوره الشمس(91): آیه 15

(آیه 15)- سر انجام در آخرین آیه سوره برای این که هشدار محکمی به تمام کسانی که در همان مسیر و خط حرکت می کنند بدهد، می فرماید:

«و (خداوند) هرگز از فرجام این کار [- مجازات ستمگران ] بیم ندارد» (و لا یخاف عقباها).

بسیارند حاکمانی که قدرت بر مجازات دارند ولی پیوسته از پیامدهای آن بیمناکند، و از واکنشها و عکس العملها ترسان، و به همین دلیل از قدرت خود استفاده نمی کنند، و یا به تعبیر صحیحتر قدرت آنان آمیخته با ضعف و ناتوانی و علمشان آمیخته با جهل است چرا که می ترسند توانائی بر مقابله

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 1702

با پیامدهای آن را نداشته باشند.

ولی خداوند قادر متعال که علمش احاطه به همه این امور و عواقب و آثار آن دارد، و قدرتش برای مقابله با پیامدهای حوادث با هیچ ضعفی آمیخته نیست بیمی از عواقب این امور ندارد، و به همین دلیل با نهایت قدرت و قاطعیت آنچه را که اراده کرده است انجام می دهد.

«پایان سوره شمس»

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 1703

سوره لیل [92]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 21 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

در آغاز سوره بعد از ذکر سه سوگند مردم را به دو گروه تقسیم می کند: انفاق کنندگان با تقوا، و بخیلانی که منکر پاداش قیامتند، پایان کار گروه اول را خوشبختی و سهولت و آرامش، و پایان کار گروه دوم را سختی و تنگی و بدبختی می شمرد.

در بخش دیگری از این سوره، بعد از اشاره به این معنی که هدایت بندگان بر خداست، همگان را از آتش فروزان دوزخ انذار می کند.

و در آخرین بخش کسانی را که در این آتش می سوزند و گروهی را که از آن نجات می یابند با ذکر اوصاف معرفی می کند.

در فضیلت تلاوت این سوره از پیغمبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله آمده است که فرمود:

«هر کس این سوره را تلاوت کند خداوند آنقدر به او می بخشد که راضی شود، و او را از سختیها نجات می دهد و مسیر زندگی را برای او آسان می سازد».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول:

مفسران برای کل این سوره شأن نزولی از ابن عباس نقل کرده اند که چنین است: «مردی در میان مسلمانان بود که شاخه یکی از درختان خرمای او بالای خانه مرد فقیر عیالمندی قرار گرفته بود، صاحب نخل هنگامی که بالای درخت می رفت

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 1704

تا خرماها را بچیند، گاهی چند دانه خرما در خانه مرد فقیر می افتاد، و کودکانش آن را برمی داشتند، آن مرد از نخل فرود می آمد و خرما را از دستشان می گرفت.

مرد فقیر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شکایت آورد.

پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: برو تا به کارت رسیدگی کنم. سپس صاحب نخل را ملاقات کرد و فرمود: این درختی که شاخه هایش بالای خانه فلان کس آمده است به من می دهی تا در مقابل آن نخلی در بهشت از آن تو باشد! مرد گفت: من درختان نخل بسیاری دارم، و خرمای هیچ کدام به خوبی این درخت نیست- و حاضر به چنین معامله ای نیستم.

کسی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این سخن را شنید، عرض کرد: ای رسول خدا! اگر من بروم و این درخت را از این مرد خریداری و واگذار کنم، شما همان چیزی را که به او می دادید به من عطا خواهی کرد؟

فرمود: آری.

آن مرد رفت و صاحب نخل را دید و با او گفتگو کرد، صاحب نخل گفت: آیا می دانی که محمّد حاضر شد درخت نخلی در بهشت در مقابل این به من بدهد- و من نپذیرفتم.

خریدار گفت: آیا می خواهی آن را بفروشی یا نه؟

گفت: نمی فروشم مگر آن که مبلغی را که گمان نمی کنم کسی بدهد به من بدهی.

گفت: چه مبلغ؟

گفت: چهل نخل.

خریدار تعجب کرد و گفت: عجب بهای سنگینی برای نخلی که کج شده مطالبه می کنی، چهل نخل! سپس بعد از کمی سکوت گفت: بسیار خوب، چهل نخل به تو می دهم.

فروشنده (طمعکار) گفت: اگر راست می گوئی چند نفر را به عنوان شهود بطلب! اتفاقا گروهی از آنجا می گذشتند آنها را صدا زد، و بر این معامله شاهد گرفت.

سپس خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و عرض کرد ای رسول خدا! نخل به ملک من

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 1705

در آمد و تقدیم (محضر مبارکتان) می کنم.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به سراغ خانواده فقیر رفت و به صاحب خانه گفت: این نخل از آن تو و فرزندان توست.

اینجا بود که سوره لیل نازل شد- و گفتنیها را در باره بخیلان و سخاوتمندان گفت.

در بعضی از روایات آمده که مرد خریدار شخصی به نام «ابو الدحداح» بود.

سوره اللیل(92): آیه 1

(آیه 1)- تقوا و امدادهای الهی: باز در آغاز این سوره به سه سوگند تفکر انگیز از «مخلوقات» و «خالق عالم» برخورد می کنیم.

می فرماید: «قسم به شب در آن هنگام که (جهان را) بپوشاند» (و اللیل اذا یغشی).

تعبیر به «یغشی» ممکن است به خاطر آن باشد که تاریکی شب همچون پرده ای بر نیمی از کره زمین می افتد، و آن را زیر پوشش خود قرار می دهد، و یا به خاطر این که چهره روز یا چهره آفتاب عالمتاب با فرا رسیدن آن پوشانده می شود، و به هر حال اشاره ای است به اهمیت شب و نقش مؤثر آن در زندگی انسانها، از تعدیل حرارت آفتاب گرفته، تا مسأله آرامش و سکون همه موجودات زنده در پرتو آن، و نیز عبادت شب زنده داران بیدار دل و آگاه.

سوره اللیل(92): آیه 2

(آیه 2)- سپس به سراغ سوگند دیگری رفته، می افزاید: «و قسم به روز هنگامی که تجلی کند» (و النهار اذا تجلی).

و این از لحظه ای است که سپیده صبح پرده ظلمانی شب را می شکافد و تاریکیها را به عقب می راند و بر تمام پهنه آسمان حاکم می شود.

سوره اللیل(92): آیه 3

(آیه 3)- و بعد به سراغ آخرین قسم رفته، می فرماید: «و قسم به آن کس که جنس مذکر و مؤنث را آفرید» (و ما خلق الذکر و الانثی).

چرا که وجود این دو جنس در عالم «انسان» و «حیوان» و «نبات» و دگرگونیهایی که از لحظه انعقاد نطفه تا هنگام تولد رخ می دهد، و ویژگیهایی که هر یک از دو جنس به تناسب فعالیتها و برنامه هایشان دارند، و اسرار فراوانی که در مفهوم زوجیّت نهفته است، همه نشانه ها و آیاتی است از جهان بزرگ آفرینش، که از طریق آن می توان به عظمت آفریننده آن واقف شد.

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 1706

سوره اللیل(92): آیه 4

(آیه 4)- و سر انجام به هدف نهائی این سوگندها می رسد و می فرماید: «که سعی و تلاش شما (در زندگی) مختلف است» (ان سعیکم لشتی).

جهت گیری تلاشها و نتائج آن نیز کاملا مختلف و متفاوت می باشد. اشاره به این که شما به هر حال در زندگی آرام نخواهید گرفت، و حتما به سعی و تلاشی دست می زنید، و نیروهای خداداد که سرمایه های وجودتان است در مسیری خرج می شود، ببینید سعی و تلاش شما در کدام مسیر، به کدام سمت، و دارای کدام نتیجه است؟ نکند تمام سرمایه ها و استعدادهای خود را به بهای اندکی بفروشید، و یا بیهوده به هدر دهید.

سوره اللیل(92): آیه 5

(آیه 5)- سپس مردم را به دو گروه تقسیم کرده، و ویژگیهای هر یک را بر می شمرد، می فرماید: «اما آن کس که (در راه خدا) انفاق کند و پرهیزکاری پیش گیرد» (فاما من اعطی و اتقی).

تأکید بر «تقوا» به دنبال انفاق اموال، اشاره به لزوم نیت پاک و قصد خالص به هنگام انفاق، و خالی بودن از هرگونه منت و اذیت و آزار می باشد.

سوره اللیل(92): آیه 6

(آیه 6)- «و جزای نیک (الهی) را تصدیق کند» (و صدق بالحسنی).

سوره اللیل(92): آیه 7

(آیه 7)- «ما او را در مسیر آسانی قرار می دهیم» و به سوی بهشت جاویدان هدایت می کنیم (فسنیسره للیسری).

اصولا ایمان به معاد و پاداشهای عظیم الهی تحمل انواع مشکلات را برای انسان سهل و آسان می کند، نه تنها «مال» که «جان» خود را نیز در طبق اخلاص می گذارد و به عشق شهادت در میدان جهاد شرکت می کند، و از این ایثارگری خود لذت می برد.

سوره اللیل(92): آیه 8

(آیه 8)- سپس به نقطه مقابل این گروه پرداخته، می فرماید: «اما کسی که بخل ورزد و (از این راه) بی نیازی طلبد» (و اما من بخل و استغنی).

سوره اللیل(92): آیه 9

(آیه 9)- «و پاداش نیک (الهی) را تکذیب کند» (و کذب بالحسنی).

سوره اللیل(92): آیه 10

(آیه 10)- «به زودی او را در مسیر دشواری قرار می دهیم» (فسنیسره للعسری).

«بخل» در اینجا نقطه مقابل «اعطا» است که در گروه اول (گروه سخاوتمندان سعادتمند) بیان شد، «و استغنی» (بی نیازی بطلبد) بهانه ای است برای بخل

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 1707

ورزیدن، و وسیله ای است برای ثروت اندوختن.

اصولا برای این بخیلان بی ایمان انجام اعمال نیک و مخصوصا انفاق در راه خدا کار سخت و دشواری است. در حالی که برای گروه اول نشاطآور و روح افزاست.

سوره اللیل(92): آیه 11

(آیه 11)- و در این آیه به این بخیلان کوردل هشدار داده، می فرماید: «و در آن هنگام که (در جهنّم) سقوط می کند اموالش به حال او سودی نخواهد داشت» (و ما یغنی عنه ماله اذا تردی). نه می تواند این اموال را با خود از این دنیا ببرد، و نه اگر ببرد مانع سقوط او در آتش دوزخ خواهد شد.

سوره اللیل(92): آیه 12

(آیه 12)- در تعقیب آیات گذشته که مردم را به دو گروه مؤمن سخاوتمند و گروه بی ایمان بخیل تقسیم کرده، و سرنوشت هر کدام را بیان می نمود در اینجا به سراغ این مطلب می رود که کار ما هدایت است نه اجبار و الزام، این وظیفه شماست که تصمیم بگیرید و مرد راه باشید، به علاوه پیمودن این راه به سود خود شماست، و ما هیچ نیازی به آن نداریم.

می فرماید: «به یقین هدایت کردن بر ما است» (ان علینا للهدی).

چه هدایت از طریق تکوین (فطرت و عقل) و چه از طریق تشریع (کتاب و سنّت) ما آنچه در این زمینه لازم بوده گفته ایم و حق آن را ادا کرده ایم.

سوره اللیل(92): آیه 13

(آیه 13)- «و آخرت و دنیا از آن ما است» (و ان لنا للآخره و الاولی).

هیچ نیازی به ایمان و اطاعت شما نداریم، نه اطاعت شما به ما سودی می رساند، و نه معصیت شما زیانی، و تمام این برنامه ها به سود شما و برای خود شماست.

سوره اللیل(92): آیه 14

(آیه 14)- و از آنجا که یکی از شعب هدایت هشدار و انذار است در این آیه، می افزاید: «من شما را از آتشی که زبانه می کشد بیم می دهم»! (فانذرتکم نارا تلظی).

سوره اللیل(92): آیه 15

(آیه 15)- سپس به گروهی که وارد این آتش برافروخته و سوزان می شوند اشاره کرده، می فرماید: «کسی جز بدبخت ترین مردم وارد آن نمی شود» (لا یصلاها الا الاشقی).

سوره اللیل(92): آیه 16

(آیه 16)- و در توصیف اشقی می فرماید: «همان کسی که (آیات خدا را) تکذیب کرد و به آن پشت نمود» (الذی کذب و تولی).

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 1708

بنابر این، معیار خوشبختی و بدبختی همان کفر و ایمان است با پیامدهای عملی که این دو دارد و به راستی کسی که آن همه نشانه های هدایت و امکانات برای ایمان و تقوا را نادیده بگیرد مصداق روشن «اشقی» و بدبخت ترین مردم است.

سوره اللیل(92): آیه 17

(آیه 17)- سپس سخن از گروهی می گوید که از این آتش شعله ور سوزان برکنارند، می فرماید: «به زودی با تقواترین مردم از آن (آتش سوزان) دور داشته می شود» (و سیجنبها الاتقی).

سوره اللیل(92): آیه 18

(آیه 18)- «همان کسی که مال خود را (در راه خدا) می بخشد تا پاک شود» (الذی یؤتی ماله یتزکی).

تعبیر به «یتزکّی» در حقیقت اشاره به قصد قربت و نیت خالص است خواه این جمله به معنی کسب نمو معنوی و روحانی باشد، یا به دست آوردن پاکی اموال، چون «تزکیه» هم به معنی «نمو دادن» آمده و هم «پاک کردن».

سوره اللیل(92): آیه 19

(آیه 19)- سپس برای تأکید بر مسأله خلوص نیت آنها در انفاقهایی که دارند، می افزاید: «و هیچ کس را نزد او حق نعمتی نیست تا بخواهد (به این وسیله) او را جزا دهد» (و ما لاحد عنده من نعمه تجزی).

سوره اللیل(92): آیه 20

(آیه 20)- «بلکه تنها هدفش جلب رضای پروردگار بزرگ اوست» (الا ابتغاء وجه ربه الاعلی).

یعنی انفاق مؤمنان پرهیزکار به دیگران نه از روی ریاست، و نه به خاطر جوابگوئی خدمات سابق آنها، بلکه انگیزه آن تنها و تنها جلب رضای خداوند است، و همین است که به آن انفاقها ارزش فوق العاده ای می دهد.

سوره اللیل(92): آیه 21

(آیه 21)- و سر انجام در آخرین آیه این سوره به ذکر پاداش عظیم و بی نظیر این گروه پرداخته، و در یک جمله کوتاه، می گوید: «و به زودی راضی و خشنود می شود» (و لسوف یرضی).

آری! همان گونه که او برای رضای خدا کار می کرد خدا نیز او را راضی می سازد، رضایتی گسترده و نامحدود که تمام نعمتها در آن جمع است.

«پایان سوره لیل»

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 1709

سوره ضحی [93]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 11 آیه دارد

محتوا و فضیلت سوره:

طبق بعضی از روایات وقتی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر اثر تأخیر و انقطاع موقت وحی ناراحت بود، و زبان دشمنان نیز باز شده بود، این سوره نازل شد و همچون باران رحمتی بر قلب پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نشست.

این سوره با دو سوگند آغاز می شود، سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بشارت می دهد که خدا هرگز تو را رها نساخته است.

بعد به او نوید می دهد که خداوند آنقدر به او عطا می کند که خشنود شود.

و در آخرین مرحله، گذشته زندگانی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در نظر او مجسّم می سازد که خداوند چگونه او را همیشه مشمول انواع رحمت خود قرار داده، و در سخت ترین لحظات زندگی حمایتش نموده است.

و لذا در آخرین آیات به او دستور می دهد که (به شکرانه این نعمتهای بزرگ الهی) با یتیمان و مستمندان مهربانی کند و نعمت خدا را بازگو نماید.

در فضیلت این سوره همین بس که در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است: «هر کس آن را تلاوت کند از کسانی خواهد بود که خدا از آنها راضی می شود و شایسته است که محمد صلّی اللّه علیه و آله برای او شفاعت کند و به عدد هر یتیم و مسکین سؤال کننده ده حسنه برای او خواهد بود».

و این همه فضیلت از آن کسی است که آن را بخواند و در عمل پیاده کند.

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 1710

قابل توجه این که مطابق روایات متعددی، این سوره و سوره آینده (الم نشرح) یک سوره است، و لذا برای این که در هر رکعت بعد از سوره حمد باید یک سوره کامل خوانده شود این دو سوره را باید با هم خواند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر در باره شأن نزول این سوره «ابن عباس» می گوید: پانزده روز گذشت، و وحی بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل نشد، مشرکان گفتند: پروردگار محمد، او را رها کرده، و دشمن داشته، اگر راست می گوید مأموریت او از سوی خداست، باید وحی بطور مرتب بر او نازل می شد.

در اینجا سوره مورد بحث نازل گشت- و به سخنان آنها پاسخ گفت.

قابل توجه این که طبق حدیثی وقتی این سوره نازل شد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به جبرئیل فرمود: دیر کردی در حالی که سخت به تو مشتاق بودم.

جبرئیل گفت: «من به تو مشتاقتر بودم، ولی من بنده مأمورم و جز به فرمان پروردگار نازل نمی شوم»!

سوره الضحی(93): آیه 1

(آیه 1)- در آغاز این سوره نیز با دو سوگند رو برو می شویم: سوگند به «نور» و «ظلمت» می فرماید: «قسم به روز در آن هنگام که آفتاب برآید» و همه جا را فرا گیرد (و الضحی).

سوره الضحی(93): آیه 2

(آیه 2)- «و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد» و همه جا را در آرامش فرو برد (و اللیل اذا سجی).

«ضحی» از ماده «سجو» به معنی اوائل روز است آن موقعی که خورشید در آسمان بالا بیاید و نور آن بر همه جا مسلط شود، و این در حقیقت بهترین موقع روز است.

«سجی» از ماده «سجو» در اصل به معنی «سکون و آرامش» است، و آنچه در شب مهم است همان آرامشی است که بر آن حکمفرماست، و طبعا اعصاب و روح

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 1711

انسان را در آرامش فرو می برد، و برای تلاش و کوشش فردا و فرداها آماده می سازد، و از این نظر نعمت بسیار مهمی است که شایسته است سوگند به آن یاد شود.

میان این دو قسم و محتوای آیه شباهت و رابطه نزدیکی وجود دارد، روز همچون نزول نور وحی بر قلب پاک پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است و شب همچون انقطاع موقت وحی که آن نیز در بعضی از مقاطع لازم است.

سوره الضحی(93): آیه 3

(آیه 3)- و به دنبال این دو سوگند بزرگ به نتیجه و جواب قسم پرداخته، می فرماید: «خداوند هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده است» (ما ودعک ربک و ما قلی).

این تعبیر دلداری و تسلّی خاطری است برای شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که بداند اگر گاهی در نزول وحی تأخیر افتد روی مصالحی است که خدا می داند، و هرگز دلیل بر آن نیست که طبق گفته دشمنان خداوند نسبت به او خشمگین شده باشد یا بخواهد او را ترک گوید، او همیشه مشمول لطف و عنایات خاصّه خدا، و همواره در کنف حمایت ویژه اوست.

سوره الضحی(93): آیه 4

(آیه 4)- سپس اضافه می کند: «و مسلما آخرت برای تو از دنیا بهتر است» (و للآخره خیر لک من الاولی).

تو در این جهان مشمول الطاف او هستی، و در آخرت بیشتر و بهتر، نه در کوتاه مدت مورد غضب پروردگار خواهی بود، و نه در دراز مدت، کوتاه سخن این که تو همیشه عزیزی، در دنیا عزیز و در آخرت عزیزتر.

سوره الضحی(93): آیه 5

(آیه 5)- آنقدر به تو می بخشد که خشنود شوی! در این آیه برترین نوید را به پیامبر داده، می افزاید: «و به زودی پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوی» (و لسوف یعطیک ربک فترضی).

این بالاترین اکرام و احترام پروردگار نسبت به بنده خاصّش محمد صلّی اللّه علیه و آله است که می فرماید: آنقدر به تو می بخشیم که راضی شوی، در دنیا بر دشمنان پیروز خواهی شد و آیین تو جهان گیر خواهد گشت، و در آخرت نیز مشمول بزرگترین

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 1712

مواهب خواهی بود.

بدون شک پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به عنوان خاتم انبیا و رهبر عالم بشریت خشنودیش تنها در نجات خویش نیست، بلکه آن زمان راضی و خشنود می شود که شفاعتش در باره امتش نیز پذیرفته شود.

لذا در حدیثی از امام باقر علیه السّلام از پدرش امام زین العابدین علیه السّلام از عمویش «محمّد بن حنفیه» از پدرش امیر مؤمنان علیه السّلام می خوانیم: رسول اللّه فرمود: «روز قیامت من در موقف شفاعت می ایستم، و آنقدر گنهکاران را شفاعت کنم که خداوند گوید:

أ رضیت یا محمّد؟ «آیا راضی شدی ای محمّد؟

من می گویم: رضیت، رضیت راضی شدم، راضی شدم»! سپس امیر مؤمنان علی علیه السّلام رو به جمعی از اهل کوفه کرده و افزود: «شما معتقدید امید بخش ترین آیات قرآن آیه «قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ای کسانی که نسبت به خود زیاده روی کرده اید از رحمت خدا نومید نشوید» است.

گفتند: آری! ما چنین می گوییم.

فرمود: «ولی ما اهل بیت می گوییم امید بخش ترین آیات قرآن آیه «و لسوف یعطیک ربک فترضی» است»! ناگفته پیداست که شفاعت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شرائطی دارد، نه او برای هر کس شفاعت می کند، و نه هر گنهکاری می تواند چنین انتظاری را داشته باشد (1).

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «رسول خدا وارد خانه فاطمه علیها السّلام شد در حالی که لباس خشنی از پشم شتر در تن دخترش بود، با یک دست آسیا می کرد، و با دست دیگر فرزندش را شیر می داد، اشک در چشمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ظاهر شد، فرمود: دخترم! تلخی دنیا را در برابر شیرینی آخرت تحمل کن، چرا که خداوند بر من نازل کرده است که آنقدر پروردگارت به تو می بخشد که راضی شوی (و لسوف یعطیک ربک فترضی».

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 1713


1- مشروح این بحث را در جلد اول همین تفسیر ذیل آیه 48 سوره بقره مطالعه فرمایید.
سوره الضحی(93): آیه 6

(آیه 6)- به شکرانه این همه نعمت که خدا به تو داده ...!

چنانکه گفتیم هدف این سوره تسلّی و دلداری پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و بیان الطاف الهی نسبت به آن حضرت است، لذا در ادامه آیات گذشته که از این معنی سخن می گفت، در اینجا نخست به ذکر سه موهبت از مواهب خاص الهی به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پرداخته، و سپس سه دستور مهم در همین رابطه به او می دهد.

می فرماید: «آیا او (خداوند) تو را یتیم نیافت و پناه داد» (ا لم یجدک یتیما فآوی).

در شکم مادر بودی که پدرت عبد اللّه از دنیا رفت، تو را در آغوش جدّت «عبد المطلب» (سید مکّه) پرورش دادم.

شش ساله بودی که مادرت از دنیا رفت، و از این نظر نیز تنها شدی، اما عشق و محبت تو را در قلب «عبد المطلب» افزون ساختم.

هشت ساله بودی که جدّت «عبد المطلب» از دنیا رفت عمویت «ابو طالب» را به خدمت و حمایتت گماشتم، تا تو را همچون جان شیرین در بر گیرد و محافظت کند.

آری تو یتیم بودی و من به تو پناه دادم.

سوره الضحی(93): آیه 7

(آیه 7)- بعد به ذکر نعمت دوم پرداخته، می فرماید: «و تو را گمشده یافت و هدایت کرد» (و وجدک ضالا فهدی).

آری! تو هرگز از نبوت و رسالت آگاه نبودی، و ما این نور را در قلب تو افکندیم که به وسیله آن انسانها را هدایت کنی! چنانکه در جای دیگر می فرماید: «تو نه کتاب را می دانستی و نه ایمان را (از محتوای قرآن و اسلام قبل از نزول وحی آگاه نبودی) ولی ما آن را نوری قرار دادیم که به وسیله آن هر کس از بندگانمان را بخواهیم هدایت می کنیم» (شوری/ 52).

بنابر این منظور از «ضلالت» در اینجا نفی ایمان و توحید و پاکی و تقوا نیست، بلکه نفی آگاهی از اسرار نبوت، و قوانین اسلام، و عدم آشنائی با این حقایق بود، ولی بعد از بعثت به کمک پروردگار بر همه این امور واقف شد و هدایت یافت.

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 1714

سوره الضحی(93): آیه 8

(آیه 8)- بعد به بیان سومین نعمت پرداخته، می فرماید: «و تو را فقیر یافت و بی نیاز کرد» (و وجدک عائلا فاغنی).

توجه «خدیجه» آن زن مخلص با وفا را به سوی تو جلب نمود تا ثروت سرشارش را در اختیار تو و اهداف بزرگت قرار دهد، و بعد از ظهور اسلام غنائم فراوانی در جنگها نصیب تو کرد آن گونه که برای رسیدن به اهداف بزرگت بی نیاز شدی.

سوره الضحی(93): آیه 9

(آیه 9)- سپس به عنوان نتیجه گیری از آیات قبل، سه دستور پر اهمیت به پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می دهد که هر چند مخاطب در آن شخص رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله است ولی مسلما همگان را شامل می شود.

نخست می فرماید: «حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن» (فاما الیتیم فلا تقهر).

تو هم خود یتیم بودی و رنج یتیمی را کشیده ای، اکنون از دل و جان مراقب یتیمان باش و روح تشنه آنها را با محبتت سیراب کن.

این نشان می دهد که در مورد یتیمان مسأله اطعام و انفاق گرچه مهم است، ولی از آن مهمتر دلجوئی و نوازش و رفع کمبودهای عاطفی است، و لذا در حدیث معروفی می خوانیم که «رسول اللّه» صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «هر کس به عنوان نوازش دست بر سر یتیمی کشد به تعداد هر موئی که دست او از آن می گذرد در روز قیامت نوری خواهد داشت».

سوره الضحی(93): آیه 10

(آیه 10)- و در این آیه به دومین دستور پرداخته، می فرماید: «و سؤال کننده را از خود مران» (و اما السائل فلا تنهر).

در این که منظور از «سائل» در اینجا چه کسی است؟ چند تفسیر وجود دارد:

نخست این که منظور کسانی است که سؤالاتی در مسائل علمی و اعتقادی و دینی دارند.

دیگر این که: منظور کسانی است که دارای فقر مادی هستند، و به سراغ تو

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 1715

می آیند، باید آنچه در توان داری به کار گیری، و آنها را مأیوس نکنی، و از خود مرانی.

سوم این که: هم ناظر به فقر علمی است و هم فقر مادی، دستور می دهد که به تقاضای سائلان در هر قسمت پاسخ مثبت ده، این معنی هم تناسب با هدایت الهی نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دارد و هم سرپرستی از او در زمانی که یتیم بود.

سوره الضحی(93): آیه 11

(آیه 11)- و سر انجام در سومین و آخرین دستور، می فرماید: «و نعمتهای پروردگارت را بازگو کن» (و اما بنعمه ربک فحدث).

بازگو کردن نعمت، گاه با زبان است و تعبیراتی که حاکی از نهایت شکر و سپاس باشد، نه غرور و برتری جوئی، و گاه با عمل است به این ترتیب که از آن در راه خدا انفاق و بخشش کند، بخششی که نشان دهد خداوند نعمت فراوانی به او عطا کرده است.

البته واژه «نعمت» تمام نعمتهای معنوی و مادی را شامل می شود.

لذا در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: معنی آیه چنین است:

«آنچه را خدا به تو بخشیده و برتری داده و روزی عطا فرموده و نیکی به تو کرده و هدایت نموده همه را بازگو کن».

«پایان سوره ضحی»

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 1716

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 1717

سوره انشراح [94]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 8 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

معروف است که این سوره بعد از سوره «و الضحی» نازل شده و محتوای آن نیز همین مطلب را تأیید می کند چرا که در این سوره باز قسمتی از مواهب الهی بر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شمرده شده است در واقع سه نوع موهبت بزرگ در سوره و الضّحی آمده بود و سه موهبت بزرگ در سوره الم نشرح آمده است مواهب گذشته بعضی مادی و بعضی معنوی بود اما مواهب سه گانه این سوره همه جنبه معنوی دارد و عمدتا این سوره بر سه محور دور می زند.

یکی بیان همین نعمتهای سه گانه و دیگر بشارت به پیامبر از نظر برطرف شدن مشکلات دعوت او در آینده و دیگر توجه به خداوند یگانه و تحریص و ترغیب به عبادت و نیایش.

و به همین دلیل در روایات اهل بیت علیهم السّلام چنانکه قبلا هم اشاره کرده ایم این دو به منزله یک سوره شمرده شده است و لذا در قرائت نماز برای این که یک سوره کامل خوانده شود هر دو را با هم می خوانند.

در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که فرمود: «هر کس این سوره را بخواند پاداش کسی را دارد که محمّد صلّی اللّه علیه و آله را غمگین دیده و اندوه را از قلب او زدوده است».

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 1718

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الشرح(94): آیه 1

(آیه 1)- ما تو را مشمول انواع نعمتها ساختیم! لحن آیات آمیخته با لطف و محبت فوق العاده پروردگار و تسلّی و دلداری پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است.

در نخستین آیه به مهمترین موهبت الهی اشاره کرده، می فرماید: «آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم» (ا لم نشرح لک صدرک).

منظور از «شرح صدر» در اینجا گسترش روح و فکر پیامبر به وسیله نور الهی و سکینه و آرامش خداداد می باشد، این توسعه می تواند مفهوم وسیعی داشته باشد که هم وسعت علمی پیامبر را از طریق وحی و رسالت شامل گردد و هم بسط و گسترش تحمل و استقامت او در برابر لجاجتها و کارشکنیهای دشمنان و مخالفان.

و لذا در حدیثی آمده است که پیامبر می فرماید: «من تقاضائی از پروردگارم کردم و دوست می داشتم این تقاضا را نمی کردم، عرض کردم: خداوندا! پیامبران قبل از من بعضی جریان باد را در اختیارشان قرار دادی، و بعضی مردگان را زنده می کردند!» خداوند به من فرمود: آیا تو یتیم نبودی پناهت دادم؟

گفتم: آری! فرمود: آیا گمشده نبودی هدایتت کردم؟

عرض کردم: آری، ای پروردگار! فرمود: آیا سینه تو را گشاده، و پشتت را سبکبار نکردم؟

عرض کردم: آری ای پروردگار!».

این نشان می دهد که نعمت «شرح صدر» ما فوق معجزات انبیاست، و به راستی اگر کسی حالات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را دقیقا مطالعه کند و میزان شرح صدر او را در حوادث سخت و پیچیده دوران عمرش بنگرد یقین می کند که این از طریق عادی ممکن نیست، بلکه یک تأیید الهی و ربانی است.

و به خاطر همین «شرح صدر» بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عالیترین وجهی مشکلات

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 1719

رسالت را پشت سر گذاشت، و وظائف خود را در این طریق به خوبی انجام داد.

سوره الشرح(94): آیه 2

(آیه 2)- سپس به ذکر موهبت دیگری از مواهب عظیم خود به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرداخته، می افزاید: «و (آیا) بار سنگین را از تو برنداشتیم»!؟ (و وضعنا عنک وزرک).

سوره الشرح(94): آیه 3

(آیه 3)- «همان باری که سخت بر پشت تو سنگینی می کرد» (الذی انقض ظهرک).

این کدام بار بود که خداوند از پشت پیامبرش برداشت؟

قرائن آیات به خوبی نشان می دهد که منظور همان مشکلات رسالت و نبوت، و دعوت به سوی توحید و یکتاپرستی، و برچیدن آثار فساد از آن محیط بسیار آلوده بوده است، نه تنها پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله که همه پیغمبران در آغاز دعوت با چنین مشکلات عظیمی رو برو بودند، و تنها با امدادهای الهی بر آنها پیروز می شدند، منتها شرائط محیط و زمان پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله از جهاتی سخت تر و سنگین تر بود.

سوره الشرح(94): آیه 4

(آیه 4)- و در بیان سومین موهبت، می فرماید: «و آوازه تو را بلند ساختیم» (و رفعنا لک ذکرک).

نام تو همراه اسلام و نام قرآن همه جا پیچید، و از آن بهتر این که نام تو در کنار نام اللّه هر صبح و شام بر فراز مأذنه ها و هنگام اذان برده می شود، و شهادت به رسالت تو، در کنار شهادت به توحید و یگانگی خداوند نشان اسلام، و دلیل پذیرش این آیین پاک است.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در تفسیر این آیه می خوانیم که فرمود: جبرئیل به من گفت: خداوند متعال می گوید: هنگامی که نام من برده می شود نام تو نیز همراه من ذکر می شود- و در عظمت مقام تو همین بس.

سوره الشرح(94): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه، به پیامبرش مهمترین بشارت را می دهد و انوار امید را بر قلب پاکش می پاشد، می فرماید: «به یقین با (هر) سختی آسانی است» (فان مع العسر یسرا).

سوره الشرح(94): آیه 6

(آیه 6)- باز تأکید می کند: «مسلّما با هر سختی آسانی است» (ان مع العسر یسرا).

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 1720

غم مخور مشکلات و سختیها به این صورت باقی نمی ماند، کارشکنیهای دشمنان برای همیشه ادامه نخواهد یافت، و محرومیتهای مادی و مشکلات اقتصادی و فقر مسلمین به همین صورت ادامه نمی یابد.

قابل ذکر است که، این دو آیه به صورتی مطرح شده که اختصاص به شخص پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و زمان آن حضرت ندارد، بلکه به صورت یک قاعده کلی و به عنوان تعلیلی بر مباحث سابق مطرح است، و به همه انسانهای مؤمن مخلص و تلاشگر نوید می دهد که همیشه در کنار سختیها آسانیهاست.

در حدیثی آمده است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «بدان که با سختیها آسانی است، و با صبر پیروزی و با غم و اندوه خوشحالی و گشایش است».

صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید.

سوره الشرح(94): آیه 7

(آیه 7)- سپس در این آیه، می فرماید: «پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می شوی به مهم دیگری پرداز» (فاذا فرغت فانصب).

هرگز بیکار نمان، تلاش و کوشش را کنار مگذار، پیوسته مشغول مجاهده باش و پایان مهمی را آغاز مهم دیگر قرار ده.

سوره الشرح(94): آیه 8

(آیه 8)- و در تمام این احوال به خدا تکیه کن «و به سوی پروردگارت توجه کن» (و الی ربک فارغب). رضایت او را بطلب، و خشنودی او را جستجو کن، و به سوی قرب جوارش بشتاب.

مطابق آنچه گفته شد آیه مفهوم گسترده ای دارد که فراغت از هر مهمی، و پرداختن به مهم دیگر را شامل می شود، و جهت گیری تمام تلاشها را به سوی پروردگار توصیه می کند.

به هر حال مجموعه این سوره بیانگر عنایت خاص الهی به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و تسلی او در برابر مشکلات، و وعده نصرت و تأیید او در برابر مشکلات و فراز و نشیبهای راه رسالت است. و در عین حال مجموعه ای است امید بخش سازنده و حیات آفرین برای همه انسانها و همه رهروان راه حق.

«پایان سوره انشراح»

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 1721

سوره تین [95]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 8 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره در حقیقت بر محور آفرینش زیبای انسان، و مراحل تکامل، و انحطاط او دور می زند، و این مطلب با سوگندهای پر معنائی در آغاز سوره شروع شده است، و بعد از شمردن عوامل پیروزی و نجات انسان، سر انجام تأکید بر مسأله معاد و حاکمیت مطلقه خداوند پایان می گیرد.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «هر کس این سوره را بخواند خداوند دو نعمت را مادامی که در دنیاست به او می بخشد: سلامت و یقین، و هنگامی که از دنیا برود به تعداد تمام کسانی که این سوره را خوانده اند ثواب یک روز روزه به عنوان پاداش به او می بخشد».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره التین(95): آیه 1

(آیه 1)- در آغاز این سوره به چهار سوگند پر معنی برخورد می کنیم که مقدمه برای بیان معنی پراهمیتی است.

می فرماید: «قسم به انجیر و زیتون [- یا قسم به سرزمین شام و بیت المقدس ]» (و التین و الزیتون).

سوره التین(95): آیه 2

(آیه 2)- «و سوگند به طور سینین» (و طور سینین).

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 1722

سوره التین(95): آیه 3

(آیه 3)- «و قسم به این شهر امن» [- شهر مکه ] (و هذا البلد الامین).

«تین» در لغت به معنی «انجیر» و «زیتون» همان زیتون معروف است که ماده روغنی مفیدی از آن می گیرند.

در این که آیا منظور سوگند به همین دو میوه معروف است یا چیز دیگر؟

بعضی آن را اشاره به همان دو میوه معروف می دانند که خواص غذائی و درمانی فوق العاده زیادی دارد، بعضی دیگر معتقدند که منظور از آن، دو کوهی است که شهر «دمشق» و «بیت المقدس» بر آنها قرار گرفته، چرا که این دو سرزمین، محل قیام بسیاری از انبیا و پیامبران بزرگ خداست، و این تفسیر با سوگندهای سوم و چهارم که از سرزمینهای مقدسی یاد می کند هماهنگ است.

و اما «هذا البلد الامین» مسلما اشاره به سرزمین «مکّه» است سرزمینی که حتی در عصر جاهلیت به عنوان منطقه امن و حرم خدا شمرده می شد، و کسی در آنجا حق تعرض به دیگری نداشت.

و هر گاه این دو قسم (تین و زیتون) را بر معنی ابتدائی آنها حمل کنیم یعنی انجیر و زیتون معروف، باز سوگند پر معنائی است زیرا:

«انجیر» دارای ارزش غذائی فراوانی است و لقمه ای است مغذی و مقوی برای هر سن و سال و خالی از پوست و هسته و زوائد.

در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام آمده است: «انجیر بوی دهان را می برد، لثه ها و استخوانها را محکم می کند، مو را می رویاند درد را برطرف می سازد، و با وجود آن نیاز به دارو نیست.»

و نیز فرمود: «انجیر شبیه ترین اشیا به میوه بهشتی است.»

و غذاشناسان و دانشمندان بزرگ برای زیتون و روغن آن اهمیت فوق العاده ای قائلند، و معتقدند کسانی که می خواهند همواره سالم باشند باید از این اکسیر حیاتی استفاده کنند.

روغن زیتون دوست صمیمی کبد آدمی، و برای رفع عوارض کلیه ها و سنگهای صفراوی، و قولنجهای کلیوی، و کبدی و رفع یبوست بسیار مؤثر است.

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 1723

روغن زیتون سرشار از انواع ویتامینها است و دارای فسفر، کلسیم و پتاسیم و منگنز است در حدیثی از امام علیّ بن موسی الرضا علیه السّلام آمده است: «روغن زیتون غذای خوبی است، دهان را خوشبو و بلغم را برطرف می سازد، رنگ صورت را صفا و طراوت می بخشد، اعصاب را تقویت کرده، بیماری و درد و ضعف را از میان می برد و آتش خشم را فرو می نشاند».

سوره التین(95): آیه 4

(آیه 4)- ما انسان را در بهترین صورت آفریدیم! بعد از ذکر این قسمهای پرمحتوای چهارگانه به جواب قسم پرداخته، می فرماید: «مسلما ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم» (لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم).

«تقویم» به معنی درآوردن چیزی به صورت مناسب، و نظام معتدل و کیفیت شایسته است، و گستردگی مفهوم آن اشاره به این است که خداوند انسان را از هر نظر موزون و شایسته آفرید، هم از نظر جسمی، و هم از نظر روحی و عقلی، چرا که هرگونه استعدادی را در وجود او قرار داده، و او را برای پیمودن قوس صعودی بسیار عظیمی آماده ساخته، و با این که انسان «جرم صغیری» است، «عالم کبیر» را در او جا داده و آنقدر شایستگیها به او بخشیده که لایق خلعت «و لقد کرمنا بنی آدم ما فرزندان آدم را کرامت و عظمت بخشیدیم» (1) شده است.

سوره التین(95): آیه 5

(آیه 5)- ولی همین انسان با تمام این امتیازات اگر از مسیر حق منحرف گردد چنان سقوط می کند که به «اسفل سافلین» کشیده می شود، لذا در آیه مورد بحث، می فرماید: «سپس او را به پایین ترین مرحله باز گرداندیم» (ثم رددناه اسفل سافلین).

چرا چنین نباشد در حالی که موجودی است مملوّ از استعدادهای سرشار که اگر در طریق صلاح از آن استفاده کند بر بالاترین قله افتخار قرار می گیرد، و اگر این همه هوش و استعداد را در طریق فساد به کار اندازد بزرگترین مفسده را می آفریند و طبیعی است که به «اسفل سافلین» کشیده شود.

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 1724


1- سوره اسراء (17) آیه 70.
سوره التین(95): آیه 6

(آیه 6)- ولی در این آیه، می افزاید: «مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند که برای آنها پاداشی تمام نشدنی است» (الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات فلهم اجر غیر ممنون).

سوره التین(95): آیه 7

(آیه 7)- در این آیه، این انسان ناسپاس و بی اعتنا به دلائل و نشانه های معاد را مخاطب ساخته، می گوید: «پس چه چیز سبب می شود که بعد از این همه (دلائل روشن) روز جزا را انکار می کنی»؟! (فما یکذبک بعد بالدین).

ساختمان وجود تو از یکسو، و ساختمان این جهان پهناور از سوی دیگر، نشان می دهد که زندگی چند روزه دنیا نمی تواند هدف نهائی آفرینش تو و این عالم بزرگ باشد.

اینها همه مقدمه ای است برای جهانی وسیعتر و کاملتر، و به تعبیر قرآن در آیه 62 سوره واقعه «نشئه اولی» خود خبر از «نشئه دیگری» می دهد، چرا انسان متذکر نمی شود.

سوره التین(95): آیه 8

(آیه 8)- و در آخرین آیه سوره، می فرماید: «آیا خداوند بهترین حکم کنندگان و داوران نیست»؟! (ا لیس الله باحکم الحاکمین).

در حدیثی آمده است هنگامی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله سوره «و التین» را تلاوت می فرمود وقتی به آیه «ا لیس الله باحکم الحاکمین» می رسید، می فرمود: «بلی و انا علی ذلک من الشّاهدین آری خداوند بهترین حکم کنندگان است و من بر این امر گواهم».

«پایان سوره تین»

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 1725

سوره علق [96]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 19 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

مشهور در میان مفسران این است که این سوره نخستین سوره ای است که بر پیغمبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نازل شده، و محتوای آن نیز مؤید همین معنی است.

در آغاز به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله دستور قرائت و تلاوت می دهد و سپس از آفرینش این انسان با عظمت، از یک قطعه خون بی ارزش، سخن می گوید.

در مرحله بعد از تکامل انسان در پرتو لطف و کرم پروردگار، و آشنائی او به علم و دانش و قلم بحث می کند.

و در مرحله بعد، از انسانهای ناسپاسی که علی رغم این همه موهبت و اکرام الهی راه طغیان را پیش می گیرند سخن به میان می آورد.

و سر انجام به مجازات دردناک کسانی که مانع هدایت مردم و اعمال نیکند اشاره می کند و سوره را با دستور سجده و تقرب به درگاه پروردگار پایان می دهد.

در فضیلت تلاوت این سوره از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمود:

«هر کس در روز یا شب سوره «اقرا باسم ربّک» را بخواند، و در همان شب یا روز بمیرد شهید از دنیا رفته است و خداوند او را شهید مبعوث می کند و در صف شهیدان جای می دهد، و در قیامت همچون کسی است که با شمشیر در راه خدا همراه پیامبر خدا جهاد کرده است.»

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 1726

این سوره به مناسبت تعبیرهای مختلفی که در آغاز آن است به نام سوره «علق»، «اقرا»، «قلم» نامیده شده.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول:

در روایات آمده است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به کوه «حرا» رفته بود جبرئیل آمد و گفت: ای محمّد بخوان! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من قرائت کننده نیستم.

جبرئیل او را در آغوش گرفت و فشرد، و بار دیگر گفت: بخوان! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همان جواب را تکرار کرد، بار دوم نیز جبرئیل این کار را کرد، و همان جواب را شنید، و در سومین بار گفت: (اقرأ باسم ربک الذی خلق ...) (تا آخر آیات پنج گانه).

این سخن را گفت و از دیده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پنهان شد.

رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که با دریافت نخستین اشعه وحی سخت خسته شده بود به سراغ خدیجه آمده، و فرمود: «زمّلونی و دثّرونی مرا بپوشانید و جامه ای بر من بیفکنید تا استراحت کنم».

«طبرسی» در «مجمع البیان» نیز نقل می کند که: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به خدیجه فرمود: هنگامی که تنها می شوم ندائی می شنوم (و نگرانم!).

خدیجه عرض کرد: خداوند جز خیر در باره تو کاری نخواهد کرد، چرا که به خدا سوگند تو امانت را ادا می کنی، صله رحم به جا می آوری، در سخن گفتن راستگو هستی.

«خدیجه» می گوید: بعد از این ماجرا ما به سراغ «ورقه بن نوفل» رفتیم (او از آگاهان عرب و عمو زاده خدیجه بود) رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله آنچه را دیده بود برای «ورقه» بیان کرد، ورقه گفت: هنگامی که آن منادی به سراغ تو می آید دقت کن ببین چه می شنوی؟ سپس برای من نقل کن.

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 1727

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در خلوتگاه خود این را شنید که می گوید: ای محمّد بگو: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه ربّ العالمین- تا- و لا الضّالّین، و بگو: لا اله الّا اللّه، سپس حضرت به سراغ ورقه آمد و مطلب را برای او بازگو کرد.

«ورقه» گفت: بشارت بر تو، باز هم بشارت بر تو، من گواهی می دهم تو همان هستی که «عیسی بن مریم» بشارت داده است! و تو شریعتی همچون «موسی» داری تو پیامبر مرسلی، و به زودی بعد از این روز مأمور به جهاد می شوی و اگر من آن روز را درک کنم در کنار تو جهاد خواهم کرد! هنگامی که «ورقه» از دنیا رفت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «من این روحانی را در بهشت (بهشت برزخی) دیدم در حالی که لباس حریر بر تن داشت، زیرا او به من ایمان آورد و مرا تصدیق کرد».

البته در بعضی از کلمات مفسرین، یا کتب تاریخ، مطالب ناموزونی در باره این فصل از زندگی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به چشم می خورد که مسلما از احادیث مجعول و اسرائیلیات است.

به نظر می رسد این گونه روایات ضعیف و رکیک، ساخته و پرداخته دشمنان اسلام است که خواسته اند هم اسلام را زیر سؤال برند و هم شخص پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را.

سوره العلق(96): آیه 1

(آیه 1)- بخوان به نام پروردگارت! در نخستین آیه پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، می گوید: «بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید» (اقرأ باسم ربک الذی خلق).

قابل توجه این که در اینجا قبل از هر چیز تکیه روی مسأله «ربوبیت» پروردگار شده است، و می دانیم «رب» به معنی «مالک مصلح» است کسی که هم صاحب چیزی است و هم به اصلاح و تربیت آن می پردازد.

سپس برای اثبات ربوبیت پروردگار روی مسأله خلقت و آفرینش جهان هستی تکیه شده، چرا که بهترین دلیل بر ربوبیت او خالقیت اوست، کسی عالم را تدبیر می کند که آفریننده آن است.

این در حقیقت پاسخی است به مشرکان عرب که «خالقیت» خدا را پذیرفته

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 1728

بودند، اما ربوبیت و تدبیر را برای بتها قائل بودند! به علاوه ربوبیت خداوند و تدبیر او در نظام هستی بهترین دلیل بر اثبات ذات مقدّس اوست.

سوره العلق(96): آیه 2

(آیه 2)- سپس از میان مخلوقات روی مهمترین پدیده جهان خلقت و گل سرسبد آفرینش یعنی «انسان» تکیه کرده، و آفرینش او را یادآور شده، می فرماید:

«همان کس که انسان را از خون بسته ای خلق کرد» (خلق الانسان من علق).

از آنجا که نطفه بعد از گذراندن دوران نخستین در عالم جنین، به شکل قطعه خون بسته چسبنده ای در می آید که در ظاهر بسیار کم ارزش است، مبدأ آفرینش انسان را در این آیه همین موجود ناچیز می شمرد، تا قدرت نمائی عظیم پروردگار روشن شود که از موجودی چنان بی ارزش مخلوقی چنین پرارزش آفریده است.

بعضی نیز گفته اند: منظور از «علق» در اینجا «گل» آدم است که آن هم حالت چسبندگی داشت، بدیهی است خدائی که این مخلوق عجیب را از آن قطعه «گل چسبنده» به وجود آورد، شایسته هرگونه ستایش است.

گاه «علق» را به معنی موجود «صاحب علاقه» دانسته اند که اشاره ای است به روح اجتماعی انسان، و علقه آنها به یکدیگر که در حقیقت پایه اصلی تکامل بشر و پیشرفت تمدّنها را تشکیل می دهد.

بعضی نیز «علق» را اشاره به «نطفه نر» (اسپرم) می دانند که شباهت زیادی به «زالو» دارد، این موجود ذره بینی در آب نطفه شناور است، و به سوی «نطفه زن» در رحم پیش می رود، و به آن می چسبد، و از ترکیب آن دو، نطفه کامل انسان به وجود می آید.

درست است که در آن زمان این گونه مسائل هنوز شناخته نشده بود، ولی قرآن مجید از طریق اعجاز علمی پرده از روی آن برداشته است.

از میان این تفسیرهای چهارگانه تفسیر اول روشنتر به نظر می رسد، هر چند جمع میان چهار تفسیر نیز مانعی ندارد.

سوره العلق(96): آیه 3

(آیه 3)- بار دیگر برای تأکید می افزاید: «بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است» (اقرأ و ربک الاکرم).

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 1729

تعبیر این آیه در حقیقت پاسخی است به گفتار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در جواب جبرئیل که گفت: من قرائت کننده نیستم، یعنی «از برکت پروردگار فوق العاده کریم و بزرگوار، تو توانائی بر قرائت و تلاوت داری».

سوره العلق(96): آیه 4

(آیه 4)- سپس به توصیف خداوندی که اکرم الاکرمین است پرداخته، می فرماید: «همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود» (الذی علم بالقلم).

سوره العلق(96): آیه 5

(آیه 5)- «و به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد» (علم الانسان ما لم یعلم).

در حقیقت این آیات نیز پاسخی است به همان گفتار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که فرمود «من قرائت کننده نیستم» یعنی همان خدائی که به وسیله قلم انسانها را تعلیم داد، و به انسان آنچه را نمی دانست آموخت، قادر است که به بنده ای درس نخوانده همچون تو نیز قرائت و تلاوت را بیاموزد.

جمله «الذی علم بالقلم» تاب دو معنی دارد، نخست این که: خداوند نوشتن و کتابت را به انسان آموخت و قدرت و توانائی این کار عظیم را که مبدأ تاریخ بشر، و سر چشمه تمام علوم و فنون و تمدّنهاست، در او ایجاد کرد.

دیگر این که: منظور این است که علوم و دانشها را از این طریق و با این وسیله به انسان آموخت.

و در هر حال تعبیری است پر معنی که در آن لحظات حساس نخستین نزول وحی در این آیات بزرگ و پر معنی منعکس شده است.

پایه اسلام از همان آغاز بر علم و قلم گذارده شده، و بی جهت نیست که قومی چنان عقب مانده بقدری در علوم و دانشها پیش رفتند که علم و دانش را- به اعتراف دوست و دشمن- به همه جهان صادر کردند، و به اعتراف مورخان معروف اروپا این نور علم و دانش مسلمین بود که بر صفحه اروپای تاریک قرون وسطی تابید، و آنها را وارد عصر تمدن ساخت.

چقدر نازیباست ملّتی این چنین، و آئینی آن چنان، در میدان علم و دانش عقب بمانند و نیازمند دیگران و حتی وابسته به آنها شوند.

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 1730

سوره العلق(96): آیه 6

(آیه 6)- در تعقیب آیات گذشته- که در آن اشاره به نعمتهای مادی و معنوی پروردگار نسبت به انسان شده بود، و لازمه یک چنین نعمت گسترده ای سپاسگزاری انسان تسلیم او در برابر خداوند است- در این آیه می فرماید: «چنین نیست (که نعمتهای الهی روح شکرگزاری را همیشه در او زنده کند، بلکه) به یقین انسان طغیان می کند» (کلا ان الانسان لیطغی).

سوره العلق(96): آیه 7

(آیه 7)- «به خاطر این که خود را بی نیاز ببیند» (ان رآه استغنی).

این طبیعت غالب انسانهاست، طبیعت کسانی که در مکتب عقل و وحی پرورش نیافته اند که وقتی به غلط خود را مستغنی می پندارند، شروع به سرکشی و طغیان می کنند. نه خدا را بنده اند، نه احکام او را به رسمیت می شناسند، نه به ندای وجدان گوش فرا می دهند، و نه حق و عدالت را رعایت می کنند.

به هر حال چنین به نظر می رسد که هدف آیه این است که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله انتظار نداشته باشد مردم به زودی دعوتش را پذیرا شوند، بلکه باید خود را برای انکار و مخالفت مستکبران طغیانگر، آماده سازد، و بداند راهی پرفراز و نشیب در پیش روی اوست.

سوره العلق(96): آیه 8

(آیه 8)- سپس این طاغیان مستکبر را مورد تهدید قرار داده، می فرماید:

«و به یقین بازگشت (همه) به سوی پروردگار تو است» (ان الی ربک الرجعی)

.و اوست که طغیانگران را به کیفر اعمالشان می رساند.

و همان گونه که بازگشت همه چیز به سوی اوست، و همه می میرند «و میراث آسمان و زمین برای ذات پاک او می ماند» (آل عمران/ 180).

در آغاز نیز همه چیز از ناحیه او بوده، و جای این نیست که انسان خود را بی نیاز بشمرد و مغرور گردد، و طغیان کند.

سوره العلق(96): آیه 9

(آیه 9)- سپس به قسمتی از کارهای طغیانگران مغرور، ممانعت آنها از سلوک راه حق و پیمودن طریق هدایت و تقوا پرداخته، می افزاید: «به من خبر ده آیا کسی که نهی می کند» (ا رایت الذی ینهی).

سوره العلق(96): آیه 10

(آیه 10)- «بنده ای را به هنگامی که نماز می خواند» آیا مستحق عذاب الهی

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 1731

نیست؟ (عبدا اذا صلی).

در احادیث آمده است: «ابو جهل» از اطرافیان خود سؤال کرد: آیا محمّد در میان شما نیز (برای سجده) صورت به خاک می گذارد؟

گفتند: آری! گفت: سوگند به آنچه ما به آن سوگند یاد می کنیم، اگر او را در چنین حالی ببینم با پای خود گردن او را له می کنم! به او گفتند: ببین، او در آنجا مشغول نماز خواندن است! ابو جهل حرکت کرد تا گردن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را زیر پای خود بفشارد، ولی هنگامی که نزدیک آمد عقب نشینی کرده و با دستش گوئی چیزی را از خود دور می کرد! به او گفتند: این چه وضعی است که در تو می بینیم؟

گفت: ناگهان میان خودم و او خندقی از آتش دیدم و منظره ای وحشتناک و همچنین بال و پرهائی مشاهده کردم! در اینجا پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «قسم به کسی که جانم در دست اوست اگر به من نزدیک شده بود فرشتگان خدا بدن او را قطعه قطعه می کردند و عضو عضو او را می ربودند»!- اینجا بود که آیات فوق نازل شد.

سوره العلق(96): آیه 11

(آیه 11)- در این آیه برای تأکید بیشتر، می افزاید: «به من خبر ده اگر این بنده (نمازگزار) به راه هدایت باشد» (ا رایت ان کان علی الهدی).

سوره العلق(96): آیه 12

(آیه 12)- «یا مردم را به تقوا فرمان دهد» (او امر بالتقوی).

آیا نهی کردن او سزاوار است؟ و آیا مجازات چنین کسی جز آتش دوزخ می تواند باشد؟!

سوره العلق(96): آیه 13

(آیه 13)- «به من خبر ده اگر (این طغیانگر که رهروان راه حق را از نماز و هدایت و تقوا باز می دارد) حق را انکار کند و به آن پشت نماید» آیا مستحق مجازات الهی نیست؟ (ا رایت ان کذب و تولی).

سوره العلق(96): آیه 14

(آیه 14)- «آیا او ندانست که خداوند (همه اعمالش را) می بیند» و همه را برای حساب و جزا ثبت و ضبط می کند؟ (ا لم یعلم بان الله یری).

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 1732

سوره العلق(96): آیه 15

(آیه 15)- به دنبال بحثی که در آیات گذشته پیرامون طغیانگران کافر و مزاحمت آنها نسبت به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و نمازگزاران آمده بود، در اینجا آنها را زیر رگبار شدیدترین تهدیدها گرفته، می فرماید: «چنان نیست» که او می پندارد (کلا).

گمان می کند می تواند پا بر گردن پیغمبر به هنگام سجده بگذارد و او را از این برنامه الهی باز دارد.

«اگر دست (از این جهل و غرور خود) بر ندارد ناصیه اش [- موی پیش سرش ] را گرفته» و با ذلّت و خواری به سوی عذاب می کشانیم (لئن لم ینته لنسفعا بالناصیه).

سوره العلق(96): آیه 16

(آیه 16)- «همان ناصیه دروغگوی خطاکار را»! (ناصیه کاذبه خاطئه).

در روایتی می خوانیم: هنگامی که سوره «الرحمن» نازل شد پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله به یارانش فرمود: چه کسی از شما این سوره را بر رؤسای قریش می خواند؟

حاضران در پاسخ کمی سکوت کردند، چرا که از آزار سران قریش بیمناک بودند.

«عبد اللّه بن مسعود» برخاست و گفت: ای رسول خدا! من این کار را می کنم ...

ابن مسعود که جثه ای کوچک داشت و از نظر جسمانی ضعیف بود برخاست و نزد سران قریش آمد، آنها را در گرد کعبه جمع دید، تلاوت سوره الرحمن را آغاز کرد.

«ابو جهل» برخاست و چنان سیلی به صورت او زد که گوش او پاره شد، و خون جاری گشت! ابن مسعود گریان به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد، هنگامی که چشم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر او افتاد، ناراحت شد، ناگهان جبرئیل نازل شد در حالی که خندان و مسرور بود.

فرمود: ای جبرئیل چرا می خندی در حالی که ابن مسعود گریان است؟

عرض کرد: به زودی دلیل آن را خواهی دانست.

این ماجرا گذشت، هنگامی که مسلمانان روز جنگ بدر پیروز شدند ابن مسعود در میان کشته های مشرکان گردش می کرد، چشمش به ابو جهل افتاد، در حالی که آخرین نفسهای خود را می کشید، ابن مسعود روی سینه او قرار گرفت

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 1733

هنگامی که چشمش به او افتاد، گفت: ای چوپان ناچیز! بر جایگاه بلندی قرار گرفته ای! ابن مسعود گفت: «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه اسلام برتری می گیرد و چیزی بر اسلام برتری نخواهد گرفت».

ابو جهل به او گفت: به دوستت محمّد بگو: احدی در زندگی در نظر من از او مبغوضتر نبود و حتی در حال مرگم! هنگامی که این سخن به گوش پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله رسید فرمود: فرعون زمان من، از فرعون موسی بدتر بود، چرا که او در واپسین لحظات عمر گفت: من ایمان آوردم، ولی این طغیانش بیشتر شد! سپس ابو جهل رو به ابن مسعود کرد و گفت: سر مرا با این شمشیر قطع کن که تیزتر است، هنگامی که ابن مسعود سرش را جدا کرد نمی توانست آن را بردارد و به خدمت رسول خدا آورد- موی پیش سر او را گرفت و روی زمین کشید و خدمت پیامبر آورد، و مضمون آیه در این دنیا نیز تحقق یافت.

سوره العلق(96): آیه 17

(آیه 17)- در روایتی از ابن عباس آمده است: روزی ابو جهل نزد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آمد در حالی که حضرت نزدیک مقام ابراهیم مشغول نماز بود، صدا زد مگر من تو را از این کار نهی نکردم؟

حضرت صلّی اللّه علیه و آله بر او بانگ زد و او را از خود راند.

ابو جهل گفت: ای محمّد! بر من بانگ می زنی، و مرا می رانی؟ تو نمی دانی قوم و عشیره من در این سرزمین از همه بیشتر است.

در اینجا آیه مورد بحث نازل شد: «سپس هر که را می خواهد صدا بزند» تا یاریش کند (فلیدع نادیه).

سوره العلق(96): آیه 18

(آیه 18)- «ما هم به زودی مأموران دوزخ را صدا می زنیم» تا او را به دوزخ افکنند (سندع الزبانیه).

تا معلوم شود که از این غافل بی خبر کاری ساخته نیست، و در چنگال مأموران عذاب همچون پر کاهی در وسط یک طوفان سهمگین است!

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 1734

سوره العلق(96): آیه 19

(آیه 19)- در آخرین آیه این سوره که آیه سجده است، می فرماید: «چنان نیست» که آن طغیانگر می پندارد و اصرار بر ترک سجده تو دارد (کلا).

«هرگز او را اطاعت مکن و سجده نما و (به خدا) تقرّب جوی» (لا تطعه و اسجد و اقترب) (1).

ابو جهل ها کوچکتر از آنند که بتوانند مانع سجده تو شوند، و یا در راه پیشرفت آئینت سنگ بیندازند و مانع ایجاد کنند، تو با توکل بر پروردگار و نیایش و عبادت و سجده، در این مسیر گام بردار و هر روز به خدای خود نزدیک و نزدیکتر شو.

ضمنا از این آیه به خوبی استفاده می شود که «سجده» باعث قرب انسان در درگاه خداست، و لذا در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که فرمود: «نزدیکترین حالت بنده به خداوند زمانی است که در سجده باشد».

البته می دانیم طبق روایات اهل بیت عصمت علیهم السّلام چهار سجده واجب در قرآن داریم «الم سجده» و «فصلت» و «النجم» و در اینجا (سوره علق) و بقیه سجده های قرآن مستحب است.

«پایان سوره علق»

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 1735


1- این آیه سجده واجب دارد. [.....]
سوره قدر [97]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 5 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

محتوای این سوره چنانکه از نامش پیداست بیان نزول قرآن مجید در شب قدر است، و سپس بیان اهمیت شب قدر و برکات و آثار آن.

در فضیلت تلاوت این سوره از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «هر کس آن را تلاوت کند پاداش کسی را دارد که ماه رمضان را روزه گرفته، و شب قدر را احیا داشته است».

واضح است این همه فضیلت از آن کسی است که می خواند و می فهمد و به محتوایش جامه عمل می پوشاند، قرآن را بزرگ می شمرد و آیاتش را در زندگی پیاده می کند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره القدر(97): آیه 1

(آیه 1)- شب قدر شب نزول قرآن! از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که قرآن مجید در ماه مبارک رمضان نازل شده است: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» (بقره/ 185).

و ظاهر این تعبیر آن است که تمام قرآن در این ماه نازل گردید.

و در نخستین آیه سوره قدر می فرماید: «ما آن [- قرآن ] را در شب قدر نازل

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 1736

کردیم» (انا انزلناه فی لیله القدر).

تعبیر به «انا انزلناه» (ما آن را نازل کردیم) اشاره به عظمت این کتاب بزرگ آسمانی است که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده است.

نزول آن در شب «قدر» همان شبی که مقدرات و سرنوشت انسانها در تمام سال در آن شب تعیین می شود دلیل دیگری بر سرنوشت ساز بودن این کتاب بزرگ آسمانی است (1).

از ضمیمه کردن این آیه با آیه سوره بقره نتیجه گیری می شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است، اما کدام شب است؟

از قرآن چیزی در این مورد استفاده نمی شود، ولی مشهور و معروف در روایات این است که در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم، یا بیست و سوم است البته در روایات متعددی بیشتر روی شب بیست و سوم تکیه شده.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز نقل شده که فرمود: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضا در شب بیست و سوم است» و به این ترتیب بین روایات جمع می شود.

سوره القدر(97): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه برای بیان عظمت شب قدر، می فرماید: «و تو چه می دانی شب قدر چیست؟» (و ما ادراک ما لیله القدر).

این تعبیر نشان می دهد که عظمت این شب به قدری است که حتی پیامبر با آن علم وسیع و گسترده اش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود.

سوره القدر(97): آیه 3

(آیه 3)- و بلافاصله می گوید: «شب قدر بهتر از هزار ماه است» (لیله القدر خیر من الف شهر).

بهتر بودن این شب از هزار ماه به خاطر ارزش عبادت و احیای آن شب است، و روایات فضیلت لیله القدر و فضیلت عبادت آن، که در کتب شیعه

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 1737


1- البته این امر هیچ گونه تضادی با آزادی اراده انسان و مسأله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگیها و لیاقتهای افراد، و میزان ایمان و تقوا و پاکی نیّت و اعمال آنهاست. یعنی برای هر کس آن مقدر می کند که لایق آن است.

و اهل سنت فراوان است این معنی را کاملا تأیید می کند.

علاوه بر این نزول قرآن در این شب، و نزول برکات و رحمت الهی در آن سبب می شود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.

در بعضی از تفاسیر آمده است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: یکی از بنی اسرائیل لباس جنگ در تن کرده بود و هزار ماه از تن بیرون نیاورد و پیوسته مشغول (یا آماده) جهاد فی سبیل اللّه بود! اصحاب و یاران تعجب کردند و آرزو داشتند چنان فضیلت و افتخاری برای آنها نیز میسر می شد، آیه فوق نازل گشت و بیان کرد که «شب قدر از هزار ماه برتر است».

سوره القدر(97): آیه 4

(آیه 4)- سپس به توصیف بیشتری از آن شب بزرگ پرداخته، می افزاید:

«فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می شوند» (تنزل الملائکه و الروح فیها باذن ربهم من کل امر).

با توجه به این که «تنزّل» فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد روشن می شود که شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امری است مستمر و شبی است مداوم که در هر سال تکرار می شود.

منظور از «روح» مخلوق عظیمی است ما فوق فرشتگان، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که شخصی از آن حضرت سؤال کرد: «آیا روح همان جبرئیل است»؟

امام علیه السّلام در پاسخ فرمود: «جبرئیل از ملائکه است، و روح اعظم از ملائکه است، مگر خداوند متعال نمی فرماید: ملائکه و روح نازل می شوند»؟

منظور از «من کل امر» این است که فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشتها و آوردن هر خیر و برکتی در آن شب نازل می شوند، و هدف از نزول آنها انجام این امور است.

سوره القدر(97): آیه 5

(آیه 5)- و در آخرین آیه می فرماید: «شبی است سرشار از سلامت (و برکت و رحمت) تا طلوع سپیده» (سلام هی حتی مطلع الفجر).

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 1738

هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احیاء آن معادل هزار ماه است، هم خیرات و برکات الهی در آن شب نازل می شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان می گردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل می گردند.

بنابر این شبی است سر تا سر سلامت و نور و رحمت از آغاز تا پایان، حتی طبق بعضی از روایات در آن شب شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبی است سالم و توأم با سلامت.

«پایان سوره قدر»

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 1739

سوره بیّنه [98]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 8 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره اشاره به رسالت جهانی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و آمیخته بودن آن با دلائل و نشانه های روشن می کند.

و در بخش دیگری از این سوره موضعگیریهای مختلف اهل کتاب و مشرکان را در برابر اسلام مشخص می کند که آن گروه که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند بهترین مخلوقاتند، و آن گروه که راه کفر و شرک و گناه پیش گرفتند بدترین مخلوقات محسوب می شوند.

این سوره دارای نامهای متعددی است که به تناسب الفاظ آن انتخاب شده، اما از همه معروفتر سوره «بیّنه» و «لم یکن» و «قیّمه» است.

در فضیلت تلاوت این سوره از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله چنین نقل شده: «اگر مردم می دانستند این سوره چه برکاتی دارد خانواده و اموال را رها کرده، به فرا گرفتن آن می پرداختند»! مردی از قبیله «خزاعه» عرض کرد: ای رسول خدا! تلاوت آن چه اجر و پاداشی دارد؟

فرمود: «هیچ منافقی آن را قرائت نمی کند، و نه کسانی که شک و تردید در دلشان است، به خدا سوگند فرشتگان مقرب از آن روز که آسمانها و زمین آفریده شده است آن را می خوانند، و لحظه ای در تلاوت آن سستی نمی کنند، هر کس آن را

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 1740

در شب بخواند خداوند فرشتگانی را مأمور می کند که دین و دنیای او را حفظ کنند، و آمرزش و رحمت برای او بطلبند، و اگر در روز بخواند به اندازه آنچه روز آن را روشن می کند و شب آن را تاریک می سازد ثواب به او می دهند».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره البینه(98): آیه 1

(آیه 1)- در آغاز سوره به وضع اهل کتاب (یهود و نصاری) و مشرکان عرب قبل از ظهور اسلام پرداخته، می گوید: «کافران از اهل کتاب و مشرکان (می گفتند:) دست از آیین خود بر نمی دارند تا دلیل روشنی برای آنها بیاید» (لم یکن الذین کفروا من اهل الکتاب و المشرکین منفکین حتی تأتیهم البینه).

سوره البینه(98): آیه 2

(آیه 2)- «پیامبری از سوی خدا (بیاید) که صحیفه های پاکی را (بر آنها) بخواند» (رسول من الله یتلوا صحفا مطهره). مطهر از شرک و دروغ و دخالت شیاطین جن و انس.

سوره البینه(98): آیه 3

(آیه 3)- صحیفه هائی که «در آن نوشته های صحیح و پرارزشی باشد» ولی هنگامی که آمد ایمان نیاوردند مانند اهل کتاب! (فیها کتب قیمه).

سوره البینه(98): آیه 4

(آیه 4)- آری! آنها قبل از ظهور پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله چنین ادعائی را داشتند، ولی بعد از ظهور او و نزول کتاب آسمانیش صحنه عوض شد، و آنها در دین خدا اختلاف کردند «و اهل کتاب اختلاف نکردنϠمگر بعد از آنکه دلیل روشن (و پیامبر راستین و آشکار) برای آنها آمد» (و ما تفرق الذین اوتوا الکتاب الا من بعد ما جاءتهم البینه).

آیه فوق شبیه چیزی است که در سوره بقره آیه 89 آمده است: «هنگامی که از طرف خداوند کتابی برای آنها آمد که موافق نشانه هائی بود که با خود داشتند، و پیش از آن به خود نوید فتح می دادند، هنگامی که این کتاب و پیامبری را که از قبل شناخته بودند نزد آنها آمد کافر شدند، پس لعنت خدا بر کافران باد»!

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 1741

می دانیم اهل کتاب انتظار چنین ظهوری را داشتند، و قاعدتا مشرکان عرب که اهل کتاب را از خود عالمتر و آگاهتر می دانستند نیز در این برنامه با آنها همصدا بودند. ولی بعد از تحقق آرزوهایشان مسیر خود را تغییر دادند و به صف مخالفان پیوستند.

سوره البینه(98): آیه 5

(آیه 5)- سپس «اهل کتاب» و به تبع آنها «مشرکان» را مورد ملامت قرار داده، می گوید: چرا در این آیین جدید اختلاف کردند، بعضی مؤمن و بعضی کافر شدند در حالی که در این آیین «دستوری به آنها داده نشده بود جز این که خدا را بپرستند در حالی که دین خود را برای او خالص کنند و از شرک به توحید بازگردند نماز را بر پا دارند و زکات را بپردازند» (و ما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلاه و یؤتوا الزکاه).

سپس می افزاید: «و این است آیین مستقیم و پایدار» (و ذلک دین القیمه).

منظور از «و ما امروا» این است که در آیین اسلام دستوری جز توحید خالص و نماز و زکات و مانند آن نیامده، و اینها اموری هستند شناخته شده، چرا از قبول آن سرباز می زنند و در پذیرش آن اختلاف می کنند؟

منظور از «دین» مجموعه دین و شریعت است، یعنی آنها مأمور شده بودند که خدا را پرستش کنند و دین و آیین خود را در تمام جهات خالص گردانند.

جمله «و ذلک دین القیمه» اشاره به آن است که این اصول یعنی توحید خالص و نماز (توجه به خالق) و زکات (توجه به خلق) از اصول ثابت و پا بر جای همه ادیان است، بلکه می توان گفت: اینها در متن فطرت آدمی قرار دارد.

زیرا از یکسو سرنوشت انسان بر مسأله توحید است، و از سوی دیگر فطرتش او را دعوت به شکر منعم و معرفت و شناخت او می کند، و از سوی سوم روح اجتماعی و مدنیت انسان او را به سوی کمک محرومان فرا می خواند.

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 1742

سوره البینه(98): آیه 6

(آیه 6)- بهترین و بدترین مخلوقات! در آیات گذشته آمده بود که کفار اهل کتاب و مشرکان در انتظار این بودند که دلیل روشنی از سوی خداوند سراغ آنها بیاید.

در اینجا به دو گروه «کافران» و «مؤمنان» در برابر این دعوت الهی، و سر انجام کار هر یک از آنها اشاره می کند.

نخست می فرماید: «کافران از اهل کتاب و مشرکان (به این آیین جدید) در آتش دوزخند، جاودانه در آن می مانند، آنها بدترین مخلوقاتند»! (ان الذین کفروا من اهل الکتاب و المشرکین فی نار جهنم خالدین فیها اولئک هم شر البریه).

تعبیر «اولئک هم شر البریه» (آنها بدترین مخلوقاتند) تعبیر تکان دهنده ای است که نشان می دهد در میان تمام جنبندگان و غیر جنبندگان موجودی مطرودتر از کسانی که بعد از وضوح حق و اتمام حجت راه راست را رها کرده در ضلالت گام می نهند یافت نمی شود.

مقدم داشتن «اهل کتاب» بر «مشرکان» در این آیه نیز ممکن است به خاطر این باشد که آنها دارای کتاب آسمانی و علما و دانشمندان بودند و نشانه های پیغمبر اسلام در کتب آنها صریحا آمده بود، بنابر این مخالفت آنها زشت تر و بدتر بود.

سوره البینه(98): آیه 7

(آیه 7)- در این آیه به گروه دوم که نقطه مقابل آنها هستند و در قوس صعودی قرار دارند اشاره کرده، می فرماید: «کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند بهترین مخلوقات خدا هستند» (ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریه).

تعبیر «اولئک هم خیر البریه» به خوبی نشان می دهد که انسانهای مؤمن و صالح العمل حتی از فرشتگان برتر و بالاترند، چرا که آیه مطلق است، و هیچ استثنائی در آن نیست، آیات دیگر قرآن مانند آیه 70 سوره اسراء نیز گواه بر این معنی می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 1743

سوره البینه(98): آیه 8
اشاره

(آیه 8)- سپس پاداش آنها را در چند جمله کوتاه چنین بیان می کند:

«پاداش آنها نزد پروردگارشان باغهای بهشت جاویدان است که نهرها از زیر درختانش جاری است (در حالی که) همیشه در آن می مانند» (جزاؤهم عند ربهم جنات عدن تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ابدا).

«هم خدا از آنها خشنود است و (هم) آنها از خدا خشنودند» (رضی الله عنهم و رضوا عنه).

«و این (مقام والا و پاداشهای مهم و بی نظیر) برای کسی است که از پروردگارش بترسد» (ذلک لمن خشی ربه). چرا که همین ترس انگیزه حرکت به سوی هرگونه اطاعت و تقوا و اعمال صالح است.

آنها از خدا راضیند چرا که هر چه خواسته اند به آنها داده، و خدا از آنها راضی است چرا که هر چه او خواسته انجام داده اند، و اگر هم لغزشی بوده به لطفش صرف نظر کرده، چه لذتی از این برتر و بالاتر که احساس کند مورد قبول و رضای معبود و محبوبش واقع شده، و به لقای او واصل گردیده است.

دارد هر کس از تو مرادی و مطلبی مقصود ما دنیا و عقبی لقای تو است!

آری! بهشت جسم انسان، باغهای جاویدان آن جهان است، ولی بهشت جانش رضای خدا و لقای محبوب است.

علی علیه السّلام و شیعیانش خیر البریّه اند؟

در روایات فراوانی که از طرق اهل سنت و منابع معروف آنها، و همچنین در منابع معروف شیعه نقل شده، آیه «اولئک هم خیر البریه» (آنها بهترین مخلوقات خدا هستند) به علی علیه السّلام و پیروان او تفسیر شده است.

در تفسیر «الدرّ المنثور» از «ابن عباس» آمده است که وقتی آیه «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریه» نازل شد پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به علی فرمود:

«آن تو و شیعیان تو در قیامت می باشید که هم شما از خدا خشنود هستید و هم خدا از شما خشنود».

نامبرده در حدیث دیگری از «ابن مردویه» از علی علیه السّلام نقل می کند که

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 1744

پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به من فرمود: «آیا این سخن خدا را نشنیده ای که می فرماید:

کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند بهترین مخلوقاتند؟ این تو و شیعیان تو هستید، و وعده گاه من و شما کنار حوض کوثر است، هنگامی که من برای حساب امتها می آیم و شما دعوت می شوید در حالی که پیشانی سفید و شناخته شده اید».

کوتاه سخن این که حدیث فوق از احادیث بسیار معروف و مشهور است که از سوی غالب دانشمندان و علمای اسلام پذیرفته شده، و این فضیلتی است بزرگ و بی نظیر برای علی علیه السّلام و پیروانش.

ضمنا از این روایات به خوبی این حقیقت آشکار می شود که واژه «شیعه» از همان عصر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به وسیله آن حضرت در میان مسلمین نشر شد، و اشاره به پیروان خاص امیر مؤمنان علی علیه السّلام است، و آنها که گمان می کنند تعبیر «شیعه» از تعبیراتی است که قرنها بعد به وجود آمده سخت در اشتباهند.

«پایان سوره بیّنه»

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 1745

سوره زلزله [99]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 8 آیه است

محتوای سوره:

مطالب این سوره عمدتا بر سه محور دور می زند:

نخست از «اشراط الساعه» و نشانه های وقوع قیامت بحث می کند، و به دنبال آن سخن از شهادت زمین به تمام اعمال آدمی آمده است.

در بخش دیگر از تقسیم مردم به دو گروه «نیکوکار» و «بدکار» و رسیدن هر کس به اعمال خود سخن می گوید.

در فضیلت تلاوت این سوره تعبیرات مهمی در روایات اسلامی آمده، از جمله در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «هر کس آن را تلاوت کند گویی سوره بقره را قرائت کرده، و پاداش او به اندازه کسی است که یک چهارم قرآن را تلاوت کرده باشد».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «هرگز از تلاوت سوره «اذا زلزلت الارض» خسته نشوید، چرا که هر کس آن را در نمازهای نافله بخواند هرگز به زلزله گرفتار نمی شود، و با آن نمی میرد، و به صاعقه و آفتی از آفات دنیا تا هنگام مرگ گرفتار نخواهد شد».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الزلزله(99): آیه 1

(آیه 1)- همان گونه که گفتیم آغاز این سوره با بیان بعضی از حوادث

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 1746

هول انگیز و وحشتناک پایان این جهان و شروع رستاخیز همراه است، نخست می فرماید: «هنگامی که زمین شدیدا به لرزه درآید» (اذا زلزلت الارض زلزالها).

و آن یا زلزله تمام کره زمین است- بر خلاف زلزله های معمولی که موضعی و مقطعی است- و یا اشاره به زلزله معهود یعنی زلزله رستاخیز است.

سوره الزلزله(99): آیه 2

(آیه 2)- «و زمین (چنان زیر و رو شود که) بارهای سنگینش را خارج سازد» (و اخرجت الارض اثقالها).

بعضی گفته اند: منظور از «اثقال» (بارهای سنگین زمین) انسانها هستند که با زلزله رستاخیز از درون قبرها به خارج پرتاب می شوند.

و بعضی دیگر گفته اند: گنجهای درون خود را بیرون می ریزد، و مایه حسرت دنیا پرستان بی خبر می گردد.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور بیرون فرستادن مواد سنگین و مذاب درون زمین است که معمولا کمی از آن به هنگام آتشفشانها و زلزله ها بیرون می ریزد، در پایان جهان آنچه در درون زمین است به دنبال آن زلزله عظیم به بیرون پرتاب می شود.

تفسیر اول مناسبتر است هر چند جمع میان سه تفسیر نیز بعید نیست.

سوره الزلزله(99): آیه 3

(آیه 3)- به هر حال، در آن روز «انسان (از دیدن این صحنه بی سابقه، سخت متوحش می شود، و) می گوید: زمین را چه می شود» که این گونه می لرزد؟

(و قال الانسان ما لها).

«انسان» در اینجا معنی گسترده ای دارد که همگان را شامل می شود، زیرا تعجب از اوضاع و احوال زمین در آن روز مخصوص به کافران نیست.

این تعجب، و سؤال ناشی از آن نفخه اولی است که نفخه پایان جهان است، زیرا زلزله عظیم در پایان جهان رخ می دهد.

و در این صورت منظور از اثقال زمین معادن و گنجها و مواد مذاب درون آن است.

سوره الزلزله(99): آیه 4

(آیه 4)- و از آن مهمتر این که: «در آن روز تمام خبرهایش را بازگو می کند»

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 1747

(یومئذ تحدث اخبارها).

آنچه از خوبیها و بدیها، و اعمال خیر و شر، بر صفحه زمین واقع شده، همه را برملا می سازد، و یکی از مهمترین شهود اعمال انسان در آن روز همین زمینی است که ما اعمال خود را بر آن انجام می دهیم، و شاهد و ناظر ماست.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «منظور از خبر دادن زمین این است که اعمال هر مرد و زنی را که بر روی زمین انجام داده اند خبر می دهد، می گوید: فلان شخص در فلان روز فلان کار را انجام داد، این است خبر دادن زمین»!

سوره الزلزله(99): آیه 5

(آیه 5)- در این آیه می افزاید: «این به خاطر آن است که پروردگارت به او وحی کرده است» (بان ربک اوحی لها). و زمین در اجرای این فرمان کوتاهی نمی کند.

تعبیر «اوحی» در اینجا به خاطر آن است که چنین سخن گفتن اسرار آمیز بر خلاف طبیعت زمین است و این جز از طریق یک وحی الهی ممکن نیست.

سوره الزلزله(99): آیه 6

(آیه 6)- سپس می فرماید: «در آن روز مردم بصورت گروههای پراکنده (از قبرها) خارج می شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود»! (یومئذ یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم).

جمله «لیروا اعمالهم» به معنی «تجسّم اعمال» و مشاهده خود اعمال است، و این آیه یکی از روشنترین آیات که بر مسأله تجسّم اعمال دلالت دارد محسوب می شود یعنی در آن روز اعمال آدمی به صورتهای مناسبی تجسّم می یابد و در برابر او حضور پیدا می کند، و همنشینی با آن مایه نشاط یا رنج و بلاست.

سوره الزلزله(99): آیه 7

(آیه 7)- سپس به سر انجام کار هر یک از این دو گروه مؤمن و کافر، نیکوکار و بدکار، اشاره کرده، می فرماید: «پس هر کس هم وزن ذرّه ای کار خیر انجام دهد آن را می بیند» (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره).

سوره الزلزله(99): آیه 8

(آیه 8)- «و هر کس هم وزن ذرّه ای کار بد کرده آن را می بیند»! (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره).

ظاهر این آیات نیز تأکید مجددی است بر مسأله «تجسم اعمال» و مشاهده

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 1748

خود عمل، اعم از نیک و بد در روز قیامت، که حتی اگر سر سوزنی کار نیک یا بد باشد در برابر صاحب آن مجسم می شود و آن را مشاهده می کند.

منظور از «ذرّه» در اینجا کوچکترین وزنهاست.

نه تنها از آیات فوق، که از آیات مختلف قرآن به خوبی استفاده می شود که در حسابرسی اعمال در قیامت فوق العاده دقت و موشکافی می شود، در آیه 16 سوره لقمان می خوانیم: «پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (عمل نیک یا بد) باشد و در دل سنگی یا در گوشه ای از آسمانها یا زمین پنهان گردد، خداوند آن را (در قیامت) برای حسابرسی می آورد، خداوند دقیق و آگاه است».

این تعبیرات نشان می دهد که در آن حسابرسی بزرگ کوچکترین کارها محاسبه می شود، ضمنا این آیات هشدار می دهد که: نه گناهان کوچک را کم اهمیت بشمرند، و نه اعمال خیر را کوچک، چیزی که مورد محاسبه الهی قرار می گیرد هر چه باشد کم اهمیت نیست.

به راستی ایمان عمیق به محتوای این آیات کافی است که انسان را در مسیر حق وادارد، و از هرگونه شر و فساد باز دارد.

«پایان سوره زلزله»

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 1749

سوره عادیات [100]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 11 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

در آغاز سوره سوگندهای بیدار کننده ای را ذکر می کند، و بعد از آن سخن از پاره ای از ضعفهای نوع انسان همچون کفر و بخل و دنیا پرستی به میان می آورد، و سر انجام با اشاره کوتاه و گویائی به مسأله معاد، و احاطه علمی خداوند به بندگان، سوره را پایان می دهد.

در فضیلت تلاوت این سوره از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «هر کس آن را تلاوت کند به عدد هر یک از حاجیانی که (شب عید قربان) در «مزدلفه» توقف می کنند و در آنجا حضور دارند ده حسنه به او داده می شود.

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس سوره «و العادیات» را بخواند، و بر آن مداومت کند، خداوند روز قیامت او را با امیر مؤمنان علی علیه السّلام مبعوث می کند و در جمع او و میان دوستان او خواهد بود».

ناگفته پیداست که این همه فضیلت برای آنهاست که آن را برنامه زندگی خویش قرار دهند و به تمام محتوای آن ایمان دارند و عمل می کنند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول:

در حدیثی آمده است که: این سوره بعد از جنگ «ذات السلاسل» نازل شد و ماجرا چنین بود:

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 1750

در سال هشتم هجرت به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله خبر دادند که دوازده هزار سوار در سرزمین «یابس» جمع شده، و با یکدیگر عهد کرده اند که تا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و علی علیه السّلام را به قتل نرسانند و جماعت مسلمین را متلاشی نکنند از پای ننشینند! پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله جمع کثیری از یاران خود را به سر کردگی بعضی از صحابه به سراغ آنها فرستاد، ولی بعد از گفتگوهائی بدون نتیجه بازگشتند، سر انجام پیامبر، علی علیه السّلام را با گروه کثیری از مهاجر و انصار به نبرد آنها اعزام داشت، آنها بسرعت به سوی منطقه دشمن حرکت کردند و شبانه راه می رفتند، و صبحگاهان دشمن را در حلقه محاصره گرفتند، نخست اسلام را بر آنها عرضه داشتند چون نپذیرفتند هنوز هوا تاریک بود که به آنها حمله کردند و آنان را در هم شکستند، عده ای را کشتند، و زنان و فرزندانشان را اسیر کردند، و اموال فراوانی به غنیمت گرفتند.

سوره عادیات نازل شد در حالی که هنوز سربازان اسلام به مدینه بازنگشته بودند، پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله آن روز برای نماز صبح آمد، و این سوره را در نماز تلاوت فرمود.

بعد از پایان نماز اصحاب عرض کردند: این سوره ای است که ما تا به حال نشنیده بودیم! فرمود: آری، علی علیه السّلام بر دشمنان پیروز شد، و جبرئیل دیشب با آوردن این سوره به من بشارت داد- چند روز بعد علی علیه السّلام با غنائم و اسیران به مدینه وارد شد.

سوره العادیات(100): آیه 1

(آیه 1)- سوگند به جهادگران بیدار! گفتیم این سوره با سوگندهای بیدارگری آغاز شده، نخست می فرماید: «سوگند به اسبان دونده (مجاهدان) در حالی که نفس زنان پیش می رفتند» (و العادیات ضبحا).

یا به شتران حاجیان که از سرزمین «عرفات» به «مشعر الحرام» و از «مشعر» نفس زنان به سوی «منی» حرکت می کنند سوگند.

و این تفسیر از جهاتی مناسبتر به نظر می رسد، و در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز وارد شده.

سوره العادیات(100): آیه 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: «و سوگند به افروزندگان جرقه آتش» در برخورد سمهایشان با سنگهای بیابان (فالموریات قدحا).

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 1751

اسبان مجاهدانی که چنان با سرعت به سوی میدان نبرد حرکت می کنند که از اثر برخورد سمّ آنها به سنگهای بیابان جرقه ها می پرد، یا شترانی که بسرعت به مواقف حج می دوند و سنگها و ریگها از زیر پای آنها پریده و بر اثر برخورد به سنگهای دیگر تولید جرقه می کند.

سوره العادیات(100): آیه 3

(آیه 3)- سپس در سومین سوگند، می فرماید: «و سوگند به هجوم آوران سپیده دم» (فالمغیرات صبحا).

سوره العادیات(100): آیه 4

(آیه 4)- سپس به یکی دیگر از ویژگیهای این مجاهدان و مرکبهای آنها اشاره کرده، می افزاید: آن چنان بر دشمن هجوم سریع می برند «که گرد و غبار به هر سو پراکندند» (فاثرن به نقعا).

یا این که بر اثر هجوم شتران حاجیان از مشعر الحرام به سوی منی، گرد و غبار از هر سو پراکنده می شود.

سوره العادیات(100): آیه 5

(آیه 5)- و در آخرین ویژگی از ویژگیهای آنها می فرماید: «و (ناگهان) در میان دشمن ظاهر شدند» (فوسطن به جمعا).

چنان هجوم آنها غافلگیرانه و برق آسا بود که در چند لحظه صفوف دشمن را از هم شکافته و به قلب آنها هجوم بردند، و جمعیت آنها را از هم متلاشی کردند، و این نتیجه همان سرعت عمل و بیداری و آمادگی و شهامت و شجاعت است.

و یا اشاره به ورود حاجیان از «مشعر» به قلب «منی» است.

از اینجا روشن می شود که جهاد آن چنان عظمتی دارد که حتی نفسهای اسبهای مجاهدان شایسته سوگند است، و همچنین جرقه های ناشی از برخورد سمشان به سنگها، و همچنین گرد و غباری که در فضا پخش می کنند، آری گرد و غبار صحنه جهاد هم پر ارزش و با عظمت است.

سوره العادیات(100): آیه 6

(آیه 6)- بعد از این سوگندهای عظیم به پاسخ قسم، یعنی چیزی که سوگندها به خاطر آن یاد شده است پرداخته، می فرماید: «مسلما انسان در برابر نعمتهای پروردگارش بسیار ناسپاس و بخیل است» (ان الانسان لربه لکنود).

همان انسان تربیت نایافته، همان انسانی که انوار معارف الهی و تعلیمات انبیا

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 1752

بر قلبش نتافته، و بالاخره همان انسانی که خود را تسلیم غرائز و شهوات سرکش نموده است او مسلما «ناسپاس» و «بخیل» است.

تعبیر «انسان» در این گونه موارد به معنی انسانهای شرور هوی پرست سرکش و طغیانگر است.

سوره العادیات(100): آیه 7

(آیه 7)- سپس می افزاید: «و او خود (نیز) بر این معنی گواه است» (و انه علی ذلک لشهید). چرا که انسان نسبت به نفس خویش بصیرت دارد، و اگر صفات درونی خود را از هر کس بتواند پنهان کند از خدا و وجدان خویش نمی تواند مخفی دارد، خواه به حقیقت اعتراف کند یا نه!

سوره العادیات(100): آیه 8

(آیه 8)- در این آیه می افزاید: «و او علاقه شدید به مال دارد» (و انه لحب الخیر لشدید). و همین علاقه شدید و افراطی او به مال و ثروت سبب بخل و ناسپاسی و کفران او می شود.

اطلاق «خیر» بر «مال» به خاطر آن است که در حد ذات خود چیز خوبی است، و می تواند وسیله انواع خیرات گردد، ولی انسان ناسپاس و بخیل آن را از هدف اصلیش بازداشته، و در مسیر خود خواهی و خود کامگی به کار می گیرد.

سوره العادیات(100): آیه 9

(آیه 9)- سپس به صورت یک استفهام انکاری توأم با تهدید، می فرماید:

«آیا (این انسان ناسپاس و بخیل و دنیاپرست) نمی داند در آن روز تمام کسانی که در قبرها هستند برانگیخته می شوند» (ا فلا یعلم اذا بعثر ما فی القبور).

سوره العادیات(100): آیه 10

(آیه 10)- «و آنچه در درون سینه ها (از کفر و ایمان، اخلاص و ریا، کبر و تواضع، نیات خیر و سوء) است آشکار می گردد» (و حصل ما فی الصدور).

سوره العادیات(100): آیه 11

(آیه 11)- «در آن روز پروردگارشان از آنها (و اعمال و نیاتشان) کاملا باخبر است» و بر طبق آن به آنها کیفر می دهد (ان ربهم بهم یؤمئذ لخبیر).

آری! خداوند همیشه و در همه حال از اسرار درون و برون بطور کامل آگاه است ولی اثر این آگاهی در قیامت و به هنگام پاداش و کیفر ظاهرتر و آشکارتر می گردد. و این هشداری است به همه انسانها که اگر به راستی به آن ایمان داشته باشند سدّ نیرومندی در میان آنان و گناهان ایجاد می کند.

«پایان سوره عادیات»

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 1753

سوره قارعه [101]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 11 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره بطور کلی از معاد و مقدمات آن سخن می گوید، با تعبیراتی کوبنده و بیانی تکان دهنده، و انذار و هشداری صریح و روشن، و سر انجام انسانها را به دو گروه تقسیم می کند:

گروهی که اعمالشان در میزان عدل الهی سنگین است، و پاداششان زندگانی سراسر رضایتبخش در جوار رحمت حق، و گروهی که اعمالشان سبک و کم وزن است و سرنوشتشان آتش داغ و سوزان جهنم.

نام این سوره یعنی «قارعه» از آیه اول آن گرفته شده است.

در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «کسی که سوره قارعه را بخواند خداوند متعال او را از فتنه دجّال و ایمان آوردن به او حفظ می کند، و او را در قیامت از چرک جهنّم دور می دارد ان شاء اللّه».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره القارعه(101): آیه 1

(آیه 1)- حادثه کوبنده! این سوره که در وصف قیامت است، نخست می فرماید: «آن حادثه کوبنده» (القارعه).

سوره القارعه(101): آیه 2

(آیه 2)- «و چه حادثه کوبنده ای»! (ما القارعه).

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 1754

سوره القارعه(101): آیه 3

(آیه 3)- «و تو چه می دانی که حادثه کوبنده چیست»؟ آن حادثه همان روز قیامت است (و ما ادراک ما القارعه).

بسیاری از مفسران گفته اند که «قارعه» یکی از نامهای قیامت است، ولی درست روشن نساخته اند که آیا این تعبیر اشاره به مقدمات قیامت می باشد که عالم دنیا در هم کوبیده می شود.

و یا این که منظور مرحله دوم، یعنی مرحله زنده شدن مردگان، و طرح نوین در عالم هستی است، و تعبیر به «کوبنده» به خاطر آن است که وحشت و خوف و ترس آن روز دلها را می کوبد.

ولی روی هم رفته احتمال اول مناسبتر به نظر می رسد، هر چند در این آیات هر دو حادثه پشت سر یکدیگر ذکر شده است.

سوره القارعه(101): آیه 4

(آیه 4)- سپس در توصیف آن روز عجیب می گوید: «روزی که مردم مانند پروانه های پراکنده خواهند بود» (یوم یکون الناس کالفراش المبثوث).

تشبیه به «پروانه» به خاطر آن است که پروانه ها معمولا خود را دیوانه وار به آتش می افکنند و می سوزانند، بدکاران نیز خود را در آتش جهنم می افکنند.

سوره القارعه(101): آیه 5

(آیه 5)- سپس به سراغ یکی دیگر از اوصاف آن روز رفته، می افزاید:

«و کوهها مانند پشم رنگین حلاجی شده می گردد»! (و تکون الجبال کالعهن المنفوش).

سابقا گفته ایم که طبق آیات مختلف قرآن کوهها در آستانه قیامت نخست به حرکت در می آیند بعد در هم کوبیده و متلاشی می گردند و سر انجام به صورت غباری در آسمان در می آیند که در آیه مورد بحث آن را تشبیه به پشمهای رنگین حلاجی شده کرده است، پشمهایی که تنها رنگی از آنها نمایان باشد، و این آخرین مرحله متلاشی شدن کوههاست.

سوره القارعه(101): آیه 6

(آیه 6)- بعد به مرحله حشر و نشر و زنده شدن مردگان و تقسیم آنها به دو گروه پرداخته، می فرماید: «اما کسی که (در آن روز) ترازوهای اعمالش سنگین است» ... (فاما من ثقلت موازینه).

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 1755

سوره القارعه(101): آیه 7

(آیه 7)- «در یک زندگی خشنود کننده خواهد بود» (فهو فی عیشه راضیه). و تنها زندگی آخرت است که سراسر رضایت و خشنودی و آرامش و امنیت و مایه جمعیت خاطر می باشد، چرا که زندگی دنیا هر قدر مرفّه و پرنعمت باشد باز از عوامل ناخشنودی خالی نیست.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است که وقتی از معنی «میزان» سؤال کردند، در پاسخ فرمود: «ترازوی سنجش همان عدل است».

و در حدیثی می خوانیم: «امیر مؤمنان و امامان از دودمانش ترازوهای سنجشند».

به این ترتیب وجود اولیاء اللّه یا قوانین عدل الهی مقیاسهائی هستند که انسانها و اعمالشان را بر آنها عرضه می کنند، و به همان اندازه که با آنها شباهت دارند و مطابقت دارند وزنشان سنگین است.

و روشن است که سبک و سنگین بودن «موازین» به معنی سنگین و سبک بودن خود اعمال است.

سوره القارعه(101): آیه 8

(آیه 8)- «و اما کسی که ترازوهایش سبک است» ... (و اما من خفت موازینه).

سوره القارعه(101): آیه 9

(آیه 9)- «پناهگاهش هاویه [- دوزخ ] است» (فامه هاویه). که در آن سقوط می کند.

تعبیر به «ام» (مادر) در جمله فوق به خاطر این است که مادر پناهگاهی است برای فرزندان که در مشکلات به او پناه می برند، و نزد او می مانند، و در اینجا اشاره به این است که این گنهکاران سبک عمل محلی برای پناه گرفتن جز دوزخ نمی یابند.

سوره القارعه(101): آیه 10

(آیه 10)- «و تو چه می دانی هاویه چیست»؟! (و ما ادراک ما هیه).

سوره القارعه(101): آیه 11

(آیه 11)- «آتشی است سوزان» و فوق تصوّر همه انسانها (نار حامیه).

«پایان سوره قارعه»

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 1756

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 1757

سوره تکاثر [102]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 8 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

محتوای این سوره نخست سرزنش و ملامت افرادی است که بر اساس یک سری مطالب موهوم بر یکدیگر تفاخر می کردند، سپس هشداری نسبت به مسأله معاد و قیامت و آتش دوزخ، و سر انجام هشداری در زمینه مسأله سؤال و بازپرسی از نعمتها می دهد.

نام این سوره از آیه اول آن گرفته شده است.

در فضیلت تلاوت این سوره

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که آن را بخواند خداوند در برابر نعمتهایی که در دنیا به او داده او را مورد حساب قرار نمی دهد و پاداشی به او می دهد که گوئی هزار آیه قرآن را تلاوت کرده».

بدیهی است این همه ثواب از آن کسی است که آن را بخواند و در برنامه زندگی به کار گیرد و روح و جان خود را هماهنگ با آن بسازد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول:

مفسران معتقدند که این سوره در باره قبائلی نازل شد که بر یکدیگر تفاخر می کردند، و با کثرت نفرات و جمعیت یا اموال و ثروت خود بر دیگران مباهات می نمودند تا آنجا که برای بالا بردن آمار نفرات قبیله به گورستان

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 1758

می رفتند و قبرهای مردگان هر قبیله را می شمردند! ولی مسلم است که این شأن نزول هرگز مفهوم آیه را محدود نمی کند.

سوره التکاثر(102): آیه 1

(آیه 1)- بلای تکاثر و تفاخر! در آغاز سوره نخست با لحنی ملامت بار می فرماید: «افزون طلبی (و تفاخر) شما را به خود مشغول داشته (و از خدا غافل نموده) است» (الهاکم التکاثر).

سوره التکاثر(102): آیه 2
اشاره

(آیه 2)- «تا آنجا که به دیدار قبرها رفتید» و قبور مردگان خود را برشمردید و به آن افتخار کردید (حتی زرتم المقابر).

از امیر مؤمنان علی علیه السّلام در نهج البلاغه آمده است که بعد از تلاوت «الهاکم التکاثر حتی زرتم المقابر» فرمود: «شگفتا! چه هدف بسیار دوری! و چه زیارت کنندگان غافلی! و چه افتخار موهوم و دردناکی به یاد استخوان پوسیده کسانی افتاده اند که سالهاست خاک شده اند، آن هم چه یادآوری! با این فاصله دور به یاد کسانی افتاده اند که سودی به حالشان ندارند، آیا به محل نابودی پدران خویش افتخار می کنند؟ و یا با شمردن تعداد مردگان و معدومین خود را بسیار می شمرند؟ آنها خواهان بازگشت اجسادی هستند که تار و پودشان از هم گسسته، و حرکاتشان به سکون مبدل شده. این اجساد پوسیده اگر مایه عبرت باشند سزاوارتر است تا موجب افتخار گردند»!

سر چشمه تفاخر و فخر فروشی!

یکی از عوامل اصلی تفاخر و تکاثر همان جهل و نادانی نسبت به پاداش کیفر الهی و عدم ایمان به معاد است.

از این گذشته جهل انسان به ضعفها و آسیب پذیریهایش، به آغاز پیدایش و سر انجامش، از عوامل دیگر این کبر و غرور و تفاخر است.

عامل دیگر همان احساس ضعف و حقارت ناشی از شکستهاست، که افراد برای پوشاندن شکستهای خود پناه به تفاخر و فخر فروشی می برند و لذا در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هیچ کس تکبر به فخر فروشی نمی کند مگر به خاطر ذلّتی که در نفس خود می یابد».

سوره التکاثر(102): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه آنها را با این سخن مورد تهدید شدید قرار داده،

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 1759

می فرماید: «چنین نیست که می پندارید به زودی (نتیجه این تفاخر موهوم خود را) خواهید دانست» (کلا سوف تعلمون).

سوره التکاثر(102): آیه 4

(آیه 4)- باز برای تأکید می افزاید: «باز چنان نیست که شما می پندارید به زودی خواهید دانست» (ثم کلا سوف تعلمون).

در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام آمده است که فرمود: «گروهی از ما پیوسته در باره عذاب قبر در شک بودند تا این که سوره (الهاکم التکاثر) نازل شد، تا آنجا که فرمود: (کلا سوف تعلمون منظور از آن عذاب قبر است، سپس می فرماید: (ثم کلا سوف تعلمون) منظور عذاب قیامت است».

سوره التکاثر(102): آیه 5

(آیه 5)- سپس می افزاید: «چنان نیست (که شما خیال می کنید) اگر شما علم الیقین (به آخرت) داشتید» افزون طلبی شما را از خدا غافل نمی کرد (کلا لو تعلمون علم الیقین).

«یقین» نقطه مقابل «شکّ» است و طبق روایات به مرحله عالی ایمان «یقین» گفته می شود و برای آن سه مرحله است.

1- علم الیقین و آن این است که انسان از دلائل مختلف به چیزی ایمان آورد مانند کسی که با مشاهده دود، علم به وجود آتش پیدا می کند.

2- عین الیقین و آن در جائی است که انسان به مرحله مشاهده می رسد و با چشم خود مثلا آتش را مشاهده می کند.

3- حق الیقین و آن همانند کسی است که وارد آتش شود و سوزش آن را لمس کند، و به صفات آتش متصف گردد، و این بالاترین مرحله یقین است، که در حقیقت از دو علم تشکیل یافته: علم به معلوم و علم به این که خلاف آن علم محال است.

سوره التکاثر(102): آیه 6

(آیه 6)- باز برای تأکید و انذار بیشتر می افزاید: «قطعا شما جهنم را خواهید دید» (لترون الجحیم).

سوره التکاثر(102): آیه 7

(آیه 7)- «سپس (با ورود در آن) آن را به عین الیقین خواهید دید» (ثم لترونها عین الیقین).

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 1760

سوره التکاثر(102): آیه 8

(آیه 8)- «سپس در آن روز (همه شما) از نعمتهائی که داشته اید بازپرسی خواهید شد» (ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم).

باید در آن روز روشن سازید که این نعمتهای خداداد را در چه راهی مصرف کرده اید؟ و از آنها برای اطاعت الهی یا معصیتش کمک گرفته اید، یا نعمتها را ضایع ساخته هرگز حق آن را ادا ننموده اید؟

«نعیم» یک معنی بسیار گسترده دارد که همه مواهب الهی را اعم از «معنوی» مانند دین و ایمان و اسلام و قرآن و ولایت، و انواع نعمتهای «مادی» را اعم از فردی و اجتماعی شامل می شود، منتها نعمتهایی که اهمیت بیشتری دارند مانند نعمت «ایمان و ولایت» بیشتر از آنها سؤال می شود که آیا حق آنها ادا شده یا نه؟

«پایان سوره تکاثر»

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 1761

سوره عصر [103]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 3 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

جامعیت این سوره به حدی است که به گفته بعضی از مفسران تمام علوم و مقاصد قرآن در این سوره خلاصه شده است.

نخست از سوگند پر معنی به «عصر» شروع می شود سپس سخن از زیانکار بودن همه انسانها که در طبیعت زندگی تدریجی نهفته است به میان می آورد، بعد فقط یک گروه را از این اصل کلی جدا می کند، آنها که دارای برنامه چهار ماده ای زیر هستند:

ایمان، عمل صالح، سفارش یکدیگر به حق، و سفارش یکدیگر به صبر و این چهار اصل در واقع برنامه های اعتقادی و عملی و فردی و اجتماعی اسلام را در بر می گیرد.

در باره فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:

«هر کس سوره «و العصر» را در نمازهای نافله بخواند خداوند او را در قیامت بر می انگیزد در حالی که صورتش نورانی، چهره اش خندان و چشمش (به نعمتهای الهی) روشن است، تا داخل بهشت شود»! و معلوم است که این همه افتخار و سرور و شادمانی از آن کسی است که این اصول چهارگانه را در زندگی خود پیاده کند، نه فقط به خواندن قناعت نماید.

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 1762

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره العصر(103): آیه 1

(آیه 1)- در ابتدای این سوره با قسم تازه ای رو برو می شویم، می فرماید:

«به عصر سوگند»! (و العصر).

واژه «عصر» در اصل به معنی «فشردن» است، و سپس به وقت عصر اطلاق شده، به خاطر این که برنامه ها و کارهای روزانه در آن پیچیده و فشرده می شود.

سپس این واژه به معنی مطلق «زمان» و دوران تاریخ بشر و یا بخشی از زمان، مانند عصر ظهور اسلام و قیام پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله، و امثال آن استعمال شده است، و لذا در تفسیر این سوگند، بعضی از مفسران آن را اشاره به سراسر زمان و تاریخ بشریت دانسته اند که مملو از درسهای عبرت، و حوادث تکان دهنده و بیدارگر است، و روی همین جهت آن چنان عظمتی دارد که شایسته سوگند الهی است.

ولی بعضی دیگر روی قسمت خاصی از این زمان مانند عصر قیام پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله یا عصر قیام حضرت مهدی (عج) که دارای ویژگی و عظمت خاصی در تاریخ بشر بوده و هست انگشت گذارده، و سوگند را ناظر به آن می دانند.

ولی مناسبتر همان عصر به معنی زمان و تاریخ بشر است، چرا که بارها گفته ایم سوگندهای قرآن همواره متناسب با مطلبی است که سوگند به خاطر آن یاد شده، و مسلم است که خسران انسانها در زندگی نتیجه گذشتن زمان عمر آنهاست.

و یا عصر قیام پیغمبر خاتم صلّی اللّه علیه و آله به خاطر این که برنامه چهار ماده ای ذیل سوره در چنین عصری نازل گردیده.

سوره العصر(103): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه اشاره به چیزی می کند که این سوگند مهم برای آن یاد شده است، می فرماید: «به یقین انسانها همه در زیانند» (ان الانسان لفی خسر).

سرمایه های وجودی خود را چه بخواهند یا نخواهند از دست می دهند، ساعات و ایام و ماهها و سالهای عمر بسرعت می گذرد، نیروهای معنوی و مادی تحلیل می رود، و توان و قدرت کاسته می شود.

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 1763

یک قلب استعداد معینی برای ضربان دارد، وقتی آن استعداد و توان پایان گرفت قلب خود به خود می ایستد، بی آنکه عیب و علت و بیماری در کار باشد، و این در صورتی است که بر اثر بیماری قبلا از کار نیفتد همچنین سایر دستگاههای وجودی انسان و سرمایه و استعدادهای مختلف او.

به هر حال از نظر جهان بینی اسلام دنیا یک بازار تجارت است همان گونه که در حدیثی از امام هادی علیه السّلام می خوانیم: «دنیا بازاری است که جمعی در آن سود می برند و جمع دیگری زیان.»

آیه مورد بحث می گوید: همه در این بازار بزرگ زیان می کنند، مگر یک گروه که برنامه آنها در آیه بعد بیان شده است.

سوره العصر(103): آیه 3
اشاره

(آیه 3)- آری! تنها یک راه برای جلوگیری از این خسران عظیم و زیان قهری و اجباری وجود دارد، فقط یک راه که در آخرین آیه این سوره به آن اشاره شده است، می فرماید: «مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، و یکدیگر را به حق سفارش کرده، و یکدیگر را به شکیبایی و استقامت توصیه نموده اند» (الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر).

برنامه چهار ماده ای خوشبختی!

قرآن برای نجات از آن خسران عظیم برنامه جامعی تنظیم کرده که در آن بر چهار اصل تکیه شده است:

اصل اول در این برنامه مسأله «ایمان» است که زیر بنای همه فعالیتهای انسان را تشکیل می دهد، چرا که تلاشهای عملی انسان از مبانی فکری و اعتقادی او سر چشمه می گیرد، نه همچون حیوانات که حرکاتشان به خاطر انگیزه های غریزی است.

و به تعبیر دیگر اعمال انسان تبلوری است از عقائد و افکار او، و به همین دلیل تمام انبیای الهی قبل از هر چیز به اصلاح مبانی عقیدتی امتها می پرداختند، مخصوصا با شرک که سر چشمه انواع رذائل و بدبختیها و پراکندگیهاست به مبارزه می پرداختند.

در اصل دوم به میوه درخت بارور و پرثمره ایمان پرداخته از «اعمال صالح» سخن می گوید.

آری «صالحات» همان «اعمال شایسته» نه فقط عبادات، نه تنها انفاق فی

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 1764

سبیل اللّه، نه فقط جهاد در راه خدا، نه تنها کسب علم و دانش، بلکه هر کار شایسته ای که وسیله تکامل نفوس و پرورش اخلاق و قرب الی اللّه و پیشرفت جامعه انسانی در تمام زمینه ها شود.

و از آنجا که ایمان و اعمال صالح هرگز تداوم نمی یابد مگر این که حرکتی در اجتماع برای دعوت به سوی حق و شناخت و معرفت آن از یکسو، و دعوت به استقامت و صبر در طریق انجام این دعوت از سوی دیگر صورت پذیرد، به دنبال این دو اصل، به دو اصل دیگر اشاره می فرماید که در حقیقت ضامن اجرای دو اصل اساسی «ایمان» و «عمل صالح» است.

در اصل سوم به مسأله «تواصی به حق» یعنی دعوت همگانی و عمومی به سوی حق اشاره می کند تا همگان حق را از باطل به خوبی بشناسند و هرگز آن را فراموش نکنند و در مسیر زندگی از آن منحرف نگردند.

در اصل چهارم مسأله شکیبائی و «صبر» و استقامت و سفارش کردن یکدیگر به آن مطرح است، چرا که بعد از مسأله شناخت و آگاهی، هر کس در مسیر عمل در هر گام با موانعی رو برو است اگر استقامت و صبر نداشته باشد هرگز نمی تواند احقاق حق کند، و عمل صالحی انجام دهد و یا ایمان خود را حفظ کند.

آری! احقاق حق و اجرای حق، و ادای حق در جامعه جز با یک حرکت و تصمیم گیری عمومی و استقامت و ایستادگی در برابر موانع ممکن نیست.

«صبر» در اینجا نیز معنی وسیع و گسترده ای دارد که هم صبر بر اطاعت را شامل می شود، و هم صبر در برابر انگیزه های معصیت، و هم صبر در برابر مصائب و حوادث ناگوار، و از دست دادن نیروها و سرمایه ها و ثمرات.

و به راستی اگر مسلمانان امروز همین اصول چهارگانه را در زندگی فردی و اجتماعی خود اجرا کنند مشکلات و نابسامانیهای آنها حل می شود، عقب ماندگیها جبران می گردد، و ضعفها و شکستها به پیروزی مبدل می شود، و شر اشرار جهان از آنها قطع می گردد.

«پایان سوره عصر»

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 1765

سوره همزه [104]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 9 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

در این سوره از کسانی سخن می گوید که تمام همّ خود را متوجه جمع مال کرده، و تمام ارزشهای وجودی انسان را در آن خلاصه می کنند، سپس نسبت به کسانی که دستشان از آن خالی است به دیده حقارت می نگرند و آنها را به باد استهزا می گیرند.

و در پایان سوره از سرنوشت دردناک آنها سخن می گوید که چگونه به صورت حقارت آمیزی در دوزخ پرتاب می شوند، و آتش سوزان جهنم قبل از هر چیز بر قلب آنها مسلط می گردد، و روح و جان آنها را به آتش می کشد.

در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«هر کس این سوره را تلاوت کند به عدد هر یک از کسانی که محمد و یارانش را استهزا کردند ده حسنه به او داده می شود».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس آن را در نماز فریضه ای بخواند فقر از او دور می شود، روزی به او رو می آورد، و مرگهای زشت و بد از او قطع می گردد».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول:

جمعی از مفسران چنین گفته اند که آیات این سوره در باره ولید بن

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 1766

مغیره نازل شده است که پشت سر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله غیبت می کرد، و در پیش رو طعن و استهزا می نمود.

بعضی دیگر آن را در باره افرادی دیگری از سران شرک و دشمنان کینه توز و سرشناس اسلام مانند «اخنس بن شریق» و «امیه بن خلف» و «عاص بن وائل» دانسته اند.

ولی چنانچه این شأن نزولها را بپذیریم باز عمومیت مفهوم آیات شکسته نمی شود، بلکه شامل تمام کسانی است که دارای این صفاتند.

سوره الهمزه(104): آیه 1

(آیه 1)- وای بر عیبجویان و غیبت کنندگان! این سوره با تهدیدی کوبنده آغاز می شود، می فرماید: «وای بر هر عیبجوی مسخره کننده ای!» (ویل لکل همزه لمزه).

آنها که با نیش زبان و حرکات، دست و چشم و ابرو در پشت سر و پیش رو، دیگران را استهزا کرده، یا عیبجوئی و غیبت می کنند، یا آنها را هدف تیرهای طعن و تهمت قرار می دهند.

از مجموع کلمات ارباب لغت استفاده می شود که دو واژه «همزه» و «لمزه» به یک معنی است، و مفهوم وسیعی دارد که هرگونه عیبجوئی و غیبت و طعن و استهزا به وسیله زبان و علائم و اشارات و سخن چینی و بدگوئی را شامل می شود.

اصولا آبرو و حیثیت اشخاص از نظر اسلام بسیار محترم است، و هر کاری که موجب تحقیر مردم گردد گناه بزرگی است.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است: «ذلیل ترین مردم کسی است که به مردم توهین کند»! در حدیث دیگری پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «من در شب معراج گروهی از دوزخیان را دیدم که گوشت از پهلویشان جدا می کردند و به آنها می خوراندند! از جبرئیل پرسیدم اینها کیانند؟

گفت: اینها عیبجویان و استهزاکنندگان از امت تواند»!

سوره الهمزه(104): آیه 2

(آیه 2)- سپس به سر چشمه این عمل زشت (عیبجوئی و استهزا) که غالبا

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 1767

از کبر و غرور ناشی از ثروت مایه می گیرد پرداخته، می افزاید: «همان کسی که مال فراوانی جمع آوری و شماره کرده» بی آنکه مشروع و نامشروع آن را حساب کند (الذی جمع مالا و عدده).

آنقدر به مال و ثروت علاقه دارد که پیوسته آنها را می شمرد، و هر درهم و دیناری برای او بتی است، نه تنها شخصیت خویش که تمام شخصیتها را در آن خلاصه می بیند، و طبیعی است که چنین انسان گمراه و ابلهی مؤمنان فقیر را پیوسته به باد سخریه بگیرد.

به هر حال آیه ناظر به ثروت اندوزانی است که مال را نه به عنوان یک وسیله بلکه به عنوان یک هدف می نگرند، و در جمع آوری آن هیچ قید و شرطی قائل نیستند، از حلال و حرام و تجاوز بر حقوق دیگران، از طریق شرافتمندانه و یا طرق پست و رذیلانه آن را جمع آوری می کنند، و آن را تنها نشانه عظمت و شخصیت می دانند.

آنها مال را برای رفع نیازهای زندگی نمی خواهند، و به همین دلیل هر قدر بر اموالشان افزوده شود حرصشان بیشتر می گردد، و گر نه مال در حدود معقول و از طرق مشروع نه تنها مذموم نیست، بلکه در قرآن مجید گاهی از آن به عنوان «فضل اللّه» تعبیر شده، آنجا که می فرماید: «و ابتغوا من فضل الله و از فضل خدا بطلبید» (جمعه/ 10) و در جای دیگر از آن تعبیر به خیر می کند: «بر شما مقرر شده که وقتی مرگ یکی از شما فرا رسد اگر خیری از خود به یادگار گذارده وصیت کند».

(بقره/ 180).

چنین مالی مسلما نه مایه طغیان است، نه وسیله تفاخر، نه بهانه استهزای دیگران، اما مالی که معبود است و هدف نهائی ننگ است و ذلت، و مصیبت است و نکبت، و مایه دوری از خدا و خلود در آتش دوزخ است.

و غالبا جمع آوری مقدار زیادی از این مال جز با آلودگیهای فراوان ممکن نمی شود.

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 1768

لذا در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «مال جز با پنج خصلت در یکجا جمع نمی شود: بخل شدید، آرزوهای دور و دراز، حرص غالب، قطع رحم، و مقدم داشتن دنیا بر آخرت».

سوره الهمزه(104): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه می افزاید: این انسان زر اندوز و مال پرست «گمان می کند اموالش او را جاودانه می سازد» (یحسب ان ماله اخلده).

چه پندار غلط و خیال خامی؟ اموالی که آنقدر در اختیار قارون بود که کلید گنجهایش را چندین مرد زورمند به زحمت بر می داشت، ولی به هنگام حمله عذاب الهی نتوانستند مرگ او را ساعتی به تأخیر اندازند، و خداوند او و گنجهایش را در یک لحظه با یک زمین لرزه مختصر در زمین فرو برد (قصص/ 81).

اموالی که نمونه کاملش در دست فراعنه مصر بود، همان گونه که قرآن می فرماید: «چه بسیار باغها و چشمه ها از خود به جای گذاشتند و زراعتها و قصرهای جالب و گران قیمت و نعمتهای فراوان دیگر که در آن متنعم بودند» (دخان/ 25 تا 27) ولی همه اینها به آسانی در عرض ساعتی به دیگران رسید (دخان/ 28).

و لذا در قیامت که پرده ها کنار می رود آنها به اشتباه بزرگشان پی می برند و فریادشان بلند می شود: «مال و ثروتم هرگز مرا بی نیاز نکرد، قدرت من نیز از دست رفت». (حاقه/ 28 و 29) از این بیان روشن شد که پندار جاودانگی به وسیله مال دلیلی برای جمع مال، و جمع مال نیز عاملی برای استهزاء و سخریه دیگران در نظر این کوردلان محسوب می شود.

سوره الهمزه(104): آیه 4

(آیه 4)- قرآن در پاسخ این گروه می فرماید: «چنین نیست» که می پندارد (کلا).

«به زودی در حطمه [- آتشی خردکننده ] پرتاب می شود»! (لینبذن فی الحطمه).

سوره الهمزه(104): آیه 5

(آیه 5)- «و تو چه می دانی حطمه چیست»؟! (و ما ادراک ما الحطمه).

سوره الهمزه(104): آیه 6

(آیه 6)- «آتش برافروخته الهی است» (نار الله الموقده).

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 1769

سوره الهمزه(104): آیه 7

(آیه 7)- «آتشی که از دلها سر می زند» و نخستین جرقه هایش در قلوب ظاهر می شود! (التی تطلع علی الافئده).

یعنی خداوند، این مغروران خود خواه برتربین را در آن روز به صورت موجوداتی ذلیل و بی ارزش در آتش دوزخ پرتاب می کند، تا نتیجه کبر و غرور خود را ببینند.

عجب این که این آتش برخلاف تمام آتشهای دنیا اول بر دلها شراره می زند، و درون را می سوزاند، نخست قلب را، و بعد مغز و استخوان را، و سپس به خارج سرایت می کند.

چرا چنین نباشد؟ در حالی که قلبهای آنها کانون کفر و کبر و غرور بود و مرکز حب دنیا و ثروت و مال.

آری! آنها دل مؤمنان را در این دنیا با سخریه ها و عیبجوئی و غیبت و تحقیر سوزاندند، عدالت الهی ایجاب می کند که آنها کیفری همانند اعمالشان را ببینند.

سوره الهمزه(104): آیه 8

(آیه 8)- در آخرین آیات این سوره می فرماید: «این آتش بر آنها فرو بسته شده»! (انها علیهم مؤصده).

در حقیقت همان گونه که آنها اموال خود را در گاو صندوقها و مخازن در بسته نگاه می داشتند خداوند هم آنها را در عذاب در بسته دوزخ که راه خلاص و نجاتی از آن نیست زندانی می کند.

سوره الهمزه(104): آیه 9

(آیه 9)- و سر انجام می گوید: «در ستونهای کشیده و طولانی» قرار خواهند داشت (فی عمد ممدده).

جمعی از مفسران این تعبیر را اشاره به میخهای عظیم آهنین دانسته اند که درهای جهنم محکم با آن بسته می شود، به گونه ای که راه خروج مطلقا از آن وجود ندارد، و بنابر این تأکیدی است بر آیه قبل که می گوید: درهای جهنّم را بر آنها می بندند و از هر طرف محصورند.

«پایان سوره همزه»

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 1770

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 1771

سوره فیل [105]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 5 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره چنانکه از نامش پیداست اشاره به داستان تاریخی معروفی می کند که در سال تولد پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله واقع شده، و خداوند خانه «کعبه» را از شرّ لشکر عظیم کفاری که از سرزمین یمن سوار بر فیل آمده بودند حفظ کرد.

یادآوری این داستان هشداری است به کفار مغرور و لجوج که بدانند در برابر قدرت خدا کمترین قدرتی ندارند، خداوندی که لشکر عظیم فیل را با آن پرندگان کوچک، و آن سنگریزه های نیم بند (بحجاره من سجیل) در هم کوبید قدرت دارد که این مستکبران لجوج را نیز مجازات کند.

در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «هر کس سوره فیل را در نماز واجب بخواند در قیامت هر کوه و زمین هموار و کلوخی برای او شهادت می دهد که او از نمازگزاران است، و منادی صدا می زند در باره بنده من راست گفتید، شهادت شما را به سود یا زیان او می پذیرم بنده ام را بدون حساب داخل بهشت کنید او کسی است که من وی را دوست دارم و عملش را نیز دوست دارم».

بدیهی است این همه فضیلت و ثواب و پاداش عظیم از آن کسی است که با خواندن این آیات از مرکب غرور پیاده شود و در طریق رضای حق گام بردارد.

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 1772

داستان اصحاب فیل

- مفسران و مورخان این داستان را به صورتهای مختلفی نقل کرده اند، و ما آن را طبق روایات معروف که از «سیره ابن هشام» و «بلوغ الارب» و «بحار الانوار» و «مجمع البیان» خلاصه کرده ایم می آوریم:

«ذو نواس پادشاه یمن، مسیحیان نجران را که در نزدیکی آن سرزمین می زیستند تحت شکنجه شدید قرار داد، تا از آئین مسیحیت بازگردند- قرآن این ماجرا را به عنوان اصحاب الاخدود در سوره «بروج» آورده، و ما آن را در تفسیر همان سوره مشروحا بیان کردیم.

بعد از این جنایت بزرگ مردی به نام «دوس» از میان آنها جان سالم به در برد، و خود را به «قیصر روم» که بر آیین مسیح بود رسانید، و ماجرا را برای او شرح داد.

«قیصر» نامه ای به «نجاشی» سلطان «حبشه» نوشت تا انتقام نصارای نجران را از «ذو نواس» بگیرد، و نامه را با همان شخص برای «نجاشی» فرستاد.

«نجاشی» سپاهی عظیم بالغ بر هفتاد هزار نفر به فرماندهی شخصی به نام «اریاط» روانه یمن کرد «ابرهه» نیز یکی از فرماندهان این سپاه بود.

«ذو نواس» شکست خورد، و «اریاط» حکمران یمن شد، بعد از مدتی، ابرهه بر ضد او قیام کرد و او را از بین برد و بر جای او نشست.

خبر این ماجرا به نجاشی رسید، او تصمیم گرفت «ابرهه» را سرکوب کند، ابرهه برای نجات خود موهای سر را تراشید، و با مقداری از خاک یمن به نشانه تسلیم کامل نزد نجاشی فرستاد و اعلام وفاداری کرد.

نجاشی چون چنین دید او را بخشید و در پست خود ابقا نمود.

در این هنگام «ابرهه» برای اثبات خوش خدمتی کلیسای بسیار زیبا و مهمی بنا کرد که مانند آن در آن زمان در کره زمین وجود نداشت، و به دنبال آن تصمیم گرفت مردم جزیره عربستان را به جای «کعبه» به سوی آن فرا خواند، و تصمیم گرفت آنجا را کانون حج عرب سازد.

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 1773

برای همین منظور مبلغان بسیاری به اطراف، و در میان قبائل عرب و سرزمین حجاز فرستاد.

طبق بعضی از روایات گروهی آمدند و مخفیانه «کلیسا» را آتش زدند، و طبق نقل دیگری بعضی آن را مخفیانه آلوده و ملوث ساختند.

«ابرهه» سخت خشمگین شد، و تصمیم گرفت خانه «کعبه» را بکلی ویران سازد، تا هم انتقام گرفته باشد، و هم عرب را متوجه معبد جدید کند، با لشکر عظیمی که بعضی از سوارانش از «فیل» استفاده می کردند عازم مکّه شد.

هنگامی که نزدیک مکّه رسید کسانی را فرستاد تا شتران و اموال اهل مکه را به غارت آورند، و در این میان دویست شتر از «عبد المطلب» غارت شد.

«ابرهه» کسی را به داخل مکّه فرستاد.

فرستاده «ابرهه» وارد مکّه شد و از رئیس و شریف «مکه» جستجو کرد، همه «عبد المطلب» را به او نشان دادند، ماجرا را نزد «عبد المطلب» بازگو کرد فرستاده ابرهه به عبد المطلب گفت: باید با من نزد او بیایی، هنگامی که عبد المطلب وارد بر ابرهه شد، او سخت تحت تأثیر قرار گرفت تا آنجا که برای احترام او از جا برخاست و روی زمین نشست، سپس به مترجمش گفت: از او بپرس حاجت تو چیست؟

عبد المطلب گفت: حاجتم این است که دویست شتر را از من به غارت برده اند دستور دهید اموالم را بازگردانند.

ابرهه به مترجمش گفت: به او بگو: هنگامی که تو را دیدم عظمتی از تو در دلم جای گرفت، اما این سخن را که گفتی در نظرم کوچک شدی تو در باره دویست شترت سخن می گوئی، اما در باره «کعبه» که دین تو و اجداد توست و من برای ویرانیش آمده ام مطلقا سخنی نمی گوئی؟! عبد المطلب گفت: «من صاحب شترانم، و این خانه صاحبی دارد که از آن دفاع می کند»- این سخن، ابرهه را تکان داد و در فکر فرو رفت.

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 1774

«عبد المطلب» به مکّه آمد، و به مردم اطلاع داد که به کوههای اطراف پناهنده شوند، و خودش با جمعی کنار خانه کعبه آمد تا دعا کند و یاری طلبد.

دست در حلقه خانه کعبه کرد و اشعار معروفش را خواند، از جمله:

«خداوندا! هر کس از خانه خود دفاع می کند تو خانه ات را حفظ کن!» «هرگز مباد روزی که صلیب آنها و قدرتشان بر نیروهای تو غلبه کنند!» سپس عبد المطلب به یکی از دره های اطراف مکه آمد و در آنجا با جمعی از قریش پناه گرفت، و به یکی از فرزندانش دستور داد بالای کوه ابو قبیس برود ببیند چه خبر می شود.

فرزندش بسرعت نزد پدر آمده و گفت: پدر! ابری سیاه از ناحیه دریا (دریای احمر) به چشم می خورد که به سوی سرزمین ما می آید، عبد المطلب خرسند شد صدا زد: «ای جمعیت قریش! به منزلهای خود بازگردید که نصرت الهی به سراغ شما آمد» این از یکسو.

از سوی دیگر ابرهه سوار بر فیل معروفش که «محمود» نام داشت با لشگر انبوهش برای درهم کوبیدن کعبه از کوههای اطراف سرازیر مکّه شد، ولی هر چه بر فیل خود فشار می آورد پیش نمی رفت، اما هنگامی که سر او را به سوی یمن باز می گرداندند بسرعت حرکت می کرد، ابرهه از این ماجرا سخت متعجب شد و در حیرت فرو رفت.

در این هنگام پرندگانی از سوی دریا فرا رسیدند، همانند پرستوها و هر یک از آنها سه عدد سنگریزه با خود همراه داشت، یکی به منقار و دو تا در پنجه ها، تقریبا به اندازه نخود، این سنگریزه ها را بر سر لشکریان ابرهه فرو ریختند، و به هر کدام از آنها اصابت می کرد هلاک می شد، و بعضی گفته اند:

سنگریزه ها به هر جای بدن آنها می افتاد سوراخ می کرد و از طرف مقابل خارج می شد.

خود «ابرهه» نیز مورد اصابت سنگ واقع شد و مجروح گشت، و او را به صنعاء (پایتخت) یمن بازگرداندند و در آنجا چشم از دنیا پوشید.

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 1775

بعضی گفته اند: اولین بار که بیماری حصبه و آبله در سرزمین عرب دیده شد آن سال بود.

و در همین سال مطابق مشهور پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله تولد یافت، و جهان به نور وجودش روشن شد، و لذا جمعی معتقدند که میان این دو رابطه ای وجود داشته.

به هر حال اهمیت این حادثه بزرگ بقدری بود که آن سال را «عام الفیل» (سال فیل) نامیدند و مبدأ تاریخ عرب شناخته شد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الفیل(105): آیه 1

(آیه 1)- با ابرهه گو کز پی تعجیل نیاید! در نخستین آیه این سوره پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، می فرماید: «آیا ندیدی پروردگارت با فیل سواران [- لشکر ابرهه که برای نابودی کعبه آمده بودند] چه کرد»؟ (ا لم تر کیف فعل ربک باصحاب الفیل).

سوره الفیل(105): آیه 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: «آیا نقشه آنها را در ضلالت و تباهی قرار نداد»؟

(ا لم یجعل کیدهم فی تضلیل).

آنها قصد داشتند خانه کعبه را خراب کنند، به این امید که به کلیسای یمن مرکزیت بخشند، اما آنها نه تنها به مقصود خود نرسیدند، بلکه این ماجرا بر عظمت مکه و خانه کعبه افزود.

منظور از «تضلیل» (گمراه ساختن) این است که آنها هرگز به هدف خود نرسیدند.

سوره الفیل(105): آیه 3

(آیه 3)- سپس به شرح این ماجرا پرداخته، می فرماید: «و بر سر آنها پرندگانی را گروه گروه فرستاد» (و ارسل علیهم طیرا ابابیل).

سوره الفیل(105): آیه 4

(آیه 4)- «که با سنگهای کوچکی آنان را هدف قرار می دادند» (ترمیهم بحجاره من سجیل).

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 1776

و این سنگهای کوچک بر هر کس فرود می آمد او را از هم متلاشی می ساخت!

سوره الفیل(105): آیه 5

(آیه 5)- چنانکه در این آیه می فرماید: «سر انجام آنها را همچون کاه خورد شده (و متلاشی) قرار داد»! (فجعلهم کعصف مأکول).

این سوره هشداری است به همه گردنکشان و مستکبران جهان، تا در برابر قدرت خداوند تا چه حد ناتوانند؟! «پایان سوره فیل»

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 1777

سوره قریش [106]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و 4 آیه دارد

محتوای سوره:

این سوره در حقیقت مکمل سوره «فیل» محسوب می شود و آیات آن دلیل روشنی بر این مطلب است.

محتوای این سوره بیان نعمت خداوند بر قریش و الطاف و محبتهای او نسبت به آنهاست، تا حسّ شکرگزاری آنها تحریک شود و به عبادت پروردگار این بیت عظیم که تمام شرف و افتخارشان از آن است قیام کنند.

همان گونه که در آغاز سوره «و الضّحی» گفتیم آن سوره و سوره «الم نشرح» در حقیقت یک سوره محسوب می شود، همچنین سوره «فیل» و سوره «قریش» چرا که پیوند مطالب آنها بقدری است که می تواند دلیل بر وحدت آن دو بوده باشد.

به همین دلیل برای خواندن یک سوره کامل در هر رکعت از نماز اگر کسی سوره های فوق را انتخاب کند باید هر دو را با هم بخواند.

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود:

«کسی که آن را بخواند به تعداد هر یک از کسانی که در گرد خانه کعبه طواف کرده، یا در آنجا معتکف شده، ده حسنه به او می دهند».

مسلما چنین فضیلتی از آن کسانی است که در پیشگاه خداوندی که پروردگار کعبه است سر تعظیم فرود آورده، او را عبادت کنند، و احترام این خانه را پاسداری کرده و پیامش را با گوش جان بشنوند و به کار بندند.

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 1778

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره قریش(106): آیه 1

(آیه 1)- از آنجا که در سوره قبل شرح نابودی اصحاب الفیل و لشکریان «ابرهه»- که به قصد نابود کردن خانه کعبه آمده بودند- آمد، در اولین آیه این سوره که در واقع تکمیلی است برای سوره «فیل» می فرماید: کیفر لشکر فیل سواران «به خاطر این بود که قریش (به این سرزمین مقدس) الفت گیرند» و زمینه ظهور پیامبر فراهم شود (لایلاف قریش).

زیرا آنها و تمام اهل «مکّه» به خاطر مرکزیت و امنیت این سرزمین در آنجا سکنی گزیده بودند، بسیاری از مردم حجاز هر سال به آنجا می آمدند، مراسم حج را به جا می آوردند و مبادلات اقتصادی و ادبی داشتند و از برکات مختلف این سرزمین استفاده می نمودند.

همه اینها در سایه امنیت ویژه آن بود، اگر با لشکرکشی ابرهه و امثال او این امنیت خدشه دار می شد یا خانه کعبه ویران می گشت دیگر کسی با این سرزمین الفتی پیدا نمی کرد.

سوره قریش(106): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه می افزاید: «الفت آنها در سفرهای زمستانه و تابستانه» و به خاطر این الفت به آن بازگردند! (ایلافهم رحله الشتاء و الصیف).

ممکن است منظور الفت بخشیدن قریش به این سرزمین مقدس باشد که آنها در طول سفر تابستانه و زمستانه خود عشق و علاقه به این کانون مقدس را از دل نبرند، و به خاطر امنیتش به سوی آن باز گردند، نکند تحت تأثیر مزایای زندگی سرزمین یمن و شام واقع شوند و «مکّه» را خالی کنند.

و یا این که منظور ایجاد الفت میان قریش و سایر مردم در طول این دو سفر بزرگ است، چرا که بعد از داستان ابرهه مردم با دیده دیگری به آنها می نگریستند، و برای کاروان قریش احترام و اهمیت و امنیت قائل بودند.

می دانیم زمین «مکّه» باغ و زراعتی نداشت، دامداری آن نیز محدود بود،

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 1779

بیشترین درآمد آن از طریق همین کاروانهای تجاری تأمین می شد، در فصل زمستان به سوی جنوب یعنی سرزمین یمن که هوای آن نسبتا گرم بود روی می آوردند، و در فصل تابستان به سوی شمال و سرزمین شام که هوای ملایم و مطلوبی داشت، و اتفاقا هم سرزمین یمن و هم سرزمین شام از کانونهای مهم تجارت در آن روز بودند، و مکّه و مدینه حلقه اتصالی در میان آن دو محسوب می شد.

البته قریش با کارهای خلافی که انجام می دادند مستحق این همه لطف و محبت الهی نبودند، اما چون مقدر بود از میان آن قبیله، و از آن سرزمین مقدس، اسلام و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله طلوع کند، خداوند این لطف را در حق آنها انجام داد.

سوره قریش(106): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه چنین نتیجه می گیرد که قریش با این همه نعمت الهی که به برکت کعبه پیدا کرده اند «پس (به شکرانه این نعمت بزرگ) باید پروردگار این خانه را عبادت کنند» نه بتها رالیعبدوا رب هذا البیت)

سوره قریش(106): آیه 4

(آیه 4)- «همان کس که آنها را از گرسنگی نجات داد و از ترس و ناامنی ایمن ساخت» (الذی اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف).

از یکسو به آنها رونق تجارت عطا فرمود، و جلب منفعت نمود، و از سوی دیگر ناامنی را از آنها دور کرد و دفع ضرر فرمود، و اینها همه با شکست لشکر «ابرهه» فراهم گشت، و در حقیقت استجابت دعای ابراهیم بنیانگذار کعبه بود، ولی آنها قدر این همه نعمت را ندانستند، و این خانه مقدس را به بتخانه ای تبدیل کردند، و عبادت بتان را بر پرستش خدای خانه مقدم داشتند، و سر انجام ثمره شوم این همه ناسپاسی را دیدند.

«پایان سوره قریش»

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 1780

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 1781

سوره ماعون [107]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 7 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

در این سوره صفات و اعمال منکران قیامت در پنج مرحله بیان شده، که آنها به خاطر تکذیب این روز بزرگ چگونه از «انفاق» در راه خدا، کمک به «یتیمان» و «مسکینان» سرباز می زنند، و چگونه در مورد «نماز» مسامحه کار و ریا کارند، و از کمک به «نیازمندان» روی گردانند؟

در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از امام باقر علیه السّلام آمده است که:

«هر کس این سوره را در نمازهای فریضه و نافله اش بخواند خداوند نماز و روزه او را قبول می کند، و او را در برابر کارهائی که در زندگی دنیا از او سر زده است مورد محاسبه قرار نمی دهد».

در شأن نزول این سوره بعضی گفته اند: در باره «ابو سفیان» نازل شده که هر روز دو شتر بزرگ نحر می کرد، و خود و یارانش از آن استفاده می نمودند اما روزی یتیمی آمد و تقاضای چیزی کرد او با عصایش بر او زد و او را دور کرد.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الماعون(107): آیه 1

(آیه 1)- اثرات شوم انکار معاد: در این سوره نخست پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب قرار داده، و اثرات شوم انکار روز جزا را در اعمال منکران بازگو می کند،

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 1782

می فرماید: «آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می کند دیدی»؟! (ا رایت الذی یکذب بالدین).

منظور از «دین» در اینجا «جزا» یا «روز جزا» ست، و انکار روز جزا و دادگاه بزرگ آن، بازتاب وسیعی در اعمال انسان دارد که در این سوره به پنج قسمت از آن اشاره شده است.

سوره الماعون(107): آیه 2

(آیه 2)- سپس بی آنکه در انتظار پاسخ این سؤال بماند می افزاید: «او همان کسی است که یتیم را با خشونت می راند»! (فذلک الذی یدع الیتیم).

سوره الماعون(107): آیه 3

(آیه 3)- «و (دیگران را) به اطعام مسکین و مستمند تشویق نمی کند» (و لا یحض علی طعام المسکین).

سوره الماعون(107): آیه 4

(آیه 4)- در سومین وصف این گروه، می فرماید: «پس وای بر نمازگزارانی که ...» (فویل للمصلین).

سوره الماعون(107): آیه 5

(آیه 5)- «در نماز خود سهل انگاری می کنند» (الذین هم عن صلاتهم ساهون).

نه ارزشی برای آن قائلند، و نه به اوقاتش اهمیتی می دهند، و نه ارکان و شرائط و آدابش را رعایت می کنند.

سوره الماعون(107): آیه 6

(آیه 6)- در چهارمین مرحله به یکی دیگر از بدترین اعمال آنها اشاره کرده، می فرماید: «همان کسانی که ریا می کنند» (الذین هم یراؤن).

جامعه ای که به ریاکاری عادت کند، نه فقط از خدا و اخلاق حسنه و ملکات فاضله دور می شود، بلکه تمام برنامه های اجتماعی او از محتوا تهی می گردد، و در یک مشت ظواهر فاقد معنی خلاصه می شود، و چه دردناک است سرنوشت چنین انسان، و چنین جامعه ای!

سوره الماعون(107): آیه 7

(آیه 7)- و در آخرین مرحله می افزاید: «و دیگران را از ضروریات زندگی منع می کنند» (و یمنعون الماعون).

مسلما یکی از سر چشمه های تظاهر و ریاکاری عدم ایمان به روز قیامت، و عدم توجه به پاداشهای الهی است، و گر نه چگونه ممکن است انسان پاداشهای

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 1783

الهی را رها کند و رو به سوی خلق و خوشایند آنها آورد؟

«ماعون» از ماده «معن» به معنی چیز کم است، و منظور از آن در اینجا اشیاء جزئی است که مردم مخصوصا همسایه ها از یکدیگر به عنوان عاریه یا تملک می گیرند، مانند مقداری نمک، آتش (کبریت) ظروف و مانند اینها.

بدیهی است کسی که از دادن چنین اشیائی به دیگری خودداری می کند آدم بسیار پست و بی ایمانی است، یعنی آنها به قدری بخیلند که حتی از دادن این اشیاء کوچک مضایقه دارند.

پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «کسی که وسائل ضروری و کوچک را از همسایه اش دریغ دارد خداوند او را از خیر خود، در قیامت منع می کند، و او را به حال خود وا می گذارد، و هر کس خدا او را به خود واگذارد، چه بد حالی دارد؟» «پایان سوره ماعون»

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 1784

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 1785

سوره کوثر [108]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 3 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

در شأن نزول این سوره می خوانیم: «عاص بن وائل» که از سران مشرکان بود، پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را به هنگام خارج شدن از مسجد الحرام ملاقات کرد، و مدتی با حضرت گفتگو نمود، گروهی از سران قریش در مسجد نشسته بودند و این منظره را از دور مشاهده کردند، هنگامی که «عاص بن وائل» وارد مسجد شد به او گفتند: با که صحبت می کردی؟ گفت: با این مرد «ابتر»! توضیح این که: پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله دو فرزند پسر از بانوی اسلام خدیجه داشت:

یکی «قاسم» و دیگری «طاهر» که او را «عبد اللّه» نیز می نامیدند، و این هر دو در مکّه از دنیا رفتند، و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فاقد فرزند پسر شد، این موضوع زبان بدخواهان قریش را گشود، و کلمه «ابتر» (یعنی بلا عقب) را برای حضرتش انتخاب کردند فکر می کردند با رحلت پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله برنامه های او به خاطر نداشتن فرزند ذکور تعطیل خواهد شد و خوشحال بودند.

قرآن مجید نازل شد و به طرز اعجاز آمیزی در این سوره به آنها پاسخ گفت، و خبر داد که دشمنان او ابتر خواهند بود، و برنامه اسلام و قرآن هرگز قطع نخواهد شد، بشارتی که در این سوره داده شده از یکسو ضربه ای بود بر امیدهای دشمنان اسلام، و از سوی دیگر تسلّی خاطری بود به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله که بعد از شنیدن این لقب زشت و توطئه دشمنان قلب پاکش غمگین و مکدّر شده بود.

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 1786

در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«هر کس آن را تلاوت کند خداوند او را از نهرهای بهشتی سیراب خواهد کرد و به عدد هر قربانی که بندگان خدا در روز عید (قربان) قربانی می کنند، و همچنین قربانی هائی که اهل کتاب و مشرکان دارند، به عدد هر یک از آنان اجری به او می دهد».

نام این سوره (کوثر) از اولین آیه آن گرفته شده است.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الکوثر(108): آیه 1

(آیه 1)- ما به تو خیر فراوان دادیم! روی سخن در تمام این سوره به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است- مانند سوره و الضحی و سوره الم نشرح- و یکی از اهداف مهم هر سه سوره تسلّی خاطر آن حضرت در برابر انبوه حوادث دردناک و زخم زبانهای مکرر دشمنان است.

نخست می فرماید: «ما به تو کوثر [- خیر و برکت فراوان ] عطا کردیم» (انا اعطیناک الکوثر).

«کوثر» در این که منظور از «کوثر» در اینجا چیست؟ در روایتی آمده است که وقتی این سوره نازل شد پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بر فراز منبر رفت و این سوره را تلاوت فرمود، اصحاب عرض کردند: این چیست که خداوند به تو عطا فرموده؟

گفت: نهری است در بهشت، سفیدتر از شیر، و صافتر از قدح (بلور) در دو طرف آن قبّه هایی از درّ و یاقوت است».

بعضی آن را به نبوت تفسیر کرده، و بعضی دیگر به قرآن، و بعضی به کثرت اصحاب و یاران، و بعضی به کثرت فرزندان و ذرّیّه که همه آنها از نسل دخترش فاطمه زهرا علیها السّلام به وجود آمدند.

بعضی نیز آن را به «شفاعت» تفسیر کرده اند.

ولی ظاهر این است که «کوثر» مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که هر یک از

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 1787

آنچه در بالا گفته شد یکی از مصداقهای روشن آن است، و مصداقهای بسیار دیگری نیز دارد که ممکن است به عنوان تفسیر مصداقی برای آیه ذکر شود.

فراموش نباید کرد این سخن را خداوند زمانی به پیامبرش می گوید که آثار این خیر کثیر هنوز ظاهر نشده بود، این خبری بود از آینده نزدیک و آینده های دور، خبری بود اعجازآمیز و بیانگر حقانیت دعوت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله.

سوره الکوثر(108): آیه 2

(آیه 2)- این نعمت عظیم و خیر فراوان شکرانه عظیم لازم دارد، هر چند شکر مخلوق هرگز حق نعمت خالق را ادا نمی کند، بلکه توفیق شکرگزاری خود نعمت دیگری است از ناحیه او لذا می فرماید: اکنون که چنین است «پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن» (فصل لربک و انحر).

آری! بخشنده نعمت اوست بنابر این نماز و عبادت و قربانی که آن هم نوعی عبادت است برای غیر او معنی ندارد.

این در برابر اعمال مشرکان است که برای بتها سجده و قربانی می کردند، در حالی که نعمتهای خود را از خدا می دانستند!

سوره الکوثر(108): آیه 3
اشاره

(آیه 3)- و در آخرین آیه این سوره با توجه به نسبتی که سران شرک به آن حضرت می دادند، می فرماید: «و (بدان) دشمن تو قطعا بریده نسل و بی عقب است» (ان شانئک هو الابتر).

تعبیر به «شانئک» بیانگر این واقعیت است که آنها در دشمنی خود حتی کمترین ادب را نیز رعایت نمی کردند، یعنی عداوتشان آمیخته با قساوت و رذالت بود.

حضرت فاطمه علیها السّلام و «کوثر»!

گفتیم «کوثر» یک معنی جامع و وسیع دارد، و آن «خیر و برکت فراوان» است، ولی بسیاری از بزرگان علمای شیعه یکی از روشنترین مصداقهای آن را وجود مبارک «فاطمه زهرا» علیها السّلام دانسته اند، چرا که شأن نزول آیه می گوید: آنها پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را متهم می کردند که بلا عقب است، قرآن ضمن نفی سخن آنها می گوید: «ما به تو کوثر دادیم».

از این تعبیر استنباط می شود که این «خیر کثیر» همان فاطمه زهرا علیها السّلام است،

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 1788

زیرا نسل و ذریه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به وسیله همین دختر گرامی در جهان انتشار یافت نسلی که نه تنها فرزندان جسمانی پیغمبر بودند، بلکه آیین او و تمام ارزشهای اسلام را حفظ کردند، و به آیندگان ابلاغ نمودند، نه تنها امامان معصوم اهل بیت علیهم السّلام که آنها حساب مخصوص به خود دارند.

در اینجا به بحث جالبی از «فخر رازی» برخورد می کنیم که در ضمن تفسیرهای مختلف کوثر می گوید:

قول سوم این است که این سوره به عنوان رد بر کسانی نازل شده که عدم وجود اولاد را بر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله خرده می گرفتند، بنابر این معنی سوره این است که خداوند به او نسلی می دهد که در طول زمان باقی می ماند، ببین چه اندازه از اهل بیت را شهید کردند، در عین حال جهان مملوّ از آنهاست، این در حالی است که از بنی امیه (که دشمنان اسلام بودند) شخص قابل ذکری در دنیا باقی نماند، سپس بنگر و ببین چقدر از علمای بزرگ در میان آنهاست. مانند باقر و صادق و رضا و نفس زکیه.

هزاران هزار از فرزندان فاطمه علیها السّلام در سراسر جهان پخش شدند، در میان آنها نویسندگان و فقها و محدثان و مفسران والا مقام و فرماندهان عظیم بودند که با ایثار و فداکاری در حفظ آیین اسلام کوشیدند.

«پایان سوره کوثر»

[شماره صفحه واقعی : 600]

ص: 1789

سوره کافرون [109]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 6 آیه است

محتوای سوره:

لحن سوره نشان می دهد در زمانی نازل شده که مسلمانان در اقلیت بودند و کفار در اکثریت، و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از ناحیه آنها سخت در فشار بود، و اصرار داشتند او را به سازش با شرک بکشانند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دست ردّ بر سینه همه آنها می زند، و آنها را بکلی مأیوس می کند، بدون آن که بخواهد با آنها درگیر شود.

این سرمشقی است برای همه مسلمانان که در هیچ شرائطی در اساس دین و اسلام با دشمنان سازش نکنند، و هر وقت چنین تمنائی از ناحیه آنها صورت گیرد آنها را کاملا مأیوس کنند، مخصوصا در این سوره دو بار این معنی تأکید شده که «من معبودهای شما را نمی پرستم» و این تأکید برای مأیوس ساختن آنها است، همچنین دوباره تأکید شده که «شما هرگز معبود من، خدای یگانه را نمی پرستید» و این دلیلی است بر لجاجت آنها، و سر انجامش این است که «من و آیین توحیدیم، و شما و آیین پوسیده شرک آلودتان»!

فضیلت تلاوت سوره:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود:

«کسی که سوره «قل یا ایّها الکافرون» را بخواند گوئی ربع قرآن را خوانده، و شیاطین طغیانگر از او دور می شوند، و از شرک پاک می گردد، و از فزع بزرگ (روز قیامت) در امان خواهد بود».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «پدرم می گفت: «قل یا

[شماره صفحه واقعی : 601]

ص: 1790

ایها الکافرون»

ربع قرآن است، و هنگامی که از آن فراغت می یافت می فرمود: من تنها خدا را عبادت می کنم من تنها خدا را عبادت می کنم».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

شأن نزول سوره:

در روایات آمده است که: «این سوره در باره گروهی از سران مشرکان قریش نازل شده، مانند «ولید بن مغیره» و «عاص بن وائل» و «حارث بن قیس» و ... گفتند: ای محمّد! تو بیا از آیین ما پیروی کن، ما نیز از آیین تو پیروی می کنیم، و تو را در تمام امتیازات خود شریک می سازیم، یک سال تو خدایان ما را عبادت کن! و سال دیگر ما خدای تو را عبادت می کنیم.

پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: پناه بر خدا که من چیزی را همتای او قرار دهم! گفتند: لا اقل بعضی از خدایان ما را لمس کن و از آنها تبرک بجوی ما تصدیق تو می کنیم و خدای تو را می پرستیم! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من منتظر فرمان پروردگارم هستم.

در این هنگام سوره «قل یا ایّها الکافرون» نازل شد، و رسول اللّه به مسجد الحرام آمد، در حالی که جمعی از سران قریش در آنجا جمع بودند بالای سر آنها ایستاد، و این سوره را تا آخر بر آنها خواند آنها وقتی پیام این سوره را شنیدند کاملا مأیوس شدند، و حضرت و یارانش را آزار دادند».

سوره الکافرون(109): آیه 1

(آیه 1)- هرگز با بت پرستان سر سازش ندارم! آیات این سوره پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، می فرماید: «بگو: ای کافران»! (قل یا ایها الکافرون).

سوره الکافرون(109): آیه 2

(آیه 2)- «آنچه را شما می پرستید من نمی پرستم» (لا اعبد ما تعبدون).

سوره الکافرون(109): آیه 3

(آیه 3)- «و نه شما آنچه را من می پرستم می پرستید» (و لا انتم عابدون ما اعبد).

به این ترتیب جدائی کامل خط خود را از آنها مشخص می کند، و با صراحت

[شماره صفحه واقعی : 602]

ص: 1791

می گوید: من هرگز بت پرستی نخواهم کرد، و شما نیز با این لجاجت که دارید و با تقلید کورکورانه از نیاکان که روی آن اصرار می ورزید و با منافع نامشروع سرشاری که از بت پرستان عائد شما می شود هرگز حاضر به خداپرستی خالص از شرک نیستند.

سوره الکافرون(109): آیه 4

(آیه 4)- بار دیگر برای مأیوس کردن کامل بت پرستان از هرگونه سازش بر سر توحید و بت پرستی می افزاید: «و نه من هرگز آنچه را شما پرستش کرده اید می پرستم» (و لا انا عابد ما عبدتم).

سوره الکافرون(109): آیه 5

(آیه 5)- «و نه شما آنچه را که من می پرستم پرستش می کنید» (و لا انتم عابدون ما اعبد).

تکرار نفی عبادت بتها از ناحیه پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و نفی عبادت خدا از ناحیه مشرکان، برای تأکید و مأیوس کردن کامل مشرکان، و جدا نمودن مسیر آنها از اسلام است، و اثبات عدم سازش میان توحید و شرک می باشد و این در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز وارد شده.

سوره الکافرون(109): آیه 6

(آیه 6)- حال که چنین است «آیین شما برای خودتان و آیین من برای خودم» (لکم دینکم و لی دین).

یعنی آیین شما به خودتان ارزانی باد! و به زودی عواقب نکبت بار آن را خواهید دید.

«پایان سوره کافرون»

[شماره صفحه واقعی : 603]

ص: 1792

[شماره صفحه واقعی : 604]

ص: 1793

سوره نصر [110]
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 3 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره بعد از هجرت نازل شده است، و در آن بشارت و نوید از پیروزی عظیمی می دهد که به دنبال آن مردم گروه گروه وارد دین خدا می شوند، و لذا به شکرانه این نعمت بزرگ پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را دعوت به «تسبیح» و «حمد» الهی و «استغفار» می کند.

گرچه در اسلام فتوحات زیادی رخ داد، ولی فتحی با مشخصات فوق جز «فتح مکه» نبود، بخصوص این که طبق بعضی از روایات، اعراب معتقد بودند اگر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مکّه را فتح کند و بر آن مسلّط گردد این دلیل بر حقانیت اوست.

بعضی گفته اند: این سوره بعد از «صلح حدیبیه» در سال ششم هجرت، و دو سال قبل از «فتح مکه» نازل گردید.

یکی از نامهای این سوره سوره «تودیع» (خداحافظی) است چرا که در آن بطور ضمنی از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خبر می دهد.

در حدیثی آمده است هنگامی که این سوره نازل شد و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آن را بر یاران خود تلاوت کرد همگی خوشحال و خوشدل شدند، ولی «عباس» عموی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که آن را شنید گریه کرد، پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: ای عمو چرا گریه می کنی؟

[شماره صفحه واقعی : 605]

ص: 1794

عرض کرد: گمان می کنم خبر رحلت شما در این سوره داده شده ای رسول خدا! پیامبر فرمود: مطلب همان گونه است که تو می گوئی.

در باره فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«کسی که آن را تلاوت کند همانند این است که همراه پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله در فتح مکّه بوده است».

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «کسی که سوره (اذا جاء نصر الله و الفتح) را در نماز نافله یا فریضه بخواند خداوند او را بر تمام دشمنانش پیروز می کند و در قیامت در حالی وارد محشر می شود که نامه ای با اوست که سخن می گوید، خداوند آن را از درون قبرش همراه او بیرون فرستاده، و آن امان نامه ای است از آتش جهنم ...».

ناگفته پیداست این همه افتخار و فضیلت از آن کسی است که با خواندن این سوره در خط رسول اللّه قرار گیرد، و به آیین و سنت او عمل کند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره النصر(110): آیه 1

(آیه 1)- هنگامی که پیروزی نهائی فرا رسد ...! در نخستین آیه این سوره می فرماید: «هنگامی که یاری خدا و پیروزی فرا رسد» (اذا جاء نصر الله و الفتح).

سوره النصر(110): آیه 2

(آیه 2)- «و ببینی مردم گروه گروه وارد دین خدا می شوند» (و رأیت الناس یدخلون فی دین الله افواجا).

درست است که برای غلبه بر دشمن باید تأمین قوا و تهیه نیرو کرد، ولی یک انسان موحّد، نصرت را تنها از ناحیه خدا می داند و به همین دلیل به هنگام پیروزی مغرور نمی شود، بلکه در مقام شکر و سپاس الهی در می آید.

سوره النصر(110): آیه 3
اشاره

(آیه 3)- از این رو در این آیه می فرماید: «پس (به شکرانه این نعمت بزرگ و این پیروزی و نصرت الهی) پروردگارت را تسبیح و حمد کن، و از او آمرزش بخواه

[شماره صفحه واقعی : 606]

ص: 1795

که او بسیار توبه پذیر است» (فسبح بحمد ربک و استغفره انه کان توابا).

در این سوره نخست از نصرت الهی، و سپس فتح و پیروزی، و بعد نفوذ و گسترش اسلام، و ورود مردم دسته دسته در دین خدا سخن به میان آمده، و این هر سه علت و معلول یکدیگرند، تا نصرت و یاری الهی نباشد فتح و پیروزی نیست، و تا فتح و پیروزی نرسد و موانع از سر راه برداشته نشود مردم گروه گروه مسلمان نمی شوند، و البته به دنبال این سه مرحله مرحله چهارم یعنی مرحله شکر و حمد و ستایش خدا فرا می رسد.

«تسبیح» به معنی منزه شمردن خداوند از هرگونه عیب و نقص است، و «حمد» برای توصیف او به صفات کمالیه و «استغفار» در برابر نقصانها و تقصیرهای بندگان است.

این فتح عظیم سبب شد که افراد گمان نکنند خداوند یارانش را تنها می گذارد (پاکی از این نقص) و نیز بدانند که خداوند بر انجام وعده هایش توانا است (موصوف بودن به این کمال) و نیز بندگان به نقص خود در برابر عظمت او اعتراف کنند.

فتح مکه بزرگترین پیروزی اسلام:

فتح مکه فصل جدیدی در تاریخ اسلام گشود، و مقاومتهای دشمن را بعد از حدود بیست سال درهم شکست، در حقیقت با فتح مکه بساط شرک و بت پرستی از جزیره عربستان برچیده شد، و اسلام آماده برای جهش به کشورهای دیگر جهان گشت.

«پایان سوره نصر»

[شماره صفحه واقعی : 607]

ص: 1796

[شماره صفحه واقعی : 608]

ص: 1797

سوره مسد [111]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای پنج آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره که تقریبا در اوائل دعوت آشکار پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شده تنها سوره ای است که در آن حمله شدیدی با ذکر نام نسبت به یکی از دشمنان اسلام و پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در آن عصر و زمان- یعنی ابو لهب- شده است، و محتوای آن نشان می دهد که او عداوت خاصی نسبت به پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله داشت، او و همسرش از هیچ گونه کار شکنی و بد زبانی مضایقه نداشتند.

قرآن با صراحت می گوید: هر دو اهل دوزخند و این معنی به واقعیت پیوست، سر انجام هر دو بی ایمان از دنیا رفتند و این یک پیشگوئی صریح قرآن است.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است که فرمود: «کسی که آن سوره را تلاوت کند من امیدوارم خداوند او و ابو لهب را در خانه واحدی جمع نکند» یعنی او اهل بهشت خواهد بود در حالی که ابو لهب اهل دوزخ است.

ناگفته پیداست این فضیلت از آن کسی است که با خواندن این سوره خط خود را از خط ابو لهب جدا کند، نه کسانی که با زبان می خوانند ولی ابو لهب وار عمل می کنند.

شأن نزول سوره:

از «ابن عباس» نقل شده هنگامی که آیه «و انذر عشیرتک

[شماره صفحه واقعی : 609]

ص: 1798

الاقربین»(1) نازل شد و پیغمبر مأموریت یافت فامیل نزدیک خود را انذار کند و به اسلام دعوت نماید (دعوت خود را علنی سازد) پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بر فراز کوه صفا آمد و فریاد زد: «یا صباحاه»! (این جمله را عرب زمانی می گفت که مورد هجوم غافلگیرانه دشمن قرار می گرفت، برای این که همه را با خبر سازند و به مقابله برخیزند) هنگامی که مردم مکّه این صدا را شنیدند گفتند: کیست که فریاد می کشد؟

گفته شد: «محمّد» است، جمعیت به سراغ حضرتش رفتند.

فرمود: به من بگوئید اگر به شما خبر دهم که سواران دشمن از کنار این کوه به شما حمله ور می شوند، آیا مرا تصدیق خواهید کرد؟

در پاسخ گفتند: ما هرگز از تو دروغی نشنیده ایم.

فرمود: «انّی نذیر لکم بین یدی عذاب شدید من شما را در برابر عذاب شدید الهی انذار می کنم» (شما را به توحید و ترک بتها دعوت می نمایم).

هنگامی که ابو لهب این سخن را شنید گفت: «زیان و مرگ بر تو باد! آیا تو فقط برای همین سخن ما را جمع کردی»؟! در این هنگام بود که این سوره نازل شد.

بعضی در اینجا افزوده اند: هنگامی که همسر ابو لهب (امّ جمیل) با خبر شد که این سوره در باره او و همسرش نازل شده، به سراغ پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمد در حالی که آن حضرت را نمی دید، سنگی در دست داشت و گفت: من شنیده ام «محمّد» مرا هجو کرده، به خدا سوگند اگر او را بیابم با همین سنگ بر دهانش می زنم! من خودم نیز شاعرم! سپس به اصطلاح اشعاری در مذمت پیغمبر و اسلام بیان کرد.

خطر ابو لهب و همسرش برای اسلام و عداوت آنها منحصر به این نبود، و اگر می بینیم قرآن لبه تیز حمله را متوجه آنها کرده و با صراحت از آنها نکوهش می کند دلائلی بیش از این دارد که بعدا به آن اشاره خواهد شد.

[شماره صفحه واقعی : 610]

ص: 1799


1- سوره شعراء (26) آیه 214.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره المسد(111): آیه 1

(آیه 1)- بریده باد دست ابو لهب! همان گونه که در شأن نزول سوره گفتیم این سوره در حقیقت پاسخی است به سخنان زشت «ابو لهب» عموی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و فرزند عبد المطلب که از دشمنان سرسخت اسلام بود.

قرآن مجید در پاسخ این مرد بد زبان می فرماید: «بریده باد هر دو دست ابو لهب» و مرگ بر او باد (تبت یدا ابی لهب و تب).

در روایتی آمده است که شخصی به نام «طارق محاربی» می گوید: من در بازار «ذی المجاز» بودم (ذی المجاز نزدیک عرفات در فاصله کمی از مکّه است) ناگهان جوانی را دیدم که صدا می زند: «ای مردم! بگوئید: لا اله الا اللّه تا رستگار شوید»، و مردی را پشت سر او دیدم که با سنگ به پشت پای او می زند به گونه ای که خون از پاهایش جاری بود، و فریاد می زد، «ای مردم! این دروغگوست، او را تصدیق نکنید»! من سؤال کردم این جوان کیست؟

گفتند: «محمّد» است که گمان می کند پیامبر می باشد، و این پیرمرد عمویش ابو لهب است که او را دروغگو می داند ...

در خبر دیگری می خوانیم: هر زمان گروهی از اعراب خارج مکّه وارد آن شهر می شدند به سراغ ابو لهب می رفتند، به خاطر خویشاوندیش نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سن و سال بالای او، و از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله تحقیق می نمودند، او می گفت:

محمّد مرد ساحری است، آنها نیز بی آنکه پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را ملاقات کنند باز می گشتند، در این هنگام گروهی آمدند و گفتند: ما از مکّه باز نمی گردیم تا او را ببینیم، ابو لهب گفت: ما پیوسته مشغول مداوای جنون او هستیم! مرگ بر او باد! از این روایات به خوبی استفاده می شود که او در بسیاری از مواقع همچون سایه به دنبال پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله بود، و از هیچ کارشکنی فروگذار نمی کرد، مخصوصا زبانی

[شماره صفحه واقعی : 611]

ص: 1800

زشت و آلوده داشت، و تعبیرات رکیک و زننده می کرد، و شاید از این نظر سر آمد تمام دشمنان پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله محسوب می شد، و به همین جهت آیات مورد بحث با این صراحت و خشونت، او و همسرش امّ جلیل را به باد انتقاد می گیرد.

سوره المسد(111): آیه 2

(آیه 2)- سپس می افزاید: «هرگز مال و ثروتش و آنچه را به دست آورد به حالش سودی نبخشید» و عذاب الهی را از او باز نخواهد داشت (ما اغنی عنه ماله و ما کسب).

از این تعبیر استفاده می شود که او مرد ثروتمند مغروری بود که بر اموال و ثروت خود در کوششهای ضد اسلامیش تکیه می کرد.

سوره المسد(111): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه می افزاید: «و به زودی وارد آتشی شعله ور و پر لهیب می شود» (سیصلی نارا ذات لهب).

اگر نام او «ابو لهب» بود، آتش عذاب او نیز «ابو لهب» است و شعله های عظیم دارد.

نه تنها «ابو لهب» که هیچ یک از کافران و بدکاران، اموال و ثروت و موقعیت اجتماعیشان آنها را از آتش دوزخ و عذاب الهی رهائی نمی بخشد، چنانکه در جای دیگر می خوانیم: «قیامت روزی است که نه اموال و نه فرزندان، هیچ کدام سودی به حال انسان ندارد، مگر آن کس که با قلب سالم (روحی با ایمان و با تقوا) در محضر پروردگار حاضر شود» (شعرا/ 88 و 89).

در روایات آمده است که بعد از جنگ «بدر» و شکست سختی که نصیب مشرکان قریش شد، ابو لهب که شخصا در میدان جنگ شرکت نکرده بود پس از بازگشت ابو سفیان ماجرا را از او پرسید.

ابو سفیان چگونگی شکست و در هم کوبیده شدن لشکر قریش را برای او شرح داد، سپس افزود: به خدا سوگند ما در این جنگ سوارانی را دیدیم در میان آسمان و زمین که به یاری محمّد آمده بودند! در اینجا «ابو رافع» یکی از غلامان «عباس» می گوید: من در آنجا نشسته بودم، دستم را بلند کردم و گفتم: آنها فرشتگان آسمان بودند.

[شماره صفحه واقعی : 612]

ص: 1801

ابو لهب سخت برآشفت و از سوز دل خود پیوسته مرا کتک می زد، در اینجا همسر عباس «ام الفضل» حاضر بود چوبی برداشت و محکم بر سر ابو لهب کوبید، و گفت: این مرد ضعیف را تنها گیر آورده ای سر ابو لهب شکست و خون جاری شد، و بعد از هفت روز بدنش عفونت کرد و دانه ها همچون «طاعون» بر پوست تنش ظاهر شد، و با همان بیماری از دنیا رفت.

عفونت بدن او به حدی بود که جمعیت جرأت نمی کردند نزدیک او شوند، او را به بیرون مکّه بردند، و از دور آب بر او ریختند، و سپس سنگ بر او پرتاب کردند تا بدنش زیر سنگ و خاک پنهان شد!

سوره المسد(111): آیه 4

(آیه 4)- در این آیه به وضع همسرش «ام جمیل» پرداخته، می فرماید:

«و (نیز) همسرش، در حالی که هیزم کش (دوزخ) است» (و امرأته حماله الحطب).

سوره المسد(111): آیه 5

(آیه 5)- «و در گردنش طنابی است از لیف خرما»! (فی جیدها حبل من مسد).

در این که همسر ابو لهب که خواهر «ابو سفیان» و عمه «معاویه» بود و در عداوتها و کارشکنیهای شوهرش بر ضد اسلام شرکت داشت حرفی نیست، اما در این که قرآن چرا او را «حماله الحطب» (زنی که هیزم بر دوش می کشد) توصیف کرده، بعضی گفته اند: این به خاطر آن است که بوته های خار را بر دوش می کشید، و بر سر راه پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می ریخت تا پاهای مبارکش آزرده شود.

«پایان سوره مسد»

[شماره صفحه واقعی : 613]

ص: 1802

[شماره صفحه واقعی : 614]

ص: 1803

سوره اخلاص [112]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 4 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

این سوره از توحید پروردگار، و یگانگی او سخن می گوید، و در چهار آیه کوتاه چنان توصیفی از یگانگی خداوند کرده که نیاز به اضافه ندارد.

در شأن نزول این سوره از امام صادق علیه السّلام چنین نقل شده: «یهود از رسول اللّه تقاضا کردند خداوند را برای آنها توصیف کند، پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله سه روز سکوت کرد و پاسخی نگفت، تا این سوره نازل شد و پاسخ آنها را بیان کرد».

در فضیلت تلاوت این سوره روایات زیادی در منابع معروف اسلامی آمده است که حاکی از عظمت فوق العاده آن می باشد از جمله:

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که فرمود: «آیا کسی از شما عاجز است از این که یک سوم قرآن را در یک شب بخواند»؟! یکی از حاضران عرض کرد: ای رسول خدا! چه کسی توانائی بر این کار دارد؟

پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «سوره قل هو اللّه را بخوانید».

و در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بر جنازه «سعد بن معاذ» نماز گزارد فرمود: هفتاد هزار ملک که در میان آنها «جبرئیل» نیز بود بر جنازه او نماز گزاردند! من از جبرئیل پرسیدم او به خاطر کدام عمل مستحق نماز گزاردن شما شد؟

[شماره صفحه واقعی : 615]

ص: 1804

گفت: به خاطر تلاوت «قل هو اللّه احد» در حال نشستن، و ایستادن، و سوار شدن، و پیاده روی و رفت و آمد».

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الإخلاص(112): آیه 1

(آیه 1)- او یکتا و بی همتاست: نخستین آیه از این سوره در پاسخ سؤالات مکرری که از ناحیه اقوام یا افراد مختلف در زمینه اوصاف پروردگار شده بود، می فرماید: «بگو: خداوند یکتا و یگانه است» (قل هو الله احد). ذات منفردی است که نظیر و شبیهی برای او نیست.

آغاز جمله با ضمیر «هو»- که ضمیر مفرد غائب است و از مفهوم مبهمی حکایت می کند- در واقع رمز و اشاره ای به این واقعیت است که ذات مقدس او در نهایت خفاء است، و از دسترس افکار محدود انسانها بیرون، هر چند آثار او آن چنان جهان را پر کرده که از همه چیز ظاهرتر و آشکارتر است، چنانکه در آیه 53 سوره فصلت می خوانیم: «به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برایشان آشکار گردد که او حق است».

سپس از این حقیقت ناشناخته پرده بر می دارد و می گوید: «او خداوند یگانه و یکتاست».

در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «در شب جنگ بدر «خضر» را در خواب دیدم، از او خواستم چیزی به من یاد دهد که به کمک آن بر دشمنان پیروز شوم گفت: بگو: یا هو، یا من لا هو الّا هو هنگامی که صبح شد جریان را خدمت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله عرض کردم.

فرمود: «ای علی علیه السّلام اسم اعظم به تو تعلیم شده، سپس این جمله ورد زبان من در جنگ بدر بود».

«عمار یاسر» هنگامی که شنید حضرت علی علیه السّلام این ذکر را روز صفین به هنگام پیکار می خواند، عرض کرد: این کنایات چیست؟

فرمود: «اسم اعظم خدا و ستون توحید است»!

[شماره صفحه واقعی : 616]

ص: 1805

«اللّه» اسم خاص برای خداوند است که در همین یک کلمه به تمام صفات جلال و جمال او اشاره شده و این نام جز بر خدا اطلاق نمی شود، در حالی که نامهای دیگر خداوند معمولا اشاره به یکی از صفات جمال و جلال او است مانند عالم و خالق و رازق و غالبا به غیر او نیز اطلاق می شود.

این نام مقدس قریب «هزار بار» در قرآن مجید تکرار شده، و هیچ اسمی از اسماء مقدس او این اندازه در قرآن نیامده است، نامی است که قلب را روشن می کند، به انسان نیرو و آرامش می بخشد، و او را در جهانی از نور و صفا مستغرق می سازد.

«احد» یعنی خداوند احد و واحد است و یگانه و یکتاست نه به معنی واحد عددی، یا نوعی و جنسی، بلکه به معنی وحدت ذاتی، و به عبارت روشنتر وحدانیت او به معنی عدم وجود مثل و مانند و شبیه و نظیر برای او است.

دلیل این سخن نیز روشن است: او ذاتی است بی نهایت از هر جهت، و مسلم است که دو ذات بی نهایت از هر جهت غیر قابل تصور است، چون اگر دو ذات شد هر دو محدود می شود، این کمالات آن را ندارد، و آن کمالات این را- دقت کنید.

سوره الإخلاص(112): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه در توصیف دیگری از آن ذات مقدس یکتا می فرماید:

«خداوندی است که همه نیازمندان قصد او می کنند» (الله الصمد).

در تفسیر «صمد» در حدیثی می خوانیم که: «محمّد بن حنیفه» از امیر مؤمنان علی علیه السّلام در باره «صمد» سؤال کرد حضرت علیه السّلام فرمود:

«تأویل صمد آن است که او نه اسم است و نه جسم، نه مانند و نه شبیه دارد، و نه صورت و نه تمثال نه حدّ و حدود، نه محل و نه مکان، نه «کیف» و نه «این» نه اینجا و نه آنجا، نه پر است و نه خالی، نه ایستاده است و نه نشسته، نه سکون دارد و نه حرکت، نه ظلمانی است نه نورانی نه روحانی است و نه نفسانی، و در عین حال هیچ محلی از او خالی نیست، و هیچ مکانی گنجایش او را ندارد، نه رنگ دارد و نه بر قلب انسانی خطور کرده، و نه بو برای او موجود است، همه اینها از ذات پاکش منتفی است».

[شماره صفحه واقعی : 617]

ص: 1806

این حدیث به خوبی نشان می دهد که «صمد» مفهوم بسیار جامع و وسیعی دارد که هرگونه صفات مخلوقات را از ساحت مقدسش نفی می کند.

سوره الإخلاص(112): آیه 3

(آیه 3)- سپس در این آیه به ردّ عقاید نصاری و یهود و مشرکان عرب که برای خداوند فرزندی، یا پدری قائل بودند، پرداخته، می فرماید: « (هرگز) نزاد و زاده نشد» (لم یلد و لم یولد).

در مقابل این بیان، سخن کسانی است که معتقد به تثلیث (خدایان سه گانه) بودند، خدای پدر، و خدای پسر، و روح القدس! «یهود گفتند: عزیر پسر خداست! و نصارا گفتند: مسیح پسر خداست! این سخنی است که با زبان خود می گویند که همانند گفتار کافران پیشین است، لعنت خدا بر آنها باد چگونه از حق منحرف می شوند»! (توبه/ 30).

مشرکان عرب نیز معتقد بودند که ملائکه دختران خدا هستند! «آنها برای خدا پسران و دخترانی به دروغ و از روی جهل ساختند»! (انعام/ 100).

سوره الإخلاص(112): آیه 4
اشاره

(آیه 4)- و بالاخره در آخرین آیه این سوره مطلب را در باره اوصاف خدا به مرحله کمال رسانده، می فرماید: «و برای او هیچ گاه شبیه و مانندی نبوده است» (و لم یکن له کفوا احد).

«کفو» در اصل به معنی همطراز در مقام و منزلت و قدر است، و سپس به هرگونه شبیه و مانند اطلاق می شود.

مطابق این آیه تمام عوارض مخلوقین، و صفات موجودات، و هرگونه نقص و محدودیت از ذات پاک او منتفی است، این همان توحید ذاتی و صفاتی است، در مقابل توحید عددی و نوعی.

بنابر این، او نه شبیهی در ذات دارد، نه مانندی در صفات، و نه مثلی در افعال، و از هر نظر بی نظیر و بی مانند است.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام در خطبه 186 نهج البلاغه می فرماید: «او کسی را نزاد که خود نیز مولود باشد، و از کسی زاده نشد تا محدود گردد، ... مانندی ندارد تا با او همتا گردد، و شبیهی برای او تصور نمی شود تا با او مساوی باشد».

[شماره صفحه واقعی : 618]

ص: 1807

و این تفسیر جالبی است که عالیترین دقایق توحید را بازگو می کند (سلام اللّه علیک یا امیر المؤمنین).

نکته ها:
1-دلائل توحید:
اشاره

توحید، یعنی یگانگی ذات خداوند و عدم وجود هرگونه همتا و شبیه برای او، گذشته از دلائل نقلی و آیات قرآن مجید، با دلائل عقلی فراوان نیز قابل اثبات است که در اینجا قسمتی از آن را به صورت فشرده می آوریم:

الف) برهان صرف الوجود

و خلاصه اش این است که خداوند وجود مطلق است، و هیچ قید و شرط و حدّی برای او نیست، چنین وجودی مسلما نامحدود خواهد بود، چرا که اگر محدودیتی پیدا کند باید آلوده به عدم گردد، و ذات مقدسی که هستی از آن می جوشد هرگز مقتضی عدم و نیستی نخواهد بود و چیزی در خارج نیست که عدم را بر او تحمیل کند بنابر این، محدود به هیچ حدی نمی باشد.

از سوی دیگر دو هستی نامحدود در عالم تصور نمی شود، زیرا اگر دو موجود پیدا شود حتما هر یک از آنها فاقد کمالات دیگری است، یعنی کمالات او را ندارد، و بنابر این هر دو محدود می شوند، و این خود دلیل روشنی است بر یگانگی ذات واجب الوجود- دقت کنید.

ب) برهان علمی

هنگامی که به این جهان پهناور نگاه می کنیم در ابتدا عالم را به صورت موجوداتی پراکنده می بینیم، زمین و آسمان و خورشید و ماه و ستارگان و انواع گیاهان و حیوانات، اما هر چه بیشتر دقت کنیم می بینیم اجزاء و ذرات این عالم چنان به هم مربوط و پیوسته است که مجموعا یک واحد منسجم را تشکیل می دهد، و یک سلسله قوانین معین بر سراسر این جهان حکومت می کند.

این وحدت نظام هستی، و قوانین حاکم بر آن، و انسجام و یکپارچگی در میان اجزای آن نشان می دهد که خالق آن یکتا و یگانه است.

ج) برهان تمانع

(دلیل علمی فلسفی)- دلیل دیگری که برای اثبات یگانگی ذات خداوند ذکر کرده اند و قرآن در آیه 22 سوره انبیاء الهام بخش آن است برهان

[شماره صفحه واقعی : 619]

ص: 1808

تمانع است، می فرماید: «اگر در زمین و آسمان خدایانی جز خداوند یگانه بود زمین و آسمان به فساد کشیده می شد و نظام جهان به هم می خورد، پس منزه است خداوندی که پروردگار عرش است از آنچه آنها توصیف می کنند»

د) دعوت عمومی انبیا به خداوند یگانه

این دلیل دیگری برای اثبات توحید است، چرا که اگر دو واجب الوجود در عالم بود هر دو باید منبع فیض باشند، چرا که یک وجود بی نهایت کامل ممکن نیست در نور افشانی بخل ورزد، زیرا عدم فیض برای وجود کامل نقص است، و حکیم بودن او ایجاب می کند که همگان را مشمول فیض خود قرار دهد.

حضرت علی علیه السّلام در وصیت نامه اش به امام مجتبی علیه السّلام می فرماید: «بدان فرزندم! اگر پروردگارت همتائی داشت فرستادگان او به سراغ تو می آمدند و آثار ملک و سلطان او را مشاهده می کردی، و به افعال و صفاتش آشنا می شدی ولی او معبود یکتاست همان گونه که خودش توصیف کرده است»

2- شاخه های پربار توحید:
اشاره

معمولا برای توحید چهار شاخه ذکر می کنند:

الف) توحید ذات

(آنچه در بالا شرح داده شده).

ب) توحید صفات

یعنی خداوند نه صفاتش زائد بر ذات اوست، و نه جدا از یکدیگرند، بلکه وجودی است تمامش علم، تمامش قدرت، تمامش ازلیت و ابدیت.

اگر غیر از این باشد لازمه اش ترکیب است، و اگر مرکب باشد محتاج به اجزا می شود و شی ء محتاج هرگز واجب الوجود نخواهد بود.

ج) توحید افعالی

یعنی هر وجودی، هر حرکتی، هر فعلی در عالم است به ذات پاک خدا بر می گردد حتی افعالی که از ما سر می زند به یک معنی از اوست، او به ما قدرت و اختیار و آزادی اراده داده، بنابر این در عین حال که ما فاعل افعال خود هستیم، و در مقابل آن مسؤولیم، از یک نظر فاعل خداوند است، زیرا همه آنچه داریم به او باز می گردد.

د) توحید در عبادت:

یعنی تنها باید او را پرستش کرد و غیر او شایسته

[شماره صفحه واقعی : 620]

ص: 1809

عبودیت نیست، چرا که عبادت باید برای کسی باشد که کمال مطلق و مطلق کمال است، کسی که از همگان بی نیاز است، و بخشنده تمام نعمتها، و آفریننده همه موجودات، و این صفات جز در ذات پاک او جمع نمی شود.

شاخه های توحید افعالی
اشاره

توحید افعالی نیز به نوبه خود شاخه های زیادی دارد که در اینجا به شش قسمت از مهمترین فروع آن اشاره می کنیم

1-توحید خالقیت

همان گونه که قرآن می گوید: «بگو: خداوند آفریدگار همه چیز است» (رعد/ 16).

دلیل آن هم روشن است وقتی با دلائل گذشته ثابت شد واجب الوجود یکی است، و همه چیز غیر از او ممکن الوجود است، بنابر این خالق همه موجودات نیز یکی خواهد بود

2- توحید ربوبیت

یعنی مدبّر و مدیر و مربّی و نظام بخش عالم هستی تنها خداست، چنانکه قرآن می گوید: «آیا غیر خدا را پروردگار خود بطلبم در حالی که او پروردگار همه چیز است»؟ (انعام/ 164).

دلیل آن نیز وحدت واجب الوجود و توحید خالق در عالم هستی است

3- توحید در قانونگذاری و تشریع

چنانکه قرآن می گوید: «هر کس که به آنچه خدا نازل کرده است حکم نکند کافر است» (مائده/ 44).

زیرا وقتی ثابت کردیم مدیر و مدبّر اوست، مسلما غیر او صلاحیت قانونگذاری نخواهد داشت، چون غیر او در تدبیر جهان سهمی ندارد تا قوانینی هماهنگ با نظام تکوین وضع کند.

4- توحید در مالکیت

خواه «مالکیت حقیقی» یعنی سلطه تکوینی بر چیزی باشد، یا «مالکیت حقوقی» یعنی سلطه قانونی بر چیزی اینها همه از اوست.

چنانکه قرآن می گوید: «مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین مخصوص خداست» (آل عمران/ 189).

و نیز می فرماید: «انفاق کنید از اموالی که خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده» (حدید/ 7).

[شماره صفحه واقعی : 621]

ص: 1810

دلیل آن هم همان توحید در خالقیت است، وقتی خالق همه اشیا اوست طبعا مالک همه اشیا نیز ذات مقدس اوست بنابر این هر ملکیتی باید از مالکیت او سر چشمه گیرد.

5- توحید مالکیت

مسلما جامعه بشری نیاز به حکومت دارد، چون زندگی دسته جمعی بدون حکومت ممکن نیست، تقسیم مسؤولیتها، تنظیم برنامه ها، اجرای مدیریتها و جلوگیری از تعدیات و تجاوزها، تنها به وسیله حکومت میسر است.

از طرفی اصل آزادی انسانها می گوید هیچ کس بر دیگری حق حکومت ندارد، مگر آنکه مالک اصلی و صاحب حقیقی اجازه دهد، و از همین جاست که ما هر حکومتی را که به حکومت الهی منتهی نشود مردود می دانیم، و نیز از همین جاست که مشروعیت حکومت را از آن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سپس امامان معصوم علیهم السّلام و بعد از آن برای فقیه جامع الشرائط می دانیم.

البته ممکن است مردم به کسی اجازه دهند که بر آنها حکومت کند، ولی چون انفاق تمام افراد جامعه عادتا غیر ممکن است چنین حکومتی عملا ممکن نیست (1).

6- توحید اطاعت

یعنی تنها مقام «واجب الاطاعه» در جهان، ذات پاک خداست، و مشروعیت اطاعت از هر مقام دیگری باید از همین جا سر چشمه گیرد، یعنی اطاعت او اطاعت خدا محسوب می شود.

زیرا وقتی حاکمیت مخصوص اوست مطاع بودن هم مخصوص اوست، و لذا ما اطاعت انبیا علیهم السّلام و ائمه معصومین و جانشینان آنها را پرتوی از اطاعت خدا می شمریم، قرآن می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا و رسول او و صاحبان امر (امامان معصوم) را» (نساء/ 59).

و نیز می فرماید: «هر کس رسول خدا را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است» (نساء/ 80).

«پایان سوره اخلاص»

[شماره صفحه واقعی : 622]

ص: 1811


1- لذا اگر حکومت از طریق آراء عمومی و اکثریت تعیین شود باید از طریق فقیه جامع الشرائط تنفیذ گردد تا مشروعیت الهیه پیدا کند.
سوره فلق [113]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 5 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

محتوای این سوره تعلیماتی است که خداوند به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله خصوصا و به سایر مسلمانان عموما، در زمینه پناه بردن به ذات پاک او از شرّ همه اشرار می دهد، تا خود را به او بسپارند، و در پناه او از شرّ هر موجود صاحب شر در امان بدارند.

در فضیلت تلاوت این سوره از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است، که فرمود:

«آیاتی بر من نازل شده که همانند آنها نازل نشده و آن دو سوره «فلق» و «ناس» است.

و در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام می خوانیم: «کسی که در نماز «وتر» سوره «فلق» و «ناس» و «قل هو اللّه احد» را بخواند به او گفته می شود: ای بنده خدا! بشارت باد بر تو خدا نماز وتر تو را قبول کرد».

و باز در روایت دیگری از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که به یکی از یارانش فرمود: «می خواهی دو سوره به تو تعلیم کنم که برترین سوره های قرآن است»! عرض کرد: آری ای رسول خدا! حضرت معوذتان (سوره فلق و سوره ناس) را به او تعلیم کرد، سپس آن دو را در نماز صبح قرائت نمود و به او فرمود: «هر گاه بر می خیزی و می خوابی آنها را بخوان».

[شماره صفحه واقعی : 623]

ص: 1812

روشن است اینها برای کسانی است که روح و جان و عقیده و عمل خود را با محتوای آن هماهنگ سازند.

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الفلق(113): آیه 1

(آیه 1)- پناه می برم به پروردگار سپیده دم! در نخستین آیه به شخص پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان یک الگو و پیشوا چنین دستور می دهد: «بگو: پناه می برم به پروردگار سپیده صبح» که دل سیاهی شب را می شکافد (قل اعوذ برب الفلق).

سوره الفلق(113): آیه 2

(آیه 2)- «از شر تمام آنچه آفریده است» (من شر ما خلق).

از شرّ همه موجودات شرور، انسانهای شرور، جن و حیوانات و حوادث و پیشامدهای شرّ و از شرّ نفس اماره.

«فلق» در اصل به معنی شکافتن چیزی و جدا کردن بعضی از بعضی دیگر است، و از آنجا که به هنگام دمیدن سپیده صبح پرده سیاه شب می شکافد، این واژه به معنی طلوع صبح، به کار رفته، بعضی آن را به معنی همه موالید و تمام موجودات زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه می دانند، چرا که تولد این موجودات که با شکافتن دانه و تخم و مانند آن صورت می گیرد از عجیبترین مراحل وجود آنهاست.

و بعضی نیز مفهوم «فلق» را از این هم گسترده تر گرفته اند، و آن را به هرگونه آفرینش و خلقت اطلاق کرده اند، چرا که با آفرینش هر موجود پرده عدم شکافته می شود و نور وجود آشکار می گردد.

هر یک از این معانی سه گانه (طلوع صبح- تولد موجودات زنده- آفرینش هر موجود) پدیده ای است عجیب که دلیل بر عظمت پروردگار و خالق و مدبر آن است، و توصیف خداوند به این وصف دارای مفهوم و محتوای عمیقی است.

تعبیر به «من شر ما خلق» مفهومش این نیست که آفرینش الهی در ذات خود شری دارد، چرا که آفرینش همان ایجاد است، و ایجاد و وجود خیر محض است، قرآن می گوید: «همان خدائی که هر چه را آفرید نیکو آفرید» (الم سجده/ 7).

بلکه شرّ هنگامی پیدا می شود که مخلوقات از قوانین آفرینش منحرف شوند

[شماره صفحه واقعی : 624]

ص: 1813

و از مسیر تعیین شده جدا گردند، فی المثل نیش و دندان برّنده حیوانات یک حربه دفاعی برای آنهاست که در برابر دشمنانشان به کار می برند همانند سلاحی که ما در مقابل دشمن از آن استفاده می کنیم، اگر این سلاح به مورد به کار رود خیر است، اما اگر نا به جا و در برابر دوست مصرف گردد شرّ است.

وانگهی بسیاری از امور است که ما در ظاهر آنها را شر حساب می کنیم ولی در باطن خیر است مانند حوادث و بلاهای بیدارگر و هشدار دهنده که انسان را از خواب غفلت بیدار ساخته و متوجه خدا می کند اینها مسلما شرّ نیست.

سوره الفلق(113): آیه 3

(آیه 3)- سپس در توضیح و تفسیر این مطلب می افزاید: «و از شر هر موجود شرور هنگامی که شبانه وارد می شود» (و من شر غاسق اذا وقب).

سوره الفلق(113): آیه 4

(آیه 4)- بعد می افزاید: «و از شرّ آنها که در گره ها می دمند» و هر تصمیمی را سست می کنند (و من شر النفاثات فی العقد).

بسیاری از مفسران «نفاثات» را به معنی «زنان ساحره» تفسیر کرده اند آنها اورادی را می خواندند و در گره هایی می دمیدند و به این وسیله سحر می کردند.

ولی جمعی آن را اشاره به زنان وسوسه گر می دانند که پی در پی در گوش مردان، مخصوصا همسران خود، مطالبی را فرو می خوانند تا عزم آهنین آنها را در انجام کارهای مثبت سست کنند.

فخر رازی می گوید: زنان به خاطر نفوذ محبتهایشان در قلوب رجال در آنان تصرف می کنند.

این معنی در عصر و زمان ما از هر وقت ظاهرتر است زیرا یکی از مهمترین وسائل نفوذ جاسوسها در سیاستمداران جهان استفاده از زنان جاسوسه است که با این «نفّاثات فی العقد» قفلهای صندوقهای اسرار را می گشایند و از مرموزترین مسائل با خبر می شوند و آن را در اختیار دشمن قرار می دهند.

بعضی نیز نفاثات را به «نفوس شریره»، و یا «جماعتهای وسوسه گر» که با تبلیغات مستمر خود گره های تصمیمها را سست می سازند تفسیر نموده اند.

[شماره صفحه واقعی : 625]

ص: 1814

بعید نیست که آیه مفهوم عام و جامعی داشته باشد که همه اینها را شامل شود حتی سخنان سخن چینها، و نمّامان که کانونهای محبت را سست و ویران می سازند.

سوره الفلق(113): آیه 45

(آیه 5)- در آخرین آیه این سوره می فرماید: «و از شرّ هر حسودی هنگامی که حسد می ورزد» (و من شر حاسد اذا حسد).

این آیه نشان می دهد که حسد از بدترین و زشت ترین صفات رذیله است، چرا که قرآن آن را در ردیف کارهای حیوانات درنده و مارهای گزنده، و شیاطین وسوسه گر قرار داده است.

«حسد» یک خوی زشت شیطانی است که بر اثر عوامل مختلف مانند ضعف ایمان و تنگ نظری و بخل در وجود انسان پیدا می شود، و به معنی درخواست و آرزوی زوال نعمت از دیگری است.

حسد سر چشمه بسیاری از گناهان کبیره است همان گونه که امام باقر علیه السّلام می فرماید: «حسد ایمان انسان را می خورد و از بین می برد همان گونه که آتش هیزم را!».

«پایان سوره فلق»

[شماره صفحه واقعی : 626]

ص: 1815

سوره ناس [114]
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای 6 آیه است

محتوا و فضیلت سوره:

انسان همیشه در معرض وسوسه های شیطانی است، و شیاطین جن و انس کوشش دارند در قلب و روح او نفوذ کنند، هر قدر مقام انسان در علم بالاتر رود و موقعیت او در اجتماع بیشتر گردد، وسوسه های شیاطین شدیدتر می شود، تا او را از راه حق منحرف سازند و با فساد عالمی عالمی را بر باد دهند.

این سوره به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به عنوان یک سرمشق و پیشوا و رهبر دستور می دهد که از شر همه وسوسه گران به خدا پناه برد.

محتوای این سوره از جهتی شبیه سوره «فلق» است، هر دو ناظر به پناه بردن به خداوند بزرگ از شرور و آفات می باشد، با این تفاوت که در سوره فلق انواع مختلف شرور مطرح شده، ولی در این سوره فقط روی شرّ وسوسه گران ناپیدا (وسواس خنّاس) تکیه شده است.

در فضیلت تلاوت این سوره روایات متعددی وارد شده از جمله این که در حدیثی می خوانیم که: «پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شدیدا بیمار شد، جبرئیل و میکائیل (دو فرشته بزرگ خدا) نزد او آمدند، جبرئیل نزد سر پیامبر نشست و میکائیل نزد پای او، جبرئیل سوره «فلق» را تلاوت کرد، و پیغمبر را با آن در پناه خدا قرار داد، و میکائیل سوره «قل اعوذ برب الناس» را.»

[شماره صفحه واقعی : 627]

ص: 1816

بسم الله الرحمن الرحیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

سوره الناس(114): آیه 1

(آیه 1)- پناه می برم به پروردگار مردم! در این سوره که آخرین سوره قرآن مجید است روی سخن را به شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان سرمشق و مقتدا و پیشوای مردم کرده، می فرماید: «بگو: پناه می برم به پروردگار مردم» (قل اعوذ برب الناس).

سوره الناس(114): آیه 2

(آیه 2)- «به مالک و حاکم مردم» (ملک الناس).

سوره الناس(114): آیه 3

(آیه 3)- «به (خدا و) معبود مردم» (اله الناس).

قابل توجه این که در اینجا روی سه وصف از اوصاف بزرگ خداوند (ربوبیت و مالکیت و الوهیت) تکیه شده است که همه آنها ارتباط مستقیمی به تربیت انسان، و نجات او از چنگال وسوسه گران دارد.

البته منظور از پناه بردن به خدا این نیست که انسان تنها با زبان این جمله را بگوید، بلکه باید با فکر و عقیده و عمل نیز خود را در پناه خدا قرار دهد، از راههای شیطانی، برنامه های شیطانی، افکار و تبلیغات شیطانی، مجالس و محافل شیطانی، خود را کنار کشد، و در مسیر افکار و تبلیغات رحمانی جای دهد، و گر نه انسانی که عملا خود را در معرض طوفان آن وسوسه ها قرار داده، تنها با خواندن این سوره و گفتن این الفاظ به جائی نمی رسد.

با گفتن «برب الناس» اعتراف به ربوبیت پروردگار می کند، و خود را تحت تربیت او قرار می دهد.

با گفتن «ملک الناس» خود را ملک او می داند، و بنده سر بر فرمانش می شود.

و با گفتن «اله الناس» در طریق عبودیت او گام می نهد، و از عبادت غیر او پرهیز می کند، بدون شک کسی که به این صفات سه گانه مؤمن باشد، و خود را با هر سه هماهنگ سازد از شر وسوسه گران در امان خواهد بود.

[شماره صفحه واقعی : 628]

ص: 1817

در حقیقت این اوصاف سه گانه سه درس مهم تربیتی و سه وسیله نجات از شر وسوسه گران است و انسان را در مقابل آنها بیمه می کند.

سوره الناس(114): آیه 4

(آیه 4)- لذا در این آیه می افزاید: «از شرّ وسوسه گر پنهانکار» (من شر الوسواس الخناس).

سوره الناس(114): آیه 5

(آیه 5)- «که درون سینه انسانها وسوسه می کند» (الذی یوسوس فی صدور الناس).

سوره الناس(114): آیه 6

(آیه 6)- «خواه از جن باشد یا از انسان» (من الجنه و الناس).

«خنّاس» صیغه مبالغه از ماده «خنوس» به معنی جمع شدن و عقب رفتن است، این به خاطر آن است که شیاطین هنگامی که نام خدا برده می شود عقب نشینی می کنند، و از آنجا که این امر غالبا با پنهان شدن توأم است این واژه به معنی «اختفا» نیز آمده است.

بنابر این مفهوم آیات چنین است: «بگو: من از شر وسوسه گر شیطان صفتی که از نام خدا می گریزد و پنهان می گردد به خدا پناه می برم».

کار شیطان تزیین است و مخفی کردن باطل در لعابی از حق، و دروغ در پوسته ای از راست، و گناه در لباس عبادت، و گمراهی در پوشش هدایت.

خلاصه هم خودشان مخفی هستند، و هم برنامه هایشان پنهان است، و این هشداری است به همه رهروان راه حق که منتظر نباشند شیاطین را در چهره و قیافه اصلی ببینند، آنها وسواس خناسند، و کارشان حقه و دروغ و نیرنگ و ریاکاری و ظاهر سازی و مخفی کردن حق.

جمله «من الجنه و الناس» هشدار می دهد که «وسواسان خناس» تنها در میان یک گروه و یک جماعت، و در یک قشر و یک لباس نیستند، در میان جن و انس پراکنده اند و در هر لباس و هر جماعتی یافت می شوند، باید مراقب همه آنها بود و باید از شر همه آنها به خدا پناه برد.

دوستان ناباب، همنشینهای منحرف، پیشوایان گمراه ظالم، کارگزاران جباران و طاغوتیان، نویسندگان و گویندگان فاسد، مکتبهای الحادی و التقاطی

[شماره صفحه واقعی : 629]

ص: 1818

ظاهر فریب، وسائل ارتباط جمعی وسوسه گر، همه اینها و غیر اینها در مفهوم گسترده «وسواس خناس» واردند که انسان باید از شرّ آنها به خدا پناه برد.

در حدیث پر معنی و تکان دهنده ای از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هنگامی که آیه و الذین اذا فعلوا فاحشه او ظلموا انفسهم ذکروا الله فاستغفروا لذنوبهم کسانی که وقتی کار بدی انجام دهند یا به خویشتن ستم کنند خدا را یاد می آورند و برای گناهانشان استغفار می کنند» (1) نازل شد، ابلیس بالای کوهی در مکّه رفت، و با صدای بلند فریاد کشید، و سران لشکرش را جمع کرد.

گفتند: ای آقای ما! چه شده است که ما را فرا خواندی؟

گفت: این آیه نازل شده (آیه ای که پشت مرا می لرزاند و مایه نجات بشر است) چه کسی می تواند با آن مقابله کند؟

یکی از شیاطین بزرگ گفت: من می توانم، نقشه ام چنین است و چنان! ابلیس طرح او را نپسندید! دیگری برخاست و طرح خود را ارائه داد باز هم مقبول نیفتاد! در اینجا «وسواس خنّاس» برخاست و گفت: من از عهده آن برمی آیم.

ابلیس گفت: از چه راه؟

گفت: آنها را با وعده ها و آرزوها سرگرم می کنم، تا آلوده گناه شوند، و هنگامی که گناه کردند توبه را از یادشان می برم! ابلیس گفت: تو می توانی از عهده این کار برآیی (نقشه ات بسیار ماهرانه و عالی است) و این مأموریت را تا دامنه قیامت به او سپرد».

پایان سوره ناس و پایان جلد پنجم برگزیده تفسیر نمونه

[شماره صفحه واقعی : 630]

ص: 1819


1- سوره آل عمران (3) آیه 135.

در پایان لازم است از آقای محمد شهرابی که در کنترل و تصحیح اوراق و آقای محمّد محمّدی در حروفچینی و صفحه آرایی و آقای حاج مرتضی آخوندی در چاپ و نشر این مجموعه صمیمانه همکاری نمودند تقدیر و تشکر نماییم.

پروردگارا! دام سخت و دشمن بیدار است و نقشه هایش مخفی و پنهان، و جز با لطف تو نجات ممکن نیست.

خداوندا! ما را به حقیقت این کتاب بزرگ آسمانیت آشناتر فرما.

بار الها! ما در برابر قرآن کریمت سر تعظیم فرود آورده ایم، توفیق عمل به آن را نیز به همه ما مرحمت نما.

بار الها! چگونه شکر این نعمت بزرگ را به درگاه تو بگزاریم که منت نهادی و این افتخار بزرگ و توفیق را نصیب کردی که در این ساعت و بعد از سه سال این تفسیر را به پایان ببریم.

ای خدا رحیم و مهربان! این خدمت ناچیز را به کرمت قبول فرما، و ذخر معاد و روز جزایمان قرار ده و آخر دعوانا ان الحمد للّه ربّ العالمین.

قم- حوزه علمیه احمد علی بابائی دوازدهم اردیبهشت ماه 1374

[شماره صفحه واقعی : 631]

ص: 1820

فلسفه

آشنایی با علوم اسلامی شهید مطهری (فلسفه)

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور: آشنائی با علوم اسلامی/ مرتضی مطهری، 1298 - 1358.

مشخصات نشر: قم : صدرا، 1371 - 1376.

مشخصات ظاهری: 197 ص.

موضوع : منطق

موضوع : فلسفه

رده بندی کنگره : BBR14/م6آ5 1371

رده بندی دیویی : 189/1

شماره کتابشناسی ملی : م 71-1360

توضیح : «آشنایی با علوم اسلامی» عنوان مجموعه تقریرات درس های استاد شهید مطهری در زمینه امّهات علوم اسلامی می باشد که این بخش به آشنایی با علم فلسفه اختصاص دارد.

ویژگی مهم این سلسله مباحث این است که چون در اصل تقریرات درسهای استاد شهید برای دانشجویان سالهای اول دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده، با بیانی روان و شیوا و قابل فهم برای مبتدیان نگارش یافته و برای افرادی که با اصطلاحات پیچیده علوم اسلامی آشنایی ندارند، درک و فهم آنها از طریق دسته بندی مطالب و شرح اصطلاحات، بسیار آسان گردیده است.

ص: 1

بخش دوم : فلسفه

درس اول : فلسفه چیست؟(1)
اشاره

اولین مسأله ای که لازم است درباره فلسفه بدانیم این است که «فلسفه چیست؟».

قبل از این که به این پرسش پاسخ دهیم، نظر به یک عده خلط مبحث هایی که در پاسخ این پرسش واقع شده است ناچاریم مقدمه ای کوتاه درباره مطلبی که معمولًا در کتب منطق ذکر می شود بیاوریم.

تعریف لفظی و تعریف معنوی

منطقّیین می گویند: آنگاه که از چیستی یک شی ء پرسش می شود مورد پرسش مختلف است.

گاهی مورد پرسش، معنی و مفهوم لفظ است؛ یعنی هنگامی که

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1821

می پرسیم «فلان چیز چیست؟» آن «چیز» مورد سؤال، خود همان لفظ است و منظور از «چیستی» آن، این است که معنی لغوی یا اصطلاحی آن لفظ چیست؟ فرض کنید در ضمن قرائت کتابی به لفظ «پوپک» برمی خوریم و معنی آن را نمی دانیم، از دیگری می پرسیم که پوپک چیست؟ او در جواب می گوید: پوپک نام مرغی است. یا مثلًا در عبارت منطقیین به لفظ «کلمه» برمی خوریم، از دیگری می پرسیم که «کلمه» در اصطلاح منطقیین چیست؟ او می گوید: «کلمه» در اصطلاح منطقیین عبارت است از «فعل» در اصطلاح نحویین.

بدیهی است که رابطه لفظ و معنی رابطه ای است قراردادی و اصطلاحی، خواه اصطلاح عام یا اصطلاح خاص.

در پاسخ اینچنین سؤالی باید موارد استعمال را جستجو کرد و یا به کتب لغت مراجعه کرد. اینچنین سؤالی ممکن است پاسخهای متعدد داشته باشد و همه آنها هم صحیح باشد، زیرا ممکن است یک لفظ در عرفهای مختلف، معانی مختلف داشته باشد؛ مثلًا یک لفظ در عرف اهل منطق و فلسفه ممکن است معنی خاص داشته باشد و در عرف اهل ادب معنی دیگری؛ همچنانکه لغت «کلمه» در عرف عام و هم در عرف علمای ادب یک معنی دارد، و در عرف منطقیین معنی دیگری؛ یا لغت «قیاس» در عرف منطقیین یک معنی دارد و در عرف فقها و اصولیین معنی دیگری.

وقتی یک لفظ در عرف واحد دو معنی یا چند معنی مختلف داشته باشد، در این گونه موارد باید گفت این لغت در فلان اصطلاح به این معنی است و در فلان اصطلاح دیگر به فلان معنی دیگر است. پاسخهایی که به این گونه سؤالات داده می شود «تعریف لفظی» نامیده می شود.

ولی گاهی که از چیستی یک شی ء سؤال می شود، مورد پرسش معنی

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1822

لفظ نیست، بلکه حقیقت معنی است؛ نمی خواهیم بپرسیم: «معنی این لفظ چیست؟»، معنی لفظ را می دانیم ولی حقیقت و کنه معنی بر ما مجهول است؛ سؤال از حقیقت و کنه معنی است. مثلًا اگر بپرسیم: «انسان چیست؟» مقصود این نیست که لغت «انسان» برای چه معنی وضع شده است. همه می دانیم که لغت «انسان» برای همین موجود خاص دو پای راست اندام سخنگو وضع شده است، بلکه سؤال از این است که ماهیت و حقیقت انسان چیست؟ بدیهی است که پاسخ صحیح چنین سؤالی جز یک چیز نمی تواند باشد؛ یعنی ممکن نیست که چند پاسخ متعدد همه صحیح باشد. پاسخی که به این گونه سؤالات داده می شود «تعریف حقیقی» خوانده می شود.

تعریف لفظی بر تعریف حقیقی مقدّم است؛ یعنی اول باید مفهوم لفظ را مشخص کرد و سپس آن معنی مشخص شده را تعریف حقیقی کرد، و الّا موجب مغالطه و مشاجره های بیجا خواهد شد، زیرا اگر لفظی معانی لغوی یا اصطلاحی متعددی داشته باشد و این تعدد معانی مغفولٌ عنه باشد، هر دسته ای ممکن است معنی و اصطلاح خاصی را منظور نظر قرار دهند و آن را تعریف کنند، غافل از این که هر کدام از اینها چیزی را در نظر دارد غیر از آن چیزی که دیگری در نظر گرفته است و بی جهت با یکدیگر مشاجره می کنند.

عدم تفکیک معنی لفظ از حقیقت معنی موجب می گردد که احیاناً تحولات و تطوراتی که در معنی لفظ پدید آمده است به حساب حقیقت معنی گذاشته شود. مثلًا ممکن است لفظ خاصی ابتدا در یک معنی «کلّ» استعمال شود و بعد اصطلاحات تغییر کند و عیناً همان لفظ به جای کل در مورد «جزء» آن کل استعمال شود. اگر کسی معنی لفظ را از حقیقت معنی

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1823

تفکیک نکند خواهد پنداشت که آن کل واقعاً «تجزیه» شده است، و حال آن که در آن کل تغییری رخ نداده است بلکه لفظ مستعمل در کل جای خود را عوض کرده و در جزء آن کل استعمال شده است.

اتفاقاً در مورد «فلسفه» چنین اشتباهی دامنگیر عموم فلاسفه غرب و مقلدان شرقی آنها شده است و شاید توفیق بیابیم و در درسهای بعد آن را توضیح دهیم.

کلمه «فلسفه» یک کلمه اصطلاحی است و معانی اصطلاحی متعدد و گوناگونی یافته است. گروههای مختلف فلاسفه هر کدام تعریف خاصی از «فلسفه» کرده اند ولی این اختلاف تعریف و تعبیر مربوط به یک حقیقت نیست، هر گروهی این لفظ را در معنی خاص به کار برده اند و همان معنی خاصِّ منظور خویشتن را تعریف کرده اند.

آنچه یک گروه آن را «فلسفه» می نامد گروه دیگر آن را «فلسفه» نمی نامد، یا اساساً ارزش آن را منکر است و یا آن را به نام دیگر می خواند و یا جزء علم دیگر می داند، و قهراً از نظر هر گروه، گروه دیگر «فیلسوف» خوانده نمی شوند. از این رو ما در پاسخ «فلسفه چیست؟» سعی می کنیم که با توجه به اصطلاحات مختلف به پاسخ بپردازیم. اول به پاسخ این پرسش از نظر فلاسفه اسلامی می پردازیم و قبل از هر چیز ریشه لغوی این کلمه را مورد بحث قرار می دهیم.

لغت «فلسفه»

این لغت ریشه یونانی دارد. همه علمای قدیم و جدید که با زبان یونانی و تاریخ علمی یونان قدیم آشنا بوده اند می گویند:

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1824

این لغت مصدر جعلی عربی کلمه «فیلوسوفیا» (1) است. کلمه «فیلوسوفیا» مرکب است از دو کلمه «فیلو» (2) و «سوفیا» (3). کلمه «فیلو» به معنی دوستداری و کلمه «سوفیا» به معنی دانایی است. پس کلمه «فیلوسوفیا» به معنی دوستداری دانایی است؛ و افلاطون، سقراط را «فیلوسوفس» (4) یعنی دوستدار دانایی معرفی می کند (5). علیهذا کلمه «فلسفه» که مصدر جعلی عربی است به معنی فیلسوفی گری است.

قبل از سقراط گروهی پدید آمدند که خود را «سوفیست» (6) یعنی دانشمند می نامیدند. این گروه ادراک انسان را مقیاس حقیقت و واقعیت می گرفتند و در استدلالهای خود مغالطه به کار می بردند.

تدریجا لغت «سوفیست» مفهوم اصلی خود را از دست داد و مفهوم «مغالطه کار» به خود گرفت و سوفیست گری مرادف شد با مغالطه کاری. کلمه «سفسطه» در زبان عربی مصدر ساختگی «سوفیست» است که اکنون در میان ما به معنی مغالطه کاری است.

سقراط به علت تواضع و فروتنی که داشت، و هم شاید به علت احتراز از همردیف شدن با سوفیستها، امتناع داشت که او را «سوفیست» یا دانشمند خوانند (7) و از این رو خود را «فیلسوف» یعنی دوستدار دانش خواند. تدریجا کلمه «فیلوسوفیا» بر عکس کلمه «سوفیست» که از مفهوم «دانشمند» به

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1825


1- Philosophia .
2- Philo .
3- Sophia .
4- Philosophes .
5- ملل و نحل شهرستانی، ج 2/ ص 231، و تاریخ فلسفه دکتر هومن، ج 1/ ص 20.
6- Sophist .
7- تاریخ فلسفه دکتر هومن، ج 1/ ص 169.

مفهوم «مغالطه کار» سقوط گرفت، از مفهوم «دوستدار دانش» به مفهوم «دانشمند» ارتقاء یافت و کلمه «فلسفه» نیز مرادف شد با دانش. علیهذا لغت «فیلسوف» به عنوان یک لغت اصطلاحی، قبل از سقراط به کسی اطلاق نشده است و بعد از سقراط نیز بلافاصله به کسی اطلاق نشده.

لغت «فلسفه» نیز در آن ایام هنوز مفهوم مشخص نداشته است و می گویند ارسطو نیز این لغت را به کار نبرده است و بعدها اصطلاح «فلسفه» و «فیلسوف» رایج شده است.

در اصطلاح مسلمین

مسلمین این لغت را از یونان گرفتند، صیغه عربی از آن ساختند و صیغه شرقی به آن دادند و آن را به معنی «مطلق دانش عقلی» به کار بردند.

«فلسفه» در اصطلاح شایع مسلمین نام یک فن خاص و دانش خاص نیست، همه دانشهای عقلی را در مقابل دانشهای نقلی از قبیل لغت، نحو، صرف، معانی، بیان، بدیع، عَروض، تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تحت عنوان کلی «فلسفه» نام می بردند؛ و چون این لغت مفهوم عامّی داشت، قهرا «فیلسوف» به کسی اطلاق می شد که جامع همه علوم عقلی آن زمان، اعمّ از الهیات و ریاضیات و طبیعیات و سیاسیات و اخلاقیات و منزلیات بوده باشد؛ و به این اعتبار بود که می گفتند: «هر کس فیلسوف باشد جهانی می شود علمی، مشابه جهان عینی».

مسلمین آنگاه که می خواستند تقسیم ارسطویی را درباره علوم بیان کنند کلمه «فلسفه» یا کلمه «حکمت» را به کار می بردند، می گفتند: فلسفه (یعنی علم عقلی) بر دو قسم است: نظری و عملی.

«فلسفه نظری» آن است که درباره اشیاء آنچنانکه هستند بحث

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1826

می کند، و «فلسفه عملی» آن است که درباره افعال انسان آنچنانکه باید و شایسته است باشد بحث می کند. فلسفه نظری بر سه قسم است: الهیات یا فلسفه عُلیا، ریاضیات یا فلسفه وسطی ، طبیعیات یا فلسفه سفلی .

فلسفه علیا یا الهیات به نوبه خود مشتمل بر دو فنّ است: امور عامّه، و دیگر الهیات بالمعنی الاخص.

ریاضیات چهار بخش است و هر کدام علم علیحده است: حساب، هندسه، هیئت، موسیقی.

طبیعیات نیز به نوبه خود بخشها و اقسام زیادی دارد. فلسفه عملی نیز به نوبه خود تقسیم می شود به علم اخلاق، علم تدبیر منزل، علم سیاست مدن.

علیهذا پس فیلسوف کامل یعنی جامع همه علوم نامبرده.

فلسفه حقیقی یا علم اعلی

از نظر این فلاسفه، در میان بخشهای متعدد فلسفه، یک بخش نسبت به سایر بخشها امتیاز خاص دارد و گویی یک سر و گردن از همه آنها بلندتر است و آن همان است که به نامهای «فلسفه اولی »، «فلسفه علیا»، «علم اعلی»، «علم کلّی»، «الهیات»، «ما بعد الطبیعه» (متافیزیک) خوانده می شود. امتیاز این علم نسبت به سایر علوم یکی در این است که- به عقیده قدما- از هر علم دیگر برهانی تر و یقینی تر است؛ دیگر این که بر همه علوم دیگر ریاست و حکومت دارد و در واقع ملکه علوم است، زیرا علوم دیگر به او نیاز کلی دارند و او نیاز کلی به آنها ندارد؛ سوم این که از همه

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1827

علوم دیگر کلی تر و عام تر است (1). از نظر این فلاسفه، فلسفه حقیقی همین علم است؛ از این رو گاهی کلمه «فلسفه» به خصوص این علم اطلاق می شد، ولی این اطلاق به ندرت اتفاق می افتاد.

پس، از نظر قدمای فلاسفه، لغت «فلسفه» دو معنی داشت: یکی معنی شایع، که عبارت بود از مطلق دانش معقول که شامل همه علوم غیر نقلی بود؛ دیگر معنی غیر شایع، که عبارت بود از علم الهی یا فلسفه اولی که از شعب سه گانه فلسفه نظری است.

بنابر این اگر فلسفه را به حسب اصطلاح قدما بخواهیم تعریف کنیم و اصطلاح شایع را در نظر بگیریم، «فلسفه» چون یک لغت عامّ است و به فنّ خاص و علم خاص اطلاق نمی شود، تعریف خاص هم ندارد. فلسفه به حسب این اصطلاح شایع یعنی علم غیر نقلی، و فیلسوف شدن یعنی جامع همه علوم شدن؛ و به اعتبار همین عمومیت مفهوم «فلسفه» بود که می گفتند: «فلسفه کمال نفس انسان است هم از جنبه نظری و هم از جنبه عملی».

اما اگر اصطلاح غیر شایع را بگیریم و منظورمان از «فلسفه» همان علمی باشد که قدما آن را «فلسفه حقیقی» و یا «فلسفه اولی» و یا «علم اعلی» می خواندند، «فلسفه» تعریف خاص دارد و پاسخ سؤال «فلسفه چیست؟» این است که فلسفه عبارت است از: «علم به احوال موجود از آن جهت که موجود است نه از آن جهت که تعین خاص دارد، مثلًا جسم است یا کمّ است یا کیف است یا انسان است یا گیاه است و غیره».

توضیح مطلب این است که اطلاعات ما درباره اشیاء دو گونه است: یا

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1828


1- بیان و اثبات این سه امتیاز از عهده این بحثهای مختصر خارج است. رجوع شود به سه فصل اول الهیات شفا و اوائل جلد اول اسفار.

مخصوص است به نوع و یا جنس معینی، و به عبارت دیگر درباره احوال و احکام و عوارض خاص یک نوع و یا یک جنس معین است، مثل علم ما به احکام اعداد و یا احکام مقادیر و یا احوال و آثار گیاهان و یا احوال و آثار و احکام بدن انسان و امثال اینها که اول را علم «حساب» یا «عدد شناسی» می نامیم، و دوم را علم «هندسه» یا «مقدار شناسی»، و سوم را علم «گیاه شناسی»، و چهارم را علم «پزشکی» یا «بدن شناسی»، و همچنین سایر علوم از قبیل آسمان شناسی، زمین شناسی، معدن شناسی، حیوان شناسی، روان شناسی، جامعه شناسی، اتم شناسی و غیره.

و یا مخصوص به نوع خاص نیست، یعنی موجود از آن جهت که نوع خاص است آن احوال و احکام و آثار را ندارد، بلکه از آن جهت دارای آن احکام و احوال و آثار است که «موجود» است. به عبارت دیگر جهان گاهی از نظر کثرت و موضوعاتِ جدا جدا مورد مطالعه قرار می گیرد و گاهی از جهت وحدت؛ یعنی «موجود» را از آن جهت که موجود است به عنوان یک «واحد» در نظر می گیریم و مطالعات خود را درباره آن «واحد» که شامل همه چیز است ادامه می دهیم.

ما اگر جهان را به یک اندام تشبیه کنیم می بینیم که مطالعه ما درباره این اندام دو گونه است: برخی مطالعات ما مربوط است به اعضای این اندام، مثلًا سر یا دست یا پا یا چشم این اندام، ولی برخی مطالعات ما مربوط می شود به کلّ اندام، مثل این که آیا این اندام از کی به وجود آمده است و تا کی ادامه می یابد؟ و آیا اساساً «کی» درباره مجموع اندام معنی و مفهوم دارد یا نه؟ آیا این اندام یک وحدت واقعی دارد و کثرت اعضا کثرت ظاهری و غیر حقیقی است، یا وحدتش اعتباری است و از حد وابستگی ماشینی یعنی وحدت صناعی تجاوز نمی کند؟ آیا این اندام یک مبدأ دارد که سایر

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1829

اعضا از آن به وجود آمده اند؟ مثلًا آیا این اندام سر دارد و سرِ اندام منشأ پیدایش سایر اعضاست یا اندامی است بی سر؟ آیا اگر سر دارد، سر این اندام از یک مغز شاعر و مدرک برخوردار است و یا پوک و خالی است؟ آیا تمام اندام- حتی ناخن و استخوان- از نوعی حیات و زندگی برخوردار است و یا شعور و ادراک در این اندام محدود است

به برخی موجودات که تصادفاً مانند کرمهایی که در یک لش مرده پیدا می شوند پیدا شده اند و آن کرمها همانهاست که به نام «حیوان» و از آن جمله «انسان» خوانده می شوند؟ آیا این اندام در مجموع خود هدفی را تعقیب می کند و به سوی کمال و حقیقتی روان است یا موجودی است بی هدف و بی مقصد؟ آیا پیدایش و زوال اعضا تصادفی است یا قانون علّیت بر آن حکمفرماست و هیچ پدیده ای بدون علت نیست و هر معلول خاص از علت خاص پدید می آید؟ آیا نظام حاکم بر این اندام، نظامی قطعی و لا یتخلّف است یا هیچ ضرورت و قطعیتی بر آن حاکم نیست؟ آیا ترتیب و تقدم و تأخر اعضای این اندام، واقعی و حقیقی است یا نه؟ مجموع جهازات کلی این اندام چند تاست؟ و امثال اینها.

آن قسمت از مطالعات ما که مربوط می شود به عضو شناسی جهان هستی، «علم» است و آن قسمت از مطالعات که مربوط می شود به اندام شناسی جهان، «فلسفه» است.

پس می بینیم که یک «تیپ» خاص از مسائل است که با مسائل هیچ علمی از علوم جهان که درباره یک موجود خاص تحقیق می کند شباهت ندارد ولی خودشان تیپ خاصی را تشکیل می دهند. وقتی که درباره این تیپ مسائل از نظر شناسایی «اجزاء العلوم» مطالعه می کنیم و می خواهیم بفهمیم از نظر فنی، مسائل «این تیپی» از عوارض چه موضوعی به شمار

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1830

می روند، می بینیم از عوارض «موجود بما هو موجود» است و البته توضیح و تشریح این مطلب در کتب مبسوط فلسفی باید صورت گیرد و از عهده این درس خارج است.

علاوه بر مسائل بالا، هر گاه ما [بخواهیم ] درباره ماهیت اشیاء بحث کنیم که مثلًا ماهیت و چیستی و تعریف واقعی «جسم» یا «انسان» چیست؟ یا هرگاه بخواهیم درباره وجود و هستی اشیاء بحث کنیم، مثلًا آیا دایره حقیقی یا خط حقیقی موجود است یا نه؟ باز به همین فن مربوط می شود، زیرا بحث درباره این امور نیز بحث درباره عوارض موجود بما هو موجود است؛ یعنی به اصطلاح، ماهیات از عوارض و احکام موجود بما هو موجود می باشند. این بحث نیز دامنه دراز دارد و از حدود این درس خارج است. در کتب مبسوط فلسفی درباره آن بحث شده است.

نتیجه بحث این شد که اگر کسی از ما بپرسد که «فلسفه چیست؟» ما قبل از آن که به پرسش او پاسخ دهیم می گوییم این لغت در عرف هر گروهی اصطلاح خاص

دارد؛ اگر منظور تعریف فلسفه مصطلح مسلمین است، در اصطلاح رایج مسلمین این کلمه اسم جنس است برای همه علوم عقلی و نام علم خاصی نیست که بتوان تعریف کرد؛ و در اصطلاح غیر رایج، نام فلسفه اولی است و آن علمی است که درباره کلّی ترین مسائل هستی- که مربوط به هیچ موضوع خاص نیست و به همه موضوعات هم مربوط است- بحث می کند، آن علمی است که همه هستی را به عنوان موضوع واحد مورد مطالعه قرار می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1831

درس دوم : فلسفه چیست؟ (2)
اشاره

در درس گذشته، «فلسفه» را در اصطلاح مسلمین تعریف کردیم. اکنون لازم است برخی تعریفات دیگر «فلسفه» را نیز برای این که فی الجمله آشنایی پیدا شود نقل نماییم.

ولی قبل از پرداختن به تعریفات جدید، به یک اشتباه تاریخی که منشأ اشتباه دیگری نیز شده است باید اشاره کنیم.

ما بعد الطبیعه، متا فیزیک

ارسطو اول کسی است که پی برد یک سلسله مسائل است که در هیچ علمی از علوم، اعمّ از طبیعی یا ریاضی یا اخلاقی یا اجتماعی یا منطقی، نمی گنجد و باید آنها را به علم جداگانه ای متعلق دانست. شاید همو اول

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1832

کسی است که تشخیص داد محوری که این مسائل را به عنوان عوارض و حالات خود گرد خود جمع می کند «موجود بما هو موجود» است، و شاید همو اول کسی است که کشف کرد رابطه و عامل پیوند مسائل هر علم با یکدیگر و ملاک جدایی آنها از مسائل علوم دیگر چیزی است که «موضوع علم» نامیده می شود.

البته مسائل این علم بعدها توسعه پیدا کرد و مانند هر علم دیگر اضافات زیادی یافت. این مطلب از مقایسه مابعدالطبیعه ارسطو با مابعدالطبیعه ابن سینا، تا چه رسد به مابعدالطبیعه صدرالمتألّهین، روشن می شود. ولی به هر حال ارسطو اول کسی است که این علم را به عنوان یک علم مستقل کشف کرد و به آن در میان علوم دیگر جای مخصوص داد.

ولی ارسطو هیچ نامی روی این علم نگذاشته بود. آثار ارسطو را بعد از او در یک دائره المعارف جمع کردند. این بخش از نظر ترتیب بعد از بخش «طبیعیات» قرار گرفت و چون نام مخصوص نداشت به «متا فیزیک» (1) یعنی «بعد از فیزیک» معروف شد.

کلمه «متا فیزیک» به وسیله مترجمین عربی به «ما بعد الطبیعه» ترجمه شد.

کم کم فراموش شد که این نام بدان جهت به این علم داده شده که در کتاب ارسطو بعد از «طبیعیات» قرار گرفته است. چنین گمان رفت که این نام از آن جهت به این علم داده شده است که مسائل این علم- یا لااقل بعضی از مسائل این علم از قبیل خدا، عقول مجرّده- خارج از طبیعت اند. از این رو برای افرادی مانند ابن سینا این سؤال مطرح شد که می بایست این علم «ما قبل الطبیعه» خوانده می شد نه «ما بعد الطبیعه»، زیرا اگر به

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1833


1- metaphysics .

اعتبار اشتمال این علم بر بحث خدا آن را به این نام خوانده اند خدا قبل از طبیعت قرار گرفته نه بعد از آن (1).

بعدها در میان برخی از متفلسفان جدید این اشتباه لفظی و ترجمه ای منجر به یک اشتباه معنوی شد. گروه زیادی از اروپاییان کلمه «ما بعد الطبیعه» را مساوی با ماوراء الطبیعه پنداشتند و گمان کردند که موضوع این علم اموری است که خارج از طبیعت اند و حال آن که- چنانکه دانستیم- موضوع این علم شامل طبیعت و ماوراء طبیعت و بالأخره هر چه موجود است می شود. به هر حال این دسته به غلط این علم را چنین تعریف کردند: «متافیزیک علمی است که فقط درباره خدا و امور مجرد از ماده بحث می کند».

فلسفه در عصر جدید

چنانکه می دانیم نقطه عطف در عصر جدید نسبت به عصر قدیم که از قرن شانزدهم آغاز می شود و به وسیله گروهی که در رأس آنها دکارت فرانسوی و بیکن انگلیسی بودند صورت گرفت این بود که روش قیاسی و عقلی در علوم جای خود را به روش تجربی و حسی داد؛ علوم طبیعی یکسره از قلمرو روش قیاسی خارج شد و وارد حوزه روش تجربی شد؛ ریاضیات حالت نیمه قیاسی و نیمه تجربی به خود گرفت.

پس از این جریان این فکر برای بعضی پیدا شد که روش قیاسی به هیچ وجه قابل اعتماد نیست، پس اگر علمی در دسترس تجربه و آزمایش عملی نباشد و بخواهد صرفاً از قیاس استفاده کند، آن علم اساسی ندارد، و چون

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1834


1- الهیات شفا، چاپ قدیم، ص 15.

علم ما بعد الطبیعه چنین است، یعنی تجربه و آزمایش عملی را در آن راه نیست، پس این علم اعتبار ندارد، یعنی مسائل این علم نفیاً و اثباتاً قابل تحقیق و مطالعه نیستند. این گروه گرد آن علمی که یک روز یک سر و گردن از همه علوم دیگر بلندتر بود و «اشرف علوم» و «ملکه علوم» خوانده می شد یک خط قرمز کشیدند. از نظر این گروه، علمی به نام علم «مابعد الطبیعه» یا «فلسفه اولی » یا هر نام دیگر وجود ندارد و نمی تواند وجود داشته باشد. این گروه در حقیقت گرامی ترین مسائل مورد نیاز عقل بشر را از بشر گرفتند.

گروهی دیگر مدعی شدند که روش قیاسی در همه جا بی اعتبار نیست، در ما بعد الطبیعه و اخلاق باید از آن استفاده کرد. این گروه اصطلاح جدیدی خلق کردند و آنچه را که با روش تجربی قابل تحقیق بود «علم» خواندند و آنچه می بایست با روش قیاسی از آن استفاده شود، اعمّ از متافیزیک و اخلاق و منطق و غیره، آن را «فلسفه» خواندند. پس تعریف «فلسفه» در اصطلاح این گروه عبارت است از:

«علومی که صرفاً با روش قیاسی تحقیق می شوند و تجربه و آزمایش عملی را در آنها راه نیست».

بنابر این نظر، مانند نظر علمای قدیم کلمه «فلسفه» یک اسم عامّ است نه اسم خاصّ، یعنی نام یک علم نیست، نامی است که شامل چندین علم می گردد. ولی البته دایره فلسفه به حسب این اصطلاح نسبت به اصطلاح قدما تنگ تر است، زیرا فقط شامل علم ما بعد الطبیعه و علم اخلاق و علم منطق و علم حقوق و احیاناً بعضی علوم

دیگر می شود و اما ریاضیات و طبیعیات در خارج این دایره قرار می گیرند، بر خلاف اصطلاح قدما که شامل ریاضیات و طبیعیات هم بود.

گروه اول که به کلی منکر ما بعد الطبیعه و منکر روش قیاسی بودند و تنها

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1835

علوم حسی و تجربی را معتبر می شناختند کم کم متوجه شدند که اگر هر چه هست منحصر به علوم تجربی باشد- و مسائل این علوم هم که جزئی است؛ یعنی مخصوص به موضوعات خاص است- ما از شناخت کلّی جهان- که فلسفه یا ما بعد الطبیعه مدعی عهده داری آن بود- به کلی محروم خواهیم ماند؛ از این رو فکر جدیدی برایشان پیدا شد و آن پایه گذاری «فلسفه علمی» بود یعنی فلسفه ای که صد در صد متکی به علوم است و در آن از مقایسه علوم با یکدیگر و پیوند مسائل آنها با مسائل دیگر و کشف نوعی رابطه و کلّیت میان قوانین و مسائل علوم با یکدیگر، یک سلسله مسائل کلی تر به دست می آید. این مسائل کلی تر را به نام «فلسفه» خواندند. اگوست کنت (1) فرانسوی و هربرت اسپنسر (2) انگلیسی چنین روشی پیش گرفتند.

فلسفه از نظر این دسته، دیگر آن علمی نبود که مستقل شناخته می شد چه از نظر موضوع و چه از نظر مبادی، زیرا آن علم موضوعش «موجود بما هو موجود» بود و مبادی اش- و لااقل مبادی عمده اش- بدیهیات اولیه بود؛ بلکه علمی شد که کارش تحقیق در فراورده های علوم دیگر و پیوند دادن میان آنها و استخراج مسائل کلی تر از مسائل محدودتر علوم بود.

فلسفه تحصّلی اگوست کنت فرانسوی و فلسفه ترکیبی هربرت اسپنسر انگلیسی از این نوع است.

از نظر این گروه، فلسفه، علمی جدا از سایر علوم نیست، بلکه نسبت علوم با فلسفه از قبیل نسبت یک درجه از معرفت با یک درجه کامل تر از معرفت درباره یک چیز است؛ یعنی فلسفه، ادراک وسیع تر و کلی تر همان

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1836


1- Auguste Cont .
2- Herbert Spencer .

چیزهایی است که مورد ادراک و معرفت علوم است.

برخی دیگر مانند کانت (1) قبل از هر چیز تحقیق درباره خود معرفت و قوّه ای که منشأ این معرفت است- یعنی عقل- را لازم شمردند و به نقد و نقّادی عقل انسان پرداختند و تحقیقات خود را «فلسفه» یا «فلسفه نقّادی» (Critical philosophy) نام نهادند.

البته این فلسفه نیز با آنچه نزد قدما به نام «فلسفه» خوانده می شد جز اشتراک در لفظ وجه مشترک دیگری ندارد، همچنانکه با فلسفه تحققی اگوست کنت و فلسفه ترکیبی اسپنسر نیز وجه اشتراکی جز لفظ ندارد. فلسفه کانت به منطق- که نوعی خاص از فکر شناسی است- از فلسفه- که جهان شناسی است- نزدیک تر است.

در جهان اروپا کم کم آنچه «نه علم» بود، یعنی در هیچ علم خاصی از علوم طبیعی یا ریاضی نمی گنجید و در عین حال یک نظریه درباره جهان یا انسان یا اجتماع بود، به نام «فلسفه» خوانده شد. اگر کسی همه «ایسم» هایی را که در اروپا و امریکا به نام «فلسفه» خوانده می شود جمع کند و تعریف همه را به دست آورد، می بیند که هیچ وجه مشترکی جز «نه علم» بودن ندارند.

این مقدار که اشاره شد برای نمونه بود که بدانیم تفاوت فلسفه قدیم با فلسفه های جدید از قبیل تفاوت علوم قدیمه با علوم جدیده نیست.

علم قدیم با علم جدید، مثلًا طبّ قدیم و طبّ جدید، هندسه قدیم و هندسه جدید، علم النفس قدیم و علم النفس جدید، گیاه شناسی قدیم و گیاه شناسی جدید و ...

تفاوت ماهوی ندارند؛ یعنی چنین نیست که مثلًا

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1837


1- Kant .

کلمه «طب» در قدیم نام یک علم بود و در جدید نام یک علم دیگر. طب قدیم و طب جدید هر دو دارای تعریف واحد هستند.

«طب» به هر حال عبارت است از معرفت احوال و عوارض بدن انسان. تفاوت طب قدیم و طب جدید یکی در شیوه تحقیق مسائل است که طب جدید از طب قدیم تجربی تر است و طب قدیم از طب جدید استدلالی تر و قیاسی تر است، و دیگر در نقص و کمال است، یعنی طب قدیم ناقص تر و طب جدید کامل تر است. و همچنین سایر علوم.

اما «فلسفه» در قدیم و جدید یک نام است برای معانی مختلف و گوناگون، و به حسب هر معنی تعریف جداگانه دارد. چنانکه خواندیم، در قدیم گاهی کلمه «فلسفه» نام «مطلق علم عقلی» بود و گاهی این نام اختصاص می یافت به یکی از شعب یعنی علم ما بعد الطبیعه یا فلسفه اولی ، و در جدید این نام به معانی متعدد اطلاق شده و بر حسب هر معنی یک تعریف جداگانه دارد.

جدا شدن علوم از فلسفه

یک غلط فاحش رایج در زمان ما که از غرب سرچشمه گرفته است و در میان مقلّدان شرقی غربیان نیز شایع است، افسانه جدا شدن علوم از فلسفه است. یک تغییر و تحول لفظی که به اصطلاحی قرار دادی مربوط می شود با یک تغییر و تحول معنوی که به حقیقت یک معنی مربوط می گردد اشتباه شده و نام «جدا شدن علوم از فلسفه» به خود گرفته است.

چنانکه سابقاً گفتیم، کلمه «فلسفه» یا «حکمت» در اصطلاح قدما غالباً به معنی دانش عقلی در مقابل دانش نقلی به کار می رفت و لهذا مفهوم این لفظ شامل همه اندیشه های عقلانی و فکری بشر بود.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1838

در این اصطلاح، لغت «فلسفه» یک اسم عام و اسم جنس بود نه اسم خاص. بعد در دوره جدید این لفظ اختصاص یافت به ما بعد الطبیعه و منطق و زیبایی شناسی و امثال اینها. این تغییر اسم سبب شده که برخی بپندارند که فلسفه در قدیم یک علم بود و مسائلش الهیات و طبیعیات و ریاضیات و سایر علوم بود، بعد طبیعیات و ریاضیات از فلسفه جدا شدند و استقلال یافتند.

اینچنین تعبیری درست مثل این است که مثلًا کلمه «تن» یک وقت به معنی بدن در مقابل روح به کار برده شود و شامل همه اندام انسان از سر تا پا بوده باشد، و بعد اصطلاح ثانوی پیدا شود و این کلمه در مورد از گردن به پایین، در مقابل «سر» به کار برده شود و آنگاه برای برخی این توهّم پیدا شود که سر انسان از بدن انسان جدا شده است؛ یعنی یک تغییر و تحول لفظی با یک تغییر و تحول معنوی اشتباه شود؛ و نیز مثل این است که کلمه «فارس» یک وقت به همه ایران اطلاق می شده است و امروز به استانی از استانهای جنوبی ایران اطلاق می شود و کسی پیدا شود و گمان کند که استان فارس از ایران جدا شده است. جدا شدن علوم از فلسفه از همین قبیل است.

علوم روزی تحت نام عامّ «فلسفه» یاد می شدند و امروز این نام اختصاص یافته به یکی از آن علوم.

این تغییر نام ربطی به جدا شدن علوم از فلسفه ندارد. علوم هیچوقت جزء فلسفه به معنای خاص این کلمه نبوده تا جدا شود.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1839

درس سوم : فلسفه اشراق و فلسفه مشّاء

فلاسفه اسلامی به دو دسته تقسیم می شوند: فلاسفه اشراق و فلاسفه مشّاء.

سر دسته فلاسفه اشراقی اسلامی، شیخ شهاب الدین سهروردی از علمای قرن ششم است، و سر دسته فلاسفه مشّاء اسلامی، شیخ الرئیس ابوعلی بن سینا به شمار می رود.

اشراقیان پیرو افلاطون، و مشّائیان پیرو ارسطو به شمار می روند. تفاوت اصلی و جوهری روش اشراقی و روش مشّائی در این است که در روش اشراقی برای تحقیق در مسائل فلسفی و مخصوصاً «حکمت الهی» تنها استدلال و تفکرات عقلی کافی نیست، سلوک قلبی و مجاهدات نفس و تصفیه آن نیز برای کشف حقایق، ضروری و لازم است، اما در روش مشّائی تکیه فقط بر استدلال است.

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1840

لفظ «اشراق» که به معنی تابش نور است، برای افاده روش اشراقی مفید و رساست، ولی کلمه «مشّاء» که به معنی «راه رونده» یا «بسیار راه رونده» است صرفاً نامگذاری است و روش مشّائی را افاده نمی کند. گویند علت این که ارسطو و پیروانش را «مشّائین» خواندند این بود که ارسطو عادت داشت که در حال قدم زدن و راه رفتن افاده و افاضه کند. پس اگر بخواهیم کلمه ای را به کار بریم که مفید مفهوم روش فلسفی مشّائین باشد باید کلمه «استدلالی» را به کار بریم و بگوییم فلاسفه دو دسته اند: اشراقیون و استدلالیون.

این جا لازم است تحقیق شود که آیا واقعاً افلاطون و ارسطو دارای دو متد مختلف بوده اند و چنین اختلاف نظری میان استاد (افلاطون) و شاگرد (ارسطو) بوده است؟ و آیا طریقه ای که شیخ شهاب الدین سهروردی- که از این پس ما او را با نام کوتاهش به نام «شیخ اشراق» خواهیم خواند- در دوره اسلامی آن را بیان کرده است طریقه افلاطون است و افلاطون طرفدار و پیرو سلوک معنوی و مجاهدت و ریاضت نفس و مکاشفه و مشاهده قلبی و به تعبیر شیخ اشراق طرفدار «حکمت ذوقی» بوده است؟ آیا مسائلی که از زمان شیخ اشراق به بعد به عنوان مسائل مورد اختلاف اشراقیین و مشّائین شناخته می شود، مانند اصالت ماهیت و اصالت وجود، وحدت و کثرت وجود، مسأله جعل، مسأله ترکب و عدم ترکب جسم از هیولی و صورت، مسأله مُثُل و ارباب انواع، قاعده امکان اشرف و دهها مسأله دیگر از این قبیل، همان مسائل مورد اختلاف افلاطون و ارسطوست که تا این زمان ادامه یافته است، و یا این مسائل و لااقل بعضی از این مسائل بعدها اختراع و ابتکار شده و روح افلاطون و ارسطو از اینها بی خبر بوده است؟

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1841

آنچه اجمالًا در این درسها می توانیم بگوییم این است که مسلّما میان افلاطون و ارسطو اختلاف نظرهایی وجود داشته؛ یعنی ارسطو بسیاری از نظریه های افلاطون را رد کرد و نظریه های دیگری در برابر او ابراز کرد.

در دوره اسکندریه- که حدّ فاصل میان دوره یونانی و دوره اسلامی است- پیروان افلاطون با پیروان ارسطو دو دسته مختلف را تشکیل می داده اند. فارابی کتاب کوچک معروفی دارد به نام الجمع بین رأیی الحکیمین. در این کتاب مسائل اختلافی این دو فیلسوف طرح شده و کوشش شده که به نحوی اختلافات میان این دو حکیم از بین برود.

ولی آنچه از مطالعه آثار افلاطون و ارسطو و از مطالعه کتبی که در بیان عقاید و آراء این دو فیلسوف [نوشته شده ] با توجه به سیر فلسفه در دوره اسلامی به دست می آید یکی این است که مسائل عمده مورد اختلاف اشراقیین و مشائین که امروز در فلسفه اسلامی مطرح است، به استثنای یکی دو مسأله، یک سلسله مسائل جدید اسلامی است و ربطی به افلاطون و ارسطو ندارد، مانند مسائل ماهیت و وجود، مسأله جعل، مسأله ترکب و بساطت جسم، قاعده امکان اشرف، وحدت و کثرت وجود.

مسائل مورد اختلاف ارسطو و افلاطون همانهاست که در کتاب الجمع بین رأیی

الحکیمین فارابی آمده و البته غیر از مسائل سابق الذکر است.

از نظر ما مسائل اساسی مورد اختلاف افلاطون و ارسطو سه مسأله است که بعداً درباره آنها توضیح خواهیم داد.

از همه مهمتر این که بسیار محل تردید است که افلاطون طرفدار سیر و سلوک معنوی و مجاهدت و ریاضت و مشاهده قلبی بوده است. بنابراین، این که ما افلاطون و ارسطو را دارای دو روش بدانیم: روش اشراقی و روش استدلالی، بسیار قابل مناقشه است. به هیچ وجه معلوم نیست که افلاطون

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1842

در زمان خودش و یا در زمانهای نزدیک به زمان خودش به عنوان یک فرد «اشراقی» طرفدار اشراق درونی شناخته می شده است؛ و حتی معلوم نیست که لغت «مشّائی» منحصراً درباره ارسطو و پیروانش اطلاق می شده است.

شهرستانی صاحب الملل و النِحَل در جلد دوم کتابش می گوید:

«اما مشّائین مطلق، پس آنها اهل «لوقین» اند، و افلاطون به احترام حکمت همواره در حال راه رفتن آن را تعلیم می کرد. ارسطو از او تبعیت کرد و از این رو (ظاهراً ارسطو) و پیروانش را «مشّائین» خواندند.»

البته در این که به ارسطو و پیروانش «مشّائین» می گفته اند و این تعبیر در دوره اسلامی هم ادامه داشته است نمی توان تردید کرد. آنچه مورد تردید و قابل نفی و انکار است این است که افلاطون «اشراقی» خوانده شده باشد.

ما قبل از شیخ اشراق در سخن هیچیک از فلاسفه مانند فارابی و بوعلی و یا مورّخان فلسفه مانند شهرستانی نمی بینیم که از افلاطون به عنوان یک حکیم طرفدار حکمت ذوقی و اشراقی یاد شده باشد و حتی به کلمه اصطلاحی «اشراق» هم بر نمی خوریم (1). شیخ اشراق بود که این کلمه

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1843


1- به اعتقاد هانری کربن اولین بار شخصی به نام ابن الوحشیه (در حدود اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم) این کلمه را در جهان اسلام به کار برده است (رجوع شود به کتاب سه حکیم مسلمان صفحات 73 و 182 چاپ دوم). سید حسن تقی زاده در یادداشتهای «تاریخ علوم در اسلام» (مجلّه «مقالات و بررسیها» نشریه گروه تحقیقاتی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، شماره 3 و 4، صفحه 213) پس از ذکر کتاب مجهولی منسوب به همین ابن الوحشیه می گوید: «و کتاب دیگرِ همان ابن وحشیه نبطی موسوم به الفلاحه النبطیه که باز آن را به یک حکیم بابلی به اسم «قوثامی» نسبت داده که او از کتب قدیم تر بابلی از تألیفات ضغریث وینبوشاد نقل کرده باعث تطویل می شود. حتی ابن خلدون با آن قریحه تحقیق، این کتاب دوم را از علمای نبطی دانسته که از یونانی به عربی ترجمه شده است. ولی عاقبت در نتیجه تحقیقات گوتشمید و نولدکه آلمانی و مخصوصاً نالینوی ایتالیایی معلوم شده که کتاب مزبور مجعول و پر از هذیان است و حتی نالینورا عقیده بر آن است که ابن وحشیه وجود نداشته و همان ابوطالب زیات همه این موهومات را به قالب ریخته و به یک شخص موهوم نسبت داده است و محققین برآنند که این نوع کتب از تألیفات شعوبیه است که می خواسته اند ثابت کنند که علوم نزد ملل غیر عرب بوده و عرب را بهره ای از علوم نبوده است.» بعید نیست که منشأ اشتباه شیخ اشراق هم کتاب الفلاحه النبطیه و یا کتابی مانند آن از تألیفات شعوبیه بوده است. فعلًا کتاب الفلاحه النبطیه در اختیار ما نیست تا مطالب آن را با آنچه از شیخ اشراق در این زمینه رسیده است مقایسه کنیم.

را بر سر زبانها انداخت و هم او بود که در مقدمه کتاب حکمه الاشراق گروهی از حکمای قدیم- از جمله فیثاغورس و افلاطون- را طرفدار حکمت ذوقی و اشراقی خواند و از افلاطون به عنوان «رئیس اشراقیون» یاد کرد.

به عقیده ما شیخ اشراق تحت تأثیر عرفا و متصوّفه اسلامی روش اشراقی را انتخاب کرد. آمیختن اشراق و استدلال با یکدیگر ابتکار خود اوست، ولی او- شاید برای این که نظریه اش بهتر مقبولیت بیابد- گروهی از قدمای فلاسفه را دارای همین مشرب معرفی کرد. شیخ اشراق هیچ گونه سندی در این موضوع به دست نمی دهد، همچنانکه در مورد حکمای ایران باستان نیز سندی ارائه نمی دهد. حتماً اگر سندی در دست می داشت

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1844

ارائه می داد و مسأله ای را که مورد علاقه اش بود این گونه به ابهام و اجمال برگزار نمی کرد.

برخی از نویسندگان «تاریخ فلسفه» ضمن شرح عقاید و افکار افلاطون، به هیچ وجه از روش اشراقی او یاد نکرده اند. در ملل و نحل شهرستانی، تاریخ فلسفه دکتر هومن، تاریخ فلسفه ویل دورانت، سیر حکمت در اروپا نامی از روش اشراقی افلاطون به گونه ای که شیخ اشراق مدعی است برده نشده است. در سیر حکمت در اروپا موضوع «عشق افلاطونی» را یادآوری می کند و از زبان افلاطون می گوید:

«روح پیش از آمدن به دنیا زیبایی مطلق را دیده و چون در این دنیا زیبایی ظاهر را می بیند به یاد زیبایی مطلق می افتد و غم هجران به او دست می دهد. عشق جسمانی مانند حسن صوری، مجازی است، اما عشق حقیقی چیز دیگر است و مایه ادراک اشراقی و دریافت زندگی جاوید می گردد.»

آنچه افلاطون در مورد عشق گفته است که بعدها به نام «عشق افلاطونی» خوانده می شود عشق زیباییهاست که به عقیده افلاطون- لااقل در حکیمان- ریشه ای الهی دارد، و به هر حال ربطی به آنچه شیخ اشراق در باب تهذیب نفس و سیر و سلوک عرفانی الی اللّه گفته است ندارد.

اما برتراند راسل در جلد اول تاریخ فلسفه اش مکرّر از آمیختگی تعقل و اشراق در فلسفه افلاطون یاد می کند، ولی به هیچ وجه مدرکی ارائه نمی دهد و چیزی نقل نمی کند که روشن گردد آیا اشراق افلاطونی چیزی است که از راه مجاهدت نفس و تصفیه آن پیدا می شود و یا همان است که

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1845

مولود یک عشق به زیبایی است؟ تحقیق بیشتر نیازمند به مطالعه مستقیم در همه آثار افلاطون است.

در مورد فیثاغورس شاید بتوان قبول کرد که روش اشراقی داشته است و ظاهراً این روش را از مشرق زمین الهام گرفته است. راسل که روش افلاطون را «اشراقی» می داند مدعی است که افلاطون در این جهت تحت تأثیر فیثاغورس بوده است (1).

در میان آراء و عقاید افلاطون، خواه او را از نظر روش، اشراقی بدانیم یا نه، سه مسأله است که ارکان و مشخصات اصلی فلسفه افلاطون را تشکیل می دهد و ارسطو در هر سه مسأله با او مخالف بوده است:

1. نظریه مُثُل. طبق نظریه مثل، آنچه در این جهان مشاهده می شود، اعمّ از جواهر و اعراض، اصل و حقیقتشان در جهان دیگر وجود دارد و افراد این جهان به منزله سایه ها و عکسهای حقایق آن جهانی می باشند. مثلًا افراد انسان که در این جهان زندگی می کنند همه دارای یک اصل و حقیقت در جهان دیگر هستند و انسان اصیل و حقیقی، انسان آن جهانی است. همچنین سایر اشیاء.

افلاطون آن حقایق را «ایده» می نامد. در دوره اسلامی کلمه «ایده» به «مثال» ترجمه شده است و مجموع آن حقایق به نام «مثل افلاطونی» خوانده می شود. بوعلی سخت با نظریه مثل افلاطونی مخالف است و شیخ اشراق سخت طرفدار آن

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1846


1- برای مطالعه فلسفه فیثاغورسی رجوع شود به جلد دوم ملل و نحل شهرستانی و جلد اول تاریخ فلسفه برتراند راسل.

است.

یکی از طرفداران نظریه مثل، میرداماد، و یکی دیگر صدرالمتألهین است. البته تعبیر این دو حکیم از «مثل»- خصوصاً میرداماد- با تعبیر افلاطون و حتی با تعبیر شیخ اشراق متفاوت است.

یکی دیگر از طرفداران نظریه مثل در دوره اسلامی میرفندرسکی از حکمای دوره صفویه است. قصیده معروفی به فارسی دارد و نظر خویش را در مورد مثل در آن قصیده بیان کرده است. مطلع قصیده این است:

چرخ با این اختران، نغز و خوش و زیباستی

صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی

صورت زیرین اگر با نردبان معرفت

بر رود بالا همی با اصل خود یکتاستی

این سخن را در نیابد هیچ فهم ظاهری

گر ابو نصرستی و گر بوعلی سیناستی

2. نظریه اساسی مهم دیگر افلاطون، درباره روح آدمی است. وی معتقد است که روحها قبل از تعلق به بدنها در عالمی برتر و بالاتر که همان عالم مثل است مخلوق و موجود بوده و پس از خلق شدن بدن، روح به بدن تعلق پیدا می کند و در آن جایگزین می شود.

3. نظریه سوم افلاطون که مبتنی بر دو نظریه گذشته است و به منزله نتیجه گیری از آن دو نظریه است این است که علم، تذکر و یادآوری است نه یادگیری واقعی؛ یعنی هر چیز که ما در این جهان می آموزیم، و می پنداریم چیزی را که نمی دانسته و نسبت به آن جاهل بوده ایم برای اولین بار آموخته ایم، در حقیقت یادآوری آن چیزهایی است که قبلًا می دانسته ایم، زیرا گفتیم که روح قبل از تعلق به بدن در این عالم، در عالمی برتر موجود بوده و در آن عالم، «مثل» را مشاهده می کرده است و چون حقیقت هر چیز «مثال» آن چیز است و روحها مثالها را قبلًا ادراک کرده اند پس روحها قبل از آن که به عالم دنیا وارد شوند و به دنیا تعلق یابند عالِم به حقایق بوده اند؛

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1847

چیزی که هست، پس از تعلق روح به بدن، آن چیزها را فراموش کرده ایم.

بدن برای روح ما به منزله پرده ای است که بر روی آیینه ای آویخته شده باشد که مانع تابش نور و انعکاس صور در آیینه است. در اثر دیالکتیک، یعنی بحث و جدل و روش عقلی، یا در اثر عشق (یا در اثر مجاهدت و ریاضت نفس و سیر و سلوک معنوی بنابر استنباط امثال شیخ اشراق) پرده برطرف می شود و نور می تابد و صورت ظاهر می گردد.

ارسطو در هر سه مسأله با افلاطون مخالف است. اولًا وجود کلّیات مثالی و مجرد و ملکوتی را منکر است و «کلّی» را- و یا به تعبیر صحیح تر کلّیت کلّی را- صرفاً امر ذهنی می شمارد. ثانیاً معتقد است که روح پس از خلق بدن یعنی مقارن با تمام و کمال یافتن خلقت بدن خلق می شود و بدن به هیچ وجه مانع و حجابی برای روح نیست، بر عکس وسیله و ابزار روح است برای کسب معلومات جدید. روح، معلومات خویش را به وسیله همین حواس و ابزارهای بدنی به دست می آورد. روح قبلًا در عالم دیگری نبوده است تا معلوماتی به دست آورده باشد.

اختلاف نظر افلاطون و ارسطو در این مسائل اساسی و برخی مسائل دیگر که البته به این اهمیت نیست، بعد از آنها نیز ادامه یافت. در مکتب اسکندریه، هم افلاطون پیروانی دارد و هم ارسطو. پیروان اسکندرانی افلاطون به نام «افلاطونیان جدید» خوانده می شدند. مؤسس این مکتب شخصی است مصری به نام «آمونیوس ساکاس» (1) و معروف ترین و بارزترین آنها یک مصری یونانی الاصل است به نام «افلوطین» (2) که مورخین اسلامی او را «الشیخ الیونانی» می خوانند. افلاطونیان جدید مطالب تازه آورده اند و

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1848


1- Ammonios Saccas .
2- Plotin .

ممکن است از منابع قدیم شرقی استفاده کرده باشند. پیروان اسکندرانی ارسطو عده زیادی هستند که شرح کرده اند ارسطو را. معروف ترین آنها «ثامسطیوس» و «اسکندر افریدوسی» می باشند.

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1849

درس چهارم : روشهای فکری اسلامی

در درس قبل، مختصر توضیحی درباره روش فلسفی اشراقی و روش فلسفی مشّائی دادیم و گفتیم میان اشراقیون و مشّائیون یک سلسله اختلافات اساسی در مسائل فلسفی وجود دارد، و گفتیم که بنا بر مشهور افلاطون سر سلسله اشراقیون و ارسطو سر سلسله مشّائیون به شمار می رود؛ و هم اشاره شد که در دوره اسلامی این دو مکتب ادامه یافت برخی از فلاسفه اسلامی روش اشراقی دارند، برخی دیگر روش مشّائی.

نظر به این که در جهان اسلامی روشهای فکری دیگر هم بوده است که با روش اشراقی و مشّائی مغایرت داشته است و آنها نیز نقشی اصیل و اساسی در تحول فرهنگ اسلامی داشته اند ناچاریم به آنها نیز اشاره کنیم.

در میان سایر روشها آنچه مهم و قابل ذکر است دو روش است:

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1850

1. روش عرفانی

2. روش کلامی

عرفا و همچنین متکلّمین به هیچ وجه خود را تابع فلاسفه- اعمّ از اشراقی و مشّائی- نمی دانسته اند و در مقابل آنها ایستادگیها به خرج داده اند و تصادمهایی میان آنها و فلاسفه رخ داده است و همین تصادمها در سرنوشت فلسفه اسلامی تأثیر بسزایی داشته است. عرفان و کلام علاوه بر آن که از طریق معارضه و تصادم به فلسفه اسلامی تحرک بخشیده اند، افقهای تازه نیز برای فلاسفه گشوده اند. بسیاری از مسائلی که در فلسفه اسلامی مطرح است، اولین بار وسیله متکلمین و عرفا مطرح شده است هر چند اظهار نظر فلاسفه با اظهار نظر عرفا و متکلمین متفاوت است.

علیهذا مجموع روشهای فکری اسلامی چهار روش است و متفکران اسلامی چهار دسته بوده اند. بدیهی است که مقصود ما روشهای فکری ای است که به معنی عام، رنگ فلسفی دارد؛ یعنی نوعی هستی شناسی و جهان شناسی است. ما در این درس که درباره «کلّیات فلسفه» بحث می کنیم، کاری به روشهای فکری فقهی یا تفسیری یا حدیثی یا ادبی یا سیاسی یا اخلاقی نداریم که آنها داستانی دیگر دارند.

نکته دیگر این است که همه این روشها تحت تأثیر تعلیمات اسلامی، رنگی مخصوص پیدا کرده اند و با مشابه های خود در خارج از حوزه اسلامی تفاوتهایی داشته و دارند، و به عبارت دیگر: روح خاصّ فرهنگ اسلامی بر همه آنها حاکم است.

آن چهار روش فکری عبارت است از:

1. روش فلسفی استدلالی مشّائی. این روش پیروان زیادی دارد. اکثر فلاسفه اسلامی پیرو این روش بوده اند. الکندی، فارابی، بوعلی سینا،

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1851

خواجه نصیر الدین طوسی، میرداماد، ابن رشد اندلسی، ابن باجه اندلسی (ابن الصائغ اندلسی)، مشّائی مسلک بوده اند. مظهر و نماینده کامل این مکتب بوعلی سیناست. کتابهای فلسفی بوعلی از قبیل شفا، اشارات، نجات، دانشنامه علائی، مبدأ و معاد، تعلیقات، مباحثات، عیون الحکمه همه حکمت مشّاء است. در این روش تکیه فقط بر استدلال و برهان عقلی است و بس.

2. روش فلسفی اشراق. این روش نسبت به روش مشّائی پیروان کمتری دارد. آن کس که این روش را احیاء کرد «شیخ اشراق» بود. قطب الدین شیرازی، شهرزوری و عده ای دیگر روش اشراقی داشته اند. خود شیخ اشراق، مظهر و نماینده کامل این مکتب به شمار می رود. شیخ اشراق کتب زیادی نوشته است از قبیل حکمه الاشراق، تلویحات، مطارحات، مقاومات، هیاکل النور. معروف ترین آنها کتاب حکمه الاشراق است و تنها این کتاب است که صد در صد روش اشراقی دارد. شیخ اشراق برخی رساله ها به فارسی دارد از قبیل آواز پرجبرئیل، عقل سرخ و غیره.

در این روش به دو چیز تکیه می شود: استدلال و برهان عقلی، و دیگر مجاهده و تصفیه نفس. به حسب این روش، تنها با نیروی استدلال و برهان عقلی نتوان حقایق جهان را اکتشاف کرد.

3. روش سلوکی عرفانی. روش عرفان و تصوّف فقط و فقط بر تصفیه نفس بر اساس سلوک الی اللّه و تقرب به حق تا مرحله وصول به حقیقت تکیه دارد و به هیچ وجه اعتمادی به استدلالات عقلی ندارد. این روش پای استدلالیان را چوبین می داند. به حسب این روش، هدف تنها کشف حقیقت نیست، بلکه رسیدن به حقیقت است.

روش عرفانی پیروان زیادی دارد و عرفای نامداری در جهان اسلام

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1852

ظهور کرده اند. از آن جمله بایزید بسطامی، حلّاج، شبلی، جنید بغدادی، ذوالنّون مصری، ابوسعید ابوالخیر، خواجه عبد اللّه انصاری، ابو طالب مکی، ابونصر سراج، ابوالقاسم قشیری، محیی الدین عربی اندلسی، ابن فارض مصری، مولوی رومی را باید نام برد.

مظهر و نماینده کامل عرفان اسلامی که عرفان را به صورت یک علم مضبوط درآورد و پس از او هر کس آمده تحت تأثیر شدید او بوده است «محیی الدین عربی» است.

روش سلوکی عرفانی با روش فلسفی اشراقی یک وجه اشتراک دارد و دو وجه اختلاف. وجه اشتراک آندو تکیه بر اصلاح و تهذیب و تصفیه نفس است. اما دو وجه اختلاف، یکی این است که عارف استدلال را به کلی طرد می کند ولی فیلسوف اشراقی آن را حفظ می نماید و فکر و تصفیه را به کمک یکدیگر می گیرد. دیگر این که هدف فیلسوف اشراقی مانند هر فیلسوف دیگر کشف حقیقت است اما هدف عارف وصول به حقیقت است.

4. روش استدلالی کلامی. متکلّمین مانند فلاسفه مشّاء تکیه شان بر استدلالات عقلی است ولی با دو تفاوت:

یکی این که اصول و مبادی عقلی که متکلمین بحثهای خود را از آنجا آغاز می کنند با اصول و مبادی عقلی که فلاسفه بحث خود را از آنجا آغاز می کنند متفاوت است. متکلمین خصوصاً معتزله مهم ترین اصل متعارفی که به کار می برند «حسن و قبح» است، با این تفاوت که معتزله حسن و قبح را عقلی می دانند و اشاعره، شرعی.

معتزله یک سلسله اصول و قواعد بر این اصل مترتب کرده اند از قبیل «قاعده لطف» و «وجوب اصلح بر باری تعالی» و بسیار مطالب دیگر.

ولی فلاسفه اصل «حسن و قبح» را یک اصل اعتباری و بشری می دانند از قبیل مقبولات و معقولات عملی که در منطق مطرح است و

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1853

فقط در «جدل» قابل استفاده است نه در «برهان». از این رو فلاسفه کلام را «حکمت جدلی» می خوانند نه «حکمت برهانی».

یکی دیگر این که متکلم، بر خلاف فیلسوف، خود را «متعهد» می داند، متعهد به دفاع از حریم اسلام. بحث فیلسوفانه یک بحث آزاد است؛ یعنی فیلسوف هدفش قبلًا تعیین نشده که از چه عقیده ای دفاع کند ولی هدف متکلم قبلًا تعیین شده است.

روش کلامی به نوبه خود به سه روش منشعب می شود:

الف. روش کلامی معتزلی.

ب. روش کلامی اشعری.

ج. روش کلامی شیعی.

شرح کامل هر یک از این روشها در این درس میسر نیست و نیازمند بحث جداگانه ای است (1). معتزله زیادند. ابو الهذیل علّاف، نظّام، جاحظ، ابو عبیده معمر بن مثنی که در قرنهای دوم و سوم هجری می زیسته اند و قاضی عبد الجبّار معتزلی در قرن چهارم و زمخشری در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم، مظاهر و نماینده مکتب معتزله به شمار می روند؛ و شیخ ابو الحسن اشعری متوفّی در سال 330 هجری مظهر و نماینده کامل مکتب اشعری به شمار می رود. قاضی ابوبکر باقلانی و امام الحرمین جوینی و غزالی و فخرالدین رازی روش اشعری داشته اند.

متکلمین شیعی نیز زیاد بوده اند. هشام بن الحکم که از اصحاب امام جعفر صادق علیه السلام است یک متکلم شیعی است. خاندان نوبختی که یک خاندان ایرانی شیعی می باشند متکلمان زبردستی داشته اند. شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی نیز از متکلمان شیعه به شمار می روند. مظهر و نماینده کامل کلام شیعی خواجه نصیرالدین طوسی است. کتاب

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1854


1- [رجوع شود به درسهای «کلام» در مجموعه آثار 3.]

تجرید العقائد خواجه یکی از معروف ترین کتب کلام است. خواجه، فیلسوف و ریاضی دان هم هست. بعد از خواجه سرنوشت کلام به کلی تغییر کرد و بیشتر رنگ فلسفی به خود گرفت.

در میان کتب کلامی اهل تسنن، شرح مواقف- که متن آن از «قاضی عضد ایجی» معاصر و ممدوح حافظ است، و شرح آن از میرسید شریف جرجانی است- از همه معروفتر است. کتاب مواقف سخت تحت تأثیر کتاب تجرید العقائد است.

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1855

درس پنجم : حکمت متعالیه
اشاره

در درس گذشته اجمالًا به چهار روش فکری در دوره اسلامی اشاره کردیم و نمایندگان معروف آنها را نیز نام بردیم.

اکنون اضافه می کنیم که این چهار جریان در جهان اسلام ادامه یافتند تا در یک نقطه به یکدیگر رسیدند و جمعاً جریان واحدی را به وجود آوردند. نقطه ای که این چهار جریان در آنجا با یکدیگر تلاقی کردند «حکمت متعالیه» نامیده می شود. حکمت متعالیه به وسیله صدرالمتألّهین شیرازی (متوفّی در سال 1050 هجری قمری) پایه گذاری شد. کلمه «حکمت متعالی» وسیله بوعلی نیز- در اشارات- به کار رفته است ولی فلسفه بوعلی هرگز به این نام معروف نشد.

صدرالمتألّهین رسما فلسفه خود را «حکمت متعالیه» خواند و فلسفه

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1856

وی به همین نام مشهور شد. مکتب صدرالمتألّهین از لحاظ روش شبیه مکتب اشراقی است یعنی به استدلال و کشف و شهود توأماً معتقد است، ولی از نظر اصول و از نظر استنتاجات متفاوت است.

در مکتب صدرالمتألّهین بسیاری از مسائل مورد اختلاف مشّاء و اشراق، یا مورد اختلاف فلسفه و عرفان، و یا مورد اختلاف فلسفه و کلام برای همیشه حل شده است.

فلسفه صدرالمتألّهین یک فلسفه التقاطی نیست، بلکه یک نظام خاص فلسفی است که هر چند روشهای فکری گوناگون اسلامی در پیدایش آن مؤثر بوده اند باید آن را نظام فکری مستقلی دانست.

صدرالمتألّهین کتابهای متعدد دارد، از آن جمله است: اسفار اربعه، الشواهد الربوبیه، مبدأ و معاد، عرشیه، مشاعر، شرح هدایه اثیر الدین ابهری.

حاج ملّا هادی سبزواری صاحب کتاب منظومه و شرح منظومه (متولد 1212 هجری قمری و متوفّی در 1297 هجری قمری) از پیروان مکتب صدرالمتألّهین است. کتاب شرح منظومه سبزواری و کتاب اسفار صدرالمتألّهین و کتاب اشارات بوعلی سینا و کتاب شفای بوعلی سینا و کتاب حکمه الاشراق شیخ اشراق از کتب شایع و متداولی است که در حوزه های علوم قدیمه تدریس می شود.

صدرالمتألّهین از جمله کارهایی که کرد این بود که به مباحث فلسفی که از نوع سلوک فکری و عقلی است، نظام و ترتیبی داد شبیه آنچه عرفا در سلوک قلبی و روحی بیان داشته اند.

عرفا معتقدند که سالک با به کار بستن روش عارفانه چهار سیر انجام می دهد:

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1857

1. سیر من الخلق الی الحق. در این مرحله کوشش سالک این است که از طبیعت عبور کند و پاره ای عوالم ماوراء طبیعی را نیز پشت سر بگذارد تا به ذات حق واصل شود و میان او و حق حجابی نباشد.

2. سیر بالحق فی الحق. این، مرحله دوم است. پس از آنکه سالک ذات حق را از نزدیک شناخت به کمک خود او به سیر در شؤون و کمالات و اسماء و صفات او می پردازد.

3. سیر من الحق الی الخلق بالحق. در این سیر، سالک به خلق و میان مردم بازگشت می کند، اما بازگشتش به معنی جدا شدن و دور شدن از ذات حق نیست، ذات حق را با همه چیز و در همه چیز می بیند.

4. سیر فی الخلق بالحق. در این سیر، سالک به ارشاد و هدایت مردم، به دستگیری مردم و رساندن آنها به حق می پردازد.

صدرالمتألّهین، مسائل فلسفه را به اعتبار این که «فکر» نوعی سلوک است ولی ذهنی، به چهار دسته تقسیم کرد:

1. مسائلی که پایه و مقدمه مبحث توحیدند و در حقیقت سیر فکر ماست از خلق به حق (امور عامّه فلسفه).

2. مباحث توحید و خداشناسی و صفات الهی (سیر بالحق فی الحق).

3. مباحث افعال باری، عوالم کلّی وجود (سیر من الحق الی الخلق بالحق).

4. مباحث نفس و معاد (سیر فی الخلق بالحق).

کتاب اسفار اربعه که به معنی «سفرهای چهارگانه» است بر اساس همین نظام و ترتیب است.

صدرالمتألّهین که سیستم خاص فلسفی خویش را «حکمت متعالیه» نام نهاد، فلسفه مشهور و متداول- اعمّ از اشراقی و مشّائی- را «فلسفه

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1858

عامّیه» یا «فلسفه متعارفه» خواند.

نظری کلی به فلسفه ها و حکمتها

فلسفه و حکمت به مفهوم عام، از نظرهای مختلف تقسیمات گوناگون دارد، اما اگر از لحاظ متد و روش در نظر بگیریم چهار نوع است: حکمت استدلالی، حکمت ذوقی، حکمت تجربی، حکمت جدلی.

حکمت استدلالی متّکی به قیاس و برهان است، سر و کارش فقط با صغری و کبری و نتیجه و لازم و نقیض و ضدّ و امثال اینهاست.

حکمت ذوقی سر و کارش تنها با استدلال نیست، بیشتر با ذوق و الهام و اشراق است؛ بیشتر از آنچه از عقل الهام می گیرد از دل الهام می گیرد.

حکمت تجربی آن است که نه با عقل و استدلال قیاسی سر و کار دارد و نه با دل و الهامات قلبی، سر و کارش با حس و تجربه و آزمایش است؛ یعنی نتایج علوم را که محصول تجربه و آزمایش است با مربوط کردن به یکدیگر به صورت حکمت و فلسفه در می آورد.

حکمت جدلی، استدلالی است، اما مقدمات استدلال در این حکمت، آن چیزهایی است که منطقیین آنها را «مشهورات» یا «مقبولات» می خوانند.

قبلًا در «کلّیات منطق» مبحث «صناعات خَمس» خواندیم که مقدمات استدلال چند گونه است، از آن جمله مقدماتی است که آنها را «بدیهیات اولیه» می نامند و از آن جمله است مقدماتی که آنها را «مشهورات» می خوانند.

مثلًا این که «دو شی ء مساوی با شی ء سوم، خودشان مساوی یکدیگرند» که با

جمله «مساوِی المساوی مساوٍ» بیان می شود و همچنین

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1859

این که «محال است یک حکم با نقیضش در آنِ واحد صدق کنند» اموری بدیهی به شمار می روند و اما این که «زشت است انسان در حضور دیگران دهانش را به خمیازه باز کند» یک امر مشهوری است.

استناد و استدلال به بدیهیات، «برهان» نامیده می شود؛ اما استناد و استدلال به «مشهورات» جزء جدل به شمار می رود.

پس «حکمت جدلی» یعنی حکمتی که بر اساس مشهورات در مسائل جهانی و کلی استدلال کند.

متکلّمان غالباً پایه استدلالشان بر این است که فلان چیز زشت است و فلان چیز نیک است. متکلّمین به اصطلاح بر اساس «حسن و قبح عقلی» استدلال می کنند.

حکما مدعی هستند که حسن و قبح ها همه مربوط است به دایره زندگی انسان، درباره خدا و جهان و هستی با این معیارها نمی توان قضاوت کرد. از این رو حکما کلام را «حکمت جدلی» می نامند.

حکما معتقدند که اصول اساسی دین با مقدمات برهانی و متکی بر بدیهیات اولیه بهتر قابل استدلال است تا با مقدمات مشهوری و جدلی؛ و چون در دوره اسلامی، خصوصاً در میان شیعه، تدریجاً فلسفه بدون آن که از وظیفه بحث آزاد خود خارج گردد و خود را قبلًا «متعهد» سازد، به بهترین وجهی اصول اسلامی را تأیید کرد، لهذا حکمت جدلی تدریجاً به دست امثال خواجه نصیرالدین طوسی رنگ حکمت برهانی و حکمت اشراقی گرفت و کلام تحت الشعاع فلسفه واقع شد.

حکمت تجربی البته فوق العاده با ارزش است، اما عیب این حکمت دو چیز دیگر است: یکی این که دایره حکمت تجربی محدود است به علوم تجربی، و علوم تجربی محدود است به مسائل قابل لمس و قابل حس، در

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1860

صورتی که نیاز فلسفی بشر درباره مسائلی است بسی وسیع تر از آنچه در قلمرو تجربه قرار می گیرد.

مثلًا آنگاه که درباره آغاز برای زمان، و نهایت برای مکان، و مبدأ برای علل بحث می کنیم، چگونه می توانیم در آزمایشگاه و زیر میکروسکوپ به مقصود خود نائل گردیم؟! لهذا حکمت تجربی نتوانست غریزه فلسفی بشر را اشباع کند و ناچار شد که در مسائل اساسی فلسفی سکوت اختیار کند.

دیگر این که محدود بودن و وابسته به طبیعت بودن مسائل تجربی ارزش آنها را متزلزل کرده است به طوری که امروز مسلّم است که مسائل علمی تجربی ارزش موقت دارد و هر لحظه انتظار منسوخ شدن آنها می رود. حکمتی هم که مبنی بر آزمایشها باشد طبعاً متزلزل است و در نتیجه یک نیاز اساسی بشر یعنی «اطمینان» و یقین را به بشر نمی دهد. اطمینان و یقین در مسائلی پیدا می شود که «تجرد ریاضی» یا «تجرد فلسفی» داشته باشند. معنی تجرد ریاضی و تجرد فلسفی در فلسفه فقط قابل توضیح است.

باقی می ماند حکمت استدلالی و حکمت ذوقی. مسائلی که در درسهای آینده بحث می شود توضیح دهنده این دو حکمت و بیان کننده ارزش آنهاست.

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1861

درس ششم : مسائل فلسفه
اشاره

اکنون لازم است ولو به طور اشاره فهرستی از مسائلی که در فلسفه اسلامی درباره آنها تحقیق می شود، همراه با یک سلسله توضیحات روشنگر، به دست دهیم.

مسائل فلسفی بر محور «موجود» دور می زند؛ یعنی آن چیزی که در فلسفه از قبیل بدن است برای پزشکی، و از قبیل عدد است برای حساب، و از قبیل مقدار است برای هندسه، «موجود بما هو موجود» است. به عبارت دیگر موضوع فلسفه «موجود بما هو موجود» است. همه بحثهای فلسفی در اطراف این موضوع دور می زند. به تعبیر دیگر موضوع فلسفه «هستی» است.

مسائلی که در اطراف هستی دور می زند چند گونه است:

الف. مسائلی که مربوط است به هستی و دو نقطه مقابل هستی یعنی:

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1862

ماهیت و نیستی.

البته در جهان عینی جز هستی چیزی نیست. هستی در ماوراء ذهن نقطه مقابل ندارد. ولی این ذهنِ مفهوم ساز بشر دو معنی و دو مفهوم دیگر در مقابل هستی ساخته است: یکی نیستی، دیگر ماهیت (البته ماهیتها). یک سلسله مسائل فلسفه، خصوصاً در حکمت متعالیه، مسائل مربوط به وجود و ماهیت است، و یک سلسله مسائل دیگر مسائل مربوط به هستی و نیستی است.

ب. دسته دیگر، مسائل مربوط به اقسام هستی است. هستی به نوبه خود اقسامی دارد که به منزله انواع آن به شمار می روند و به عبارت دیگر: هستی دارای تقسیماتی است، از قبیل تقسیم به عینی و ذهنی، تقسیم به واجب و ممکن، تقسیم به حادث و قدیم، تقسیم به ثابت و متغیر، تقسیم به واحد و کثیر، تقسیم به قوّه و فعل، تقسیم به جوهر و عرض. البته مقصود، تقسیمات اولیه هستی است؛ یعنی تقسیماتی که بر هستی وارد می شود از آن جهت که هستی است.

مثلًا انقسام به سفید و سیاه یا بزرگ و کوچک، مساوی و نا مساوی، طاق و جفت، بلند و کوتاه و امثال اینها از انقسامات موجود بما هو موجود نیست، بلکه از انقسامات موجود بما هو جسم یا موجود بما هو متکمّم (کمّیت پذیر) است؛ یعنی جسمیت از آن جهت که جسمیت و یا کمّیت از آن جهت که کمّیت است این انقسامات را می پذیرد.

اما انقسام به واحد و کثیر، یا واجب و ممکن، انقسام موجود بما هو موجود است.

در فلسفه راجع به ملاک این انقسامات و تشخیص این که چه انقسامی از انقسامات موجود بما هو موجود است و چه انقسامی از این انقسامات نیست تحقیق دقیق شده است، احیاناً به مواردی بر می خوریم که برخی

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1863

تقسیمات را بعضی از فلاسفه از تقسیمات جسم بما هو جسم می دانسته اند و خارج از حوزه فلسفه اولی فرض می کرده اند و بعضی دیگر به دلائلی آنها را از تقسیمات موجود بما هو موجود دانسته و داخل در حوزه فلسفه اولی شمرده اند و ما در همین درسها به بعضی از آنها اشاره خواهیم کرد.

ج. دسته دیگر مسائلی است که مربوط است به قوانین کلی حاکم بر هستی، از قبیل علّیت، سنخیت علت و معلول، ضرورت حاکم بر نظام علت و معلول، تقدم و تأخر و معیت در مراتب هستی.

د. برخی دیگر، مسائل مربوط به اثبات طبقات هستی یا عوالم هستی است؛ یعنی هستی طبقات و عوالم خاص دارد. حکمای اسلامی به چهار عالم کلی یا به چهار نشئه معتقدند:

عالم طبیعت یا ناسوت.

عالم مثال یا ملکوت.

عالم عقول یا جبروت.

عالم الوهیت یا لاهوت.

عالم ناسوت یعنی عالم ماده و حرکت و زمان و مکان، و به عبارت دیگر عالم طبیعت و محسوسات یا عالم دنیا.

عالم مثال یا ملکوت یعنی عالمی برتر از طبیعت که دارای صور و ابعاد هست اما فاقد حرکت و زمان و تغییر است.

عالم جبروت یعنی عالم عقول یا عالم معنی که از صور و اشباح مبرّاست و فوق عالم ملکوت است.

عالم لاهوت یعنی عالم الوهیت و احدیت.

ه-. برخی دیگر، مسائل مربوط به روابط عالم طبیعت با عوالم مافوق خود است؛ به عبارت بهتر، مربوط است به سیر نزولی هستی از لاهوت تا

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1864

طبیعت و سیر صعودی طبیعت به عوالم بالاتر، مخصوصاً در مورد انسان که به نام «معاد» خوانده می شود و بخش عظیمی را در حکمت متعالیه اشغال کرده است.

وجود و ماهیت

در باب «وجود و ماهیت» مهم ترین بحث این است که آیا وجود اصیل است یا ماهیت؟ مقصود این است که ما در اشیاء همواره دو معنی تشخیص می دهیم و هر دو معنی را درباره آنها صادق می دانیم. آن دو چیز یکی هستی است و دیگری چیستی.

مثلًا می دانیم که انسان هست، درخت هست، عدد هست، مقدار هست ...، اما عدد یک چیستی و یک ماهیت (1) دارد و انسان ماهیت و چیستی دیگری. اگر بگوییم: «عدد چیست؟» یک پاسخ دارد و اگر بگوییم: «انسان چیست؟» پاسخ دیگری دارد.

خیلی چیزها هستی روشنی دارند، یعنی می دانیم که هستند، اما نمی دانیم که چیستند. مثلًا می دانیم که حیات هست، برق هست اما نمی دانیم که حیات چیست، برق چیست.

بسیار چیزها را می دانیم که چیستند. مثلًا «دایره» تعریف روشنی پیش ما دارد و می دانیم دایره چیست، اما نمی دانیم در طبیعت عینی دایره واقعی وجود دارد یا ندارد.

پس معلوم می شود که «هستی» غیر از «چیستی» است.

از طرفی می دانیم که این کثرت، یعنی دو گانگی ماهیت و وجود، صرفاً ذهنی است؛ یعنی در ظرف خارج، هر چیزی دو چیز نیست. پس یکی از

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1865


1- «ماهیت» یک کلمه عربی است، مخفّف «ما هویت» است. کلمه «ماهو» که به معنی «چیست او» است با یاء مصدریه و تاء مصدریه «ما هویت» شده و با تخفیف، «ماهیت» شده است. پس «ماهیت» یعنی «چیست اویی» یا «چیستی».

ایندو عینی و اصیل است و دیگری اعتباری و غیر اصیل.

البته این بحث دامنه درازی دارد و غرض ما در این «کلّیات» آشنایی با اصطلاح است. آنچه اینجا باید بدانیم این است که مسأله اصالت وجود و ماهیت، سابقه تاریخی زیادی ندارد؛ این مسأله در جهان اسلام ابتکار شده است. فارابی و بوعلی و خواجه نصیر الدین طوسی و حتی شیخ اشراق بحثی به عنوان اصالت ماهیت و اصالت وجود طرح نکرده اند. این بحث در زمان میرداماد (اوایل قرن یازدهم هجری) وارد فلسفه شد.

میرداماد اصالت ماهیتی بود، اما شاگرد نامدارش صدرالمتألّهین اصالت وجود را به اثبات رساند و از آن تاریخ همه فلاسفه ای که اندیشه قابل توجهی داشته اند اصالت وجودی بوده اند. ما در جلد سوم اصول فلسفه و روش رئالیسم نقش خاص عرفا و متکلّمین و فلاسفه را در مقدماتی که منتهی به پیدایش این فکر فلسفی برای صدرالمتألّهین گشت تا اندازه ای بیان کرده ایم.

ضمناً این نکته نیز خوب است گفته شود که در عصر ما فلسفه ای رونق گرفته که آن نیز گاهی به نام «فلسفه اصالت وجود» خوانده می شود و آن فلسفه اگزیستانسیالیسم (1) است. آنچه در این فلسفه به نام «اصالت وجود» خوانده می شود مربوط به انسان است و درباره این مطلب است که انسان بر خلاف سایر اشیاء یک ماهیت مشخصِ پیش بینی شده و یک قالب معین طبیعی ندارد؛ انسان چیستی خود را خود طرح ریزی می کند و خود می سازد. این مطلب تا حدود زیادی مطلب درستی است و در فلسفه اسلامی تأیید شده است؛ ولی آنچه در فلسفه اسلامی به نام «اصالت

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1866


1- Existencialism .

وجود» خوانده می شود اولًا اختصاص به انسان ندارد، مربوط است به همه جهان؛ ثانیاً در اصالت وجود اسلامی بحث درباره اصالت به معنی عینیت در مقابل اعتباریت و ذهنیت است و بحث اگزیستانسیالیسم درباره اصالت به معنی تقدّم است، و به هر حال ایندو را نباید یکی پنداشت.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1867

درس هفتم : عینی و ذهنی
اشاره

یکی از تقسیمات هستی این است که هستی یک شی ء، یا عینی است و یا ذهنی.

هستی عینی یعنی هستی خارجی که مستقل از ذهن انسان است. می دانیم که مثلًا کوه و دریا و صحرا در خارج از ذهن ما و مستقل از ذهن ما وجود دارند. ذهن ما خواه آنها را تصور کند و خواه تصور نکند، بلکه خواه ما و ذهن ما وجود داشته باشیم و خواه وجود نداشته باشیم، کوه و دریا و صحرا وجود دارد.

ولی همین کوه و دریا و صحرا وجودی هم در ذهن ما دارند. آنگاه که ما تصور می کنیم آنها را، در حقیقت آنها را در ذهن خود وجود می دهیم. وجودی که اشیاء در ذهن ما پیدا می کنند «وجود ذهنی» نامیده می شود.

اینجا جای دو پرسش هست: یکی این که به چه مناسبت تصویرهایی

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1868

که از اشیاء در ذهن ما پیدا می شوند، به عنوان وجودی از آن اشیاء در ذهن ما تلقی می شود؟ اگر چنین است پس می بایست تصویری هم که از اشیاء بر روی دیوار یا کاغذ نقش می بندد نوعی دیگر از وجود خوانده شود به نام وجود دیواری یا کاغذی. ما اگر تصویرات ذهنی را به نوعی «وجود» برای شی ءِ تصویر شده تعبیر کنیم در حقیقت یک «مَجاز» به کار برده ایم نه حقیقت، و حال این که سر و کار فلسفه باید با حقیقت باشد.

دیگر این که مسأله «وجود ذهنی» در حقیقت مربوط به انسان است و یکی از مسائل روانی انسانی است و چنین مسأله ای می بایست در روان شناسی مطرح شود نه در فلسفه، زیرا مسائل فلسفه مسائل کلی است و مسائل جزئی مربوط به علوم است.

در پاسخ پرسش اول می گوییم که رابطه صورت ذهنی با شی ء خارجی، مثلًا رابطه کوه و دریای ذهنی با کوه و دریای خارجی، بسی عمیق تر است از رابطه عکس کوه و دریای روی کاغذ یا دیوار با کوه و دریای خارجی. اگر آنچه در ذهن است تنها یک تصویر ساده می بود هرگز منشأ آگاهی نمی شد، همچنانکه تصویر روی دیوار منشأ آگاهی دیوار نمی گردد؛ بلکه تصویر ذهنی عین آگاهی است.

فلاسفه در مسأله وجود ذهنی به اثبات رسانیده اند که علت آگاهی ما به اشیاء خارجی این است که تصویرات ذهنی ما یک تصویر ساده نیست بلکه نوعی وجود یافتن ماهیت اشیاء خارجی است در ذهن ما؛ و از همین جا پاسخ پرسش دوم نیز روشن می شود و آن این که هر چند مسأله تصویرات ذهنی از یک نظر یک مسأله روانی انسانی است و از همان نظر باید در علم معرفه النفس مورد بحث قرار گیرد، ولی از آن نظر که ذهن انسان واقعاً یک نشئه دیگر از وجود است و سبب می گردد که هستی در

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1869

ذات خود دو گونه گردد: ذهنی و عینی، جای آن در فلسفه است.

بوعلی در اوایل الهیات شفا به طور اشاره و صدرالمتألّهین در تعلیقات خویش بر الهیات شفا به طور صریح و به تفصیل گفته اند که گاهی یک مسأله از دو نظر با دو فن مربوط می شود، مثلًا هم به فلسفه مربوط می شود و هم به علوم طبیعی.

حقیقت و خطا

مسأله «وجود ذهنی» از یک زاویه دیگر که مورد مطالعه قرار گیرد، مربوط می شود به ارزش واقع نمایی ادراکات؛ یعنی مربوط می شود به اینکه ادراکات و احساسات و تصورات ما درباره عالم خارج چه اندازه «واقع نما» است.

یکی از مسائل مهم که از قدیم الایام مورد توجّه فلاسفه بوده است این است که آیا آنچه ما به وسیله حواس یا به وسیله عقل درباره اشیاء ادراک می کنیم، با واقع و نفس الامر مطابقت دارد یا نه؟

گروهی چنین فرض می کنند که برخی ادراکات حسی یا عقلی ما با واقع و نفس الامر مطابقت دارد و برخی ندارد. آن ادراکاتی که با «واقعیت» مطابق است «حقیقت» خوانده می شود و آنچه که مطابق نیست «خطا» نامیده می شود. ما پاره ای از خطاهای حواس را می شناسیم. باصره، سامعه، ذائقه، لامسه، شامّه جایز الخطاست.

در عین حال اکثر ادراکات حسی ما عین حقیقت است. ما شب و روز را، دوری و نزدیکی را، بزرگی و کوچکی حجم را، درشتی و نرمی را، سردی و گرمی را با همین حواس تشخیص می دهیم و شک نداریم که عین حقیقت است و خطا نیست.

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1870

همچنین عقل ما جایز الخطاست. «منطق» برای جلوگیری از خطای عقل در استدلالاتش تدوین شده است. در عین حال اکثر استدلالات عقلی ما حقیقت است.

ما آنگاه که مثلًا قلمهای زیادی داد و ستد داریم و بدهیها را یک جا و بستانکاریها را جای دیگر جمع و از یکدیگر تفریق می کنیم، یک عمل فکری و عقلانی انجام می دهیم و اگر در حین عمل دقت کافی کرده باشیم شک نداریم که حاصل جمع و تفریق ما عین حقیقت است.

ولی «سوفیست» های یونانی که قبلًا هم از آنها یاد کردیم، تفاوت «حقیقت» و «خطا» را منکر شدند و گفتند هر کس هر گونه احساس کند و هر گونه بیندیشد برای او همان «حقیقت» است. آنها گفتند مقیاس همه چیز «انسان» است. سوفیستها یا سوفسطائیان اساساً «واقعیت» را انکار کردند و چون «واقعیت» را انکار کردند دیگر چیزی باقی نماند تا ادراکات و احساسات انسان در صورت مطابقت با آن «حقیقت» باشد و در صورت عدم مطابقت «خطا».

این گروه معاصر با سقراطاند؛ یعنی عصر سقراط مقارن است با پایان دوره سوفسطائیان.

سقراط و افلاطون و ارسطو بر ضد اینها قیام کردند. پروتاگوراس (1) و گورگیاس (2) دو شخصیت معروف سوفسطائی می باشند.

در دوره های بعد از ارسطو، در اسکندریه گروهی دیگر پدید آمدند که «شکاک» یا «سپتی سیست» (3) خوانده شدند و معروف ترین آنها شخصی

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1871


1- Protagoras .
2- Gorgias .
3- Seepticism .

است به نام «پیرون» (1).

شکاکان، واقعیت را از اصل منکر نشدند ولی مطابقت ادراکات بشر را با واقعیت انکار کردند.

آنان گفتند انسان در ادراک اشیاء، تحت تأثیر حالات درونی و شرایط خاص بیرونی، هر چیز را یک جور می بیند. گاهی دو نفر یک چیز را در دو حالت مختلف و یا از دو زاویه مختلف می نگرند و هر کدام او را به گونه ای می نگرند.

یک چیز در چشم یکی زشت است و در چشم دیگری زیبا، در چشم یکی کوچک است و در چشم دیگری بزرگ، در چشم یکی، یکی است و در چشم دیگری دو تا. یک هوا در لامسه یکی گرم است و در لامسه دیگری سرد. یک طعم برای یکی شیرین است و برای دیگری تلخ. سوفسطائیان و همچنین شکاکان منکر ارزش واقع نمایی علم شدند.

عقاید سوفسطائیان و شکاکان بار دیگر در عصر جدید زنده شد. اکثر فلاسفه اروپا تمایل به شکاکیت دارند. برخی از فلاسفه مانند سوفسطائیان واقع را از اصل انکار کرده اند.

فیلسوف معروفی هست به نام «برکلی» (2) که ضمناً اسقف نیز می باشد. این فیلسوف به کلی منکر واقعیت خارجی است. ادلّه ای که بر مدعای خویش اقامه کرده است آنچنان مغالطه آمیز است که برخی مدعی شده اند هنوز احدی پیدا نشده که بتواند دلیلهای او را رد کند با این که همه می دانند مغالطه است.

کسانی که خواسته اند پاسخ سوفسطائیان قدیم از قبیل پروتاگوراس و یا سوفسطائیان و ایده آلیستهای جدید از قبیل برکلی را بدهند از راهی وارد

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1872


1- Pyrrho .
2- Berkeley.

نشده اند که بتوانند رفع شبهه نمایند.

از نظر فلاسفه اسلامی راه حلّ اساسی این شبهه آن است که ما به حقیقت وجود ذهنی پی ببریم. تنها در این صورت است که معما حل می گردد.

حکمای اسلامی در مورد وجود ذهنی، اول به تعریف می پردازند و مدعی می گردند که علم و ادراک عبارت است از نوعی وجود برای ادراک شده در ادراک کننده، آنگاه به ذکر پاره ای براهین می پردازند برای اثبات این مدعا، و سپس ایرادها و اشکالهای وجود ذهنی را نقل و رد می کنند.

این بحث به این صورت در اوایل دوره اسلامی وجود نداشته است، و به طریق اولی در دوره یونانی وجود نداشته است. بنا بر آنچه ما تحقیق کرده ایم ظاهراً اولین بار وسیله خواجه نصیر الدین طوسی بحثی به این نام وارد کتب فلسفه و کلام شد و سپس جای شایسته خویش را در کتب فلسفه و کلام باز یافت به طوری که در کتب متأخرین مانند صدرالمتألّهین و حاج ملّا هادی سبزواری جای مهمی دارد.

فارابی و بوعلی، حتی شیخ اشراق و پیروان آنها، بابی به نام «وجود ذهنی» در کتب خویش باز نکرده اند و حتی به این کلمه تفوّه نکرده اند. اصطلاح «وجود ذهنی» بعد از دوره بوعلی پدید آمده است.

البته آنچه از کلماتی که فارابی و بوعلی به مناسبتهای دیگر طرح کرده اند بر می آید این است که عقیده آنها نیز این بوده است که ادراک عبارت است از تمثّل حقیقت ادراک شده در ادراک کننده، ولی آنها نه بر این مدعا اقامه برهان کرده اند و نه آن را به عنوان یک مسأله مستقل از مسائل وجود و یک تقسیم مستقل از تقسیمات وجود تلقی کرده اند.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1873

درس هشتم : حادث و قدیم
اشاره

از جمله مباحث فلسفی که از دیر زمان جلب توجه کرده است مسأله «حادث و قدیم» است.

حادث در عرف و لغت به معنی «نو» و قدیم به معنی «کهنه» است. ولی حادث و قدیم در اصطلاح فلسفه و کلام با آنچه در عرف عام وجود دارد فرق دارد. فلاسفه هم که درباره حادث و قدیم بحث می کنند می خواهند ببینند که چه چیز نو و چه چیز کهنه است، اما مقصود فلاسفه از حادث بودن و نو بودن یک چیز آن است که آن چیز پیش از آن که بود شده است نابود بوده است؛ یعنی اول نبوده و بعد بود شده است. مقصودشان از قدیم بودن و کهنه بودن این است که آن چیز همیشه بوده است و هیچگاه نبوده است که نبوده.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1874

پس اگر ما درختی را فرض کنیم که میلیاردها سال عمر کرده باشد، آن درخت در عرف عام، کهن و بسیار کهن است، اما در اصطلاح فلسفه و کلام، حادث و نو است، زیرا همان درخت قبل از آن میلیاردها سال نبوده است.

فلاسفه «حدوث» را به «مسبوق بودن هستی شی ء به نیستی خودش» و «قِدَم» را به «مسبوق نبودن هستی شی ء به نیستی خودش» تعریف می کنند. پس «حادث» عبارت است از چیزی که نیستی اش بر هستی اش تقدم داشته باشد، و «قدیم» عبارت است از موجودی که نیستی مقدّم بر هستی برای او فرض نمی شود.

بحث «حادث و قدیم» این است که آیا همه چیز در عالم حادث است و هیچ چیز قدیم نیست؟ یعنی هر چه را در نظر بگیریم قبلًا نبوده و بعد هست شده است؟ یا همه چیز قدیم است و هیچ چیز حادث نیست؛ یعنی همه چیز همیشه بوده است؟ یا برخی چیزها حادث اند و برخی چیزها قدیم؟ یعنی مثلًا شکلها، صورتها، ظاهرها حادث اند، اما مادّه ها، موضوعها، ناپیداها قدیم اند؟ و یا این که افراد و اجزاء، حادث اند اما انواع و کلها قدیم اند؟ یا این که امور طبیعی و مادی حادث اند ولی امور مجرد و ما فوق مادی قدیم اند؟ و یا این که فقط خدا یعنی خالق کل و علهالعلل قدیم است و هر چه غیر اوست حادث است؟ بالأخره جهان حادث است یا قدیم؟

متکلّمین اسلامی معتقدند که فقط خداوند قدیم است و هر چه غیر از خداست که به عنوان «جهان» یا «ما سِوی » نامیده می شود، اعمّ از مادّه و صورت، و اعمّ از افراد و انواع، و اعمّ از اجزاء و کلها، و اعمّ از مجرّد و مادّی همه حادث اند. ولی فلاسفه اسلامی معتقدند که حدوث از مختصّات عالم طبیعت است؛ عوالم مافوق طبیعت، مجرّد و قدیم اند. در عالم طبیعت نیز

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1875

اصول و کلّیات قدیم اند، فروع و جزئیات حادث اند. علیهذا جهان از نظر فروع و جزئیات، حادث است اما از نظر اصول و کلّیات، قدیم است.

بحث در حدوث و قدم جهان، تشاجر سختی میان فلاسفه و متکلّمین برانگیخته است. غزالی که در بیشتر مباحث مذاق عرفان و تصوّف دارد و در کمترین آنها مذاق کلامی دارد، بوعلی سینا را به سبب چند مسأله که یکی از آنها قدم عالم است تکفیر می کند. غزالی کتاب معروفی دارد به نام تهافت الفلاسفه. در این کتاب بیست مسأله را بر فلاسفه مورد ایراد قرار داده است و به عقیده خود تناقض گویی های فلاسفه را آشکار کرده است. ابن رشد اندلسی به غزالی پاسخ گفته است و نام کتاب خویش را تهافت التهافت گذاشته است.

متکلّمین می گویند اگر چیزی حادث نباشد و قدیم باشد، یعنی همیشه بوده و هیچگاه نبوده که نبوده است، آن چیز به هیچ وجه نیازمند به خالق و علت نیست. پس اگر فرض کنیم که غیر از ذات حق اشیاء دیگر هم وجود دارند که قدیم اند، طبعاً آنها بی نیاز از خالق می باشند. پس در حقیقت آنها هم مانند خداوند واجب الوجود بالذات اند، ولی براهینی که حکم می کند که واجب الوجود بالذات واحد است اجازه نمی دهد که ما به بیش از یک واجب الوجود قائل شویم. پس بیش از یک قدیم وجود ندارد و هر چه غیر از اوست حادث است. پس جهان، اعمّ از مجرد و مادی، و اعمّ از اصول و فروع، و اعمّ از انواع و افراد، و اعمّ از کل و اجزاء، و اعمّ از ماده و صورت، و اعمّ از پیدا و ناپیدا حادث است.

فلاسفه به متکلّمین پاسخ محکم داده اند، گفته اند که همه اشتباه شما در یک مطلب است و آن این است که پنداشته اید اگر چیزی وجود ازلی و دائم و مستمر داشته باشد حتماً بی نیاز از علت است، و حال آنکه مطلب

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1876

اینچنین نیست. نیازمندی و بی نیازی یک شی ء نسبت به علت، به ذات شی ء مربوط است که واجب الوجود باشد یا ممکن الوجود (1)، و ربطی به حدوث و قدم او ندارد. مثلًا شعاع خورشید از خورشید است. این شعاع نمی تواند مستقل از خورشید وجود داشته باشد. وجودش وابسته به وجود خورشید و فائض از او و ناشی از اوست، خواه آن که فرض کنیم زمانی بوده که این شعاع نبوده است و خواه آن که فرض کنیم که همیشه خورشید بوده و همیشه هم تشعشع داشته است. اگر فرض کنیم که شعاع خورشید ازلًا و ابداً با خورشید بوده است لازم نمی آید که شعاع بی نیاز از خورشید باشد.

فلاسفه مدعی هستند که نسبت جهان به خداوند نسبت شعاع به خورشید است، با این تفاوت که خورشید به خود و کار خود آگاه نیست و کار خود را از روی اراده انجام نمی دهد ولی خداوند به ذات خود و به کار خود آگاه است.

در متون اصلی اسلامی گاهی به چنین تعبیراتی بر می خوریم که جهان نسبت به خداوند به شعاع خورشید تشبیه شده است. آیه کریمه قرآن می فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّمواتِ وَالأَرْض» (2). مفسران در تفسیر آن گفته اند: یعنی خداوند نور دهنده آسمانها و زمین است. به عبارت دیگر وجود آسمان و زمین، شعاعی است الهی.

فلاسفه هیچ دلیلی از خود عالم بر قدیم بودن عالم ندارند. اینها از آن جهت این مدعا را دنبال می کنند که می گویند خداوند فیاض علی الاطلاق

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1877


1- حکما این مطلب را با این تعبیر بیان می کنند: «مناط احتیاج شی ء به علت، امکان است نه حدوث». برای تفصیل این مطلب رجوع شود به کتاب علل گرایش به مادّیگری از مرتضی مطهری.
2- نور/ 35.

است و قدیم الاحسان است، امکان ندارد که فیض و احسان او را محدود و منقطع فرض

نماییم. به عبارت دیگر: فلاسفه الهی با نوعی «برهان لمّی» یعنی با مقدمه قرار دادن وجود و صفات خدا به قدم عالم رسیده اند. معمولًا منکران خدا قدم عالم را عنوان می کنند. فلاسفه الهی می گویند همان چیزی که شما آن را دلیل نفی خدا می گیرید، از نظر ما لازمه وجود خداوند است. بعلاوه از نظر شما قدم عالم یک فرضیه است و از نظر ما یک مطلب مبرهن.

متغیر و ثابت

یکی دیگر از مباحث فلسفی، بحث «متغیر و ثابت» است که با بحث «حادث و قدیم» قریب الافق است. «تغییر» یعنی دگرگونی، و «ثبات» یعنی یکنواختی.

بدون شک ما دائماً شاهد تغییرات و دگرگونیها در جهان می باشیم. خود ما که به دنیا آمده ایم دائماً از حالی به حالی منتقل شده و دوره ها طی کرده و خواهیم کرد تا به مرگ ما منتهی شود. همچنین است وضع زمین و دریاها، کوهها و درختان و حیوانات و ستارگان و منظومه شمسی و کهکشانها.

آیا این دگرگونیها ظاهری است و مربوط به شکل و صورت و اعراض جهان است یا عمیق و اساسی است و در جهان هیچ امر ثابتی وجود ندارد؟ بعلاوه آیا تغییراتی که در جهان رخ می دهد دفعی و آنی است یا تدریجی و زمانی؟

این مسأله نیز مسأله ای کهن است و در یونان باستان نیز مطرح بوده

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1878

است.

ذیمقراطیس (دموکریت یا دموکریتوس) (1) که پدر نظریه اتم شناخته می شود و به فیلسوف خندان هم مشهور است مدعی بود که تغییرات و تحولات، همه سطحی است، زیرا اساس هستی طبیعت، ذرّات اتمی است و آن ذرّات ازلًا و ابداً در یک حالند و تغییر ناپذیرند؛ این تغییراتی که ما مشاهده می کنیم نظیر تغییراتی است که در یک توده سنگریزه مشاهده کنیم که گاهی به این شکل و گاهی به شکل دیگر گرد هم جمع شوند، که به هر حال در ماهیت و حقیقت آنها تغییری رخ نمی دهد.

این دید همان است که به دید «ماشینی» معروف است، و این فلسفه نوعی فلسفه مکانیکی است.

ولی فیلسوف دیگری هست یونانی به نام هرقلیطوس (هراکلیت یا هراکلیتوس) (2) که او بر عکس مدعی است که هیچ چیزی در دو لحظه به یک حال نیست. این جمله از اوست: «نمی توان دو بار در یک رودخانه پای نهاد» زیرا در لحظه دوم نه فرد همان فرد است و نه رودخانه آن رودخانه است. البته این فلسفه از آن جهت نقطه مقابل فلسفه ذیمقراطیس قرار گرفته است که همه چیز را در حال جریان و عدم ثبات می بیند، اما از نظر ضد مکانیکی یعنی از نظر به اصطلاح دینامیکی بیانی ندارد.

در فلسفه ارسطو در این که همه اجزاء طبیعت تغییر می پذیرد بحثی نیست، سخن در این است که چه تغییراتی تدریجی و زمانی است و چه تغییراتی دفعی و آنی.

تغییرات تدریجی در این فلسفه به نام «حرکت» نامیده می شود و تغییرات دفعی به نام «کون و فساد»؛ یعنی به وجود آمدن دفعی به نام «کون» خوانده می شود و فانی شدن دفعی به نام «فساد»، و

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1879


1- Demoerites .
2- Heraklit .Heraelitus .

چون از نظر ارسطو و پیروان او تغییرات اساسی جهان- مخصوصاً تغییراتی که در جوهرها رخ می دهد- همه دفعی است، این جهان را «جهان کون و فساد» می خواندند.

آنجا که تغییرات، دفعی است، یعنی صرفاً در یک لحظه صورت می گیرد، در غیر آن لحظه ثبات بر قرار است. پس اگر تغییرات را دفعی بدانیم، نظر به این که آن تغییرات در یک «آن» صورت می گیرد و در غیر آن «آن» یعنی در «زمان» ثابت اند، اینچنین متغیراتی متغیر نسبی و ثابت نسبی می باشند. پس اگر تغییر به نحو حرکت باشد «تغییر مطلق» است و اگر تغییر به نحو کون و فساد و به نحو آنی باشد «تغییر نسبی» است.

پس، از نظر ارسطوئیان اگر چه شی ءِ ثابتِ یکنواختِ مطلق در طبیعت وجود ندارد (بر خلاف نظر ذیمقراطیسیان) بلکه همه چیز متغیر است، اما نظر به این که عمده در طبیعت، جوهرها هستند و جوهرها تغییراتشان دفعی است، پس جهانِ ثبات نسبی و تغییر نسبی دارد و ثبات بیش از تغییر بر جهان حاکم است.

ارسطو و ارسطوئیان- چنانکه می دانیم- اشیاء را به نحو خاصی دسته بندی کرده اند و مجموعاً اشیاء را داخل- یا تحت- ده جنس اصلی که آنها را «مقوله» می نامند دانسته اند به این ترتیب: مقوله جوهر، مقوله کم، مقوله کیف، مقوله أین، مقوله وضع، مقوله متی ، مقوله اضافه، مقوله جِده، مقوله فعل، مقوله انفعال.

به عقیده ارسطوئیان حرکت، تنها در مقوله کمّ و مقوله کیف و مقوله أین واقع می شود، در سایر مقولات حرکت صورت نمی گیرد. تغییرات سایر مقولات همه دفعی است و به عبارت دیگر سایر مقولات از ثبات نسبی برخوردارند، و سه مقوله ای هم که حرکت در آنها وقوع می یابد، نظر به این که

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1880

خود حرکت دائم نیست، گاه هست و گاه نیست، بر آن سه مقوله نیز ثبات نسبی حکمفرماست. پس در فلسفه ارسطو ثبات بیش از تغییر، و یکنواختی بیش از دگرگونی به چشم می خورد.

بوعلی سینا معتقد شد که در مقوله وضع نیز حرکت صورت می گیرد؛ یعنی او ثابت کرد که برخی حرکات، مانند حرکت کره بر گرد محور خودش، از نوع حرکت وضعی است نه از نوع حرکت اینی. از این رو حرکات أینی بعد از بوعلی اختصاص یافت به حرکات انتقالی. آنچه بوعلی کشف کرد و مورد قبول دیگران واقع شد وجود یک حرکت دیگر نبود، بلکه توضیح ماهیت یک نوع حرکت بود که دیگران آن را از نوع حرکت اینی می دانستند و او ثابت کرد که از نوع حرکت وضعی است.

از جمله تحولات اساسی که در فلسفه اسلامی و به وسیله صدرالمتألّهین رخ داد، اثبات «حرکت جوهریه» بود. صدرالمتألّهین ثابت کرد که حتی بر اصول ارسطویی ماده و صورت نیز باید قبول کنیم که جواهر عالم در حال حرکت دائم و مستمر می باشند، یک لحظه ثبات و همسانی در جواهر عالم وجود ندارد و اعراض (یعنی نُه مقوله دیگر) به تبع جوهرها در حرکت اند. از نظر صدرالمتألّهین طبیعت مساوی است با حرکت، و حرکت مساوی است با حدوث و فنای مستمر و دائم و لا ینقطع.

بنابر اصل حرکت جوهریه، چهره جهان ارسطویی به کلی دگرگون می شود.

بنابر این اصل، طبیعت و ماده مساوی است با حرکت، و زمان عبارت است از اندازه و کشش این حرکت جوهری، و ثبات مساوی است با ماوراء الطبیعی بودن. آنچه هست یا تغییر مطلق است (طبیعت) و یا ثبات مطلق است (ماوراء طبیعت). ثبات طبیعت، ثبات نظم است نه ثبات وجود و هستی؛ یعنی بر جهان، نظام مسلّم و لا یتغیری حاکم است ولی محتوای

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1881

نظام که در داخل نظام قرار گرفته است متغیر است، بلکه عین تغییر است. این جهان، هم هستی اش ناشی از ماوراء است و هم نظامش، و اگر حکومتِ جهانِ دیگر نمی بود این جهان که یکپارچه لغزندگی و دگرگونی است رابطه گذشته و آینده اش قطع بود.

گشت مبدل آب این جو چند بار***عکس ماه و عکس اختر بر قرار

در درس ششم اشاره کردیم که تقسیمات اولیه هستی، یعنی تقسیماتی که مستقیماً تقسیم موجود بما هو موجود است، در حوزه فلسفه اولی است.

اکنون می گوییم که بحث ثابت و متغیر تا قبل از صدرالمتألّهین در حوزه «طبیعیات» شمرده می شد، زیرا هر حکم و هر تقسیمی که مربوط به جسم بما هو جسم باشد مربوط به طبیعیات است. چنین گفته می شد که این جسم است که یا ثابت است و یا متغیر، و به تعبیر دیگر: یا ساکن است و یا متحرک، و به عبارت دیگر: حرکت و سکون از عوارض جسم است، پس بحث «ثابت و متغیر» صرفاً باید در طبیعیات آورده شود.

ارسطو و ابن سینا و پیروان آنها مباحث «حرکت و سکون» را در طبیعیات آورده اند.

ولی پس از کشف «اصالت وجود» و کشف «حرکت جوهریه» وسیله صدرالمتألّهین، [روشن شد که ] طبایع عالم، متحرک بما هو متحرک و متغیر بما هو متغیرند؛ یعنی جسم، چیزی نیست که صرفاً حرکت بر او عارض شده باشد و احیاناً حرکت از او سلب شود و حالت عدم حرکتِ او را «سکون» بنامیم، بلکه طبایع عالم عین حرکت می باشند. نقطه مقابل این حرکت جوهری «ثبات» است نه «سکون».

سکون در مورد حرکتهای

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1882

عارضی صادق است که حالت «نبود» آن را «سکون» می خوانیم ولی در مورد حرکت ذاتی جوهری سکون فرض ندارد. نقطه مقابل اینچنین حرکت جوهری که عین جوهر است، جواهری هستند که ثبات عین ذات آنهاست.

آنها موجوداتی هستند ما فوق مکان و زمان و عاری از قوّه و استعداد و ابعاد مکانی و زمانی. علیهذا این جسم نیست که یا ثابت است و یا متغیر، بلکه موجود بما هو موجود است که یا عین ثبات است (وجودات ما فوق مادی) و یا عین سیلان و شدن و صیرورت و حدوث استمراری است (عالم طبیعت). پس وجود و هستی همچنان که در

ذات خود به واجب و ممکن تقسیم می گردد، در ذات خود به ثابت و سیال منقسم می شود.

این است که از نظر صدرالمتألّهین، تنها قسمتی از حرکات، یعنی حرکات عارضی جسم که نقطه مقابلشان سکون است، شایسته است که در طبیعیات ذکر شود، و اما سایر حرکات و یا همان حرکات نه از آن حیث که عارض بر جسم طبیعی می باشند، باید در فلسفه اولی درباره آنها بحث و تحقیق به عمل آید. صدرالمتألّهین مباحث «حرکت» را در امور عامّه اسفار ضمن بحث «قوّه و فعل» آورده است، هر چند حق این بود که یکباره فصل مستقلی برای آن قرار می داد.

از نتایج بسیار مهم این کشف بزرگ- مبنی بر این که وجود در ذات خود به ثابت و سیال تقسیم می شود و این که وجود ثابت نحوه ای از وجود است و وجود سیال نحوه ای دیگر از وجود است- این است که «شدن» و «صیرورت» عین مرتبه ای از هستی است. هر چند به اعتباری می توانیم «شدن» را ترکیب و آمیختگی هستی و نیستی بدانیم، ولی این ترکیب و

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1883

آمیختگی ترکیب حقیقی نیست بلکه نوعی اعتبار و مجاز است (1).

حقیقت این است که کشف اصالت وجود و اعتباریت ماهیات است که ما را به درک این حقیقت مهم موفق می دارد؛ یعنی اگر اصالت وجود نبود اولًا تصور حرکت جوهریه ناممکن بود، و ثانیاً این که «سَیلان و شدن و صیرورت عین مرتبه ای از وجود است» قابل تصور نبود.

در فلسفه جدید اروپا حرکت از طریق دیگر جای خود را باز یافت و جمعی از فلاسفه معتقد شدند که حرکت رکن اساسی طبیعت است، و به عبارت دیگر- به اعتقاد اینان- طبیعت مساوی است با «شدن». اما نظر به این که این اندیشه بر پایه اصالت وجود و انقسام ذاتی وجود به ثابت و سیال نبود این فلاسفه چنین تصور کردند که «شدن» همان جمع میان نقیضین است که قدما محال می دانستند و همچنین گمان کردند که لازمه «شدن» بطلان اصل هو هویت است که قدما آن را مسلّم می پنداشتند.

این فلاسفه گفتند که اصل حاکم بر اندیشه فلسفی قدما «اصل ثبات» بوده است و قدما چون موجودات را ثابت می انگاشتند چنین تصور می کردند که امر اشیاء دائر است میان «بودن» و «نبودن»، علیهذا از ایندو یکی باید صحیح باشد و بس (اصل امتناع اجتماع و ارتفاع نقیضین)؛ یعنی همواره یا بودن است و یا نبودن و شقّ سومی در کار نیست. همچنین چون قدما اشیاء را ثابت می انگاشتند چنین تصور می کردند که هر چیزی همواره خودش خودش است (اصل هوهویت). ولی با کشف اصل حرکت و تغییر در طبیعت و این که طبیعت دائماً در حال «شدن» است این دو اصل بی اعتبار است، زیرا «شدن» جمع میان بودن و نبودن است و آنجا که شی ء،

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1884


1- رجوع شود به مقاله «اصل تضاد در فلسفه اسلامی» در کتاب مقالات فلسفی از مرتضی مطهری.

هم بودن است و هم نبودن، «شدن» تحقق یافته است. شی ء در حال شدن، هم هست و هم نیست. شی ء در حال شدن در هر لحظه خودش غیر خودش است، خودش در عین این که خودش است خودش نیست، خودش از خودش سلب می شود. پس اگر اصل حاکم بر اشیاء اصل بودن و نبودن بود، هم اصل امتناع اجتماع نقیضین صحیح بود و هم اصل هوهویت، ولی چون اصل حاکم اصل شدن است هیچکدام از این دو اصل صحیح نیست.

به عبارت دیگر اصل امتناع اجتماع نقیضین و اصل هوهویت که بر اندیشه قدما حکومت بی رقیبی داشته است ناشی از اصل دیگری بوده است که آن نیز بدون چون و چرا بر اندیشه قدما حکمرانی می کرده است و آن، اصل ثبات است. با کشف بطلان اصل ثبات وسیله علوم طبیعی، قهراً آن دو اصل نیز بی اعتبار است. آنچه گفتیم تصور بسیاری از فلاسفه جدید- از هگل تا عصر حاضر- است.

ولی ما می بینیم که صدرالمتألّهین از راه دیگر به بطلان اصل ثبات می رسد، و حرکتی که او کشف می کند به معنی این است که طبیعت مساوی است با عدم ثبات، و ثبات مساوی است با تجرد؛ و در عین حال او هرگز مانند فلاسفه جدید نتیجه گیری نمی کند و نمی گوید چون طبیعت مساوی است با «شدن» و به تعبیر خود او مساوی است با سَیلان و صیرورت، پس اصل «امتناع جمع و رفع نقیضین» باطل است. او در عین حال که «شدن» را نوعی جمع وجود و عدم می داند آن را جمع نقیضین نمی شمارد، چرا؟ علت مطلب این است که او اصل مهمتری را کشف کرده است و آن این که: وجود و هستی در ذات خود تقسیم می شود به ثابت و سیال. وجود ثابت مرتبه ای از هستی است نه ترکیبی از هستی و غیر

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1885

هستی، و وجود سیال نیز مرتبه ای دیگر از هستی است نه ترکیبی از هستی و غیر هستی. ترکیبِ «شدن» از هستی و نیستی جمع میان دو نقیض نیست، همچنانکه انسلاب شی ء از نفس خود نیز نیست.

اشتباه فلاسفه جدید ناشی از دو جهت است: یکی عدم درک انقسام هستی به ثابت و سیال، و دیگر این که تصور آنان درباره اصل تناقض و اصل تضاد نارسا بوده است.

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1886

درس نهم : علّت و معلول

کهن ترین مسأله فلسفه، مسأله «علّت و معلول» است. در هر سیستم فلسفی نام «علت و معلول» برده می شود، بر خلاف «اصالت وجود» یا «وجود ذهنی» که در برخی سیستمهای فلسفی جایگاه بلندی دارد و برخی از سیستمهای فلسفی دیگر کوچک ترین آگاهی از آن ندارند، و یا بحث «قوّه و فعل» که در فلسفه ارسطو نقش مهمی ایفا می کند، و یا بحث «ثابت و متغیر» که در فلسفه صدرالمتألّهین مقام شایسته ای یافته است.

«علّیت» نوعی رابطه است میان دو شی ء که یکی را «علّت» و دیگری را «معلول» می خوانیم، اما عمیق ترین رابطه ها. رابطه علت و معلول این است که علت، وجود دهنده معلول است. آنچه معلول از علت دریافت می کند تمام هستی و واقعیت خویش است. لهذا اگر علت نبود معلول نبود.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1887

ما چنین رابطه ای در جای دیگر سراغ نداریم که اگر یکی از دو طرف رابطه نبود دیگری هم نباشد. علیهذا نیاز معلول به علت، شدیدترین نیازهاست، نیاز در اصل هستی. بنابر این اگر بخواهیم «علت» را تعریف کنیم باید بگوییم: «آن چیزی است که معلول در کیان و هستی خود به او نیازمند است».

از جمله مسائلی که در باب «علّت و معلول» هست این است که هر پدیده ای معلول است و هر معلولی نیازمند به علت است، پس هر پدیده ای نیازمند به علت است؛ یعنی اگر چیزی در ذات خود عین هستی نیست و هستی، او را عارض شده و پدید آمده است، ناچار در اثر دخالت عاملی بوده است که آن را «علّت» می نامیم. پس هیچ پدیده ای بدون علت نیست. فرضیه مقابل این نظریه این است که فرض شود پدیده ای بدون علت پدید آید. این فرضیه به نام «صدفه» یا «اتّفاق» نامیده می شود.

فلسفه اصل علّیت را می پذیرد و به شدت نظریه صدفه و اتفاق را رد می کند.

این که هر پدیده ای معلول و نیازمند به علت است مورد اتفاق فلاسفه و متکلمین است، ولی متکلمین چنین پدیده ای را به «حادث» تعبیر می کنند و فلاسفه به «ممکن»؛ یعنی متکلمین می گویند هر «حادث»، معلول و نیازمند به علت است و فلاسفه می گویند هر ممکن، معلول و نیازمند به علت است؛ و این دو تعبیر مختلف نتیجه های مختلف می دهند که در بحث «حادث و قدیم» به آن اشاره کردیم.

مسأله دیگر در باب «علّت و معلول» این است که هر علتی فقط معلول خاص ایجاد می کند نه هر معلولی را، و هر معلولی تنها از علت خاص صادر

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1888

می شود نه از هر علتی. به عبارت دیگر میان موجودات جهان وابستگیهای خاصی هست، پس هر چیزی منشأ هر چیزی نمی تواند بشود و هر چیزی ناشی از هر چیزی نمی تواند باشد.

ما در تجربیات عادی خود به این حقیقت جزم داریم که مثلًا غذا خوردن علت سیر شدن است و آب نوشیدن علت سیراب شدن و درس خواندن علت با سواد شدن. لهذا اگر بخواهیم به هر یک از معلولات نامبرده دست بیابیم به علت خاص خودش متوسل می شویم. هیچگاه برای سیر شدن به آب نوشیدن یا درس خواندن متوسل نمی گردیم و برای با سواد شدن غذا خوردن را کافی نمی دانیم.

فلسفه ثابت می کند که در میان تمام جریانات عالم چنین رابطه مسلّمی وجود دارد و این مطلب را به این تعبیر بیان می کند: میان هر علت با معلول خودش سنخیت و مناسبت خاصی حکمفرماست که میان یک علت و معلول دیگر نیست.

این اصل مهمترین اصلی است که به فکر ما انتظام می بخشد و جهان را در اندیشه ما نه به صورت مجموعه ای هرج و مرج که در آن هیچ چیزی شرط هیچ چیزی نیست، بلکه به صورت دستگاهی منظم و مرتب درمی آورد که هر جزء آن جایگاه مخصوص دارد و هیچ جزئی ممکن نیست در جای جزء دیگر قرار گیرد.

مسأله دیگر در باب «علّت و معلول» این است که در فلسفه ارسطو علت چهار قسم است: علت فاعلی، علت غائی، علت مادی، علت صوری. در مصنوعات بشری این چهار علت به خوبی صادق است. مثلًا اگر خانه ای بسازیم، بنّا و عمله علت فاعلی است، و سکونت در آن خانه علت غائی است، و مصالح آن خانه علت مادی است، و شکل ساختمان- که متناسب

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1889

با مسکن است نه مثلًا با انبار یا حمّام یا مسجد- علت صوری است.

از نظر ارسطو هر پدیده طبیعی- مثلًا یک سنگ، یک گیاه، یک انسان- هم عیناً دارای چهار علت مزبور هست.

از جمله مسائل علت و معلول این است که علت در اصطلاح علمای طبیعی، یعنی در اصطلاح طبیعیات، با علت در اصطلاح الهیات و علمای علم الهی اندکی متفاوت است. از نظر علم الهی که اکنون آن را به نام «فلسفه» می خوانیم «علّت» عبارت است از وجود دهنده؛ یعنی فلاسفه چیزی را علت چیز دیگر می خوانند که آن چیز وجود دهنده چیز دیگر بوده باشد و گرنه آن را «علّت» نمی خوانند و احیاناً آن را «مُعِدّ» می خوانند. ولی علمای علوم طبیعی حتی در موردی که رابطه میان دو چیز صرفا رابطه تحریک و تحرک است کلمه «علّت» اطلاق می کنند. علیهذا در اصطلاح علمای طبیعی، بنّا علت خانه است زیرا بنّا به وسیله یک سلسله نقل و انتقال ها بالأخره منشأ ساختن یک خانه شده، ولی علمای علم الهی هرگز بنّا را «علّت خانه» نمی خوانند، زیرا بنّا به وجود آورنده خانه نیست، بلکه مصالح خانه قبلًا وجود داشته است و کار بنّا فقط این بوده که به آنها سازمان داده است. همچنین پدر و مادر نسبت به فرزند بر حسب اصطلاح علمای علوم طبیعی «علّت» شمرده می شوند ولی بر حسب اصطلاح فلسفه، آنها «مقدّمه»، «معدّ» و «مجرا» نامیده می شوند، «علّت» شمرده نمی شوند.

مسأله دیگر در باب «علّت و معلول» این است که سلسله علل (البته «علل» به اصطلاح فلاسفه نه «علل» به اصطلاح علمای طبیعی؛ یعنی

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1890

علل وجود نه علل حرکت) متناهی است و محال است نامتناهی باشد؛ یعنی اگر وجود یک شی ء، صادر از علتی و قائم به علتی باشد و وجود آن علت نیز قائم به علت دیگر، و وجود آن علت نیز قائم به علت دیگر باشد، ممکن است هزارها و میلیونها و یا میلیاردها علت و معلول به این ترتیب هر کدام صادر از دیگری باشد و بالا برود ولی در نهایت امر به علتی منتهی می گردد که آن علت قائم بالذات است و قائم به علتی دیگر نیست زیرا تسلسل علل غیر متناهیه محال است. فلاسفه براهین زیادی اقامه می کنند بر امتناع تسلسل علل غیر متناهیه، و این تعبیر را مخفّف می کنند و می گویند: «تسلسل علل محال است» و غالباً تعبیر را از این هم مخفّف تر می کنند و می گویند: «تسلسل محال است» و البته مقصود این است که تسلسل علل غیر متناهیه محال است.

کلمه «تسلسل» از ماده «سلسله» است که به معنی زنجیر است. پس تسلسل یعنی زنجیره شدن علل غیر متناهیه. فلاسفه، نظام و ترتیب علل و معلولات را به حلقات زنجیر که به ترتیب پشت سر یکدیگر قرار گرفته اند، تشبیه کرده اند.

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1891

درس دهم : وجوب و امکان و امتناع

یکی دیگر از مسائل مهم فلسفه بحث «وجوب و امکان و امتناع» است که به نام «موادّ ثلاث» معروف است.

منطقیین می گویند اگر محمولی را به موضوعی نسبت دهیم، مثلًا بگوییم: «الف ب است»، رابطه ب با الف یکی از کیفیتهای سه گانه را خواهد داشت: یا این رابطه، رابطه ضروری است یعنی حتمی و اجتناب ناپذیر و غیر قابل تخلف است، و به عبارت دیگر عقل ابا دارد که خلاف آن را قبول کند؛ یا بر عکس است، یعنی رابطه، رابطه امتناعی است یعنی محال است که محمول عارض موضوع گردد، و به عبارت دیگر عقل از قبول خود آن ابا دارد؛ و یا این رابطه به گونه ای است که می شود مثبت باشد و می شود منفی باشد یعنی هم قابل اثبات است و هم قابل نفی، و به

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1892

عبارت دیگر عقل نه از قبول خود آن ابا دارد و نه از قبول خلافش.

مثلًا اگر رابطه عدد 4 را با جفت بودن در نظر بگیریم، این رابطه ضروری و حتمی است، عقل از قبول خلاف آن ابا دارد. عقل می گوید عدد 4 جفت است بالضروره و بالوجوب. پس آنچه بر این رابطه حاکم است «وجوب» و ضرورت است.

ولی اگر بگوییم: «عدد 5 جفت است» رابطه، رابطه امتناعی است؛ یعنی عدد 5 از جفت بودن امتناع دارد و عقل ما هم که این معنی را درک می کند از قبول آن ابا دارد.

پس رابطه حاکم میان عدد 5 و جفت بودن «امتناع» و استحاله است.

اما اگر بگوییم: «امروز هوا آفتابی است» رابطه، یک رابطه امکانی است؛ یعنی طبیعت روز نه اقتضا دارد که حتما آفتابی باشد و نه اقتضا دارد که حتماً ابری باشد؛ بر حسب طبیعت روز هر دو طرف ممکن است. در اینجا رابطه میان روز و آفتابی بودن «رابطه امکانی» است.

پس رابطه میان هر موضوعی با هر محمولی که در نظر بگیریم، در حاقّ واقع از یکی از این سه کیفیت که احیاناً آنها را به ملاحظه خاصی «مادّه» نیز می نامند خالی نیست. آنچه ما اینجا گفتیم سخن منطقیین بود.

فلاسفه که بحثشان درباره «وجود» است، می گویند هر «معنی» و «مفهوم» را که در نظر بگیریم و موضوع قرار دهیم و «وجود» را به عنوان محمول به آن نسبت دهیم از یکی از سه قسم خارج نیست: یا رابطه وجود با آن مفهوم و معنی، وجوبی است یعنی ضرورتاً و وجوباً آن چیز وجود دارد؛ ما آن را «واجب الوجود» می نامیم.

بحث خدا در فلسفه تحت عنوان «بحث اثبات واجب الوجود» ذکر

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1893

می شود.

براهین فلسفی حکم می کند که موجودی که نیستی بر او محال است و هستی برای او ضروری است وجود دارد.

و اگر رابطه وجود با او منفی و امتناعی است یعنی محال است که موجود باشد بلکه ضرورتاً و وجوباً باید نباشد، آن چیز را «ممتنع الوجود» می نامیم، مثل جسمی که در آنِ واحد هم کروی باشد و هم مکعب.

و اما اگر رابطه وجود با آن معنی رابطه امکانی است یعنی آن معنی، ذاتی است که نه از وجود ابا دارد و نه از عدم، ما آن چیز را «ممکن الوجود» می نامیم. همه اشیاء عالم مانند انسان و حیوان و درخت و آب و ... که به حکم یک سلسله علل پدید می آیند و سپس معدوم می گردند، ممکن الوجودند.

مسأله دیگر درباره وجوب و امکان این است که هر ممکن الوجود بالذات به واسطه علتش واجب الوجود می شود اما واجب الوجود بالغیر نه بالذات؛ یعنی هر ممکن الوجود اگر مجموع علل و شرایطش موجود شود حتماً موجود می شود و واجب الوجود بالغیر می گردد، و اگر موجود نگردد- حتی اگر یکی از شرایط و یکی از اجزاء علتش مفقود باشد- ممتنع الوجود بالغیر می گردد.

از این رو فلاسفه می گویند: «الشّی ءُ ما لَم یجِبْ لَم یوجَد» یعنی هر چیزی تا وجودش به مرحله وجوب و ضرورت نرسد موجود نمی گردد.

پس هر چیزی که موجود شده و می شود، به حکم ضرورت و وجوب و در یک نظام قطعی و تخلّف ناپذیر موجود می گردد. پس نظام حاکم بر جهان و اشیاء یک نظام ضروری و وجوبی و قطعی و تخلّف ناپذیر است و به

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1894

اصطلاح فلاسفه امروز نظام حاکم بر جهان یک نظام جبری است (1).

در بحث «علّت و معلول» گفتیم که اصل «سنخیت میان علت و معلول» به فکر ما انتظام خاص می بخشد و یک پیوستگی خاصی میان اصلها و فرعها، میان علتها و معلولها در ذهن ما مجسم می کند.

اکنون می گوییم این اصل که «هر ممکن الوجود از علت خود ضرورت کسب می کند» که از جهتی مربوط است به علت و معلول و از جهتی مربوط است به ضرورت و امکان، به نظام فکری ما درباره جهان رنگ خاص می دهد و آن این که این نظام یک نظام ضروری و حتمی و تخلّف ناپذیر است. فلسفه این مطلب را با عبارت کوتاه «اصل ضرورت علّی و معلولی» بیان می کند.

اگر ما اصل علّیت غائی را در طبیعت بپذیریم، یعنی بپذیریم که طبیعت در سیر و حرکت خود غایاتی را جستجو می کند و همه غایات هم به یک غایت اصلی که غایه الغایات است منتهی می گردد، باز نظام حاکم بر جهان رنگ تازه دیگری پیدا می کند. ما در اینجا وارد بحث «غایات» که فوق العاده جالب و مهم است نمی شویم و به دروس اختصاصی فلسفه واگذار می کنیم.

بحث ما درباره «کلّیات فلسفه» در اینجا به پایان می رسد، ولی باز هم مسائلی هست که لازم است اجمالًا با کلّیاتی از آنها آشنا شویم مانند وحدت و کثرت، قوّه و فعل، جوهر و عرض، مجرّد و مادّی، و غیره. امیدواریم در آینده فرصتی بیابیم که درباره اینها نیز بحث کنیم.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1895


1- این جبر با جبری که در مقابل «اختیار» در مورد انسان به کار برده می شود یکی نیست. ایندو نباید با یکدیگر اشتباه شود. ضروری بودن نظام جهان با اختیار انسان منافات ندارد.

علوم قرآن

علوم قرآنی (محمد هادی معرفت)

مشخصات کتاب

سرشناسه : معرفت، محمدهادی، 1309 - 1385.

عنوان و نام پدیدآور : علوم قرآنی/ تالیف محمدهادی معرفت.

مشخصات نشر : قم : موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، 1387.

مشخصات ظاهری : هفت، 327 ص : جدول.

موضوع : قرآن -- علوم قرآنی

رده بندی کنضگره : BP69/5/م67ت8017 1387

رده بندی دیویی : 297/15

شماره کتابشناسی ملی : 1800496

توضیح : علوم قرآنی علمی است که در آن درباره مسائل مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن بحث میشود. فرق بین «علوم قرآنی» و «معارف قرآنی» آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری نمیپردازد، اما معارف قرآنی کاملاً با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار دارد و یک نوع تفسیر موضوعی است. در علوم قرآنی مباحثی چون وحی و نزول قرآن، مدت و ترتیب نزول، اسباب نزول، جمع و تألیف قرآن، کاتبان وحی، یکسان کردن مصحفها، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت قرآن، اعجاز قرآن و ... مطرح میشود. ضرورت بحث در علوم قرآنی از آن جهت است که تا قرآن کاملاً شناخته نشود و ثابت نگردد که کلام اسلامی است، پرداختن به محتوای آن موردی نخواهد داشت.

کتاب حاضر در حقیقت خلاصه و بازنویسی کتابهای التمهید فی علوم القرآن و صیانه القرآن من التحریف است. این بازنویسی به گونه ای انجام شده است که متناسب سطح عمومی در حوزه و مقطع کارشناسی در دانشگاه هاست.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1896

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1897

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1898

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1899

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1900

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1901

مقدمه

علوم قرآنی

«علوم قرآنی»اصطلاحی است دربارۀ مسایلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن.فرق میان«علوم قرآنی»و«معارف قرآنی»آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبۀ تفسیری کاری ندارد،اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.

معارف قرآنی یا تفسیر موضوعی،مسایل مطرح شده در قرآن را از حیث محتوایی بررسی می کند.بدین ترتیب که آیات مربوط به یک موضوع را از سراسر قرآن در یک جا گرد آورده و در مورد آن چه که از مجموع آن ها به دست می آید سخن می گوید،مشروط بر آن که از محدودۀ دلالت قرآنی فراتر نرود.گرچه در تفسیر موضوعی گاه ضرورت دارد به شواهد عقلی و نقلی دیگری نیز استشهاد شود،ولی بحث کاملا قرآنی است و تنها از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار می گیرد.این مطلب بدین جهت اهمیت دارد که بحث هایی را که جنبۀ«معارف اسلامی»دارند و احیانا در کنار دلایل عقلی و نقلی به آیات قرآن نیز استناد می کنند،از«معارف قرآنی»یا «تفسیر موضوعی قرآن»جدا شود.

«علوم قرآنی»بحث های مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شئون مختلف آن است.در علوم قرآنی مباحثی چون وحی و نزول قرآن،مدت و ترتیب نزول،اسباب النزول،جمع و تألیف قرآن،کاتبان وحی،یکسان کردن مصحف ها، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت قرآن،حجیت و عدم تحریف قرآن، مسألۀ نسخ در قرآن،پیدایش متشابهات در قرآن،اعجاز قرآن و...مطرح می باشد.از این جهت علوم را به صیغۀ جمع گفته اند که هریک از این مسایل در چارچوب خود

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1902

استقلال دارد و علمی جدا شناخته می شود و غالبا ارتباط تنگاتنگی میان این مسایل وجود ندارد.لذا میان مسایل علوم قرآنی نوعا یک نظم طبیعی برقرار نیست تا رعایت ترتیب میان آن ها ضروری گردد،لذا هر مسئله جدا از مسایل دیگر قابل بحث و بررسی است.

ضرورت بحث در علوم قرآنی از آن جهت است که تا قرآن کاملا شناخته نشود و ثابت نگردد که کلام الهی است،پی جور شدن محتوای آن موردی ندارد.برای رسیدن به نص اصلی که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و سلم نازل شده،باید روشن کرد که آیا تمامی قرائت ها یا برخی از آن ها است که ما را به آن نصّ هدایت می کند؟همچنین در مسألۀ نسخ،تشخیص آیۀ منسوخ از ناسخ یک ضرورت اوّلی است.البته نسخ به معنای اعم که شامل تخصیص و تقیید نیز می باشد،چنان که در کلام پیشینیان نیز آمده است.همچنین است مسألۀ متشابهات در قرآن که بدون تشخیص این جهت در آیات،استنباط احکام و استفاده از مفاهیم عالیۀ قرآن به درستی ممکن نیست و هریک از مسایل علوم قرآنی در جای خود،نقش مهمی در بهره گیری از محتوای قرآن ایفا می کند.برخی از این مسایل،از مبادی تصوریّه و برخی از مبادی تصدیقیّه به شمار می روند.

پیشینه علوم قرآنی

بحث دربارۀ قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرح بوده و همواره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث و گفت وگو نشسته و آثار نفیس و گران بهایی از خود به یادگار گذارده اند و این مطالعات پیوسته ادامه دارد.

بر پایۀ مدارک موجود،اولین کسی که دربارۀ قرآن به بحث نشست و گفت وگو را آغاز نمود،یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای 89)بود.نام برده کتابی در فنّ قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت که شامل انواع قرائت های مختلف آن دوره می باشد.سپس حسن بصری(متوفای 110)کتابی در عدد آیات قرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب ظهور،عبارتند از:

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1903

عبد اللّه بن عامر یحصبی(متوفای 118)رساله ای در اختلاف مصاحف عثمانی و نیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبه بن نصاح مدنی (متوفای 130)کتاب«الوقوف»را نگاشت.ابان بن تغلب(متوفای 141)نخستین کسی است که پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات کتاب نوشت.محمد بن سائب کلبی(متوفای 146)اول کسی است که در«احکام القرآن»کتاب نوشت.مقاتل بن سلیمان(متوفای 150)نخستین نویسنده ای است که دربارۀ«آیات متشابهات» کتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تمیمی(متوفای 154)کتاب«وقف و ابتدا»و «قرائات»را نوشت.حمزه بن حبیب یکی از قرّاء سبعه(متوفای 156)در فن قرائات کتاب نوشت.

یحیی بن زیاد فرّاء(متوفای 207)کتاب«معانی القرآن»را در سه مجلد نوشت.

این نویسنده همچنین کتاب«اختلاف اهل کوفه و بصره و شام در مصاحف»و کتاب «جمع و تثنیه در قرآن»را به تحریر درآورد.محمد بن عمر واقدی(متوفای 207) کتاب«رغیب»در علوم قرآنی و«غلط رجال»را نوشت.ابو عبیده معمّر بن المثنی (متوفای 209)کتاب«اعجاز القرآن»در دو جزء و«معانی القرآن»را نوشت.او اول کسی است که در اعجاز قرآن کتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن سلام (متوفای 224)کتاب های فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول کسی است که در این زمینه به طور گسترده کتاب نوشته است.از جمله کتب او«فضائل القرآن»، «المقصور و الممدود»در فنّ قرائات،«غریب القرآن»،«ناسخ و منسوخ»و«اعجاز القرآن»و...،را می توان نام برد.علیّ بن مدینی(متوفای 234)در«اسباب نزول» کتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود 250)کتاب «ناسخ و منسوخ»را نوشت.ابو زرعۀ عراقی(متوفای 264)هزار بیت(الفیّه)در «غریب الفاظ قرآنی»سرود.ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن سیار(متوفای 268) «ثواب القرآن»و«کتاب القراءه»را تألیف کرد.ابو محمد عبد اللّه بن مسلم(ابن قتیبه) (متوفای 276)کتاب های:«تأویل مشکل القرآن»و«تفسیر غریب القرآن»و«اعراب القرآن»و«قرائات»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرّد نحوی(متوفای 286) کتاب«اعراب القرآن»را نوشت.ابو عبد اللّه محمد بن ایوب بن ضریس

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1904

(متوفای 294)کتابی در آنچه در مکه و مدینه نازل شده و نیز کتاب«فضائل القرآن» را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد اللّه اشعری قمی(متوفای 299)رساله ای در انواع آیات قرآن نوشت.

محمد بن زید واسطی متکلم امامی(متوفای 307)کتابی در«اعجاز قرآن» نوشت و آن را در نظم و تألیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای 309) کتاب«الحاوی»در علوم قرآنی در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن موسی نوبختی(متوفای 310)کتاب«التنزیه و ذکر متشابهات القرآن»را نوشت.ابو بکر بن ابی داود عبد اللّه بن سلیمان سجستانی(متوفای 316)کتاب معروف«المصاحف» و«الناسخ و المنسوخ»و رساله ای در«قرائات»نوشت.ابن درید ابو بکر محمد بن الحسن ازدی(متوفای 321)کتابی در«غریب القرآن»نوشت.ابن مجاهد ابو بکر احمد بن موسی(متوفای 324)کتاب«السبعه فی القراءات»را نگاشت.ابو البرکات عبد الرحمن انباری(متوفای 328)«البیان فی اعراب القرآن»و«عجائب علوم القرآن»را به نگارش درآورد.ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(متوفای 329) کتاب«فضائل القرآن»را تألیف کرد.ابو بکر محمد بن عزیز سجستانی (متوفای 330)کتاب معروف«غریب القرآن»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمد نحّاس(متوفای 338)کتب«اعراب القرآن»،«الناسخ و المنسوخ»و«معانی القرآن» را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی کرخی(متوفای حدود 360)کتاب «نکت القرآن»را تقریر کرد.ابو بکر احمد بن علی رازی جصّاص(متوفای 370) کتاب«احکام القرآن»را در سه جلد بزرگ تألیف کرد.ابو علی فارسی(متوفای 377) کتاب«الحجه فی القراءات»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای 385)در احکام القرآن کتابی نوشت.ابو الحسن علیّ بن عیسی رمانی(متوفای 386)کتاب «النکت فی اعجاز القرآن»را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای 388)کتاب «الاستغناء»در علوم قرآنی را در 20 مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن محمد بستی خطّابی(متوفای 388)کتاب«بیان اعجاز القرآن»را تألیف کرد.

ابو بکر محمد بن طیب باقلانی(متوفای 403)کتاب«اعجاز القرآن»را تقریر نمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای 404)«تلخیص البیان»در

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1905

مجازات قرآن و«حقائق التأویل»در متشابه قرآن را تصنیف کرد.ابو زرعه عبد الرحمن بن محمد(متوفای حدود 410)کتاب«حجه القراءات»را به رشته تحریر درآورد.هبه اللّه،ابن سلامه(متوفای 410)کتاب«الناسخ و المنسوخ»را نوشت.ابو عبد اللّه محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای 413)«اعجاز القرآن»و«البیان»را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن عماد الدین قاضی عبد الجبار(متوفای 415)«متشابه القرآن»و«تنزیه القرآن عن المطاعن»را به تحریر درآورده است.ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای 418)«خصائص القرآن»را تألیف کرد.ابو الحسن علیّ بن ابراهیم حوفی(متوفای 430)«البرهان فی علوم القرآن»را نوشت.ابو محمد مکی بن ابی طالب(متوفای 437)«الکشف عن وجوه القراءات السبع»را در دو جزء بزرگ تألیف کرد.ابو عمرو دانی(متوفای 444) «التیسیر»در قرائات سبع و«المحکم»در نقطه گذاری مصحف و«المقنع»را در رسم الخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد علیّ بن احمد بن حزم ظاهری(متوفای 456) «الناسخ و المنسوخ»را نوشت.ابو الحسن علیّ بن احمد واحدی نیشابوری (متوفای 468)«اسباب النزول»و«فضائل القرآن»را تألیف کرد.ابو بکر عبد القاهر جرجانی(متوفای 471)«الرساله الشافیه»در اعجاز قرآن و«دلایل الإعجاز»را تقریر نمود.

ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی(متوفای 502)«المفردات»در الفاظ غریبۀ قرآن را به تحریر درآورد.ابو بکر محمد بن عبد اللّه،ابن عربی(متوفای 543) «احکام القرآن»را در چهار مجلد نوشت.محمود بن حمزه بن نصر کرمانی (متوفای حدود 550)«اسرار التکرار فی القرآن»را تألیف کرد.ابو جعفر محمد بن علیّ بن شهرآشوب(متوفای 588)«متشابهات القرآن و مختلفه»را تقریر نمود.

ابو محمد قاسم بن فیره شاطبی(متوفای 590)«حرز الأمانی»قصیدۀ معروف در قرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمن بن علیّ بن جوزی(متوفای 597) «فنون الأفنان فی عجائب علوم القرآن»و«المجتبی فی علوم القرآن»را تألیف کرد.

ابو البقاء عبد اللّه بن الحسین عکبری(متوفای 616)«املاء ما منّ به الرحمن»در اعراب قرآن را نوشت.علیّ بن محمد سخاوی(متوفای 643)«جمال القرّاء و کمال

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1906

الإقراء»در قرائات سبع را تألیف کرد.ابو القاسم محمد بن عبد اللّه (متوفای حدود 650)رساله ای در لغات قبائل عرب که در قرآن آمده نوشت.ابن ابی الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفای 654)«بدیع القرآن»را به رشته تحریر درآورد.ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفای 660)«مجاز القرآن»را تقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمن بن اسماعیل(متوفای 665) «المرشد الوجیز»را در علوم قرآنی تألیف کرد.محمد بن ابی بکر رازی (متوفای 666)«اسئله القرآن المجید و أجوبتها»را نوشت.

در قرن هشتم جامع ترین کتاب در علوم قرآنی نوشته شد.این مهم بر دست توانای امام بدر الدین محمد بن عبد اللّه زرکشی(متوفای 794)انجام گرفت.کتاب او «البرهان فی علوم القرآن»نام دارد که در چهل و هفت فنّ از فنون علوم قرآنی بحث کرده و در این باب استقصاء کامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد بن ابراهیم بن جماعه(متوفای 733)«کشف المعانی»در متشابهات قرآن را تألیف کرد.کمال الدین عبد الرحمن بن محمد حلّی معروف به ابن العتائقی(متوفای 770)«الناسخ و المنسوخ»را نوشت.

جلال الدین بلقینی شیخ و استاد جلال الدین سیوطی(متوفای 824)«مواقع العلوم فی مواقع النجوم»را در انواع پنجاه گانه علوم قرآنی نوشت،که ابتدا جلال الدین سیوطی کتاب معروف خود را بر آن پایه گذاری نمود.سپس بر کتاب برهان زرکشی دست یافت و آن را محور قرار داد.

در قرن نهم معروف ترین و جامع ترین کتاب در علوم قرآنی کتاب«الاتقان»فی علوم القرآن،بر دست برومند جلال الدین سیوطی(متوفای 911)نوشته شد.البته این کتاب را باید از شاه کارهای قرن نهم به حساب آورد،زیرا فراغت از آن در سال(872)بوده است.همچنین وی کتاب معروف«معترک الأقران»را در اعجاز قرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر شمس الدین محمد بن محمد بن جزری(متوفای 833)کتاب«النشر فی القراءات العشر»و کتاب «غایه النهایه»در طبقات قرّاء و کتاب«فضائل القرآن»را نوشت.

قاضی زکریا بن محمد انصاری(متوفای 926)«فتح الرحمن»در رفع و دفع

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1907

اشکالات و ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد اللّه محمد بن احمد مکی (متوفای 930)«الاحسان»را در علوم قرآنی نوشت.محمد بن یحیی حلبی (متوفای 963)«القول المذهّب»را در کلمات رومی معرّب در قرآن تقریر کرد که از کتاب«المهذب»سیوطی گرفته شده است.

اضافه بر موارد فوق،کسانی که در مقدّمۀ تفسیر خود به مباحث علوم قرآنی پرداخته اند بسیارند،از جمله:

مقدمۀ جامع التفاسیر راغب اصفهانی که شیواترین مباحث علوم قرآنی را دارا است.و مقدمتان فی علوم القرآن،که مقدمه کتاب«المبانی»و مقدمۀ کتاب تفسیر ابن عطیه که به نام«المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته است،دو مقدّمه بسیار نفیس در شئون قرآن مجید است.مقدمۀ تفسیر قرطبی و تفسیر ابن کثیر و تفسیر طبری از مهم ترین مقدمه ها در این زمینه است.مقدمۀ تفسیر«آلاء الرحمن» شیخ محمد جواد بلاغی،از جامع ترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.

«البیان»حضرت استاد آیت الله خویی،که مقدمه ای بر تفسیر است و جامع ترین و کامل ترین مباحث مهم علوم قرآنی را شامل می شود.مقدمۀ تفسیر صافی فیض کاشانی و مقدمۀ تفسیر برهان نیز از مهم ترین مباحث در جنبه های نقلی علوم قرآنی می باشد.مقدمۀ مجمع البیان علامۀ طبرسی از متقن ترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.

از قرن یازدهم به این طرف،کتب فراوانی در تفسیر علوم قرآنی نگاشته شده که ذکر آن ها موجب تطویل است.برای نمونه نام تعدادی از آن ها را در مقدمۀ «التمهید»آورده ایم که می توان رجوع نمود.

از میان آثار موجود مهم ترین کتاب ها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب البرهان و الاتقان می باشند.

البرهان فی علوم القرآن،تألیف امام بدر الدین محمد بن عبد اللّه بن بهادر زرکشی است.ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد.ولادت او در قاهرۀ مصر به سال 745 بوده است.وی در همان دیار بزرگ شده و در رشته های مختلف علوم اسلامی به سر حدّ استادی رسیده است.وی طبق مذهب شافعی

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1908

تدریس فقه می کرده و فتوی می داده است.او در سال 794 بدرود حیات گفت.

کتاب وی«البرهان»زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است.این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث علوم قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و دربارۀ هریک آنچه لازم بوده گرد آورده است،در عین حال که گوی سبقت از سابقین خود ربوده،برای لاحقین الگوی گران بهایی به جای گذاشته است.

دومین کتاب،«الاتقان»فی علوم القرآن،تألیف جلال الدین عبد الرحمن سیوطی است.ولادت او در اسیوط مصر به سال 849 می باشد(متوفای 911 در قاهره).او در تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تألیفات گران بهایی از خود باقی گذارده است.او ابتدا کتاب استاد خود جلال الدین بلقینی (متوفای 824)،«مواقع العلوم...»را محور قرار داده،تحریر و تهذیب نمود و بر او افزود و به نام«التحبیر فی علوم التفسیر»تألیف نمود.وی در این کتاب بالغ بر 202 نوع از مباحث علوم قرآنی گرد آورد.سپس بر کتاب استاد استاد خود«البرهان» تألیف زرکشی دست یافت و آن را بهتر پسند کرد و بنای کتاب خود را بر آن نهاد.آن را تنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیاری بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع از عناوین علوم اسلامی را در آن فراهم کرد.امروزه این منابع از گسترده ترین و جامع ترین علوم قرآنی است که در اختیار محقّقین و پژوهش گران قرار دارد.

کتاب«مناهل العرفان»فی علوم القرآن،نوشتۀ محمد عبد العظیم زرقانی، موسّع ترین کتاب در علوم قرآنی در عصر اخیر است و مجلس اعلای ازهر مصر این کتاب را برای تدریس در دانشگاه های ازهر مقرّر نموده است.مقدمۀ تفسیر «آلاء الرحمن»تألیف علامۀ بزرگ محمد جواد بلاغی(متوفای 1352)که تحقیقی ترین نوشته ها در مهم ترین مسایل علوم قرآنی را شامل می گردد و به جهت اهمیت آن،مستقلا در مقدمۀ تفسیر مختصر شبر در مصر(قاهره)به چاپ رسیده است.این اثر بیشتر به دفع شبهات و به دفاع از مقام منیع قرآن پرداخته است.در مقدمۀ تفسیر صافی دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه در انواع مباحث علوم قرآنی سخن رانده شده است.مقدمۀ تفسیر«مرآت الانوار»که به طور

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1909

تفصیل از نظر حدیثی به مقدماتی پرداخته و با عنوان مقدمۀ تفسیر البرهان سید هاشم بحرانی به چاپ رسیده است.مقدمۀ مذکور تألیف ابو الحسن عاملی اصفهانی (متوفای 1138)از شاگردان مرحوم مجلسی است.البیان فی تفسیر القرآن،نوشتۀ استاد علامه سید ابو القاسم خویی رحمه اللّه تعالی مقدمۀ لطیف و جامعی است در برخی مباحث علوم قرآنی و از تحقیقات عالیه در این زمینه برخوردار است.

مباحث فی علوم القرآن نوشتۀ دکتر صبحی صالح،استاد علوم اسلامی در دانشگاه لبنان شامل برخی از مباحث علوم قرآنی به صورت فشرده است.

این جانب از وقتی که خواندن قرآن را آموختم،با علاقه و لذت فراوان به تحقیق و بررسی دربارۀ مسایل مختلف قرآن و مطالعۀ کتاب های گوناگونی که در این زمینه تألیف شده،پرداخته ام.با دقت در مسایل مربوط به قرآن آن ها را مورد توجه قرار داده و در ضمن مطالعات خود نکاتی را یادداشت می کردم،اعم از آن که این نکات توجه مرا جلب می کرد و به ظرافت و صحت آن معتقد می شدم و یا نکاتی که در صحت آن ها شک و تردید داشتم.پس از سالیان دراز این یادداشت ها را مبنای تألیف کتابی قرار دادم که شامل مباحث و مسایل مختلف علوم قرآنی است و نام آن را«التمهید فی علوم القرآن»گذاشتم.زیرا این مباحث به منزله تمهید و مقدمه برای تفسیر قرآن است.

آنچه مرا بر تألیف آن اثر تشویق کرد این بود که جای چنین تحقیقی را در کتابخانه های فعلی شیعه خالی دیدم،در حالی که پیش از این کتابخانه های ما مملو از این قبیل تحقیقات بود.هم اکنون کتابی که تمام مسایل مربوط به قرآن را مورد بحث قرار داده باشد در بین کتاب های فعلی شیعه کمتر وجود دارد و کتاب های موجود تنها دارای بحث های مختصری در برخی از این مسایل است و مطالب و بحث های باارزش در گوشه و کنار است و محققان بدان دسترسی ندارند مگر آنکه آن ها را از منابع پراکنده طبق مذهب اهل بیت علیهم السّلام بدست آورند.به همین دلیل به تحقیق و نقد آثار و نظریات مختلف پرداختم و آن ها را با نصوص قطعی تاریخ و روایات متواتر و یا همراه با قرائن قطعی مقایسه کردم.در خلال مباحث

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1910

کتاب«التمهید فی علوم القرآن»روشن شده که چه اشتباهاتی برای بسیاری از محققان و دانشمندان دست داده است.البته علت آن یا عدم حوصله و یا تعصّب آنان نسبت به مذهب و طریقۀ خاصی است که بدان معتقد بوده اند.من هیچ مسأله ای را مطرح نکردم مگر این که در حد توانایی خود به اصالت و صحت آن اطمینان یافتم.

این جانب در تمام مدّت اقامت خود در نجف اشرف(1337-1350 ه ش)و پس از مهاجرت به شهر مقدس قم(اواخر سال 1350 ه ش)به تدریس این مباحث برای طلاب علوم دینی و دانشجویان اشتغال داشته و هیچ گاه از آن غافل نبوده ام.

هدف من از این کار بحث و بررسی جمعی نسبت به این مسایل بوده،لذا هر مسأله ای از این مسایل را در این جلسات مطرح کرده تا هریک به طور کامل مورد بحث قرار گیرد و بهترین و استوارترین نظریات به دست آید.به همین منظور گاهی نیز جزوه هایی را به عنوان نمونه منتشر کرده و آن ها را در اختیار دوستان دانشمند و محقق قرار می دادم تا از افکار و آرا آنان نیز استفاده شود.همین جا از همکاری کریمانه همۀ دوستان تشکر و قدردانی می کنم.

التمهید فی علوم القرآن

کتاب«التمهید فی علوم القرآن»تاکنون در 6 جلد از سوی انتشارات جامعه مدرسین منتشر شده و مجلدات بعدی آن در دست تألیف است.خوش بختانه این کتاب با عنایت حق تعالی مورد توجه علما و دانشمندان قرار گرفته و اکنون به عنوان یک مرجع در حوزه و دانشگاه مورد استفادۀ محققین است.در جلد اول این کتاب مسایل مربوط به وحی،نزول قرآن،اسباب نزول،جمع و تألیف قرآن بحث شده است.در جلد دوم قرائت و قرّاء و ناسخ و منسوخ بررسی شده است.در جلد سوم محکم و متشابه مطرح شده و با دسته بندی آیات،بیش از هزار آیۀ متشابه مورد دقت قرار گرفته است.جلد چهارم مباحث مقدماتی اعجاز قرآن است.جلد پنجم به اعجاز بیانی قرآن اختصاص یافته و ششم شامل اعجاز علمی و اعجاز تشریعی است.جلد هفتم به رد شبهات دربارۀ قرآن اختصاص یافته و در مجلدات

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1911

بعدی بحثی با عنوان«تنزیه التفسیر عن الدخائل و الموضوعات»برای جداسازی صحیح از سقیم در روایات تفسیری خواهد آمد.

در کتاب«صیانه القرآن من التحریف»مسایل مربوط به عدم تحریف قرآن جداگانه و به طور مفصل بررسی شده است.همچنین کتاب«التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب»که از سوی انتشارات دانشگاه رضوی منتشر شده به شناخت تفسیر و مفسران بزرگ و تاریخ و مراحل تفسیر قرآن کریم و بررسی مهم ترین تفاسیر، اختصاص یافته است.ترجمۀ فارسی این کتاب با عنوان«تفسیر و مفسران»به زودی منتشر می شود.

هنگامی که شورای مدیریت حوزۀ علمیۀ قم کتاب«التمهید فی علوم القرآن»را به عنوان متن درسی تعیین کرد،ضرورت خلاصه گیری آن نمایان شد.به همین جهت 6 جلد کتاب التمهید در دو جلد تحت عنوان«تلخیص التمهید»برای تدریس خلاصه شد.همچنین کتاب«تاریخ قرآن»به درخواست سازمان«سمت»برای تدریس در رشتۀ علوم قرآنی به زبان فارسی و با اقتباس از دو جلد اوّل کتاب التمهید همراه با اضافاتی به رشتۀ تحریر درآمد.

کتاب حاضر در حقیقت خلاصه و بازنویسی از 6 جلد اول کتاب«التمهید فی علوم القرآن»و نیز کتاب«صیانه القرآن من التحریف»است.این بازنویسی به گونه ای انجام گرفته که متناسب با سطح عمومی در حوزه و مقطع کارشناسی در دانشگاه باشد.البته برای سطوح بالاتر و استفاده محققین رجوع به مجلدات التمهید پیشنهاد می شود.

«مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید»در نظر دارد کلیۀ تألیفات این جانب را در زمینۀ علوم قرآنی اعم از التمهید،صیانه القرآن،التفسیر و المفسرون و...پس از بازنگری کلی تحت عنوان«الموسوعه القرآنیه»و ترجمۀ فارسی آن را جداگانه به چاپ برساند و در اختیار محققین قرار دهد.

لازم به تذکر است که در متن این کتاب تاریخ های بدون علامت اختصاری به هجری قمری است.همچنین ترجمۀ آیات و متون عربی،اگر ترجمۀ دقیق باشد، همراه با متن عربی داخل گیومه آمده و اگر ترجمه به معنا باشد،فقط خود آیه یا متن

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1912

عربی داخل گیومه است.

ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب قم-محمد هادی معرفت فروردین 1378.

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1913

فصل اول : پدیدۀ وحی

اشاره

بحث دربارۀ وحی،از این جهت حایز اهمیت است که پایۀ شناخت کلام خدا به شمار می رود.قرآن که بیان گر سخن حق تعالی و حامل پیام آسمانی است، به وسیلۀ وحی نازل شده است.وحی همان سروش غیبی است که از جانب ملکوت اعلی به جهان مادّه فرودآمده است.

«وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعٰالَمِینَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسٰانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» (1).

«ذٰلِکَ مِمّٰا أَوْحیٰ إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکْمَهِ» (2).

خداوند از زبان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله چنین نقل می کند: «...وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هٰذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ» (3).

ازاین رو اساسی ترین بحث در زمینۀ مسایل قرآنی بحث دربارۀ وحی است، یعنی بحث دربارۀ شناخت وحی،چگونگی برقراری ارتباط بین ملأ اعلی و مادّۀ سفلی و این که آیا میان دو جهان مادّه و ما فوق مادّه،امکان برقراری ارتباط هست؟ این گونه موضوعات در این زمینه مطرح است و پاسخ آن ها راه را برای درک باورهای قرآنی هموار می سازد.

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1914


1- شعراء 26:195-191.
2- اسراء 17:39.
3- انعام 6:19.
وحی در لغت

وحی در لغت به معانی مختلفی آمده است از جمله:اشارت،کتابت،نوشته، رساله،پیام،سخن پوشیده،اعلام در خفا،شتاب و عجله و هر چه از کلام یا نوشته یا پیغام یا اشاره که به دیگری به دور از توجّه دیگران القا و تفهیم شود وحی گفته می شود،ناصر خسرو گوید:

«گفتارشان بدان و به گفتار کار کن تا از خدای عز و جل وحیت آورند».

راغب اصفهانی گوید:«أصل الوحی الإشاره السریعه (1)؛وحی پیامی پنهانی است که اشارت گونه و با سرعت انجام گیرد».ابو اسحاق نیز گفته است:«أصل الوحی فی اللّغه کلّها اعلام فی خفاء و لذلک سمّی الإلهام و حیا؛اصل وحی در لغت به معنای پیام پنهانی است،لذا الهام را،وحی نامیده اند».همچنین است سخن ابن برّی:

«وحی الیه و اوحی:کلّمه بکلام یخفیه من غیره و وحی و اوحی:أومأ؛وحی الیه:

پنهان از دیگران با او سخن گفت.وحی و اوحی:مطلب را با اشاره رسانید».شاعر نیز گوید:«فأوحت الینا و الأنامل رسلها (2)؛بر ما پیام فرستاد در حالی که سر انگشتانش پیام رسان او بودند».دیگری گوید:

«نظرت الیها نظره فتحیّرت دقائق فکری فی بدیع صفاتها

فأوحی الیها الطرف انی أحبّها فأثّر ذاک الوحی فی وجناتها

با نگاهی که بر وی افکندم فکر باریک بینم در صفات بدیع او در حیرت ماند؛ پس گوشۀ چشمم بدو پیام داد که دوستش دارم و آثار آن پیام،در گونه های وی نمایان گردید».

وحی در قرآن

واژۀ وحی در قرآن به چهار معنا آمده است:

1.اشارۀ پنهانی:که همان معنای لغوی است.چنان که دربارۀ زکریّا علیه السّلام در قرآن می خوانیم: «فَخَرَجَ عَلیٰ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرٰابِ فَأَوْحیٰ إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَهً وَ عَشِیًّا (3)؛او از

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1915


1- راغب اصفهانی؛المفردات فی غریب القرآن؛ص 515.
2- ابن منظور؛لسان العرب؛ج 15،ص 380.
3- مریم 19:11.

محراب عبادتش به سوی مردم بیرون آمد و با اشاره به آنان گفت:به شکرانۀ این موهبت صبح و شام خدا را تسبیح کنید».

2.هدایت غریزی:یعنی رهنمودهای طبیعی که در نهاد تمام موجودات به ودیعت نهاده شده است.هر موجودی اعم از جماد،نبات،حیوان و انسان،به طور غریزی راه بقا و تداوم حیات خود را می داند.از این هدایت طبیعی با نام وحی در قرآن یاد شده است: «وَ أَوْحیٰ رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبٰالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّٰا یَعْرِشُونَ ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً... (1)؛پروردگارت به زنبور عسل وحی[-الهام غریزی]نمود که از کوه و درخت و داربست هایی که مردم می سازند، خانه هایی درست کن،سپس از همۀ میوه ها[شیرۀ گل ها]بخور[بنوش]و راه های پروردگارت را به راحتی بپوی».

هدایت غریزی که در نهاد اشیا قرار دارد،خود رازی نهفته از اسرار طبیعت بشمار می رود که اثر شگفت آور آن آشکار،ولی منشأ و مبدأ آن پنهان از انظار بوده و شایستۀ آن است که آن را وحی گویند. «وَ أَوْحیٰ فِی کُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا... (2)؛و در هر آسمانی کار آن[آسمان]را وحی[-مقرر]فرمود...».

3.الهام(سروش غیبی):گاه انسان پیامی را دریافت می دارد که منشأ آن را نمی داند،به ویژه در حالت اضطرار که گمان می برد راه به جایی ندارد.ناگهان درخششی در دل او پدید می آید که راه را بر او روشن می سازد و او را از آن تنگنا بیرون می آورد.این پیام های ره گشا،همان سروش غیبی است که از پشت پرده ظاهر شده و به مدد انسان می آید.از این سروش غیبی که از عنایت الهی سرچشمه گرفته، در قرآن با نام وحی تعبیر شده است.قرآن دربارۀ مادر موسی علیه السّلام می فرماید:

«وَ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ أُمِّ مُوسیٰ أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذٰا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لاٰ تَخٰافِی وَ لاٰ تَحْزَنِی إِنّٰا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جٰاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ» (3). «وَ لَقَدْ مَنَنّٰا عَلَیْکَ مَرَّهً أُخْریٰ إِذْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ أُمِّکَ مٰا یُوحیٰ أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التّٰابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسّٰاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِی وَ عَدُوٌّ لَهُ... فَرَجَعْنٰاکَ إِلیٰ أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهٰا وَ لاٰ تَحْزَنَ...» (4).

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1916


1- نحل 16:68 و 69.
2- فصلت 41:12.
3- قصص 28:7.
4- طه 20:40-37.

بر پایۀ این آیات،موقعی که موسی تولّد یافت،مادرش نگران حال او شد.ناگهان بارقه ای در خاطرش گذشت که با توکّل بر خدا او را شیر دهد.هرگاه احساس خطر کرد او را در صندوقی چوبین قرار داده بر روی آب رها کند.و نیز بر خاطرش گذشت که طفل به او بازمی گردد و هرگز نباید اندوهناک باشد،زیرا بر خدا اعتماد کرده و طفل را به دست او سپرده است.این ها خاطره هایی بود که بر اندیشۀ مادر موسی گذر کرد و بارقۀ امیدی بود که در دل او درخشیدن گرفت.این گونه خاطره های روشن کنندۀ راه و نجات دهنده از بیم و هراس،الهام رحمانی و عنایت ربانی است که در مواقع ضرورت به یاری بندگان صالح می آید.

قرآن وحی را به معنای وسوسه های شیطان نیز به کار برده است، «وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیٰاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً...» (1)و «وَ إِنَّ الشَّیٰاطِینَ لَیُوحُونَ إِلیٰ أَوْلِیٰائِهِمْ لِیُجٰادِلُوکُمْ...» (2)این گونه وحی شیطانی همان است که در سورۀ ناس آمده: «مِنْ شَرِّ الْوَسْوٰاسِ الْخَنّٰاسِ، اَلَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النّٰاسِ، مِنَ الْجِنَّهِ وَ النّٰاسِ» (3).

4.وحی رسالی:وحی بدین معنا شاخصۀ نبوّت است و در قرآن بیش از هفتاد بار از آن یاد شده است: «وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُریٰ وَ مَنْ حَوْلَهٰا» (4).

«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمٰا أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ هٰذَا الْقُرْآنَ» (5)پیامبران مردان تکامل یافته ای هستند که آمادگی دریافت وحی را در خود فراهم ساخته اند.در این باره امام حسن عسکری علیه السّلام می فرماید:«انّ اللّه وجد قلب محمّد أفضل القلوب و أوعاها فاختاره لنبوّته... (6)؛خداوند،قلب و روان پیامبر را بهترین و پذیراترین قلب ها یافت و آن گاه او را برای نبوّت برگزید».

این حدیث اشاره به این واقعیت دارد که برای دریافت وحی آنچه مهم است افزایش آگاهی و آمادگی برای پذیرا شدن این پیام آسمانی است.برای رسیدن به

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1917


1- انعام 6:112.
2- انعام 6:121.
3- ناس 114:6-2.
4- شوری 42:7.
5- یوسف 12:3.
6- محمد باقر مجلسی؛بحار الأنوار؛ج 18،ص 205،حدیث 36.

این گونه آمادگی پیامبر باید پیرایه های جسمانی را از خود بزداید و شایستۀ تماس با ملکوتیان شود.پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرموده اند:«و لا بعث اللّه نبیّا و لا رسولا حتّی یستکمل العقل و یکون عقله افضل من جمیع عقول أمّته (1)؛خداوند،پیامبری برنیانگیخت،مگر آنکه عقل(خرد و اندیشۀ)خود را به کمال رسانده باشد و خرد او از خرد تمام امتش برتر باشد».

طبق گفتۀ صدر الدین شیرازی،پیش از آن که ظاهر پیامبر به نبوّت آراسته گردد، باطن او حقیقت نبوّت را دریافت کرده بود.پیامبر ابتدا باطن خود را به کمال انسانی آراسته گردانید سپس این آراستگی از باطن به ظاهر وی نمودار گشت.در واقع، پیامبر نخست سفر از خلق به حق را آغاز کرد و پس از وصول به حق،سفری از جانب حق و همراه با حق به سوی خلق بازگشت (2).

ازاین رو،وحی چیزی نیست جز آگاهی باطن که بر اثر سروش غیبی انجام می گیرد: «قُلْ مَنْ کٰانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیٰ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللّٰهِ...» (3)«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ» (4).

پدیدۀ وحی هم همانند الهام،به تابناک شدن درون در مواقع خاص اطلاق می شود.با این تفاوت که منشأ الهام بر الهام گیرنده پوشیده است،ولی منشأ وحی بر گیرندۀ وحی که پیامبرانند روشن می باشد.به همین علت،پیامبران هرگز در گرفتن پیام آسمانی دچار حیرت و اشتباه نمی شوند،زیرا بر منشأ وحی و کیفیت انجام آن آگاهی حضوری کاملی دارند.

زراره از امام جعفر صادق علیه السّلام می پرسد:چگونه پیامبر مطمئن شد آنچه به او می رسد وحی الهی است،نه وسوسه های شیطانی؟امام علیه السّلام فرمود:«انّ اللّه إذا اتّخذ عبدا رسولا أنزل علیه السکینه و الوقار فکان الذی یأتیه من قبل اللّه مثل الذی یراه بعینه (5)؛هرگاه خداوند بنده ای را برای رسالت برگزیند،به او آرامش و وقار ویژه ای

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1918


1- محمد بن یعقوب کلینی؛اصول کافی؛ج 1،ص 13.
2- صدر الدین شیرازی؛شرح اصول کافی؛ج 3،ص 454.
3- بقره 2:97.
4- شعراء 26:193 و 194.
5- محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی؛تفسیر عیاشی؛ج 2،ص 201،حدیث 106. بحار الانوار،ج 18،ص 262. حدیث 16.

ارزانی می دارد،به گونه ای که آنچه از جانب حق بدو می رسد،همانند چیزی خواهد بود که با چشم باز می بیند».در حدیثی دیگر سؤال شد:چگونه پیامبران دانستند که پیامبرند؟امام علیه السّلام در پاسخ فرمود:«کشف عنهم الغطاء... (1)؛برای آنان پرده از میان برداشته شد».

به عبارت دیگر پیامبران هنگامی به پیامبری مبعوث می شوند که از مرحلۀ علم الیقین گذشته و عین الیقین را طی کرده و به مرحلۀ حق الیقین رسیده باشند.پس شگفتی ندارد که مردان آزموده و پاک از میان تودۀ مردم،برای رسالت الهی برانگیخته شوند،و حامل پیام آسمانی برای مردم باشند.چنان که قرآن می فرماید:

«أَ کٰانَ لِلنّٰاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النّٰاسَ وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قٰالَ الْکٰافِرُونَ إِنَّ هٰذٰا لَسٰاحِرٌ مُبِینٌ (2)؛آیا برای مردم موجب شگفتی بود که به مردی از خودشان وحی کردیم که مردم را[از کیفر گناه]بیم ده و به کسانی که ایمان آورده اند نوید ده که برای آنان،پیشینۀ نیک[و پاداش شایسته]نزد پروردگارشان است؟[اما]کافران گفتند:این[مرد]افسونگری آشکار است»یعنی اگر مردم اندکی اندیشه کنند و به خود آیند،این گمان ناروا و نابخردانه در مورد پیامبر از آنان زدوده می شود.

خداوند برای رفع هرگونه تعجب یا توهّم بی جا در مورد برانگیختن پیامبری از میان مردم می فرماید: «إِنّٰا أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ کَمٰا أَوْحَیْنٰا إِلیٰ نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ وَ عِیسیٰ وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هٰارُونَ وَ سُلَیْمٰانَ وَ آتَیْنٰا دٰاوُدَ زَبُوراً، وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْنٰاهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللّٰهُ مُوسیٰ تَکْلِیماً، رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاّٰ یَکُونَ لِلنّٰاسِ عَلَی اللّٰهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کٰانَ اللّٰهُ عَزِیزاً حَکِیماً. لٰکِنِ اللّٰهُ یَشْهَدُ بِمٰا أَنْزَلَ إِلَیْکَ،أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلاٰئِکَهُ یَشْهَدُونَ وَ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً. إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلاٰلاً بَعِیداً (3)؛ما به تو وحی فرستادیم؛همان گونه که به نوح و پیامبران پس از او وحی فرستادیم و[نیز]به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط[-بنی اسرائیل]و عیسی و ایوب و

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1919


1- بحار الأنوار،ج 11،ص 56،حدیث 56.
2- یونس 10:2.
3- نساء 4:167-163.

یونس و هارون و سلیمان وحی نمودیم،و به داود زبور دادیم،پیامبرانی که سرگذشت آنان را پیش از این برای تو بازگفته ایم و پیامبرانی که سرگذشت آنان را برای تو بیان نکرده ایم.و خداوند با موسی آشکارا سخن گفت[و امتیاز از آن او بود].

پیامبرانی که بشارت گر و بیم دهنده بودند تا پس از این پیامبران،حجتی برای مردم بر خدا باقی نماند[و بر همه اتمام حجت شود]و خدا توانا و حکیم است.ولی خداوند گواهی می دهد به آنچه بر تو نازل کرده[او]آن را به علم خویش نازل کرده است و فرشتگان[نیز]گواهی می دهند هر چند گواهی خدا کافی است.بی تردید ،کسانی که کفر ورزیدند و[مردم را]از راه خدا بازداشتند در گمراهی دوری گرفتار شده اند».

بنابراین شگفتی ندارد که به یکی از افراد بشر وحی شود؛زیرا پدیده ای است که بشریت با آن خو گرفته و پیوسته در طول تاریخ با آن سر و کار داشته است.

اقسام وحی رسالی

مطابق قرآن وحی رسالی سه گونه است:

«وَ مٰا کٰانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَرٰاءِ حِجٰابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مٰا یَشٰاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ، وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا» (1).

1.وحی مستقیم:القای مستقیم وحی و بدون واسطه بر قلب پیامبر است.

پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در این باره می گوید:«انّ روح القدس (2)ینفث فی روعی» (3).یعنی:

روح القدس بر درون من می دمد.

2.خلق صوت:با رسیدن وحی به گوش پیامبر به گونه ای که کسی جز او نشنود.

این گونه شنیدن صوت و ندیدن صاحب صوت مانند آن است که کسی از پس پرده سخن می گوید؛و به همین علت با تعبیر«أو من وراء حجاب»از آن یاد شده است.

وحی بر حضرت موسی علیه السّلام به ویژه در کوه طور چنین بود و نیز وحی بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در لیله المعراج به همین گونه انجام گرفت.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1920


1- شوری 42:51 و 52.
2- بنابراین که روح القدس غیر از جبرئیل باشد.
3- الاتقان؛ج 1،ص 44.

3.القای وحی به وسیلۀ فرشته:جبرئیل پیام الهی را بر روان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرودمی آورد ؛چنان که در قرآن آمده است: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ» (1)و «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیٰ قَلْبِکَ» (2).

امکان وحی

وحی در واقع نوعی برقراری رابطه میان ملأ اعلی و مادّۀ سفلی است و از همین رو این پرسش مطرح شده است که چگونه این رابطه برقرار می شود؛در حالی که سنخیّت(همتایی و تناسب)بین رابط و مربوط شرط است؟به علاوه صعود و نزول و مقابله مستلزم تحیّز(جهت داشتن)است،حال آنکه جهان ورای ماده دارای تجرّد محض(عاری از صفات جسمانی)است.

برخی روشن فکران غرب زده که به اصطلاح گرایش دینی پیدا کرده اند،با نگاهی نو به پدیدۀ وحی می گویند:آنچه پیامبران با نام وحی عرضه کرده اند،انعکاس افکار درونی آنان است.پیامبران مردانی خیراندیش و اصلاح طلب بوده اند که خیراندیشی درونشان به صورت وحی و گاه به صورت ملک تجسم یافته و گمان برده اند که از جایگاهی دیگر بر آنان الهام شده است.و بدین سبب برخی نادرستی ها که در گفته ها و نوشته های آنان یافت می شود،بدیهی و طبیعی است؛ زیرا ساختار فکری و اندیشۀ چنین مردانی مولود محیط و جوّ حاکم بر افکار و عقاید مردم آن زمان است.از همین رو در گفتارشان برخی باورهای زمان خویش را آورده اند که سپس نادرستی آن ثابت شده است.وگرنه،خداوند اعلی و اشرف از آن است که نادرستی هایی در سخنش یافت شود (3).

ارائۀ این گونه تفسیر از جایگاه پیامبران الهی در واقع انکار نبوّت است،و گویای این است که ارائه کنندگان این تفاسیر یا پیامبران را افرادی ساده لوح فرض کرده اند که واقعیت را از تخیّلات تشخیص نداده اند؛یا آنان را حیله گر و دروغ گو پنداشته اند.

در حالی که درستی و صداقت،بزرگی و جلالت شأن انبیا بر همگان روشن است.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1921


1- شعراء 26:194-193.
2- بقره 2:97.
3- محمد فرید وجدی؛دائره معارف القرن العشرین؛ج 10،ص 715.

این روشن فکران دچار دو اشتباه شده اند:

1.برای تحقیق و بررسی نمونه های وحی آسمانی به کتاب های تحریف شده که ترجمه های ناقص و آمیخته با تصرّفات دیگران است رجوع کرده اند.در حالی که قبلا می بایست از صحت این نوشته ها اطمینان پیدا می کردند.

2.انسان را موجودی مادی فرض کرده اند.حال آنکه انسان ترکیبی از روح و جسد است که روحش از سنخ ملأ اعلی است و سنخیت که شرط برقراری رابطه محسوب می شود،وحی را امکان پذیر می کند.

در بیان بعد ملکوتی انسان،مولوی عارف بلندآوازه می گوید:

«من ملک بودم و فردوس برین جایم بود آدم آورد در این دیر خراب آبادم»

مشابه بیت فوق به زبان عربی توسط دانشمند بزرگ ابن سینا نیز بیان شده است:

«هبطت إلیک من المحلّ الأرفع ورقاء ذات تعزّز و تمنّع»

و در اشعار منسوب به حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آمده است:

«أ تزعم أنّک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الأکبر»

در این بیت به این واقعیت اشاره شده است که تمامی مراتب عالم وجودی در وجود انسان نهفته است.

مسألۀ روحانیت انسان و سنخیّت او با ملأ اعلی در جای خود به طور مفصل بحث شده است.ولی برای اینکه بتوانیم بحث وحی و جایگاه آن را بخوبی روشن سازیم،به توضیحاتی چند از قرآن و حدیث اشاره می کنیم.

روحانیّت انسان

روحانیّت انسان یکی از مسائلی است که از دیرباز فکر بشر را به خود مشغول ساخته است.توجّه به این مسئله باعث شده که موضوع روحانیت انسان در فلسفه، فرهنگ و هنر نیز جایگاه خاصی پیدا کند.همچنین در قرآن و حدیث بارها بدان اشاره شده و در فلسفۀ اسلامی نیز این مسئله مطرح بوده است.در اینجا به گوشه ای

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1922

از آنچه در قرآن و حدیث در این باره آمده است،می پردازیم:

انسان موجودی دوجانبه است که در میانۀ دو جهان مادّه و مجرّدات قرار دارد و دارای روح و جسم است.از جانب روح متعالی است و دست بر آسمان دارد و از سوی جسم متسافل است و بر زمین دست نهاده است.قرآن پس از آن که مراحل آفرینش انسان را-در دوران جنینی-وصف می کند،در مراحل پی در پی او را به جایی می رساند که از جهان مادّه فراتر رفته و روح متعالی در او دمیده می شود: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ سُلاٰلَهٍ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَهً فِی قَرٰارٍ مَکِینٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظٰاماً فَکَسَوْنَا الْعِظٰامَ لَحْماً... (1)؛و به یقین انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم؛سپس او را نطفه ای در جایگاه استواری[-رحم]قرار دادیم؛سپس نطفه را به صورت علقه[-خون بسته]و علقه را به صورت مضغه[-چیزی شبیه گوشت نرم شده ]و مضغه را[که حالت غضروفی دارد]به صورت استخوان هایی در آوردیم و بر استخوان ها گوشت پوشانیدیم...».

قرآن تا اینجا مراحل وجود مادّی انسان را مطرح می کند،آن گاه می فرماید: «...

ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ (2)؛...سپس آن را آفرینش تازه ای دادیم؛ پس گرامی باد خدایی که بهترین آفرینندگان است».این آفرینش دیگر،همان روح انسان است که پس از گذشت چهار ماه-دوران جنین-بر او دمیده می شود.در آیۀ دیگری نیز به این دو مرحلۀ آفرینش اشاره شده است: «وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسٰانِ مِنْ طِینٍ، ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلاٰلَهٍ مِنْ مٰاءٍ مَهِینٍ، ثُمَّ سَوّٰاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ... (3)؛و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد؛سپس نسل او را از چکیدۀ آبی پست آفرید.سپس[اندام]او را موزون ساخت و از روح خویش در وی دمید...».

نکتۀ جالب در این آیه آن است که روح دمیده شده در انسان از سنخ عالم ملکوت معرفی می شود(من روحه)و به خود پروردگار نسبت داده می شود و نشان می دهد که روح فراتر از سنخ مادیات است.امام صادق علیه السّلام در این زمینه می فرماید:

«إنّ اللّه خلق خلقا و خلق روحا ثم أمر ملکا فنفخ فیه... (4)؛خداوند آفریده ای آفرید و

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1923


1- مؤمنون 23:14-12.
2- مؤمنون 23:14.
3- سجده 32:7-9.
4- بحار الأنوار:ج 61،ص 32،حدیث 5.

روحی آفرید سپس فرشته ای را دستور داد تا روح را در آفریده بدمد».انسان از دیدگاه قرآن،آفریده ای است که از جسم و روح به وجود آمده است،ابتدا کالبدی آفریده شده و سپس روان جاوید در آن دمیده شده است.

از دیدگاه فلسفه،انسان یک موجود مادّی محض نیست.یعنی انسان به همین پدیدۀ جسمانی که از گوشت و پوست و استخوان و عضلات تشکیل یافته است منحصر نمی شود.بلکه وجودی والاتر دارد که او را در مرتبه ای فراتر از جهان مادّه قرار می دهد،و از چارچوب جسمانی محض خارج می کند (1).

بر اساس توضیحات فوق،انسان در وجود خود دارای دو جنبه است:جنبۀ جسمانی و روحانی.پس عجیب نیست که احیانا با عالم ماورای مادّه ارتباط برقرار کند.زیرا چنین ارتباطی مربوط به جنبۀ روحی و باطنی اوست،که ارتباطی پوشیده است،و همین امر پدیدۀ وحی را تشکیل می دهد.

وحی یک پدیدۀ روحانی است و در افرادی یافت می شود که دارای خصایص روحی والا هستند.این خصایص در وجود آن ها صلاحیت ارتباط با عالم بالا را به وجود می آورد.لذا مکاشفاتی در باطن برای آن ها رخ می دهد،یا مطالبی به آنان الهام می شود،که از خارج وجودشان نشأت گرفته است.این الهامات و مطالب از خارج بر آنان القا می شود نه این که از داخل ضمیر آنان بر ایشان جلوه گر شود، چنان که منکران وحی تصور کرده اند.

بنابراین وحی یک پدیدۀ فکری یا انعکاس حالت درونی نیست که برای پیامبران رخ داده باشد،بلکه یک القای روحانی است که از عالم بالا انجام گرفته است.منتها در این میان چیزی که ما نمی توانیم آن را درک کنیم،اگر چه یک واقعیّت بوده و ایمانی استوار بدان داریم،چگونگی برقراری این ارتباط روحانی است.ما وقتی تلاش می کنیم آن را درک کنیم،می خواهیم با معیارهای مادّی کیفیت این ارتباط را دریابیم.یا موقعی که می خواهیم آن را توصیف کنیم،با الفاظ و کلماتی این ارتباط را

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1924


1- برای توضیح و تفصیل بیشتر رجوع کنید به:صدر الدین شیرازی؛اسفار اربعه؛فصل 2،ص 52-28.فخر الدین رازی؛مفاتیح الغیب(تفسیر کبیر)؛ج 21،ص 43-15. ذیل آیۀ و یسألونک عن الروح...محمد حسین طباطبایی؛المیزان؛ج 1،ص 369-365 و ج 10،ص 118.

وصف می کنیم که برای مفاهیمی وضع شده که از دایرۀ محسوسات فراتر نرفته است.بنابراین موضوع همچنان بر ما پنهان می ماند.تعبیرات در این باره جنبۀ استعاره و تشبیه داشته و به مجاز و کنایه می ماند،و هرگز این تعبیرات حقیقی و واقع نما نیستند.پس گرچه پدیدۀ وحی قابل قبول بوده و پایۀ ایمان را تشکیل می دهد،ولی قابل وصف و درک حقیقی نیست.در واقع وحی صرفا یک پدیدۀ روحی است که فقط برای کسانی قابل درک است که اهلیّت و شایستگی آن را دارند.

کیفیت نزول وحی

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هنگام نزول وحی مستقیم،بر خود احساس سنگینی می کرد،و از شدت سنگینی که بر او وارد می شد بدنش داغ می شد،و از پیشانی مبارکش عرق سرازیر می گشت.اگر بر شتری یا اسبی سوار بود،کمر حیوان خم می شد و به نزدیک زمین می رسید.علی علیه السّلام می فرماید:«موقعی که سورۀ مائده بر پیامبر نازل شد،ایشان بر استری به نام«شهباء»سوار بودند.وحی بر ایشان سنگینی کرد، به طوری که حیوان ایستاد و شکمش پایین آمد.دیدم که نزدیک بود ناف او به زمین برسد،در آن حال پیامبر از خود رفت و دست خود را بر سر یکی از صحابه نهاد...» (1).عباده بن صامت می گوید:«هنگام نزول وحی گونه های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در هم می کشید و رنگ او تغییر می کرد.در آن حال سر خود را فرومی افکند و صحابه نیز چنین می کردند» (2).گاه می شد که زانوی پیامبر بر زانوی کسی بود،در آن حال وحی نازل می شد،آن شخص تحمل سنگینی زانوی پیامبر را نداشت.ما نمی دانیم چرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دچار این حالت می شد؛چون از حقیقت وحی آگاه نیستیم.برای تفصیل بیشتر می توان به کتاب هایی که دربارۀ وحی و کیفیت آن نگاشته شده است مراجعه کرد (3).

در طول تاریخ گروهی از معاندان سعی نموده اند با ساختن داستان های بی اساس و موهون،اصل مهمّ وحی را زیر سؤال ببرند.آنان در این راستا افسانه هایی در

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1925


1- تفسیر عیاشی؛ج 1،ص 388.
2- طبقات ابن سعد؛ج 1،ص 131.
3- ر.ک:محمد هادی معرفت؛التمهید فی علوم القرآن؛ج 1،ص 66 به بعد.

زمینه وحی بر پیامبر اسلام،جعل کرده اند.در اینجا برای دفع شبهه مقدمه ای را با دو پرسش آغاز می کنیم:

1.آیا ممکن است پیامبری،در آغاز بعثت به خود گمان ناروا برد و در آنچه بر او پدید گشته است شک و تردید نماید؟ 2.آیا امکان دارد که گاه شیطان،در امر وحی دخالت کند و تسویلات خود را به صورت وحی جلوه دهد؟ در گفته های اهل بیت علیهم السّلام و تعالیم عالیه ای که از خاندان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله صادر شده،پاسخ هر دو سؤال منفی است.ولی در نوشته های اهل حدیث-که از غیر طریق اهل بیت علیهم السّلام گرفته شده است-جواب مثبت است.آنان روایاتی در این زمینه آورده اند که با مقام عصمت منافات دارد و علاوه بر آن پایه و اساس نبوّت را زیر سؤال می برد.

اینک برای نمونه به دو داستان برگرفته شده از روایات اهل حدیث اشاره و با دلایل عقلی و نقلی ساختگی بودن آن ها را روشن می کنیم:

داستان ورقه بن نوفل

ورقه بن نوفل از عموزادگان خدیجه و فردی با سواد اندک و کم وبیش از تاریخ انبیای سلف با خبر بود.در وصف او گفته اند:«و کان قارئا للکتب و کانت له رغبه عن عباده الأوثان» (1).می گویند:او بود که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را از نگرانی-که در آغاز بعثت برایش رخ داده بود-نجات داد.بخاری،مسلم،ابن هشام و طبری شرح واقعه را چنین گفته اند:

آن گاه که محمّد صلّی اللّه علیه و آله در غار حراء با خدای خود خلوت کرده بود،ناگهان ندایی به گوشش رسید که او را می خواند.سر بلند کرد تا بداند کیست؛با موجودی هولناک مواجه گردید.وحشت زده به هر طرف می نگریست همان صورت وحشتناک را می دید که آسمان را پر کرده بود.از شدت وحشت و دهشت از خود بی خود شد و

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1926


1- و کان ورقه قد تنصّر و قرأ الکتب و سمع من أهل التوراه و الإنجیل(سیرۀ ابن هشام؛ج 1،ص 254).و کان امرأ تنصّر فی الجاهلیه و کان یکتب الکتاب بالعبرانیه فیکتب من الإنجیل بالعبرانیه(صحیح بخاری؛ج 1،ص 3).

در این حال مدت ها ماند.خدیجه که از تأخیر او نگران شده بود،کسی را به دنبال او فرستاد.ولی او را نیافت،تا آن که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به خود آمد و به خانه رفت،ولی با حالتی هراسناک و خودباخته.خدیجه پرسید:تو را چه می شود؟گفت:«از آنچه می ترسیدم بر سرم آمد.پیوسته در بیم آن بودم که مبادا دیوانه شوم،اکنون دچار آن شده ام!»خدیجه گفت:هرگز گمان بد به خود راه مده.تو مرد خدا هستی و خداوند تو را رها نمی کند.حتما نوید آیندۀ روشنی است...سپس برای رفع نگرانی کامل پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،او را به خانه ورقه بن نوفل برد و شرح ماجرا را به او گفت.ورقه پرسش هایی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرد،در پایان به وی گفت:نگران نباش،این همان پیک حق است که بر موسی کلیم نازل شده و اکنون بر تو نازل گردیده است و نبوّت تو را نوید می دهد.گویند اینجا بود که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله احساس آرامش کرد و فرمود:اکنون دانستم که پیامبرم.«فعند ذلک اطمأنّ باله و ذهبت روعته و ایقن انّه نبیّ» (1).

این داستان یکی از ده ها داستان ساخته شدۀ کینه توزان دو قرن اول اسلام است که خود را مسلمان معرفی نموده،با ساختن این گونه حکایت های افسانه آمیز،ضمن سرگرم کردن عامّه،در عقاید خاصّه ایجاد خلل می کردند و تیشه به ریشۀ اسلام می زدند.در سال های اخیر نیز دشمنان اسلام این داستان و داستان های مشابه- از جمله داستان آیات شیطانی-را دست آویز خود قرار داده،بر سستی پایه های اوّلیّۀ اسلام شاهد گرفته اند.

چگونه پیامبری که مدارج کمال را صعود نموده،از مدت ها پیش نوید نبوّت را در خود احساس کرده،حقایق بر وی آشکار نشده است.در حالی که بالاترین و والاترین عقول را در خود یافته است:«إنّ اللّه وجد قلب محمد صلّی اللّه علیه و آله أفضل القلوب و أوعاها،فاختاره لنبوّته».چگونه انسانی که چنین تکامل یافته است،در آن موقع حساس،نگران می شود و به خود شک می برد،سپس با تجربۀ یک زن و پرسش یک مرد که اندک سوادی دارد این نگرانی از وی رفع می شود،آن گاه اطمینان حاصل

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1927


1- محمد حسین هیکل؛حیاه محمد؛ص 96-95.صحیح مسلم؛ج 1،ص 99-97.صحیح بخاری؛ج 1،ص 4- 3.سیرۀ ابن هشام؛ج 1،ص 255-252.ابو جعفر محمد بن جریر طبری؛تاریخ طبری؛ج 2،ص 300-298-هم او؛جامع البیان(تفسیر طبری)ج 30.ص 161.

می کند که پیامبر است؟!این داستان،علاوه بر آن که با مقام شامخ نبوّت منافات دارد،با ظواهر آیات و روایات صادره از اهل بیت علیهم السّلام نیز مخالف است.در اینجا ضمن بیان اقوال برخی بزرگان دربارۀ این داستان،به ذکر دلایل ساختگی بودن آن می پردازیم:

قاضی عیاض (1)(متوفای 544)در بیان این نکته که امر وحی بر شخص پیامبر فاقد هرگونه ابهام و شک است می گوید:«هرگز نشاید که ابلیس در صورت فرشته در آمده و امر را بر پیامبر مشتبه سازد،نه در آغاز بعثت و نه پس از آن.و همین آرامش و استواری و اعتماد به نفس،که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در این گونه مواقع از خود نشان داد،خود یکی از دلایل اعجاز نبوّت به شمار می رود.آری هرگز پیامبر شک نمی کند و تردید به خود راه نمی دهد که آن که بر او آمده فرشته است و از جانب حق تعالی پیام آورده است.به طور قطع امر بر او آشکار است؛زیرا حکمت الهی اقتضا می کند که امر بر وی کاملا روشن شود.تا آشکارا آن چه می بیند،لمس کند یا دلایل کافی در اختیار او قرار می دهد تا کلمات اللّه ثابت و استوار جلوه کند «وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لاٰ مُبَدِّلَ لِکَلِمٰاتِهِ» (2).

امین الاسلام طبرسی نیز بیان می کند که برای آنکه پیامبر بتواند دیگران را با وحی هدایت نماید،خود باید از هرگونه خطا و اشتباه در دریافت وحی مصون باشد.لذا در تفسیر سورۀ مدّثّر می گوید:«إنّ اللّه لا یوحی إلی رسوله إلاّ بالبراهین النیّره و الآیات البیّنه الدالّه علی أنّ ما یوحی إلیه إنّما هو من اللّه تعالی فلا یحتاج إلی شیء سواها لا یفزّع و لا یفزع و لا یفرق» (3)؛به درستی که خداوند وحی نمی کند به رسولی مگر با دلایل روشن و نشانه های آشکار که خود دلالت دارد بر این که آن چه بر او وحی می شود،از جانب حق تعالی است و به چیز دیگری نیاز ندارد.هرگز

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1928


1- قاضی عیاض از بزرگان و دانشمندان اندلس بود.ابن خلکان گوید:«کان إمام وقته فی الحدیث و علومه و النحو و اللغه و کلام العرب و أیامهم و أنسابهم و صنف التصانیف المفیده(وفیات الأعیان،ج 3،ص 483. شمارۀ 511).
2- انعام 6:115. ر.ک:رساله الشفاء بتعریف حقوق المصطفی؛ج 2،ص 112.شرح ملاّ علی القاری؛ج 2، ص 563.
3- ابو الفضل طبرسی؛مجمع البیان(تفسیر طبرسی)،ج 10،ص 384.

ترسانده نمی شود و نمی هراسد و به خود نمی لرزد».

به طور کلی آیات قرآنی بر این نکته تصریح دارند که پیامبران الهی از آغاز وحی، پیام ها را به روشنی دریافت نموده و دچار شک و تردید نمی شوند.مقام حضور در پیشگاه حق جایگاهی است که در آن وهم و شک و ترس راه ندارد.موسی علیه السّلام در آغاز بعثت مورد عنایت خاصّ پروردگار قرار گرفته،به او خطاب می شود: «یٰا مُوسیٰ إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوٰادِ الْمُقَدَّسِ طُویً، وَ أَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمٰا یُوحیٰ، إِنَّنِی أَنَا اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلاٰهَ لِذِکْرِی (1)؛ای موسی!این منم پروردگار تو،پای پوش خویش بیرون آور که در وادی مقدس طوی هستی.و من تو را برگزیده ام،پس به آنچه وحی می شود گوش فرا ده.منم،من،خدایی که جز من خدایی نیست.پس مرا پرستش کن و به یاد من نماز برپادار ».سپس به او دستور داده می شود: «وَ أَلْقِ عَصٰاکَ،فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ کَأَنَّهٰا جَانٌّ وَلّٰی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ... ؛و عصایت را بیفکن،پس چون آن را همچون ماری دید که می جنبد[ترسید و]به عقب برگشت و[حتی]پشت سر خود را ننگریست».از این جهت مورد عتاب قرار گرفت: «یٰا مُوسیٰ لاٰ تَخَفْ إِنِّی لاٰ یَخٰافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ (2)؛ای موسی نترس که رسولان در نزد من نمی ترسند».بدین ترتیب به محض ایجاد ترس،عنایت الهی شامل حال پیامبر الهی گشته او را از هرگونه هراس رها کرده است.این یک قانون کلی است.هر که در آن جایگاه شرف حضور یافت،از چیزی خوف ندارد؛زیرا در سایۀ عنایت الهی قرار گرفته و در فضایی امن و آرامش بخش استقرار یافته است.

برای آنکه ابراهیم خلیل الرحمن علیه السّلام آرامش و عین الیقین پیدا کند،پرده از پیش روی او بر کنار شد تا حقایق عالم ملکوت بر او مکشوف گردد: «وَ کَذٰلِکَ نُرِی إِبْرٰاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ (3)؛و این گونه ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جملۀ یقین کنندگان باشد».

آیات فوق نشان می دهند که پیامبران در محضر الهی دارای بینشی روشن و عاری از هرگونه شک و ریب هستند.هم چنین ملکوت آسمان ها و زمین بر آنان

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1929


1- طه 20:14-11.
2- نمل 27:10.
3- انعام 6:75.

منکشف گردیده تا از موقنین شوند.آیا پیامبر اسلام از این قانون مستثنی بود تا در چنان موقع حساس و سرنوشت ساز به خود رها شود،به خویشتن گمان بد برد و در بیم و هراس به سر برد؟آیا پیامبر اسلام مقامی کمتر از مقام موسی و ابراهیم خلیل داشت تا عنایتی که خدا دربارۀ آنان روا داشته است،دربارۀ او روا ندارد؟ مولی امیر المؤمنین علیه السّلام دربارۀ پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:«و لقد قرن اللّه به صلّی اللّه علیه و آله من لدن ان کان فطیما،أعظم ملک من ملائکته،یسلک به طریق المکارم و محاسن اخلاق العالم لیله و نهاره... (1)؛خداوند شبانه روز فرشته ای را بر او گمارده بود تا او را به کمالات انسانی رهنمون باشد...».

در این زمینه روایات صحیحه فراوان وارد شده است که برخی از آن ها به عنوان نمونه ذکر شد.علاوه بر اشکالات فوق،ایرادهای دیگری نیز به شرح ذیل بر داستان یاد شده وارد است:

1.سلسلۀ سند داستان به شخص نخست که شاهد داستان باشد نمی رسد، ازاین رو روایت چنین داستانی،مرسله تلقی می شود.

2.اختلاف نقل داستان،خود گواه ساختگی بودن آن است.در یکی از نقل ها چنین آمده است:خدیجه خود به تنهایی نزد ورقه رفت؛در دیگری آمده است که پیامبر را با خود برد؛در سوّمی ورقه خود پیامبر را در حال طواف دید،از او جویا شد و بدو گفت؛در چهارمی ابو بکر بر خدیجه وارد شد و گفت:محمد را نزد ورقه روانه ساز.اختلاف متن به حدّی است که مراجعه کننده متحیر می شود کدام را باور کند،و نمی توان میان آن ها سازش داد.

3.در متن بیشتر نقل ها علاوه بر آنکه نبوّت پیامبر را نوید داده،آمده است:«و لئن أدرکت ذلک لانصرنّک نصرا یعلمه اللّه...»،یا«فإن یبعث و أنا حیّ فسأعزّره و أنصره و أؤمن به...»؛یعنی هرگاه دوران بعثت او را درک کنم به او ایمان آورده او را یاری و نصرت خواهم نمود.محمد بن اسحاق،سیره نگار معروف نیز اشعاری از ورقه می آورد که کاشف از ایمان راسخ وی به مقام رسالت پیامبر است (2).غافل از

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1930


1- صبحی صالح؛نهج البلاغه؛خطبۀ قاصعه،شمارۀ 192،ص 300.
2- سیرۀ ابن اسحاق؛ص 123،طبقات ابن سعد؛ج 1،قسمت 1،ص 130.

آنکه،ورقه تا ظهور دعوت حیات داشت،ولی هرگز به دین مبین اسلام مشرف نگردید،«و مات کافرا...»و در حدیث ابن عباس آمده است:«فمات ورقه علی نصرانیّته...».برهان الدین حلبی در کتاب«السیره النبویّه»آورده که ورقه بن نوفل چهار سال پس از بعثت بدرود حیات گفت.و از کتاب«الامتاع»ابن جوزی آورده که او آخرین کسی است که در دوران«فترت»(سه سال نخست نبوّت)وفات یافت در حالی که اسلام نیاورده بود.و از ابن عباس نقل می کند که گفته:«انّه مات علی نصرانیّته» (1).ابن عساکر صاحب تاریخ دمشق می گوید:«و لا أعرف أحدا قال إنّه أسلم» (2).ابن حجر از تاریخ ابن بکّار می آورد:روزی ورقه از کنار بلال حبشی عبور می کرد،در حالی که قریش او را شکنجه می دادند و او پیوسته می گفت:أحد أحد.

ابن حجر گوید:«پس او تا زمان ظهور دعوت حیات داشت،ولی چرا اسلام نیاورد؟» (3).این ها خود دلیل بر تعارض این دو دسته از اخبار و ساختگی بودن داستان است.به هر حال شیوع این گونه داستان ها و مفاسد مترتب بر آن ها یکی از دست آوردهای نامیمون تمسک به غیر اهل بیت علیهم السّلام در نقل روایات و فهم صحیح اسلام می باشد.

افسانۀ غرانیق(آیات شیطانی)

دومین داستان که دست آویز بیگانگان قرار گرفته و سند نبوّت را زیر سؤال برده، افسانۀ غرانیق است که به آیات شیطانی معروف گشته است.داستان سرایان آورده اند:پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پیوسته در این آرزو بود که میان او و قریش هم بستگی صورت گیرد،از جدایی قوم خویش نگران بود.در یکی از روزها که او در کنار کعبه نشسته بود و در این اندیشه فرورفته بود و گروهی از قریش در نزدیکی او بودند در آن هنگام سورۀ«نجم»بر وی نازل گردید.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همان گونه که سوره بر وی نازل می شد،آن را تلاوت می فرمود: «وَ النَّجْمِ إِذٰا هَویٰ، مٰا ضَلَّ صٰاحِبُکُمْ وَ مٰا غَویٰ، وَ مٰا یَنْطِقُ

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1931


1- ر.ک:سیرۀ حلبیّه ج 1،ص 252-250.
2- ابن حجر عسقلانی؛الاصابه فی معرفه الصحابه؛ج 3،ص 633.
3- همان؛ج 3،ص 634.

عَنِ الْهَویٰ، إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ، عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُویٰ...» ،تا رسید به آیۀ «أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّٰتَ وَ الْعُزّٰی، وَ مَنٰاهَ الثّٰالِثَهَ الْأُخْریٰ...» (1)که شیطان در این میانه دخالت نمود و بدون آنکه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پی ببرد،به او القا کرد:«تلک الغرانیق العلی و انّ شفاعتهنّ لترتجی» (2)سپس بقیۀ سوره را ادامه داد.

مشرکان که گوش فرا می دادند تا این عبارت را-که وصف آلهه(بت ها)می کرد و امید شفاعت آن ها را نوید می داد-شنیدند،خرسند شدند و موضع خود را نسبت به مسلمانان تغییر داده،دست برادری و وحدت به سوی آنان دراز کردند.و همگی شادمان گشتند و این پیشامد را به فال نیک گرفتند.این خبر به حبشه رسید.

مسلمانان که بدانجا هجرت کرده بودند از این پیشامد خشنود شده،همگی برگشتند و در مکه با مشرکان برادرانه به زندگی و هم زیستی خویش ادامه دادند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز بیش از همه از این توافق و هماهنگی خرسند شده بود.شب هنگام که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به خانه برگشت،جبرئیل فرودآمد ،از او خواست تا سورۀ نازل شده را بخواند.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خواند تا رسید به عبارت یادشده .ناگهان جبرئیل نهیب زد:

ساکت باش!این چه گفتاری است که بر زبان می رانی.آن گاه بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به اشتباه خود پی برد و دانست فریبی در کار بوده و ابلیس تلبیس خود را بر وی تحمیل کرده است!پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از این امر به شدت ناراحت گردید و از جان خود سیر گردید.گفت:«عجبا!بر خدا دروغ بسته ام،چیزی گفته ام که خدا نگفته است،آه چه بدبختی بزرگی» (3).

بنا بر برخی نقل ها پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به جبرئیل گفت:«آن که این دو آیه را بر من خواند، در صورت به تو می مانست».جبرئیل گفت:پناه بر خدا چنین چیزی هرگز نبوده

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1932


1- نجم 53:20-1.
2- غرانیق جمع غرنوق به معنای جوانی شاداب،ظریف و زیباست.اساسا اسم مرغ آبی سفید و ظریف است با گردن بلند و با نام«قو»معروف است.معنای عبارت چنین می شود:این پرندگان زیبا که بلندپروازند از آن ها امید شفاعت می رود.مقصود سه بت معروف:لات،عزّی و منات بزرگ ترین بت های عرب است.
3- از همین جا روشن می شود که این خبر ساختگی است؛زیرا اگر درست باشد که شب هنگام به پیامبر وحی شد که این کلمات از تلبیس ابلیس است،چگونه ممکن است در یک روز با وسایل و امکانات آن روز خبر به مسلمانان حبشه برسد و در این فاصلۀ کوتاه به مکه بازگردند.

است.بعد از آن حزن و اندوه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیشتر و جانکاه تر گردید.گویند:در همین باره،آیۀ ذیل نازل شد:

«وَ إِنْ کٰادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنٰا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً، وَ لَوْ لاٰ أَنْ ثَبَّتْنٰاکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً، إِذاً لَأَذَقْنٰاکَ ضِعْفَ الْحَیٰاهِ وَ ضِعْفَ الْمَمٰاتِ ثُمَّ لاٰ تَجِدُ لَکَ عَلَیْنٰا نَصِیراً (1)؛نزدیک بود آنان تو را[با نیرنگهایشان]از آن چه بر تو وحی کرده ایم بفریبند،تا جز آنچه را که گفته ایم به ما نسبت دهی و در آن صورت،تو را به دوستی خود برگزینند.و اگر تو را استوار نمی داشتیم[و در پرتو مقام عصمت، مصون از انحراف نبودی]نزدیک بود[لغزش نموده]به سوی آنان تمایل کنی.هرگاه چنین می کردی ما دو برابر شکنجۀ در زندگی دنیا و دو برابر شکنجۀ پس از مرگ را به تو می چشاندیم؛سپس در برابر ما،یاوری برای خود نمی یافتی».

این آیه بر شدّت حزن پیامبر افزود و همواره در اندوه و حسرت به سر می برد تا آنکه مورد عنایت حق قرار گرفت و برای رفع اندوه و نگرانی وی این آیه نازل شد:

«وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لاٰ نَبِیٍّ إِلاّٰ إِذٰا تَمَنّٰی أَلْقَی الشَّیْطٰانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللّٰهُ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّٰهُ آیٰاتِهِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (2)؛پیامبری را پیش از تو نفرستاده ایم مگر آنکه خواسته ای داشته باشد که شیطان در خواستۀ او القاءاتی نموده ولی خداوند آن القاءات را از میان برده پایه های آیات خود را مستحکم می سازد»آن گاه خاطر وی آسوده گشت و هرگونه اندوه و ناراحتی از وی زایل گردید (3).

این افسانه را هیچ یک از محققین علمای اسلام نپذیرفته و آن را خرافه ای بیش ندانسته اند.قاضی عیاض می گوید:«این حدیث در هیچ یک از کتب صحاح نقل نشده و هرگز شخص مورد اعتمادی آن را روایت نکرده است و سند متّصلی هم ندارد.صرفا مفسرین ظاهرنگر و تاریخ نویسان خوش باور،آنان که فرقی میان سلیم و سقیم نمی گذارند و در جمع آوری غرایب و عجایب ولع می ورزند،آن را روایت

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1933


1- اسراء 17:75-73.
2- حج 22:52.
3- تفسیر طبری؛ج 17،ص 134-131.تاریخ طبری ج 2 ص 78-75.سیرۀ ابن اسحاق ج 1 ص 179-178. الروض الأنف ج 2 ص 126.جلال الدین سیوطی؛الدر المنثور؛ج 4،ص 194 و 368-366.ابن حجر عسقلانی؛ فتح الباری فی شرح البخاری؛ج 8،ص 333.

کرده اند و دست به دست گردانده اند...قاضی بکر بن علا راست گفته است که مسلمانان گرفتار چنین هوس خواهانی شده اند با آن که سند این حدیث سست و متن آن مشوّش و مضطرب و دگرگون است» (1).

ابو بکر ابن العربی می گوید:«هر آن چه طبری در این مورد روایت کرده باطل است و اصلی ندارد» (2).محمد بن اسحاق رساله ای دربارۀ این حدیث نگاشته و کاملا آن را تکذیب کرده است و آن را ساخته و پرداختۀ زنادقه می داند (3).استاد محمد حسین هیکل گفتار دقیقی دربارۀ این افسانه دارد و با بیانی روشن تناقض گویی و دروغ بودن آن را آشکار می سازد (4).

ظاهرا نیازی نیست تا تهافت و عدم انسجام صدر و ذیل این افسانه را بازگو کنیم؛ زیرا با مختصر دقّت بر هر خواننده ای امر روشن می شود.جالب آن که جعل کنندۀ این افسانه ناشیانه عمل کرده است؛زیرا این سوره با جملۀ «وَ النَّجْمِ إِذٰا هَویٰ، مٰا ضَلَّ صٰاحِبُکُمْ وَ مٰا غَویٰ، وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ الْهَویٰ، إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ، عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُویٰ» آغاز شده است.در این آیات بر عدم ضلالت و اغواء و نطق از روی هوی برای پیامبر تأکید شده است.همچنین تصریح شده که هر چه پیامبر می گوید وحی است «إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ» .و اگر چنین بود که ابلیس بتواند در اینجا تلبیس کند،لازمه اش تکذیب کلام خداست.و هرگز شیطان،بر خواست خدا غالب نیاید. «إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطٰانِ کٰانَ ضَعِیفاً» (5). «کَتَبَ اللّٰهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللّٰهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» (6).عزیز،کسی را گویند که دیگری نتواند بر او چیره گردد.چگونه ابلیس که در موضع ضعف قرار دارد می تواند بر خدا که در موضع قوت است،چیره شود؟ در قرآن به صراحت هرگونه سلطۀ ابلیس را بر مؤمنان که در پناه خدایند نفی می کند.خداوند می فرماید: «إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطٰانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ» (7)و «إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ...» (8)شیطان خود گوید: «وَ مٰا کٰانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطٰانٍ إِلاّٰ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی (9)؛مرا بر شما سلطه ای نبود جز آن که شما را خواندم و خود

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1934


1- رساله الشفاء؛ج 2،ص 117.
2- فتح الباری؛ج 8،ص 333.
3- تفسیر کبیر رازی؛ج 23،ص 50.
4- حیاه محمد؛ص 129-124.
5- نساء 4:76.
6- مجادله 58:21.
7- نحل 16:99.
8- اسراء 17:65.
9- ابراهیم 14:22.

اجابت کردید».پس چگونه،ابلیس می تواند بر مشاعر پیامبر اسلام چیره گردد؟ به علاوه خداوند صیانت قرآن را چنین ضمانت کرده است: «إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ» (1)و «لاٰ یَأْتِیهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ» (2)بنابراین قرآن در بستر زمان،همواره از گزند حوادث در امان خواهد بود.هرگز کسی یارای دستبرد،افزودن و کم کردن آن را ندارد.پس چگونه ابلیس توانست در حال نزول،به آن دستبرد زند و بر آن بیفزاید؟مخصوصا که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله معصوم است،به ویژه در دریافت و ابلاغ شریعت.این امر مورد اجماع امّت است.هرگز نیرنگ های شیطان در این باره کارگر نیست.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشتباه نمی کند،خطا نمی رود و کسی و چیزی بر عقل و فکر و اندیشۀ وی چیره نمی شود.او مشمول عنایت حق قرار گرفته «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنٰا (3)؛شکیبا باش در پیشگاه فرمان پروردگارت، که در پوشش عنایت ما قرار داری»و هرگز خدا او را به خود رها نمی کند و نمی گذارد در چنگال اهریمن اسیر گردد.از آن گذشته پیامبر،عرب است، فصیح ترین ناطقان به«ضاد»است (4)بر روابط و مناسبات کلامی بهتر از هرکس واقف است؛نمی توان باور کرد که آن حضرت تهافت میان آن عبارت شرک آمیز و دو آیۀ پس از آن یعنی «إِنْ هِیَ إِلاّٰ أَسْمٰاءٌ سَمَّیْتُمُوهٰا أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُکُمْ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ بِهٰا مِنْ سُلْطٰانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ» (5)را که آلهۀ مشرکان را به باد انتقاد گرفته و بی اساس شمرده است، درک نکند.حتی اگر بپذیریم که او این تناقض را درک نکرده،مشرکان چگونه این تناقض را پذیرفتند؟بقیۀ آیات تا آخر سوره نیز چیزی جز انتقاد و نکوهش و بی ارج دانستن عقاید قریش نیست.بدین ترتیب هر انسان اندیشمندی واهی بودن این افسانه را به روشنی در می یابد.

اما دو آیۀ مورد استشهاد اهل حدیث که به عنوان تأیید آورده اند،هرگز ربطی به افسانۀ یادشده ندارد:

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1935


1- حجر 15:9.
2- فصلت 41:42.
3- طور 52:48.
4- اشاره است به کلام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که فرمود:«انا افصح من نطق بالضاد»که از فصاحت والای وی ایشان در میان عرب حکایت دارد.
5- نجم 53:23.

1.آیۀ «فَیَنْسَخُ اللّٰهُ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ» (1)گویای این حقیقت است که هر صاحب شریعتی در این آرزوست تا کوشش وی نتیجه بخش باشد،اهداف و خواسته های او جامۀ عمل بپوشد،کلمه اللّه در زمین مستقر شود؛ولی شیطان پیوسته در راه تحقق این اهداف عالی سنگ اندازی می کند،سد راه به وجود می آورد «أَلْقَی الشَّیْطٰانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ» (2)؛ولی «إِنَّ اللّٰهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» (3)و «إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطٰانِ کٰانَ ضَعِیفاً» (4).پس هر آنچه ابلیس در این راه تلبیس کند و سد راه ایجاد نماید،خداوند آن را در هم شکسته «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْبٰاطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذٰا هُوَ زٰاهِقٌ» (5)،تمامی آنچه رشته است از هم می گسلد «فَیَنْسَخُ اللّٰهُ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّٰهُ آیٰاتِهِ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» (6)و آیات و بیّنات الهی را استوارتر می کند.

2.آیۀ تثبیت (7)مقام عصمت انبیا را ثابت می کند.اگر عصمت،که همان عنایت الهی و روشن گر راه پیامبران است،شامل حال انبیا نبود،لغزش و انحراف به سوی بداندیشان امکان داشت.قدرت و نفوذ طاغوتیان در ایجاد جوّ مناسب با اهداف پلیدشان آن قدر گسترده و حساب شده است که ممکن است شایسته ترین افراد فریب بخورند و به سوی آنان جذب شوند.صرفا عنایت الهی است که شامل بندگان صالح خود می شود و آنان را از وسوسه ها و دسیسه های شیطان در امان نگاه می دارد.به هر حال،آیۀ تثبیت دلالت دارد بر این که لغزشی انجام نگرفته و این به دلیل«لو لا»امتناعیّه است(اگر نبود،چنین می شد).

محمد حسین هیکل می گوید:«تمسّک جستن به آیۀ «لَوْ لاٰ أَنْ ثَبَّتْنٰاکَ...» نتیجۀ معکوس می دهد؛زیرا آیه از وقوع لغزش حکایت نمی کند،بلکه از ثبات پیامبر که مورد عنایت پروردگار قرار گرفته است،حکایت دارد.اما آیۀ«تمنّی»-چنان که گذشت-هیچ گونه ربطی به افسانۀ غرانیق ندارد» (8).اساسا آیۀ مذکور دربارۀ یک دستور عمومی است تا مسلمانان بدانند پیوسته مورد عنایت پروردگار قرار دارند و

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1936


1- حج 22،52.
2- حج 22:52.
3- حدید 57:22 و مجادله 58:21.
4- نساء 4:76.
5- انبیا 21:18.
6- حج 22:52.
7- اسراء 17:75-73.
8- حیاه محمد؛ص 129-124.

اگر لغزشی ناروا انجام دهند هرآینه به شدیدترین عقوبت ها دچار می شوند و دنیا و آخرت بر آن ها تنگ خواهد شد.

و اصولا«تمنّی»را-که به معنای آرزو و خواسته است-به معنای«تلاوت»گرفتن، کاملا فاقد سند اعتبار است.

کاتبان وحی

پیامبر اسلام به ظاهر خواندن و نوشتن نمی دانست،و در میان قوم خود به داشتن سواد معروف نبود.زیرا هرگز ندیده بودند چیزی بخواند یا بنویسد؛بنابراین او را«امّی»می خواندند.قرآن هم او را با همین وصف یاد کرده است: «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ...» ، «...فَآمِنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ...» (1).امّی منسوب به امّ (مادر)است و کسی را گویند که همچون روزی که از مادر زاده شده است فاقد سواد باشد.معنای دیگری نیز گفته اند:منسوب به امّ القری (شهر مکه)؛یعنی کسی که در مکه زاده شده است.در قرآن در موارد دیگر نیز مشتقات این واژه آمده است: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ...» (2)شاید مقصود منسوبین به شهر مکه باشد،ولی احتمال نخست مشهورتر است و با آیه های دیگر قرآن بیشتر سازش دارد: «وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لاٰ یَعْلَمُونَ الْکِتٰابَ إِلاّٰ أَمٰانِیَّ...» (3)،در این آیه جملۀ «لاٰ یَعْلَمُونَ الْکِتٰابَ» ظاهرا تفسیر «امیّون»است و نیز از مقابلۀ آنان(عرب)با اهل کتاب که اهل سواد بودند،به دست می آید(به جهت تناسب در عطف)که مقصود،فاقد کتابت و سواد است و حدیث منقول از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله که فرمود:«انّا امّه امّیّه لا نکتب و لا نحسب (4)؛ما مردمی هستیم فاقد سواد کتابت و نگارش حساب»معنای نداشتن سواد را تأیید می کند.

آنچه با معجزه بودن قرآن تناسب دارد،صرفا نخواندن و ننوشتن است نه نتوانستن خواندن و نوشتن. «وَ مٰا کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتٰابٍ وَ لاٰ تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتٰابَ الْمُبْطِلُونَ (5)؛تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست خود چیزی

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1937


1- اعراف 7:157 و 158.
2- جمعه 62:2.
3- بقره 2:78.
4- تفسیر کبیر رازی،ج 15،ص 23.
5- عنکبوت 29:48.

نمی نوشتی،وگرنه باطل اندیشان قطعا به شک می افتادند»،مبادا کسانی که در صدد تکذیب و ابطال سخنان تو هستند شک و تردید کنند.این آیه دلیلی است بر این که پیامبر چیزی نمی خواند و نمی نوشت،ولی دلالت ندارد که نمی توانست بنویسد و بخواند و همین اندازه برای ساکت کردن معارضین کافی است؛زیرا پیامبر را هرگز با سواد نمی پنداشتند؛بنابراین راه اعتراض را بر خود بسته می دیدند.

شیخ ابو جعفر طوسی در تفسیر آیه می گوید:«مفسّرین گفته اند نوشتن نمی دانست،ولی آیه چنین دلالتی ندارد.صرفا گویای این جهت است که نمی نوشته و نمی خوانده است و چه بسا کسانی نمی نویسند ولی قادر بر نوشتن هستند و در ظاهر وانمود می شود که فاقد سوادند و کتابت نمی دانند.پس مفاد آیه چنین است:پیامبر به نوشتن و خواندن دست نزده بود و او را عادت بر نوشتن نبود» (1).

علامه طباطبایی فرموده است:«ظاهر التعبیر نفی العاده و هو الأنسب بالنسبه الی سیاق الحجّه (2)؛ظاهر عبارت نفی عادت-بر نوشتن و خواندن-است و این در جهت استدلال مناسب تر است».

به علاوه داشتن سواد کمال است و بی سوادی نقص و عیب و چون تمامی کمالات پیامبر از راه عنایت خاص الهی بوده و هرگز نزد کسی و استادی تعلّم نیافته (علم لدنّی)پس نمی شود ساحت قدس پیامبر از این کمال تهی باشد.عدم تظاهر به سواد،برای اتمام حجت و بستن راه اعتراض و تشکیک بوده است،به همین دلیل پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به کاتبانی نیاز داشت تا در شئون مختلف از جمله وحی برای او کتابت کنند؛لذا چه در مکه و چه در مدینه زبده ترین باسوادان را برای کتابت انتخاب فرمود.اولین کسی که در مکه عهده دار کتابت مخصوصا کتابت وحی شد؛ علیّ بن ابی طالب علیه السّلام بود و تا آخرین روز حیات پیامبر به این کار ادامه داد.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز اصرار فراوان داشت تا علی،آنچه را نازل می شود،نوشته و ثبت نماید تا چیزی از قرآن و وحی آسمانی از علی دور نماند.

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1938


1- ابو جعفر(شیخ طوسی)؛التبیان؛ج 8،ص 193.
2- المیزان؛ج 16،ص 145.

سلیم بن قیس هلالی،که یکی از تابعین بود،می گوید:نزد علی علیه السّلام در مسجد کوفه بودم و مردم گرد او را گرفته بودند،فرمود:«پرسش های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ ندارید.دربارۀ کتاب خدا از من بپرسید،به خدا قسم آیه ای نازل نشد مگر آنکه پیامبر گرامی آن را بر من می خواند و تفسیر و تأویل آن را به من می آموخت».عبد اللّه بن عمرو یشکری معروف به ابن الکوّاء،یکی از پرسش کنندگان صحابۀ علی علیه السّلام و بسیار دانا و دانشمند بود،از وی پرسید:آنچه نازل می گردید و شما حضور نداشتید،چگونه است؟علی علیه السّلام فرمود:«هنگامی که به حضور پیامبر می رسیدم،می فرمود:یا علی در غیبت تو آیه هایی نازل شد، آنگاه آن ها را بر من می خواند و تأویل آن ها را به من تعلیم می فرمود» (1).

اوّلین کسی که در مدینه عهده دار کتابت وحی گردید،أبیّ بن کعب انصاری بود.

او قبلا در زمان جاهلیت نوشتن را می دانست.محمد بن سعد گوید:«کتابت در میان عرب کمتر وجود داشت و ابیّ بن کعب از جمله کسانی بود که در آن دوره کتابت را فرا گرفته بود» (2).ابن عبد البرّ می گوید:«ابیّ بن کعب نخستین کسی است که در مدینه عهده دار کتابت برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شد و او اولین کسی بود که در پایان نامه ها نوشت:

کتبه فلان...» (3).ابیّ بن کعب کسی است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله قرآن را به طور کامل بر وی عرضه کرد.او از جمله کسانی است که در عرضه اخیر قرآن حضور داشت؛بدین جهت در دوران یکسان کردن مصاحف در عهد عثمان سرپرستی گروه به او واگذار شده بود و هرگاه در مواردی اختلاف پیش می آمد،با نظر ابیّ،مشکل حلّ می گردید (4).

زید بن ثابت در مدینه در همسایگی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خانه داشت.او نوشتن می دانست.در ابتدای امر هرگاه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیاز به نوشتن داشت و ابیّ بن کعب حاضر نبود،به دنبال زید می فرستاد تا برای او کتابت کند.رفته رفته کتابت او هم رسمیت

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1939


1- سلیم بن قیس هلالی؛السقیفه؛ص 214-213.
2- طبقات ابن سعد؛ج 3،قسمت 2،ص 59.
3- ر.ک:الاصابه؛ج 1،ص 19.ابن عبد البر قرطبی؛الاستیعاب فی معرفه الاصحاب در حاشیۀ الإصابه؛ج 1، ص 51-50.
4- ر.ک:التمهید؛ج 1،ص 348-340.مصاحف سجستانی؛ص 30.

یافت و حتی با دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله زبان و نوشتن عبرانی را نیز فرا گرفت تا نامه های عبری را برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بخواند،ترجمه کند و پاسخ بنویسد.زید بن ثابت بیش از دیگر اصحاب،ملازم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای نوشتن بود و بیشتر نامه نگاری می کرد (1).

بنابراین عمده ترین کاتبان وحی،علیّ بن ابی طالب،ابیّ بن کعب و زید بن ثابت بودند و دیگر کاتبان وحی،در مرتبه دوم قرار داشتند.

ابن اثیر گوید:«یکی از ملتزمین حضور در امر کتابت،عبد اللّه بن ارقم زهری بود.

او عهده دار نامه های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود،ولی عهده دار معاهده ها و صلح نامه های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،علیّ بن ابی طالب بود».او می گوید:«از جمله کاتبان،که احیانا برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کتابت می کردند،خلفای ثلاثه،زید بن عوام،خالد و ابان دو فرزند سعید بن العاص،حنظلۀ اسیدی،علاء بن حضرمی،خالد بن ولید،عبد الله بن رواحه، محمد بن مسلمه،عبد الله بن ابی سلول،مغیره بن شعبه،عمرو بن العاص، معاویه بن ابی سفیان،جهم یا جهیم بن صلت،معیقب بن ابی فاطمه و شرحبیل بن حسنه بودند».

او می افزاید:«نخستین کس که از قریش برای پیامبر کتابت نمود عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح بود،سپس مرتدّ شد و به سوی مکه بازگشت و آیۀ «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً أَوْ قٰالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ...» (2)در شأن او نازل گردید» (3).

ظاهرا این افراد از جمله کسانی بودند که در میان عرب آن روز با سواد بودند و نوشتن و خواندن می دانستند و در مواقع ضرورت گاه وبی گاه حضرت برای نوشتن از آنان استفاده می کرد،ولی کاتبان رسمی سه نفر فوق و ابن ارقم بودند.

ابن ابی الحدید گوید:«محققان و سیره نویسان نوشته اند که کاتبان وحی، علی علیه السّلام و زید بن ثابت و زید بن ارقم بودند و حنظله بن ربیع تمیمی و معاویه،نامه های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به سران،نوشته های مورد نیاز مردم و همچنین لیست اموال و صدقات

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1940


1- ر.ک:ابن اثیر؛اسد الغابه فی معرفه الصحابه؛ج 1،ص 50.الاستیعاب در حاشیه الإصابه؛ج 1،ص 50 و مصاحف سجستانی،ص 3.طبقات ابن سعد؛ج 2،قسمت 2،ص 115.
2- انعام 6:93.
3- ر.ک:اسد الغابه؛ج 1،ص 50.

را می نوشتند» (1).ابو عبد الله زنجانی تا بیش از چهل تن را جزء کاتبان وحی شمرده است (2)که ظاهرا هنگام ضرورت از وجود آنان استفاده می شده است.

بلاذری در خاتمۀ کتاب فتوح البلدان از واقدی آورده است:«هنگام ظهور اسلام، در میان قریش،هفده نفر نوشتن را می دانستند:علیّ بن ابی طالب،عمر بن الخطاب، عثمان بن عفان،ابو عبیده بن جرّاح،طلحه بن عبید اللّه،یزید بن ابی سفیان،ابو حذیفه بن عتبه بن ربیعه،حاطب بن عمرو(برادر سهیل بن عمرو عامری)،ابو سلمه بن عبد الأسد مخزومی،ابان بن سعید بن العاص بن امیّه،برادرش خالد بن سعید، عبد الله بن سعد بن ابی سرح،حویطب بن عبد العزّی،ابو سفیان بن حرب، معاویه بن ابی سفیان و جهیم بن صلت و از وابستگان قریش:علاء بن حضرمی.

از زنانی که در صدر اسلام نوشتن را می دانستند می توان از ام کلثوم بنت عقبه، کریمه بنت مقداد و شفاء بنت عبد اللّه نام برد.شفاء به دستور پیامبر به حفصه نوشتن آموخت و بعد از آن حفصه در زمرۀ نویسندگان قرار گرفت.عایشه و ام سلمه از زنانی بودند که فقط خواندن می دانستند.

در مدینه سعد بن عباده،منذر بن عمرو،ابیّ بن کعب،زید بن ثابت،که نوشتن عربی و عبری را می دانست،رافع بن مالک،اسید بن حضیر،معن بن عدی، بشیر بن سعد،سعد بن ربیع،اوس بن خولی و عبد اللّه بن ابیّ نوشتن می دانستند» (3).

شیوۀ کتابت در عهد رسالت بدین گونه بود که بر هر چه یافت می شد و امکان نوشتن روی آن وجود داشت،می نوشتند؛مانند:

1.عسب:جمع عسیب،جریدۀ نخل،چون وسط شاخه های درخت خرما که برگهای آن را جدا می ساختند و در قسمت پهن آن می نوشتند.

2.لخاف:جمع لخفه،سنگ های نازک و سفید.

3.رقاع:جمع رقعه،تکه های پوست یا ورق(برگ)یا کاغذ.

4.ادم:جمع ادیم،پوست آماده شده برای نوشتن.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1941


1- ابن ابی الحدید؛شرح نهج البلاغه؛ج 1،ص 338.
2- زنجانی،ابو عبد اللّه؛تاریخ القرآن؛ص 21-20.
3- ر.ک:ابو الحسن بلاذری؛فتوح البلدان؛ص 460-457.

پس از نوشته شدن،آیات نزد پیامبر و در خانۀ ایشان ضبط و نگهداری می شد.

گاهی برخی از صحابه می خواستند سوره یا سوره هایی داشته باشند،آن ها را استنساخ کرده و بر روی تکه های برگ یا کاغذ می نوشتند و نزد خود نگه می داشتند و معمولا در محفظه های پارچه ای به دیوار می آویختند (1).

آیه ها به گونه ای منظم و مرتب،در هر سوره ثبت می گردید و هر سوره با نزول بسم اللّه آغاز یافته و با نزول بسم اللّه جدید ختم آن سوره اعلام می شد و سوره ها با این رویه هریک جدا و مستقل از یکدیگر ثبت و ضبط می شد.در عهد رسالت هیچ گونه نظم و ترتیبی بین سوره ها صورت نگرفت.

علامۀ طباطبایی می فرماید:«قرآن به صورت امروزی در عهد رسالت ترتیب داده نشده بود،جز سوره های پراکندۀ بدون ترتیب و آیه هایی که در دست این و آن بود و در میان مردم به طور متفرق وجود داشت» (2).

زبان وحی

زبان،آسان ترین وسیلۀ انتقال مفاهیم ذهنی در انسان بشمار می رود و ساده ترین ابزاری است که آدمی می تواند در حیات اجتماعی،معانی متصوّرۀ خویش را مورد تبادل و تفاهم قرار دهد.مسألۀ خطیر تفهیم و تفهّم که لازمۀ زندگی اجتماعی است تنها از همین راه است که سهل و ساده انجام می گیرد.لذا خداوند پس از نعمت آفرینش،آن را از بزرگ ترین نعمت ها یاد کرده است «الرَّحْمٰنُ. عَلَّمَ الْقُرْآنَ. خَلَقَ الْإِنْسٰانَ. عَلَّمَهُ الْبَیٰانَ» (3)؛پروردگاری که گسترۀ رحمت او موجب گردید تا قرآن را به انسان بیاموزد،بزرگ ترین نعمتی را که پس از نعمت آفرینش به او ارزانی داشت،نعمت بیان بود.

شرایع الهی که برای انسان ها آمده و با آنان سخن گفته،از همین شیوۀ معمولی و متعارف بهره جسته است. «وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ بِلِسٰانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ (4)؛و هیچ

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1942


1- ر.ک:التمهید،ج 1 ص 288.تلخیص التمهید،ج 1 ص 133.
2- المیزان؛ج 3،ص 79-78.
3- الرحمن 55:4-1.
4- ابراهیم 14:4.

پیامبری را نفرستادیم مگر آنکه با زبان مردم خویش سخن گوید،تا[بتواند پیام الهی را]برای آنان روشن سازد». ازاین رو زبان شریعت همان زبان مردم است و چون روی سخن با مردم است،باید با زبانی قابل فهم برایشان باشد.

قرآن در میان قوم عرب نازل گردید و با زبان عربی رسا و آشکار بر آنان عرضه شده است. «إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (1)؛ما،قرآن را به زبان عربی فرستادیم تا بتوانید[خطاب به عرب]آن را درک کنید». «إِنّٰا جَعَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (2)؛ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم تا بتوانید[پیام]آن را دریافت دارید».علاوه خداوند زبان قرآن را زبان عربی آشکار معرّفی کرده است: «وَ هٰذٰا لِسٰانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ» (3)«مبین»به معنای آشکار است. «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسٰانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (4)؛روح الامین[-جبرئیل]آن را بر دلت نازل کرد تا[در نافرمانی ها]از هشدار دهندگان باشی[و آن را]با زبان عربی آشکار[آورد]». «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ (5)؛و قرآن را برای پندآموزی سهل و آسان کرده ایم،پس آیا پندگیرنده ای هست؟». «فَإِنَّمٰا یَسَّرْنٰاهُ بِلِسٰانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (6)؛در حقیقت[قرآن]را بر زبان تو سهل و آسان گردانیدیم،امید که پند گیرند». «قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (7)؛قرآنی عربی بی هیچ پیچیدگی[رسا و روشن]،باشد که آنان راه تقوا پویند».

لذا باید گفت:زبان وحی-یا زبان قرآن-همان زبان عرف عامّ است (8)که مورد خطاب قرار گرفته اند که سهل و آسان و بدون پیچیدگی در بیان بر آنان عرضه شده.

البته هریک بر وفق استعداد خود از آن بهره مند می شوند. «أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَسٰالَتْ أَوْدِیَهٌ بِقَدَرِهٰا (9)؛از آسمان،باران[رحمت]را فروفرستاد و بستر رودها هریک،به اندازۀ گنجایش خود روان شدند».خداوند این آیه را به عنوان«مثل»آورده است.

باران رحمت کنایه از قرآن و شریعت،و بستر رودها کنایه از استعدادهای متفاوت

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1943


1- یوسف 12:2.
2- زخرف 43:3.
3- نحل 16:103.
4- شعراء 26:195-193.
5- قمر 54:17 و 22 و 32 و 40.
6- دخان 44:58.
7- زمر 39:28.
8- یعنی زبان متعارف که برای همگان قابل فهم باشد،با این تفاوت که اختلاف استعدادها در عمق درک مطالب مؤثر است.
9- رعد 13:17.

انسان ها است تا هریک بر حسب ظرفیّت و اندازۀ پذیرایی خود از آن بهره گیرد.لذا در پایان می گوید: «کَذٰلِکَ یَضْرِبُ اللّٰهُ الْأَمْثٰالَ ؛این گونه است که خداوند مثل ها می آورد»؛یعنی با ضرب المثل(مثل زدن)واقعیّت حال را روشن می سازد،زیرا گفته اند«المثال یوضّح المقال؛مثال آوردن گفتار را روشن می سازد».

آری قرآن،ظاهری دارد و باطنی (1)،که ظاهر آن برای همه آشکار است ولی عمق باطن آن به اندیشه و تدبّر بیشتری نیاز دارد.در جای جای قرآن دستور تعمّق و تدبّر در آیات آن را داده است «أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلیٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا (2)؛آیا در قرآن نمی اندیشند،یا[مگر]بر دل های شان قفل هایی نهاده شده است؟!».همچنین محکمی دارد و متشابهی (3).محکم آن دلالتی رسا و متشابه آن پیچیده است و دانش و بینش بیشتری لازم دارد تا غبار تشابه زدوده شود.ولی با این وصف هرگز راه رسیدن به حقایق نهفته و آشکار قرآن بر کسی بسته نیست و به ابزار فهم و وسایل ره یابی که در اختیار دارد بستگی دارد.این که در حدیث آمده:«العباره للعوامّ و الإشاره للخواصّ» (4)به همین حقیقت اشارت دارد؛یعنی مفهوم ظاهری آن برای همگان است که نگرشی سطحی دارند.ولی عمق باطنی آن برای اهل تخصّص است که با ابزار دانش و بینش،و اندیشیدن در نکته ها و ظرافت های قرآن،حقایق آن را به دست می آورند.

آنچه گفته شد،بر وفق مقتضای حکمت الهی است تا سخنی را که برای مردم گفته،برایشان قابل فهم باشد.علاوه صفحۀ بلند تاریخ خود گواه است که مردم هر زمان،زبان پیام الهی را که بر دست پیامبرانشان بر آنان عرضه می شده فهمیده اند،و هیچ گاه در تاریخ ثبت نشده که پیروان پیامبری گفته باشند:زبان پیامی که آورده ای برای ما مفهوم نیست! ولی اخیرا شبهه ای مطرح شده که زبان وحی قابل فهم نیست،جز مفهوم ظاهری آن(در حدّ ترجمه)که راه رسیدن به حقیقت آن برای بشریّت بسته و درک

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1944


1- پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله:فرموده:«للقرآن ظهر و بطن».(تفسیر عیاشی،ج 1،ص 11).
2- محمد 47:24.
3- «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتٰابَ مِنْهُ آیٰاتٌ مُحْکَمٰاتٌ... وَ أُخَرُ مُتَشٰابِهٰاتٌ» (آل عمران 3:7).
4- بحار الأنوار،چاپ بیروت،ج 75،ص 278.

آن میسور نمی باشد.

می گویند:وحی چون پیام الهی و سخن از ماورای جهان طبیعت است، نمی تواند نمایان گر مفهوم حقیقی آن باشد.زیرا واژه های به کار رفته در لسان شریعت،برای مفاهیمی وضع شده است که با جهان حسّ و عالم شهود سنخیّت (همگونی)دارد و با آن چه در پس پردۀ غیب وجود دارد سنخیّتی ندارد و این ناهمگونی میان این دو گونه مفاهیم،دلالت الفاظ و عبارات به کار رفته در زبان وحی را از کار می اندازد.می گویند:پر پیدا است که کاربرد این گونه واژه ها بر پایه استعاره و تشبیه امور نامحسوس به اشیا محسوس نهاده شده است و هرگز نمی تواند لفظ مستعار نمایان گر کامل مفهوم مستعار له باشد.برخی زبان وحی را زبان رمز دانسته که کشف آن برای هرکس میسور نیست.برخی فراتر رفته زبان وحی را تمثیلی و تخیّلی محض گرفته اند که اصلا از واقعیّتی حکایت ندارد،جز ترسیم مجرّد ذهنی همانند کتاب«کلیله و دمنه»که مطالب اخلاقی و تربیتی را در قالب تصویر ذهنی در آورده است.در نتیجه نمی توان از ظاهر تعابیر کتب آسمانی،به حقیقتی ثابت پی برد،و با این شیوه خواسته اند تا برخی ناهنجاری ها(خلاف واقعیّت ها که احیانا در این کتب به چشم می خورد)توجیه کنند و برخی اشکالات وارد بر کتب عهدین را مرتفع سازند.دنباله روها گمان برده اند که می توان همین شیوه را دربارۀ قرآن نیز به کار برد!در جای خود (1)مشروحا در این باره سخن خواهیم گفت.در اینجا بحث مختصری می آوریم:

زبان وحی به ویژه قرآن کریم،بر حسب موضوع سخن،مختلف است که می توان آن را اجمالا به چهار بخش تقسیم کرد:

1.احکام و تکالیف:که مرتبط به رفتار انسان ها و تنظیم حیات اجتماعی است.

در این بخش کاملا صریح و رسا سخن گفته است،زیرا دستورالعمل هایی است که باید انسان ها(مخاطبین اصلی کلام)به خوبی درک کنند تا بتوانند به درستی انجام دهند؛مانند: «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (2)هر که زبان عربی بداند،بخوبی می فهمد که روی سخن در این آیه،با همۀ مردم

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1945


1- التمهید،ج 7.
2- بقره 2:21.

است تا تنها خدایی را پرستش کنند که آفریدگار جهانیان است،چه حال و چه گذشتگان.باشد تا حالت تقوی(پروا)در آنان پدید آید.زیرا هر که خدا را پروا داشته باشد،در زندگی پروا دارد و به درستی رفتار می کند.

فهم محتوایی این قبیل آیات،همانند آیۀ «أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا» (1)و غیره، برای عرب زبانان و عربی دانان کاملا سهل و ساده است و هرگز با دشواری مواجه نمی شوند،مگر برای شناخت کمّ و کیف انجام این گونه دستورات که با مراجعه به توضیحاتی که در سنّت آمده است روشن می گردد.

2.امثال و حکم:که به منظور پند و اندرز و بیدار شدن ضمیر انسان ها در قرآن آمده است.این بر دوگونه است:گاه از واقعیّت های حیات بهره گرفته و به انسان ها هشدار می دهد تا از گذشته عبرت بگیرند.زیبایی ها و زشتی های گذشتۀ تاریخ انسان را،در جلوی چشم وی قرار می دهد تا از آن پند گیرد.خوبی ها را دنبال کند و از بدی ها دوری جوید و گذشتۀ ناگوار خود را تکرار ننماید.سرگذشت بنی اسرائیل و اقوام مشابه که در قرآن بسیار از آن یاد شده و نکوهش گردیده به همین منظور است.واقعیّت هایی است که جوامع بشری باید از آن پند گیرند و دگربار گذشتۀ خود را تکرار ننمایند.

دربارۀ اهل کتاب که گذشتۀ رسوای خود را تکرار می کردند،می فرماید: «یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتٰابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتٰاباً مِنَ السَّمٰاءِ،فَقَدْ سَأَلُوا مُوسیٰ أَکْبَرَ مِنْ ذٰلِکَ فَقٰالُوا أَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَهً (2)؛اهل کتاب از تو می خواهند تا نوشته ای از آسمان بر آنان فرودآوری ،البته از موسی درخواستی بزرگ تر نمودند و گفتند:خدا را آشکارا به ما بنمای!».

دربارۀ اعراب مشرک می گوید: «وَ قٰالَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ لَوْ لاٰ یُکَلِّمُنَا اللّٰهُ أَوْ تَأْتِینٰا آیَهٌ، کَذٰلِکَ قٰالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشٰابَهَتْ قُلُوبُهُمْ (3)؛افراد نادان گفتند:چرا خدا با ما سخن نمی گوید؟یا برای ما نشانه ای نمی آید؟کسانی که پیش از اینان بودند[نیز] مانند همین گفتۀ[بی جای]ایشان را می گفتند،[زیرا]دل ها[و اندیشه ها]شان به هم می ماند».

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1946


1- بقره 2:275.
2- نساء 4:153.
3- بقره 2:118.

دربارۀ ویرانه های باقی مانده از قوم لوط که در معرض دید مشرکان بوده هشدار می دهد: «وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ (1)؛صبحگاهان و شامگاهان بر[آثار ویران شدۀ]آنان می گذرید،آیا[عبرت نمی گیرید و]نمی اندیشید؟!».

و دربارۀ مقایسۀ مشرکان با آل فرعون که گمراهی را برای خویش انتخاب نمودند فرموده: «ذٰلِکَ بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللّٰهَ لَیْسَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ. کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَفَرُوا بِآیٰاتِ اللّٰهِ فَأَخَذَهُمُ اللّٰهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللّٰهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقٰابِ. ذٰلِکَ بِأَنَّ اللّٰهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَهً أَنْعَمَهٰا عَلیٰ قَوْمٍ حَتّٰی یُغَیِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیٰاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَکْنٰاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ (2)؛این[اشاره به کیفر الهی] دست آوردهای پیشین شماست، [وگرنه]خدا بر بندگان[خود]ستمکار نیست.

همانند رفتار پیروان فرعون و پیشینیان آنان؛به آیات خدا کفر ورزیدند،پس خدا به [سزای]گناهانشان گرفتارشان کرد.خدا نیرومند و سخت کیفر است.این[کیفر] بدان جهت است که خداوند نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته تغییر نمی دهد،مگر آنکه آنان آنچه را در دل دارند تغییر دهند[یعنی تغییر حالت و تغییر جهت دهند] و خدا شنوای دانا است.[رفتاری]چون رفتار فرعونیان و پیشینیان آنان که آیات پروردگارشان را تکذیب کردند،پس ما آنان را به[سزای]گناهانشان هلاک کردیم».

گونۀ دیگر«ضرب المثل؛مثل زدن»است و عبارت است از ترسیم حالت و وضعیّتی خاصّ که گوینده،آن را به تصویر می کشد و پیام خود را در قالب آن بیان می دارد.قرآن در توانایی ترسیم هنری و گویا نمودن ضرب المثل ها تا سر حدّ اعجاز پیش رفته است.ضرب المثل،گرچه جنبۀ تخیّلی دارد،ولی خود یک نوع پیام رسانی است که در قالب هنر،این رسالت را ایفا می کند.در واقع ابزاری است که پیام رسان از آن استفاده می کند.قرآن به نحو أحسن از این ابزار توانا بهره گرفته و در ترسیم حالات اشخاص یا گروه ها با بهترین وجهی هنر تصویر را به کار برده است (3).

قرآن در آیه های 16 تا 20 سورۀ بقره،به دو گونه حالت منافقین را به تصویر کشیده است.دو حالت درونی و برونی نگران کننده که منافق را فرا گرفته،با کیفیّتی

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1947


1- صافات 37:138-137.
2- انفال 8:54-51.
3- ر.ک:سید قطب،التصویر الفنّی فی القرآن.

شیوا و رسا ترسیم شده است.

در سورۀ ابراهیم،بیهوده بودن کارهای کافران را با ضرب المثل،حالت تجسّمی بخشیده «مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ،أَعْمٰالُهُمْ کَرَمٰادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عٰاصِفٍ لاٰ یَقْدِرُونَ مِمّٰا کَسَبُوا عَلیٰ شَیْءٍ ذٰلِکَ هُوَ الضَّلاٰلُ الْبَعِیدُ (1)؛مثل کسانی که به پروردگارشان کافر شدند، کردارهایشان به خاکستری می ماند که بادی تند در روزی طوفانی بر آن بوزد.از آنچه به دست آورده اند هیچ[بهره ای]نمی توانند برد.این است همان گمراهی دور و دراز».جالب آن که از همان نخست،اعمال آنان را به خاکستر تشبیه کرده است که حالت فنایی آتش سوخته را می رساند!در سورۀ بقره،کمک رسانی به بینوایان را که توأم با منّت گذاری و آزردن خاطر آنان انجام گیرد،به بخشش های ریاکارانه (خودنمایی)تشبیه نموده،آن گاه در قالب هنری ترسیم،بیهوده بودن آن را تجسّم بخشیده است: «فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوٰانٍ عَلَیْهِ تُرٰابٌ فَأَصٰابَهُ وٰابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لاٰ یَقْدِرُونَ عَلیٰ شَیْءٍ مِمّٰا کَسَبُوا وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکٰافِرِینَ (2)؛پس مثل او هم چون مثل سنگ خارایی است که بر روی آن،غبار خاکی[نشسته]است،و رگباری به آن رسیده و آن[سنگ] را شفّاف و صاف بر جای گذارده است.آنان[-ریاکاران]نیز از آنچه به دست آورده اند بهره ای نمی برند،و خداوند،کافران را هدایت نمی کند».

این گونه ضرب المثل های ترسیمی در قرآن فراوان است «وَ لَقَدْ ضَرَبْنٰا لِلنّٰاسِ فِی هٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» (3).در جای دیگر می گوید: «وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰا لِلنّٰاسِ فِی هٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ» (4)؛یعنی مثل های گوناگونی آورده ایم،باشد تا ضمیر خفتۀ انسان ها را بیدار سازیم.

این دو بخش از آیات قرآنی(بخش بیان احکام و تکالیف و بخش حکم و مواعظ)کاملا برای مردم آن روز-که مخاطبین قرآن بودند-و نیز برای همگان تا ابدیّت روشن و آشکار است و آیۀ «بِلِسٰانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (5)؛به زبان عربی رسا و آشکار» برای همیشه جریان دارد.

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1948


1- ابراهیم 14:18.
2- بقره 2:264.
3- زمر 39:27.
4- اسراء 17:89.
5- شعراء 26:195.

این دو بخش از گفتار قرآن،اکثریّت قاطع آیات قرآن را فرا می گیرد و هرگونه ابهام و دشواری در فهم آن برای هیچ کس وجود ندارد.تنها آشنایی با لغت عرب یا ترجمۀ قرآن به زبان خواننده،برای بهره مند شدن از آن،کافی است.

می ماند دو بخش دیگر(بخش سخن از جهان غیب و بخش معارف)که بیشتر از ابزار استعاره و تشبیه و کنایه استفاده شده است.ولی شیوه های به کار رفته همان شیوه های متعارف و شناخته شده نزد عرب بوده است که ظاهری آشکار و باطنی ژرف دارند،و هرکس به اندازۀ ظرفیّت خود از آن بهره مند می گردد.در زیر نمونه هایی از آن را می آوریم:

3.سخن از سرای غیب:قرآن و هر کتاب آسمانی چون از جهان غیب پیام آورده اند،ناگزیر از آن جهان شمّه ای بازگو کرده اند.البته این واژه ها و الفاظی که برای توصیف جهان غیب به کار رفته،برای مفاهیمی وضع شده اند که متناسب با عالم حسّ و شهود است و نمی توانند کاملا بازگوکنندۀ مفاهیمی باشند که در سرای غیب جریان دارد.علاوه ابزار درک ساکنین این جهان،چه ظاهری(حواسّ خمس) و چه باطنی(عقل و اندیشه)برای درک و دریافت مفاهیم عالم شهود و متناسب با آن ساخته شده و از درک کامل مفاهیمی از سنخ دیگر ناتوانند. ازاین رو است که در گزاره های کتب آسمانی دربارۀ مفاهیم غیبی،از استعاره و تشبیه و به کار بردن مجاز و کنایه استفاده شده تا به گونه ای تقریبی و از باب تشبیه نامحسوس به محسوس گزارش کنند.این شیوۀ متعارفی است که در این گونه تشبیه ها،به تقریب بسنده می شود و بیان یا درک تحقیقی-با این وصف-امکان پذیر نیست.

مثلا از مراتب و تنوّع نیروهایی که در اختیار فرشتگان(که مدبّرات امرند (1))قرار دارد،به«اجنحه (2)؛بالها»تعبیر شده است،زیرا بال وسیله پرواز است و کاربرد آن در نیروهایی که امکانات کار را فراهم می کنند،متعارف می باشد.بال و بازو هر دو در این مفهوم کاربرد دارند و مفهوم حقیقی هیچ یک مقصود نیست.

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1949


1- «فَالْمُدَبِّرٰاتِ أَمْراً» (نازعات 79:5)؛ یعنی نیروهای عاقل و فعّال که تدبیر جهان هستی با دست آنان انجام می گیرد.
2- «جٰاعِلِ الْمَلاٰئِکَهِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَهٍ مَثْنیٰ وَ ثُلاٰثَ وَ رُبٰاعَ» (فاطر 35:1).

همچنین است موقعی که از حور و قصور و اشجار و انهار یا شعله های آتش دوزخ سخن به میان می آید.نمی توان عینا همین مفاهیمی را که در این سرا جریان دارد داشته باشد،بلکه متناسب با سرای دیگر خواهد بود و اگر حقیقت آن برای ما آشکار نیست،این از کوتاهی فهم ما است،نه از قصور بیان قرآن.البته در این باره سخن بیشتری باید گفت تا برخی سوء تفاهم ها مرتفع گردد با توفیق الهی در جای خود می آوریم (1).

4.معارف و اصول شناخت:قرآن در رابطه با معارف و اصول شناخت مسائلی مطرح کرده که فراتر از بینش بشریّت تا آن روز بوده و تاکنون نیز اگر رهنمود وحی نبود،معلوم نبود که بینش بشری بدان راه می یافت و شاید برای همیشه چنین باشد.

کنه ذات احدیّت هرگز قابل شناخت نیست جز از راه صفات جمال و جلال و جامعیّت صفات کمال،که همگی توفیقی است و عقل با کمک وحی بدان راه یافته، به طوری که تا 99 اسم برای پروردگار شناخته شده است (2).عمده صفات جمال در آخر سورۀ حشر آمده است: «هُوَ اللّٰهُ الَّذِی لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ عٰالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَهِ هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِیمُ. هُوَ اللّٰهُ الَّذِی لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاٰمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبّٰارُ الْمُتَکَبِّرُ.سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا یُشْرِکُونَ. هُوَ اللّٰهُ الْخٰالِقُ الْبٰارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنیٰ،یُسَبِّحُ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (3)؛او خداوندی است که جز او خدایی نیست.به آنچه پنهان و آشکار است آگاه می باشد.رحمت او شامل و عنایت خاص او کامل است...او فرمان روا و صاحب اختیاری است که درگاه او تا سرحدّ قداست پاکیزه است.سلامت و امنیّت را بر جهانیان برافراشته است.عزّت و قدرت و جبروت و کبریایی او بر جهان سایه افکنده است.از آنچه مشرکان می پندارند به دور است.او است خدای آفریننده و سازنده و صورت بخش همۀ موجودات.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1950


1- ج 7 التمهید که مخصوص دفع شبهات است.علاّمه به این جهت در مقدمۀ تفسیر المیزان(ج 1،ص 9-6) اشارتی دارد.
2- صدوق در کتاب توحید(ص 220-194)اسماء حسنای الهی را مشروحا بیان داشته است.همچنین رجوع شود به فیض کاشانی،علم الیقین،ج 1،ص 150-97. سبزواری،شرح الأسماء الحسنی،مصباح کفعمی، ص 347-312 ابن فهد حلّی،خاتمۀ کتاب عده الداعی،ص 312-298.شرح اسماء حسنای فخر رازی ص 353-152.
3- حشر 59:24-22.

تمامی نشانه های نیکی و نیک خواهی در او فراهم است.آنچه در آسمان ها و زمین است[جمله]تسبیح او می گویند[او را ستایش می کند]او[بر هر چه اراده کند] پیروز و حکمت اندیش است».

راز آفرینش را در آفرینش انسان می توان یافت.انسان آفریده ای است خداگونه که مظهر تامّ صفات جمال و جلال الهی است «إِنِّی جٰاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً» (1).ودائع الهی بدو سپرده شده است: «إِنّٰا عَرَضْنَا الْأَمٰانَهَ عَلَی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبٰالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهٰا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهٰا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسٰانُ» (2).انسان را تنها شایسته یافتیم تا ودائع خود را بدو بسپاریم.لذا تعلیم«اسماء»(پی بردن به حقایق هستی)بدو اختصاص یافت «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمٰاءَ کُلَّهٰا» (3)،و خداوند او را گرامی داشت «وَ لَقَدْ کَرَّمْنٰا بَنِی آدَمَ» (4).و چون او را منتسب به خود دانست او را مسجود ملایک قرار داد «فَإِذٰا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِینَ» (5).بدین سبب تمامی نیروهای جهان هستی،چه در بالا و چه در پایین،در اختیار کامل او قرار گرفت «وَ سَخَّرَ لَکُمْ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ» (6). ازاین رو تمامی اشیا برای انسان آفریده شده است یعنی در انسان نیرویی آفریده شده تا تمامی نیروها را در اختیار گیرد تا وجود خویش را تجلی گاه حضرت حق قرار دهد،و تمامی صفات جمال و جلال کبریایی حق در وجود او جلوه گر شود.«خلقت الأشیاء لأجلک و خلقتک لأجلی؛همه چیز را برای تو- خطاب به انسان کامل-آفریدیم،و تو را برای خود» (7)،زیرا آفریده ای که بتوان چنان جلوه گاه حضرت حق قرار گیرد،جز انسان این شایستگی را نداشت،لذا است که در آفرینش او به خود تبریک گفت: «فَتَبٰارَکَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِینَ» (8).

انسان این چنین در قرآن توصیف شده که در جای دیگر چنین توصیفی از انسان ارائه نشده است،و مسیر حرکت انسان در بستر تاریخ،خود نشانگر صحت و شاهد صدق همین حقیقت است که قرآن توصیف نموده.

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1951


1- بقره 2:30.
2- احزاب 33:72.
3- بقره 2:31.
4- اسراء 17:70.
5- حجر 15:29.
6- جاثیه 45:13.
7- فیض کاشانی،علم الیقین،ج 1،ص 381،به نقل از مشارق أنوار الیقین،ص 67.
8- مؤمنون 23:14.
وحیانی بودن ساختار قرآن

برخی احتمال داده اند که الفاظ و تنظیم عبارات قرآن وحیانی نباشد،بلکه معانی آن بر قلب پیامبر القاء شده و آن حضرت خود آن را در قالب الفاظ درآورده است! (1)این احتمال از آنجا نشأت گرفته که در تعبیر آیۀ «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیٰ قَلْبِکَ» (2)و نیز آیۀ «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ» (3)آمده که قرآن بر قلب پیامبر-که جایگاه ادراک درونی است-فرودآمده است.

ولی این احتمال جایی ندارد و فاقد سند اعتبار است.علاوه صراحت آیات قرآن آن را نفی می کند و تلقّی مسلمانان از روز نخست تاکنون خلاف آن را می رساند و با مسألۀ اعجاز و تحدّی-که بیشتر در جنبۀ لفظ و تنظیم عبارات متمرکز است- منافات دارد،زیرا گسترۀ تعجیز شامل پیامبر نیز می گردد.چنین برداشتی از دو آیۀ فوق کاملا سطحی می نماید،زیرا مقصود از قلب در این دو آیه،شخصیّت درونی پیامبر است که شخصیّت حقیقی او را تشکیل می دهد.دریافت وحی نیز می بایست از همان راه صورت می گرفت،چون پیام وحیانی به گونۀ معمولی انجام نمی گیرد تا بتوان با حسّ ظاهری آن را دریافت،بلکه دستگاه و گیرندۀ مناسب خود را برای دریافت نیاز دارد،که همان جنبۀ روحانی و ملکوتی پیامبران است که به سر حدّ کمال رسیده و شایستگی دریافت و بازگو کردن چنین پیامی را دارند.

اگر خواسته باشیم مثال تقریبی برای آن ارائه دهیم،می توان نحوۀ دریافت امواج رادیویی را شاهد بیاوریم؛دستگاه مخصوصی نیاز است تا پیام رادیویی را دریافت دارد،و عین الفاظ و عبارات دریافتی را گزارش دهد.پیام رادیویی را با همان الفاظ و عبارات با حسّ معمولی نمی توان دریافت نمود،ولی با دستگاه مخصوص و

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1952


1- ر.ک:فلسفۀ علم کلام،نوشته«هری اوسترین و لفسن»ترجمه احمد آرام.وی این احتمال را به معمّر بن عبّاد سلمی(متوفای 228)که از سران معتزله است،نسبت داده و به کتاب«مقالات الإسلامیین»ابو الحسن اشعری استناد کرده است،که با رجوع به اصل مستند،روشن گردید برداشت هری اوسترین اشتباه بوده است.ولی همین امر سبب شده تا افرادی مانند«مقصود فراستخواه»آن را دست آویز قرار داده و به عنوان شبهه،امروزه مطرح سازند.رجوع شود به کتاب وی«زبان قرآن»ص 305.و مقال وی در فصلنامه فرراه،شمارۀ 1، زمستان 77،ص 21.
2- بقره 2:97.
3- شعراء 26:194-193.

متناسب با آن قابل دریافت و بازگو کردن می باشد.هرگز تصوّر نمی رود که دستگاه گیرنده تنها مفاهیم را دریافت می دارد،آن گاه خود در قالب الفاظ(ساختۀ خود)در می آورد.

این یک مثال تقریبی است،و هرگز نخواسته ایم شباهتی میان آن و نحوۀ دریافت وحی ثابت کنیم.جز آن که می توان تصوّر نمود دریافت به گونه ای است که قابل حسّ نباشد،ولی عین الفاظ و عبارات به گونۀ غیر محسوس،قابل دریافت و بازگو کردن باشد.

قرآن تصریح دارد که الفاظ و عبارات قرآن و ساختار آن،از آن خدا است و با دست وحی انجام گرفته است،زیرا واژه های قرائت،تلاوت و ترتیل را به کار برده، که از نظر وضع لغت عرب تنها بازگو کردن سرودۀ دیگران را می رساند،که الفاظ و معانی هر دو از آن دیگری باشد،و بازگوکننده آن را صرفا تلاوت می کند و از خود چیزی مایه نمی رود.

قرائت از نظر لغت بازگو کردن عبارت و الفاظی است که دیگری تنظیم کرده باشد،و اگر الفاظ و عبارات از خود او باشد،واژۀ قرائت به کار نمی رود.

همین گونه است تلاوت.لذا فقها گفته اند:قرائت،عبارت است از حکایت لفظ،در مقابل تکلّم که عبارت است از حکایت معنا.

همان گونه که دربارۀ شعر،اگر خود بسراید انشاء گویند،و اگر شعری که سابق گفته یا از دیگری باشد،انشاد گویند.انشاد،حکایت شعری است که قبلا سروده شده،و انشاء سرودن بالبداهه است.

قرائت نیز حکایت نثری است که الفاظ و عبارات آن قبلا تنظیم شده است و تکلّم،انشاء معنا است با الفاظ و عباراتی که خود تنظیم می کند.

با این توضیح روشن شد که قرآن نمی تواند الفاظ و عباراتش از پیامبر باشد،زیرا پیامبر آن را قرائت یا تلاوت می فرمود،و هرگز در جایی نیامده که پیامبر به آن تکلّم می نمود.

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1953

در قرآن کریم آمده: «فَإِذٰا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّیْطٰانِ الرَّجِیمِ» (1). «وَ إِذٰا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنٰا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ حِجٰاباً مَسْتُوراً» (2). «وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّٰاسِ عَلیٰ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِیلاً» (3). «سَنُقْرِئُکَ فَلاٰ تَنْسیٰ» (4). «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِهِ» (5). «وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ...» (6). «وَ اتْلُ مٰا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتٰابِ رَبِّکَ» (7).آیاتی که تلاوت قرآن را به پیامبر نسبت می دهند فراوان است.

علاوه،قرآن صریحا با عنوان«کلام اللّه»یاد شده: «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجٰارَکَ فَأَجِرْهُ حَتّٰی یَسْمَعَ کَلاٰمَ اللّٰهِ» (8). «یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلاٰمَ اللّٰهِ» (9).و در احادیث تفسیر به رأی آمده:«ما آمن بی من فسّر برأیه کلامی» (10)و در حدیث دیگر آمده:«و هو کلام اللّه،و تأویله لا یشبه کلام البشر» (11).

اضافه بر آن این که خداوند می فرماید:قرآن را به زبان عربی فروفرستادیم ،کاملا صراحت دارد که ساختار لفظی آن نیز با دست وحی انجام گرفته است.در آیۀ سورۀ شعراء که مستشکل به آن تمسّک جسته،صریحا به این جهت عنایت دارد: «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعٰالَمِینَ. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ. بِلِسٰانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» (12).

لذا جای تردید نیست که قرآن در دو جهت لفظ و معنا ساختار وحیانی دارد،و صرفا کلام خدا است.هرگز در توان پیامبر نیست که چنین سخن معجزه آسایی-که بیشتر در جهت لفظ و نظم عبارت متمرکز است-از خود بسازد.گسترۀ آیات تحدّی و تعجیز،شامل پیامبر نیز می شود،چنان چه اشارت رفت.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1954


1- نحل 16:98.
2- اسراء 17:45.
3- اسراء 17:106.
4- اعلی 87:6.
5- جمعه 62:2.
6- نمل 27:92.
7- کهف 18:27.
8- توبه 9:6.
9- فتح 48:15.
10- امالی صدوق،ط نجف،ص 6،مجلس 2.
11- توحید صدوق،ط بیروت،ص 264،باب 36.
12- شعراء 26:195-192.

فصل دوم : نزول قرآن

اشاره

قرآن مجموعۀ آیات و سوره های نازل شده بر پیامبر اسلام است که پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون به طور پراکنده نازل شده است.سپس گردآوری شده و به صورت مجموعۀ کتاب درآمده است.

نزول قرآن تدریجی،آیه آیه و سوره سوره،بوده و تا آخرین سال حیات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ادامه داشته است.در دوران حیات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هرگاه پیش آمدی رخ می داد یا مسلمانان با مشکلی روبرو می شدند،در ارتباط با آن پیش آمد یا برای رفع آن مشکل یا أحیانا پاسخ به سؤال های مطرح شده ،مجموعه ای از آیات یا سوره ای نازل می شد.این مناسبت ها و پیش آمدها را اصطلاحا اسباب نزول یا شأن نزول می نامند،که دانستن آن ها برای فهم دقیق بسیاری از آیات ضروری است.این نزول پراکنده،قرآن را از دیگر کتب آسمانی جدا می سازد.زیرا صحف ابراهیم و الواح موسی یکجا نازل شد و همین امر موجب عیب جویی مشرکان گردید: «وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لاٰ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً وٰاحِدَهً... ؛کسانی که کفر ورزیده اند گفتند:چرا قرآن یکجا بر او نازل نگردیده؟...».در جواب آنان آمده: «کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً (1)؛این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیلۀ آن استوار گردانیم و[ ازاین رو] آن را به تدریج بر تو خواندیم».در جای دیگر می گوید: «وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّٰاسِ

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1955


1- فرقان 25:32.

عَلیٰ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِیلاً (1)؛قرآنی که آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی و آن را به تدریج نازل کردیم».

به طوری که از قرآن استنباط می شود،حکمت تدریجی بودن نزول قرآن آن است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و مسلمانان احساس کنند همواره مورد عنایت خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطۀ آنان با حق تعالی استوار است و این تداوم نزول باعث دل گرمی و تثبیت آنان را فراهم سازد. «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنٰا... (2)؛و در برابر دستور پروردگارت شکیبا باش چرا که مورد عنایت کامل ما قرار داری...»این قبیل دل گرمی های مداوم برای پیامبر اسلام فراوان بوده است و در قرآن در موارد بسیاری بدان اشاره شده است.

آغاز نزول

آغاز نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر صورت گرفت:

«شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّٰاسِ وَ بَیِّنٰاتٍ مِنَ الْهُدیٰ وَ الْفُرْقٰانِ...» (3)؛ «إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِی لَیْلَهٍ مُبٰارَکَهٍ إِنّٰا کُنّٰا مُنْذِرِینَ، فِیهٰا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» (4)؛ «إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ...» (5).

شب قدر-نزد امامیّه-میان دو شب مردّد است:شب 21 و 23 ماه مبارک رمضان.شیخ کلینی از حسّان بن مهران روایت کرده است گوید:از امام صادق علیه السّلام پرسیدم:شب قدر کدام است؟فرمود:«آن را در یکی از دو شب 21 و 23 جستجو کن».زراره از امام صادق علیه السّلام روایت کرده فرمود:«شب 19 شب تقدیر است،شب 21 شب تعیین و شب 23 شب ختم و امضای امر است» (6).شیخ صدوق می گوید:

«مشایخ ما اتفاق نظر دارند که لیله القدر،شب 23 ماه رمضان است» (7).این شب را

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1956


1- اسراء 17:106.
2- طور 52:48.
3- بقره 2:185.
4- دخان 44:4-3.
5- قدر 97:1.
6- ر.ک:محمد بن حسن حرّ عاملی؛وسائل الشیعه؛ج 7،ابواب احکام شهر رمضان،باب 32،حدیث 1 و 2. شیخ طوسی؛التهذیب؛ج 4،ص 330،شمارۀ 1032.
7- شیخ صدوق؛الخصال؛ج 2،ص 102.التمهید؛ج 1،ص 109-108.

«لیله الجهنی»نیز گویند به شرحی که در حدیث ابو حمزۀ ثمالی آمده است (1).

سه سال تأخیر نزول

آغاز وحی رسالی(بعثت)در 27 ماه رجب،13 سال پیش از هجرت(609 میلادی)بود 2،ولی نزول قرآن به عنوان کتاب آسمانی،سه سال تأخیر داشت.این سه سال را به نام«فترت» 3می خوانند.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این مدت دعوت خود را سرّی انجام می داد تا آیۀ «فَاصْدَعْ بِمٰا تُؤْمَرُ» 4نازل شد و دستور اعلان دعوت را دریافت کرد 5.ابو عبد اللّه زنجانی گوید:«پس از نزول آیۀ «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ...» 6تا مدت سه سال قرآن نازل نشد و این مدت را فترت وحی می نامند؛سپس قرآن به صورت تدریجی نازل گردید که مورد اعتراض مشرکین قرار گرفت» 7.چنان که در آیۀ «لَوْ لاٰ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً وٰاحِدَهً» 8به آن اشارت رفت.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1957


1- ر-ک:وسائل الشیعه ج 10 ص 355.التمهید ج 1 ص 108.
مدت نزول

مدت نزول تدریجی قرآن بیست سال است.نزول قرآن سه سال بعد از بعثت آغاز و تا آخرین سال حیات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ادامه داشت.ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی(متوفای 328)حدیثی آورده است که حفص بن غیاث از امام جعفر صادق علیه السّلام می پرسد:با آن که نزول قرآن در مدت 20 سال بوده،چرا خداوند فرموده است: «شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (1)محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی(متوفای 320)از ابراهیم بن عمر صنعانی نقل می کند که به حضرت امام صادق علیه السّلام عرض کرد:چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردیده با آنکه در مدت بیست سال نازل شده است؟ (2)علیّ بن ابراهیم قمی می گوید:از امام صادق علیه السّلام سؤال شد:چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردید،با آنکه در طول بیست سال نازل شده است؟ (3)امام صادق علیه السّلام در روایات مذکور تصریح فرمودند:«...ثم نزل فی طول عشرین عاما...»که ابن بابویه صدوق (4)و علامه مجلسی (5)و سید عبد اللّه شبّر (6)و دیگران این نظر را برگزیده اند (7).

سعید بن مسیّب،(متوفای 95)،از بزرگان تابعین و از فقهای سبعۀ مدینه، می گوید:قرآن بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در سن 43 سالگی نازل شد (8)و این غیر از بعثت است که به اتفاق امّت در سن 40 سالگی بوده است.واحدی نیشابوری از عامر بن شراحیل شعبی،از فقها و ادبای تابعین(20-109)،نقل می کند که گفته است:

«مدت نزول قرآن حدودا بیست سال بوده است» (9)،و نیز امام احمد بن حنبل از وی نقل می کند که گفته است:«نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در سن چهل سالگی بوده است و پس از سه سال،قرآن در مدت بیست سال نازل شده»و ابو الفداء،معروف به ابن کثیر

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1958


1- بقره 2:185. ر.ک:اصول کافی؛ج 2،ص 628،حدیث 6.
2- تفسیر عیاشی؛ج 1،ص 80،حدیث 184.
3- تفسیر قمی؛ج 1،ص 66.
4- شیخ صدوق؛الاعتقادات؛ص 101.
5- بحار الانوار؛ج 18،ص 250 و 253.
6- عبد اللّه شبّر؛تفسیر شبّر؛ص 350.
7- ر.ک:جلال الدین سیوطی؛الاتقان فی علوم القرآن؛ج 1،ص 40.
8- حاکم نیشابوری؛المستدرک علی الصحیحین؛ج 2،ص 610.
9- علیّ بن احمد واحدی نیشابوری؛اسباب النزول؛ص 3.

می گوید:«سند این نقل کاملا صحیح است» (1).ابو جعفر طبری از عکرمه روایت کرده که ابن عباس گفته است:«نزول قرآن،از آغاز تا پایان،بیست سال به طول انجامید» (2).

ابو الفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی(متوفای 774)از محمد بن اسماعیل بخاری حدیثی می آورد که ابن عباس و عایشه گفتند:«قرآن به مدت ده سال در مکه و ده سال در مدینه نازل شد»و نیز از ابو عبید قاسم بن سلام روایت بیست سال نزول قرآن را آورده و در پایان گفته است:«هذا اسناد صحیح» (3).

در اینجا سه پرسش مطرح می شود:

-چگونه نزول قرآن یا آغاز نزول آن در شب قدر بوده است در حالی که بعثت پیامبر در 27 رجب با پنج آیه از اول سورۀ علق آغاز شد؟ -چگونه نزول قرآن در شب قدر انجام گرفته است در حالی که قرآن در مدت بیست سال،نجوما یعنی هر چند آیه و در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون،نازل شده است؟ -کدام آیات یا سوره برای نخستین بار بر پیامبر نازل شده است؟اگر اولین آیات یا اولین سوره،سورۀ علق و پنج آیه از ابتدای آن است،چرا به سورۀ حمد «فاتحه الکتاب»می گویند؟ جواب پرسش اول و سوم روشن است.زیرا نزول قرآن،چنان که اشاره شد،سه سال پس از بعثت انجام گرفته است.در سه سال اول بعثت،دعوت به گونۀ سرّی انجام می گرفت و هنوز برای اسلام کتابی نازل نشده بود.تا آن که آیۀ «فَاصْدَعْ بِمٰا تُؤْمَرُ...» (4)نازل گردید و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به اعلام علنی دعوت مأموریت یافت و نزول قرآن آغاز شد (5).اما چرا به سورۀ حمد«فاتحه الکتاب»می گویند،اگر این نام را در زمان حیات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر آن سوره اطلاق کرده باشند (6)،بدین دلیل است که اولین سورۀ

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1959


1- ر.ک:ابن کثیر؛البدایه و النهایه فی التاریخ؛ج 3،ص 4.الاتقان؛ج 1،ص 45.طبقات ابن سعد؛ج 1،ص 127.
2- تفسیر طبری؛ج 2،ص 85.
3- ابن کثیر؛فضائل قرآن(در پایان تفسیر ابن کثیر چاپ شده است)ص 2.
4- حجر 15:94.
5- ر.ک:التمهید؛ج 1،ص 108 به بعد.
6- ممکن است این نام پس از رحلت پیامبر و موقعی که جمع قرآن صورت گرفت بر آن سوره اطلاق شده

کاملی است که بر پیامبر نازل شده است.در برخی روایات آمده است که همان روز اول بعثت،جبرئیل نماز و وضو را طبق آیین اسلام به پیامبر تعلیم نمود،زیرا «لا صلاه إلاّ بفاتحه الکتاب»،بنابراین سورۀ مذکور به طور کامل نازل شد (1).

در مورد پرسش دوم:یعنی نزول قرآن در شب قدر و تعارض آن با نزول تدریجی، گفت وگو بسیار است و آرای مختلف در این زمینه عرضه شده است که خلاصه ای از آن را در ذیل می آوریم:

نظر اول:آغاز نزول قرآن در شب قدر بوده است،چنان که از ظاهر آیۀ «شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ...» 2به دست می آید.بیشتر محققین این رأی را برگزیده اند.زیرا معاصرین نزول آیه از واژۀ قرآن،قرآن کامل را نمی فهمیدند.بر اساس این نظر آیۀ مذکور ابتدای نزول را می رساند. ازاین رو بیشتر مفسرین آیۀ شریفه را این گونه تفسیر کرده اند:«...أی بدء نزول القرآن فیه» 3مگر کسانی که متعبّد به ظاهر روایاتند 4.روایات دربارۀ تفسیر قرآن،حجیّت تعبّدیّه ندارند؛زیرا تعبّد در مورد عمل است،نه در مورد عقیده و درک.مخصوصا اگر روایات با ظاهر لفظ مخالف بوده و نیاز به تأویل داشته باشند.به علاوه این قرآن با الفاظ و عبارات و خصوصیاتش نمی تواند یک جا و در یک شب نازل شده باشد،مگر آن که به تأویل دست بزنیم.مثلا در قرآن از گذشته ای خبر می دهد که نسبت به اولین شب قدر، آیندۀ دور محسوب می شود.برای مثال:

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1960


1- التمهید؛ج 1 ،ص 110.

«وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّٰهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّهٌ... (1)؛خداوند شما را در[جنگ]بدر یاری کرد[و بر دشمنان خطرناک پیروز ساخت]در حالی که شما[نسبت به آنان]ناتوان بودید...».

«لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّٰهُ فِی مَوٰاطِنَ کَثِیرَهٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضٰاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِمٰا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللّٰهُ سَکِینَتَهُ عَلیٰ رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهٰا... (2)؛خداوند شما را در جاهای زیادی یاری کرد[و بر دشمن پیروز شدید]و[نیز]در روز حنین آن هنگام که فزونی جمعیتتان شما را مغرور ساخت،ولی[این فزونی جمعیت]هیچ به دردتان نخورد و زمین با همۀ وسعتش بر شما تنگ شد سپس پشت[به دشمن]کرده،فرار نمودید.آن گاه خداوند سکینه[-آرامش]خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرودآورد ،و سپاهیانی فروفرستاد که آن ها را نمی دیدید...».

«إِلاّٰ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّٰهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثٰانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمٰا فِی الْغٰارِ إِذْ یَقُولُ لِصٰاحِبِهِ لاٰ تَحْزَنْ إِنَّ اللّٰهَ مَعَنٰا فَأَنْزَلَ اللّٰهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهٰا وَ جَعَلَ کَلِمَهَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلیٰ وَ کَلِمَهُ اللّٰهِ هِیَ الْعُلْیٰا وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (3)؛اگر او را یاری نکنید قطعا خدا او را یاری کرد[و در مشکل ترین لحظه ها او را تنها نگذاشت]آن هنگام که کافران او را [از مکه]بیرون کردند،در حالی که دومین نفر بود[و یک نفر بیشتر همراه نداشت] در آن هنگام که آن دو در غار بودند وقتی به همراه خود می گفت:غم مخور،خدا با ماست،در این موقع خداوند سکینه[و آرامش]خود را بر او فروفرستاد و او را با سپاهیانی که آن ها را نمی دیدید تقویت نمود و گفتار[و هدف]کافران را پست تر گردانید[و آنان را با شکست مواجه ساخت]و سخن خدا[و آیین او]برتر[و پیروز] است و خداوند عزیز و حکیم است».

«عَفَا اللّٰهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتّٰی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْکٰاذِبِینَ (4)؛خداوند تو را بخشید چرا پیش از آنکه راست گویان و دروغ گویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟ [خوب بود صبر می کردی تا هر دو گروه خود را نشان دهند]».

«فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاٰفَ رَسُولِ اللّٰهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجٰاهِدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1961


1- آل عمران 3:123.
2- توبه 9:25 و 26.
3- توبه 9:40.
4- توبه 9:43.

سَبِیلِ اللّٰهِ وَ قٰالُوا لاٰ تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ... (1)؛برجای ماندگان [از جنگ تبوک]از مخالفت با رسول خدا خوشنود بودند و کراهت داشتند که با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کنند و[به یکدیگر و به مؤمنان]گفتند:در این گرما[به سوی میدان]بسیج نشوید...».

«وَ جٰاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْأَعْرٰابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ وَ قَعَدَ الَّذِینَ کَذَبُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ... (2)؛و عذر خواهان از اعراب[نزد تو]آمدند که به آنان اجازه[ترک جهاد]داده شود و آنان که به خدا و پیامبرش دروغ گفتند بدون هیچ عذری در خانۀ خود نشستند...».

«وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِرٰاراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصٰاداً لِمَنْ حٰارَبَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ... (3)؛گروهی دیگر از آنان،کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان[به مسلمانان]و[تقویت]کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمینگاهی برای کسی که با خدا و پیامبرش به جنگ برخاسته بود...».

«مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجٰالٌ صَدَقُوا مٰا عٰاهَدُوا اللّٰهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضیٰ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ مٰا بَدَّلُوا تَبْدِیلاً (4)؛در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده اند بعضی پیمان خود را به آخر بردند[و در راه او شربت شهادت نوشیدند]و برخی دیگر در[همین]انتظارند؛و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند».

«قَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّتِی تُجٰادِلُکَ فِی زَوْجِهٰا وَ تَشْتَکِی إِلَی اللّٰهِ وَ اللّٰهُ یَسْمَعُ تَحٰاوُرَکُمٰا... (5)؛ خداوند سخن زنی را که دربارۀ شوهرش با تو گفتگو و به خدا شکایت می کرد شنید [و تقاضای او را اجابت کرد]؛خداوند گفتگوی شما را با هم[و اصرار آن زن را دربارۀ حل مشکلش]می شنید...».

این قبیل آیات در قرآن بسیار است که از گذشته خبر می دهد و اگر نزول آن در شب قدر(اولین شب قدر)بوده باشد،باید به صورت مستقبل(آیندۀ دور)بیاید.

وگرنه سخن،از حالت صدق و ظاهر حقیقت به دور خواهد بود.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1962


1- توبه 9:81.
2- توبه 9:90.
3- توبه 9:107.
4- احزاب 33:23.
5- مجادله 58:1.

علاوه بر استدلال مذکور،در قرآن آیات ناسخ و منسوخ،عام و خاص،مطلق و مقید،مبهم و مبیّن بسیار است.در حالی که مقتضای ناسخ بودن،تأخیر زمانی آیات ناسخ از منسوخ است.همچنین بقیۀ تقییدات و مخصوصا بیان مبهمات که لازمۀ طبیعی و عادی آن وجود فاصلۀ زمانی است.پس هرگز معقول نیست که قرآن موجود یکجا نازل شده باشد و نیز خود آیۀ «شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ...» (1)و آیات مشابه از گذشته حکایت دارند،به گونه ای که شامل خود این آیات نمی شوند.

پس این آیات از چیز دیگر،جز خود خبر می دهند و آن شروع نزول قرآن است.

توضیح اینکه این آیات خود جزء قرآنند و اگر از تمامی قرآن خبر می دادند که در شب قدر نازل شده از خود نیز خبر داده اند.پس لازمۀ آن،این است که این آیات نیز در شب قدر نازل شده باشند و بایستی بدین صورت گفته شود:«الذی ینزل»یا«إنّا ننزّله»تا این که حکایت از زمان حال باشد،ولی این آیات از غیر خود خبر می دهند و این نیست جز آن که بگوییم منظور از نزول در شب قدر،آغاز نزول بوده است نه اینکه همۀ قرآن یک جا در این شب نازل شده باشد.

شیخ مفید دربارۀ گفتار صدوق که برای قرآن دو نزول فرض کرده است:دفعی و تدریجی که نظر پنجم است.می گوید:

«منشأ آن چه شیخ ابو جعفر صدوق برگزیده خبر واحدی است که نه موجب علم می شود تا آن را باور کرد؛و نه موجب عمل می گردد تا آن را تعبدا پذیرفت.به علاوه نزول قرآن در حالات گوناگون و در مناسبت های مختلف که اسباب نزول خوانده می شود،خود شاهدی است بر نپذیرفتن ظاهر آن خبر؛زیرا قرآن دربارۀ جریاناتی سخن می گوید که پیش از حدوث آن مفهومی ندارد و نمی تواند حقیقت باشد،جز آن که همان موقع نازل شده باشد.مثلا قرآن از گفتۀ منافقین خبر می دهد:

«وَ قٰالُوا قُلُوبُنٰا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً مٰا یُؤْمِنُونَ» (2)و یا گفتار مشرکان را نقل می کند «وَ قٰالُوا لَوْ شٰاءَ الرَّحْمٰنُ مٰا عَبَدْنٰاهُمْ مٰا لَهُمْ بِذٰلِکَ مِنْ عِلْمٍ...» (3)این گونه خبرها از گذشته است،نمی شود پیش از زمان وقوع صادر شود.در قرآن نظایر چنین اخبار

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1963


1- بقره 2:185.
2- بقره 2:88.
3- زخرف 43:20.

فراوان است (1).

سید مرتضی علم الهدی نیز می گوید:«اگر شیخ ابو جعفر صدوق در این که قرآن یکجا نازل شده است بر روایات تکیه کرده باشد،آن ها نه موجب علم اند و نه مایۀ یقین.و در مقابل آن ها روایات بسیاری است که خلاف آن را ثابت می کند و قرآن را نازل شده در مناسبت های مختلف می داند.برخی در مکه و برخی در مدینه و احیانا حضرت رسول در پیش آمدهایی منتظر می ماند تا آیه یا آیاتی نازل شود،این قبیل آیات در قرآن بسیار است.به علاوه خود قرآن صریحا دلالت دارد که به طور پراکنده نازل شده است: «وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لاٰ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَهً وٰاحِدَهً کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً» (2)آیۀ «کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ...» نشان می دهد که قرآن به طور پراکنده نازل شده است تا موجب استواری قلب پیامبر گردد» (3).

نظر دوم:گروهی معتقدند که در شب قدر هر سال،آن اندازه از قرآن که نیاز سال بود یکجا بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل می شد،سپس همان آیات تدریجا در ضمن سال،بر حسب مناسبت ها و پیش آمدها نازل می گردیده است.بر این فرض،مقصود از شهر رمضان-که قرآن در آن نازل شده است-و همچنین لیله القدر،یک رمضان و یک لیله القدر نیست،بلکه همۀ ماه های رمضان و همۀ شب های قدر هر سال منظور است.

یعنی نوع مقصود است نه شخص.این نظر را به ابن جریج، عبد الملک بن عبد العزیز بن جریج(متوفای 150)نسبت داده اند و برخی دیگر از دانشمندان نیز با آن موافقند (4).این نظر با ظاهر تعبیر قرآن-چنان که گذشت- منافات دارد و تمام اعتراضاتی که بر نظر پنجم وارد است بر این نظر نیز وارد می باشد.

نظر سوم:مقصود از«انزل فیه القرآن»انزل فی شأنه یا فی فضله القرآن است.

سفیان بن عیینه(متوفای 198)می گوید:«معنی الآیه:أنزل فی فضله القرآن».

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1964


1- محمد بن النعمان(شیخ مفید)؛تصحیح الاعتقاد؛ص 57 و 58.
2- فرقان 25:32.
3- رسائل مرتضی؛مجموعۀ 1، جواب مسایل طرابلسیّات 3،ص 405-403.
4- ر.ک:تفسیر کبیر رازی؛ج 5،ص 85.الدر المنثور؛ج 1،ص 189.تفسیر طبرسی؛ج 2،ص 276. الاتقان؛ج 1، ص 40.

ضحاک بن مزاحم(متوفای 106)می گوید:«انزل صومه فی القرآن».برخی دیگر نیز آن را پذیرفته اند (1).البته این احتمال با آیۀ «شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (2)در سورۀ بقره ممکن است سازگار باشد،اما با آیات سورۀ دخان و قدر سازگار نمی سازد.

نظر چهارم:بیشتر آیات قرآن در ماه مبارک رمضان نازل شده است که برخی علما مانند سید قطب آن را به صورت احتمال آورده اند (3)،ولی هیچ نشانه ای برای اثبات این نظر در دست نیست.به علاوه این نظر مخصوص آیۀ سورۀ بقره است و شامل دو سورۀ قدر و دخان که می گوید ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم، نمی شود.

بنابراین سه نظر اخیر قابل پذیرش نیستند.عمده نظر اول و نظر پنجم است.

نظر پنجم:گروهی معتقدند که قرآن دو نزول داشته است:دفعی و تدریجی.در شب قدر همۀ قرآن یکجا بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شده،سپس در طول مدت نبوّت دوباره به تدریج نازل گردیده است.این نظر شاید مشهورترین نظر نزد اهل حدیث باشد و منشأ آن روایاتی است که این تفصیل در آن ها آمده است.برخی به ظاهر روایات اخذ کرده و برخی با تأویل،آن را پذیرفته اند.جلال الدین سیوطی می گوید:

«صحیح ترین و مشهورترین اقوال همین قول است و روایات بسیار بر آن دلالت دارد».از ابن عباس روایت کرده اند:«انزل القرآن لیله القدر جمله واحده الی السماء الدنیا و وضع فی بیت العزّه ثم انزل نجوما علی النبی صلّی اللّه علیه و آله فی عشرین سنه» (4).

طبق روایات اهل سنت قرآن یکجا از عرش بر آسمان اول(پایین ترین آسمان ها)نازل گردید،آن گاه در جایگاهی به نام«بیت العزّه»به ودیعت نهاده شد، ولی در روایات شیعه آمده است که قرآن از عرش بر آسمان چهارم فرودآمد و در «بیت معمور»نهاده شد.صدوق آن را جزء عقاید امامیه دانسته است:«نزل القرآن فی شهر رمضان فی لیله القدر جمله واحده الی البیت المعمور فی السماء الرابعه ثم

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1965


1- تفسیر طبرسی؛ج 1،ص 276. الکشاف؛ج 1،ص 227. الدر المنثور؛ج 1،ص 190. تفسیر کبیر رازی،ج 5، ص 80.
2- بقره 2:185.
3- سید قطب؛فی ظلال القرآن؛ج 2،ص 79.
4- الاتقان؛ج 1،ص 117-116.

نزل من البیت المعمور فی مده عشرین سنه و انّ اللّه-عزّ و جلّ-اعطی نبیّه العلم جمله» (1).اگرچه اهل ظاهر،به ظاهر این روایات بسنده کرده،آن را همین گونه پذیرفته اند،ولی اهل تحقیق به دلیل اشکالات زیر آن روایات را تأویل برده اند:

حکمت و مصلحت نزول قرآن از عرش به آسمان اول یا چهارم و قرار دادن آن در بیت العزه یا بیت معمور چیست؟چه حکمتی در این نقل مکان نهفته است؟ به علاوه این نزول چه سودی برای مردم یا برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دارد که خداوند آن را با عظمت یاد می کند؟آنچه از قرآن خواندنی است همان آیات و سوره و معانی و مفاهیم راهگشاست.آیا آمدن آن در شب قدر در آسمان اول یا چهارم کسب فضیلتی است و توفیقی برای مردم ایجاد می کند؟ فخر رازی در جواب این پرسش ها گفته است:«شاید تسهیل امر مورد نظر بوده است تا در موقع نیاز به نزول آیه یا سوره،جبرئیل بتواند فورا از نزدیک ترین جا، آیۀ مورد نیاز را بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرودآورد » (2).ولی این جواب،متناسب با مقام علمی فخر رازی نیست؛زیرا در ملأ اعلی(ماوراءالطبیعه )قرب و بعد مکانی وجود ندارد.

در زمینۀ نزول دفعی و تدریجی قرآن،بزرگان توجیهاتی دارند که بیشتر جنبۀ تأویل احادیث یادشده را دارد که در اینجا به برخی از آن ها اشاره می شود:

1-مقصود از نزول دفعی قرآن بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در شب قدر،آگاهی دادن پیامبر به محتوای کلی قرآن است.این تأویل در کلام شیخ صدوق آمده است.او می گوید:

«و إنّ اللّه أعطی نبیّه العلم جمله»؛یعنی قرآن با بیان الفاظ و عبارات در آن شب بر پیامبر نازل نشده است،بلکه صرفا علم به آن را به او عطا کردند و پیامبر اجمالا بر محتوای قرآن آگاهی یافت.

2.فیض کاشانی بیت معمور را قلب پیامبر دانسته است؛زیرا قلب آن بزرگوار خانۀ معمور خداست که در آسمان(رتبه)چهارم جهان ماده قرار دارد.پیامبر، مراتب جماد و نبات و حیوان را پشت سر گذارده و به اوج مرتبۀ چهارم یعنی جهان انسانیت نایل گشته است.آن گاه قرآن در مدت بیست سال،از قلب پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1966


1- الاعتقادات،باب 31.
2- تفسیر کبیر رازی؛ج 5،ص 85.

لسان شریفش،هرگاه که جبرئیل مقداری از آن را نازل می کرد،جریان می یافت (1).این تفسیر هم مشکلی را حل نمی کند؛زیرا چنین توجیهی بیان گر دو نوع نزول نخواهد بود،تنها آگاهی های کلی و محتوایی را نشان می دهد.

3.ابو عبد اللّه زنجانی گوید:روح قرآن که اهداف عالی قرآن است و جنبه های کلی دارد،در آن شب بر قلب پاک پیامبر اکرم تجلی یافت «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ» (2)؛سپس در طول سال ها بر زبان مبارکش ظاهر گشت «وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّٰاسِ عَلیٰ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِیلاً» (3).

4.علاّمۀ طباطبایی همین تأویل را با بیانی لطیف تر مطرح کرده و فرموده است:

«اساسا قرآن دارای وجود و حقیقتی دیگر است که در پس پردۀ وجود ظاهری خود پنهان و از دید و درک معمولی به دور است.قرآن در وجود باطنی خود از هرگونه تجزیه و تفصیل عاری است.نه جزء دارد و نه فصل و نه آیه و نه سوره،بلکه یک وحدت حقیقی به هم پیوسته و مستحکمی است که در جایگاه بلند خود استوار و از دسترس همگان به دور است».

«کِتٰابٌ أُحْکِمَتْ آیٰاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (4)؛کتابی است که آیاتش استحکام یافته؛سپس از جانب حکیمی آگاه،به روشنی بیان شده است».

«وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتٰابِ لَدَیْنٰا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ (5)؛و آن در ام الکتاب [لوح محفوظ]نزد ما بلندپایه و استوار است».

«إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتٰابٍ مَکْنُونٍ لاٰ یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ (6)؛آن قرآن گرامی در کتاب محفوظی[سربسته و پنهان]جای دارد و جز پاکان نمی توانند به آن دست زنند[- دست یابند]».

«وَ لَقَدْ جِئْنٰاهُمْ بِکِتٰابٍ فَصَّلْنٰاهُ عَلیٰ عِلْمٍ... (7)؛و در حقیقت،ما کتابی برای آنان آوردیم که[اسرار و رموز]آن را با آگاهی شرح دادیم...».

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1967


1- محسن فیض کاشانی؛تفسیر صافی؛ج 1،ص 42.
2- شعراء 26:194-193.
3- اسراء 17:106.
4- هود 11:1.
5- زخرف 43:4.
6- واقعه 56:79-77.
7- اعراف 7:52.

پس قرآن دارای دو وجود است:ظاهری در قالب الفاظ و عبارات،و باطنی در جایگاه اصلی خود.لذا قرآن در شب قدر با همان وجود باطنی و اصلی خود-که دارای حقیقت واحدی است-یکجا بر قلب پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرودآمد .سپس تدریجا با وجود تفصیلی و ظاهری خود در فاصله های زمانی و در مناسبت های مختلف و پیش آمدهای گوناگون در مدت نبوت نازل گردید (1).

این گونه تأویلات،از یک نوع لطافت و ظرافت برخوردار است که در صورت وجود مقتضی و داشتن سند اثباتی،می تواند کاملا مناسب باشد.از طرف دیگر ظاهر آیات قرآن،به همین قرآن که در دست مردم است اشاره دارد و از قرآن دیگر و حقیقتی دیگر که پنهان از چشم همگان باشد سخن نمی گوید.

خداوند برای ابراز عظمت این ماه(رمضان)و این شب(لیله القدر)مسألۀ نزول قرآن را در آن مطرح می سازد.و باید این مطلب قابل فهم و درک شنوندگان باشد،و از قرآنی سخن بگوید که مورد شناسایی مردم(مورد خطاب)بوده باشد.به علاوه خبر دادن از نزول قرآن(قرآن باطنی)از جایگاه بلندتر به جایگاه پایین تر،که هر دو از دسترس مردم و حتی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به دور است،چه فایده ای می تواند داشته باشد،تا با این ابّهت و عظمت از آن یاد کند.بنابراین این گونه تأویلات زمانی مناسب است که اصل موضوع ثابت شده باشد.و اگر بخواهیم آیات مذکور را تفسیر کنیم،این گونه تأویلات چاره ساز نیست و آیات یادشده شروع فرودآمدن قرآن را یادآور می شود.

اولین آیه و سوره

دربارۀ اولین آیه یا سورۀ نازل شده سه نظر وجود دارد:

1.گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سورۀ علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نازل شده است،هنگامی که ملک(فرشته)فرودآمد و پیامبر را با عنوان«نبوّت»ندا داد و به او گفت:بخوان،گفت:چه بخوانم؟پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ عَلَقٍ، اِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1968


1- المیزان؛ج 2،ص 16-15.

اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ یَعْلَمْ» (1).از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود:

«اول ما نزل علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ. اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ... و آخر ما نزل علیه: إِذٰا جٰاءَ نَصْرُ اللّٰهِ... » (2).

2.گروهی نخستین سورۀ نازل شده را سورۀ مدّثّر می دانند.از ابن سلمه روایت شده است که از جابر بن عبد اللّه انصاری سؤال کردم:کدامین سوره یا آیۀ قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟گفت: «یٰا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ» .گفتم:پس «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» چه؟ گفت:گفتاری که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شنیده ام اکنون برای شما بازگو می کنم.شنیدم که فرمود:«مدتی را در مجاورت کوه حراء گذرانیدم.در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانۀ دشت رسیدم،ندایی شنیدم.به هر طرف نگریستم کسی را ندیدم.سپس سر به آسمان بلند کردم،ناگهان او(جبرئیل)را دیدم.لرزشی مرا فراگرفت،به خانه نزد خدیجه آمدم،خواستم تا مرا بپوشاند.آن گاه «یٰا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ، قُمْ فَأَنْذِرْ...» (3)نازل شد (4).

گروهی از این حدیث استفاده کرده اند که اولین سورۀ نازل شده در ابتدای وحی بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله این سوره است (5)ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این امر که نخستین سورۀ نازل شده این سوره باشد نشده است،و صرفا استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است.شاید این پیشامد پس از مدتی که از بعثت گذشته بود (فترت)صورت گرفته باشد،زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد.شاهد بر این مدّعی حدیث زیر است:

از جابر بن عبد اللّه روایت دیگری شده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دربارۀ فترت وحی سخن می گفت و می فرمود:«هنگامی که به راه خود ادامه می دادم،ناگاه ندایی از آسمان شنیدم.سر بلند کردم،فرشته ای را دیدم که در کوه حراء نیز آمده بود.از دیدار او به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم.سپس از راه خود

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1969


1- علق 96:5-1. ر.ک:تفسیر منسوب به امام عسکری؛ص 157.بحار الانوار؛ج 18،ص 206،حدیث 36. تفسیر برهان؛ج 2،ص 478. صحیح مسلم؛ج 1،ص 97.صحیح بخاری؛ج 1،ص 3.
2- اصول کافی؛ج 2،ص 628. عیون اخبار الرضا؛ج 2،ص 6. بحار الانوار؛ج 92،ص 39.
3- مدّثّر 74:2-1.
4- صحیح مسلم؛ج 1،ص 99 و رجوع کنید به:امام احمد بن حنبل؛مسند احمد؛ج 3،ص 306.
5- ر.ک:بدر الدین زرکشی؛البرهان فی علوم القرآن،ج 1،ص 206.

برگشتم و به خانه آمدم و گفتم:زمّلونی،زمّلونی(مرا بپوشانید).آن گاه مرا پوشاندند.

در این موقع آیات: «یٰا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ، قُمْ فَأَنْذِرْ، وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ، وَ ثِیٰابَکَ فَطَهِّرْ وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ» (1)نازل شد.پس از آن،وحی پی درپی و بدون انقطاع فرودآمد » (2).

3.گروهی اولین سورۀ نازل شده را سورۀ فاتحه می دانند.زمخشری می گوید:

«بیشتر مفسرین بر این عقیده اند که سورۀ فاتحه اولین سوره نازل شدۀ قرآن است».

علامۀ طبرسی از استاد احمد زاهد در کتاب ایضاح به نقل از سعید بن المسیّب از مولی امیر المؤمنین علیه السّلام آورده است که فرمود:«از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم،سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود،به ترتیب نزول سوره ها.پس اولین سوره ای را که در مکه نازل شده است،سورۀ«فاتحه»برشمرد، سپس «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» و آن گاه سورۀ «ن وَ الْقَلَمِ» » (3).واحدی نیشابوری در اسباب النزول دربارۀ ابتدای بعثت چنین آورده است:«گاه که پیامبر با خود خلوتی داشت، ندایی از آسمان می شنید که موجب هراس وی می شد و در آخرین بار فرشته او را ندا داد:یا محمّد!گفت:لبّیک.گفت:بگو «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ...» (4).البته پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود(علی و جعفر و زید و خدیجه)نماز را طبق سنت اسلامی انجام می داد و نماز بدون فاتحه الکتاب برپانمی شود و در حدیث آمده است:«اولین چیزی که جبرئیل به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تعلیم داد،نماز و وضو بود»که لازمۀ آن مقرون بودن بعثت با نزول سورۀ حمد است.جلال الدین سیوطی می گوید:«هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد» (5).

میان این سه نظر می توان به گونه ای جمع کرد،زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سورۀ علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است،و این مسئله مورد اتفاق نظر است.سپس چند آیه از ابتدای سورۀ مدّثّر نازل شده است،ولی اولین سورۀ کامل که

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1970


1- مدّثّر 74:5-1.
2- صحیح بخاری؛ج 1،ص 4.صحیح مسلم؛ج 1،ص 98 و رجوع کنید به:مسند احمد؛ج 3،ص 325.
3- تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 405 و رجوع کنید به:الکشاف؛ج 4،ص 775.
4- فاتحه 1:2-1. اسباب النزول،ص 11.
5- الاتقان،ج 1،ص 12.

بر پیامبر نازل گردیده سورۀ حمد است.و چند آیه از سورۀ علق یا سورۀ مدّثّر در آغاز،عنوان سوره نداشته و با نزول بقیۀ آیه های سوره این عنوان را یافته است.لذا اشکالی ندارد که بگوییم اولین سوره،سورۀ حمد است و به نام فاتحه الکتاب خوانده می شود.وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمیت آن را می رساند، به طوری که آن را سزاوار عدل و همتای قرآن شدن،می کند. «وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ (1)؛و به راستی ما به تو سورۀ حمد و قرآن عظیم را دادیم».

سوره ای که به نام«سبعا من المثانی»خوانده می شود بنا بر نقلی سورۀ حمد است که مشتمل بر هفت آیه است.از این جهت«مثانی»گفته می شود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سورۀ حمد که روزانه در نماز تکرار می شود.پس اگر ترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتدای سوره ها در نظر بگیریم،اولین سوره،علق و پنجمین سوره،حمد است.چنان که در ترتیب نزول سوره ها آورده ایم و اگر سورۀ کامل را ملاک بدانیم،اولین سورۀ کامل سورۀ حمد است.

آخرین آیه و سوره

در روایات منقول از اهل بیت علیهم السّلام آمده است که آخرین سوره،سورۀ نصر است.

در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه های آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند: «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ، إِذٰا جٰاءَ نَصْرُ اللّٰهِ وَ الْفَتْحُ، وَ رَأَیْتَ النّٰاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللّٰهِ أَفْوٰاجاً، فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کٰانَ تَوّٰاباً» (2).با نزول این سوره،صحابه خرسند شدند.زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه های دین را بشارت می داد.ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او فرمود:

«ای عم چرا گریانی؟»گفت:«به گمانم از پایان کار تو خبر می دهد».پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«همان گونه است که گمان برده ای».پیامبر پس از آن دو سال بیشتر زیست نکرد (3).

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1971


1- حجر 15:87.
2- نصر 110:3-1.
3- تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 554.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«آخرین سوره، إِذٰا جٰاءَ نَصْرُ اللّٰهِ وَ الْفَتْحُ است (1)».از ابن عباس نیز روایت شده که آخرین سوره،سورۀ نصر است (2)و نیز روایت شده است:آخرین سوره،سورۀ برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله علی علیه السّلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند (3).

در بسیاری از روایات آمده است:آخرین آیه که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شد این آیه بود: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللّٰهِ ثُمَّ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مٰا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ» (4).

جبرئیل آن را نازل کرد و گفت:آن را در میانۀ آیۀ ربا و آیۀ دین(پس از آیۀ شماره 280) از سورۀ بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنا بر قولی 7 روز ادامۀ حیات نداد (5).

احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی(متوفای سال های پس از 292)در تاریخ خود چنین آورده است:«گفته اند که آخرین آیۀ نازل شده بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله این آیۀ بود: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاٰمَ دِیناً» (6)؛-سپس در ادامه می گوید:-و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علیّ بن ابی طالب در غدیر خم بوده است» (7).

آری سورۀ نصر پیش از سورۀ برائت نازل شده است؛زیرا سورۀ نصر در سال فتح مکه(عام الفتح)که سال هشتم هجرت بود،نازل گردیده و سورۀ برائت پس از فتح،

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1972


1- تفسیر برهان؛ج 1،ص 29.
2- الاتقان؛ج 1،ص 27.
3- تفسیر صافی؛ج 1،ص 680.
4- بقره 2:281. برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته اند،مصدّر بودن آیه به«واو»عاطفه،با نزول انفرادی آیه سازش ندارد.ولی باید توجه داشت-بر فرض صحت روایت-مصدّر شدن آیه به«واو»از آن جهت است تا تکملۀ آیۀ قبل قرار گیرد گرچه با فاصلۀ زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد.علاوه مصدّر شدن جمله های بدون سابقه،به«واو»در استعمالات عربی فراوان است:«و لقد أمرّ علی اللئیم یسبّنی.فمضیت ثمّه قلت لا یعنینی».«و ربّ قائله یوما بذی سلم.أین الطریق إلی حمام منجاب».و در قرآن نیز فراوان یافت می شود که بر سر آیاتی«واو»آمده که با آیات قبل رابطه ای ندارند.مثلا: «إِنَّمٰا قَوْلُنٰا لِشَیْءٍ إِذٰا أَرَدْنٰاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ. وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا فِی اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مٰا ظُلِمُوا... وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّٰ رِجٰالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ...» (سورۀ نحل 43 -40) آیۀ نخست در امر تکوین است.آیۀ بعد در رابطه با مهاجرت آیۀ سوّم مربوط به نحوۀ ارسال پیامبران. پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی در پی ثبت شده اند.
5- تفسیر شبر؛ص 83.تفسیر ماوردی؛ج 1،ص 282.
6- مائده 5:3.
7- ابن واضح یعقوبی؛تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 35.

سال نهم هجرت نازل شده است.راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم:آخرین سورۀ کامل سورۀ نصر است و آخرین سورۀ به اعتبار آیات نخستین آن،سورۀ برائت است.امّا آیۀ «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللّٰهِ...» (1)طبق روایت ماوردی در منی به سال حجه الوداع نازل گردید (2).بنابراین نمی تواند آخرین آیه باشد،زیرا آیۀ«اکمال»پس از بازگشت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از حجه الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است.پس گفتۀ ابن واضح یعقوبی،صحیح تر به نظر می رسد؛زیرا سورۀ برائت،پس از فتح مکه،در سال نهم هجرت و سورۀ مائده در سال دهم هجرت (سال حجه الوداع)نازل شده است.علاوه بر آن،سورۀ مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می رساند.به ویژه آیۀ«اکمال»که از پایان کار رسالت خبر می دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد.پس آخرین سورۀ کامل،سورۀ نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می دهد،آیۀ«اکمال»است.گرچه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام،آخرین آیه: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللّٰهِ» (3)باشد که در سورۀ بقره ضبط و ثبت شده است.

سوره های مکی و مدنی و فواید شناخت آن ها
اشاره

یکی از مسایل مهم علوم قرآنی،مسئله شناخت سوره های مکی و مدنی است.

تشخیص آن ها به دلایل ذیل ضروری است:

1.شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آن ها،از طریق شناخت سوره های مکی از مدنی است.انسان پیوسته در این جست وجوست تا هر حادثۀ تاریخی را بشناسد،در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده،عوامل و اسباب پدیدآورندۀ آن چه بوده است.بدین طریق دانستن سوره ها و آیه های مکی و تشخیص آن ها از آیه ها و سوره های مدنی از اهمیت بسزایی در فهم تاریخ

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1973


1- بقره 2:281.
2- تفسیر ماوردی(النکت العیون)ج 1،ص 63.زرکشی البرهان؛ج 1،ص 186.
3- بقره 2:281.

تشریعات اسلامی برخوردار است.

2.فهم محتوای آیه در استدلال های فقهی و استنباط احکام نقش اساسی دارد.

چه بسا آیه ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است،ولی چون در مکه نازل شده و هنگام نزول،هنوز آن حکم تشریع نشده بود،باید یا راه تأویل را پیش گرفت یا به گونۀ دیگر تفسیر کرد.مثلا مسألۀ تکلیف کافران به فروع احکام شرعی مورد بحث فقهاست و بیشتر فقها،آنان را در حال کفر،مکلف به فروع نمی دانند.و در این زمینه دلایل و روایات فراوانی در اختیار دارند،ولی گروه مخالف(کسانی که کافران را در حال کفر مکلف به فروع می دانند)به آیۀ هفت سورۀ فصّلت تمسّک جسته اند.

آنجا که مشرکان را به دلیل انجام ندادن فریضۀ زکات مورد نکوهش قرار داده است.

غافل از این که سورۀ فصّلت مکی و فریضۀ زکات در مدینه تشریع شده است.یعنی هنگام نزول آیۀ یادشده ،زکات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است؛پس چگونه مشرکان را مورد عتاب قرار می دهد؟این آیه دو تأویل دارد:

اول،مقصود از زکات در اینجا تنها پرداخت صدقات بوده است که مشرکان از آن محرومند،زیرا شرط صحت صدقه قصد قربت است که کافران از انجام آن عاجزند.

دوم،مقصود محرومیت از ادای زکات است و آن بدان جهت است که کفر مانع آنان شده است و اگر ایمان داشتند،از این فیض محروم نبودند (1).

3.در استدلالات کلامی،آیات مورد استناد-مخصوصا آیاتی که دربارۀ فضایل اهل بیت نازل شده-بیشتر مدنی است،چون این مباحث در مدینه مطرح بوده است.برخی آن سوره ها یا آیات را مکی دانسته اند که در آن صورت نمی تواند مدرک استدلال قرار گیرد.بنابراین شناخت دقیق مکی و مدنی بودن سوره ها و آیات یکی از ضروریّات علم کلام در مبحث امامت است.مثلا برخی تمام سورۀ دهر را مکی دانسته اند و گروهی مدنی و بعضی جز آیۀ «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لاٰ تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً» (2)همه را مدنی دانسته اند.دیگران هم از ابتدای سوره تا آیۀ 22 را مدنی و

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1974


1- ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 9،ص 5.المیزان؛ج 17،ص 384.
2- انسان 76:24.

بقیه را مکی دانسته اند.اختلاف دربارۀ این سوره بسیار است،ولی ما آن را تماما مدنی می دانیم.

دربارۀ شأن نزول آیه های: «یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخٰافُونَ یَوْماً کٰانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً، وَ یُطْعِمُونَ الطَّعٰامَ عَلیٰ حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً، إِنَّمٰا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ لاٰ نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزٰاءً وَ لاٰ شُکُوراً، إِنّٰا نَخٰافُ مِنْ رَبِّنٰا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً. فَوَقٰاهُمُ اللّٰهُ شَرَّ ذٰلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقّٰاهُمْ نَضْرَهً وَ سُرُوراً، وَ جَزٰاهُمْ بِمٰا صَبَرُوا جَنَّهً وَ حَرِیراً...» (1).گفته اند که حسنین بیمار شده بودند.پیامبر گرامی و گروهی از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولی امیر مؤمنان پیشنهاد کردند:چنانچه برای شفای فرزندانت نذر کنی خداوند شفای عاجل مرحمت خواهد فرمود.حضرت این پیشنهاد را پذیرفت و سه روز روزه نذر کرد.

آن گاه که حسنین شفا یافتند در صدد ادای نذر برآمد.قرص های نانی برای افطار تهیه کرد،روز اول هنگام افطار مسکینی در خانه را زد و تقاضای کمک کرد.حضرت نان های تهیه شده را به او داد.روز دوم نیز یتیمی آمد و نان تهیه شده را دریافت کرد.

روز سوم اسیری آمد و نان ها به او داده شد.

حضرت در این سه روز خود با اندک نان خشک و کمی آب افطار کرد.طبرسی در این زمینه روایات بسیاری از طرق اهل سنت و اهل بیت عصمت علیهم السّلام گرد آورده و تقریبا آن ها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است.آن گاه برای اثبات مدنی بودن تمام سوره،روایات ترتیب نزول را-که سورۀ دهر جزء سوره های مدنی به شمار رفته -با سندهای معتبر آورده است (2).ولی کسانی مانند عبد اللّه بن زبیر که مایل نبودند این فضیلت به اهل بیت علیهم السّلام اختصاص یابد اصرار داشتند که این سوره را کاملا مکی معرفی کنند (3).غافل از آن که در مکه اسیری وجود نداشت.مجاهد و قتاده از تابعین تصریح کرده اند که سورۀ دهر تماما مدنی است،ولی دیگران تفصیل قایل شده اند (4).

سید قطب،از نویسندگان معاصر به قرینۀ سیاق،سوره را مکی دانسته است (5).

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1975


1- انسان 76:12-7.
2- ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 406-404. حاکم حسکانی؛شواهد التنزیل؛ص 315-229.
3- الدر المنثور؛ج 6،ص 297.
4- ر.ک:التمهید؛ج 1،ص 155-154.
5- فی ظلال القرآن؛ج 29.ص 215.

4.بسیاری از مسایل قرآنی،تنها از طریق مکی و مدنی بودن سوره یا آیه ها،حلّ و فصل می شود.مثلا در مسألۀ نسخ قرآن به قرآن برخی راه افراط پیموده اند و بیش از دویست و بیست آیه را منسوخ معرفی کرده اند.در صورتی که چنین عدد بزرگی نمی تواند صحت داشته باشد و با واقعیّت سازگار نیست و گروهی راه تفریط در پیش گرفته اند اصلا قرآن را غیر قابل نسخ می دانند-به ویژه نسخ قرآن به قرآن؛زیرا شرط تحقق نسخ،تنافی میان دو آیه است که این گونه تنافی با نفی اختلاف در آیۀ «وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً» (1)منافات دارد (2).و دسته ای حدّ وسط را برگزیده و اصل نسخ را پذیرفته اند و در کمیت آیات نسخ شده اعتدال را رعایت کرده اند.از جمله آیاتی که افراطیون آن را منسوخ می دانند،آیۀ «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ...» (3)است که دربارۀ ازدواج موقت نازل شده است،که ناسخ آن را- طبق گفتۀ امام شافعی محمد بن ادریس-آیۀ «وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حٰافِظُونَ، إِلاّٰ عَلیٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَکَتْ أَیْمٰانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ، فَمَنِ ابْتَغیٰ وَرٰاءَ ذٰلِکَ فَأُولٰئِکَ هُمُ العٰادُونَ» (4)دانسته اند.

نظر مذکور را به دو دلیل نمی توان پذیرفت:اولا؛زنی که با عقد متعه گرفته می شود زوجه است،گرچه احکام او با زوجۀ دایمی کمی تفاوت دارد.ثانیا؛آیه ای را که ناسخ فرض کرده اند در سورۀ مؤمنون است که تماما مکی است و کسی این آیۀ را استثناء نکرده است.در صورتی که معمولا باید ناسخ پس از منسوخ باشد.مطلب فوق را استاد زرقانی نیز یادآور شده است (5).

معیار و ملاک تشخیص سوره های مکی و مدنی

طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می آید،86 سورۀ مکی و 28 سورۀ مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:

1.معیار زمان:بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرت

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1976


1- نساء 4:82.
2- ابو القاسم خویی(آیت اللّه)؛البیان فی تفسیر القرآن؛ص 206.
3- نساء 4:24.
4- مؤمنون 23:7-5.
5- محمد عبد العظیم زرقانی؛مناهل العرفان؛ج 1،ص 195.

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از مکه به مدینه است.هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می رود،خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس از فتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنی محسوب می شود.ملاک هجرت نیز داخل شدن به مدینه است.بنابراین آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورود به مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مکی محسوب می شود.مثلا آیۀ «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرٰادُّکَ إِلیٰ مَعٰادٍ...» (1)بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکه در راه بر پیامبر نازل شده،مکی است.

2.معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است.و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است،خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد.پس آنچه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نه مدنی.در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمودند:

«انزل فی ثلاثه أمکنه:مکه و المدینه و الشام»که طبق گفتۀ ابن کثیر،مقصود از شام تبوک است (2).

3.معیار خطاب:هر سوره ای که در آن،خطاب به مشرکان می باشد مکی و هر سوره ای که در آن خطاب به مؤمنان می باشد،مدنی است.در این زمینه از عبد اللّه بن مسعود حدیثی آورده اند که گفته است:«هر سوره که «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ» در آن به کار رفته باشد،مکی است و هر سوره که «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» در آن به کار رفته باشد مدنی است» (3)؛زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان.البته در سوره های مدنی مانند سورۀ بقره، «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ» به کار رفته که کلیّت این معیار را خدشه دار می کند.

برای تشخیص سوره های مکی و مدنی،ملاک هایی را مشخص کرده اند که هریک به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانعی باشد.بلکه این ملاک ها روی هم رفته تا حدودی تعیین کننده است.به طور کلی ملاک ها و علایم برای تشخیص،عبارت

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1977


1- قصص 28:85.
2- الاتقان؛ج 1،ص 23.
3- المستدرک؛ج 3،ص 18-19.

است از:1)نص و خبر،2)علایم صوری و ظاهری،3)علایم محتوایی و معنوی.

علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری(متوفای 732)می گوید:«برای شناخت مکی و مدنی دو راه وجود دارد:سماعی،که از راه نقل و روایت به دست می آید.قیاسی،که از روی ضابطه تشخیص داده می شود».آن گونه که علقمه بن قیس (متوفای 62)از عبد اللّه بن مسعود روایت کرده است:«هر سوره ای که در آن «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ» آمده باشد یا لفظ«کلاّ»استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع باشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سورۀ رعد که بنا بر قولی مدنی است-یا در آن قصۀ آدم و ابلیس آمده باشد-جز سوره های طولانی-یا سوره ای که در آن سرگذشت انبیای سلف و امت های گذشته آمده باشد مکی است،و هر سوره ای که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد،مدنی است» (1).

برخی خصوصیات دیگری برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اند که عبارت است از:

1.کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره،نوعا مکی بودن آن را می رساند.و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن را ثابت می کند.

2.لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حق بوده اند،ولی لحن ملایم و خفیف،مدنی بودن سوره را می رساند که بیشتر خطاب به مؤمنین است.

3.بحث دربارۀ اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی های سوره های مکی است.و در سوره های مدنی بیشتر از تفاصیل احکام و بیان شریعت اسلام سخن گفته شده است.

4.دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رأی و سلامت عقیده و ترک لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه های تهی و بی اساس آنان،از خصایص سوره های مکی به شمار می رود.در حالی که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افکار و اندیشه ها و نیز

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1978


1- البرهان،ج 1،ص 189.

مبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگی های سوره های مدنی است.

5.غالبا خطاب ها با عنوان «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ...» از ویژگی های سور مکی است و با عنوان «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» از خصایص سور مدنی است.

البته این ویژگی ها هرگز کلّیّت ندارد،بلکه صرفا دربارۀ برخی از انواع صدق می کند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نص معارضی در میان نباشد،قابل اعتماد است؛و موجب قوّت احتمال و اطمینان می شود.در این صورت است که نتیجه کاربرد فقهی و تاریخی و غیره دارد.بنابراین ملاک تشخیص مکی و مدنی،یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی می گویند.یا اجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و کوتاهی آیات و سوره هاست یا شواهد محتوایی است.بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید و احکام و برخورد با کفّار و منافقین نشانۀ مکی و مدنی بودن سوره است.

شبهات وارده دربارۀ مکی و مدنی بودن سوره ها

شبهاتی که در این زمینه وارد شده بیشتر از جانب مستشرقین بوده است که قرآن را تابع و متأثر از محیط و جوّ حاکم بر منطقه دانسته اند و به آن چندان جنبۀ ثابت الهی نداده اند.ولی باید بین تأثّر از محیط و همگامی با جوّ حاکم برای تأثیرگذاری در مردم فرق قایل شد.کسی که می خواهد بر محیط خود تأثیر بگذارد باید نخست حرکت خود را با آن محیط هم آهنگ سازد و واقعیات محیط را مورد توجه قرار دهد،و هم آهنگ با آن گام بردارد تا بتواند با زبان مردم سخن گوید و با روش و شیوۀ متعارف موجود،ایدۀ خود را پیاده کند.پس باید وضع محیط خود را در نظر بگیرد و آن را کاملا بشناسد تا عوامل مؤثر را به شایستگی به کار اندازد.

بنابراین فرق است میان آن که محیط بر روی تأثیر گذارد و او را دنبال خود بکشد، با آن که او خود را با محیط هم آهنگ سازد تا عوامل مؤثر در آن را شناخته و بتواند بر آن تأثیر گذارد.مثلا اگر فرهنگ حاکم بر جامعه ای ادبیات محکم و استوار و علاقه و گرایش مردم به شعر و جملات موزون است،اگر شخص با توجه به چنین گرایشی دعوت خود را اعلام کند و در ضمن با جملات محکم و کوتاه و موزون پیام های

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1979

خود را بیان کند رعایت جامعه شناسی محیط را کرده و همگام با جوّ حاکم رسالت خود را بیان داشته است.پس آنچه عیب و نقص است،فرض نخست(تأثیرپذیری از محیط)است ولی فرض دوم(تأثیرگذاری بر محیط و همگام با فرهنگ جامعه) کمال و ورزیدگی است که از بهترین راه توانسته است مرام و آیین خود را پیاده کند.

پس از این مقدمۀ کوتاه به طرح شبهات وارده می پردازیم:

1.شیوه سوره های مکی،شدت و عنف و پرخاش کردن است.در صورتی که شیوۀ سوره های مدنی مسالمت آمیز است.و این تفاوت بدان جهت بوده است که برخورد مردم مکه تند و مقاوم و برخورد مردم مدینه مسالمت آمیز و پذیرش وار بوده است.لذا قرآن در مقابل این دو حالت متضاد،حالت مشابه به خود گرفته و همان شیوه ای را به کار برده است که مردم در برابر آن پیش گرفته اند.

در جواب باید گفت:اولا،تنها سوره های مکی ویژگی وعید و تهدید را ندارد، بلکه در بسیاری از سوره های مدنی نیز متناسب مخاطبین خود روش شدت و عنف و تهدید به کار رفته است.اگر مخاطبین در مدینه،همانند مخاطبین در مکه،افراد مقاوم و سرسخت و حق ناپذیر بودند،لحن قرآن با آنان تند و با شدت بوده است؛ زیرا باید با هرکس با همان سلاح که به کار می برد مقابله کرد و این از قدرتمندی قرآن حکایت می کند،نه از ضعف آن.در سورۀ بقره می خوانیم:

«الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبٰا لاٰ یَقُومُونَ إِلاّٰ کَمٰا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ» (1). «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ ذَرُوا مٰا بَقِیَ مِنَ الرِّبٰا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوٰالِکُمْ لاٰ تَظْلِمُونَ وَ لاٰ تُظْلَمُونَ» (2). «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَهُ أُعِدَّتْ لِلْکٰافِرِینَ» (3).

همچنین شدت لحن آیاتی که در برخورد با منافقین و سرسختان اهل کتاب در مدینه نازل شده،کمتر از شدت لحن آیاتی که در مکه در برخورد با مشرکین نازل شده است،نیست و أحیانا بسیار شدیدتر است.شاید عنف ترین سوره های قرآنی سورۀ برائت باشد که از آخرین سوره های نازل شده در مدینه است و مخاطبین آن

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1980


1- بقره 2:275.
2- بقره 2:278 و 279.
3- بقره 2:24.

عموم اهل شرک و لجاج و عنادند.

در مقابل،در بسیاری از سوره های مکی،ملایمت و نرمش می بینیم که در موقعیت هایی نازل شده که به شدت نیاز نبوده است.در سورۀ زمر می خوانیم: «قُلْ یٰا عِبٰادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (1)؛بگو:ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روا داشته اید،از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همۀ گناهان را می آمرزد،زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است».در سورۀ حجر می خوانیم: «وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ، لاٰ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلیٰ مٰا مَتَّعْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً مِنْهُمْ وَ لاٰ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ (2)؛و به راستی،ما به تو سورۀ حمد و قرآن عظیم دادیم[بنابراین ]هرگز چشم خود را به نعمت هایی[مادی]که به گروه هایی از آنان[-کفار]دادیم میفکن و بر ایشان غمگین مباش و بال[عطوفت]خود را برای مؤمنین فروگستر ».

در سورۀ شوری می خوانیم: «فَمٰا أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَمَتٰاعُ الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا وَ مٰا عِنْدَ اللّٰهِ خَیْرٌ وَ أَبْقیٰ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلیٰ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ، وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبٰائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوٰاحِشَ وَ إِذٰا مٰا غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ، وَ الَّذِینَ اسْتَجٰابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰهَ وَ أَمْرُهُمْ شُوریٰ بَیْنَهُمْ وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ (3)؛آنچه به شما ارزانی شده متاع زودگذر دنیاست و آنچه نزد خداست برای کسانی که ایمان آورده و بر پروردگارشان توکل می کنند بهتر و پایدارتر است.همان کسانی که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب می ورزند و هنگامی که خشمگین شوند عفو می کنند و کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپامی دارند و کارشان را با مشورت انجام می دهند و از آنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند».

2.کوتاهی آیه ها و سوره های مکی و بلندی آیه ها و سوره های مدنی،دلیل بر تفاوت دو جامعۀ مکه و مدینه است.مردم مکه غالبا بی سواد،فاقد فرهنگ،خشن و دور از تمدّن بودند.لذا متناسب با آن محیط،کم گفتن،کوتاه گفتن،موجز و مختصر و مفید آوردن آیات ضرورت داشت.ولی مردم مدینه تا حدودی دارای

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1981


1- زمر 39:53.
2- حجر 15:88-87.
3- شوری 42:38-36.

فرهنگ و باسواد و آشنا به تمدّن بودند و متناسب با آن محیط،به تفصیل سخن گفته شده است.

در جواب باید گفت:اولا؛متناسب با محیط سخن گفتن،شیوۀ سخن دانان ورزیده و شرط بلاغت است.هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد.ثانیا؛چه بسیار در مکه،سوره های بلند نازل شده است،مانند سوره های انعام(165 آیه)، اعراف(206 آیه)،اسراء(111 آیه)،کهف(110 آیه)،طه(135 آیه)، مریم(98 آیه)،انبیا(112 آیه)و مؤمنون(118 آیه)و نیز در مدینه سوره های کوچک و کوتاه نازل شده است،مانند سورۀ نصر و زلزله و بیّنه.

3.در سوره های مکی از تشریع خبری نیست و هر چه هست در سوره های مدنی است.

وجود برخی احکام در سوره های مکی این نظر را رد می کند.آیه های 146-141 سورۀ انعام در بیان حکم شرعی ثمرات و انعام و حلال و حرام آن هاست.آیه های 152-151 اعمال و اموال محرمه و محلله را مطرح کرده است.

در سورۀ اعراف آیه های 33-31 دربارۀ حلال،حرام،زینت ها،فواحش و غیره مسائلی ذکر شده است.در سورۀ اسراء بسیاری از مبادی اخلاق و احکام اولیۀ اسلام مشروحا آمده است.بنابراین در سوره های مکی احکام بسیاری بیان شده است و ادعای مذکور بی اساس است.

4.در سوره های مکی برهان و استدلال به چشم نمی خورد،ولی در سوره های مدنی استدلال به کار رفته است.

این ادعا نیز مردود است.زیرا در سورۀ مؤمنون برای نفی ولد و نفی شریک برای خدا چنین استدلالی آمده است: «مَا اتَّخَذَ اللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ وَ مٰا کٰانَ مَعَهُ مِنْ إِلٰهٍ،إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلٰهٍ بِمٰا خَلَقَ وَ لَعَلاٰ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا یَصِفُونَ 1» .در سورۀ انبیا می فرماید:

«لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَهٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا فَسُبْحٰانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمّٰا یَصِفُونَ، لاٰ یُسْئَلُ عَمّٰا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ، أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَهً قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ هٰذٰا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ» (1).در سورۀ عنکبوت دربارۀ اثبات نبوت آمده: «وَ مٰا کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتٰابٍ وَ لاٰ تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتٰابَ الْمُبْطِلُونَ. بَلْ هُوَ آیٰاتٌ بَیِّنٰاتٌ

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1982


1- انبیا 21:24-22.

فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ مٰا یَجْحَدُ بِآیٰاتِنٰا إِلاَّ الظّٰالِمُونَ. وَ قٰالُوا لَوْ لاٰ أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیٰاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآیٰاتُ عِنْدَ اللّٰهِ وَ إِنَّمٰا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ. أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنّٰا أَنْزَلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ یُتْلیٰ عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَرَحْمَهً وَ ذِکْریٰ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ 1» .در سورۀ ق دربارۀ قیامت آمده: «وَ نَزَّلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً مُبٰارَکاً فَأَنْبَتْنٰا بِهِ جَنّٰاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ، وَ النَّخْلَ بٰاسِقٰاتٍ لَهٰا طَلْعٌ نَضِیدٌ، رِزْقاً لِلْعِبٰادِ وَ أَحْیَیْنٰا بِهِ بَلْدَهً مَیْتاً کَذٰلِکَ الْخُرُوجُ» و «أَ فَعَیِینٰا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ» (1).در سورۀ مؤمنون،می فرماید: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنٰا لاٰ تُرْجَعُونَ» (2).در سورۀ جاثیه می فرماید: «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئٰاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ سَوٰاءً مَحْیٰاهُمْ وَ مَمٰاتُهُمْ سٰاءَ مٰا یَحْکُمُونَ، وَ خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزیٰ کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ» (3).

از این قبیل آیات که مشتمل بر انواع مباحث برهانی و خطابی است در سوره های مکی فراوان است.با توجه به اشکالات فوق و جواب های نقضی و حلّی که بیان شد،نمی توان آیات قرآن را متأثر از محیط دانست.ولی با توجه به هموار ساختن مسیر دعوت و ایجاد زمینۀ گسترش اسلام،بین سوره های مکی و مدنی تفاوت هایی وجود دارد.هر حرکتی در آغاز با مشکلات فراوانی روبروست که باید نخست در رفع آن ها کوشید و تلاش شود که راه این حرکت هموار گردد.آن گاه که مسیر آماده شد،می توان بر گسترش و افزایش جلوه های خود رونق بیشتری داد،اهداف و مقاصد خود را به طور علنی آشکار نمود و دعوت خود را با بیان شریعت قرین ساخت.بنابراین اسلوب و شیوۀ بیان و نحوۀ دعوت در دو حالت یادشده با هم تفاوت می کند،و نباید انتظار داشت آنچه را که در آخر گفته می شود،در آغاز اعلام گردد.

ترتیب نزول

در ترتیب نزول سوره ها روایاتی در دست است که مورد اعتماد بزرگان است و عمدتا از ابن عباس نقل شده است.مانند روایتی که احمد بن ابی یعقوب کاتب، معروف به ابن واضح یعقوبی(متوفای 292)در تاریخ خود از محمد بن سائب کلبی

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1983


1- ق 50:15 و 11-9.
2- مؤمنون 23:115.
3- جاثیه 45:22-21.

از ابی صالح از ابن عباس نقل می کند (1).و یا روایتی که محمد بن اسحاق ورّاق، معروف به ابن ندیم(متوفای 385)در کتاب الفهرست خود آورده است (2).و یا علاّمه طبرسی صاحب تفسیر از شیخ خود ابو محمد مهدی بن نزار حسینی قاینی از علاّمۀ قرن پنجم حافظ کبیر عبید اللّه بن عبد اللّه بن احمد،معروف به حاکم حسکانی نیشابوری صاحب کتاب«شواهد التنزیل»روایت ترتیب را از ابن عباس آورده است.و نیز از کتاب«الایضاح»استاد احمد زاهد روایتی را نقل کرده است (3).و نیز امام بدر الدین زرکشی،اولین محقق مسایل قرآنی(متوفای 794)در کتاب خود «البرهان فی علوم القرآن»که در سال 773 آن را نگاشته،تفصیلا روایات ترتیب را آورده است و می گوید:«هذا نزل من القرآن و علیه استقرت الروایه من الثقات» (4).و بالاخره جلال الدین سیوطی،علاّمۀ عصر خود(متوفای 911)در کتاب معروف خود«الاتقان»این روایات را آورده است،و از ابو الحسن بن حصّار،در این زمینه منظومه ای می آورد که در کتاب الناسخ و المنسوخ وی درج شده است.سیوطی روایت ترتیب را از جابر بن زید (5)نیز می آورد که تکمیل کنندۀ روایت ابن عباس به شمار می رود (6).

علاّمۀ طبرسی و دیگر بزرگان فن،متذکر می شوند که رعایت ترتیب سوره ها،نظر به ابتدای هر سوره است.اگر سوره ای تا چند آیه نازل شود،و پیش از اتمام آن سوره،سورۀ دیگری به طور کامل نازل گردد،و حتی چند سورۀ دیگر در این میان به صورت کامل نازل شود،آن گاه بقیۀ سورۀ نخست نازل شود؛در این حالت نیز اعتبار ترتیب،مبدأ نزول هر سوره خواهد بود.چنان که سورۀ علق تا پنج آیه در آغاز بعثت نازل گردید و پس از چند سال بقیۀ سوره نازل شد.همچنین سورۀ مدّثّر و

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1984


1- تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 26 و 35.
2- ابن الندیم؛الفهرست؛فن سوم از مقالۀ اول،ص 47-43.
3- تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 406-405. نیز رجوع شود به شواهد التنزیل،ج 2،ص 311 به بعد.
4- البرهان؛ج 1،ص 193.
5- جابر بن زید،از فقهای بنام بصره و از بزرگان تابعین بشمار می رود.از ابن عباس و عکرمه روایت کرده است. وفات او به سال 103 اتفاق افتاده است.روز وفات او قتاده گفت:«امروز داناترین اهل عراق وفات نمود».
6- الاتقان؛ج 1،ص 29-22.

سورۀ مزّمّل و غیره نیز به همین روال نازل شده اند.به همین دلیل سورۀ علق اولین سورۀ نازل شده شمرده می شود.چنان که طبرسی در مجمع البیان(ج 10 ص 405) از کتاب«الایضاح»احمد زاهد نقل کرده است.

ترتیب سوره ها طبق روایت ابن عباس و تکمیل آن مطابق روایت جابر بن زید،با تصحیح از روی نسخه های متعدّد قابل اعتماد،عبارت است از:

ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /96/1علق /68/2قلم /73/3مزّمّل /74/4مدّثّر /1/5فاتحه* (1)/111/6مسد(تبّت) /81/7تکویر /87/8اعلی /92/9لیل /89/10فجر /93/11ضحی /94/12شرح /103/13عصر /100/14عادیات /108/15کوثر /102/16تکاثر ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /107/17ماعون /109/18کافرون /105/19فیل /113/20فلق /114/21ناس 112/22 اخلاص /53/23نجم /80/24عبس /97/25قدر /91/26شمس /85/27بروج /95/28تین /106/29قریش /101/30قارعه /75/31قیامه 104/32 همزه ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /77/33مرسلات /50/34ق /90/35بلد /86/36طارق /54/37قمر /38/38ص /7/39اعراف /72/40جن /36/41یس /25/42فرقان /35/43فاطر /19/44مریم /20/45طه /56/46واقعه /26/47شعراء /27/48نمل

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1985


1- در نقل سیوطی سورۀ فاتحه در روایت ابن عباس نیامده است،لذا آن را بر اساس روایت جابر بن زید و نیز طبق نصّ مذکور در تاریخ یعقوبی،تصحیح کردیم(الاتقان؛ج 1،ص 25 و تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 26).

ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /28/49قصص /17/50اسراء /10/51یونس /11/52هود /12/53یوسف /15/54حجر /6/55انعام /37/56صافّات /31/57لقمان /34/58سبأ /39/59زمر /40/60غافر(مؤمن) /41/61فصّلت ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /42/62شوری /43/63زخرف /44/64دخان /45/65جاثیه /46/66احقاف /51/67ذاریات /88/68غاشیه /18/69کهف /16/70نحل /71/71نوح /14/72ابراهیم /21/73انبیا /23/74مؤمنون ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /32/75سجده /52/76طور /67/77ملک /69/78حاقّه /70/79معارج /78/80نبأ /79/81نازعات /82/82انفطار /84/83انشقاق /30/84روم /29/85عنکبوت /83/86مطفّفین سوره های مدنی(28 سوره) ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /2/87بقره /8/88انفال /3/89آل عمران 33/90 احزاب /60/91ممتحنه /4/92نساء /99/93زلزال /57/94حدید /47/95محمد /13/96رعد ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /55/97رحمان /76/98انسان(دهر) /65/99طلاق /97/100بیّنه /59/101حشر /110/102نصر /24/103نور /22/104حج /63/105منافقون /58/106مجادله ترتیب نزول/ترتیب موجود/اسم سوره /49/107حجرات 66/108 تحریم /62/109جمعه /64/110تغابن /61/111صفّ* (1)/48/112فتح /5/113مائده* /9/114توبه(برائت)

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1986


1- زرکشی سورۀ صف را بعد از سورۀ تحریم و قبل از سورۀ جمعه و برائت را قبل از مائده و مائده را آخرین سوره قرار داده است.
سوره های مورد اختلاف

آنچه در ترتیب سوره های مکی و مدنی عرضه شد،طبق روایت ابن عباس بوده است-که زرکشی و طبرسی آن را نقل کرده اند-و با روایت جابر بن زید تصحیح و تکمیل شده است.در عین حال در بیش از سی سوره اختلاف نظر هست که آیا مکی است یا مدنی.در ذیل به آن ها اشاره می کنیم:

1.سورۀ فاتحه:مجاهد این سوره را مدنی می داند.در صورتی که در سورۀ حجر، که مکی است آمده: «وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» (1).سبع مثانی،اشاره به سورۀ حمد است.مولی امیر المؤمنین علیه السّلام می فرماید:«سورۀ حمد از گنجی زیر عرش در مکه نازل شد».حسین بن فضل (2)می گوید:«این اشتباه بزرگی است که مجاهد مرتکب شده؛زیرا بر خلاف اتفاق علما سخن گفته است» (3).

2.سورۀ نساء:نحّاس (4)این سوره را به دلیل آیۀ «إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمٰانٰاتِ إِلیٰ أَهْلِهٰا» (5)مکی می داند،زیرا این آیه در مکه،سال فتح نازل شده است.این نظر صحیح نیست،زیرا اولا؛یک آیه نمی تواند معیار تمامی سوره باشد.ثانیا؛نزول پس از هجرت معیار مدنی بودن است.

3.سورۀ یونس:برخی به ابن عباس نسبت داده اند که این سوره را مدنی شمرده است.در صورتی که روایات متعدد از وی خلاف آن را ثابت می کند.

4.سورۀ رعد:محمد بن سائب کلبی از قدما و سید قطب از متأخرین آن را مکی دانسته اند،زیرا محتوای سوره و شدّت لحن آن مانند سوره های مکی است.ولی روایات ترتیب،بر مدنی بودن آن اتفاق دارند.به علاوه شدّت لحن در بسیاری از سوره های مدنی(مانند سورۀ بقره)نیز به چشم می خورد.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1987


1- حجر 15:87.
2- علاّمه مفسر در زمان خود پیشوای همگان به شمار می رفت.در نیشابور در خانه ای که در سال 217 ابن طاهر برای او خریداری کرده بود،فقه و قرآن تدریس می نمود و مرجع فتوای مردم بود.در سال 282 در سن 104 سالگی وفات یافت و قبر او مزار گردید.
3- الاتقان؛ج 1،ص 130.
4- ابو عمیر عیسی بن محمد نحّاس(متوفای 256)از بزرگان علما و محدثین بشمار می رفت.
5- نساء 4:58.

5.سورۀ حج:ابو محمد مکی بن ابی طالب،این سوره را مکی دانسته و استدلال خود را مبتنی بر آیۀ 52 قرار داده است،که دربارۀ افسانۀ غرانیق نازل شده است.این نظر به دو دلیل صحیح نیست:اولا؛افسانۀ غرانیق جزء افسانه های ساختگی است، ثانیا؛محتوای سوره با مکی بودن سازگار نیست.

6.سورۀ فرقان:این سوره را صرفا ضحّاک،بر خلاف روایات ترتیب و اتفاق مفسرین مدنی دانسته است.

7.سورۀ یس:برخی این سوره را مدنی دانسته اند،ولی قایل آن شناخته نشده و دلیل روشنی هم در این باره ارائه نشده است.

8.سورۀ ص:بنا بر قول شاذ و شناخته نشده ای آن را مدنی شمرده اند.

9.سورۀ محمد:گروهی بر خلاف اجماع این سوره را مکی دانسته اند.

10.سورۀ حجرات:برخی بر خلاف اجماع این سوره را مکی دانسته اند.

11.سورۀ رحمان:سید قطب،به جهت لحن و نسق(نظم)سوره و جلال الدین سیوطی به استناد دو روایت-یکی از مستدرک حاکم و دیگری از مسند احمد-این سوره را مکی دانسته اند.این نظر به چند دلیل مردود است:اولا؛لحن و نسق به تنهایی به مکی یا مدنی بودن سوره کفایت نمی کند.ثانیا؛روایت حاکم در مکی بودن سوره صراحت ندارد و روایت مسند احمد ضعف سند دارد (1).ثالثا؛روایات ترتیب،متفقا این سوره را مدنی شمرده است.

12.سورۀ حدید:برخی این سوره را مکی شمرده اند،زیرا عمر با خواندن آن در نوشته ای که در خانۀ خواهرش یافت اسلام آورد (2).این رأی نیز به دلیل اختلاف در نقل قابل بحث است،زیرا برخی روایات سورۀ طه و دسته ای سورۀ حاقّه را(که بیشتر مفسّرین آن را پذیرفته اند) (3)موجب اسلام آوردن عمر ذکر کرده اند.

13.سورۀ صف:ابن حزم این سوره را بر خلاف مشهور و روایات ترتیب مکی

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1988


1- الاتقان؛ج 1،ص 33.
2- ابن حزم اندلسی؛الناسخ و المنسوخ فی القرآن در حاشیۀ جلالین؛ج 2،ص 197.
3- ر.ک:سیره ابن هشام؛ج 1،ص 370.اسد الغابه؛ج 4،ص 54.الاصابه؛ج 2،ص 519.تفسیر طبرسی؛ج 9، ص 237. اسباب النزول در حاشیۀ جلالین؛ج 2،ص 94.

دانسته است.

14.سورۀ جمعه:بنا بر قولی که خلاف اجماع مفسرین و روایات ترتیب است، این سوره مکی دانسته شده است.ولی قایل آن مجهول است.

15.سورۀ تغابن:به ابن عباس نسبت داده شده است که او این سوره را مکی دانسته است.البته این قول بر خلاف روایات منقول از ابن عباس است.

16.سورۀ ملک:برخی این سوره را مدنی دانسته اند،که بر خلاف اتفاق رای علماست.

17.سورۀ انسان:عبد اللّه بن زبیر و برخی که غالبا منکر فضایل اهل بیت علیهم السّلام هستند،این سوره را مکی شمرده اند،تا سبب نزول آن را در واقعۀ اطعام اهل بیت علیهم السّلام به مسکین و یتیم و اسیر انکار کنند.سید قطب نیز به استناد سیاق سوره آن را مکی دانسته است.ولی حافظ حسکانی می گوید:«برخی از نواصب برای انکار فضیلت اهل بیت علیهم السّلام گفته اند:اتفاق مفسرین بر آن است که این سوره مکی است.در جواب باید گفت:چگونه دعوی اتفاق می کنند در حالی که بیشتر علما آن را مدنی شمرده اند». (1)علاّمه طبرسی تحقیقی لطیف دربارۀ مدنی بودن این سوره دارد. (2)عمده ترین دلیل،روایات سلف است که جملگی اتفاق دارند که این سوره مدنی است.

18.سورۀ مطفّفین:یعقوبی می گوید:«این سوره اولین سوره ای است که در مدینه نازل شد.و برخی نزول آن را در بین راه مکه و مدینه دانسته اند».ولی روایات ترتیب بالاتفاق آن را آخرین سورۀ مکی شمرده است.

19.سورۀ اعلی:برخی این سوره را مدنی شمرده اند،به دلیل آیۀ «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّٰی، وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّٰی» (3)که دربارۀ نماز عید نازل شده است.ولی اشاره به نماز در این آیه جنبۀ عمومی دارد و منافاتی ندارد که برخی روایات آیه را بر نماز عید هم تطبیق داده باشند.

20.سورۀ لیل:برخی این سوره را به دلیل روایاتی که در شأن نزول سوره آمده،

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1989


1- شواهد التنزیل؛ص 315-310.
2- تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 405.
3- اعلی 78:14 و 15.

مدنی شمرده اند (1).

21.سورۀ قدر:برخی این سوره را مدنی شمرده اند،زیرا در شأن نزول آن چنین آمده است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در خواب دیدند بوزینه هایی بر بالای منبر او رفته اند (2)، در حالی که پیامبر در مکه منبر نداشت.این استدلال بسیار بی پایه است،زیرا لازمۀ دیدن منبر در خواب داشتن منبر نیست.

22.سورۀ بیّنه:مکی بن ابی طالب این سوره را مکی شمرده است (3)،در حالی که روایات ترتیب بر مدنی بودن آن اتفاق دارند.

23.سورۀ زلزال:برخی این سوره را به جهت لهجۀ تند آن مکی شمرده اند،ولی روایت ترتیب بر خلاف آن است.

24.سورۀ عادیات:قتاده این سوره را مدنی دانسته است و مستند او روایت ضعیفی است که قابل اعتماد نیست (4).

25.سورۀ تکاثر:جلال الدین سیوطی این سوره را به دلیل شأن نزول آن دربارۀ یهود مدنی دانسته است (5)،ولی نه محتوای سوره و نه روایت وارده دلالتی بر اختصاص آن به یهود دارد.

26.سورۀ ماعون:ضحّاک آن را مدنی شمرده است،ولی روایات ترتیب، بر خلاف آن است.

27.سورۀ کوثر:گروهی می گویند:این سوره در مدینه در حال خواب بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است (6).این مطلب صحیح نیست،زیرا هیچ آیه و سوره ای در خواب بر پیامبر نازل نشده است،مگر آن که آیه یا سورۀ از پیش نازل شده ای را در خواب برای ایشان بازگو کرده باشند.

28.سورۀ توحید:سیوطی مدنی بودن این سوره را ترجیح می دهد (7)،ولی

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1990


1- ر.ک:الدر المنثور؛ج 6،ص 357.تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 501.
2- ر.ک:المستدرک؛ج 3،ص 171.
3- ابو محمد مکی بن ابی طالب؛الکشف عن وجوه القراءات السبع؛ج 2،ص 386.
4- ر.ک:الدر المنثور؛ج 6،ص 383.تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 527.تفسیر طبری؛ج 30،ص 177.
5- الاتقان؛ج 1،ص 14.
6- تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 548.
7- جلال الدین سیوطی؛لباب النقول در حاشیۀ جلالین؛ج 2،ص 147.الاتقان؛ج 1،ص 14.

روایت استنادی وی ثابت نیست.

29 و 30.معوّذتان:یعقوبی این دو سوره را از آخرین سوره های مدنی شمرده است (1)،ولی روایات معارض بسیاری خلاف آن را ثابت می کند.

آیات استثنایی

در نوشته های برخی از قدما آمده است که در برخی سوره ها،آیاتی بر خلاف اصل سوره آمده است.یعنی اگر سوره مکی است برخی آیات آن مدنی و اگر مدنی است برخی آیات آن مکی است.البته ما با تتبّعی که انجام داده ایم به خلاف این نظر دست یافته ایم؛هر سوره ای که مکی است تمام آن مکی است و هر سوره ای که مدنی است تمام آن مدنی است (2).در این کتاب به چند نمونه به اختصار اشاره می شود:

نمونۀ اول:گفته اند:در سوره مائده آیۀ «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلاٰ تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ،الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاٰمَ دِیناً...» (3)در عرفات بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شد (4)،ولی این توهم بر اساس آن است که معیار و شاخص مکی و مدنی را مکان بدانیم و بگوییم هر سوره ای که در مکه نازل شده مکی است گرچه پس از هجرت نازل شده باشد.در صورتی که معیار مکی یا مدنی بودن زمان هجرت است و تقسیم مکی و مدنی به پیش از هجرت و پس از هجرت برمی گردد.

نمونۀ دوم:گفته اند:سورۀ توبه،آیه های «مٰا کٰانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کٰانُوا أُولِی قُرْبیٰ... إِنَّ إِبْرٰاهِیمَ لَأَوّٰاهٌ حَلِیمٌ» (5)هنگام وفات ابو طالب در مکه نازل شده در حالی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او وعده داد تا برای آمرزش وی دعا کند (6).این گفته از کسانی است که سعی بر آن دارند تا ابو طالب را موقع وفات کافر بشمارند.و در جای خود،واهی و مغرضانه بودن این پندار را ثابت نموده ایم.لذا صحیح همان است که طبرسی در تفسیر خود آورده که گروهی از مسلمانان پس از فتح مکه،از

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1991


1- تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 35.
2- ر.ک:التمهید؛ج 1،ص 237-169.
3- مائده 5:3.
4- تاریخ القرآن؛ص 27.
5- توبه 9:114-113.
6- صحیح بخاری؛ج 2،ص 119 و ج 6،ص 87.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خواستند تا اجازه فرماید برای پدران مشرک خود طلب استغفار کنند.

آن گاه این آیه نازل شد و به طور صریح از این کار منع نمود (1).

نمونۀ سوم:گفته اند:سه آیۀ نخست سورۀ یوسف مدنی است.جلال الدین سیوطی این نظر را سست می داند،ولی عجیب است که شخصیتی مانند ابو عبد اللّه زنجانی آن را پذیرفته (2).در استدلال به این که این چند آیه مدنی است گفته اند:چون کفار مکه از یهود خواستند که در مدینه دربارۀ یوسف از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سؤال کنند،این سه آیه نازل شد.در صورتی که وقتی تمام داستان قبلا در مکه نازل شده است معنا ندارد که مقدمۀ آن در مدینه نازل شده باشد.البته ممکن است بگوییم بر عکس، یهود از کفار و مشرکین مکه خواستند که دربارۀ داستان یوسف علیه السّلام بپرسند و آنان پرسیدند و این سوره نازل شد.

اسباب نزول

در اهمیت شناخت اسباب نزول یا شأن نزول باید گفت:همان گونه که می دانیم قرآن،تدریجی و در مناسبت های مختلف نازل شده است.بر حسب اقتضا اگر حادثه ای پیش می آمد یا مسلمانان دچار مشکلی می شدند،یک یا چند آیه و احیانا یک سوره برای رفع مشکل نازل می گردید.پرواضح است که آیات نازل شده در هر مناسبتی،به همان حادثه و مناسبت نظر دارد.پس اگر ابهام یا اشکالی در لفظ یا معنای آیه پدید آید،با شناخت آن حادثه یا پیشامد،رفع اشکال می کرد.در نتیجه برای دانستن معنا و تفسیر کامل هر آیه،باید به شأن نزول آن رجوع کرد تا کاملا موضوع روشن شود.پس شأن نزول می تواند قرینه ای باشد تا دلالت آیه را تکمیل کند و بدون آن،دلالت آیه ناقص می ماند.مثلا در مورد آیۀ «إِنَّ الصَّفٰا وَ الْمَرْوَهَ مِنْ شَعٰائِرِ اللّٰهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمٰا...» (3)اشکال شده است که سعی میان دو کوه صفا و مروه در حج و عمره از ارکان است،چرا به لفظ«لا جناح» (4)تعبیر شده است؟

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1992


1- تفسیر طبرسی؛ج 5،ص 76.
2- ر.ک:الاتقان؛ج 1،ص 15.تاریخ القرآن؛ص 28.
3- بقره 2:158.
4- جناح معرّب گناه است.

معنای ظاهری آیه چنین است:گناهی نیست که میان آن دو کوه سعی نمایید.این عبارت جواز را می رساند نه وجوب را.ولی با مراجعه به شأن نزول آیه روشن می شود که این عبارت برای رفع توهّم گناه آمده است،زیرا پس از صلح حدیبیّه در سال ششم هجری مقرر شد که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و صحابه سال بعد برای انجام مراسم عمره به مکه مشرف شوند و در این قرارداد چنین آمده بود که به مدت سه روز مشرکان بت های خود را از اطراف بیت و همچنین از روی کوه صفا و مروه بردارند تا مسلمانان آزادانه مراسم طواف و سعی را انجام دهند.پس از گذشت سه روز بت ها برگردانده شد.برخی از مسلمانان به عللی هنوز مراسم سعی را انجام نداده بودند و با بازگرداندن بت ها،چنین گمان بردند که با وجود بت ها،سعی میان صفا و مروه گناه است.آیۀ مذکور نازل شد تا مسلمانان از سعی خودداری نکنند،زیرا اساسا سعی از شعائر الهی است و وجود بت ها امر عارضی است و به آن زیان نمی رساند (1).لذا مفهوم این آیه با مراجعه به شأن نزول کاملا واضح و روشن می شود و مسألۀ جواز یا وجوب سعی در کار نیست،بلکه صرفا«دفع توهّم منع»است.

یعنی با وجود بت ها منعی از انجام سعی نیست.پس شناخت اسباب نزول نقش اساسی در فهم و پی بردن به معانی بسیاری از آیات ایفا می کند (2).

راه شناخت و پی بردن به اسباب نزول بسی دشوار است،زیرا پیشینیان در این زمینه مطلب قابل توجهی ثبت و ضبط نکرده اند،جز اندکی که کاملا چاره ساز نیست.شاید یکی از علل عدم ضبط دقیق این بود که خود به وضع آشنا بودند و دیگر نیازی نمی دیدند که معلومات و مشاهدات خود را به عنوان سند برای آینده ثبت کنند.بعدها روایاتی در این زمینه فراهم شد که بیشتر دارای ضعف سند و غیر قابل اعتماد بوده و احیانا اعمال غرض در کار وجود داشته است.به ویژه در دوران تاریک حکومت بنی امیّه که از روی غرض ورزی،آیات بی شماری با تنظیم شأن نزول های ساختگی،طبق دلخواه تفسیر و تأویل شده است.از امام احمد بن حنبل در این باره نقل شده:«سه چیز اصل و پایۀ درستی ندارد:روایاتی که دربارۀ

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1993


1- ر.ک:تفسیر عیاشی؛ج 1،ص 70.
2- ر.ک:التمهید؛ج 1،ص 243 به بعد.

جنگ های صدر اسلام ثبت شده،روایاتی که دربارۀ فتنه های آخر الزمان گفته شده و روایاتی که دربارۀ تفسیر و تأویل قرآن آورده اند».امام بدر الدین زرکشی از برخی محققین نقل می کند:«مقصود بیشترین روایات در این باره قابل اعتماد نیست،نه این که همۀ آن ها قابل اعتماد نباشند» (1).معروف ترین کسی که در این باره روایاتی جمع آوری کرده است،ابو الحسن علیّ بن احمد واحدی نیشابوری(متوفای 468) است که جلال الدین سیوطی(متوفای 911)بر او خرده گرفته و می گوید که در فراهم کردن روایات ضعیف همت گماشته،صحیح و سقیم را به هم آمیخته و بیشتر روایات خود را از طریق کلبی از ابی صالح از ابن عباس آورده است که جدّا واهی و ضعیف است (2)...سپس خود سیوطی در این زمینه رساله ای نگاشته به نام لباب النقول(برگزیده های منقول)که خود نیز در انتخاب روایات از روایت های ضعیف،مصون نمانده است.مثلا دربارۀ آیۀ «وَ إِنْ عٰاقَبْتُمْ فَعٰاقِبُوا بِمِثْلِ مٰا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصّٰابِرِینَ، وَ اصْبِرْ وَ مٰا صَبْرُکَ إِلاّٰ بِاللّٰهِ وَ لاٰ تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمّٰا یَمْکُرُونَ، إِنَّ اللّٰهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ» (3)نوشته است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آن گاه که بر سر نعش حمزه ایستاد و او را بدان حالت زار یافت،فرمود:«لأمثّلنّ بسبعین منهم مکانک؛ هرآینه با هفتاد نفر از آنان(قریش)همان کنم که با تو کردند- بریدن گوش و بینی و پاره کردن شکم».آن گاه جبرئیل این آیات را نازل نمود و او را از این کار منع کرد (4)...در حالی که سورۀ نحل از سوره های مکی است.سال ها پیش از جنگ احد که در مدینه در سال چهارم هجرت اتفاق افتاد،نازل شده است.به علاوه از مقام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که تربیت شدۀ آیین اسلام است و همواره عدل و انصاف را در زندگی خود پیش گرفته،کاملا به دور است که چنین اندیشۀ ناعادلانه ای را به خود راه دهد.آری آیات فوق در مکه موقعی که مسلمانان مورد شکنجۀ کفار بودند نازل شد که هرگز تجاوز نکنید و بهتر است شکیبا باشید (5).

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1994


1- البرهان؛ج 2،ص 156.
2- ر.ک:لباب النقول در حاشیۀ جلالین؛ج 1،ص 11.
3- نحل 16:128-126.
4- ر.ک:لباب النقول در حاشیۀ جلالین؛ج 1،ص 213.
5- ر.ک:التمهید؛ج 1،ص 253-247.
سبب نزول یا شأن نزول

چه فرقی میان این دو عبارت وجود دارد؟بیشتر مفسرین فرقی میان این دو قایل نشده اند و هر مناسبتی را که ایجاب کرده است آیه یا آیه هایی نازل شود،گاه سبب نزول و گاه شأن نزول گفته اند.در صورتی که میان این دو عبارت فرق است،از این جهت که شأن نزول اعم از سبب نزول است.هرگاه به مناسبت جریانی دربارۀ شخص و یا حادثه ای،خواه در گذشته یا حال یا آینده و یا دربارۀ فرض احکام،آیه یا آیاتی نازل شود همۀ این موارد را شأن نزول آن آیات می گویند،مثلا می گویند که فلان آیه دربارۀ عصمت انبیا یا عصمت ملائکه یا حضرت ابراهیم یا نوح یا آدم نازل شده است که تمامی این ها را شأن نزول آیه می گویند.اما سبب نزول،حادثه یا پیش آمدی است که متعاقب آن،آیه یا آیاتی نازل شده باشد و به عبارت دیگر آن پیشامد باعث و موجب نزول گردیده باشد.لذا سبب،اخصّ است و شأن اعم.

تنزیل و تأویل

در اصطلاح سلف،تنزیل بر مورد نزول گفته می شود.این مورد می تواند یک واقعۀ خاص باشد که آن واقعه سبب نزول آیه شده است.ولی تأویل مفهوم عامّی است که از آیه برداشت می شود و قابل انطباق بر جریانات مشابه است.در برخی تعابیر به این دو اصطلاح ظهر و بطن نیز گفته می شود که ظهر همان تنزیل و بطن همان تأویل است،زیرا ظاهر آیه همان مورد نزول را می رساند و در بطن آیه مفهوم گسترده تری نهفته است.فضیل بن یسار دربارۀ حدیث معروف«ما فی القرآن آیه الاّ و لها ظهر و بطن»که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است،از امام صادق علیه السّلام سؤال کرد.

حضرت در جواب فرمود:«ظهره تنزیله و بطنه تأویله،منه ما قد مضی و منه ما لم یکن،یجری کما تجری الشمس و القمر؛ (1)ظهر همان مورد نزول آیه است و بطن تأویل آن[که موارد قابل انطباق را شامل می شود].برخی در گذشته اتفاق افتاده و برخی هنوز نیامده است.قرآن[پیوسته زنده و جاوید و قابل بهره گیری است و] مانند آفتاب و ماه در جریان است».در حدیث دیگر می فرماید:«ظهر القرآن الذین

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1995


1- الصفار؛بصائر الدرجات،ص 196،حدیث 7.

نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل أعمالهم؛ (1)ظهر،کسانی را در بر می گیرد که آیه دربارۀ آنان نازل شده است و بطن کسانی را شامل می شود که کرداری مانند کردار آنان داشته باشند».

استفادۀ فقهی از شأن نزول و تنزیل و تأویل

فقها و دانشمندان اسلامی با توجه به سبب و شأن نزول و ظهر و بطن آیات، قاعده ای را به دست آورده اند و با تمسک به آن قاعده،احکام را استنباط می کنند.

آن قاعده عبارت است از:«العبره بعموم اللفظ لا بخصوص المورد؛اعتبار به گستردگی لفظ است،نه خصوصیّت مورد».یعنی یک فقیه دانا و توانا باید خصوصیات مورد را کنار بگذارد و از جنبه های عمومی لفظ بهره بگیرد.البته جنبه های خصوصی برای فهم دلالت کلام مفید است،ولی انحصار را نمی رساند، زیرا احکام الهی پیوسته همگانی بوده و در همۀ زمان ها جریان دارند.اینک دو نمونه از آیات را می آوریم که در روایات،جنبۀ کلی آن بررسی شده و مورد استفاده قرار گرفته است:

نمونۀ اول:در سورۀ بقره چنین آمده است: «وَ لِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَمٰا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ» (2).این آیه از آیاتی است که دارای ظهر و بطن(تنزیل و تأویل)است که با راهنمایی امام معصوم جنبۀ عمومی آن روشن شده است.این آیه در ظاهر با آیاتی که ایجاب می کند حتما رو به کعبه نماز بخوانید منافات دارد،ولی با مراجعه به شأن نزول،این تنافی برطرف می شود.

شأن نزول آیه چنین است:یهودیان به مسلمانان اعتراض می کردند که اگر نماز گزاردن به سوی بیت المقدس حق است،آن گونه که تاکنون عمل می شد پس تحویل آن به سوی کعبه باطل است و اگر رو به سوی کعبه نماز خواندن حق است، پس بطلان آن چه تاکنون خوانده شده است ثابت می شود.خداوند در این آیه جواب می دهد که هر دو کار حق بوده و هست زیرا اصل نماز،یک حقیقت ثابت

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1996


1- تفسیر عیاشی؛ج 1،ص 11،حدیث 4.
2- بقره 2:115.

است ولی رو به سوی کعبه یا بیت المقدس،یک امر اعتباری محض است که برای ایجاد وحدت در صفوف نمازگزاران به آن دستور داده شده است.به هر کجا که رو کنی خدا هست و رو به خدا ایستاده ای.پس رو به مشرق نمازگزاردن به جهت قرار داشتن کعبه(مکه)در شرق مدینه و رو به مغرب نماز خواندن به دلیل قرار داشتن بیت المقدس در غرب مدینه همگی از آن خداست و رو به خداست.خداوند در تنگنای جهت خاص قرار نگرفته است: «إِنَّ اللّٰهَ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ» .

در روایات،از این آیه استفادۀ دیگری نیز شده است و آن این که می توان نمازهای مستحبی را در حالت سواره به هر سویی که در حرکت است به جای آورد (1).این بطن آیه است که با فهم معصومین علیهم السّلام بدان رهنمون شده ایم.

نمونۀ دوم:در سورۀ جن می خوانیم: «وَ أَنَّ الْمَسٰاجِدَ لِلّٰهِ فَلاٰ تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ أَحَداً» (2).

مساجد،یا جمع مسجد به معنای معبد و جایگاه عبادت است که معنای آیه بر این فرض چنین می شود:مساجد از آن خداست و کسی را با خدا نخوانید.یا جمع مسجد(مصدر میمی)یعنی عبادت و پرستش است؛یعنی پرستش جز خدا را نشاید و در مقام عبادت کسی را با خدا نام نبرید.بر هر دو فرض،ظاهر آیه از شریک قرار دادن در مقام عبادت منع می کند.ولی طبق روایت صحیحی که در دست داریم معنای دیگری نیز از آیه استنباط می شود که مسجد را شامل«ما یسجد به»(مواضع سجود)گرفته است.گروهی از مفسرین؛مانند سعید بن جبیر و زجّاج و فرّاء گفته اند:

مساجد شامل مواضع سجود(اعضای سبعه در حال سجود)نیز می شود که این مواضع از آن خداست و خداوند آن ها را به انسان ارزانی داشته است و نباید برای دیگری به کار گرفت (3).از امام محمد تقی علیه السّلام نیز همین تأویل به این صورت آمده که در مورد موضع قطع دست دزدی در حضور خلیفۀ عباسی،معتصم بالله،سؤالی مطرح شد. هرکس به فراخور حال خود سخنی گفت.آن گاه امام علیه السّلام فرمود:«از بن انگشتان».از مدرک این فتوی از امام سؤال شد.فرمود:«کف دست یکی از مواضع هفت گانه در حال سجود است و از آن خداست و نباید قطع شود» (4).زیرا عقوبت

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1997


1- ر.ک:وسائل الشیعه؛ج 3،ابواب قبله،باب 8 و 15.
2- جن 72:18.
3- ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 10،ص 372.
4- وسائل الشیعه؛ج 18،ابواب حد السرقه،باب 4.

سارق باید بر چیزی واقع شود که از آنِ خود اوست.

راه یافتن به اسباب نزول

چون اسباب نزول از راه نقل روایت به دست می آید و متأسفانه وقایع و حوادث در گذشته ضبط نمی شد،بنابراین غالب روایات منقول چندان منابع قابل اعتمادی نیستند،جز اندکی که بیشتر آن ها ضعیف السند یا متعارض و متهافت است.

واحدی در اسباب النزول می گوید:«جایز نباشد در اسباب نزول آیات چیزی گفته شود،مگر آن که روایت صحیح و قابل اعتمادی در دست باشد و از کسانی روایت شده باشد که خود شاهد حوادث اتفاق افتادۀ آن زمان بوده باشند.نه آن که از روی حدس و گفته های بی اساس،سخنی گفته باشند».سپس از ابن عباس روایت می کند که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«از نقل حدیث بپرهیزید مگر بدان علم و شناخت صحیح داشته باشید،زیرا هرکس بر من و قرآن دروغی ببندد،جایگاه خود را در آتش فراهم ساخته است».لذا سلف صالح از هر گونه سخن دربارۀ قرآن خودداری می کردند.محمد بن سیرین می گوید:«از عبیده،یکی از سرشناسان تابعین،دربارۀ تفسیر آیه ای از قرآن پرسشی نمودم گفت:رفتند کسانی که می دانستند در چه جهت قرآن نازل شده است».یعنی علم به اسباب النزول داشته اند.واحدی می گوید:«در این زمان بسیارند کسانی که در این زمینه دروغ پردازی های فراوانی دارند،لذا برای رسیدن به حقایق قرآن باید راه احتیاط را پیمود» (1).سخن امام احمد بن حنبل در این باره گذشت:«ثلاثه لا أصل لها:المغازی و الفتن و التفسیر».جلال الدین سیوطی، با تمام توانی که در این زمینه ها دارد،نتوانسته است بیش از 250 حدیث مسند، اعم از صحیح و سقیم جمع آوری کند (2)،ولی خوشبختانه در مکتب اهل بیت علیهم السّلام روایات فراوانی است که به گونه صحیح از طرق ایشان به دست ما رسیده است و تا به حال بیش از چهار هزار روایت در این زمینه جمع آوری شده است (3).

منابعی که امروزه در دست داریم و برای دستیابی به اسباب نزول مورد استفاده

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1998


1- اسباب النزول؛ص 4.
2- ر.ک:الاتقان؛ج 4،ص 257-214.
3- این روایات به وسیلۀ جناب آقای برهان جمع آوری شده است و در ده مجلد آمادۀ چاپ است.

قرار می گیرند تا حدودی قابل اطمینانند.مانند جامع البیان طبری،الدر المنثور سیوطی،مجمع البیان طبرسی،تبیان شیخ طوسی و علاوه بر آن ها کتاب هایی نیز به طور خاص دربارۀ اسباب نزول نگاشته شده است،مانند اسباب النزول واحدی و لباب النقول سیوطی.البته در این نوشته ها صحیح و سقیم در هم آمیخته و بایستی با کمال دقّت در آن ها نگریست.تشخیص درست از نادرست،مخصوصا در موارد تعارض،به یکی از راه های زیر امکان دارد:

1.باید سند روایت،به ویژه آخرین کسی که روایت به او منتهی می شود مورد اطمینان باشد.یعنی یا معصوم باشد یا صحابی مورد اطمینان؛مانند عبد اللّه بن مسعود و ابیّ بن کعب و ابن عباس که در کار قرآن سر رشته داشته و مورد قبول امّت بوده اند.و یا از تابعین عالی قدر باشد؛مانند مجاهد،سعید بن جبیر و سعید بن مسیّب که هرگز از خود چیزی نمی ساختند و انگیزۀ دروغ پردازی نداشته اند.

2.باید تواتر یا استفاضه(کثرت نقل)روایات ثابت شده باشد،گرچه با الفاظ مختلف ولی مضمونا متحد باشند و در صورت اختلاف در مضمون،قابل جمع باشند.در این صورت اطمینان حاصل می شود که خبر مذکور صحیح است؛مانند روایاتی که دربارۀ تحویل قبله و اسباب نزول آیات مربوط وارد شده است.

3.باید روایاتی که دربارۀ سبب نزول آیات وارد شده است،به طور قطعی اشکال را حلّ و ابهام را رفع کند.که این خود شاهد صدق آن حدیث خواهد بود،گرچه از لحاظ سند به اصطلاح علم الحدیث روایت صحیح یا حسن نباشد.بیشتر وقایع تاریخی از همین قبیل هستند که با ارتباط دادن چند واقعۀ تاریخی به صحت یک جریانی پی می بریم و آن را می پذیریم وگرنه از راه صحت اسناد امکان پذیرش نیست.در مورد آیۀ«نسیء»مطلب از همین قرار است.

در سورۀ توبه آمده است: «إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیٰادَهٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عٰاماً وَ یُحَرِّمُونَهُ عٰاماً لِیُوٰاطِؤُا عِدَّهَ مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ فَیُحِلُّوا مٰا حَرَّمَ اللّٰهُ،زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمٰالِهِمْ وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکٰافِرِینَ ؛ (1)نسیء[-جابه جا کردن و تأخیر ماه های حرام]فزونی در

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1999


1- توبه 9:37.

کفر[مشرکان]است که با آن،کافران گمراه می شوند.یک سال آن را حلال و سال دیگر آن را حرام می کنند تا به مقدار ماه هایی که خداوند حرام کرده موافق سازند[و عدد چهار ماه به پندارشان تکمیل گردد]و به این ترتیب آن چه را خدا حرام کرده، حلال گردانند.اعمال زشتشان در نظرشان زیبا جلوه داده شده و خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند».

جنگ در ماه های حرام ممنوع بود و دلیل آن،برای به وجود آمدن امنیت در مسیر رفت و آمد عرب که از دورترین نقاط جزیره برای حج در سه ماه ذوالقعده، ذوالحجه و محرم و در ماه رجب برای ادای عمره به مکه سفر می کردند،بوده است.

ولی زورگویان قبایل عرب هرگاه در آستانۀ پیروزی بر قبیلۀ دیگر قرار می گرفتند و أحیانا یکی از ماه های حرام پیش می آمد،جای آن ماه را با ماه دیگر عوض می کردند.مثلا می گفتند فعلا ماه رجب را از جای خود برمی داریم و ماه شعبان را جلو می آوریم و با این توجیه به جنگ خود ادامه می دادند و در احکام الهی و سنت جاری تصرف می کردند.این شیوۀ ناپسند در سال نهم هجری به کلی ممنوع شد (1).

بنابراین آن چه در سبب نزول آیه آمده است با جملات آیه تطبیق می کند و قرائن و شواهد هم مطلب را تأیید می کند و از معنای آیه هم رفع ابهام می کند،گرچه از نظر سند قوی نباشد.موارد دیگر را می توان بر اساس این قاعده تبیین نمود.

حضور ناقل سبب

آیا شرط است ناقل سبب نزول خود شاهد حادثه باشد؟بیشتر علما حضور ناقل اول سبب نزول را شرط کرده اند تا سند روایت از خود واقعه منقطع نباشد؛و سند تا وی نیز متصل بوده باشد.واحدی می گوید:«لا یحلّ القول فی أسباب النزول إلاّ بالروایه و السماع ممن شاهدوا التنزیل و وقفوا علی الأسباب و بحثوا عن علمها» (2).ولی دیگران علم قطعی ناقل را به سبب نزول کافی می دانند و حضور او را در حادثه شرط نمی دانند.حاکم نیشابوری در علم الحدیث گفته است:«اگر صحابی ای که زمان وحی و نزول قرآن را درک کرده است بگوید:آیۀ کذا در حادثۀ

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2000


1- ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 5،ص 29.
2- اسباب النزول؛ص 4.

کذا نازل شد،این کلام به منزلۀ حدیث مسند است.یعنی حدیث،منقول از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تلقی می شود» (1).این قول صحیح تر به نظر می رسد،زیرا حضور ناقل با فرض قاطع بودن،عادل بودن و صادق بودن او در گفتار خود،شرط نیست و صرفا وثاقت و درستی و مورد اعتماد بودن او مورد نظر است.به همین دلیل روایات منقول از ائمۀ اطهار علیهم السّلام دربارۀ قرآن برای ما اطمینان بخش است و مورد پذیرش قرار می گیرد.

اسامی و اوصاف قرآن

مفسر بزرگ قرن ششم جمال الدین ابو الفتوح رازی در مقدمۀ تفسیر خود 43 نام برای قرآن آورده است (2)که بیشتر جنبۀ وصفی دارد.و طبرسی در مجمع البیان به نام های قرآن،فرقان،کتاب و ذکر اکتفا کرده است (3).بدر الدین زرکشی (4)نقل می کند که حرالیّ کتابی در این زمینه نوشته و بیش از نود اسم یا وصف برای قرآن یادآور شده است.از قاضی عزیزی نیز 55 نام و عنوان برای قرآن نقل شده است که در جدول ذیل آمده و 43 نام اول آن با نظر ابو الفتوح رازی مشترک است.

ردیف/نام یا وصف قرآن/شاهد/نام سوره/شمارۀ آیه /1قرآن/ إِنَّ عَلَیْنٰا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ فَإِذٰا قَرَأْنٰاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ /قیامت17/ و 18 /2فرقان/ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّٰهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقٰاناً /انفال29/ // وَ أَنْزَلَ التَّوْرٰاهَ وَ الْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنّٰاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقٰانَ /آل عمران3/ و 4 // تَبٰارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقٰانَ عَلیٰ عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعٰالَمِینَ نَذِیراً /فرقان1/ /3کتاب/ إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتٰابَ اللّٰهِ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰهَ /فاطر29/ // إِنّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّٰاسِ /نساء105/

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2001


1- المستدرک؛ج 2،ص 258 و 263.معرفه علوم الحدیث؛ص 20-19.
2- ر.ک:ابو الفتوح رازی؛الروض الجنان و روح الجنان؛ج 1،مقدمه،ص 5.
3- تفسیر طبرسی؛ج 1، مقدمه،فن رابع،ص 14.
4- البرهان؛ج 1،ص 276-273.الاتقان؛ج 1،ص 146-143.

// ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ /بقره2/ /4ذکر/ ذٰلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیٰاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ /آل عمران58/ // إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ /حجر9/ // وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّٰاسِ مٰا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ /نحل44/ // وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ /زخرف/44/ // وَ هٰذٰا ذِکْرٌ مُبٰارَکٌ أَنْزَلْنٰاهُ أَ فَأَنْتُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ /انبیا50/ // ص وَ الْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ /ص1/ // إِنْ هُوَ إِلاّٰ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ /یس69/ // إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمّٰا جٰاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتٰابٌ عَزِیزٌ /فصّلت41/ // وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ /قمر17/ /5تنزیل/ وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعٰالَمِینَ /شعراء192/ // إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلاً /انسان23/ // وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّٰاسِ عَلیٰ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِیلاً /اسراء106/ /6حدیث/ اَللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتٰاباً مُتَشٰابِهاً مَثٰانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ /زمر23/ // فَلَعَلَّکَ بٰاخِعٌ نَفْسَکَ عَلیٰ آثٰارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهٰذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً /کهف6/ // أَ فَمِنْ هٰذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ وَ تَضْحَکُونَ وَ لاٰ تَبْکُونَ /نجم59/ و 60 // فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کٰانُوا صٰادِقِینَ /طور34/ /7موعظه/ یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ قَدْ جٰاءَتْکُمْ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفٰاءٌ لِمٰا فِی الصُّدُورِ /یونس57/ /8تذکره/ وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَهٌ لِلْمُتَّقِینَ /الحاقه48/ // إِنَّ هٰذِهِ تَذْکِرَهٌ /مزمل19/ /9ذکری/ وَ جٰاءَکَ فِی هٰذِهِ الْحَقُّ وَ مَوْعِظَهٌ وَ ذِکْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ /هود120/ /10بیان/ هٰذٰا بَیٰانٌ لِلنّٰاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَهٌ لِلْمُتَّقِینَ /آل عمران138/

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2002

/11هدی/ ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ /بقره2/ /12شفاء/ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفٰاءٌ /فصلت44/ /13حکم/ وَ کَذٰلِکَ أَنْزَلْنٰاهُ حُکْماً عَرَبِیًّا /رعد37/ /14حکمت/ وَ اذْکُرْنَ مٰا یُتْلیٰ فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیٰاتِ اللّٰهِ وَ الْحِکْمَهِ /احزاب34/ /15حکیم/ ذٰلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیٰاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ /آل عمران58/ /16مهیمن/ وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتٰابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ /مائده48/ /17هادی/ إِنّٰا سَمِعْنٰا قُرْآناً عَجَباً یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنّٰا بِهِ /جن1/ و 2 /18نور/ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ /اعراف157/ /19رحمت/ وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ /نمل77/ /20عصمت/ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَمِیعاً /آل عمران103/ /21نعمت/ وَ أَمّٰا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ /ضحی11/ /22حق/ وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ /حاقه51/ /23تبیان/ وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ /نحل89/ /24بصائر/ بَصٰائِرَ لِلنّٰاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَهً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ /قصص43/ /25مبارک/ هٰذٰا ذِکْرٌ مُبٰارَکٌ أَنْزَلْنٰاهُ /انبیا50/ /26مجید/ ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ /ق1/ /27عزیز/ وَ إِنَّهُ لَکِتٰابٌ عَزِیزٌ /فصّلت41/ /28عظیم/ وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ /حجر87/ /29کریم/ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ /واقعه77/ /30سراج/ وَ دٰاعِیاً إِلَی اللّٰهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرٰاجاً مُنِیراً /احزاب46/ /31منیر/ وَ سِرٰاجاً مُنِیراً ،(بنا بر آن که«سراج منیر»قرآن باشد که همراه پیامبر فرستاده شد)./احزاب46/ /32بشیر/ کِتٰابٌ فُصِّلَتْ آیٰاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ /فصّلت3/ و 4 /33نذیر/ بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لاٰ یَسْمَعُونَ /فصّلت4/

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2003

/34صراط/ اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ /حمد6/ /35حبل/ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَمِیعاً وَ لاٰ تَفَرَّقُوا /آل عمران103/ /36روح/ وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا /شوری52/ /37قصص/ نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ /یوسف3/ /38فصل/ إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ /طارق13/ /39نجوم/ فَلاٰ أُقْسِمُ بِمَوٰاقِعِ النُّجُومِ ،(بنا بر آن که نجوم به معنای تدریجی قرآن باشد)./واقعه75/ /40عجب/ إِنّٰا سَمِعْنٰا قُرْآناً عَجَباً /جن1/ /41قیّم/ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً /کهف1/ و 2 /42مبین/ تِلْکَ آیٰاتُ الْکِتٰابِ الْمُبِینِ /یوسف1/ /43علیّ/ وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتٰابِ لَدَیْنٰا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ /زخرف4/ /44کلام/ وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجٰارَکَ فَأَجِرْهُ حَتّٰی یَسْمَعَ کَلاٰمَ اللّٰهِ /توبه6/ /45قول/ وَ لَقَدْ وَصَّلْنٰا لَهُمُ الْقَوْلَ /قصص51/ /46بلاغ/ هٰذٰا بَلاٰغٌ لِلنّٰاسِ /ابراهیم52/ /47متشابه/ اَللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتٰاباً مُتَشٰابِهاً /زمر23/ /48عربی/ قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ /زمر28/ /49عدل/ وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً /انعام115/ /50بشری/ هُدیً وَ بُشْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ /نمل2/ /51امر/ ذٰلِکَ أَمْرُ اللّٰهِ أَنْزَلَهُ إِلَیْکُمْ /طلاق5/ /52ایمان/ سَمِعْنٰا مُنٰادِیاً یُنٰادِی لِلْإِیمٰانِ /آل عمران193/ /53نبأ/ عَمَّ یَتَسٰاءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ /نبأ1/ و 2 /54وحی/ إِنَّمٰا أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ /انبیا45/ /55علم/ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوٰاءَهُمْ بَعْدَ مٰا جٰاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ /رعد37/

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2004

مفهوم سوره و آیه

سوره از«سوره بلد»(دیوار بلند و گرداگرد شهر)گرفته شده است،زیرا هر سوره آیاتی را در بر گرفته است و به آن احاطه دارد؛مانند حصار(سور)شهر که خانه هایی را در بر گرفته است.

برخی آن را به معنای بلندای شرف و منزلت رفیع گرفته اند،زیرا بنا بر گفتۀ ابن فارس یکی از معانی سوره،علوّ و ارتفاع است و«سار یسور»به معنای غضب نمودن و برانگیخته شدن از همین ماده است.هر طبقه از ساختمان را نیز سوره می گویند.

ابو الفتوح رازی می گوید:«بدانکه سوره را معنا منزلت بود از منازل شرف و دلیل این،قول نابغۀ ذبیانی است:

أ لم تر أنّ اللّه أعطاک سوره تری کلّ ملک دونها یتذبذب

نمی بینی که خداوند به تو شرف و منزلتی رفیع داده است که هر پادشاهی نزد آن متزلزل می نماید».اضافه می کند:«باروی شهر را از آن جهت سور خوانند که بلند و مرتفع باشد» (1).

برخی دیگر آن را از«سور»به معنای پاره و باقی ماندۀ چیزی دانسته اند.ابو الفتوح در این باره می گوید:«اما آن که مهموز گوید،اصل آن از«سؤر الماء»باشد و آن بقیۀ آب بود در آبدان و عرب گوید:«أسارت فی الإناء»اگر در ظرف چیزی باقی گذاری.

از همین جاست که اعشی بنی ثعلبه-شاعر عرب-می گوید:

فبانت و قد أسأرت فی الفؤاد صدعا علی نأیها مستطیرا

آن زن،از من جدا شد و در دل باقی گذارد شکافی عمیق بر اثر دوری خود که هر لحظه در حال گسترش است» (2).

بنابراین ،سوره در اصل سؤره بوده(به معنای پاره ای از قرآن)و به منظور سهولت در تلفظ،همزه به واو بدل شده است،و تمام قاریان متفقا آن را با واو خوانده اند و در هیچ یک از موارد نه گانه که در قرآن آمده کسی آن را با همزه قرائت نکرده است.

آیه،به معنای علامت است،زیرا هر آیه از قرآن نشانه ای بر درستی سخن

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2005


1- الروض الجنان؛ج 1، مقدمه،ص 9.
2- همان.

حق تعالی است یا آن که هر آیه مشتمل بر حکمی از احکام شرع یا حکمت و پندی است که بر آن ها دلالت دارد:

«وَ لَقَدْ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ آیٰاتٍ بَیِّنٰاتٍ وَ مٰا یَکْفُرُ بِهٰا إِلاَّ الْفٰاسِقُونَ» (1)و «تِلْکَ آیٰاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهٰا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ» (2)و «...کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ» (3).

جاحظ گوید:«خداوند کتاب خود را-کلا و بعضا-بر خلاف شیوۀ عرب نام گذاری کرد و تمام آن را قرآن نامید.چنان که عرب مجموع اشعار یک شاعر را دیوان می گوید.و بعض(پاره)آن را مانند قصیدۀ دیوان،سوره و بعض سوره را مانند هر بیت قصیده،آیه نامیده و آخر هر آیه را مانند قافیه در شعر،فاصله گویند» (4).

راغب اصفهانی می گوید:«آیه،شاید از ریشۀ«أیّ»گرفته شده باشد،زیرا آیه است که روشن می کند:«أیّا من أیّ؛کدام از کدام است»ولی صحیح آن است که از «تأیّی»اخذ شده باشد،زیرا تأیّی به معنای تثبّت و پایداری است.گویند:«تأیّ أی ارفق؛مدارا کن،آرام باش»و شاید از«اوی الیه»گرفته شده باشد،به معنای پناه بردن و جایگزین کردن و هر ساختمان بلندی را آیه گویند: «أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَهً تَعْبَثُونَ (5)؛ در زمین های مرتفع ساختمان های بلندی بپامی دارید و بیهوده کاری می کنید».

سپس گوید:«هر جمله ای از قرآن را که بر حکمی از احکام دلالت کند آیه گویند، خواه سورۀ کامل باشد یا چند فصل یا یک فصل از یک سوره،و گاه به یک کلام کامل که جدا از کلام دیگر باشد آیه گویند.به همین اعتبار آیات سوره ها قابل شمارش است و هر سوره را مشتمل بر چند آیه گرفته اند» (6).

لازم است به طور اختصار یادآور شویم که اشتمال هر سوره بر تعدادی آیات،یک امر توقیفی است.و کوچک ترین سوره-سورۀ کوثر-شامل بر سه آیه است.و بزرگ ترین سوره-سورۀ بقره-شامل بر 286 آیه است.به هر تقدیر کم یا زیاد بودن آیه های هر سوره با دستور خاص پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله انجام گرفته و همچنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است،و در این امر سرّی نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2006


1- بقره 2:99.
2- بقره 2:252.
3- بقره 2:266.
4- الاتقان؛ج 1،ص 143.
5- شعراء 26:128.
6- المفردات؛ذیل ماده«أیّ».

و تناسب آیات می باشد.

اسامی سوره ها

اسامی سوره ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفی است،و با صلاح دید شخص پیامبر نام گذاری شده است.بیشتر سوره ها یک نام دارد و برخی دو یا چند نام.این نام گذاری ها،طبق شیوۀ عرب با کوچک ترین مناسبت انجام می گرفته است (1)که وجه تسمیه برخی از آن ها در جدول زیر آمده است:

نام سوره/وجه تسمیه بقره/استعمال لفظ بقره و سخن گفتن دربارۀ آن فقط در این سوره بوده است؛گرچه لفظ «البقر»در سورۀ انعام(آیه 144 و 146)و لفظ«بقرات»در سورۀ یوسف(آیه 43 و 46) آمده است ولی با آن تفصیلی که در سورۀ بقره دربارۀ آن سخن گفته شده،در آن ها مطلبی نیامده آل عمران/لفظ«آل عمران»فقط دو بار در این سوره(آیه 33 و 35)آمده است و در جای دیگر قرآن نیست.

نساء/در هفده آیه از این سوره احکام نساء به تفصیل آمده است.

مائده/فقط در این سوره(آیه 112 و 114)لفظ«مائده»آمده است و در جای دیگر قرآن ذکر نشده است.

انعام/در شش آیه از این سوره بیش از سایر سوره ها دربارۀ انعام سخن گفته شده است.

اعراف/فقط در این سوره(آیه 46 و 48)لفظ«اعراف»دو بار آمده است.

انفال/فقط در این سوره(آیۀ 1)لفظ«انفال»دو بار آمده است.

برائت/دربارۀ برائت از مشرکین گفته شده است و در جای دیگر قرآن بدین صورت مطلبی نیامده است.

یونس/تنها سوره ای است در قرآن که از حالات حضرت یونس سخن به میان آمده است.

هود/فقط در این سوره دربارۀ حضرت هود سخن گفته شده است.

یوسف/در این سوره بیست و پنج بار نام مبارک این پیامبر تکرار شده است.

رعد/تنها سوره ای(آیه 13)است که از تسبیح رعد سخن گفته شده است و در سورۀ بقره (آیه 19)از رعد فقط نامی برده شده است.

ابراهیم/به تفصیل از دعای ابراهیم دربارۀ شهر مکه و ذریّۀ طیبه اش،سخن گفته شده است.

حجر/تنها سوره ای است که در آن از اصحاب حجر سخن گفته شده است.

نحل/تنها سوره ای است که از نحل سخن به میان آمده است.

اسراء/تنها سوره ای است که در آن از اسراء سخن گفته شده است.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2007


1- ر.ک:البرهان؛ج 1،ص 270 و الاتقان؛ج 1،ص 159.

نام سوره/وجه تسمیه کهف/تنها سوره ای است که در آن دربارۀ اصحاب کهف مطلبی آمده است.

مریم/تنها در این سوره سرگذشت حضرت مریم با عنوان«و اذکر فی الکتاب مریم...»(آیات 35-16)به تفصیل آمده و در سورۀ آل عمران با عنوان آل عمران به شرح حال او اشاره شده است.

طه/با لفظ«طه»آغاز شده است.

انبیا/تنها سوره ای است که از انبیای معروف(نزد عرب)سخن به میان آمده است.

حج/در این سوره به تفصیل(آیات 38-25)از احکام حج سخن گفته شده و اعلام به حج شده است: «وَ أَذِّنْ فِی النّٰاسِ بِالْحَجِّ...» .

مؤمنون/این سوره با جملۀ «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ...» آغاز شده است.

نور/آیۀ نور در این سوره آمده است.

فرقان/در این سوره قرآن با نام فرقان آورده شده و نزول آن یادآوری شده است و خداوند به خود تبریک گفته است.

شعراء/تنها سوره ای است که لفظ«شعراء»در آن آمده است.

نمل/این سوره تنها سوره ای است که در آن از نمل سخن گفته شده است.

قصص/در این سوره عبارت «قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ» (هم فعل و هم مصدر)آمده است،گرچه در سورۀ یوسف نیز «نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ» آمده،ولی در آنجا اولویت با تسمیه به نام یوسف بوده است.

عنکبوت/تنها سوره ای است که این نام در آن برده شده است.

روم/تنها سوره ای است که این نام در آن برده شده است.

سجده/به جهت اشتمال آن بر آیۀ سجده بدین نام نامیده شده است،البته در سه سورۀ دیگر نیز آیۀ سجده وجود دارد،ولی اولویت در آن ها با دیگر نام هاست.

احزاب/تنها سوره ای است که در آن به واقعۀ احزاب اشاره شده است.

سبأ/تنها سوره ای است که در آن لفظ«سبأ»ذکر شده است.

به گونه ای که ملاحظه شد در نام گذاری سوره ها مناسبتی وجود دارد.البته عللی که در این نام گذاری ها ذکر می شود هرگز وجه انحصار ندارد،زیرا در نام گذاری، کمترین مناسبت کافی است:«یکفی فی التسمیه أدنی مناسبه».

تعدّد نام برخی سوره ها

بیشتر سوره ها یک نام دارند.برخی دو یا سه یا بیشتر که این تعدد در نام به جهات خاصی بوده است.مانند:

سورۀ حمد با نام فاتحه الکتاب و ام الکتاب و السبع المثانی.جلال الدین سیوطی

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2008

بیش از بیست نام برای این سوره آورده است (1).

فاتحه الکتاب:از آن جهت بدین نام خوانده شده که نخستین سورۀ قرآن است.نه فقط در مصحف شریف به عنوان اولین سوره ثبت شده،بلکه اولین سورۀ کاملی است که از آسمان فرودآمده است.

أمّ الکتاب:أمّ به معنای مقصد و هدف است و سورۀ حمد بدین جهت ام الکتاب خوانده شده که تمام اهداف و اغراض قرآنی در این سورۀ کوتاه فراهم شده است.

ازاین رو این سوره را افضل سور قرآنی به شمار آورده اند.

السبع المثانی:مشتمل بر هفت آیه و از سوره های کوتاه است(که به آن ها مثانی گفته می شود).از این جهت مثانی گفته می شود که قابل تکرار است،و بیش از سوره های بلند تلاوت می شود.

نمونه هایی از نام های متعدّد سوره ها در زیر ارائه می شود:

توبه،برائت.

اسراء (2)،سبحان،بنی اسرائیل.

نمل،سلیمان.

غافر،مؤمن.

فصّلت،سجده.

محمد،قتال.

قمر،اقتربت.

ملک،تبارک.

معارج،سأل،واقع.

نبأ،عمّ.

بیّنه،لم یکن.

ماعون،دین،أ رأیت.

مسد،تبّت.

توحید،إخلاص (3).

دهر،إنسان،هل أتی.

قریش،إیلاف.

شرح،انشراح.

نام های گروهی سوره های قرآن

1.سبع طوال:هفت سورۀ طولانی بقره،آل عمران،نساء،أعراف،أنعام،مائده و دو سورۀ انفال و برائت که به جای یک سوره شمرده شده اند.

2.مئین:سوره هایی که عدد آیات آن ها از صد متجاوز است.ولی از لحاظ حجم

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2009


1- الاتقان؛ج 1،ص 151.
2- أسری به صورت فعل ماضی از مصدر إسراء نیز آمده است.
3- ر.ک:الاتقان؛ج 1،ص 159-155.

به سبع طوال نمی رسند که نزدیک به دوازده سوره اند و عبارتند از:یونس،هود، یوسف،نحل،اسراء،کهف،مریم،طه،انبیا،مؤمنون،شعراء و صافات (1).

3.مثانی:سوره هایی که عدد آیات آن ها زیر صد قرار دارد و نزدیک بیست سوره اند.از این جهت مثانی گفته می شوند که قابل تکرارند و به جهت کوتاه بودن بیش از یک مرتبه تلاوت می شوند.

4.حوامیم:هفت سوره ای که با حروف«حم»شروع می شود که عبارتند از:

مؤمن،فصّلت،شوری،زخرف،دخان،جاثیه و أحقاف.

5.ممتحنات:نزدیک به بیست سوره اند و عبارتند از:فتح،حشر،سجده،طلاق، ن و القلم،حجرات،تبارک،تغابن،منافقون،جمعه،صف،جن،نوح،مجادله، ممتحنه و تحریم.

6.مفصّلات:از سورۀ الرحمن تا آخر قرآن است.به جز چند سوره که از ممتحنات یا مئین شمرده شده اند.چون فواصل(آیه های)این سوره ها کوتاه است بدین نام نامیده شده اند.

اعراب نام سوره ها

نام هریک از سوره ها برای آن سوره ها علم است.بنابراین اگر با یکی دیگر از اسباب منع صرف جمع شود«غیر منصرف»خواهد بود.مثلا سوره های یونس، یوسف،ابراهیم،لقمان و سبأ،به سبب«عجمه»و سوره های عبس،فصّلت،اقترب، قل اوحی،تبارک،تبّت و لم یکن،به سبب«وزن فعل»و سوره های فاتحه،توبه، برائت،قریش و مریم به سبب«تأنیث»و سوره های آل عمران،انسان و رحمان به سبب«الف و نون»غیر منصرفند.ولی بیشتر نام های سور،چون با«الف و لام» است،جنبۀ غیر منصرف بودن آن ها منتفی است.

برخی از اسامی،به جهت یک حرفی یا دو حرفی بودن،مبنی اند؛مانند

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2010


1- سورۀ شعراء دارای 228 آیۀ کوتاه و همچنین سورۀ صافات دارای 182 آیۀ کوتاه است و بدین جهت از سور مئین شمرده شده اند که از لحاظ حجم سوره همانند سوره های مئین می باشند.

سوره های ق،ص،یس و طه.

برخی دیگر با همان هیئت که علم شده است خوانده می شود؛مثلا مطفّفین در سه حالت رفع و نصب و جرّ با«یاء»است و اعراب آن روی«نون»خواهد بود.

مؤمنون،کافرون و منافقون در سه حالت با واو،زیرا تنها حالت اولیۀ نقل،ملحوظ می گردد و پس از علم شدن حالت افرادی دارد.ابو حیان توحیدی می گوید:

«نام هایی که به صورت جمله باشد؛مانند «قُلْ أُوحِیَ» (1)و «أَتیٰ أَمْرُ اللّٰهِ» (2)یا فعلی که مشتمل بر ضمیر نباشد؛مانند عبس،اعراب آن ها اعراب غیر منصرف است،زیرا از حالت جمله بودن یا فعل بودن بیرون آمده و اسم شده است.دیگر اسماء سور که از حروف هجا نباشند،اگر با الف و لام باشند،معربند و الا غیر منصرف خواهند بود» (3).

عدد سوره ها و آیات قرآن

قرآن با 114 سوره از روز نخست به همین صورت فعلی،نه کم و نه زیاد،نازل شده و از طریق پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با نقل صحابه و تابعین به دست ما رسیده است.این عدد متواتر است،زیاده بر این فاقد اعتبار و کمتر از این فاقد دلیل است.گفته شده است:

مصحف عبد اللّه بن مسعود،فاقد سورۀ حمد و دو سورۀ معوّذتین(ناس و فلق) بوده است.او بر این باور بود که سورۀ حمد همتای قرآن است و از قرآن جداست.

چنان که در آیۀ «وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» (4)سورۀ حمد،که همان سبع مثانی است،در مقابل قرآن قرار گرفته است.اما معوّذتین را از سوره های قرآنی نمی دانست،بلکه آن دو را از دعاهای باطل السحر(دفع چشم زخم)می شمرد که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله وحی شد تا با خواندن آن ها چشم زخمی که بر حسنین وارد

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2011


1- سورۀ جن.
2- سورۀ نحل.
3- الاتقان،ج 1،ص 163-162.
4- حجر 15:87.

شده بود،دفع شود.بنابراین هرگاه این دو سوره را در مصحفی می دید،آن را پاک می کرد و می گفت:«غیر قرآن را با قرآن خلط نکنید».

مصحف ابیّ بن کعب دارای 115 سوره بوده است.او دو سورۀ فیل و ایلاف را یک سوره می دانست و میان آن دو«بسم اللّه الرحمن الرحیم»نمی آورد.ضمنا دو سوره به نام های حفد و خلع بر سوره ها اضافه کرده بود.

تعیین فواصل آیات که هر آیه تا کجا ادامه دارد امری توقیفی است و با دستور و نظر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بوده است و از آن بزرگوار منقول است و مسأله ای اجتهادی نیست.بنابراین ،صحت آن به درستی و استواری نقل بستگی دارد و این گونه نیست که با تمام شدن مطلب،آیه پایان یابد.چه بسا در وسط مطلب و در اثنا،آیه تمام می شود با آن که مطلب هنوز ناتمام است و در آیۀ بعد تمام می شود.پس کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد و صرفا امر توقیفی است.این که گذشتگان در اندازۀ آیات اندکی اختلاف نظر دارند بدین جهت است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله احیانا در جایی از آیه توقف می فرمودند و به تلاوت ادامه نمی دادند و گمان می رفت که آیه تمام شده است و چه بسا در تلاوت دیگر،بدون وقفه ادامه داده اند.

از ابن عباس نقل شده است که:کل آیات قرآن 6600 آیه و همۀ حروف قرآن 320671 حرف است.در کلمات قرآن اختلاف است:برخی 77277 و دسته ای 77934 و گروهی 77434 کلمه شمرده اند.

عدد صحیح آیات،طبق روایت کوفیّین که صحیح ترین و قطعی ترین روایات است،6236 آیه است که از مولی امیر مؤمنان علیه السّلام روایت شده است (1).و اکنون عدد آیات قرآن در مصحف شریف همین رقم است.این شمارش،مبنی بر آن است که

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2012


1- ر.ک:الاتقان؛ج 1،ص 190-189 و 197.روایت کوفیین از ابن ابی لیلی،او از ابو عبد الرحمن سلمی و از امیر مؤمنان علیه السّلام است.

«بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» در سورۀ حمد یک آیه محسوب می شود و در دیگر سوره ها آیۀ مستقل به حساب نیامده باشد.و حروف مقطعه در اوایل سور،یک آیه محسوب شود،ولی تعداد آیات هر سوره نزد دیگران مورد اختلاف است (1).

عدد آیات سوره ها طبق روایت کوفیین:

رقم/سوره/عدد آیات /1حمد7/ /2بقره286/ /3آل عمران200/ /4نساء176/ /5مائده120/ /6انعام165/ /7اعراف206/ /8انفال70/ /9توبه129/ /10یونس109/ /11هود123/ /12یوسف111/ /13رعد43/ /14ابراهیم52/ /15حجر99/ /16نحل128/ /17اسراء111/ /18کهف110/ /19مریم98/ /20طه135/ /21انبیا112/ /22حج78/ /23مؤمنون118/ رقم/سوره/عدد آیات /24نور64/ /25فرقان77/ /26شعراء227/ /27نمل93/ /28قصص88/ /29عنکبوت69/ /30روم60/ /31لقمان34/ /32سجده30/ /33احزاب73/ /34سبأ54 /35فاطر45/ /36یس83/ /37صافات183/ /38ص88/ /39زمر75/ /40غافر85/ /41فصّلت54/ /42شوری53/ /43زخرف89/ /44دخان59/ /45جاثیه37/ /46احقاف35/ رقم/سوره/عدد آیات /47محمّد38/ /48فتح29/ /49حجرات18/ /50ق45/ /51ذاریات60/ /52طور49/ /53نجم62/ /54قمر55/ /55رحمان78/ /56واقعه96/ /57حدید29/ /58مجادله22/ /59حشر24/ /60ممتحنه13/ /61صف14/ /62جمعه11/ /63منافقون11/ /64تغابن18/ /65طلاق12/ /66تحریم12/ /67ملک30/ /68قلم52/ /69حاقّه52/ رقم/سوره/عدد آیات /70معارج44/ /71نوح28/ /72جن28/ /73مزّمل20/ /74مدّثر56/ /75قیامه40/ /76انسان31/ /77مرسلات50/ /78نبأ40/ /79نازعات46/ /80عبس42/ /81تکویر29/ /82انفطار19/ /83مطفّفین36/ /84انشقاق25/ /85بروج22/ /86طارق17/ /87اعلی87/ /88غاشیه26/ /89فجر30/ /90بلد20/ /91شمس15/ /92لیل21/ رقم/سوره/عدد آیات /93ضحی11/ /94شرح8/ /95تین8/ /96علق19/ /97قدر5/ /98بیّنه8/ /99زلزله8/ /100عادیات11/ /101قارعه11/ /102تکاثر8/ 103عصر3/ /104همزه9/ /105فیل5/ /106قریش4/ /107ماعون7/ /108کوثر3/ /109کافرون6/ /110نصر3/ /111تبّت5/ /112اخلاص4/ /113فلق5/ /114ناس6/

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2013


1- همان؛ص 195-190.

فصل سوم : جمع و تألیف قرآن

اشاره

جمع و تألیف قرآن به شکل کنونی،در یک زمان صورت نگرفته،بلکه به مرور زمان و به دست افراد و گروه های مختلف انجام شده است.ترتیب،نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبّدا پذیرفت،و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کرد.

هر سوره با فرودآمدن «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ» آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید،تا موقعی که «بِسْمِ اللّٰهِ...» دیگری نازل می شد و سورۀ دیگری آغاز می گردید.این نظم طبیعی آیات بود.گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله-با اشارۀ جبرئیل-دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سورۀ دیگری قرار داده شود؛مانند آیۀ «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللّٰهِ ثُمَّ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مٰا کَسَبَتْ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ» (1)-که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است-پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور فرمود آن را بین آیات ربا و آیۀ دین،در سورۀ بقره آیۀ 281 ثبت کنند.بنابراین ثبت آیات در سوره ها،چه با نظم طبیعی یا نظم دستوری،توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود.

ولی دربارۀ نظم و ترتیب سوره ها میان اهل نظر اختلاف است.سیّد مرتضی علم الهدی و بسیاری از محققین و از معاصرین آیت اللّه خویی بر آنند که قرآن همچنان که هست،در زمان حیات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شکل گرفته است.زیرا جماعتی قرآن

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2014


1- بقره 2:281.

را در آن عهد حافظ بوده اند و بسیار بعید می نماید که مسأله ای با این اهمیت را پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله رها کرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود.

این نظر قابل قبول نیست،زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد،دلیل نمی شود که میان سوره ها ترتیبی وجود داشته است.و اگر کسی هر آن چه از قرآن که تا آن روز نازل شده،حفظ و ضبط کرده باشد،حافظ و جامع قرآن خواهد بود.

بنابراین لازمۀ حفظ همۀ قرآن ترتیب فعلی آن نیست.امّا اهمیت این مسئله چندان روشن نیست،زیرا آنچه مهم است تکمیل سوره ها و مستقل بودن هر سوره از سورۀ دیگر است تا آیه های هر سوره با آیه های سوره های دیگر اشتباه نشود.این مهم در عهد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله صورت گرفت.امّا ترتیب بین سوره ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امکان نداشت،زیرا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آیه هایی می رفت.بنابراین طبیعی است که پس از یأس از نزول قرآن،که به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود،سوره های قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود.

بر این اساس،بیشتر محقّقین و تاریخ نویسان بر آنند که جمع و ترتیب سوره ها پس از وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای نخستین بار بر دست علی امیر مؤمنان علیه السّلام سپس زید بن ثابت و دیگر صحابۀ بزرگوار انجام گرفت.و در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع قرآن به دست صحابه،پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از امور مسلّم تاریخ است.

علی علیه السّلام نخستین کسی بود که پس از وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به جمع قرآن مشغول گردید.بر حسب روایات،مدت شش ماه در منزل نشست و این کار را به انجام رساند.ابن ندیم گوید:«اولین مصحفی که گردآوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود».سپس می گوید:«مصحفی را دیدم نزد ابو یعلی حمزۀ حسنی که با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند» (1).محمد بن سیرین از عکرمه نقل می کند:«در ابتدای خلافت ابو بکر،علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری کرد».گوید:«از عکرمه

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2015


1- الفهرست؛ص 48-47.

پرسیدم:آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟آیا رعایت ترتیب نزول در آن شده بود؟گفت:اگر جنّ و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن را گرد آورند، نخواهند توانست».ابن سیرین می گوید:«هر چه دنبال کردم تا بر آن مصحف دست یابم،میسورم نگردید» (1).ابن جزی کلبی گوید:«اگر مصحف علی یافت می شد، هرآینه در آن علم فراوان یافت می گردید» (2).

وصف مصحف علی علیه السّلام

مصحفی را که مولی امیر مؤمنان علیه السّلام گردآوری کرده بود،دارای ویژگی های خاصّی بود که در مصاحف دیگر وجود نداشت.

اولا؛ترتیب دقیق آیات و سور،طبق نزول آن ها رعایت شده بود.یعنی در این مصحف مکی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود.

بدین وسیله سیر تشریع و احکام،مخصوصا مسألۀ ناسخ و منسوخ در قرآن به خوبی به دست می آمد.

ثانیا؛در این مصحف قرائت آیات،طبق قرائت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله که اصیل ترین قرائت بود،ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود.بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و به دست آوردن تفسیر صحیح آیه هموار بود.این امر اهمیت بسزایی داشت،زیرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گمراهی مفسر می شود.که در آن مصحف هرگونه موجبات گمراهی وجود نداشت.

ثالثا؛این مصحف مشتمل بر تنزیل و تأویل بود.یعنی موارد نزول و مناسبت هایی را که موجب نزول آیات و سوره ها بود،در حاشیۀ مصحف توضیح می داد.این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی قرآن و رفع بسیاری از مبهمات بود و علاوه بر ذکر سبب نزول در حواشی،تأویلاتی نیز وجود داشت.این تأویلات برداشت های کلی و جامع از موارد خاص آیات بود که در فهم آیه ها بسیار مؤثر بود.

امیر مؤمنان علیه السّلام خود می فرماید:«و لقد جئتهم بالکتاب مشتملا علی التنزیل و

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2016


1- طبقات ابن سعد؛ج 2،ص 101.الاستیعاب در حاشیۀ الاصابه؛ج 2،ص 253.الاتقان؛ج 1،ص 57.
2- ابن جزیّ الکلبی؛التسهیل لعلوم التنزیل؛ج 1،ص 4 و نیز رجوع کنید به:التمهید؛ج 1،ص 288 و 296-292.

التأویل» (1)و نیز می فرماید:«آیه ای بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل نشد،مگر آن که بر من خوانده و املا فرمود و من آن را با خط خود نوشتم.و نیز تفسیر و تأویل،ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه هر آیه را به من آموخت و مرا دعا فرمود تا خداوند فهم و حفظ به من مرحمت فرماید.از آن روز تاکنون هیچ آیه ای را فراموش نکرده و هیچ دانش و شناختی را که به من آموخته و نوشته ام،از دست نداده ام» (2).بنابراین اگر پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از این مصحف که مشتمل بر نکات و شرح و تفسیر و تبیین آیات بود استفاده می شد،امروزه بیشترین مشکلات فهم قرآن مرتفع می گردید (3).

سرانجام مصحف علی علیه السّلام

سلیم بن قیس هلالی(متوفای 90)که از اصحاب خاص امیر مؤمنان بود،از سلمان فارسی(رضوان اللّه علیه)روایت می کند:موقعی که علی علیه السّلام بی مهری مردم را نسبت به خود احساس کرد،در خانه نشست و از خانه بیرون نیامد تا آن که قرآن را کاملا جمع آوری کرد.پیش از جمع آوری حضرت،قرآن روی پاره های کاغذ و تخته های نازک شده و ورق ها نوشته شده و به صورت پراکنده بود.علی علیه السّلام پس از اتمام،طبق روایت یعقوبی آن را بار شتری کرده به مسجد آورد.در حالی که مردم پیرامون ابو بکر گرد آمده بودند،به آنان گفت:«بعد از مرگ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تاکنون به جمع آوری قرآن مشغول بودم و در این پارچه آن را فراهم کرده،تمام آنچه بر پیامبر نازل شده است جمع آورده ام.نبوده است آیه ای مگر آنکه پیامبر،خود بر من خوانده و تفسیر و تأویل آن را به من آموخته است.مبادا فردا بگویید:از آن غافل بوده ایم».آن گاه یکی از سران گروه بپاخاست و با دیدن آنچه علی علیه السّلام در آن نوشته ها فراهم کرده بود،بدو گفت:به آنچه آورده ای نیازی نیست و آنچه نزد ما هست ما را کفایت می کند.علی علیه السّلام گفت:«دیگر هرگز آن را نخواهید دید».آن گاه داخل خانۀ خود شد و کسی آن را پس از آن ندید (4).

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2017


1- محمد جواد بلاغی؛آلاء الرحمن؛ج 1،ص 257.
2- تفسیر برهان؛ج 1،ص 16،شمارۀ 14.
3- برای اطلاع بیشتر در زمینه نظم و ترتیب مصحف علی علیه السّلام رجوع کنید به:تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 113.
4- السقیفه؛ص 82.

در دوران عثمان،که میان طرف داران مصاحف صحابه اختلاف شدید رخ داد، طلحه بن عبید اللّه به مولی امیر مؤمنان علیه السّلام عرض کرد:به یاد داری آن روزی را که مصحف خود را بر مردم عرضه داشتی و نپذیرفتند،چه می شود امروز آن را ارائه دهی تا شاید رفع اختلاف گردد؟حضرت از جواب دادن سرباززد.طلحه سؤال خود را تکرار کرد.حضرت فرمود:«عمدا از جواب سرباززدم».آن گاه به طلحه گفت:«آیا این قرآن که امروزه در دست مردم است،تمامی آن قرآن است یا آن که غیر از قرآن نیز داخل آن شده است؟»طلحه گفت:البته تمامی آن قرآن است.حضرت فرمود:«اکنون که چنین است،چنانچه به آن اخذ کنید و عمل نمایید،به رستگاری رسیده اید».طلحه گفت:اگر چنین است،پس ما را بس است و دیگر چیزی نگفت (1).

حضرت با این جواب خواستند تا علاوه بر حفظ وحدت،صلابت و استواری قرآن محفوظ بماند.

جمع زید بن ثابت

وصیت پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله جمع قرآن بود تا مانند تورات یهود در معرض ضایع شدن قرار نگیرد (2).علی علیه السّلام پس از رحلت پیامبر از وصیت تبعیت کرد و به این مهم پرداخت و آن را عرضه داشت،ولی به دلایلی پذیرفته نشد.اما از آنجایی که قرآن اولین مرجع تشریع آیین اسلام و زیربنای ساخت جامعه اسلامی است،ضرورت داشت خلفای وقت از دیگر کاتبان کلام الهی استفاده کنند تا با جمع قرآن از روی قطعات چوب و استخوان و سینه های حافظان قرآن،آن را ضبط کنند.و خلأ از دست رفتن هفتاد تن و بنا بر قولی چهارصد تن از حافظان قرآن را که در جنگ یمامه به شهادت رسیدند،جبران کنند (3).

بنابراین ابو بکر از زید بن ثابت خواست تا قرآن را جمع آوری کند.زید می گوید:

«ابو بکر مرا فراخواند،و پس از مشاوره با عمر-که در آنجا بود-گفت:بسیاری از

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2018


1- همان؛ص 124.
2- تفسیر قمی؛ص 745.
3- فتح الباری؛ج 7،ص 447-در آن واقعه 360 تن از مهاجرین و انصار از شهر مدینه و 300 تن از مهاجرین ساکن در غیر مدینه و 300 تن از تابعین کشته شده بودند(تاریخ طبری؛ج 2،ص 516).

قاریان و حافظان قرآن در حادثۀ یمامه کشته شده اند و بیم آن می رود که در موارد دیگر نیز گروهی دیگر کشته شوند و قسمت عمدۀ قرآن از بین برود.آن گاه جمع آوری قرآن را مطرح ساخت.گفتم:چگونه می خواهید کاری کنید که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آن را انجام نداد؟گفتند:این کار ضرورت دارد و باید انجام شود.و آن اندازه سخن گفتند و به من اصرار ورزیدند تا آن را پذیرفتم.آن گاه ابو بکر به من گفت:می بینم که جوان عاقلی هستی و هرگز ما به تو اندیشۀ ناروا نمی داریم.تو کاتب وحی رسول خدا بودی،این کار را دنبال کن و بخوبی انجام ده».زید می گوید:«سنگینی این کار که بر من تحمیل شده بود از تحمّل کوه گران سخت تر بود،ولی به ناچار آن را پذیرفتم و قرآن را که بر صفحاتی از سنگ و چوب نوشته شده بود،جمع آوری کردم» (1).

روش زید در جمع قرآن

زید به جمع آوری قرآن مشغول شد و قرآن را از صورت پراکندگی درآورد و در یکجا فراهم کرد.او این کار را با همکاری گروهی از صحابه انجام داد.نخستین اقدام وی آن بود که اعلام کرد: هرکس هر چه از قرآن نزد خود دارد،بیاورد.یعقوبی می گوید:«وی گروهی مرکب از 25 نفر را تشکیل داد» (2)و خود ریاست آن گروه را بر عهده گرفت.این گروه هر روز در مسجد گرد هم می آمدند و افرادی که آیه یا سوره ای از قرآن در اختیار داشتند به این گروه مراجعه می کردند.این گروه از هیچ کس،هیچ چیز را به عنوان قرآن نمی پذیرفتند،مگر آنکه دو شاهد ارائه دهند که آنچه آورده است جزء قرآن است.شاهد اول نسخۀ خطی،یعنی نوشته ای که حکایت از وحی قرآنی داشته باشد.شاهد دوم شاهد حفظی،یعنی دیگران نیز شهادت دهند که آن را از زبان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شنیده اند.در اینجا دو نکته قابل توجه است:

1.از خزیمه بن ثابت انصاری (3)دو آیۀ آخر سورۀ برائت بدون شاهد پذیرفته شد،

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2019


1- صحیح بخاری؛ج 6،ص 225.مصاحف سجستانی؛ص 6.ابن اثیر؛الکامل فی التاریخ؛ج 2،ص 247 و ج 3، ص 56.البرهان؛ج 1،ص 233.
2- تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 113.
3- خزیمه بن ثابت انصاری به«ذو الشهادتین»لقب یافت؛زیرا او در تمامی جنگ های پیامبر حضور داشت و از نزدیکان و شیفتگان مولی علی بود.در واقعۀ صفین و جمل شرکت داشت و اوست که حدیث«تقتل عمارا الفئه الباغیه»را در واقعۀ صفین روایت کرد.او برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که از اعرابی اسبی خریده بود شهادت داد.

زیرا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شهادت او را به جای شهادت دو نفر قرار داده بود (1).

2.از عمر بن الخطاب عبارت«الشیخ و الشیخه إذا زنیا فارجموهما البته...»که گمان می کرد آیۀ قرآن است،پذیرفته نشد.از وی شاهد خواستند،نتوانست ارائه دهد و بر هرکس عرضه کرد انکار نمود که از پیامبر چنین چیزی شنیده باشد.عمر تا آخر عمر بر صحت آن اصرار داشت و همواره می گفت:«اگر مردم نمی گفتند عمر چیزی بر قرآن افزود، هرآینه این آیه را در قرآن درج می کردم».

بدین کیفیت،زید آیه ها و سوره های قرآن را جمع آوری کرد و آن را از پراکندگی و خطر از بین رفتن نجات داد.هر سوره که کامل می شد در صندوقچه مانندی از چرم به نام«ربعه»قرار می داد تا آن که سوره ها یکی پس از دیگری کامل شد.ولی هیچ گونه نظم و ترتیبی بین سوره ها به وجود نیاورد (2).این صحیفه ها،که سوره های قرآنی بر آن نگاشته شده بود،پس از اتمام به ابو بکر سپرده شد.این مجموعه پس از ابو بکر به عمر انتقال یافت و پس از وفات وی نزد دخترش حفصه نگهداری شد و هنگام یکسان کردن مصحف ها،عثمان آن را به عاریت گرفت تا نسخه های دیگر قرآن را با آن مقابله کند و سپس آن را به حفصه بازگردانید .چون حفصه درگذشت،مروان که از جانب معاویه والی مدینه بود،آن را از ورثۀ حفصه گرفت و از بین برد (3).

مصاحف صحابه
[مصاحف معروف]
اشاره

پس از رحلت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و پذیرفته نشدن مصحف علی علیه السّلام،علاوه بر زید، عدۀ دیگری از بزرگان صحابه به جمع قرآن پرداختند.از جمله:عبد اللّه بن مسعود، ابیّ بن کعب،مقداد بن اسود،سالم مولی ابی حذیفه،معاذ بن جبل و ابو موسی اشعری.گویند:نخستین کسی که سوره های قرآن را مرتب نمود،سالم مولی

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2020


1- مصاحف سجستانی؛ص 9-6.صحیح بخاری؛ج 6،ص 225.
2- ابن کثیر القرشی الدمشقی؛تفسیر ابن کثیر؛ج 1،ص 261 و البرهان؛ج 2،ص 35 و الاتقان؛ج 1،ص 58 و فتح الباری؛ج 9،ص 16 و زرقانی؛مناهل العرفان؛ج 1،ص 254 و احمد امین مصری؛فجر الاسلام؛ص 195.
3- ابن حجر قسطلانی؛ارشاد الساری فی شرح البخاری؛ج 7،ص 449 و التمهید؛ج 1،ص 300.

ابی حذیفه بود.وقتی قرآن جمع آوری و روی اوراق نوشته شد،آن گاه خود و هم دستانش گرد هم آمدند و دربارۀ نام آن به شور نشستند.برخی نام«سفر»را پیشنهاد کردند،سالم و دیگران آن را نپسندیدند؛زیرا نام کتاب های یهود است.

سپس سالم عنوان مصحف را پیشنهاد کرد و گفت:همانند این کتاب(صحیفه های جمع شده)را در حبشه دیدم که آن را«مصحف»می گفتند.همۀ حاضران نام مصحف را برای صحیفه های جمع شده پذیرفتند (1).در اینجا به معرفی برخی از مصاحف صحابه و ویژگی های آن ها اشاره می شود:

مصحف ابن مسعود

مصحف ابن مسعود دارای ویژگی های زیر بود:

1.ترتیب سوره ها چنین بود:سبع طوال،مئین،مثانی،حوامیم،ممتحنات و مفصلات.

2.این مصحف 111 سوره داشت،زیرا فاقد سورۀ حمد و سوره های معوذتین بود.او بر این عقیده بود که ثبت سوره ها در مصحف برای حفظ آن از پراکندگی و گم شدن است و سورۀ حمد به جهت تکرار قرائت آن در نمازها هرگز گم نمی شود (2).یا آنکه سورۀ حمد عدل قرآن است و نباید جزء قرآن آورده شود.اما دلیل نیاوردن دو سورۀ معوذتین این بود که این دو سوره را جزء قرآن نمی دانست.بلکه دعای چشم زخم(باطل السحر)می دانست که از جانب خدا بر پیامبر وحی شد،تا برای سلامتی حسنین آن را بخواند و آنان را از چشم زخم محفوظ دارد.او هرگاه می دید که در مصحفی این دو سوره را نوشته اند،آن را پاک می کرد و می گفت:«غیر قرآن را با قرآن خلط نکنید و هرگز در نماز این دو سوره را نمی خواند» (3).

3.صاحب کتاب الاقناع روایتی نقل کرده که در آن آمده است در مصحف

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2021


1- ر.ک:الکامل فی التاریخ؛ج 3،ص 55.الاتقان؛ج 1،ص 58.مصاحف سجستانی؛ص 14-11.پوشیده نماند که قرآن،نام«ما یقرأ»آنچه خوانده می شود است.آن گاه که در صحیفه ها به صورت کتاب درآمد نام مصحف به خود گرفت.
2- ابن قتیبه؛تأویل مشکل القرآن؛ص 49-48.
3- الدر المنثور؛ج 6،ص 417-416.فتح الباری؛ج 8،ص 581.

ابن مسعود برای سورۀ برائت«بسم الله الرحمن الرحیم»ثبت شده بود.سپس می نویسد:

نباید آن را معتبر دانست (1).

4.این مصحف در بسیاری از آیات و کلمات قرآنی با مشهور مخالفت دارد،زیرا ابن مسعود بر این باور بود که می توان کلمات قرآن را به مترادف آن تبدیل کرد.او می گفت:«هرگاه کلمه ای بر شما دشوار باشد یا برای خواننده فهم آن مشکل آید، می توان آن را به کلمۀ دیگر که سهل و واضح است و معنای آن را دارد،تبدیل کرد».

او کلمۀ زخرف را به کلمۀ ذهب،و کلمۀ عهن را به کلمۀ صوف تبدیل می کرد.زیرا معنای هر دو کلمه در هر دو موضع یکی است.او در تعلیم یک نفر اعجمی که تلفظ کلمۀ اثیم بر وی دشوار بود،تجویز کرد تا به جای آن بگوید:«إنّ شجره الزقوم طعام الفاجر»به جای «طَعٰامُ الْأَثِیمِ» (2).

5.ابن مسعود در مصحف خود برخی کلمات را برای روشن شدن مراد آیه به کلمات دیگر تبدیل می کرد.مثلا «وَ السّٰارِقُ وَ السّٰارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمٰا» (3)را به«...

فاقطعوا ایمانهما»تبدیل کرد،زیرا معلوم نبود مراد آیه کدام دست است.و یا آیۀ «وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ» (4)را به صورت«و أقیموا الوزن باللسان»ثبت کرده بود،زیرا معتقد بود اقامۀ وزن به واسطۀ زبانۀ ترازوست.و یا آیه «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا» (5)را«إنی نذرت للرحمن صمتا...»ثبت کرده بود،زیرا روزۀ صمت(سکوت)نذر کرده بود (6).

6.او احیانا الفاظی را به منظور شرح و تفسیر در ضمن جمله ها و عبارات قرآن می افزود.این گونه زوائد تفسیری که در کلام گذشتگان بسیار به چشم می خورد،در مواردی بود که موجب اشتباه با نصّ قرآنی نمی گردید.مثلا در آیۀ «کٰانَ النّٰاسُ أُمَّهً

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2022


1- الاتقان؛ج 1،ص 65.
2- دخان 44:44. ر.ک:حموی،یاقوت؛معجم الأدباء؛ج 4،ص 193.تفسیر کبیر رازی؛ج 1،ص 213. تفسیر طبری؛ج 15،ص 163 و ج 23،ص 96. تأویل مشکل القرآن؛ص 24.
3- مائده 5:38.
4- الرحمن 55:9.
5- مریم 19:26.
6- ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 8،ص 421. الکشّاف؛ج 1،ص 459. ابو حامد غزالی؛احیاء علوم الدین؛ج 2،ص 77. شمس الدین الذهبی؛تذکره الحفاظ؛ج 1،ص 340.الاتقان؛ج 1،ص 47.صحیح بخاری؛ج 6،ص 228.

وٰاحِدَهً [فاختلفوا] فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّٰاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ...» (1)افزودن«فاختلفوا»برای روشن شدن این مطلب بود که بعثت انبیا پس از اختلاف بوده است (2).بنا بر نقل سیوطی از ابن مردویه،ابن مسعود می گفت:«در زمان پیامبر این آیه را این گونه تلاوت می کردیم: «یٰا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ [انّ علیا مولی المؤمنین] وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ وَ اللّٰهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّٰاسِ...» (3)از این موارد در مصحف ابن مسعود بسیار است که برای روشن شدن مفهوم آیه،بر آیات افزوده شده است.البته این افزودن ها پرسش هایی از جمله مسألۀ تحریف را مطرح کرده است.ولی بسیاری از این نسبت ها قطعی نیست و احتمال دخالت سیاست در جعل و نسبت خلاف به ابن مسعود بسیار می رود.

به ویژه که وی مخالفت هایی با حکّام وقت داشت.از طرف دیگر مواردی از این زیادت ها جنبۀ تفسیری و توضیحی دارد و در آن زمان بسیار متداول بوده است که صحابه در کنار مصحف خود مطالب تفسیری را می نوشتند،و به دیگران نقل می کردند تا مفهوم و پیام آیه در میان مردم حفظ شود (4).

مصحف ابیّ بن کعب

ویژگی های مصحف ابیّ بن کعب به شرح ذیل است:

1.ترتیب سوره های مصحف ابیّ بن کعب تقریبا هم آهنگ با ترتیب مصحف ابن مسعود بود.جز آن که سورۀ یونس را پیش از دو سورۀ انفال و برائت قرار داده بود و نیز در تقدیم و تأخیر برخی سوره ها با آن تفاوت داشت.تفاوت دیگری که با مصحف ابن مسعود داشت آن که مشتمل بر سورۀ حمد و معوذتین بود.

2.این مصحف دو سوره به نام های خلع و حفد بیش از مصاحف دیگر دارد.این دو دعای قنوت اند و به گمان این که از سوره های قرآن است،در قرآن درج شده است.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2023


1- بقره 2:213.
2- الکشّاف؛ج 1،ص 255.
3- مائده 5:67. ر.ک:الدر المنثور؛ج 2،ص 298.
4- ر.ک:التمهید؛ج 1،ص 322-320.

دعای خلع:«بسم اللّه الرحمن الرحیم اللّهم انّا نستعین بک و نستغفرک و نثنی علیک الخیر و لا نکفرک و نخلع و نترک من یفجرک».

دعای حفد:«بسم اللّه الرحمن الرحیم اللّهم إیّاک نعبد و لک نصلّی و نسجد و إلیک نسعی و نحفد،نخشی عذابک و نرجوا رحمتک انّ عذابک بالکفار ملحق» (1).

3.در این مصحف میان دو سورۀ فیل و قریش«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»نیامده و آن دو،یک سوره پنداشته شده است (2).در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز آمده است که هرکس در نماز،سورۀ فیل را بخواند باید سورۀ قریش را نیز بخواند،لیکن با آوردن «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» (3)بین دو سوره؛یعنی این دو سوره قرائتا یک سوره محسوب می شود،ولی از نظر ثبت در قرآن دو سوره به حساب می آید.این روایت عکس مصحف ابیّ بن کعب را ثابت می کند.بنابراین مصحف ابیّ بن کعب دارای 115 سوره بود.

4.در این مصحف ابتدای سورۀ زمر با«حم»شروع شده بود و در نتیجه حوامیم این مصحف به جای هفت سوره،هشت سوره است (4).

5.این مصحف با مشهور،اختلاف قرائت داشت.برخی کلمات به مترادف های آن ها تبدیل شده است:آیۀ «قٰالُوا یٰا وَیْلَنٰا مَنْ بَعَثَنٰا مِنْ مَرْقَدِنٰا» (5)به صورت«من هبّنا من مرقدنا» (6)و آیۀ «کُلَّمٰا أَضٰاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ...» (7)به صورت«مرّوا فیه»یا«سعوا فیه»خوانده شده است (8).برخی کلمات برای توضیح و تفسیر آورده شده است:در آیۀ «فَصِیٰامُ ثَلاٰثَهِ أَیّٰامٍ (9)[متتابعات] فِی الْحَجِّ...» کلمۀ افزوده شده (10)برای معلوم کردن سه روز روزۀ متوالی است و یا در آیۀ «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ [إلی أجل مسمّی] فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً...» (11)عبارت اضافه شده برای معلوم کردن این است (12)که مقصود،نکاح

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2024


1- الاتقان؛ج 1،ص 65.
2- همان؛ج 1،ص 65-64.
3- وسائل الشیعه؛ج 4،ابواب القراءه فی الصّلاه،باب 10.
4- الاتقان؛ج 1،ص 64.
5- یس 36:52.
6- تفسیر طبرسی؛ج 8،ص 428.
7- بقره 2:20.
8- الاتقان؛ج 1،ص 47.
9- بقره 2:196.
10- الکشاف؛ج 1،ص 242.
11- نساء 4:24.
12- تفسیر طبری؛ج 5،ص 9.

متعه و انقطاعی است نه دائمی و یا این آیه را چنین خوانده است: «إِنَّ السّٰاعَهَ آتِیَهٌ أَکٰادُ أُخْفِیهٰا [من نفسی فکیف اظهرکم علیها] لِتُجْزیٰ کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا تَسْعیٰ» (1).

همان گونه که دربارۀ مصحف ابن مسعود بیان شد،نباید گمان برد که این بیان های تفسیری در مصاحف صحابه تحریف و زیادت کلمات و یا تردید در قرآن های موجود را به دنبال داشته است.البته بعدها این روش متروک شد.

مصاحف غیر معروف
اشاره

از برخی کتب قرائات برمی آید که اختلاف قرائت صحابه به دلیل اختلاف در مصحف های جمع آوری شدۀ آن ها بود،زیرا در دوران عثمان برای یکسان نمودن مصاحف و از بین بردن اختلاف در قرائات،دستور جمع آوری مصحف ها داده شد تا منشأ اختلاف از بین برود.ابن خطیب می گوید:«قرائات مختلف که از رجال صدر اول و صحابه منقول است در مصحف های آنان ثبت شده بود» (2).اکنون به برخی از مصاحف غیر معروف به نقل از شواذ القراءات اشاره می کنیم: (3)مصحف ها/قرائت مشهور

1.مصحف عایشه

(4)حافظوا علی الصلوات و الصلاه الوسطی و صلاه العصر (ص 15)/ حٰافِظُوا عَلَی الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلاٰهِ الْوُسْطیٰ... (بقره، 238).

ان یدعون من دونه إلاّ أوثانا... (ص 29)./ إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاّٰ إِنٰاثاً... (نساء،117) إنّکم و ما تعبدون من دون اللّه حطب جهنّم (ص 93)./ إِنَّکُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ (انبیا،98).

إِذْ تَلَقَّوْنَهُ... (ص 100)./ إِذْ تَلَقَّوْنَهُ (نور،15).

و الذین یأتون ما اتوا و قلوبهم وجله... (ص 90)./ وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ مٰا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ... (مؤمنون،

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2025


1- طه 20:15. ر.ک:ابن خالویه؛شواذ القراءات؛ص 87.
2- الفرقان فی جمع و تدوین القرآن؛ص 110.
3- با شمارۀ صفحات آن که در کنار هر قرائت آورده شده.
4- در صحیح بخاری آمده است که شخصی عراقی مصحف عایشه را خواست تا از آن نسخه ای بردارد.معلوم می شود که عایشه نیز مانند دیگران مصحف گردآورده ای داشت که مخصوص خود او بود(صحیح بخاری؛ ج 6،ص 228.فتح الباری؛ج 9،ص 36).

مصحف ها/قرائت مشهور إنّ اللّه و ملائکته یصلّون علی النّبی یا أیّها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیما و علی الذین یصلون الصفوف الأول . (1)60/). إِنَّ اللّٰهَ وَ مَلاٰئِکَتَهُ یُصَلُّونَ... وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً (احزاب،56).

2.مصحف معاذ بن جبل

الاّ أن یأتیهم اللّه فی ظلل من الغمام و الملائکه و قضاء الامر... (ص 13)./ ...وَ قُضِیَ الْأَمْرُ... (بقره،210).

و من یکسّب خطیئه... (ص 28)./ وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَهً... (نساء 112).

إنّ الذین یکسّبون الإثم... (ص 40)./ إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمَ... (انعام،120).

و بالله لأکیدن... (ص 65)./ وَ تَاللّٰهِ لَأَکِیدَنَّ... (انبیا،57).

و إذا القوا منها مکانا ضیّقا مقرّنون (104)./ وَ إِذٰا أُلْقُوا مِنْهٰا مَکٰاناً ضَیِّقاً مُقَرَّنِینَ... (فرقان،13) یٰا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشٰادِ (132) (2)./ یٰا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشٰادِ (غافر،38).

3.مصحف ابو الدرداء

لَوْ أَطٰاعُونٰا مٰا قُتِلُوا... (ص 23)./ ...لَوْ أَطٰاعُونٰا مٰا قُتِلُوا... (آل عمران،168).

من بعد وصیه یوصی بها أو دین... (ص 25)./ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِینَ بِهٰا أَوْ دَیْنٍ... (نساء،12).

قلیلا ما تتذکرون... (ص 42)./ قَلِیلاً مٰا تَذَکَّرُونَ... (اعراف،3).

بالغدوّ و الأیصال... (ص 48)./ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصٰالِ... (اعراف،205) ما کان للنبیّ أن یکون له أسری (ص 50)/ مٰا کٰانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْریٰ (انفال،67).

...لیخرج الناس من الظلمات إلی النور.

(ص 68)./ ...لِتُخْرِجَ النّٰاسَ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ (ابراهیم،1).

ما کان ینبغی لنا ان نَتّخذ من دونک.من أولیاء (ص 104)/ مٰا کٰانَ یَنْبَغِی لَنٰا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیٰاءَ (فرقان،18).

من أزواجنا و ذریّاتنا قرّات أعین ./ مِنْ أَزْوٰاجِنٰا وَ ذُرِّیّٰاتِنٰا قُرَّهَ أَعْیُنٍ (فرقان،74).

ما اخفی لهم من قرّات أعین (ص 118)./ مٰا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْیُنٍ (سجده،17).

ما کذّب الفؤاد ما رأی... (ص 146)./ مٰا کَذَبَ الْفُؤٰادُ مٰا رَأیٰ... (نجم،11).

کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ (ص 180)./ ...کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ (فیل،5).

4.مصحف عثمان

إن ربّک هو الخالق العلیم (ص 71)./ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْخَلاّٰقُ الْعَلِیمُ (حجر،86).

و یهیا لکم من أمرکم مرفقا (ص 78)./ وَ یُهَیِّئْ لَکُمْ مِنْ أَمْرِکُمْ مِرْفَقاً (کهف،16).

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2026


1- الاتقان ج 3،ص 73.
2- ابن خالویه می گوید:«رشّاد وصف مبالغه است و مقصود خداست».

مصحف ها/قرائت مشهور لِئَلاّٰ یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتٰابِ (ص 153)./ لِئَلاّٰ یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتٰابِ (حدید،29).

و إن کان ذا عسره فنظره إلی میسره (ص 17)./ وَ إِنْ کٰانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلیٰ مَیْسَرَهٍ (بقره،280).

وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوٰالِیَ مِنْ وَرٰائِی (ص 83)./ وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوٰالِیَ مِنْ وَرٰائِی... (مریم،5).

5.مصحف انس بن مالک

ملک یوم الدین (ص 1)./ مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ (حمد،4).

فلا جناح علیه أن لا یطوف بها (ص 11)./ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمٰا (بقره،158).

و المقیمون الصلاه (ص 11)./ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاٰهَ (نساء،162).

حتّی یتطهّرن فإذا تطهّرن (ص 14)./ حَتّٰی یَطْهُرْنَ فَإِذٰا تَطَهَّرْنَ (بقره،222).

کشجره طیبه ثابت أصلها (ص 68)./ کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ (ابراهیم،24).

إنّی نذرت للرحمن صوما و صمتا (ص 84)./ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً (مریم،26).

یکسان شدن مصاحف
اشاره

همان گونه که گفته شد دورۀ پس از درگذشت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دورۀ جمع آوری قرآن بشمار آمده است.بزرگان صحابه بر حسب دانش و شایستگی خود به جمع آوری آیات و مرتب کردن سوره های قرآن دست زدند و هریک آن را در مصحف خاص خود گرد آوردند.برخی که خود از عهدۀ این کار بر نمی آمدند،از دیگران می خواستند تا مصحفی برای آنان استنساخ کنند و یا آیات و سوره های قرآن را در مصحفی برای آنان گرد آورند.به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلامی، تعداد مصحف ها رو به فزونی گذاشت.با افزایش تعداد مسلمانان نیاز به نسخه هایی از قرآن نیز بیشتر می شد.چه این کتاب تنها دستور آسمانی بود که مسلمانان،تمام جوانب زندگی خود را بر اساس آن تنظیم می کردند و برای آنان منبع احکام و قانون گذاری و تشکیلات نیز بشمار می آمد.

برخی از این مصحف ها به تبع موقع و پای گاه جمع کنندۀ آن در جهان اسلام آن روز،مقام والایی را کسب کرد.مثلا مصحف عبد اللّه بن مسعود،صحابی بزرگوار که مرجع اهل کوفه (1)به شمار می آمد و مصحف ابیّ بن کعب مورد توجه مردم مدینه بود

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2027


1- کوفه در آن روز مرکز علم و درس و بحث معارف اسلامی در سطح جهانی بود.

و مصحف ابو موسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجه مردم بود.

اختلاف مصحف ها

جمع کنندگان مصحف ها متعدد بودند و در این جهت با یکدیگر رابطه ای نداشتند.و از نظر صلاحیّت و استعداد و توانایی انجام این کار یکسان نبودند.

بنابراین نسخۀ هر کدام از نظر روش،ترتیب،قرائت و...با دیگری یکسان نبود.

اختلاف در مصحف ها و قرائت ها،اختلاف میان مردم را ایجاب می کرد.چه بسا مسلمانان ساکن مناطق دور دست،که به مناسبت شرکت در جنگ و یا مناسبات دیگر گرد هم می آمدند،بر اثر تعصبی که نسبت به مذهب،عقیده و رأی خود داشتند،به محکوم کردن یکدیگر دست می زدند.همین امر به نزاع و جدال میان آنان می کشید.

نمونه هایی از اختلافات مردم دربارۀ مصحف ها و تعصب آنان نسبت به قرائت های صاحبان این مصحف ها بدین شرح است:

1.در بازگشت از جنگ سرزمین ارمنستان،حذیفه به سعید بن عاص گفت:«در این سفر به موضوعی برخورد کردم که اگر نادیده گرفته شود موجب اختلاف مردم در مورد قرآن خواهد شد.و هیچ گاه نمی توان آن را چاره کرد».سعید پرسید:

«موضوع چیست؟»گفت:«مردمی را از حمص دیدم که تصور می کردند قرائت آنان بهتر از قرائت دیگران است و آنان قرآن را از مقداد فرا گرفته اند.مردم دمشق را دیدم که می گفتند:قرائت آنان بهتر از دیگر قرائت هاست.اهل کوفه را دیدم که قرائت ابن مسعود را پذیرفته اند و همین عقیده را دربارۀ قرائت او دارند.همچنین مردم بصره که قرآن را طبق قرائت ابو موسی اشعری قرائت می کنند و مصحف او را لباب القلوب می نامند».

چون حذیفه و سعید به کوفه رسیدند،حذیفه این موضوع را با مردم در میان گذاشت و از آنچه بیم داشت به آنان هشدار داد.صحابۀ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و بسیاری از تابعین با وی موافقت کردند.اصحاب ابن مسعود به وی اعتراض کردند که چه

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2028

ایرادی به ما داری،مگر جز این است که ما قرآن را مطابق قرائت ابن مسعود قرائت می کنیم؟حذیفه و موافقان او به خشم آمدند و به آنان گفتند:«ساکت باشید که به خطا می روید».او گفت:«به خدا سوگند اگر زنده باشم این موضوع را با خلیفۀ مسلمین(عثمان)در میان می گذارم تا چاره ای بیندیشد».حذیفه وقتی با ابن مسعود روبه رو شد مطلب را با او در میان گذاشت،ولی ابن مسعود با حذیفه به درشتی سخن گفت.سعید سخت عصبانی شد و مجلس را ترک کرد.مردم نیز پراکنده شدند و حذیفه با عصبانیت برای ملاقات با عثمان حرکت کرد (1).

2.یزید نخعی می گوید:«در زمان ولایت ولید بن عقبه که از جانب عثمان والی کوفه بود به مسجد کوفه رفتم.در آنجا گروهی جمع بودند و حذیفه بن یمان در میان آن جمع بود.در آن وقت مسجد گماشته ای نداشت و کسی فریاد برآورد:آنان که پیرو قرائت ابو موسی اشعری هستند به زاویۀ نزدیک باب کنده و آنان که پیرو قرائت ابن مسعودند به زاویۀ نزدیک خانۀ عبد اللّه بیایند.دو گروه دربارۀ آیه ای از سورۀ بقره اختلاف داشتند.یکی می گفت:«و اتمّوا الحجّ و العمره للبیت»و دیگری می گفت:

«وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلّٰهِ» (2).حذیفه سخت برآشفت و گفت:«همین اختلافات پیش از شما نیز وجود داشت و موضوع مراجعۀ به عثمان را مطرح کرد».

در روایت ابن ابی الشعثاء آمده است که حذیفه گفت:«قرائت ابن امّ عبد!و قرائت ابو موسی اشعری!قسم به خدا!اگر باقی بمانم تا خلیفۀ مسلمین(عثمان)را ببینم،او را بر آن خواهم داشت که قرائت واحدی ترتیب دهد.عبد اللّه به خشم آمد و گفت:این سخن سختی است و حذیفه سکوت کرد».

در روایت دیگر آمده است که حذیفه گفت:«مردم کوفه می گویند قرائت عبد اللّه و اهل بصره می گویند قرائت ابو موسی.به خدا سوگند اگر نزد عثمان رفتم او را به غرق این مصحف ها وادار خواهم کرد».عبد اللّه به او گفت:«قسم به خدا که اگر چنین کنی خداوند تو را در جایی غیر از آب(جهنم)غرق خواهد کرد» (3).

ابن حجر گفته است:«ابن مسعود،به حذیفه گفت:به من خبر داده اند که تو چنین

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2029


1- الکامل فی التاریخ؛ج 3،ص 111.
2- بقره 2:196.
3- مصاحف سجستانی؛ص 14-11.

گفته ای.حذیفه گفت:آری،من دوست ندارم که بگویند قرائت فلان و قرائت فلان همانند اهل کتاب،دچار اختلاف شوند» (1).

3.ابن اشته از انس بن مالک روایت کرده است که مردم در زمان عثمان در کوفه نسبت به قرآن اختلاف داشتند.معلمی قرآن را طبق قرائت یکی از صاحبان مصحف ها تعلیم می کرد و معلمی دیگر طبق قرائت دیگر و این به اختلاف بین جوانان کشیده می شد.این اختلافات به معلمان می رسید و هریک قرائت دیگری را غلط می شمرد.این خبر به عثمان بن عفان رسید و گفت:«در اینجا(مدینه)قرآن را مورد اختلاف قرار می دهید و آن را به غلط می خوانید پس آن که دورتر است بیشتر به بیراهه می رود و قرآن را دست خوش اختلاف قرار می دهد!» (2).

4.از محمد بن سیرین نقل شده که گفته است:«برخی قرآن را قرائت می کردند و برخی دیگر قرائت آنان را غلط می دانستند.این خبر به عثمان رسید و آن را اهمیت داد و 12 تن از قریش و انصار را جمع آورد...» (3).

5.از بکیر أشج روایت شده است که در عراق کسی از دیگری قرائت آیه ای را می پرسید و چون آیه را قرائت می کرد می گفت:این قرائت را نمی پذیرم و مردود می شمارم.این موضوع میان مردم شایع شد تا آنکه در این باره با عثمان مذاکره کردند (4).

حوادثی از این قبیل در مورد قرائت قرآن و اختلاف دربارۀ آن اگر به وسیلۀ مردانی آگاه همچون حذیفه بن یمان-که خدایش رحمت کند-پیش بینی نمی شد،به حوادثی ناخوشایند و فتنه هایی بدفرجام منتهی می گردید.

ورود حذیفه به مدینه

وقتی حذیفه از جنگ ارمنستان بازگشت،و در حالی که از اختلاف مردم دربارۀ قرآن ناخشنود بود،با آن عده از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که در کوفه بودند،دربارۀ حلّ این مشکل پیش از آن که جاهای دیگر را فرا گیرد،به مشورت پرداخت.نظر حذیفه

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2030


1- فتح الباری؛ج 9،ص 15.
2- الاتقان؛ج 1،ص 59.مصاحف سجستانی؛ص 21.
3- طبقات ابن سعد؛ج 3،ص 62.مصاحف سجستانی؛ص 25.
4- فتح الباری؛ج 9،ص 16.

این بود که عثمان را بر آن دارد که به یکسان نمودن مصاحف و الزام مردم به قرائت واحد اقدام کند که همۀ اصحاب به درستی این نظر اتفاق کردند جز عبد اللّه بن مسعود (1).لذا حذیفه با شتاب هر چه تمام تر،به سوی مدینه شتافت تا عثمان را برانگیزد که امّت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را پیش از پراکندگی دریابد.حذیفه به عثمان گفت:«ای خلیفۀ مسلمین!من بدون پرده پوشی هشدار می دهم؛این امّت را دریاب پیش از آن که گرفتار همان اختلافی شوند که یهود و نصاری به آن گرفتار شدند».

عثمان پرسید:«موضوع چیست؟»حذیفه گفت:«در جنگ ارمنستان شرکت داشتم.

در آنجا مردم شام،قرآن را به قرائت ابیّ بن کعب می خواندند که مواردی از آن را مردم عراق نشنیده اند.مردم عراق از قرائت ابن مسعود تبعیت می کردند که در مواردی مردم شام از آن بی اطلاع بودند و هر گروه،گروه دیگر را تکفیر می کرد» (2).

مشورت عثمان با صحابه

این حوادث و نظایر آن سرانجام نامطلوبی داشت.بدین لحاظ عثمان به طور جدّ در فکر یکسان کردن مصاحف برآمد.در آن هنگام یکسان نمودن مصاحف کاری بس بزرگ و پدیده ای جدید بود و هیچ یک از پیشینیان به چنین کاری دست نزده بود.به علاوه مشکلات و موانعی در اجرای این کار دیده می شد.زیرا نسخه های متعددی از این مصحف ها در اطراف و اکناف منتشر شده و در ورای هریک،رجالی از بزرگان صحابه ایستاده بودند که نادیده گرفتن شئون آنان در جامعۀ اسلامی آن روز بسی دشوار بود.چه بسا ممکن بود که اینان به حمایت و دفاع از مصحف خود قیام کرده و در این راه موانعی بزرگ به وجود آورند.به همین دلیل عثمان آن عدّه از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را که در مدینه بودند گرد آورد و در این کار با آنان مشورت نمود و همگی بر ضرورت قیام به این کار،به هر قیمتی که تمام شود،اتفاق نظر داشتند.

ابن اثیر می گوید:«عثمان اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را گرد آورد و موضوع را با آنان در میان گذاشت و همگی نظر حذیفه را تأیید کردند» (3).

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2031


1- الکامل فی التاریخ؛ج 3،ص 111.
2- صحیح بخاری؛ج 6،ص 225.مصاحف سجستانی؛ص 20-19.الکامل فی التاریخ؛ج 3،ص 111.
3- الکامل فی التاریخ؛ج 3،ص 111.
کمیتۀ یکسان کردن مصاحف

عثمان به سرعت به یکسان کردن مصاحف اقدام کرد.نخست در پیامی عام، خطاب به اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنان را به مساعدت در انجام این عمل دعوت نمود (1).

سپس چهار تن از خواص خود را برای اجرای این کار برگزید که عبارت بودند از:

زید بن ثابت که از انصار بود و سعید بن عاص و عبد اللّه بن زبیر و عبد الرحمن بن حارث بن هشام که از قریش بودند.این چهار تن اعضای اولیۀ کمیتۀ یکسان کردن مصحف ها به شمار می روند (2)که زید بر آنان ریاست داشت،چنان که از اعتراض و مخالفت ابن مسعود نسبت به انتخاب زید برمی آید؛او(ابن مسعود) گفت:«مرا از این کار کنار می زنند و آن را به کسی(زید)می سپارند که قسم به خدا، آن گاه که او در صلب مردی کافر بود،من اسلام را پذیرفته بودم» (3).عثمان خود مسئولیت سرپرستی این چهار تن را بر عهده گرفت (4)ولی آنان از عهدۀ انجام این کار بر نیامدند،و برای انجام کاری در این حد مهم،به افرادی کاردان و با کفایت نیاز داشتند.لذا از ابیّ بن کعب،مالک بن ابی عامر،کثیر بن أفلح،انس بن مالک، عبد اللّه بن عباس،مصعب بن سعد (5)،عبد اللّه بن فطیمه (6)و به روایت ابن سیرین و ابن سعد و دیگران از پنج تن دیگر که جمعا 12 نفر شدند کمک گرفتند (7).در این دوره ریاست با ابیّ بن کعب بود که او آیات قرآن را املا می کرد و دیگران می نوشتند.

به نقل ابو العالیه،اینان قرآن را از مصحف ابیّ بن کعب گرد آوردند؛ابیّ بن کعب خود املا می کرد و دیگران می نوشتند (8).

ابن حجر می گوید:«گویا در ابتدا،کار با زید و سعید بود،چه عثمان پرسید:کدام بهتر می نویسند؟گفتند:زید.سپس پرسید:کدام فصیح ترند؟گفتند:سعید.آن گاه گفت:سعید املا کند و زید بنویسد (9).سپس اضافه می کند:به افرادی نیاز داشتند که

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2032


1- الاتقان؛ج 1،ص 59.مصاحف سجستانی،ص 21.
2- صحیح بخاری؛ج 6،ص 226.
3- فتح الباری؛ج 9،ص 17.مصاحف سجستانی؛ص 15.
4- مصاحف سجستانی؛ص 25.
5- ارشاد الساری؛ج 7،ص 449.
6- مصاحف سجستانی؛ص 33.
7- همان و رجوع کنید به:طبقات ابن سعد؛ج 3، قسمت 2،ص 62.
8- مصاحف سجستانی؛ص 30.
9- فتح الباری؛ج 9،ص 16.

مصحف ها را به تعدادی که باید به مناطق مختلف فرستاده شود،بنویسند.و افراد مذکور را اضافه کردند و برای املا از ابیّ بن کعب کمک گرفتند» (1).

موضع صحابه دربارۀ یکسان شدن مصحف ها

همان گونه که در گذشته گفته شد،حذیفه بن یمان اولین کسی بود که دربارۀ یکسان شدن مصحف ها سخن گفت و سوگند یاد کرد که به نزد خلیفه خواهد رفت و از او خواهد خواست که فقط یک قرائت بین مسلمانان معمول باشد (2).او بود که در کوفه در این باره با صحابۀ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مشورت کرد و همۀ آنان،به جز ابن مسعود،با پیشنهاد او موافقت کردند.با طرح این پیشنهاد عثمان با آن موافقت نمود.سپس آن گروه از اصحاب پیامبر را که در مدینه بودند فراخواند و در این باره با آنان مشورت کرد؛همه با پیشنهاد یکسان کردن مصاحف موافقت کردند.

همچنین امام امیر المؤمنین علیه السّلام رأی موافق خود را با این برنامه به گونه اصولی اظهار نمود.ابن ابی داود از سوید بن غفله روایت کرده است که علی علیه السّلام فرمود:

«سوگند به خدا که عثمان دربارۀ مصاحف(قرآن)هیچ عملی را انجام نداد مگر این که با مشورت ما بود.او دربارۀ قرائت ها با ما مشورت کرد و گفت:به من گفته اند که برخی می گویند قرائت من بهتر از قرائت توست و این چیزی نزدیک به کفر است.

به او(عثمان)گفتم نظرت چیست؟گفت:نظرم این است که فقط یک مصحف در اختیار مردم باشد و در این زمینه تفرقه و اختلاف نداشته باشند.گفتم نظر خوبی است» (3).در روایت دیگری آمده است که علی علیه السّلام فرمود:«اگر امر مصحف ها به من نیز واگذار می شد،من همان می کردم که عثمان کرد» (4).

پس از آن که علی علیه السّلام به خلافت رسید،مردم را بر آن داشت تا به همان مصحف عثمان ملتزم باشند و تغییری در آن ندهند،گرچه در آن غلطهای املایی وجود

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2033


1- فتح الباری؛ج 9،ص 16.طبقات ابن سعد؛ج 3،قسمت 2،ص 2 ابن حجر عسقلانی؛تهذیب التهذیب فی اسماء الرجال؛ج 1،ص 187.
2- فتح الباری ج 9،ص 15.
3- الاتقان؛ج 1،ص 59.
4- ابن الجزری النشر فی القراءات العشر؛ج 1،ص 8.

داشته باشد.این از آن نظر بود که از آن پس هیچ کس،به عنوان اصلاح قرآن،تغییر و تحریفی در آن به وجود نیاورد. ازاین رو حضرتش تأکید فرمود که از امروز هیچ کس نباید به قرآن دست بزند و دستور«إنّ القرآن لا یهاج الیوم و لا یحوّل»را قاطعانه صادر نمود (1).

موضع امامان در حفظ مصحف مرسوم

کسی در حضور امام صادق علیه السّلام عبارتی از قرآن را بر خلاف آنچه دیگران قرائت می کردند،قرائت کرد.امام علیه السّلام به او فرمود:«دیگر این گونه قرائت مکن و همان گونه که همگان قرائت می کنند قرائت نما»و نیز در پاسخ کسی که از نحوۀ تلاوت قرآن سؤال کرده بود،فرمود:«قرآن را به همان گونه که آموخته اید تلاوت کنید» (2).

ازاین رو اجماع علمای شیعه بر این می باشد آنچه امروزه در دست است،همان قرآن کامل و جامع است (3)و هرگز دچار تحریف و تغییر نشده است و قرائت معروف میان مسلمانان همان قرائت صحیح و درستی است که خواندن آن در نماز صحیح است.استناد به نص موجود در تمام موارد،درست است و همان است که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وحی شده و چیزی جز این نیست.

تصور نمی رود که مخالفت عبد اللّه بن مسعود نیز مخالفتی اصولی بوده است.او از این جهت ناراضی و ناراحت بوده که افرادی را برای انجام این امر مهم انتخاب کرده بودند که صلاحیت این کار را نداشته اند.کاری که خود ابن مسعود برای انجام آن شایستگی کامل داشته است.او می گفت:«اینان کسانی هستند که حق نداشتند خود در قرآن دخالتی کنند» (4)و ازاین رو از تسلیم نمودن مصحف خود به فرستادۀ خلیفه به شدت امتناع ورزید.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2034


1- تفسیر طبری ج 27 ص 104. تفسیر طبرسی ج 9 ص 218.
2- وسائل الشیعه؛ج 4،ابواب قراءه القرآن.
3- بحار الانوار؛ج 92،ص 42-41.
4- طبقات ابن سعد؛ج 3،ص 270.
سال آغاز یکسان شدن مصحف ها

ابن حجر گفته است:«آغاز این امر،در سال بیست و پنجم هجری،سال دوم یا سوم (1)خلافت عثمان بود».او اضافه کرده است که برخی گمان کرده اند که آغاز این کار در حوالی سال سی ام هجری اتفاق افتاده و هیچ سندی بر این ادّعای خود ذکر نکرده اند (2).

ابن اثیر و برخی دیگر نیز بدون ذکر سند،این حادثه را از حوادث سال سی ام برشمرده اند.ابن اثیر می گوید:«در این سال،حذیفه به کمک عبد الرحمن بن ربیعه به جنگ رفت.و در آنجا متوجه اختلافات فراوان مردم دربارۀ قرآن شد.و در بازگشت از عثمان خواست که در این باره چاره ای بیندیشد و عثمان نیز چنین کرد» (3).

تصور می رود که ابن اثیر در تعیین این سال اشتباه کرده است،زیرا:

اولا؛به روایت ابو مخنف جنگ در سرزمین ارمنستان سال 24 اتفاق افتاده که طبری آن را نقل کرده است (4).ابن حجر نیز گفته:«ارمنستان در خلافت عثمان فتح شد و فرماندۀ لشکر سلمان بن ربیعۀ باهلی از مردم عراق بود و عثمان فرمان داد که مردم شام و عراق در این جنگ شرکت کنند.فرماندۀ لشکر شام،حبیب بن سلمۀ فهری بود و حذیفه از جمله کسانی بود که در این جنگ شرکت داشت».ابن حجر اضافه می کند:«به گونه ای که مؤرخان نقل کرده اند ارمنستان به سال بیست و پنجم،در اوایل ولایت ولید بن عقبه بن ابی معیط بر کوفه،فتح شد و ولید از جانب عثمان به ولایت کوفه نصب شده بود» (5).

ثانیا؛جنگ عبد الرحمن بن ربیعه در سال بیست و دوم واقع شده و کسی که با او

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2035


1- اینکه می گویند این واقعه در سال دوم یا سوم خلافت عثمان اتفاق افتاده از این نظر است که در تاریخ آغاز خلافت عثمان اختلاف هست.برخی گفته اند که در دهۀ آخر ذی الحجه سال 23 مردم با عثمان بیعت کردند که در این صورت تشکیل کمیته در آغاز سال سوم خلافت عثمان خواهد بود.قولی دیگر حاکی است که در دهۀ اوّل محرم سال 24 با عثمان بیعت شده است که در این صورت تشکیل کمیته در اواخر سال دوم خلافت عثمان خواهد بود(ر.ک:تاریخ طبری؛ج 3،ص 304 و ج 4،ص 242).
2- فتح الباری،ج 9،ص 15.
3- الکامل فی التاریخ؛ج 3،ص 111.الفتوحات الإسلامیه؛ج 1،ص 175.
4- تاریخ طبری؛ج 4،ص 247-246.
5- فتح الباری؛ج 9،ص 14-13.

بوده حذیفه بن اسید غفاری بوده و نه حذیفه بن یمان عبسی (1).

ثالثا؛در سال سی ام،سعید به جای ولید به حکومت کوفه منصوب شد.او در این وقت،برای جنگ طبرستان آماده می شد و ابن زبیر و ابن عباس و حذیفه در این جنگ همراه او بودند (2).سعید تا سال سی و چهارم به مدینه بازنگشت و در سال بعد،عثمان به قتل رسید (3).بنابراین با توجه به این که سعید،عضو کمیتۀ یکسان کردن مصحف ها بوده است،اگر آغاز کار کمیته در سال سی ام بوده باشد،با حوادث ذکرشده تطبیق نمی کند و نیز با عضویت ابن زبیر و ابن عباس در آن کمیته سازگار نیست.

رابعا؛ذهبی نقل کرده که ابیّ بن کعب در سال سی ام درگذشته است.او اضافه می کند که واقدی گفته است:«این موضوع مسلّم است که ابیّ بن کعب قرآن را بر اعضای کمیته املا می کرده و او مرجع اولیۀ اعضای کمیته در مقابلۀ نسخه ها بوده است» (4).

خامسا؛حدیث یزید نخعی که قبلا نقل شد،حکایت می کند که این موضوع پیش از سال سی ام اتفاق افتاده است.در کلام ابن حجر نیز آمده که این واقعه در ابتدای ولایت ولید بر کوفه اتفاق افتاده است (5)و ولایت ولید بر کوفه در سال بیست و ششم و به روایت سیف،در سال بیست و پنجم بوده است (6).

سادسا؛استوارترین دلیل بر این که تاریخ آغاز یکسان کردن مصاحف در سال بیست و پنجم بوده،روایت ابن ابی داود از مصعب بن سعد است که می گوید:

«عثمان هنگام اقدام به جمع آوری قرآن،در خطبه ای اعلام کرد:پانزده سال است که پیامبرتان درگذشته است و شما دربارۀ قرآن دچار اختلاف شده اید.من تصمیم گرفته ام از تمام کسانی که چیزی از قرآن از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیده اند بخواهم که بیاورد و در اختیار[کمیته]بگذارند» (7).

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2036


1- تاریخ طبری؛ج 4،ص 155.
2- همان.ص 271-269.
3- همان؛ص 330 و 365.
4- ذهبی؛میزان الاعتدال؛ج 2،ص 84 و رجوع کنید به:طبقات ابن سعد؛ج 3،قسمت 2،ص 62.
5- فتح الباری؛ج 9،ص 14-13.
6- تاریخ طبری؛ج 4،ص 251.
7- مصاحف سجستانی؛ص 24.

با توجه به درگذشت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به سال دهم هجری،خطبۀ عثمان به وضوح تأیید می کند که سال آغاز یکسان کردن مصاحف،سال بیست و پنجم هجری بوده است.موضوع دیگر آنکه تنها ابن اثیر پیشنهاد حذیفه را برای یکسان کردن مصاحف،از حوادث سال سی ام هجری شمرده است.نقل او به گونه ای است که نمی توان تأیید کرد که از یک سند تاریخی اخذ کرده باشد.

از طرف دیگر،تعیین تاریخ رویدادهای مهم باید از روی تحقیق و بررسی انجام گیرد.طبری خود به تاریخ هایی که ذکر شده،چندان اعتماد نمی کند و احیانا در تاریخ وقوع رویدادی تردید می کند،مانند جنگ نهاوند که تاریخ وقوع آن را به گونه قطعی نقل نمی کند و آن را از حوادث سال هیجده و یا سال بیست و یک یاد می کند (1).

بنابراین برای شناخت دقیق تاریخ یک حادثه،نمی توان تنها به آنچه مورخان نقل کرده اند،اعتماد کرد.لازمۀ اعتماد به تاریخ صحیح وقوع یک حادثه،تحقیق و بررسی از جوانب مختلف است.

مراحل انجام برنامه

کمیتۀ یکسان کردن مصاحف در انجام مأموریت خود سه مرحلۀ اساسی را طی کرد:

1.جمع آوری منابع و مآخذ صحیح برای تهیۀ مصحف واحد و انتشار آن بین مسلمانان.

2.مقابلۀ مصحف های آماده شده با یکدیگر،به منظور حصول اطمینان نسبت به صحت آن ها و عدم وجود اختلاف بین آن ها.

3.جمع آوری مصحف ها و یا صحیفه هایی که قرآن در آن ها ثبت شده بود از تمامی بلاد اسلامی و محو و نابود کردن آن ها.

و بالاخره الزام همۀ مسلمانان به قرائت این مصحف و منع آنان از تلاوت مصحف ها و قرائت های دیگر.

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2037


1- تاریخ طبری؛ج 4،ص 114.

ولی این کمیته،در این مراحل سه گانه،دقت لازم را به کار نبرد و در انجام وظایف خود اندکی تساهل ورزید.به خصوص در مرحلۀ دوم(مقابلۀ مصاحف)که نیازمند دقّت و بررسی بیشتری بود.

در مرحلۀ جمع آوری مصحف ها و محو آن ها،عثمان به این نحو عمل کرد که افرادی را به بلاد مختلف فرستاد و مصحف ها و صحیفه هایی را که قرآن در آن ها ثبت شده بود جمع آوری کرد و دستور داد تا آن ها را بسوزانند (1).

یعقوبی می گوید:«تمام مصحف ها را از تمام اطراف و اکناف جمع آوری کردند و آن ها را در مخلوطی از آب و سرکه جوشاندند و شستند.برخی نیز گفته اند:آن ها را سوزاندند.تنها مصحف ابن مسعود محفوظ مانده بود که وی از تسلیم آن به عبد اللّه بن عامر(والی کوفه)خودداری کرد.بر اثر همین خودداری،عثمان او را به مدینه احضار کرد.ابن مسعود به مسجد مدینه وارد شد.عثمان در حالی که به ایراد خطبه مشغول بود،گفت:چهارپایی بدسگال بر شما وارد می شود.ابن مسعود نیز به درشتی با او سخن گفت.آن گاه عثمان دستور داد،پای او را گرفته به زمین کشیدند تا آنکه پهلوی او شکسته شد،عایشه به صدا درآمد و سخنان بسیاری گفت» (2).

در ابتدای امر عثمان تصور می کرد یکی کردن مصاحف کار آسانی است،لذا گروهی را برای انجام آن گرد آورد که شایستگی کافی نداشتند.سرانجام به گروهی دیگر متوسل شد که افراد لایق و با کفایتی چون سیّد قرّاء و صحابی بزرگ ابیّ بن کعب در میان آنان بود (3).صحیفه هایی را نیز که در عهد ابو بکر قرآن در آن ها ثبت شده و نزد حفصه بود طلب کرد.حفصه در ابتدای امر از تسلیم آن ها به عثمان خودداری کرد و شاید نگران آن بود که از بین برود.تا آن که عثمان تعهد کرد که آن ها را به وی بازگرداند و او نیز پس از این تعهد،صحیفه های مذکور را در اختیار عثمان گذاشت تا به عنوان سندی موثّق،مورد مقابله با دیگر مصاحف و استنساخ قرار گیرد (4).

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2038


1- صحیح بخاری؛ج 6،ص 226.
2- تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 160-159.
3- تهذیب التهذیب؛ج 1،ص 187.طبقات ابن سعد؛ج 3،قسمت 2،ص 62.
4- مصاحف سجستانی؛ص 9.صحیح بخاری؛ج 6،ص 226.

از طرف دیگر،عثمان به همۀ مسلمانان اعلام کرد که هرکس،هر قسمت از قرآن را که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیده است،در اختیار کمیته بگذارد (1).بر اثر این اعلام،مردم الواح و استخوان ها و چوب هایی را که قرآن بر آن نوشته شده بود،آوردند.شاید کمیتۀ جمع آوری قرآن،این انتظار را داشت کسانی که در آخرین عرضۀ قرآن بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله حاضر بودند،آیات قرآن را در اختیارشان قرار دهند.ابن سیرین می گوید:

«اگر آیه ای مورد اختلاف قرار می گرفت،ثبت آن را به تأخیر می انداختند برخی گفته اند که منظور از تأخیر در ثبت آن،این بوده است که نسخه های کسانی را که در آخرین عرضۀ قرآن بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله حاضر بوده اند،به دست آورند» (2).

انس بن مالک گفته است:«من از کسانی بودم که آیات را بر نویسندگان املا می کرد.

چه بسا آیه ای مورد اختلاف واقع می شد،در این صورت نظر کسانی را که آیۀ مورد اختلاف را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیده بودند می خواستند.اگر این گونه افراد در مدینه نبودند،ما قبل و ما بعد آیه را برای آنان می نوشتند و از آنان می خواستند تا قسمت مورد اختلاف را آن گونه که شنیده اند بنویسند یا خود حاضر شوند» (3).

ابیّ بن کعب نیز قرآن را بر آنان املا می کرد و آنان به ثبت آن می پرداختند.یا اینکه آیۀ مورد اختلاف را برای وی می فرستادند و او پس از تصحیح،آن را بازمی گرداند .

در حدیث ابو العالیه آمده است که آنان قرآن را از مصحف ابیّ بن کعب جمع آوری می کردند.ابیّ بن کعب شخصا آیات را املا می کرد و گروهی می نوشتند (4).

عبد اللّه بن هانی بربری(غلام عثمان)نقل می کند:«من نزد عثمان بودم و می دیدم که نسخه های مختلف مصحف ها را با یکدیگر مقابله می کردند.عثمان استخوان کتف گوسفندی را به من داد که در آن این کلمات نوشته شده بود:«لم یتسنّ»و«لا تبدیل للخلق اللّه»و«فأمهل الکافرین»؛من آن را نزد ابیّ بن کعب بردم و او آن ها را به این گونه تصحیح کرد: «لَمْ یَتَسَنَّهْ» (5)و «لاٰ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ» (6)و «فَمَهِّلِ الْکٰافِرِینَ» (7).

در مرحلۀ مقابلۀ مصحف ها با یکدیگر سهل انگاری های آشکاری رخ داد

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2039


1- مصاحف سجستانی؛ص 24.
2- همان؛ص 25.
3- همان؛ص 21.
4- همان؛ص 30.
5- بقره 2:259.
6- روم 30:30.
7- طارق 86:17.ر.ک:الاتقان؛ج 1،ص 183.

به گونه ای که در مصحف های عثمانی،اشتباهات و تناقض های املایی فاحشی وجود داشت.تا آنجا که مصحف های فرستاده شده به اطراف با یکدیگر کاملا تطبیق نمی کرد.مسئولیت این امر بر اعضای کمیته و به خصوص عثمان است که بر این اشتباهات واقف شد،ولی چاره ای نیندیشید و مسامحه کرد.

ابن ابی داود نقل می کند که برخی از مردم شام می گفتند:«مصحف ما و مصحف بصره صحیح تر از مصحف کوفه است»زیرا هنگامی که عثمان دستور داد مصحف ها را بنویسند،مصحفی را که برای کوفه تهیه کرده بودند بر مبنای قرائت عبد اللّه بن مسعود بود و پیش از آن که این مصحف با سایر نسخه ها مقابله و تصحیح شود،برای آنان فرستاده شد.اما مصحفی که برای شام و نیز مصحفی که برای بصره تهیه شده بود،پس از مقابله و تصحیح آن ها فرستاده گردید (1).

این امر بر آن دلالت دارد که مصحف ها را پیش از مقابلۀ دقیق آن ها با یکدیگر به سرتاسر بلاد پهناور اسلامی فرستاده اند.چنان که وجود اختلاف میان مصحف های شهرهای مختلف-به نقل ابن ابی داود (2)-دلیل بر سهل انگاری در امر مقابلۀ نسخه ها و حصول اطمینان به صحت آن ها است.

ابن ابی داود موضوع دیگری را نیز نقل می کند که حاکی از سهل انگاری عجیب تری در این امر مهم است.او می گوید:«هنگامی که نسخه های مصحف ها آماده شد،یکی از آن ها را نزد عثمان بردند.او آن را مشاهده کرد و گفت:چه خوب و زیبا تهیه کرده اید.ولی اشتباهاتی در آن دید و گفت اگر املاکننده از قبیلۀ«هذیل»و نویسنده از قبیلۀ«ثقیف»بود،این اشتباهات رخ نمی داد و افزود:ولی عرب طبق زبان مادری،آن را درست می خواند» (3).

آیا باید گفت:این چه بی تفاوتی بی موردی است،کتاب خدا شایستۀ عنایت و اهتمام بیشتری نبود تا این که از اشتباه املایی و خطای نوشتاری خالی باشد؟ علاوه بر این،این آرزوی عثمان چه معنایی دارد؟آیا او نمی توانست از اول املاکنندگانی از هذیل و نویسندگانی از ثقیف انتخاب کند،در حالی که صلاحیّت و

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2040


1- مصاحف سجستانی؛ص 35.
2- همان؛ص 49-39.
3- همان،ص 33-32.

شایستگی آنان را برای انجام این کار مهمّ می دانست؟ولی او به جای این افراد شایسته،کسانی را از اطرافیان خود انتخاب کرد و سرانجام این انتخاب نابجا، سبب پیدایش اختلاف در قرائت قرآن در زمان های بعد گردید.

تعداد مصحف های عثمانی

مورّخان در شمارۀ مصحف های تهیه شده هم آهنگ که به اطراف بلاد اسلامی فرستاده شده است،اختلاف دارند.ابن ابی داود تعداد آن ها را شش نسخه می داند که هریک به یکی از شش مرکز مهم اسلامی آن روز ارسال شد.این شش مرکز عبارتند از مکّه،کوفه،بصره،شام،بحرین و یمن.وی اضافه می کند که علاوه بر این شش نسخه،یک نسخه نیز در مدینه نگه داشته شد که آن را به نام«امّ»و یا«امام» می نامیدند (1).یعقوبی دو نسخۀ دیگر را بر این تعداد اضافه کرده که به مصر و الجزیره فرستاده شده است (2).مصحفی که به هر منطقه ای فرستاده شده بود،در مرکز منطقه حفظ می شد و از روی آن،نسخه های دیگری استنساخ می شد تا در دسترس مردم قرار گیرد.و تنها قرائت این مصحف ها رسمیت داشت و هر نسخه و یا قرائت که با این مصحف های هم آهنگ،مخالف بود،غیر رسمی و ممنوع شناخته می شد و استفادۀ از آن ها موجب مجازات بود.

مصحف مدینه مرجع عمومی بود و اگر میان مصحف های فرستاده شده در بلاد دیگر،اختلافی پیدا می شد،برای رفع اختلاف و تصحیح آن ها مصحف مدینه ملاک قرار می گرفت و مطابق با آن،مصحف های دیگر تصحیح می شد.

گفته شده است عثمان همراه هر مصحف،یک قاری قرآن نیز به منطقۀ مورد نظر اعزام می کرد،تا قرائت قرآن را مطابق با آن مصحف به مردم بیاموزد؛از جمله عبد اللّه بن سائب همراه با قرآن مکّه و مغیره بن شهاب همراه با مصحف شام و ابو عبد الرّحمن سلمی با مصحف کوفه و عامر بن عبد القیس با مصحف بصره به مناطق مذکور اعزام شدند.افراد دیگری به همین ترتیب به مناطق دیگر فرستاده

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2041


1- همان؛ص 34.
2- تاریخ یعقوبی؛ج 2،ص 160.

شدند.زید بن ثابت نیز از جانب خلیفه به عنوان قاری مدینه تعیین گردید (1).

مقامات حکومت و عمّال خلیفه،عنایت و توجّه خاصی به این مصحف ها و حفاظت از آن ها داشتند،و همین علاقه و توجه زیاد مردم نسبت به حفظ آن ها، موجب بقا و دوام آن ها گردید.پس از گذشت زمانی طولانی،تغییرات و دگرگونی هایی در این مصحف ها به وجود آمد که نقطه گذاری و علامت گذاری و تقسیم آن به حزب ها از آن جمله اند.آخرالامر،خط این مصحف ها که خط کوفی ابتدایی بود،به خط کوفی متعارف تبدیل شد.در زمان های بعد،نوشتن قرآن با خط نسخ زیبای عربی و دیگر خطوط متداول گردید.این تغییرات به تدریج مصحف های اولیه را که در زمان عثمان نوشته شده بود،به دست فراموشی سپرد و رفته رفته اثری از آن ها باقی نماند.

یاقوت حموی(متوفای 626)نقل می کند که مصحف عثمان بن عفان در مسجد دمشق است که می گویند به خط خود اوست (2).این مصحف را فضل اللّه العمری (متوفای 749)دیده و می گوید:«مصحف عثمانی به خط عثمان بن عفان در سمت چپ مسجد دمشق باقی است» (3).البته در جایی ذکر نشده است که عثمان به خط خود مصحفی نوشته باشد و شاید مصحف یادشده ،همان مصحف شام بوده که تا آن زمان باقی بوده است.

ابن کثیر(متوفای 774)نیز از این مصحف یاد کرده،ولی نوشتن آن را به عثمان نسبت نداده است.او گفته است:«مشهورترین مصحف عثمانی در روزگار ما مصحفی است در شام که در نزدیکی رکن شرقی مقصورۀ مسجد دمشق محفوظ است.این مصحف در گذشته در شهر«طبریه»بوده و در حدود سال 518 هجری از آنجا به دمشق منتقل شده است.من آن را دیده ام،کتابی است قطور با خطی زیبا و روشن و پخته و با مرکبی خوب.در ورق هایی نوشته شده بود که به گمان من از پوست شتر بود» (4).

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2042


1- مناهل العرفان؛ج 1،ص 397-396.
2- یاقوت حموی؛معجم البلدان،ج 2،ص 469.
3- مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار؛ج 1،ص 195.
4- فضائل القرآن؛ص 49.

جهانگرد معروف،ابن بطوطه(متوفای 779)می گوید:«در رکن شرقی مسجد و در مقابل محراب خزانه ای است بزرگ که در آن مصحفی را که عثمان بن عفان به شام فرستاده است،قرار داده اند.این خزانه را در هر جمعه،پس از نماز باز می کنند و مردم برای بوسیدن آن هجوم می آورند.در همین جا،مردم دربارۀ حل اختلافات و دعاوی خود با یکدیگر،قسم یاد می کنند» (1).گفته شده است که این مصحف همچنان در مسجد دمشق باقی بود تا این که به سال 1310 هجری دست خوش حریق گردید (2).

دکتر صبحی صالح می گوید:«دوست من،استاد دکتر یوسف العش،به من گفت که قاضی عبد الحسن الأسطوانی به او گفته که مصحف شام را قبل از سوختن دیده و آن در مقصورۀ مسجد دمشق در محفظه ای چوبی نگهداری می شد» (3).

استاد زرقانی می گوید:«هم اکنون دلیل قاطعی بر وجود مصحف های عثمانی در دست نداریم تا چه رسد به آنکه محل وجود آن را تعیین کنیم».

دربارۀ برخی از مصحف های تاریخی که در کتابخانه های مصر موجود است، گفته می شود که از مصاحف عثمانی است.ولی در صحت این انتساب تردید بسیار است،زیرا در این مصاحف علایم و نقوشی مانند نشانه ها و علایم فصل و جدایی بین سوره ها و علایمی برای تعیین اعشار قرآن وجود دارد.در حالی که می دانیم مصحف های عثمانی از این قبیل علایم و نشانه ها عاری بوده است.

در خزانۀ حرم امام حسین علیه السّلام مصحفی است منسوب به عثمان که با خط کوفی کهن نوشته شده است.با توجه به خالی بودن حروف آن از علایم و حجم بسیار بزرگ آن،با مصحف مدینه و یا مصحف شام هم آهنگ و همانند است.به خصوص که کلمۀ«یرتدّ» (4)از سورۀ مائده را به صورت«یرتدد»ضبط کرده است.به احتمال قوی این قرآن،از یکی از قرآن های عثمانی استنساخ شده و رونوشتی از یکی از آن هاست (5).

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2043


1- رحلۀ ابن بطوطه؛ج 1،ص 54.
2- احمد بن علی مقریزی؛الخطط؛ج 5،ص 279.
3- صبحی صالح؛مباحث فی علوم القرآن؛پاورقی،ص 89.
4- مائده 5:54.
5- مناهل العرفان؛ج 1،ص 398-397.

همچنین مصحفی که برخی از اوراق آن در خزانۀ علوی در نجف اشرف موجود است،به امیر مؤمنان علیه السّلام نسبت داده شده و گفته اند که به خط آن حضرت است.این قرآن به خط کوفی کهن نوشته شده و در آخر آن آمده که آن را علیّ بن ابو طالب به سال چهلم هجری نوشته است.

استاد ابو عبد اللّه زنجانی می گوید:«من ماه ذو حجّه سال 1353 در کتابخانۀ علوی در نجف مصحفی را به خط کوفی دیدم که در پایان آن نوشته شده بود:«کتبه علیّ بن أبی طالب فی سنه أربعین من الهجره»و به علت تشابه بین«أبی»و«أبو»در رسم الخط کوفی،گمان می رود که«کتبه علیّ بن ابو طالب»می باشد (1).

در موزۀ مسجد امام حسین در قاهره نیز مصحفی است که گفته می شود علیّ بن ابی طالب علیه السّلام آن را به خط خود نوشته است.این قرآن به خط کوفی کهن است.استاد زرقانی دربارۀ این مصحف گفته:«ممکن است نویسندۀ آن علی علیه السّلام بوده و یا به امر او در کوفه کتابت شده است».

ابن بطوطه می گوید:«در مسجد امیر المؤمنین علی علیه السّلام در بصره مصحفی که عثمان در هنگام کشته شدن آن را قرائت می کرد،موجود است و آثار خون او بر ورقی که در آن آیۀ «فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللّٰهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (2)نوشته شده باقی است» (3)که البته بعید است.

سمهودی از محرز بن ثابت نقل کرده است که او گفت:«به من خبر رسید که مصحف عثمان به دست خالد بن عمرو بن عثمان رسید.وقتی که مهدی(عباسی)به حکومت رسید،آن مصحف را به مدینه فرستاد و آن همان قرآنی است که امروز در مدینه خوانده می شود.با رسیدن آن مصحف به مدینه مصحف حجاج که در درون صندوقی در پایین منبر قرار داشت،کنار گذاشته شد.

ابن زباله گفته است:مالک بن انس به من گفت:حجاج به شهرهای مهم مصحف هایی را فرستاده بود.به مدینه هم مصحفی بزرگ فرستاد.این مصحف در صندوقی که در طرف راست ستونی که نشانۀ مقام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است،قرار داشت و

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2044


1- تاریخ القرآن،ص 46.
2- بقره 2:137.
3- رحلۀ ابن بطوطه،ج 1،ص 116.

روزهای پنجشنبه و جمعه صندوق باز می شد.پس از آن که مهدی عباسی مصحف باارزشی به مدینه فرستاده و در صندوق گذاشته شد،مصحف حجاج برداشته شد».

سمهودی می گوید:«در مورد این مصحفی که امروز در قبه ای در وسط مسجد است و منسوب به عثمان می باشد،کسی چیزی نگفته است».

ابن نجّار اوّلین کسی است که شرح حال مصحف های مساجد را نوشته است؛او می گوید:مصحف های اوّلیه به مرور زمان کهنه شده است و اوراق آن ها متفرق گردیده و چیزی از آن ها باقی نمانده است» (1).

مشخصات کلی مصحف های عثمانی

مصحف های عثمانی از نظر ترتیب سوره ها،نزدیک به مصحف هایی است که صحابه نوشته بودند و بر همان شیوه،سوره های بزرگ مقدم بر سوره های کوچک ترتیب یافت.حروف مصحف های عثمانی خالی از نقطه و علایمی بوده است که اعراب کلمات را نشان می دهد.این مصحف ها به احزاب و اعشار و اخماس، تقسیم بندی نشده بود و مملوّ از غلطهای املایی و تناقض هایی در رسم الخط بوده است.که علت آن،ابتدایی بودن خطی است که صحابه در آن زمان می شناخته اند.مشخصات کلی مصحف ها به شرح ذیل است:

1.ترتیب:قبلا گفته شد که ترتیب مصحف عثمانی،همان ترتیبی است که در مصحف کنونی وجود دارد و با ترتیبی که در مصحف های صحابه در آن وقت به کار برده شده بود و به خصوص با مصحف ابیّ بن کعب،تطبیق می کرد.تنها در مواردی اندک با آن ها مطابقت نداشت؛از جمله این که در مصحف های صحابه،سورۀ یونس در زمرۀ هفت سورۀ بزرگ به شمار می آمد و هفتمین (2)یا هشتمین (3)این سوره ها بود.

اما عثمان،سورۀ انفال و سورۀ برائت را به عنوان یک سوره،در مرتبۀ هفتم از

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2045


1- سمهودی؛وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی؛ج 2،ص 668-667.
2- در مصحف ابن مسعود.
3- در مصحف ابیّ بن کعب.

سوره های بلند(طوال)قرار داد و سورۀ یونس را در شمار سوره های مئین درآورد و محل آن را تغییر داد.ابن عباس به این عمل عثمان اعتراض کرد و گفت:«به چه علت سورۀ انفال را که از سوره های مثانی است (1)و سورۀ برائت را که از سوره های مئین است،یک سوره به حساب آورده و«بسم الله الرحمن الرحیم»را از اول سورۀ برائت حذف کرده اید و در شمار سوره های بزرگ قرار داده اید؟»عثمان در پاسخ گفت:«سوره هایی بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل می شد و پس از نزول آن ها،آیاتی نازل می گردید.پیامبر کاتبان وحی را احضار می کرد و به آنان می فرمود:این آیه ها را در فلان محل از فلان سوره بنویسید.سورۀ انفال از سوره هایی است که در اوایل هجرت در مدینه نازل شد و سورۀ برائت از نظر نزول،از آخرین سوره هاست.ولی مضمون این دو سوره با یکدیگر شبیه است و من گمان می کردم این دو سوره،یکی است.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز درگذشت و بیان نکرد که برائت دنبالۀ سورۀ انفال است.از این جهت من آن دو را به هم پیوستم و«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»را بین آن دو ننوشتم و آن را در شمار هفت سورۀ بزرگ قرار دادم» (2).

این امر بر اجتهاد صحابه در ترتیب مصحف دلالت دارد.عثمان می دانست که گاهی آیه هایی از یک سوره،بعدا نازل می شد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله امر می کرد که آن ها را در محل خودش ثبت کنند.عثمان گمان کرد که به مناسبت وجود تشابه بین سیاق کلی سورۀ برائت و سورۀ انفال،سورۀ برائت دنبالۀ سورۀ انفال است (3).این تشابه در سیاق،از این جهت است که مضمون هر دو سوره تشدید در نکوهش دشمنان اسلام،کافران و منافقان،و تشویق مؤمنان بر پایداری و مبارزه در جهت تثبیت کلمه اللّه در زمین است.در هر صورت با توجه به اینکه مطلبی از این جهت در مورد این دو سوره نقل نشده است،عثمان آن دو را به هم پیوست و آن را یک سوره به شمار

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2046


1- سورۀ انفال در مصحف ابن مسعود،از سوره های مثانی و در مصحف ابیّ بن کعب در زمرۀ سوره های مئین است.
2- المستدرک؛ج 2،ص 221 و 330.
3- روایتی که عیاشی در جلد دوم،صفحه 73 تفسیر خود نقل کرده،حاکی است که انفال و برائت یک سوره است.در این مورد میان علما اختلاف است(ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 5،ص 2) ولی عیاشی ترجیح می دهد که یک سوره به حساب آید؛زیرا پایان هر سوره با«بسم اللّه...»که آغاز سورۀ دیگری است،معلوم می شد(تفسیر عیاشی؛ج 1،ص 19).

آورد و هفتمین سوره از سوره های بزرگ قرار داد.شاید عثمان توجه نکرده است که سورۀ برائت،به عنوان هشدار و وعدۀ عذاب به کافران نازل شد. ازاین رو با نام خداوند که رحمت محض است نازل نگردیده است،زیرا متناسب نیست که هشدار و وعدۀ عذاب با رحمت آغاز گردد.از این جهت است که امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده:

«بسم اللّه...برای امان است،در حالی که سورۀ برائت تکیه بر شمشیر دارد» (1).

با این کیفیت،مصحف عثمانی با دیگر مصحف ها اختلافاتی دارد،ولی این اختلافات جزئی است؛و فقط از نظر تقدم و تأخر برخی سوره هاست.

2.نقطه و علامت:مصحف های عثمانی به مقتضای شیوه نگارش که در آن دوره میان مردم عرب رایج بود از هر نشانه و علامتی که حروف نقطه دار و بی نقطه را مشخص کند،خالی بود.و لذا بین ب و ت و یا و ثا تفاوتی نبود.و نیز ج و ح و خ از یکدیگر تشخیص داده نمی شدند.همچنین حرکت و اعراب کلمات،به وسیلۀ فتحه،کسره،ضمه و تنوین نشان داده نمی شد.خواننده خود باید به هنگام قرائت با توجه به قرائن،آن ها را از یکدیگر تمیز می داد،و وزن کلمه و چگونگی اعراب آن را شخصا می شناخت.

ازاین رو در صدر اوّل،قرائت قرآن فقط به سماع و نقل موکول بود و جز از طریق شنیدن،قرائت قرآن تقریبا ممتنع بود.مثلا بین کلمه های«تبلو»،«نبلو»،«نتلو»، «تتلو»و«یتلو»هیچ فرقی وجود نداشت.همچنین کلمۀ«یعلمه»از«تعلمه»،«نعلمه» و«بعلمه»تشخیص داده نمی شد. ازاین رو چه بسا آیۀ «لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَهً» (2)به صورت «لمن خلقک» خوانده می شد.

ذیلا نمونه هایی از قرائت های مختلف که بر اثر خالی بودن مصحف ها از نقطه رخ داده است،آورده می شود:

سورۀ بقره،آیه 259:«ننشزها»،«ننشرها»،«تنشرها» (3).

سورۀ آل عمران،آیه 48:«یعلّمه»،«نعلمه» (4).

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2047


1- المستدرک؛ج 2،ص 330.الاتقان؛ج 1،ص 65.مجمع البیان ج 5 ص 2.
2- یونس 10:92.
3- ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 2،ص 368.
4- همان؛ص 444.

سورۀ یونس،آیۀ 30:«تبلو»،«تتلو» (1).

سورۀ یونس،آیه 92:«ننجّیک»،«ننحّیک» (2).

سورۀ عنکبوت،آیه 58:«لنبوّئنّهم»،«لنثوینّهم»،«لنبوینّهم» (3).

سورۀ سبأ،آیه 17:«نجازی»،«یجازی» (4).

سورۀ حجرات،آیه 6:«فتبیّنوا»،«فتثبتوا» (5).

در هر صورت خالی بودن مصحف ها از علایم و نشانه ها علّت عمدۀ پیدایش اختلاف قرائت در زمان های بعد بود،زیرا مردم به شنیدن و حفظ کردن قرآن اتکا داشتند و در طول زمان اشتباهاتی در نقل و یا شنیدن آیه ای رخ می داد،زیرا این یک واقعیت است که انسان هر اندازه که در حفظ کردن مطلبی دقت کند،بالاخره در معرض فراموشی و اشتباه قرار دارد.مگر آن که مطلب مورد نظر را به وسیلۀ کتابت ضبط کند، ازاین رو گفته شده است:«ما حفظ فرّ و ما کتب قرّ».به علاوه نفوذ و رخنۀ اقوام غیر عرب در جزیره العرب و گسترش تعداد و جمعیت آنان با گسترش قلمرو اسلام،خود موجب وجود اختلاف در قرائت می شد.بنابراین ایجاب می کرد که اعضای کمیتۀ یکی کردن مصاحف،در وقت خود،نسبت به آیندۀ امّت اسلامی توجه کنند و راه حلّی برای جلوگیری از ایجاد اختلاف و خلل در قرائت قرآن بیابند.

ولی روحیۀ اهمال و سهل انگاری که در آن وقت بر مسئولان غالب بود،مانع از انجام چنین کاری شد.

ابن جزری تصور کرده است که مسئولان آن روز،به عمد و از روی حکمتی،از به کار بردن علایم و نشانه ها خودداری کرده اند می گوید:«از این جهت بوده است تا نوشتار قرآن هرگونه قرائتی را که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیده است پذیرا باشد،زیرا در آن روزگار،بر حفظ و سماع اتّکا می شد نه بر خطّ و نوشتار» (6).

زرقانی نیز با این توجیه غیر مقبول موافقت کرده گوید:«در آن دوره کلمات قرآن را بدون نقطه و علامت کتابت کردند تا قرائت های گوناگون را پذیرا باشد» (7).با آن که

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2048


1- همان؛ج 5،ص 105.
2- همان؛ص 130.
3- همان؛ج 8،ص 290.
4- همان؛ص 384.
5- همان؛ج 3،ص 94 و ج 9،ص 131.
6- النشر فی القراءات العشر؛ج 1،ص 7.
7- مناهل العرفان؛ج 1،ص 251.

روشن است که در آن زمان خط عربی بدون نقطه و علامت بوده و عرب در آغاز آموختن و کتابت بوده و نقطه گذاری و علامت گذاری را نمی دانسته است،لذا تصوّر ابن جزری و زرقانی خالی از وجه و سخنی بی مورد است.

3.ناهنجاری نوشتاری:وضع خط برای رساندن معنایی است که به وسیلۀ الفاظ در موقع تکلّم اراده می شود.در واقع کتابت و نوشتن،نمایان گر لفظی است که بیان کننده معنا و مفهوم مورد نظر است.بنابراین لازم است کتابت به طور کامل با لفظی که بدان تکلم می شود،مطابقت داشته باشد؛و عین آنچه گفته می شود نوشته شود، تا بدین ترتیب خط بدون هیچ کاستی و زیادت،مقیاس برای لفظ باشد.

از طرف دیگر،روش های انشا و شیوۀ نوشتن و کتابت،با این قاعده کاملا منطبق نیست.ولی ما دام که این موارد اختلاف بین عموم مصطلح است و همگان بر وفق آن عمل می کنند،اشکالی به وجود نمی آورد و خللی در بیان مقصود ایجاد نمی کند، زیرا«قرآن»به قرائت آن بستگی دارد نه به کتابت.

اما رسم الخط مصحف عثمانی،در مقایسه با رسم الخط عمومی و متداول، دارای ناهنجاری های املایی فراوان و تناقض های بسیار در نحوۀ نوشتن کلمات می باشد.به گونه ای که اگر قرآن از طریق سماع و تواتر در قرائت ضبط نمی شد و مسلمانان این روش را از پیشینیان خود به ارث نمی گرفتند و با دقت و توجه تمام به حفظ آن نمی کوشیدند،امروزه قرائت صحیح بسیاری از کلمات محال می نمود.

علت این امر،عدم آشنایی عرب به فنون خط و روش های کتابت،در آن زمان بوده است.بلکه جز تعداد کمی از آنان نوشتن و کتابت را نمی دانستند و خطی را هم که این عدۀ اندک بدان می نوشته اند،خطی ابتدایی و در حد بسیار پایین و اولیه بوده است.آثار باقی مانده از صدر اوّل،این موضوع را نشان می دهد (1).علاوه بر این کسانی را که عثمان برای کتابت مصحف انتخاب کرده بود،افرادی بودند که به غایت نسبت به شیوۀ کتابت بی اطلاع بودند و هر چند که در آن وقت،خط در مرحلۀ ابتدایی بود؛ولی آنان بسیار بد خط بودند.همان گونه که ابن ابی داود نقل

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 2049


1- ر.ک:مقدمۀ ابن خلدون؛ص 419 و 438.

می کند:

پس از تکمیل نسخه های مصاحف،مصحفی را نزد عثمان بردند؛وی پس از دیدن آن گفت:«چه نیکو و زیبا تهیه کرده اید.ولی در آن ناهنجاری هایی رخ داده که عرب خود می توانند آن را به نحو صحیح تلفظ کنند».سپس گفت:«اگر املاکننده از قبیلۀ هذیل و نویسنده از قبیلۀ ثقیف بود،چنین اشتباهاتی در آن پیدا نمی شد» (1).

از این گفتار بر می آید که عثمان می دانسته است که قبیلۀ هذیل در آن وقت به روش های انشا آشنایی کامل داشته و قبیلۀ ثقیف به حسن کتابت و خوبی خط معروف بوده اند.در حالی که مصحف ارائه شده به او فاقد چنین مزایایی بوده است.

ازاین رو بر عثمان این ایراد وارد است که چرا افرادی از دو قبیلۀ هذیل و ثقیف را برای این امر مهم انتخاب نکرد تا بدین گونه بی دقّتی و بی توجّهی صورت نگیرد؟! ثعلبی در تفسیر خود،ذیل آیۀ «إِنْ هٰذٰانِ لَسٰاحِرٰانِ» (2)می گوید:«عثمان گفت:در این مصحف ناهنجاری هایی دیده می شود که هر عربی به زبان خود آن را صحیح ادا می کند.به عثمان گفتند:آیا آن را تغییر نمی دهی؟و به عبارت دیگر آیا تصحیح نمی کنی؟او(از روی بی حالی یا سهل انگاری)گفت:لزومی ندارد،نه حلالی را حرام می کند و نه حرامی را حلال» (3).

ابن روزبهان در این مورد کوششی ناروا دارد،می گوید:«عدم تصحیح لفظ قرآن به وسیلۀ عثمان از این جهت بود که متابعت از شکل خط بر وی لازم بوده است.این لفظ به همان شکل در مصحف ها نوشته شده بود و تغییر آن جایز نبوده است و چون لغت برخی از عرب ها بوده،آن را تغییر نداد» (4).

مفهوم این گفتار که در مصاحف این چنین نوشته بوده است،روشن نیست منظور او کدام مصاحف است و چگونه می توان میان این گفته و آخرین قسمت آن مبنی بر اینکه«لغت بعضی عرب است»سازش داد؟

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2050


1- المصاحف-سجستانی ص 33-32.
2- طه 20:63 طبق قرائت تشدید«انّ».
3- محمد حسن مظفر؛دلایل الصدق؛ج 3،ص 196.
4- همان؛ص 197.

در هر حال،سهل انگاری مسئولان آن زمان از نظر وجود اشتباهات و تناقضات در مصحف،برای همیشه مشکلاتی برای امت اسلامی ایجاد کرد.البته عدم تصحیح این اشتباهات در ادوار بعد از عثمان،از آن جهت بوده که در زمان های متأخّر،ممکن بود دشمنان به عنوان تصحیح قرآن و اصلاح ناهنجاری های آن،قرآن را دست خوش تحریف سازند و کتاب خدا بازیچه دست مغرضان و هواپرستان قرار گیرد.علی علیه السّلام در این باره فرموده است:«انّ القرآن لا یهاج الیوم و لا یحوّل»و همین فرمان به عنوان یک اصل و پایۀ قانونی برای همیشه مورد پذیرش مسلمانان قرار گرفت.لذا کسی را یارای آن نبود که قرآن را مورد دستبرد قرار دهد.

باید توجه کرد که بودن ناهنجاری های املایی در مصحف خللی در اساس و کرامت قرآن ایجاد نمی کند،زیرا:

اولا؛واقع قرآن آن است که خوانده می شود،نه آنچه نوشته می شود.کتابت به هر اسلوبی باشد،ما دام که قرائت صحیح و منطبق بر نحوۀ متداول در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و صحابۀ او باشد،موجب هیچ ضرر و زیانی نخواهد شد.به طوری که بیان شد،تردیدی نیست که مسلمانان از صدر اول تا امروز،نص قرآن را به گونۀ صحیح،حفظ کرده اند.

ثانیا؛تخطئۀ کتابت قرآن ایرادی است به نویسندگان اولیه از نظر جهل و یا سهل انگاری آنان و ایرادی به خود کتاب نیست که «لاٰ یَأْتِیهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ» (1).

ثالثا؛اشتباهات املایی که در مصحف همچنان باقی بوده و تغییر داده نشده، خود حجّتی است بر سلامت قرآن از هرگونه دستبرد و تحریف،زیرا تصحیح اشتباهات املایی که سزاوار بود انجام شود ولی برای حفظ کرامت،سلف دربارۀ آن اقدامی نکرده،دلیل روشنی است که در سرتاسر قرآن هیچ گونه تغییری صورت نگرفته است و موجب شده کسی جرأت نکند به آن دستبردی بزند.

اکنون نمونه هایی از مهم ترین اشتباهات رسم الخط موجود در قرآن را در ذیل می آوریم:

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 2051


1- فصّلت 41:42.

سوره/آیه/آیه/املاء صحیح بقره 1/164. «و اختلف اللّیل و النّهار» / «وَ اخْتِلاٰفِ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ» مائده 2/109. «علّم الغیوب» / «عَلاّٰمُ» انعام 3/5. «یأتیهم انبؤا» /«انباء» انعام 4/26. «و ینون عنه» / «یَنْأَوْنَ عَنْهُ» انعام 5/52. «بالغداوه» / «بِالْغَدٰاهِ» است و«و»بدون هیچ علت شناخته شده ای زاید است.

انعام 6/94. «فیکم شرکؤا» / «شُرَکٰاءُ» هود 7/87. «مٰا نَشٰؤُا» /«ما نشاء» یوسف 8/87. «إنّه لا یایئس» / «لاٰ یَیْأَسُ» ابراهیم 9/9. «أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا» /«نبأ» ابراهیم 10/21.«فقال الضّعفؤا»/«الضعفاء» کهف 11/23. «و لا تقولنّ لشأی» / «لِشَیْءٍ» کهف 12/77. «لو شئت لتّخذت» / «لاَتَّخَذْتَ» طه 13/94. «قال یبنؤمّ» / «یَا بْنَ أُمَّ» نمل 14/21. «ا و لااذبحنّه» / «لَأَذْبَحَنَّهُ» است و الف بدون هیچ علت معقولی اضافه شده است.

نمل 15/29.«یا ایّها الملؤا»/«الملأ» روم 16/13.«شفعؤا»/«شفعاء» صافّات 17/106.«لهو البلؤ المبین»/«البلاء» ص 18/13. «و اصحاب لئیکه» / «الْأَیْکَهِ» زمر 19/69. «و جای بالنّبیّین» / «وَ جِیءَ» غافر 20/50. «و ما دعؤا الکافرین» /«و ما دعاء» هرگاه در نظر بگیریم که مصحف های آن روز بدون نقطه و فاقد هرگونه علامت و نشانه بوده است،به خوبی درمی یابیم که قرائت قرآن از روی مصاحف در آن روزگار تا چه حد با مشکل روبرو بوده است.مثلا خوانندۀ مصحف از کجا بداند که الف« لاأذبحنّه»زاید است و نباید خوانده شود و یا چگونه بفهمد که یکی از دو«یا»ی «بأیید»در آیۀ «وَ السَّمٰاءَ بَنَیْنٰاهٰا بِأَیْدٍ» (1)زاید می باشد،و یا در کلمۀ«نشؤا»بدون هیچ علامتی از کجا خواننده می فهمد که واو زاید است و الف ممدوده است و تلفظ همزه بعد از الف است؟

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2052


1- ذاریات 51:47.

موضوع عجیب تر وجود تناقض در رسم الخط مصحف عثمانی است؛به نحوی که کلمه ای را در جایی به شکلی نوشته اند و همان کلمه را در جای دیگر به شکلی دیگر و این خود نشان می دهد که نویسندگان اوّلیه تا چه حدّ از شناخت اصول کتابت به دور بوده اند تا آنجا که حتی نتوانسته اند دست کم روش واحدی در ثبت و ضبط کلمات اتخاذ کنند.چنان که در آیۀ 247 سورۀ بقره کلمۀ«بسطه»با سین و در آیۀ 69 از سورۀ اعراف با صاد«بصطه»نوشته شده است.و نیز کلمۀ«یبسط»در آیۀ 26 سورۀ رعد با سین و در آیۀ 245 بقره با صاد ضبط گردیده است.از این قبیل تناقضات در مصحف عثمانی زیاد وجود دارد.

اینک نمونه هایی از این تناقضات را در زیر می آوریم:

سوره/آیه/املاء قدیم/سوره/آیه/املاء معاصر کهف 1/77. «لو شئت لتّخذت» /اسراء /73 «إِذاً لاَتَّخَذُوکَ» شعراء 2/176. «اصحاب لئیکه» ص /13حجر 78 و ق /14 «أَصْحٰابُ الْأَیْکَهِ» ابراهیم 3/21. «فقال الضّعفؤا» /توبه /91 «لَیْسَ عَلَی الضُّعَفٰاءِ» یونس 4/49. «فلا یستئخرون ساعه» /اعراف /34 «لاٰ یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَهً» غافر 5/50. «و ما دعؤا الکافرین» /رعد /14 «وَ مٰا دُعٰاءُ الْکٰافِرِینَ» حج 6/10. «لیس بظلّام للعبید» /آل عمران /182 «لَیْسَ بِظَلاّٰمٍ لِلْعَبِیدِ» فرقان 7/9. «ضربوا لک الامثل» /اسراء /48 «ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثٰالَ» قمر 8/6. «یوم یدع الداع» /بقره /221 «وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّهِ» بقره 9/28. «فأحبکم ثمّ یمیتکم» /حج /66 «أَحْیٰاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ» قریش 10/2. «إی لفهم رحله» /قریش /1 «لِإِیلاٰفِ قُرَیْشٍ» طه 11/94. «قال یبنؤمّ» /اعراف /150 «قٰالَ ابْنَ أُمَّ» هود 12/87. «فی اموالنا ما نشؤا» /حج /5 «فِی الْأَرْحٰامِ مٰا نَشٰاءُ» ابراهیم 13/34. «و إن تعدّوا نعمت اللّه» /نحل /18 «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللّٰهِ» فاطر 14/43. «فلن تجد لسنّت اللّه» /فتح /23 «و لن تجد لسنه الله» فاطر 15/40. «علی بیّنت منه» /محمّد /14 «عَلیٰ بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ»

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 2053

سوره/آیه/املاء قدیم/سوره/آیه/املاء معاصر یوسف 16/25. «لدا الباب» /غافر /18 «لَدَی الْحَنٰاجِرِ» الحاقه 17/11. «طغا الماء» /النازعات /17 «إِنَّهُ طَغیٰ» کهف 18/23. «و لا تقولنّ لشأی» /کهف /45 «وَ کٰانَ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ» مؤمنون 19/24.«فقال الملؤا»/مؤمنون /33 «وَ قٰالَ الْمَلَأُ» الرحمن 20/31. «أَیُّهَ الثَّقَلاٰنِ» /یس /59 «أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ»

دیدگاهی غلوّآمیز

برخی از کسانی که به آداب و رسوم گذشته سخت پایبندند ،تصور کرده اند که رسم الخط مصحف به دستور خاصّ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به همین گونه و شکل فعلی تدوین شده است و نویسندگان اولیه دخالتی در نحوۀ نوشتن کلمات نداشته اند و در پس این ناهنجاری های نوشتاری،سرّی پنهان و حکمتی نهفته است که جز خدا،کسی از آن آگاه نیست.

ابن المبارک از شیخ و استاد خود،عبد العزیز الدباغ نقل می کند که او گفته است:

«رسم الخط قرآن سرّی از اسرار خداوند است و تعیین آن از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.آن حضرت دستور داده است که قرآن را به این شکل بنویسند و نویسندگان بر آنچه از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیده اند،هیچ نیفزوده اند و از آن هم چیزی نکاسته اند...گوید:...

صحابه و دیگران به اندازۀ سر مویی در رسم الخط مصحف دخالت نداشته اند و آن، صرفا توقیفی و تعیین شدۀ از جانب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.اوست که فرموده به این شکل تدوین شود؛جایی با الف زاید و جایی بدون الف،آن را بنویسند.زیرا این ها اسراری است که عقل ها بدان راه نمی برد و سرّی از اسرار خداست که خاصّ کتاب عزیز اوست؛نه دیگر کتاب های آسمانی.همان گونه که نظم قرآن معجزه است،رسم الخط آن نیز معجزه می باشد.عقل ها،چگونه به سرّ آوردن الف در«مائه»و حذف آن از «فئه»و اضافه کردن«یاء»به«بأید»و«بأیّکم»و نوشتن آن ها به صورت«بأیید»و «بأییکم»پی می برد و یا چگونه می توان فهمید که چرا در کلمۀ«سعوا»در سورۀ حج با الف نوشته می شود؛ولی همین کلمه در سورۀ سبأ بدون الف«سعو»نوشته می شود.باز چرا کلمۀ«عتوا»در هرجا که باشد با اضافۀ الف و تنها در سورۀ فرقان،

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2054

بدون الف و به صورت«عتو»نوشته می شود؟و از همین قبیل است سرّ زیادت الف در«آمنوا»و حذف آن از«باؤ»و«جاؤ»و«تبوّءو»و«فاؤ»در سورۀ بقره.تمام این ها اسرار الهی و اغراض حکمت آمیز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است که بر مردم پوشیده می باشد،زیرا این ها اسرار باطنی است که جز از طریق موهبت الهی،قابل درک نیست و مانند الفاظ و حروف مقطعه ای است که در اوایل سور است و دارای اسراری بزرگ و معانی بسیاری است که بیشتر مردم بدان اسرار پی نمی برند و چیزی از معانی الهی که بدانها اشاره شده،درک نمی کنند و رسم الخطی که در قرآن به کار رفته از همین قبیل است» (1).

برخی تلاش کرده اند تا اسرار این نحو از رسم الخط را کشف کنند.لذا با تکلّف آشکار اظهار نظرهایی کرده اند.مثلا تصور کرده اند که زیادت الف در«لأذبحنّه» دلالت بر آن دارد که ذبح واقع نشده است.و زیادت«یا»در «وَ السَّمٰاءَ بَنَیْنٰاهٰا بِأَیْدٍ» (2)برای اشاره به تعظیم قدرت الهی است که به وسیلۀ آن،آسمان را بنا نهاده است و با هیچ قدرت و نیروی دیگر مشابهت ندارد و این به مقتضای این قاعدۀ معروف است که«زیاده المبانی تدلّ علی زیاده المعانی» (3).

ابو العباس مراکشی معروف به ابن البناء(متوفای 721)در کتاب خود«عنوان الدلیل فی مرسوم التنزیل»به تفصیل در این زمینه توضیح داده است.او تشریح کرده که وضعیت این حروف در خط،بر حسب اختلاف و چگونگی معانی کلمات است که از اسرار و حکمت های پنهانی حکایت دارد.از جملۀ این حکمت ها توجه به عوالم غیب و شهود و مراتب وجود و مقامات است.در ذیل گزیده ای از گفته های او را می آوریم که نشان دهندۀ میزان غلوّ و مبالغۀ او دربارۀ رسم الخط می باشد:

1.اضافه کردن الف در«لأذبحنّه»برای توجّه دادن به این معنا است که ذبح از عذابی که در صدر آیه ذکر شده شدیدتر است. «لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذٰاباً شَدِیداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ» (4).

2.الف در«یرجوا»و«یدعوا»اضافه شده است تا بر آن دلالت کند که فعل به

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2055


1- مناهل العرفان،ج 1،ص 376-375.
2- ذاریات 51:47.
3- مقدمۀ ابن خلدون؛ص 419.مناهل العرفان؛ج 1،ص 367.
4- نمل 27:21.

علت در برداشتن ضمیر فاعل،از اسم سنگین تر است. ازاین رو وقتی فعل را خفیف و سبک به حساب می آورند،هر چند که جمع باشد،الف آن حذف می شود.مانند «سَعَوْا فِی آیٰاتِنٰا مُعٰاجِزِینَ» (1)زیرا سعی در اینجا سعی باطل است و ثبوتی در عالم وجود ندارد.

3.در آیۀ «کَأَمْثٰالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ» (2)الف بعد از همزه اضافه شده است تا بر سفیدی و جلای آن نسبت به مروارید غیر مکنون و غیر پوشیده دلالت داشته باشد، لذا در آیۀ «کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ» (3)الف اضافه نشده است.

4.الف در«مائه»اضافه شده ولی در«فئه»نیامده است.زیرا«مائه»مشتمل بر کثرت از نظر دو رتبۀ آحاد و عشرات است.

5.در آیۀ «وَ جِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ» (4)الف اضافه شده و به صورت«و جایء یومئذ» نوشته شده تا دلیل بر آن باشد که این مجیء و آمدن آشکار است.

6.در «سأوریکم آیاتی» (5)واو اضافه شده است تا بر آن دلالت کند که عالم وجود در بالاترین مرتبۀ وضوح است.

7.در آیۀ «و السّماء بنیناها بأیید» (6)یا اضافه شده است تا تفاوت آن را با«الأیدی»که جمع«ید»است،نشان دهد.زیرا منظور در آیه،ید به معنای دست نیست،بلکه منظور قدرت و قوتی است که خداوند به وسیلۀ آن آسمان را بنا کرده است.این قدرت و قوت برای ثبوت در وجود،سزاوارتر از«الایدی»جمع«ید»است و به همین مناسبت«یا»به آن اضافه شده است.

8.واو از آیۀ «سَنَدْعُ الزَّبٰانِیَهَ» (7)ساقط شده برای این که در آن سرعت فعل و اجابت شعلۀ جهنم و شدت عمل مقصود است.

9.واو از «وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ» (8)حذف شده تا بر آن دلالت کند که انجام کار بد و شرّ برای انسان آسان است و انسان در انجام شر سرعت به کار می برد،همچنان که

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 2056


1- سبأ 34:5.
2- واقعه 56:23.
3- طور 52:24.
4- فجر 89:23.
5- انبیا 21:37.
6- ذاریات 51:47.
7- علق 96:18.
8- اسراء 17:11.

در انجام کار خیر سستی می ورزد.

10.در سورۀ بقره آیۀ 247 کلمۀ«بسطه»با سین و در آیۀ 69 از سورۀ اعراف با صاد نوشته شده است؛زیرا با سین به معنای سعۀ جزئی و با صاد به معنای سعۀ کلی است (1).

دکتر صبحی صالح در این زمینه می گوید:«تردیدی نیست که این مطالب،غلوّ و مبالغه ای است دربارۀ تقدیس رسم الخط مصحف عثمانی و تکلّفی است که ما فوق آن تصور نمی شود،زیرا از منطق دور است که رسم الخط را امری توقیفی و با دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بدانیم و یا تصور کنیم که مشتمل بر اسراری است؛همان گونه که فواتح برخی از سور دارای اسرار است.هیچ موردی برای مقایسۀ رسم الخط با حروف مقطعۀ اوایل سور که قرآن بودن آن ها به تواتر ثابت است،وجود ندارد.این ها اصطلاحاتی است که نویسندگان آن زمان منظور کرده اند و عثمان نیز با این اصطلاحات موافقت کرده است» (2).

علاّمه ابن خلدون می گوید:«برخی از افراد ناآگاه گمان کرده اند که صحابه صنعت خط را به خوبی و به طور کامل می دانسته اند و برخی از نوشته های آنان که مخالف قواعد است،از روی حکمت و علّتی بوده است.اینان در مورد زیادت الف در «لأاذبحنّه» می گویند برای توجه به عدم وقوع ذبح است و در زیادت یا در«بأیید» معتقدند که به منظور جلب توجه بر کمال قدرت الهی است.و از این قبیل مطالب که هیچ اصلی ندارد،جز گفتاری بدون دلیل که قابل توجیه نیست» (3).

عجیب تر آنکه محمد طاهر الکردی،در آستانۀ قرن پانزدهم هجری،به قهقرا بازگشته و دربارۀ رسم الخط مصحف عثمانی،به مبالغه و غلوّی فاحش دچار گردیده و پس از بیان برخی از ناهنجاری های رسم الخط عثمانی و تناقضات موجود در آن گفته است:«بر ماست که بدانیم چرا نویسندگان اولیۀ مصحف،قواعد صحیح کتابت را رعایت نکرده و چرا در نوشتن مصحف روش واحدی را در پیش

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 2057


1- ر.ک:البرهان؛ج 1،ص 430-380.
2- مباحث فی علوم القرآن؛ص 277.
3- مقدمۀ ابن خلدون؛باب 5،ص 419 و باب 6،ص 438.

نگرفته اند؟این سؤالی است که باید کسانی که به امر عثمان مصحف را نوشتند، پاسخ گویند.اما آنان در خاک آرمیده اند و ازاین رو دانشمندان گفته اند:رسم الخط مصحف،سرّی از اسرار است که هیچ کس از آن آگاه نیست...گوید:گمان سهو و خطا و جهل به اصول کتابت دربارۀ آنان به خود راه ندهید که این خیال باطلی است.

ما اعتقاد قطعی داریم که صحابه قواعد املا و کتابت را آن گونه که باید می دانسته اند و ما بر این گفته سه دلیل استوار داریم:

اوّل:علامه آلوسی در تفسیر خود،به نام روح المعانی می گوید ظاهرا صحابه رسم الخط را به خوبی می دانسته و به قواعد کتابت آگاه بوده اند.جز این که آنان در برخی از موارد،به عمد و از روی حکمت و فلسفه ای،بر خلاف این قواعد چیزی نوشته اند.

دوم:آنان با پادشاهان و امیران مکاتبه می کردند و ناچار باید کتابت را بخوبی دانسته باشند.

سوم:در عهد عثمان بیش از یک ربع قرن از اشتغال مردم جزیره العرب به امر کتابت و نوشتن گذشته بود.آیا معقول است که صحابه در این مدت طولانی،کتابت را به درستی فرا نگرفته باشند؟» (1).

گفتۀ علامه ابن خلدون که«به خیال بافی های این ناآگاهان توجه نکنید»ما را از دادن پاسخ به این قبیل بیهوده گویی ها بی نیاز می کند.ابن خطیب در ردّ این گونه گمان های بی پایه بیانی مفصل دارد که خلاصه ای از آن را نقل می کنیم:

گوید:جعبری در ضمن سخن خود دربارۀ ناهنجاری های مصحف می گوید:

«بزرگ ترین فایدۀ آن،این است که مانع اهل کتاب از قرائت مستقیم قرآن است.» ابن خطیب اضافه می کند:«یکی از بزرگان قرّاء سخنی این چنین بی اساس می گوید و با چنین سخنی،طرفداران لزوم وجود اغلاط در قرآن را تأیید می کنند.در حالی که بطلان و بی پایگی این سخن روشن است و در قرآن آیات بسیاری است که طرف خطاب آن اهل کتابند و آنان را به سوی ایمان می خواند.بنابراین چگونه آنان از تلاوت قرآن منع می شوند؟!»

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2058


1- محمد طاهر الکردی؛تاریخ الخط العربی؛ص 102-101.

او سپس می گوید:«زشت ترین گفتاری که ممکن است،انسانی با عقل سالم و شناخت صحیح بگوید؛گفتار صباغ است که:«فوائد این رسم الخط بسیار و اسرار آن متعدد است.از جمله عدم امکان تلاوت آن،به جز با تعلیم و فراگیری از استاد است.شأن هر دانش نفیس و باارزشی آن است که از دسترس عمومی محفوظ باشد.» ابن خطیب در جواب این گفتار می گوید:«وا مصیبتا!آیا قرآن نیز همانند لگاریتم، طلسم،رمل،اسطرلاب،نجوم و علومی از این قبیل است که تصور می کنند نفاست آن ها در اسراری است که در آن ها نهفته و جز با کوشش و تلاش بسیار و پس از گذشت زمانی دراز نتوان بدان دست یافت؟خداوند می گوید: «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ» (1)ولی شما می گویید که قرآن از دسترس مردم به دور باشد!بسی تصوری باطل و سخنی بی پایه و ساختگی است!آیا مصحف برای خواندن نوشته شده است و یا برای این که رمز و طلسم باشد و تنها قرّاء بتوانند آن را بخوانند و به هرکس که به آنان پول می دهد و خود را در اختیارشان قرار دهد بیاموزند و کسانی را که مال و موقعیتی ندارند از آموختن آن محروم کنند؟» ابن خطیب اضافه می کند که بسیاری از اهل علم و ادب را دیده و خود شنیده است که به علت آشنا نبودن به این رسم الخط عجیب و غریب و عدم شناخت اسلوب های قرائت،آن گونه که رسیده است،قرآن را به غلط قرائت و تلاوت می کنند (2).

با توجه به آنچه گذشت،ابن خطیب معتقد است که باید رسم الخط مصحف تصحیح شود و با خطی که همۀ مردم به خواندن آن قادر باشند،نوشته شود.همۀ دانشمندان معاصر بر همین عقیده اند و همۀ محققان،تبدیل رسم الخط قدیم را به رسم الخط کنونی جایز می دانند زیرا رسم الخط پیشین با دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نبوده، بلکه روش نویسندگان آن روز بوده یا کتابت در مراحل بدوی بوده و از دقت لازم برخوردار نبوده است.اما امروز با پیشرفت روش های کتابت و تکمیل آن که خواندن

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 2059


1- «همانا قرآن را سهل و آسان نمودیم تا یادآور همگان باشد».قمر 54:17.
2- الفرقان؛ص 86-63.

را برای همگان آسان کرده است،چاره ای جز تغییر رسم الخط گذشته به رسم الخط کنونی که همه بدان آشنا هستند و قرآن را در دسترس عامۀ مردم قرار می دهد، نیست.این امر موجب تحقق بخشیدن به منظوری است که قرآن برای آن نازل شده و آن هدایت و راهنمایی همگان برای همیشه است.

در این زمینه،قاضی محمد بن الطیب ابو بکر باقلانی(متوفای 403)در کتاب «الانتصار»می گوید:«خداوند شکل و نحوۀ خاصی از کتابت و نوشتن را بر مردم واجب نکرده است.برای نوشتن قرآن و نویسندگان مصاحف،رسم الخط خاصی معین نشده که موظف باشند بر طبق آن قرآن را ثبت کنند و از غیر آن بپرهیزند،زیرا وجوب این موضوع منوط به وجود مدرک شرعی است و در نصوص کتاب به این موضوع اشاره ای نشده است که باید کتابت،ثبت و ضبط قرآن به طریقه ای خاص و با خطی معین انجام گیرد و از آن تجاوز نشود.همچنین در سنت چنین مطلبی وجود ندارد و اجماع امت نیز این امر را واجب نشمرده؛و قیاسات شرعی نیز بر چنین موضوعی دلالت ندارد.بلکه سنت،دالّ بر آن است که قرآن را می توان به هر شکلی که آسان تر باشد نوشت،زیرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فقط به کتابت قرآن امر کرد و هیچ طریقۀ خاصّ و رسم الخط معینی را برای نوشتن آن معین نکرد و هیچ کس را از کتابت آن نهی نفرمود.از همین رو خطوط مصحف ها مختلف است و هر گروهی با روشی که بین خود آنان مصطلح و متداول بوده است،قرآن را نوشته اند.برخی بر طبق تلفظ کتابت می نموده و برخی زیاد و کم می کردند،زیرا می دانستند که رسم الخط هرگونه باشد اصطلاحی بیش نیست و بر مردم پوشیده نمی باشد. ازاین رو می توان خط آن را با حروف کوفی و خط اولیه نوشت،لام را به صورت کاف و الف ها را کج نگاشت؛ و می توان آن را به شکلی دیگر،حتی با خط و روش قدیم و یا با خط جدید و یا روشی میانه،کتابت کرد.اگر خطوط مصحف ها و بسیاری از حروف آن با یکدیگر تفاوت دارند و شکل و صورت آن ها یکنواخت نیست؛از این جهت است که مردم با آن ها موافقند،و در این منعی نمی بینند که هرکس و هر گروه بر طبق روشی که بین خودشان متداول است،آن را کتابت کنند.هر روشی که آسان تر و مشهورتر است، مورد قبول مردم قرار می گیرد.این هیچ اشکالی هم ندارد،برای این که طریقه ای

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2060

مخصوص و خط معینی برای کتابت قرآن معین نشده است.آنچه معین شده است قرائت صحیح است و وسیلۀ قرائت به هر نحوی می تواند باشد.زیرا خط به منزلۀ علامت و نشانه و رسمی است که معرّف کلمه است و هر علامت و رسمی که بتواند این منظور را ادا کند،به کار بردن آن بلامانع است.

خلاصه هرکس مدعی است که برای کتابت قرآن باید رسم الخط معیّنی را به کار برد،ناگزیر از اقامۀ دلیل است؛و این دلیل کجاست؟» مطلبی که در بالا نقل شد،خلاصه ای است از گفتۀ قاضی ابو بکر باقلانی که شیخ عبد العظیم زرقانی آن را در مناهل العرفان آورده است.زرقانی پس از نقل خلاصۀ گفتۀ باقلانی،به گفته های او جواب داده است.اما سستی جواب های او در مقابل تحقیق محکم و استوار باقلانی بخوبی آشکار است (1).از این روست که دکتر صبحی صالح در دنبالۀ گفتۀ باقلانی می گوید:

«عقیدۀ قاضی ابو بکر در این زمینه،قابل قبول است.او دلایلی محکم و نظری دوراندیش دارد.عواطف و احساسات خود را دربارۀ بزرگ داشت پیشینیان،بر دلیل و برهان،مقدم نشمرده و میان آن دو خلط نکرده است.آنان که رسم الخط قرآن را توقیفی و همیشگی می دانند،گرفتار احساسات خود هستند.و عواطف و مذاق شخصی خود را در این امر دخالت داده اند.در حالی که عواطف و ذوق های شخصی نسبی است،و نباید آن ها را در امور دینی دخالت داد؛چه حقایق شرعی از ذوق و عاطفه استنباط نمی شود» (2).

اینک در جدول زیر،رسم الخط کلمات به شکل قدیم با رسم الخط معاصر مقایسه می شود.در این جدول کلماتی مانند«الرحمن»و«العلمین»و«الصراط»که الف آن ها حذف شده و تعداد آن ها در مصحف عثمانی زیاد است،آورده نشده است.باید توجه داشت که حذف الف از این کلمات بر وفق خط کهن کوفی است که از خط سریانی بازگرفته شده.همچنین کلماتی که در آن ها به جای الف،واو و یا نوشته شده است مانند«صلاه»و«زکات»و«توریه»به علت کثرت و تکرار زیاد

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 2061


1- ر.ک:مناهل العرفان؛ج 1،ص 378-373.
2- مباحث فی علوم القرآن،ص 279.

آن ها در قرآن در این جدول نیامده است.از کلمات مکرر،فقط یک کلمه به عنوان نمونه که در اولین آیه آمده آورده شده است.این قبیل کلمات که در آیات و سوره های دیگر نیز تکرار شده با علامت«ک»مشخص شده است.

سوره/آیه/املاء قدیم/املاء معاصر بقره/33/یأدم (1)/یا آدم بقره/40/اسرائیل«ک»/اسرائیل بقره/71/الآن«ک» (2)/الآن بقره/87/عیسی ابن مریم/عیسی بن مریم بقره/90/بئس ما«ک»/بئسما بقره/164/اللیل«ک»/اللّیل بقره/186/الداع«ک»/الداعی بقره/226/فاءوا/فاءوا بقره/240/فی ما«ک»/فیما بقره/275/الربوا«ک»/الربا بقره/282/تسئموا (3)/تسأموا آل عمران/35/امرأت«ک»/امرأه آل عمران/75/الأمین (4)/الأمیّین آل عمران/79/ربّانیّین 4/ربّانیّین آل عمران/144/أ فاین«ک»/أ فإن آل عمران/153/تلون (5)/تلوون نساء/16/الذان/اللذان نساء/23/التی«ک»/اللاتی نساء/25/فمن ما«ک»/فممّا نساء/78/فمال هؤلاء«ک»/فما لهؤلاء مائده/18/أبنؤا/ابناء مائده/29/جزؤا«ک»/جزاء مائده/31/سوأه/سوأه انعام/5/أنبؤا«ک»/أنباء انعام/34/نباءی/نبأ انعام/52/بالغدوه (6)/بالغداه انعام/94/شرکؤا«ک»/شرکاء انعام/115/کلمت«ک»/کلمه انعام/144/أمّا«ک»/أم ما اعراف/6/فلنسئلن (7)/فلنسألنّ اعراف/20/ما وُری (8)/ما ووری اعراف/56/رحمت«ک»/رحمه اعراف/69/بطه (9)/بسطه اعراف/127/نستحی ی/نستحیی

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 2062


1- تنها یک همزه بر روی الف ترسیم شده.
2- یک همزه در جلوی لام ترسیم شده.
3- همزه بر روی میم ترسیم شده.
4- تنها یک یاء کوچک بالای یاء ترسیم شده.
5- یک واو کوچک بالای واو ترسیم شده.
6- یک الف کوچک بر آن ترسیم شده.
7- یک همزه بالای سین ترسیم شده.
8- یک واو کوچک بالای واو ترسیم شده.
9- سین کوچکی روی صاد ترسیم شده.

سوره/آیه/املاء قدیم/املاء معاصر انفال/38/سنّت/سنّه توبه/47/و لا اوضعوا/و لأوضعوا یونس/15/تلقاءی/تلقاء یونس/34/یبدؤا/یبدأ یونس/35/أمّن/أم من هود/87/بقیّت/بقیّه هود/87/ما نشؤا/ما نشاء هود/97/و ملاءیه/و ملأه(و ملئه) یوسف/25/لدا/لدی یوسف/87/تیأسوا (1)/تیأسوا یوسف/87/یایئس 1/ییأس یوسف/101/ولی ی/ولیی یوسف/110/استیأس 1/استیأس رعد/39/یمحوا/یمحو ابراهیم/9/نبؤا/نبأ ابراهیم/21/الضعفوا/الضعفاء حجر/95/المستهزءین/المستهزئین نحل/43/فسئلوا (2)/فسألوا نحل/48/یتفیؤا/یتفیأ نحل/86/رءا«ک»/رأی نحل/90/و ایتاءی/و ایتاء اسراء/11/یدع«ک»/یدعو سوره/آیه/املاء قدیم/املاء معاصر کهف/23/لشایء/لشیء کهف/38/لکنا/لکنّ کهف/48/ألن/أن لن کهف/63/أ رأیت/أ رأیت کهف/77/لتخذت/لاتخذت کهف/110/یرجوا«ک»/یرجو مریم/28/یأخت/یا أخت مریم/44/یأبت/یا أبت مریم/46/یأبرهیم/یا إبراهیم طه/18/أتوکؤا/أتوکأ طه/94/یبنؤم/یا ابن امّ طه/119/لا تظمؤا/لا تظمأ طه/121/سوآتهما (3)/سوءاتهما طه/130/ءاناءی/آناء انبیا/37/سأوریکم«ک»/سأریکم مؤمنون/24/الملؤا«ک»/الملأ مؤمنون/44/کل ما/کلّما نور/8/و یدرؤا/و یدرأ نور/13/جاءو«ک»/جاءوا نور/43/عن من/عمّن فرقان/21/و عتوا/عتوا فرقان/38/و ثمودا«ک»/و ثمود

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 2063


1- همزه ای بالای یاء ترسیم شده.
2- همزه ای پیش از لام ترسیم شده.
3- الف کوچکی بالای همزه ترسیم شده.

سوره/آیه/املاء قدیم/املاء معاصر فرقان/49/لنحی (1)/لنحیی شعراء/92/أین ما/أینما شعراء/94/الغاون«ک»/الغاوون نمل/21/لااذبحنه/لأذبحنه نمل/64/یبدؤا«ک»/یبدأ نمل/92/اتلوا/اتلو قصص/3/نتلوا/نتلو قصص/4/یستحی ی«ک»/یستحیی قصص/9/قرّت/قرّه روم/13/شفعؤا/شفعاء روم/16/لقاءی/لقاء روم/24/فیحی ی/فیحیی روم/30/فطرت/فطره روم/39/لیربوا«ک»/لیربو احزاب/37/لکی لا/لکیلا سبأ/5/سعو/سعوا غافر/15/التلاق/التلاقی غافر/32/التناد/التنادی سوره/آیه/املاء قدیم/املاء معاصر فصلت/29/الّذین (2)/اللّذین شوری/30/و یعفوا«ک»/و یعفو شوری/32/الجوار/الجواری شوری/51/وراءی/وراء دخان/43/شجرت/شجره الذاریات/47/بأیید/بأید مجادله/9/معصیت/معصیه ممتحنه/4/برءؤا (3)/برءاء تحریم/11/امرأت/امرأه تحریم/12/بکلمت (4)/بکلمات القلم/6/بأییکم/بأیّکم تکویر/8/الموءده (5)/الموؤده انشقاق/11/یدعوا/یدعو غاشیه/22/بمصیطر (6)/بمسیطر فجر/4/یسر/یسری فجر/23/و جایء/و جیء قریش/2/إی لفهم (7)/إیلافهم

پیدایش خط عربی
اشاره

اثری به دست نیامده است که بر آشنایی عرب حجاز به کتابت و خط در گذشتۀ دور دلالت داشته باشد.آنان اندکی پیش از ظهور اسلام با خط و کتابت آشنا شدند.

علت آن که کتابت و خط در میان عرب حجاز رایج نبوده،زندگی بدوی آنان بوده است.آنان همواره در حال کوچ کردن و رفت و آمد و یا جنگ و غارت به سر

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2064


1- یاء کوچکی بالای یاء ترسیم شده.
2- تثنیه موصول است.
3- الف کوچک بالای همزه.
4- الف کوچک بالای میم.
5- واو کوچک بعد از همزه.
6- سین کوچک زیر صاد.
7- یک یاء کوفی کوچک و منفصل بعد از همزه.

می برده اند.این قبیل اشتغالات،آنان را از تفکر دربارۀ صنایع و از جمله کتابت که از صنایع مدنیّت و شهرنشینی است،بازمی داشت .جز برخی از آنان که به منظور تجارت به شام و عراق سفر می کردند،رفته رفته تحت تأثیر مردم متمدن آن مناطق قرار گرفتند و متخلّق به اخلاق آنان شدند؛و خط و کتابت را به عاریت از آنان گرفتند. ازاین رو با خط نبطی و یا سریانی آشنا شدند،و این دو نوع خط تا پس از فتوحات اسلامی در عرب باقی و معروف بود.

از خط نبطی خط نسخ به وجود آمد که امروز نیز شناخته شده و باقی است و از خط سریانی خط کوفی پیدا شد که خط حیری نامیده می شد.یعنی به«حیره»که شهری قدیمی و عربی در مجاورت کوفه است،منسوب بود،زیرا تغییر و تحوّل در خط سریانی در حیره رخ داد و پس از بنای کوفه و انتقال تمدن عرب به این شهر، اسم آن به خط کوفی تغییر کرد.این خط،زمانی طولانی میان عرب معروف و متداول بود.

خط نبطی را که به خط نسخ تبدیل شد،عرب ها در اثنای سفر تجارت خود به شام،از«حوران»آموختند.اما خط حیری و یا کوفی را از عراق گرفتند.عرب ها هر دو خط را نخست در نامه ها و نوشته های عادی و سپس در نوشته های مهم،مانند قرآن و حدیث به کار گرفتند.

یک دلیل بر آن که خط کوفی تحوّل یافتۀ خط سریانی است،آن که عرب به جای «کتاب»می نوشتند«کتب»بدون الف؛و نیز به جای«رحمان»می نوشتند«رحمن».

این از ویژگی های خط سریانی است که الف ممدود را در اثنای کلمات،نمی آورند.

موقع ظهور اسلام خط و کتابت میان عرب حجاز رایج نبود.تنها معدودی کمتر از بیست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنان را برای کتابت وحی استخدام کرد و مسلمانان را به آموختن خط و کتابت تشویق نمود.و روز به روز، تعداد کسانی که کتابت را می آموختند،رو به فزونی نهاد.

دو خط نسخ و کوفی میان مسلمانان باقی مانده و رواج یافت.مسلمانان نسبت به دگرگونی و تحسین و تزیین آن دو خط کوشیدند،تا آن که ابن مقله،در آغاز قرن چهارم هجری،در زیبایی خط نسخ کوشید و خط نسخ را به حد اعلای کمال خود

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 2065

به گونه ای که هم اکنون متداول است،رسانید.

با گذشت زمان خط کوفی-بر خلاف خط نسخ-سیر قهقرایی داشت.این خط حدود دو قرن رواج داشت،سپس از میان رفت و از آن پس مصحف ها با خط زیبای نسخ نوشته می شد (1).

اول کسی که نقطه را در مصحف به کار برد

خطی را که عرب ها از سریانی و نبطی اقتباس کردند بدون نقطه بود و خطوط سریانی تا امروز نیز بدون نقطه است.عرب ها تا نیمۀ قرن اوّل،خطوط اقتباسی را بدون نقطه می نوشتند.از این پس خط عربی دورۀ جدید خود را آغاز می کند.

دوره ای که نقطه و علایم حرکات کلمه وارد خط می شود.زمانی که حجاج بن یوسف ثقفی از جانب عبد الملک بن مروان(86-75)حاکم عراق بود،مردم با کار برد نقطه آشنا شدند و حروف نقطه دار را از بی نقطه مشخص ساختند.این کار به وسیلۀ یحیی بن یعمر و نصر بن عاصم،شاگردان ابو الاسود دئلی متداول گردید (2).

علت این عمل وجود«موالی» (3)بود که در این زمان تعداد آنان رو به گسترش نهاده بود و سرزمین اسلامی پر بود از کسانی که با لغت عرب بی گانه بودند.برخی از آنان در زمرۀ دانشمندان و قرّاء به شمار می آمدند،در حالی که زبان آنان عربی نبود و ناگزیر انحرافاتی در تلفظ آنان وجود داشت. ازاین رو تغییراتی در قرائت رخ می داد که جامعۀ اسلامی را نگران ساخت.

ابو احمد عسکری (4)گزارش می دهد:مردم چهل و اندی سال تا زمان عبد الملک بن مروان با قرآن عثمانی سر و کار داشتند.سپس تغییرات فراوانی در قرائت آن رخ

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 2066


1- ر.ک:دائره المعارف القرن العشرین؛ج 3،ص 621.جرجی زیدان؛تاریخ تمدن اسلامی،ج 3،ص 60-58 ابن خلدون؛المقدمه؛ص 421-417.خلیل یحیی النامی؛اصل الخط العربی؛ج 3.ترکی عطیه بخط العربی الاسلامی؛ص 22.عبد الفتاح عباده؛انتشار الخط العربی؛ص 15-13.ناجی المصرف،مصور الخط العربی؛ ص 338.محمد طاهر الملکی الکردی؛تاریخ الخط العربی و آدابه؛ص 54.
2- دائره المعارف القرن العشرین؛ج 3،ص 722.مناهل العرفان؛ج 1،ص 400-399. تاریخ القرآن؛ص 68.
3- موالی به کسانی می گویند که غیر عرب اند و در میان عرب با آنان پیوند دارند.
4- ابو احمد عسکری؛التصحیف و التحریف؛ص 13.

داد،این تغییرات بیشتر در عراق گسترش یافت.حجاج بن یوسف،نگرانی خود را از این امر به کتّاب و نویسندگان خود اظهار کرد و از آنان خواست که برای حروف مشابه هم،علایم و نشانه هایی وضع کنند تا تشخیص آن ها از یکدیگر ممکن باشد.

گفته شده است که نصر بن عاصم،این امر را به عهده گرفت و نقطه گذاری را در حروف به کار برد (1).

استاد زرقانی می گوید:«اولین کسانی که نقطه را در مصحف به کار بردند، یحیی بن یعمر و نصر بن عاصم،شاگردان ابو الاسود دئلی بودند» (2).

شکل حرکات و نشانه گذاری

خط عربی علاوه بر آنکه در ابتدا از نقطه خالی بود،شکل(علایم حرکات حروف و کلمات)،نشانه و علامت نیز نداشت.و طبعا مصحف نیز از هر علامتی که نشان دهندۀ حرکت کلمه و اعراب آن باشد،عاری بود.در ابتدای صدر اسلام، مسلمانان قرآن را در حفظ داشتند و با توجه به کثرت و عرب بودن حافظان قرآن، بالطبع قرآن را که به زبان آنان بود،صحیح می خواندند.بنابراین قرآن از خطا مأمون و مصون بود.به خصوص که مسلمانان به قرآن عنایت فراوان داشتند و آنان قرآن را از بزرگانی که به زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نزدیک بودند،فرا می گرفتند و امکانات حفظ و ضبط قرآن به گونۀ صحیح،در آن زمان موجود بود.

اما در پایان قرن اول که مسلمانان غیر عرب جامعۀ اسلامی فزونی یافت و با زبان عربی بی گانه بودند،به وضع علایم و نشانه هایی برای کلمات قرآن،نیاز مبرم پیدا شد.تا بدین وسیله از خطاها و اشتباهات در خواندن قرآن،جلوگیری به عمل آید.

مثلا هر عربی،طبعا کلمۀ کتب را در آیۀ «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلیٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ» (3)به صورت معلوم و همین کلمه را در آیۀ: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیٰامُ» (4)به صورت مجهول می خواند.در حالی که غیر عرب تشخیص نمی داد که این کلمه معلوم است یا مجهول.کما این که

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 2067


1- ابن خلکان؛وفیات الأعیان؛ج 2،ص 32.
2- مناهل العرفان؛ج 1،ص 399.
3- انعام 6:54.
4- بقره 2:183.

ابو الاسود شنید که کسی کلمۀ«رسوله»در آیۀ «أَنَّ اللّٰهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ» (1)به کسر لام می خواند که در این صورت معنای آن این است که خداوند از مشرکان و پیامبرش بیزار است.ابو الاسود با شنیدن این غلط فاحش گفت:«تصوّر نمی کردم که کار مردم به اینجا رسیده باشد»و لذا به زیاد بن ابیه که در آن زمان حاکم کوفه بود (53-50)مراجعه کرد و چگونگی جریان را با او در میان گذاشت.زیاد ابن ابیه،قبلا از ابو الاسود خواسته بود که در این باره چاره ای بیندیشد،ولی او سرباززده بود.تا این که این غلط فاحش را خود در تلاوت کلام خدا شنید و آن گاه در برآوردن خواستۀ زیاد ابن ابیه تصمیم گرفت (2)و گفت:«آن چه امیر بدان امر کرده انجام می دهم».

ابو الاسود نویسنده ای خواست تا از عهدۀ نوشتن آنچه او می گوید،بخوبی برآید.

نویسنده ای از قبیلۀ عبد قیس در اختیار او گذاشتند.ولی وی او را نپسندید.نویسندۀ دیگری را انتخاب کردند که زبردست بود و مورد قبول ابو الاسود واقع شد.

ابو الاسود به نویسندۀ مذکور گفت:«هر حرفی را که من با گشودن دهان ادا کردم (مفتوح خواندم)،نقطه ای بر بالای آن حرف بگذار و اگر دهان خود را جمع کردم (حرف را به ضمّه خواندم)نقطه ای در جلوی آن حرف قرار بده و اگر حرفی را کسره خواندم،نقطه ای در زیر آن حرف بنویس» (3).ابن عیاض اضافه می کند که ابو الاسود به نویسنده گفت:«اگر حرفی را با غنّه ادا کردم آن را با دو نقطه مشخّص کن و او همین کار را انجام داد» (4).

از این پس،مردم این نقطه ها را به عنوان علایمی برای نشان دادن حرکات حروف و کلمات به کار بردند؛ولی بیشتر این نقطه ها را با رنگی غیر از رنگی که خط مصحف با آن نوشته شده بود،می نوشتند و غالبا این رنگ قرمز بود.

پس از آن که نصر بن عاصم نقطه را برای تشخیص حروف نقطه دار از حروف بی نقطه در مصحف به کار برد،نقطه های سیاه به نقطه های رنگی تبدیل شد تا

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 2068


1- توبه 9:3.
2- می گویند:زیاد بن ابیه کسی را بر سر راه ابو الاسود گماشت تا به عمد این آیه را به غلط بخواند تا او را بر انجام خواستۀ زیاد تحریک کند(الخط العربی الاسلامی؛ص 26).
3- الفهرست؛ص 46، فن اول از مقالۀ دوم.
4- صدر،حسن،تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام؛ص 52.

نقطه هایی که علامت حرکت بوده با نقطه هایی که علامت اعجام است،اشتباه نشود و این دو نوع نقطه از یکدیگر تمیز داده شوند.

جرجی زیدان مصحف نقطه داری را به همین کیفیت در دار الکتب مصر دیده است.او می گوید:«این مصحف نخست در مسجد عمرو بن عاص،در مجاورت قاهره بوده و از کهن ترین مصحف های جهان است.ورق های آن بزرگ و خط آن با مرکب سیاه نوشته شده و نقطه های آن به رنگ قرمز است و همان طور که ابو الاسود توصیف کرده،نقطه های بالای حروف علامت فتحه و نقطه های زیرین علامت کسره و نقطه های جلو حروف نشانۀ ضمه است» (1).

در اندلس،مصحف ها را با چهار رنگ می نوشتند.رنگ سیاه برای حروف،رنگ قرمز برای نقطه هایی که علامت حرکت بوده،رنگ زرد برای همزه ها و رنگ سبز برای الف های وصل به کار می رفته است (2).

آخرین تغییرات تکمیلی

جلال الدین سیوطی گفته است:«در صدر اول،نشانۀ حرکات حروف به صورت نقطه بوده است.نقطۀ اول حروف علامت فتحه و نقطۀ آخر حروف علامت ضمه و نقطۀ زیرین حروف علامت کسره بشمار می آمده است.

علایمی که هم اکنون برای بیان حرکات حروف متداول است و مأخوذ از حروف می باشد،از ابتکارات خلیل بن احمد است.در این روش علامت فتحه عبارت است از شکل مستطیلی که در بالای حروف گذارده می شود و علامت کسره به همین شکل و در ذیل حروف به کار می رود.علامت ضمه واو کوچکی است در بالای حرف و تنوین بر حسب مفتوح بودن و یا مکسور بودن و یا مضموم بودن، به وسیلۀ دو علامت از نوع خود مشخص می شود».سیوطی اضافه می کند:«اولین کسی که همزه و تشدید را وضع کرد،خلیل بن احمد بود» (3).

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 2069


1- تاریخ تمدن اسلامی؛ج 3،ص 61.
2- الخط العربی الاسلامی؛ص 27 به نقل از:ابو عمرو عثمان بن سعید دانی در المقنع فی رسم المصاحف و نیز رجوع کنید به:تاریخ القرآن؛ص 68.
3- الاتقان؛ج 2،ص 171.ابو عمرو الدانی،کتاب النقط؛ص 133.

در طول زمان،عنایت و توجه مسلمانان به قرآن بیشتر می شد و مسلمانان تغییراتی در خط و رسم آن ایجاد می کردند و در پایان قرن سوم بود که رسم الخط قرآن به حد اعلای زیبایی خود رسید،مردم در نوشتن قرآن با خطوط زیبا و به کار بردن علایم و نشانه ها بر یکدیگر پیشی می گرفتند. آنجا که سر حرف«خ»را به عنوان علامت سکون حرف به کار بردند.این عمل اشاره به آن داشت که حرف ساکن،اخف از حرف متحرّک است.و برخی سر حرف«م»را برای علامت ساکن انتخاب کردند.برای حروف مشدّد،علامت سه دندانه و برای الف های وصل،سر حرف«ص»معین شد.همچنین صنعت خط و حاشیه نگاری رو به پیشرفت گذاشت و با ظرافت خاصی در مصحف ها به کار برده شد (1).

گفته شده است که تقسیم قرآن به قسمت های ده گانه و پنج گانه و حزب و جزء و تعیین علامت و نشانه برای آن ها،به موجب امر مأمون عباسی انجام گرفته است.

برخی گفته اند که حجاج به این کار دست زد.احمد بن الحسین گفته است:«حجاج، قرّاء بصره را گرد آورده و گروهی از میان آنان انتخاب کرد و از آنان خواست که حروف قرآن را شمارش کنند.آنان در طیّ چهار ماه این کار را به پایان رساندند و نشان دادند که قرآن دارای 77439 کلمه و 323015 و به قولی 340740 حرف است.نیمۀ قرآن با کلمۀ «وَ لْیَتَلَطَّفْ» (2)در سورۀ کهف مشخّص شده است.تعداد آیات قرآن 6236 آیه می باشد».

معروف است که تقسیم قرآن به 120 حزب و سی جزء،برای تسهیل قرائت آن در مکتب خانه ها و غیره بوده است (3).

ولی ابو الحسن علیّ بن محمد سخاوی(متوفای 643)از دانشمندان بزرگ در ادب و فقه و قرائات که در دمشق می زیست،در کتاب جمال القراء»تقسیم بندی قرآن را به 30 جزء و هر جزئی را به 12 قسمت،که مجموعا 360 قسمت باشد،به دانشمند نامی ابو عثمان عمرو بن عبید(متوفای 144)که از شیوخ معتزله و مردی زاهد پیشه بود،نسبت می دهد و می گوید که او با درخواست منصور(خلیفۀ عباسی

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 2070


1- تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام؛ص 52،نقل از سلامه بن عیاض،المصباح.
2- کهف 18:19.
3- ر.ک:البرهان،ج 1،ص 252-249.

متوفای 158)این کار را انجام داده است.

منصور دوانیقی از وی خواست تا قرآن را بر حسب ایام سال تقسیم بندی کند و برای تنظیم حفظ و قرائت روزانۀ قرآن آماده گردد.او به درخواست منصور پاسخ مثبت داد و با نظمی استوار این تقسیم بندی را انجام داد و در پایان هر جزء با خطّ زرّین نشانه گذاری کرد.

منصور آن را به فرزند خود مهدی تعلیم داد و سپس دیگران پیروی کرده،و کم کم این تقسیم بندی میان مسلمانان رواج یافت (1).

بلندترین سوره های قرآن،بقره و کوتاه ترین سوره کوثر است.طولانی ترین آیۀ قرآن،آیۀ«دین»یعنی آیۀ 282 سوره بقره است که دارای 128 کلمه و 540 حرف است و کوتاه ترین آیۀ«و الضّحی» (2)و پس از آن«و الفجر» (3)است.بزرگ ترین کلمه در قرآن «فَأَسْقَیْنٰاکُمُوهُ» می باشد که دارای 11 حرف است (4).

احمد در مسند خود از اوس بن حذیفه روایت می کند که«من در میان گروهی از بنی مالک بودم که اسلام آورده و به حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند.ما را در خیمه ای جای داده و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همه روزه در بازگشت از مسجد و پیش از رفتن به خانۀ خود نزد ما می آمد.او شب ها پس از نماز عشا نزد ما می ماند و از رفتاری که قوم وی در مکّه و پس از مهاجرت به مدینه با او داشتند،سخن می گفت.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شبی دیرتر از وقت همیشگی نزد ما آمد.علت تأخیر را از حضرتش پرسیدیم،فرمود:حزبی (قسمتی مشخّص)از قرآن[که مرسوم هر شب من بود تلاوت کنم]باقی مانده بود، خواستم آن را انجام داده به پایان برسانم،آن گاه از مسجد بیرون آیم.ما صبحگاه از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرسیدیم:قرآن را چگونه حزب بندی می کنید؟گفتند:آن را به شش سوره،پنج سوره،هفت سوره،نه سوره،یازده سوره،سیزده سوره، تقسیم بندی می کنیم و حزب بندی سوره های مفصّلات(سوره های کوچک که آیه های کوتاه دارند)از سورۀ«ق»است تا پایان قرآن» (5).

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 2071


1- سخاوی،جمال القرّاء و کمال الإقراء،چاپ بیروت 1993 م،ج 1،ص 379-178.
2- ضحی 93:1.
3- فجر 89:1.
4- حجر 15:22.ر.ک:البرهان؛ج 1،ص 249 و 252.
5- مسند احمد؛ج 4،ص 343.

ظاهرا جملۀ اخیر گفتۀ خود اوس است که در دنبالۀ بیان اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و به مناسبت ذکر کرده است.زیرا در آن زمان قرآن به صورت مصحف و ترتیب یافته در نیامده بود،تنها سوره ها کامل شده بود و آن ها را برای آسان تر شدن قرائت بر حسب ایام یا اوقات به قسمت های مساوی تقسیم می نمودند.

قرآن در مراحل تکاملی خود

قرآن از صدر اول،به خصوص از ناحیۀ کتابت و زیبایی خط،با گذشت زمان سیر تکاملی داشته است.خطّاطان بزرگ،در زیبایی قرآن و تکمیل خط آن،سهم بسزایی داشته اند.نخستین کسی که در راه تکمیل کتابت مصحف و زیبایی خط آن قدم برداشت،خالد بن ابی الهیاج از اصحاب امیر المؤمنین علی علیه السّلام بود که در حدود سال صدم هجری درگذشته است.او به خوشنویسی و داشتن خط زیبا معروف بود.

گفته اند که سعد،مولا و حاجب ولید،وی را برای کتابت مصحف و شعر و اخبار در دربار ولید بن عبد الملک(96-86)استخدام کرد.او کسی است که پس از تجدید بنا و توسعۀ مسجد نبوی در مدینه،به دست عمر بن عبد العزیز،سورۀ شمس را با طلا بر محراب آن مسجد نوشت.این تجدید بنا به سال 90 هجری پایان یافت (1).

عمر بن عبد العزیز از خالد خواست که مصحفی با همین خط برای او بنویسد و او مصحفی را با زیبایی تمام نوشت.عمر بن عبد العزیز آن را پذیرفت و بر او آفرین گفت.اما خالد مبلغ زیادی را برای انجام این کار می خواست،که عمر از پرداخت آن خودداری کرده و مصحف را به او پس داد.

محمّد بن اسحاق(ابن الندیم)می گوید:«مصحفی را به خط خالد بن ابی الهیاج از اصحاب علی علیه السّلام دیدم.این مصحف در مجموعۀ خطوط تاریخی محمد بن الحسین معروف به ابن ابی بعره بود که پس از او به عبد اللّه بن حانی رسید» (2).

خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری مصحف ها را با خط کوفی می نوشتند.از این پس،در اوایل قرن چهارم،خط زیبای نسخ جای خط کوفی را گرفت.اولین مصحف

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 2072


1- تاریخ یعقوبی؛ج 3،ص 30 و 36.
2- الفهرست؛ص 9 فن اول از مقالۀ اول و ص 46 فن اول از مقالۀ دوم.

به خط نسخ،به دست خطّاط معروف محمّد بن علیّ بن الحسین بن مقله(328-272)نوشته شد.گفته شده است:وی اولین کسی است که به خط ثلث و نسخ نوشت.او که در علم هندسه تخصص داشت،با رسم حروف هندسی و بنا نهادن قواعد و اصول آن،خط عربی اسلامی را تغییر داد و بدان زیبایی بخشید.

این کار منحصر به اوست و تاکنون در میان امت اسلامی خطّاطی با این مهارت یافت نشده است.تعدادی از مخطوطات تاریخی،مانند مصحف موجود در موزۀ هرات در افغانستان منسوب به اوست و گفته اند که او دو بار قرآن را نوشت (1).

خط نسخ عربی در قرن هفتم هجری،به دست یاقوت بن عبد اللّه موصلی(متوفای 689)به حدّ اعلای کمال خود رسید.او با خط زیبای خود هفت مصحف نوشت.این مصحف ها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیشوای دیگر نویسندگان قرار گرفت (2).کلّیه مصحف ها تا قرن یازدهم هجری بر شیوۀ خط یاقوت نوشته می شد.در اول قرن دوازدهم ترک های عثمانی،به خصوص پس از فتح مصر به دست سلطان سلیم،خط عربی اسلامی را مورد توجه قرار دادند و به دست خطّاطان فارسی که در امپراتوری عثمانی خدمت می کردند در پیشبرد و تکمیل این خط کوشیدند.سلطان سلیم تمام خطاطان،نقاشان و هنرمندان را در پایتخت خود گرد آورد.اینان انواع جدیدی از خطوط عربی،مانند خط رقعی،خط دیوانی، خط طغرایی و خط اسلامبولی را پدید آوردند،که همچنان در نوشته ها متداول است.

برخی از خطّاطان عثمانی که شهرت بسیار یافتند عبارتند از:حافظ عثمان(متوفای 1110)و سید عبد اللّه افندی(متوفای 1144)و استاد راسم(متوفای 1169)و ابو بکر ممتازبک مصطفی افندی،که خط رقعی را اختراع کرد.این خط از سهل ترین و ساده ترین خطوط عربی است.او قواعد این خط را وضع نمود و اولین بار با این خط کتابت کرد.ابو بکر ممتازبک در زمان سلطان عبد المجید خان و به سال 1280 هجری این خط را عرضه کرد.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 2073


1- الخط العربی الاسلامی؛ص 155.الخطاط البغدادی،ص 16.
2- الخط العربی الاسلامی؛ص 171.مصور الخط العربی؛ص 92.

چاپ مصحف ها نیز مانند کتابت آن،در دوره های مختلف رو به کمال داشته است.نخستین بار در حدود سال 950 هجری مطابق 1543 میلادی،قرآن در بندقیه به چاپ رسید.ولی پس از چاپ،مقامات کلیسا به معدوم کردن آن دستور دادند.پس از آن در سال 1104 هجری مطابق با 1692 میلادی هنکلمان (1)در شهر هامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت.پس از وی در سال 1108 هجری مطابق با 1696 میلادی ماراکی (2)در«پادو» (3)به چاپ قرآن دست زد.

به سال 1200 هجری مطابق با 1785 میلادی،مولا عثمان در«پطرزبورگ» روسیه،قرآن را چاپ کرد و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود.نظیر آن در«قازان»نیز به چاپ رسید.

فلوگل (4)نیز در سال 1252 هجری مطابق با 1836 میلادی در شهر«لیپزیگ» (5)(6)به چاپی مخصوص از قرآن دست زد.این چاپ از قرآن به علت املای سادۀ آن با استقبال بی نظیر اروپاییان روبه رو شد.اما مانند دیگر چاپ های اروپایی در جهان اسلام توفیقی به دست نیاورد.

اولین دولت اسلامی که به چاپ قرآن اقدام کرد و اقدام آن با موفقیت روبه رو شد،«ایران»بود.این دولت اسلامی دو چاپ سنگی زیبا و منقّح از قرآن تهیه کرد.

این چاپ ها که در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود و برخوردار از فهرست های متعدد بود.اولین نسخه به سال 1243 هجری مطابق با 1827 میلادی در تهران و دومین نسخه در سال 1248 هجری مطابق با 1832 میلادی در تبریز به چاپ رسید.در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد.

به دنبال آن،از سال 1294 هجری مطابق با 1877 میلادی،ترکیۀ عثمانی به چاپ های مختلفی از قرآن دست زد که در نهایت زیبایی و استواری قرار داشت.

در سال 1323 هجری مطابق با 1905 میلادی،روسیۀ تزاری به چاپ قرآنی به خط کوفی و به حجمی بزرگ همت گماشت؛که تصور می رفت یکی از مصحف های

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 2074


1- . Hincklemann .
2- . Maracci .
3- . Padoue .
4- . کlugel .
5- . Leipzig .
6- شهری بندری است در شمال ایتالیا.

اولیۀ عثمانی است.این قرآن خالی از نقطه و علایم فتحه و کسره بود.چند ورق از اول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود.این قرآن از آیۀ هشتم سورۀ بقره: «وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مٰا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ» آغاز و به آیۀ چهارم از سورۀ زخرف:

«وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتٰابِ لَدَیْنٰا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ» پایان می یافت.این قرآن در سمرقند پیدا شده بود و در اختیار کتابخانۀ سلطنتی در پطرزبورگ بود و انستیتوی آثار در «تاشکند»آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافی کرده،به مهم ترین دانشگاه های کشورهای اسلامی هدیه نمود.نسخه ای از این قرآن در کتابخانۀ دانشگاه تهران(با شمارۀ 14403 DSS )موجود است.

در سال 1342 هجری مطابق با 1923 میلادی،کشور مصر به چاپ قرآن اقدام نمود.چاپ این قرآن به وسیلۀ کمیته ای با تعیین وزارت اوقاف آن کشور و به سرپرستی مشایخ الازهر انجام شد.این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلام روبه رو شد و چاپ های بسیاری بر اساس آن انجام گرفت.

در سال 1370 هجری مطابق با 1950،عراق نیز به چاپ نفیسی از قرآن دست زد.همچنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواع چاپ همت گماشتند.این روش همچنان در جهان اسلام ادامه دارد.

همچنین قرآن دیگری از خطّاطی سوری به نام«عثمان طه»رواج یافت.این قرآن در کشورهای سوریه،عربستان،ایران،لبنان و دیگر کشورهای اسلامی چاپ شد.

ویژگی این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزب ها و جزءهای سی گانه قرآن است (1).

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 2075


1- برای اطلاع بیشتر از خط عثمان طه و ویژگی های آن رجوع کنید به:خرمشاهی،بهاء الدین؛قرآن پژوهی؛ ص 657.

فصل چهارم : قرّاء و قرائات سبع

اشاره

قرائت قرآن و تلاوت آیات آن یکی از مهم ترین مسایل قرآن به شمار می رود، به طوری که از همان ادوار نخستین پیوسته عدّه ای به این کار همت گماشته و عهده دار قرائت قرآن و تعلیم آن در جامعۀ اسلامی بوده اند.طبقات قرّاء شامل بزرگان صحابه چون عبد اللّه بن مسعود،ابیّ بن کعب،ابو الدرداء و زید بن ثابت در طبقۀ اول؛عبد اللّه بن عباس،ابو الاسود دوئلی،علقمه بن قیس،عبد اللّه بن سائب، اسود بن یزید،ابو عبد الرحمن سلمی و مسروق بن اجدع در طبقه دوم؛و بالاخره بزرگانی دیگر در طبقات سوم تا هشتم می گردد.پس از این طبقات از قرّاء،عهد تدوین قرائات آغاز شد و به دنبال آن قرّاء سبعه تعیین گردیدند.

سلسلۀ قرّاء(قاریان به نام قرآن)و قرائات،قرن به قرن پیوسته ادامه داشت تا اینکه در اوایل قرن چهارم ابو بکر ابن مجاهد(245-324)شیخ القراء بغداد،قرائات را در هفت قرائت از هفت قاری بنام،به رسمیّت شناخت.بعدها در دوره های مختلف هفت قاری دیگر اضافه شد که بدین ترتیب مجموعا چهارده قرائت معروف شد.به دلیل آنکه هر کدام از این قرائات به وسیلۀ دو راوی روایت شده،مجموع قرائت متداول به بیست و هشت قرائت می رسد.

در حجیّت قرائات و تواتر آن ها،که آیا جملگی به طور متواتر از پیامبر اکرم نقل و

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 2076

ضبط شده است یا نه،گفتگو فراوان است.به طور کلّی از آن مباحث می توان نفی تواتر قرائات را نتیجه گرفت؛زیرا طبق رأی محققین،بیش از یک قرائت از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نرسیده است و آن قرائتی است که در میان مردم(جمهور مسلمانان) متداول است و هر قرائت که با آن مطابق باشد،مقبول وگرنه مردود است (1).

تعریف قرائت

قرائت همان تلاوت و خواندن قرآن کریم است و اصطلاحا به گونه ای از تلاوت قرآن اطلاق می شود که دارای ویژگی های خاصی است.بدین معنا که هرگاه تلاوت قرآن به گونه ای باشد که از نصّ وحی الهی حکایت کند و بر حسب اجتهاد یکی از قرّاء معروف-بر پایه و اصول مضبوطی که در علم قرائت شرط شده-استوار باشد، قرائت قرآن تحقق یافته است:البته قرآن دارای نصّ واحدی است و اختلاف میان قرّاء بر سر به دست آوردن و رسیدن به آن نص واحد است.

امام صادق علیه السّلام می فرماید:«انّ القرآن واحد نزل من عند واحد و لکنّ الاختلاف یجیء من قبل الرّواه (2)؛قرآن یکی بیش نیست و اختلافات بر سر قرائت آن از جانب راویان[قاریان]صورت گرفته است».قاریان قرآن(قرّاء معروف)راویان و ناقلان همان قرآنی هستند که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل گردیده و اختلاف آنان از اختلاف در نقل و روایت آن نصّ نشأت گرفته،و آن به سبب عواملی است که این اختلاف را ایجاب کرده است.پایه های آن عوامل عبارتند از:

-اختلاف مصاحف اوّلیّه،چه پیش از اقدام به یکسان کردن مصاحف در زمان عثمان و چه پس از آن؛ -نارسایی خط و نوشته های قرآن که از هرگونه علایم مشخّصه و حتی از نقطه عاری بوده است؛

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 2077


1- ر.ک:التمهید؛ج 2،ص 42 به بعد و 226-218.
2- اصول کافی؛ج 2،ص 630،حدیث 12.

-ابتدایی بودن خط نزد عرب آن روز.

عوامل اختلاف قرائات
اشاره

عوامل اختلاف در قرائت قرآن به دوران صحابه،پس از وفات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بازمی گردد .در آن زمان،صحابه بر سر جمع و نظم و تألیف قرآن اختلاف کردند و همین امر سبب شد که گاه وبی گاه بر سر قرائت قرآن میان قاریان اختلافی پدید آید.

هر گروه قرائت خویش را بر دیگران ترجیح می داد و به دنبال آن گفت وگوها و بگومگوها به وجود می آمد و گاه کار به منازعه می کشید.

این اختلافات موجب شد تا در عهد عثمان مصحف واحدی تهیه شود و از روی آن نسخه های متعدد و متحد الشکلی تهیه گردیده،به مراکز مهم کشور اسلامی فرستاده شود.البته اختلافاتی میان این نسخه ها که می بایست کاملا متحد باشند، یافت شد که بعدا مایۀ برخی اختلاف قرائات گردید.در جدول زیر به برخی از این اختلافات اشاره می شود:

سوره/آیه/مصحف مدینه و شام/مصحف کوفه و بصره مطابق با مصحف امروز بقره/116/ قالوا اتخذ اللّه ولدا... / وَ قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً...

بقره/132/ و أوصی بها ابراهیم... / وَ وَصّٰی بِهٰا إِبْرٰاهِیمُ...

مائده/54/ من یرتدد منکم عن دینه... / مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ...

اعراف/141/ و اذ أنجاکم من آل فرعون... / وَ إِذْ أَنْجَیْنٰاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ...

إسراء/93/ قال سبحان ربّی... / قُلْ سُبْحٰانَ رَبِّی...

این همه کوشش که برای یکسان شدن مصاحف به کار رفته بود،تقریبا هدر رفته به نظر می آمد و دامنۀ این اختلافات روز به روز گسترده تر می شد.تا دیروز،اختلاف بر سر قرائت صحابه بود و امروز پس از یکسان شدن مصاحف،اختلاف بر سر خود مصاحف است.البته خلیفه(عثمان)این نارسایی ها را در همان وهلۀ اول در مصحفی که به دست او دادند مشاهده کرد و اعتراض نمود که چرا می بایست

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 2078

این گونه نارسایی ها در این مصحف وجود داشته باشد؟او گفت:«أری فیه لحنا؛ خطای نوشتاری در آن می بینم».به او گفتند:«أ فلا نغیّره؛آیا آن را تغییر ندهیم؟» گفت:«نه،دیگر دیر شده است،عرب خود با زبان فطری خود آن را استوار می خواند»،ولی فکر نمی کرد که در آینده ملت های مختلف با زبان های مختلف باید این قرآن را بخوانند و سلیقۀ عربی اصیل را حتی خود عرب نیز در روزگاران بعد نخواهند داشت (1).

به هر جهت عوامل اختلاف مصاحف حتی پس از یکسان شدن آن ها بسیار است.در ذیل به برخی از مهم ترین عوامل اشاره می شود:

1.ابتدایی بودن خط

خط در جامعۀ عربی آن روز در مراحل ابتدایی خود بود،اصول کتابت استوار نشده و مردم عرب فنون خط و روش نوشتن صحیح را نمی دانستند؛و بسیاری از کلمات را به مقیاس تلفظ می نگاشتند.امروزه،هنوز آثاری از آن نحوه کتابت در رسم الخط باقی مانده است.در آن رسم الخط،کلمه به شکلی نوشته می شد که به چند وجه قابل خواندن بود؛نون آخر کلمه را به شکلی می نوشتند که با«ر»فرقی نداشت و نیز شکل«و»با«ی»یکی بود.چه بسا«م»آخر کلمه به شکل«و»و«د»را به صورت کاف کوفی و عین وسط را به شکل«ه»می نوشتند.گاهی حروف یک کلمه را جدا از یکدیگر می نگاشتند.«ی»را از کلمه جدا می کردند،مانند «یستحی ی»و«نحی ی»و«احی ی»یا این که«ی»را حذف می کردند.چنان که «ایلافهم»به شکل«إلافهم»نوشته می شد که خود برای خواننده ایجاد اشکال می کرد.لذا برخی از قرّاء لفظ اخیر را همان گونه که نوشته شده-بدون یا- خوانده اند،از جمله ابو جعفر را می توان نام برد که آیۀ «لِإِیلاٰفِ قُرَیْشٍ» (2)را با حذف همزه و اثبات«یا»«لیلاف قریش»و آیۀ «إِیلاٰفِهِمْ رِحْلَهَ الشِّتٰاءِ وَ الصَّیْفِ» (3)را با حذف «یا»و اثبات همزه«إلافهم»می خواند (4).

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 2079


1- ر.ک:التمهید؛ج 2،ص 8-4.
2- قریش 106:1.
3- قریش 106:2.
4- تفسیر طبرسی؛ج 1،ص 544.شرح مورد الظمآن؛ص 143.

ابن فلیح«إلفهم»با اثبات همزه و اسقاط یا و سکون لام قرائت کرده و هریک از قرّاء به علت نارسایی رسم الخط،این کلمه را به نحوی عجیب خوانده است.

همچنین،گاه تنوین را به شکل نون می نوشتند و نون را به صورت الف.مثلا «لنسفعن» (1)به صورت «لَنَسْفَعاً» ،و آیۀ «و لیکونن من الصّاغرین» (2)به شکل«لیکونا...» نوشته می شد.به عبارت دیگر الف تنوین را به جای نون تأکید خفیفه به کار می بردند.

ازاین رو آیۀ «و إذن لآتیناهم من لدنّا أجرا عظیما» (3)را به صورت«اذا»نیز نوشته اند (4).

در رسم الخط ابتدایی آن زمان،همچنین واو و یا بدون هیچ علتی حذف می شد.

که خود یکی از مهم ترین عوامل ابهام و اشکال و اختلاف در قرائت،بلکه در تفسیر، به شمار می آمد.مثلا در آیۀ «و صالحوا المؤمنین» (5)واو از«صالحوا»حذف و به صورت «وَ صٰالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» نوشته شده.لذا معلوم نبود که این کلمه مفرد است یا جمع مضاف (6).

گاه نیز الف از «عٰاداً الْأُولیٰ» (7)حذف می گردید،و به صورت«عاد الأولی»نوشته می شد و در نتیجه خواننده نمی دانست کلمۀ«عاد»فعل است یا اسم (8).در برخی مصاحف به«جاءنا» (9)الف اضافه می شد و به صورت«جاءانا»در می آمد که روشن نبود این کلمه مفرد است یا تثنیه (10).همچنین در پی بسیاری از واوهای آخر کلمه(لام الفعل)الف گذارده می شد و این تصور پیش می آمد که این واو علامت جمع است و از طرف دیگر،الف را از واو جمع حذف می نمودند.مثال هایی از مورد اول:«انّما اشکوا بثّی»،«فلا یربوا»،«نبلوا اخبارکم»،«ما تتلوا الشیاطین».و از مورد دوم:«فاءوا»، «جاؤو»،«تبؤو الدار»،«سعو»و«عتو»و...

خلاصه،این گونه نارسایی ها در رسم الخط مصاحف اولیه-که هنوز هم باقی است-مشکلات بسیاری به بار آورد،از جملۀ این مشکلات بروز اختلافات بسیار

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2080


1- علق 96:15.
2- یوسف 12:32.
3- نساء 4:67.
4- شرح مورد الظمآن؛ص 186.
5- تحریم 66:4.
6- تفسیر طبرسی؛ج 10 ص 316. شرح مورد الظمآن؛ص 47.
7- نجم 53:50.
8- شرح مورد الظمآن؛ص 125.
9- زخرف 43:38.
10- شرح مورد الظمآن؛ص 128.

عمیق میان قاریان قرآن بود.به علت همین نارسایی ها در رسم الخط مصحف بود که برخی از پیشینیان از آن سلب اعتماد نموده،بسیاری از موارد ابهام قرآن را غلط پنداشته اند و از خطاکاری های نویسندگان اصلی قرآن شمرده اند.چنان که از ابن عباس روایت شده که او آیۀ «وَ قَضیٰ رَبُّکَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ» (1)را«و وصیّ»قرائت می کرد و می گفت:«آیه در اصل به این نحو بود و بر اثر چسبیدن واو دوم به صاد، مردم آن را«قضی»خوانده اند».البته روشن است که در نوشته های اولیه نقطه نیز وجود نداشته و زمینۀ چنین تصوری پیش آمده است.

ابن اشته می گوید:«نویسنده در نوشتن کلمۀ«و قضی»مرکب زیاد به کار برده و در نتیجه واو به صاد چسبیده است» (2)و نیز از ابن عباس روایت شده است که«آیۀ 31 از سورۀ رعد را به این نحو می خواند:«أ فلم یتبیّن الّذین آمنوا».به او گفته شد در مصحف«أ فلم ییأس»آمده است،ولی او گفت:گمان می کنم نویسنده اشتباه کرده، دندانه های حروف را درست ننوشته است» (3).باید توجه داشت که در نوشته های پیشین به جای الف-در وسط کلمه-دندانه می گذاردند.لذا«ییئس»با«یتبیّن»جز در شمارۀ دندانه ها در نوشتن چندان تفاوتی نداشت.

2.بی نقطه بودن حروف

یکی از عواملی که در قرائت قرآن مشکلات فراوانی ایجاد نمود،بی نقطه بودن حروف معجمه(نقطه دار)و جدا نساختن آن از حروف مهمله(بی نقطه)بود.لذا میان«س»و«ش»در نوشتن هیچ فرقی نبود.همچنین میان«ب»،«ت»و«ث»؛«ج»، «ح»و«خ»؛«ص»و«ض»؛«ط»و«ظ»؛«ع»و«غ»؛«ف»و«ق»؛«ن»و«ی»تفاوتی وجود نداشت.خواننده باید با دقت در معنای جمله و ترکیب کلامی تشخیص می داد که حرف موجود،جیم است یا حا و یا خا.همچنین حرف مورد نظر با است یا تا و ثا،نون است یا یا.

از این جهت در سورۀ حجرات در قرائت کسائی آمده است: «إن جاءکم فاسق

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 2081


1- اسراء 17:23.
2- الاتقان؛ج 1،ص 180.الدر المنثور؛ج 4،ص 170.
3- فتح الباری؛ج 8،ص 283-282 و رجوع کنید به:تفسیر طبری؛ج 13،ص 104. الاتقان؛ج 1،ص 185.

بنبإ فتثبّتوا» و در قرائت دیگران «...فَتَبَیَّنُوا» (1).ابن عامر و کوفیون خوانده اند:

«نُنْشِزُهٰا...» (2)و دیگران «ننشرها...» (3).ابن عامر و حفص خوانده اند: «وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ...» (4)و دیگران «نکفّر...» (5).ابن سمیقع: «فالیوم ننحّیک ببدنک» و دیگران «...نُنَجِّیکَ...» (6)خوانده اند (7).

کوفی ها-جز عاصم- «لنثوینّهم من الجنه غرفا» و دیگران «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ» (8)خوانده اند (9).

3.خالی بودن از علایم و حرکات

در مصاحف اولیه کلمات عاری از هرگونه اعراب و حرکات ثبت می شد.وزن و حرکت اعرابی و بنائی کلمه مشخص نبود،لذا برای خوانندۀ غیر عرب مشکل بود تا تشخیص دهد وزن و حرکت کلمه چگونه است.حتی برای کسانی که با زبان عربی آشنا بودند دشوار بود تا بدانند هیئت کلمه چگونه است.مثلا مشخص نبود «اعلم»فعل امر است یا فعل متکلم مضارع و احیانا افعل التفضیل یا فعل ماضی از باب افعال.

حمزه و کسائی آیۀ «قٰالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» (10)را به صیغۀ فعل امر خوانده اند و دیگران به صیغۀ فعل مضارع متکلم (11).کما این که نافع آیۀ «وَ لاٰ تُسْئَلُ عَنْ أَصْحٰابِ الْجَحِیمِ» (12)را به صیغۀ نهی و دیگران به صیغۀ فعل مضارع مجهول خوانده اند (13).

حمزه و کسائی آیۀ «و من یطّوّع...» (14)را با«یا»و تشدید«طا»به صورت مضارع

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 2082


1- حجرات 49:6.ر.ک:ابو حفص انصاری؛المکرر؛ص 141.
2- بقره 2:259.
3- الکشف عن وجوه القراءات السبع؛ج 1،ص 310.
4- بقره 2:271.
5- الکشف عن وجوه القراءات السبع؛ج 1،ص 316.
6- یونس 10:92.
7- تفسیر طبرسی؛ج 5،ص 130.قرطبی؛الجامع لأحکام القرآن؛ج 8،ص 379.
8- عنکبوت 29:58.
9- تفسیر طبرسی؛ج 8،ص 290.
10- بقره 2:259.
11- الکشف عن وجوه القراءات السبع؛ج 1،ص 312.
12- بقره 2:119.
13- الکشف عن وجوه القراءات السبع،ج 1؛ص 262.
14- بقره 2:158.

مجزوم خوانده و دیگران آیه را با«تا»و فتح و تخفیف«طا»به صورت فعل ماضی خوانده اند (1).

ابن ابی هاشم گفته است:«سبب اختلاف در قرائات سبع این است که مصاحف فرستاده شده به مناطق و مراکز اسلامی،از هرگونه علایم مشخصه،نقطه و شکل، عاری بود.مردم از همین مصاحف برداشت می کردند،لذا میان قاریان شهرها اختلاف پدید می آمد» (2).

استاد بزرگوار آیت اللّه خویی فرموده است:«روشن نیست که اختلاف در قرائات منسوب به نقل باشد.بلکه به اجتهادات قرّاء منسوب است و مؤید آن تصریح بزرگان در این زمینه است.بلکه اگر ملاحظه شود که مصحف های اولیه از نقطه و شکل(اعراب و حرکات)خالی بوده،این احتمال قوت پیدا می کند» (3).

4.نبودن الف در کلمات

یکی دیگر از عواملی که در رسم الخط مشکل می آفرید،نبودن الف در رسم الخط آن روز بود.خط عربی کوفی از خط سریانی نشأت گرفته است.در خط سریانی مرسوم نبود که الف وسط کلمه را بنویسند و آن را اسقاط می کردند.چون قرآن در ابتدا با خط کوفی نگاشته می شد،الف های وسط کلمه مانند«سماوات»را نمی نوشتند(به این صورت:سموت).بعدها که علایم مشخصه ایجاد شد،الف را صرفا با علامت الف کوچک در بالای کلمه مشخص می ساختند،مانند«سموت».

این امر(اسقاط الف وسط کلمه)بعدها در بسیاری از موارد منشأ اختلاف قرائت گردید.مثلا نافع و ابو عمرو و ابن کثیر «مٰا یَخْدَعُونَ» (4)را «و ما یخادعون الاّ انفسهم» خوانده اند.به دلیل آنکه این کلمه در صدر آیه با همین وزن و اسقاط الف نوشته شده بوده است،پس گمان برده اند این کلمه هم همان گونه است (5).در صورتی که

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 2083


1- الکشف عن وجوه القراءات السبع،ج 1؛ص 268.
2- طاهر بن احمد جزایری،التبیان،مطبعۀ منار 1334،ص 86.البیان،ص 86.
3- البیان؛ص 181.
4- بقره 2:9.
5- الکشف عن وجوه القراءات السبع؛ج 1،ص 224.

مقتضای معنای آیه،بدون الف است.و نیز آیۀ «وَ حَرٰامٌ عَلیٰ قَرْیَهٍ أَهْلَکْنٰاهٰا أَنَّهُمْ لاٰ یَرْجِعُونَ» (1)چون بدون الف ثبت شده بود،حمزه و کسائی و شعبه آن را«حرم»با کسر حاء مهمله خوانده اند (2).

ابو جعفر و بصریّون: «وَ إِذْ وٰاعَدْنٰا مُوسیٰ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً» (3)در همین سوره و سورۀ اعراف و طه را،بدون الف«وعدنا»(ماضی ثلاثی مجرد)خوانده اند و دیگران با الف.نافع «فِی غَیٰابَتِ الْجُبِّ» (4)را«فی غیابات...»خوانده،به گمان این که جمع است، زیرا این کلمه در مصحف بدین گونه رسم شده بود«غیبت الجب».لذا هرکس طبق اجتهاد خود آن را جمع یا مفرد خوانده و دلایل قرائت خود را مشروحا بیان داشته است (5).

خلاصه،این گونه عوامل-که به برخی اشاره شد (6)-موجب گردید که قرّاء بر سر رسیدن به قرائت،با هم اختلاف کنند و هریک طبق اجتهاد خود و دلایلی که در دست دارد،قرائت خود را توجیه نماید.

قرّاء سبعه و راویان آن ها

به دلایلی که ذکر شد قرائت قرآن بین قاریان در مواردی اختلافی بود و تعداد قاریان در طی سالیان متمادی افزایش می یافت تا این که ابن مجاهد از میان کلیه قرائات،هفت قرائت را برگزید که هر کدام دو راوی دارند:

1.ابن عامر:عبد اللّه بن عامر یحصبی(متوفای 118)قاری شام؛دو راوی او هشام بن عمّار(245-153)و ابن ذکوان(242-173)هستند که هرگز ابن عامر را درک نکرده اند.

2.ابن کثیر:عبد اللّه بن کثیر دارمی(متوفای 120)قاری مکه؛دو راوی او بزّی (250-170)و قنبل(295-191)هستند که هرگز او را درک نکرده اند.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 2084


1- انبیا 21:95.
2- شرح مورد الظمآن؛ص 126.
3- بقره 2:51.
4- یوسف 12:80.
5- الکشف عن وجوه القراءات السبع؛ج 2،ص 5.
6- عوامل مؤثّر در به وجود آمدن اختلاف در قرائات را تا بیش از هفت عامل عمده در«التمهید،ج 2»یادآور شده ایم بدانجا رجوع شود.

3.عاصم:عاصم بن ابی النجود اسدی(متوفای 128)قاری کوفه؛دو راوی او حفص بن سلیمان-پسر خواندۀ او-(180-90)و شعبه ابو بکر بن عیّاش(193-95) هستند.حفص قرائت عاصم را دقیق تر و مضبوطتر می دانست و قرائت عاصم به وسیلۀ او منتشر شده و تا امروز متداول است و همین قرائتی است که امروزه در اکثر کشورهای اسلامی رایج است.

4.ابو عمرو:زبّان ابو عمرو بن علاء مازنی؛(متوفای 154)قاری بصره؛دو راوی او دوری حفص بن عمر(متوفای 246)و سوسی صالح بن زیاد(متوفای 261) هستند که او را درک نکرده اند و به واسطۀ یزیدی قرائت را از او گرفته اند.

5.حمزه:حمزه بن حبیب زیّات(متوفای 156)قاری کوفه؛دو راوی او خلف بن هشام(229-150)و خلاّد بن خالد(متوفای 220)که قرائت را با واسطه از او گرفته اند.

6.نافع:نافع بن عبد الرحمن اللیثی(متوفای 169)قاری مدینه؛دو راوی او عیسی بن میناء(220-120)معروف به قالون-پسرخوانده نافع-و ورش، عثمان بن سعید(197-110)هستند و این قرائت همان است که در برخی از کشورهای مغرب عربی امروزه رایج است.

7.کسائی:علیّ بن حمزه(متوفای 189)قاری کوفه؛دو راوی او لیث بن خالد (متوفای 240)و دوری،حفص بن عمر-که راوی ابو عمرو هم بود-(متوفای 246) هستند.

قراء عشره

متأخرین سه نفر دیگر بر این هفت نفر اضافه کرده اند:

8.خلف:خلف بن هشام،راوی حمزه(متوفای 229)قاری بغداد؛دو راوی او ابو یعقوب(متوفای 286)و ابو الحسن(متوفای 292)هستند.

9.یعقوب:یعقوب حضرمی(متوفای 205)قاری بصره؛دو راوی او رویس (متوفای 238)و روح(متوفای 235)هستند.

10.ابو جعفر:ابو جعفر مخزومی(متوفای 130)قاری مدینه؛دو راوی او ابن

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 2085

وردان(متوفای 160)و ابن جمّاز(متوفای 170)هستند.

قراء اربعه عشر

چهار قاری دیگری که به قرائت شاذ(خلاف مشهور)قرائت می کردند،ولی مقبول عامّۀ مردم بودند،بر این ده قاری افزوده شده اند:

11.حسن بصری:حسن بن یسار(متوفای 110)قاری بصره؛دو راوی او شجاع بلخی(190-120)و دوری(متوفای 246)که او را درک نکرده و با واسطه از او روایت کرده اند.

12.ابن محیصن:محمد بن عبد الرحمن(متوفای 123)قاری مکه؛دو راوی او بزّی(250-170)و ابن شنبوذ(متوفای 328)هستند که با واسطه از او روایت کرده اند.

13.یزیدی:یحیی بن مبارک(متوفای 202)قاری بصره؛دو راوی او سلیمان بن حکم(متوفای 235)و احمد بن فرج ضریر(متوفای 303)هستند که با واسطه از او روایت کرده اند.

14.أعمش:سلیمان بن مهران اسدی(متوفای 148)قاری کوفه؛دو راوی او شنبوذی(388-300)و مطوّعی(متوفای 371)هستند که با چند واسطه از او روایت کرده اند.

این چهارده قرائت معروف که هر کدام از طریق دو راوی نقل شده است، مجموعا بیست و هشت قرائت را تشکیل می دهند که شناسایی آنان فی الجمله انجام گرفت.

پنج نفر از قرّاء سبعه به غیر از ابن عامر و ابو عمرو ایرانی الاصلند .ابن عامر مجهول النسب و ابو عمرو از قبیلۀ مازن تمیم است؛ولی قاضی اسد یزیدی می گوید:«او از فارس شیراز از روستای کازرون برخاسته است».

عاصم،ابو عمرو،حمزه و کسائی،صریحا اظهار تشیّع می نمودند،ولی ابن کثیر و نافع از آنجا که هر دو از فارس هستند،احتمالا شیعه بودند.اما ابن عامر،

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 2086

بزرگ شدۀ خاندان اموی بود او فردی ناشایست و بی پروا شناخته می شد (1).

تواتر قرائات سبع

یکی از مسایل مهم،مسئله تواتر قرائات سبع است که آیا این قرائات بالخصوص،متواترند و حجیّت قطعی دارند؟زیرا اگر متواتر باشند و با نقل همگانی روایت شده باشند،در حجیّت آن ها شک و تردیدی نخواهد بود.

در گفتار بسیاری از نویسندگان و نیز برخی فقها،مسألۀ تواتر قرائات سبع مطرح شده است.آنان گمان برده اند که این قرائات جملگی متواترند و حجیّت شرعی دارند،بنابراین نمازگزار می تواند یکی از این قرائت ها را برگزیند.ولی محققین،تواتر قرائات را انکار می کنند و آن را قابل تصوّر نمی دانند،زیرا مقصود از تواتر قرائات سبعه چیست؟اگر مقصود از نقل همگانی این قرائات نقل از خود قرّاء سبعه باشد، این فاقد ارزش است،چه مبدأ تواتر باید مقام معصوم باشد تا منقول حجیت پیدا کند.و اگر مقصود تواتر نقل از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تا به این قرّاء باشد،این امر ثابت نیست، زیرا بیشتر قرّاء،حتی سند قرائت ندارند چه رسد به تواتر.به علاوه بیشتر قرائات از روی اجتهاد شخصی بوده و هرگز مستند به نقل و روایت نیست و اگر فرضا تواتر قاریان را بپذیریم این تواتر اثری نخواهد داشت،زیرا تواتر برای کسی حجیت دارد که نسبت به خود او حاصل شده باشد نه دیگران.و اگر نقل از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به قرّاء و از آنان به دیگران باشد،فاقد شرط تواتر است،زیرا اساسی ترین شرط تواتر آن است که از مبدأ تا مقصد در تمامی طبقات،نقل همگانی وجود داشته باشد و در این فرض چنین نمی باشد،زیرا در وسط به نقل فرد می رسد و از تواتر ساقط می گردد.

فرض کنیم که هریک از قرائت های سبعه،از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تا خود قاری متواتر است و سپس از وی به دیگران نقل شده است،آن گاه لازمۀ این فرض آن است که در دوران خود قاری اشخاص دیگری نیز این قرائت را نقل کنند.در صورتی که چنین نیست و کسی جز خود قاری قرائت را نقل نکرده است و صرفا اوست که ناقل تواتر به دیگران است و این عمده ترین شرط تواتر را از دست داده است،زیرا در تمامی

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 2087


1- ر.ک:التمهید؛ج 2،ص 231-226.

طبقات نقل همگانی وجود نداشته است.

بنابراین مسألۀ تواتر قرائات سبع،اساسا قابل تصور نبوده و معقول نیست،زیرا در زمان هریک از قاریان هفت گانه ناقل تواتر،صرفا خود آن قاری بوده نه دیگران، وگرنه آن قرائت بدو نسبت داده نمی شد و جنبۀ اختصاصی پیدا نمی کرد.اینک شرح این اجمال:

اصطلاح تواتر

تواتر اصطلاحی است در فنّ«شناخت حدیث».در این فن،حدیث به اقسام متواتر،مشهور،مستفیض،آحاد،صحیح،حسن،مرسل و ضعیف و...تقسیم می شود.حدیث متواتر آن است که راویان آن،در تمام طبقات در حدّی از کثرت و گستردگی باشند که یقین حاصل شود تبانی آنان بر ساختن آن حدیث و نقل آن به دروغ عادتا ممتنع باشد. ازاین رو حدیث متواتر باید دارای شرایط زیر باشد:

-اتصال کامل سند حدیث از آخرین راوی تا منبع اوّلیۀ حدیث.

-تعداد راویان و ناقلان حدیث در حدّی باشد که از نظر کثرت بیش از تعداد راویان حدیث مستفیض و مشهور به شمار آیند،به گونه ای که احتمال تبانی آنان بر دروغ داده نشود.

-کثرت راویان در هر دوره و طبقه،شرط است.بدین نحو که در هر زمانی حدیث را گروهی از گروه قبل از خود نقل کرده باشند تا حدیث به منبع اولیه برسد.

بنابراین اگر در یک طبقه از این طبقات تعداد راویان کم باشد و یا در یک مورد به راوی واحد منتهی شود و مجددا تعداد راویان آن حدیث رو به کثرت و افزایش گذارد،چنین حدیثی اصطلاحا متواتر نیست و در زمرۀ اخبار آحاد به شمار می آید.

فرضیّۀ«تواتر قرائت ها»از همین قبیل است،زیرا نقل قرائت از خود قرّاء،متواتر است.اما نسبت به زمان قبل از آنان تا زمان صحابه و عهد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فاقد شرط تواتر است و در زمرۀ اخبار آحاد به شمار می آید و این در صورتی است که سندی وجود داشته باشد.

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 2088

سندهای تشریفاتی

ارباب کتب قرائات بر آن شده اند تا سندهایی برای قرائت ها،به ویژه قرّاء سبعه به دست آورند و قرائت آنان را مستند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ارائه دهند.در این راه از مشایخ قرّاء استفاده کرده،سلسلۀ مشایخ را به عنوان سلسلۀ اسناد قرائات جلوه داده اند.در حالی که سلسلۀ مشایخ را نمی توان سلسلۀ اسناد روایت گرفت،زیرا شاگردی که نزد استاد خود تعلیم یافته، تربیت شدۀ او است نه راوی از وی.هر صاحب قرائت تربیت یافته،اختیار و نظر خود را در قرائت اظهار می دارد،نه نظر شیخ و استاد خویش را تا روایت یا نقل از وی بوده باشد.در حقیقت هر صاحب قرائت در انتخاب نحوۀ قرائت اجتهاد می کند لذا او را صاحب اختیار می دانیم نه راوی و ناقل قرائت مشایخ خود. ازاین رو است که قرائت هریک از قرّاء را به خود او نسبت می دهیم همانند آرای فقهیّۀ فقها که هر نظریۀ فقهی به همان صاحب نظر انتساب دارد،نه به شیخ او تا حالت نقل و روایت پیدا کند!به علاوه خود قرّاء در بیشتر قرائت ها (1)چنین ادعایی نکرده اند و در کتب قرائات،برای اختیار هر صاحب قرائتی دلایل و حججی اقامه نموده،آن را منشأ اختیار قرائت ویژۀ او شناخته اند.این می رساند که مستند قرائت هر قاری بزرگ،اجتهاد وی می باشد نه روایت از استاد خویش. ازاین رو سندهایی که در برخی کتب قرائات؛مانند«التیسیر»و«التحبیر»و «المکرّر»و غیره آمده،در واقع سندهای تشریفاتی است که به جهت ترفیع شأن قاریان معروف کوشیده اند تا از سلسلۀ مشایخ آنان،به عنوان سلسلۀ روایت اسناد استفاده نمایند.شیخ و استاد شاگردان خود را تربیت می کند تا خود صاحب نظر شوند نه آنکه یافته های خود را به آنان تلقین نمایند و آنان بدون کم و کاست آن را دریافت دارند و به دیگران انتقال دهند! جالب آنکه این تلاش در مورد برخی از قرّاء چندان ثمربخش نبوده،نتوانسته اند

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 2089


1- متذکر می شویم تنها عاصم است که دو قرائتی را که به دو شاگرد خویش(حفص و شعبه)آموخته.به نقل از اساتید خود استناد می کند.قرائتی را که به حفص آموخته،از ابو عبد الرحمن سلمی از مولا امیر مؤمنان علیه السّلام گرفته و قرائتی را که به شعبه آموخته از زرّین حبیش از عبد اللّه بن مسعود گرفته است.و در دیگر قرّاء معروف چنین استناد نقلی ارائه نشده است.

حتی سلسلۀ مشایخ او را به دست آورند.مثلا عبد اللّه بن عامر یحصبی(متوفای 118)که نزدیک ترین قرّاء سبعه به دوران صحابه است، مشایخ او را نیافته تا سند روایتی برای قرائت وی ارائه دهند.ابن جزری،نه قول در سلسلۀ مشایخ او یاد می کند و در نهایت ترجیح می دهد که وی قرائت را از«مغیره بن ابی شهاب مخزومی»آموخته و«مغیره»نیز قرائت را از عثمان از پیامبر گرفته است.این در حالی است که از برخی نقل می کند معلوم نیست ابن عامر،قرائت را از که آموخته (1)و دربارۀ مغیره نیز تشکیک شده که قرائت را از عثمان گرفته باشد (2).

علاوه بر این،مغیره که به عنوان شیخ قرائت ابن عامر معرفی شده،فردی ناشناخته است.شمس الدین ذهبی گوید:«گمان می رود که او در دوران حکومت معاویه در شام،قاری دمشق بوده که ابن عامر،قرائت را از وی آموخته باشد».گوید:

«مغیره بن ابی شهاب جز از گفتۀ ابن عامر شناخته نشده است (3).لذا«ابن عساکر»در تاریخ دمشق-که شیوۀ او در آن کتاب گزارش حال بزرگان دمشق است-نامی از مغیره بن ابی شهاب نبرده،جز در شرح حال عبد اللّه بن عامر که از وی پرسیدند قرائت را نزد که آموختی؟-زیرا مورد اتهام بود-او در جواب گفت:نزد مغیره و او از عثمان گرفته بود» (4).

بیش از این از شیخ قرائت بودن مغیره و شخصیّت او و فراگیری او از عثمان، اطلاعی در دست نیست.اساسا مطرح کردن عثمان به عنوان شیخ قرائت،با آن همه گرفتاری های وی و مشاغل فراوان دیگر او،جای سؤال است که پاسخ قانع کننده ای برای آن نتوان یافت!

اخبار آحاد نه متواتر

به فرض ثبوت اسناد بین قاری و یکی از صحابۀ اولیه،چنین اسنادی در زمرۀ اسناد آحاد است و شرایط تواتر در آن وجود ندارد.

دومین قاری نزدیک به عهد صحابه،عبد اللّه بن کثیر است که به سال 120 هجری

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2090


1- عنایه النهایه فی طبقات القراء؛ج 1 ص 424.
2- همان؛ج 2،ص 305.
3- ذهبی؛معرفه القراء الکبار،ج 1،ص 43.
4- ابن جزری؛غایه النهایه،ج 2،ص 305.

در گذشته و رجال سند او را تنها سه تن گفته اند که عبارتند از:عبد اللّه بن السائب و مجاهد بن جبر و درباس آزادشدۀ ابن عباس.و نیز عاصم بن ابی النجود (متوفای 128)که سومین قاری نزدیک به زمان صحابه است.سند او از طریق دو نفر،یعنی ابو عبد الرحمن السلمی و زرین حبیش می باشد.

دورترین قاریان از نظر زمان به عهد صحابه،کسائی است که به سال 189 در گذشته است و رجال سند او سه تن ذکر شده است که عبارتند از:حمزه بن حبیب و عیسی بن عمر و محمد بن ابی لیلی.آیا تواتر،در این زمان طولانی،به دو یا سه طریق ثابت می شود؟ آری،رجال سند نافع پنج تن و حمزه هفت تن و ابو عمرو دوازده تن ذکر شده است و این نیز به حدّ تواتر نمی رسد و در اصطلاح فن حدیث،آحاد به شمار می آید.صرف نظر از آن که در مورد رجال این اسناد نیز خدشه وارد است.چه برخی از آنان صلاحیت این کار را نداشته اند و برخی نیز شئون آنان ایجاب نمی کرد که متصدی قرائت باشند.مثلا امام جعفر بن محمد الصادق علیه السّلام را در زمرۀ شیوخ حمزه یاد کرده اند.در حالی که مقام بزرگ امامت و مشاغل آن حضرت اجازه نمی داده که به کارهای کوچک بپردازد،چنان که اثری از قرائت امام در قرائت حمزه نمی بینیم و هیچ قرائتی از او نیز به امام نسبت داده نشده است.از این جهت است که ابو شامه می گوید:«نهایت چیزی که مدعیان تواتر می توانند بگویند این است که این قرائت ها تا خود صاحب قرائت متواتر است،اما تواتر آن از وی تا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چیزی است که قابل قبول نیست» (1).

در هر حال راه های شک و تردید در صحت دعوی تواتر باز است،زیرا هیچ اثری از آن در کتاب های پیشینیان نمی بینیم بلکه از ساخته های قرن سوم است که در آن دوران،قرائت و احاطه به فنون آن،فن رایج زمان بوده است و از هیچ یک از قرّاء نیز به نقل صحیح نقل نشده که قرائت خود را به سماع و یا نقل متواتر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مستند کرده باشد!و به فرض که قرائت خود را به سماع و نقل استناد داده باشد،بازهم شرط تواتر مفقود است،زیرا هر قاری قرائت خود را به تنهایی نقل می کند (2).

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 2091


1- المرشد الوجیز؛ص 178.
2- ر.ک:البیان،ص 165.
مخالفت بزرگان با قرّاء

استوارترین دلیلی که ما را بر عدم اعتراف ائمه پیشین به تواتر قرائت ها راهبری می کند،مخالفت آنان با بسیاری از قرّاء معروف و حتی قرّاء سبعه است.چگونه یک مسلمان محافظه کار جرأت می کند قرائت متواتر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را مورد انکار قرار دهد؟ امام احمد بن حنبل با بسیاری از قرائت های حمزه مخالفت می نمود و از خواندن نماز با امام جماعتی که حمد و سوره را به قرائت حمزه می خواند پسند نداشت.اگر قرائت حمزه که یکی از قرّاء سبعه است متواتر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باشد و پیامبر به همین نحو قرائت کرده و به تواتر قطعی به حمزه رسیده است،چه کسی می تواند آن را ناپسند بداند؟ ابو بکر بن عیاش می گفت:«از نظر ما قرائت حمزه،بدعت است».ابن درید می گوید:«من علاقه مند بودم که قرائت حمزه را در کوفه ممنوع کنم».ابن المهدی گفته است:«اگر من قدرت داشتم بدن کسانی را که قرآن را بر وفق قرائت حمزه می خوانند،داغ می کردم».یزید بن هارون نیز نسبت به قرائت حمزه کراهت شدیدی داشت (1).

دانشمندان نحو و ادب در مورد غلط بودن بسیاری از قرائت های قرّاء بزرگ سخنانی دارند.مبرّد با قرائت حمزه که«الأرحام»را مجرور و«مصرخی»را به کسر یاء خوانده مخالفت کرده است.ابن عصفور،قرائت ابن عامر را که آیۀ: «قَتْلَ أَوْلاٰدِهِمْ شُرَکٰاؤُهُمْ» (2)را به رفع«قتل»و نصب«أولادهم»و جرّ«شرکاؤهم»خوانده است، مخالف قواعد می داند (3).فارسی نیز قرائت ابن عامر را نسبت به«ارجئه»غلط تلقی کرده است (4)،که در این باره در جای خود به تفصیل سخن گفته شد (5).

آیا مسلمانی جرأت می کند با قرائتی که متواتر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است مخالفت ورزد و یا نسبت غلط بدهد؟!هرگز چنین نیست.اینان با قرائت متواتر از پیامبر مخالفت

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 2092


1- ابن حجر.تهذیب التهذیب،ج 3،ص 28-27.
2- انعام 6:137.
3- البرهان؛ج 1،ص 319.
4- البحر المحیط؛ج 4،ص 360.
5- ر.ک:التمهید ج 2 ص 31.

نکرده اند،بلکه با آن چه که به خود قرّاء منسوب است مخالفت ورزیده اند.اینان گاه علت مخالفت خود را بیان کرده اند و این خود نشان می دهد که مخالفت آنان با خطاها و اشتباهات قاریان است.ابو العباس مبرّد با قرائت اهل مدینه که کلمۀ «اطهر»در آیۀ «هٰؤُلاٰءِ بَنٰاتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ» (1)را منصوب می خوانده اند،مخالفت کرده و در علت مخالفت خود می گوید:«این قرائت ابن مروان است که در دانش و ادب عربی آگاهی نداشته است» (2).از این قبیل نمونه ها بسیار است.

ابن قتیبه،در فصلی از کتاب خود،نمونه هایی از خطاها و غلطهای قرّاء معروف را،از جمله حمزه و نافع که از قرّاء سبعه هستند،جمع آوری کرده و می گوید:«کمتر کسی از این طبقه است که دچار غلط و اشتباه نشده باشد» (3).چنان که محمد عضیمه بسیاری از اشتباهات و خطاهای نحویان را که برخی از آنان نیز قاری بوده اند،در این زمینه جمع آوری کرده و آنان را به ضعف درک و شناخت کم متهم کرده است.از ابن جنّی نقل می کند که وی در کتاب خود به نام«الخصائص»به طور کلی،قرّاء را به ضعف درایت؛و در کتاب دیگر خود به نام«المنصف»آنان را به داشتن اشتباهات و خطاها وصف می کند،زیرا آنان مبنایی برای قیاس ندارند (4).

در کتاب«المرشد الوجیز»بابی است پیرامون ایرادات ارباب لغت و ادب بر برخی از قرائت های قرّاء که از جملۀ آن ها موارد زیر است:

ایراد بر«البزیّ»که در 31 مورد از قرآن«تاء»اول افعال مستقبل را در حال وصل مشدّد خوانده است،مانند «وَ لاٰ تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ» (5).

ایراد بر ابو عمرو در مورد ادغام؛وی اگر دو حرف همانند را که در دو کلمۀ مجاور یکدیگر قرار گیرند،اعم از آن که ما قبل آن ساکن باشد و یا متحرک،ادغام می کند؛ مانند: «شَهْرُ رَمَضٰانَ» (6)و «ذٰاتِ الشَّوْکَهِ تَکُونُ» (7).

ایراد بر حمزه در مورد قرائت «فَمَا اسْتَطٰاعُوا» (8)که آن را به صورت«فما اسطاعوا»

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 2093


1- هود 11:78.
2- المقتضب؛ج 4،ص 105.
3- تأویل مشکل القرآن،ص 61.
4- دراسات لأسلوب القرآن؛ج 1،ص 32 به بعد.
5- بقره 2:267. ر.ک:التیسیر،ص 83.
6- بقره 2:185.
7- انفال 8:7. ر.ک:التیسیر،ص 20.
8- کهف 18:97.

به تشدید«طاء»خوانده است،یعنی«تاء»را در«طاء»ادغام کرده است (1).در این باب از این قبیل خطاهای قرّاء بسیار آورده شده و آنان را به توهّم و ضعف درایت وصف کرده است (2).

ایرادهای عامّۀ مردم بر بسیاری از قرائت های هفت گانه نیز قابل ذکر است.چه بسا اعتراضات عامّۀ مردم،قرّاء را بر آن می داشت تا از قرائت مورد نظر خود عدول کرده و قرائت مورد قبول آنان را بپذیرند و این خود دلیل بر آن است که آنان قرائتی را که پذیرفته بودند از روی اجتهاد خودشان بوده است! از جمله اعتراض مردم بر کسائی است.طبق نقل ابن اثیر در«نهایه»،سالی که مهدی خلیفۀ عبّاسی به حج رفت،در مدینه به کسائی گفت که امامت جماعت را به عهده گیرد.او در نماز،«نبیّ»را با اشباع و تولید همزه قرائت کرد (3).مردم به او اعتراض کردند که در مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرآن را این چنین می خوانی،در حالی که قریش این قرائت را نپذیرفته است،چنان که مردی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به عنوان«یا نبیء اللّه»خطاب کرد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله او را نهی کرد و گفت:«ما جماعت قریش،نبیّ را با اشباع همزه نمی خوانیم» (4)و در روایت دیگر آمده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت:«نام مرا به این گونه تلفّظ نکنید» (5).

ابن مجاهد گوید:«قنبل(یکی از راویان ابن کثیر)برای من نقل کرد که القواس در سال 237 به وی گفت:با البزّی(یکی دیگر از راویان ابن کثیر)ملاقات کن و به او بگو که تو «وَ مٰا هُوَ بِمَیِّتٍ» (6)را مخفف می خوانی،در حالی که با قرائت ما منطبق نیست.

وی این موضوع را با البزّی در میان می گذارد و او نیز از این قرائت بازمی گردد » (7).اگر بزّی این قرائت را به اجتهاد خود نپذیرفته بلکه متواترا از پیامبر دریافت کرده بود، بازگشت وی از آن معقول نبود و نیز اعتراض بر او مورد نداشت.

هم او(ابن مجاهد)نقل می کند که محمد بن صالح می گوید:«شنیدم مردی به

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 2094


1- التیسیر،ص 146.
2- المرشد الوجیز،ص 174 به بعد.
3- اصطلاحا به آن«نبر»می گویند که مورد نهی قرار گرفته است.
4- «إنّا معاشر قریش لا ننبر».
5- «لا تنبر باسمی»النهایه؛ج 5،ص 7.
6- ابراهیم 14:17.
7- مناهل العرفان،ج 1،ص 452 به نقل از منجد المقرئین از ابن الجزری.

ابو عمرو ابن العلاء می گفت:کلمۀ«لا یعذّب»از آیۀ «فَیَوْمَئِذٍ لاٰ یُعَذِّبُ عَذٰابَهُ أَحَدٌ. وَ لاٰ یُوثِقُ وَثٰاقَهُ أَحَدٌ» (1)را چگونه می خوانی؟وی گفت:آن را به کسر ذال مشدّد قرائت می کنم.آن مرد گفت:چرا؟در حالی که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل شده وی آن را به فتح ذال می خوانده است.ابو عمرو به او گفت:اگر کسی بگوید من از پیامبر قرائتی را شنیده ام،آن را نمی پذیرم،آیا می دانی چرا؟زیرا گفتۀ کسی را که بر خلاف قرائت عامّۀ مردم است،باور ندارم و گفتۀ یک فرد،مورد شک و تردید است» (2).

سخن ابو عمرو در اینجا قابل ملاحظه است تا چگونه بر آنچه عامّۀ مسلمانان پذیرفته اند،اعتماد می کند (3)و نقل واحد را ردّ می کند و مورد توجه قرار نمی دهد.در حالی که کسائی از قرّاء سبعه و یعقوب از قرّاء عشره و حسن از قرّاء اربعه،«لا یعذّب»را به فتح ذال مشدّد خوانده اند (4).

آیا معقول است که روایت متواتری وجود داشته باشد و در اختیار کسائی که در آخر قرن دوّم می زیسته قرار گیرد و ابو عمرو که در آغاز این قرن زندگی می کرده است از آن بی خبر باشد؟!ابن جزری معتقد است:«برخی از قرائت هایی را که شخص مورد وثوقی نقل کرده است،اگر با توجه به قواعد عربی قابل توجیه نباشد،قابل قبول نیست گرچه با رسم الخط مصحف منطبق باشد.چنین قرائتی قطعا ناشی از اشتباه و فراموشی و عدم ضبط صحیح آن است.این بر اهل تحقیق و حافظان درستکار پوشیده نیست گرچه اندک است و شاید یافت نشود».

گوید:«برخی،روایت خارجه را از نافع در مورد«معایش»با همزه،از این قبیل دانسته اند.روایت ابن بکار از ایوب از یحیی و از ابن عامر دربارۀ «أَدْرِی أَ قَرِیبٌ» (5)به فتح یاء و اثبات همزه نیز از همین قبیل است.و روایت ابو علی عطار از عباس از ابو عمرو دربارۀ «ساحران تظاهرا» (6)به تشدید ظاء نیز این چنین است.و نیز آنچه را که برخی از شارحان شاطبیّه دربارۀ وقف حمزه نقل کرده اند،در مورد«أسمائهم»و

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 2095


1- فجر 89:26-25.
2- مناهل العرفان،ج 1،ص 425 به نقل از منجد المقرئین از ابن الجزری.
3- در آینده خواهیم گفت که این از عمده ترین ملاک های قبولی قرائت و صحت آن بشمار می رود.
4- اتحاف فضلاء البشر،ص 439.
5- انبیا 21:109 و جن 72:25.
6- طه 20:63.

«اولیک»(با یاء)و یا مانند«شرکاوهم»و«أحبّاؤه»(با واو)و مثل«بداکم»و«اخاه» (1)(با الف)از همین مقوله است.نیز قرائت«را»به جای«رأی»و«ترا»به جای«تراءی» و«اشمزت»به جای«اشمأزت»و«فادارتم»به جای«فادّارأتم»که آن ها را«تخفیف رسمی»می نامند،در زبان عرب وجهی ندارند».ابن جزری اضافه می کند:«این موارد و لو آن که از شخص موثّقی هم نقل شده باشد،قابل قبول نیست،زیرا وجهی برای صحت آن وجود ندارد» (2).

بنابراین باید گفت:این گفتار قوی ترین دلیل بر آن است که قرائت های هفت گانه به تواتر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل نشده است وگرنه ردّ آن هرگز جایز نبود و می بایست بدون چون و چرا آن را پذیرفت.

حدیث احرف سبعه
اشاره

جنبه ای که برای حجّیت قرائات سبع ارائه داده اند،حدیث معروف«انزل القرآن علی سبعه احرف»است؛یعنی قرآن به هفت حرف نازل شده است تا اشاره ای باشد به قرائات سبع.

احرف را جمع حرف،به معنای قرائت گرفته اند.ولی روشن خواهیم ساخت که حرف در این حدیث به معنای لهجه است.قبایل مختلف عرب با لهجه های گوناگون نماز می خواندند و قرآن را بر خلاف لهجۀ قریش که فصیح ترین لهجه های عرب است قرائت می کردند.برخی از صحابه معترض شده از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرسیدند چگونه است،آیا باید تمامی عرب و تمامی مردم جهان طبق لهجۀ قریش تلاوت کنند؟ فرمودند:«نه.قرآن به هفت لهجه نازل شده و به لهجۀ قریش اختصاص ندارد».عدد هفت کنایه از کثرت است و عدد خاص منظور نیست.اینک نظری به احادیث یادشده از طرق فریقین می افکنیم،نخست در روایات منقول از اهل بیت علیهم السّلام،سپس روایات اهل سنت:

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 2096


1- اعراف 7:111 و شعراء 26:36.
2- النشر،ج 1،ص 17-16.
در روایات اهل بیت

1.ابو جعفر صدوق رحمه اللّه طی سندی که محمد بن یحیی الصیرفی(شخصی مجهول و ناشناس)در این سلسلۀ سند قرار دارد،از حماد بن عثمان و او از امام جعفر بن محمد الصادق علیه السّلام روایت کرده است که:

«انّ القرآن نزل علی سبعه احرف و ادنی ما للإمام أن یفتی علی سبعه وجوه (1)؛قرآن به هفت حرف نازل شده و دست کم هر امامی می تواند به هفت وجه فتوا دهد».

دانشمندان«أحرف»را در این حدیث به معنا«بطون»تفسیر کرده اند،بدین گونه که هر آیه می تواند دارای وجوه مختلفی از معنا باشد که چه بسا آن وجوه بر عامۀ مردم پوشیده است،اما بر امام معصوم علیه السّلام پوشیده نیست و می تواند بر آنچه می داند فتوا دهد.

2.طی سند دیگری که احمد بن هلال(شخصی اهل غلو بوده و در عقیدۀ دینی خود مورد اتهام است)در این سلسلۀ سند قرار دارد،از عیسی بن عبد اللّه هاشمی و او از پدران خود روایت کرده که پیامبر گفته است:

«أتانی آت من اللّه فقال:انّ اللّه یأمرک ان تقرأ القرآن علی حرف واحد.فقلت:یا ربّ وسّع علی امّتی،فقال:انّ اللّه یأمرک أن تقرأ القرآن علی سبعه احرف (2)؛از جانب خدا پیام آوردند که خداوند می فرماید:قرآن را به حرف واحد قرائت کن.درخواست کردم:

پروردگارا!بر امّت من گشایشی فرما!آن گاه گفت:خداوند تو را دستور می دهد تا قرآن را بر هفت حرف بخوانی».

«احرف»در این حدیث به معنای لهجه های مختلف عرب است،چنان که در احادیث اهل سنت نیز به همین مضمون آمده و همین معنا از آن اراده شده است و خداوند دامنه گسترده ای را در مورد قرآن،برای این امت فراهم کرده تا آنان بتوانند قرآن را به لهجه های مختلف بخوانند.

3.محمد بن حسن صفّار،به سندی که در آن تردید وجود دارد(بدین گونه از ابن

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 2097


1- الخصال،أبواب السبعه،ج 2،ص 358،شمارۀ 43.
2- همان،شمارۀ 44.

ابی عمیر یا دیگری)از جمیل بن دراج از زراره از امام باقر علیه السّلام روایت کرده که وی گفته است:

«تفسیر القرآن علی سبعه أحرف،منه ما کان و منه ما لم یکن بعد،ذلک تعرفه الأئمّه (1)؛ تفسیر قرآن به هفت وجه ممکن است که برخی از آن انجام شده و برخی هنوز صورت نگرفته است و امامان آن را می دانند».

در این حدیث نیز منظور از«أحرف»وجوهی است که هر آیه ای را می توان بر وفق آن تفسیر و معنا کرد و همان است که در احادیث دیگر از آن به«بطون»تعبیر شده است.

4.ابو عبد اللّه محمد بن ابراهیم نعمانی،طی حدیثی مرسل(فاقد سند)از امام امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده که وی گفته است:

«انزل القرآن علی سبعه اقسام،کلّ منها شاف کاف و هی:أمر و زجر و ترغیب و ترهیب و جدل و مثل و قصص...» (2).در این حدیث به انواع مطالب قرآنی اشاره شده است که عبارتند از:امر و نهی و تشویق و تهدید و استدلال و مثال و داستان ها.

محدّث کاشانی دربارۀ جمع میان این روایات گوید:«ممکن است گفته شود آیات قرآن هفت گونه است و هر آیه ای دارای هفت بطن است و نیز به هفت لغت (لهجه)نازل شده است» (3).

این جمله احادیثی است که در این زمینه از ائمۀ اهل بیت علیهم السّلام نقل شده ولی موثّق بودن اسناد آن ها ثابت نشده است،چنان که استاد بزرگوار آقای خویی و پیش از وی استادش علاّمۀ بلاغی و دیگران یادآور شده اند و روشن گردید که هیچ گونه دلالتی بر جواز قرائات سبع ندارند.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 2098


1- بصائر الدرجات،ص 196.
2- رساله النعمانی فی صنوف آی القرآن.
3- تفسیر صافی-مقدمۀ هشتم-ج 1،ص 40.
در روایات اهل سنت

در بین اهل سنت،کسی که بهتر از دیگران این احادیث را جمع آوری کرده شهاب الدین ابو شامه مقدسی است.او این احادیث را در باب سوم کتابش به نام «المرشد الوجیز»به ترتیب زیر نقل کرده است:

1.در صحیحین از ابن شهاب نقل شده گوید:عبید اللّه بن عبد اللّه از عبد اللّه بن عباس روایت کرده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفته است:«جبرئیل قرآن را به حرف واحد بر من قرائت کرد و من همواره از او می خواستم تا آن را بیشتر از یک حرف قرائت کند،تا بالأخره به هفت حرف منتهی گردید» (1).

2.در همین دو کتاب نیز از ابن شهاب نقل شده که عمر متوجه شد هشام بن الحکم قرآن را در نماز به نحوی می خواند که وی تا آن روز نشنیده بوده است.او با هشام بن الحکم به نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رفتند،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت:«به همین گونه نازل شده است.قرآن بر هفت حرف نازل شده هر کدام که آسان تر است همان را قرائت کنید» (2).

3.از ابیّ بن کعب نقل شده که گفته است:ما در مسجد بودیم که شخصی آمد و قرآن را به گونه ای خواند که ما به او اعتراض کردیم.همگی به نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رفتیم.

شخص ثالثی نیز به ما پیوست و هریک از ما آیه و یا آیاتی را قرائت کردیم که در قرائت مختلف بود.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همه را تأیید کرد.شک و تردید به من دست داد.

ضربان قلب من بالا رفت و عرق از روی من جاری شد.آن گاه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به من گفت:

«پروردگار قرآن را به حرف واحد بر من نازل کرد تا به حرف واحد قرائت کنم و من از خدا خواستم تا بر امّت من آسان گیرد.آن گاه اجازه آمد که به دو حرف بخوانم.

مجددا از وی خواستم آسان گیرد.در مرتبه سوم دستور آمد:قرآن را به هفت حرف بخوان» (3).

4.از ابیّ بن کعب نقل شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت:«ای ابیّ!من قرآن را به یک و دو و

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 2099


1- این حدیث را بخاری نیز در ج 6،ص 277 و مسلم در ج 2،ص 202 نقل کرده است.
2- بخاری،ج 6،ص 288 و مسلم،ج 2،ص 202.
3- مسلم،ج 2،ص 203 و مسند احمد،ج 5،ص 127.

سه حرف قرائت می کردم تا این که به هفت حرف رسید و هریک از آن ها وافی به مقصود است.اگر به جای«سمیعا علیما»،گفته شود«عزیزا حکیما»ما دام که آیۀ عذاب به عبارتی که مفهوم آن رحمت است و آیۀ رحمت به عبارتی که مضمون آن عذاب است ختم نشود،مانعی ندارد» (1).

5.هم از وی نقل شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،جبرئیل را ملاقات کرد و به وی گفت:«من در میان مردمی بی سواد مبعوث شده ام.برخی از آنان ناتوان و پیر و برخی از آنان بنده و کنیز و مردمی که هرگز کتابی نخوانده اند هستند».جبرئیل در پاسخ گفت:«ای محمد!قرآن بر هفت حرف نازل شده است» (2).

6.از ابو جهیم انصاری نقل شده گوید:دو نفر که در آیه ای از قرآن اختلاف داشتند به نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رفتند.وی به آن دو گفت:«قرآن بر هفت حرف نازل شده، در آن جدال نکنید که جدال در مورد قرآن کفر است» (3).

7.از ابو هریره نقل شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفته است:«قرآن بر هفت حرف نازل شده و فرقی نیست بین«علیما حکیما»و«غفورا رحیما» (4).

8.از عبد اللّه بن مسعود نقل شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفته است:«قرآن بر هفت حرف نازل شده و برای هر حرفی از آن ها ظاهری است و باطنی و برای هر حرفی حدی و برای هر حدی،پیشگاهی است» (5).

9.هم از او نقل شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«قرآن به هفت حرف نازل شده و جدال دربارۀ آن کفر است(سه مرتبه این جمله را تکرار نموده آن گاه فرمود:)آنچه از آن را می دانید بدان عمل کنید و آنچه را نمی دانید از عالم و دانای آن بپرسید» (6).

10.به نقل از زید بن ارقم که شخصی نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و گفت:آیه ای را عبد اللّه بن مسعود و زید و ابیّ بن کعب برای من قرائت کردند و قرائت هر سه با یکدیگر اختلاف داشت.قرائت کدام یک را اختیار کنم.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ساکت ماند.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 2100


1- سنن ابو داود،ج 2،ص 102.
2- ترمذی،ج 5،ص 194،شمارۀ 2944.
3- شعب الإیمان،ج 1،ص 372 از بیهقی.مسند احمد،ج 4،ص 169.
4- المصنف،ج 2،ص 61.
5- تفسیر طبری،ج 1،ص 9.
6- همان،ص 9.

علی علیه السّلام که در کنار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نشسته بود،گفت:« هرکس قرآن را بدان گونه که می داند و آموخته است قرائت کند،همۀ آن ها خوب و پسندیده است» (1).

در حدیث عبد اللّه آمده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به علی علیه السّلام اشاره کرد و علی علیه السّلام گفت:

«پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به شما دستور می دهد که هریک از شما به گونه ای که می داند بخواند.از آن پس هریک از ما به گونه ای قرائت می کرد که دیگری آن را به آن گونه قرائت نمی کرد».حاکم نیشابوری گوید:«سند این حدیث صحیح است» (2).

11.از ابن مسعود و او از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روایت کرده که فرمود:«کتاب نخست از باب واحد و بر حرف واحد نازل شد (3)،و قرآن،از هفت باب و بر هفت حرف:زجر و أمر و حلال و حرام و محکم و متشابه و امثال...نازل شده است» (4).

12.از ابو قلابه نقل شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«قرآن بر هفت حرف:امر و زجر و ترغیب و ترهیب و جدل و قصص و مثل،نازل شده است» (5).

این بود معظم احادیث اهل سنّت در این زمینه که برخی مدعی تواتر آن ها شده اند (6).امّا مدلول و مضمون این احادیث مختلف است و با اصطلاح تواتر که وحدت مضمون در تمامی آن ها شرط است،سازش ندارد. ازاین رو این احادیث به چهار دسته تقسیم می شوند:

اول:احادیثی که مفهوم آن ها اختلاف لهجه در تعبیر و ادای کلمات را می رساند و آن ها عبارتند از:احادیث شمارۀ 1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6 و 10.

دوّم:احادیثی که جواز تبدیل کلمات مترادف به یکدیگر را می رساند؛مانند حدیث شمارۀ 4 و 7.

سوّم:احادیثی که به اختلاف معانی آیات مربوط است و مضمون آن ها مبین آن است که هر آیه ای تاب تحمل معانی مختلفی دارد که بعضی از آن ها معانی ظاهر و

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 2101


1- همان،ص 10.
2- المستدرک،ج 2،ص 223،224.
3- مقصود از کتاب نخست کتاب های نازل شده بر انبیای گذشته است چنانچه در حدیث دیگر آمده:«إنّ الکتب کانت تنزل من السماء من باب واحد...».ر.ک:کنز العمال،ج 1،ص 553.
4- تفسیر طبری،ج 1،ص 23. متّقی هندی،کنز العمال،ج 1،ص 549.
5- تفسیر طبری،ج 1،ص 24.
6- ر.ک:ابن الجزری،النشر فی القراءات العشر،ج 1،ص 21.

برخی باطن است،مانند حدیث شمارۀ 8 و 9.

چهارم:احادیثی که تقسیم آیات به ابواب هفت گانه را می رساند؛مانند حدیث 11 و 12.

اما بیشتر احادیث مذکور در گروه اول قرار می گیرند؛یعنی اختلاف لهجه در قرائت آیات است و نظر اکثر دانشمندان نیز در مورد«أحرف سبعه»ای که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرائت قرآن را به آن اجازه داده همین است و شقوق دیگر،شاذّ و یا باطل شمرده شده و علمای محقّق آن ها را مردود می شمرند.بهترین کسی که در این موضوع بحث کرده،ابن جزری است که از احادیث سبعه احرف،به ده وجه سخن گفته است (1).لذا شایسته است در این باره در هر قسمتی جداگانه و با تحقیقی که مناسب آن است بررسی شود.اینک مختصری در این بارۀ:

دستۀ اول از این احادیث،یعنی اختلاف لهجه ها،در واقع توسعه و تسهیلی است بر امت در مورد قرائت قرآن،زیرا مردم بدوی نمی توانند مانند مردم شهری قرآن را تلفظ کنند.تعبیر و ادای کلمات به وسیلۀ مردم بی سواد،غیر از تعبیر و ادای آن ها به وسیلۀ مردم با سواد و درس خوانده است.همچنین در این زمینه بین کوچک و بزرگ،پیر و جوان تفاوت است.علاوه بر وجود اختلاف لهجه بین قبائل در تعبیر و تلفظ یک کلمه،به نحوی که هر قبیله ای از تلفظ به غیر آنچه عادت کرده عاجز است.همچنین اقوام غیر عرب از امت اسلامی که نمی توانند کلمات عربی را به درستی ادا کنند و تلفّظ بسیاری از کلمات عربی برای آنان مشکل است و چون قرائت قرآن بر وفق یک لهجه تکلیفی است که از حد توانایی افراد خارج است،لذا هرکس مجاز است بر وفق لهجه ای که می تواند،آن را قرائت کند که «لاٰ یُکَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا (2)؛خداوند هر که را به اندازه توانش مکلّف می سازد».امام صادق علیه السّلام از پدران خویش روایت کرده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده:

«إنّ الرجل الأعجمی من امّتی لیقرأ القرآن بعجمیّته،فترفعه الملائکه علی عربیّته (3)؛هر فرد غیر عرب از امت من که قرآن را با لهجۀ غیر عربی بخواند،

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 2102


1- همان،ج 2،ص 21 تا 54.
2- بقره 2:286.
3- وسائل الشیعه،ج 4،ص 866.

فرشتگان آن را بر وفق لهجۀ عرب بالا برده به ساحت قدس الهی عرضه می دارند.

همین است معنا گفتار دیگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که فرموده است:«من در میان امتی مبعوث شده ام که در میان آنان عجوز و پیرمرد و نوجوان پسر و دختر و افرادی که هرگز کتابی نخوانده اند،وجود دارند».لذا تجویز فرموده تا امت وی قرآن را بر هفت حرف و بر حسب اختلاف لهجه های خود قرائت کنند و لهجه های خاصی که نمی توانند آن را ادا کنند بر آنان تکلیف نشده است.در روایت دیگری فرموده:«قرآن را به هرگونه که می خواهید،یعنی هر گونه که می توانید،قرائت کنید».یا«هر کسی قرآن را به نحوی که آموخته بخواند،همگی در همین زمینه است».در همین مورد ابو العالیه روایت کرده که پنج نفر آیاتی از قرآن را نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خواندند و هر پنج نفر در لغت(یعنی در لهجه)با یکدیگر اختلاف داشتند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرائت هر پنج نفر را تصویب نمود (1).

ابن قتیبه می گوید:«از تسهیلات خداوندی یکی این است که امر فرمود به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تا قرآن را هر قومی به لغت خودشان و بر حسب عادت خودشان تعلیم دهد.فی المثل طایفۀ هذیل به جای «حَتّٰی حِینٍ» (2)«عتّی حین»می خواندند،برای اینکه این کلمه را به همین نحو تلفظ می کنند.طایفۀ اسد نیز«تعلمون»و«تعلم»و «تَسْوَدُّ وُجُوهٌ» (3)را به کسر«تاء»تلفظ می نمایند و «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ» (4)را به کسر همزۀ «اعهد»می خوانند.طایفۀ تمیم همزه را اظهار می کردند و قریش اظهار نمی کردند.

برخی کلمۀ «قِیلَ» (5)و «غِیضَ» (6)را به اشمام ضمّه با کسره و برخی «رُدَّتْ» (7)را به اشمام کسره و با ضمه و برخی دیگر «و ما لک لا تأمنّا» (8)را به اشمام ضمه و با ادغام تلفظ و قرائت می کردند.این از آن جهت است که هر زبانی به نحوی عادت کرده و قدرت تلفظ به غیر آنچه عادت کرده ندارد.اگر قرار بود که هر گروه از این اقوام مکلف باشند،اعم از کودک و نوجوان و پیر،لغت خود را تغییر دهند و عادت خود را ترک

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 2103


1- تفسیر طبری،ج 1،ص 15.
2- مؤمنون 23:54.
3- آل عمران 3:106.
4- یس 36:60.
5- بقره 2:11.
6- هود 11:44.
7- یوسف 12:65.
8- یوسف 12:11.

کنند،کاری بس مشکل و مشقّت بار بود و این امر میسّر نمی شد مگر پس از تحمّل مشقّت های طولانی تا این که این عادت عوض شود و زبان به غیر آنچه عادت داشته عادت کند.لذا خداوند اراده فرموده تا از روی رحمت و لطف،تسهیلاتی در این باره برای امت روا دارد،چنان که در اصل دین چنین تسهیلاتی را روا داشته است» (1).

ابن یزداد اهوازی گوید:از علیّ بن ابی طالب علیه السّلام و ابن عباس روایت شده گفته اند:

«قرآن به لغت هر قبیله ای از قبایل عرب،نازل شده است».در روایتی از ابن عباس آمده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرآن را به لغت(لهجه)واحدی بر مردم قرائت می کرد و این بر مردم دشوار بود،لذا جبرئیل نازل شد و گفت:«ای محمد!قرآن را برای هر قومی به لغت خود ایشان قرائت کن».

ابو شامه می گوید:«حقّ همین است،زیرا وقتی از نظر ایجاد تسهیلات برای مردم عرب،قرائت قرآن به غیر زبان قریش مجاز باشد،شایسته نیست که اقوام دیگر مجاز نباشند که قرآن را به لهجۀ خود بخوانند و این تسهیلات برای گروهی باشد و برای گروه دیگر نباشد،زیرا هیچ کس جز در حدّ توانایی خود تکلیفی ندارد.وقتی کسانی مجازند تا کلمات قرآن را بر حسب لغت خود با تخفیف همزه یا ادغام و یا ضم میم جمع و یا وصل«ها»کنایه و امثال این ها تلفظ کنند،چطور می توان دیگران را محروم کرد و آن ها را مکلف دانست که فقط به یک نحو قرائت کنند.از همین قبیلند کسانی که«شین»را مانند«جیم»و«صاد»را مانند«زاء»و«کاف»را مانند«جیم»و«جیم»را مانند«کاف»تلفظ می کنند.اینان به منزلۀ کسانی هستند که مخرج برخی از حروف را ندارند و در زبان آنان لکنتی وجود دارد و هیچ کس به بیش از آنچه در امکان اوست مکلف نیست،ولی بر اوست که اگر می تواند کوشش کند و آنچه را صحیح است بیاموزد» (2).

این،همان است که ما در تفسیر«أحرف سبعه»یعنی اختلاف لغات(لهجه ها) عرب در تعبیر و ادا و تلفظ کلمات،پذیرفته ایم و قبلا نیز از سیوطی نقل شد که

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 2104


1- تأویل مشکل القرآن،ص 40-39.
2- المرشد الوجیز،ص 97-96.

«لغت»به کیفیت نطق،اعم از اظهار و ادغام و تفخیم و ترقیق و اماله و اشباع و مدّ و قصر و تشدید و تلیین و امثال این ها تفسیر و اطلاق می شود (1).

«حرف»در لغت به معنا طرف و کناره است.ابن سیده گوید:گفتۀ کسی که گوید:

«فلان علی حرف من أمره؛فلانی در کنارۀ کارش قرار گرفته»بدین معناست که در متن کار قرار نگرفته و در کناره است تا هرگاه ناخوشایندی پیش آید فورا کناره گیرد.

در قرآن همین تعبیر آمده،آنجا که فرموده: «وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللّٰهَ عَلیٰ حَرْفٍ» (2)یعنی هرگاه با ناپسندی برخورد کرد،فورا روی گردان شود.ازهری از ابو هیثم نقل می کند که«حرف»کنارۀ هر چیزی است؛مانند«حرف الجبل»یعنی دامنۀ کوه و «حرف النّهر»به معنا کنارۀ رود و«حرف السّیف»به معنا لبۀ شمشیر.

بنابراین هرگاه از کلمه ای به وجوهی تعبیر(قرائت)شود هر وجه آن را«حرف» می نامند،برای اینکه وجه هر چیز،طرف و جانب آن است که بدان ظهور می یابد و چون«قرائت»که کیفیتی از تعبیر کلمه و چگونگی ادای آن است وجهی از وجوه تعبیر لفظ به حساب آمده،حرف نامیده می شود و جمع آن«أحرف»است.

ابو عبید-در تفسیر نزل القرآن علی سبعه احرف-گوید:«نزل علی سبع لغات من لغات العرب».ازهری از ابو العباس نقل کرده که در معنا«نزل القرآن علی سبعه أحرف»گفته است«مقصود از«أحرف»چیزی جز لغات(لهجه ها)نیست».ازهری گوید:«ابو العباس که در ادبیات عرب یگانۀ عصر خویش است گفتۀ ابو عبید را در این زمینه پسند کرده و صواب شمرده است» (3).

«لغات»همان لغت عرب،یعنی لهجه های آنان در کیفیت و چگونگی تعبیر و ادا کلمه است.

بغوی گوید:«صحیح ترین گفته ها دربارۀ این حدیث و نزدیک ترین تفسیرها به ظاهر حدیث آن است که منظور از این حروف،لغات است.به این معنا که هر قومی از عرب می تواند قرآن را به لغت خود قرائت کند و هر کلمه ای را به نحوی که روش و عادت اوست اعم از ادغام،اظهار،اماله،تفخیم،اشمام،اتمام،تلیین و دیگر وجوه

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 2105


1- الاتقان فی علوم القرآن،ج 1،ص 46.
2- حج 22:11.
3- لسان العرب،مادۀ«حرف».

قرائت کند تا آنجا که هر کلمه ای را به هفت وجه می شود خواند» (1).

در مورد احادیث دستۀ دوم(احادیث شمارۀ 4 و 7)که بر جواز تبدیل کلمه ای به کلمۀ مرادف خود دلالت دارد،به شرط آنکه واقعیت مقصود را تغییر ندهد و موجب تبدیل آیۀ رحمت به عذاب و آیۀ عذاب به رحمت نگردد؛عقاید مختلفی وجود دارد:

ابن مسعود و نیز ابیّ بن کعب،چنین تغییر و تبدیلی را جایز می شمردند.

ابن مسعود گفته است:«من قرائت قرّاء را شنیدم و آنان را در قرائت نزدیک به یکدیگر دیدم.شما نیز قرآن را همان گونه که آموخته اید بخوانید و فرقی بین«هلمّ» و«تعال»نیست» (2).

ابن مسعود وقتی به مردی غیر عرب قرآن می آموخت،او نمی توانست کلمۀ «الأثیم»از آیۀ: «إِنَّ شَجَرَهَ الزَّقُّومِ طَعٰامُ الْأَثِیمِ» (3)را درست ادا کند و به جای آن«الیتیم» می گفت.ابن مسعود به وی گفت به جای«طعام الأثیم»بگوید«طعام الفاجر».هم او گفته است:مانعی ندارد که در قرآن به جای«الحکیم»بگوییم«العلیم»و حتی او نهادن آیۀ رحمت را به جای آیۀ عذاب جایز می دانست (4).او«إلیاس»را به«إدریس» تغییر می داد و به این صورت می خواند:«سلام علی ادراسین» (5)و به جای «أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ» (6)می خواند«أو یکون لک بیت من ذهب» (7)و به جای «کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» (8)می خواند«الصوف المنفوش» (9)و نیز «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً» (10)را «انّی نذرت للرّحمن صمتا» می خواند (11).

ابیّ بن کعب «کُلَّمٰا أَضٰاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ» (12)را به صورت «...مرّوا فیه» یا «...سعوا فیه» می خواند (13)و نیز معتقد بود که فرقی نمی کند«غفورا رحیما»و یا«سمیعا علیما»و یا

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 2106


1- شرح السنه،ص 140.المرشد الوجیز،ص 134.
2- معجم الأدباء،ج 4،ص 193،شمارۀ 33.
3- دخان 44:44-43.
4- تفسیر الرازی،ج 2،ص 213.
5- اشاره به آیۀ 130 سورۀ صافات.ر.ک:تفسیر طبری،ج 23،ص 96.
6- اسراء 17:93.
7- تفسیر طبری،ج 23،ص 96.
8- قارعه 101:9.
9- تأویل مشکل القرآن،ص 19.
10- مریم 19:26.
11- تذکره الحفاظ،ج 1،ص 340.
12- بقره 2:20.
13- الاتقان،ج 1،ص 47.

«علیما سمیعا»خوانده شود،می گفت:خدا موصوف به تمامی این صفات است، ما دام که آیۀ عذابی به آیۀ رحمت و یا آیۀ رحمتی به آیۀ عذاب تبدیل نشود (1).

انس ابن مالک و ابو هریره نیز از اینان پیروی کرده اند.انس این آیه را چنین خوانده:«إنّ ناشئه اللیل هی أشدّ وطأ و أصوب قیلا».به او گفتند:ای ابو حمزه!آیه چنین است «وَ أَقْوَمُ قِیلاً» (2)؟گفت:«أقوم و أصوب و أهدی یکی است» (3).ابو هریره تبدیل«علیما حکیما»را به«غفورا رحیما»تجویز می نمود» (4).

ولی از نظر محققان،تبدیل کلمات قرآن هرگز جایز نباشد و ازاین رو کلیۀ مسلمانان در طول تاریخ،این نظریّه را مردود شمرده اند،زیرا هر کلمه ای در هر جمله و آیه،موقعیت خاصّ خود را دارد که کلمۀ دیگری با آن موقعیت تناسب ندارد،هر چند در ظاهر مرادف آن باشد تا چه رسد به کلمه ای غیر مرادف،زیرا موضع«العلیم الحکیم»از موضع«الغفور الرّحیم»کاملا جدا است همچنین دیگر کلمات مترادف که هریک موقعیتی خاصّ دارند و وقتی متکلم همۀ آن ها را به دقت رعایت کند،سخن او بدیع خواهد بود و از همین جا فصیح از غیر فصیح شناخته می شود و قرآن کریم از این جهت در حدّ اعجاز است و در تعیین مواضع کلمات متناسب برتر از حد توانایی فصحای عرب است و به همین جهت آنان در مقابل بلاغت معجزآسای قرآن خاضع شده و به آن اعتراف کرده اند.

استاد بزرگوار می فرماید:«موضوع جواز تبدیل کلمات قرآن به کلماتی مترادف، موجب ویرانی اساس قرآن است که معجزه ای است جاوید و حجّتی است بر تمامی بشریت،و هیچ عاقلی در این شک ندارد که این روش،یعنی بی اعتنایی به شأن و موقعیت قرآن موجب مهجور شدن آن است.آیا برای هیچ عاقلی قابل تصوّر است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اجازه داده باشد که کسی اول سورۀ«یس»را مثلا به این نحو بخواند:«یس،و الذّکر العظیم،انّک لمن الأنبیاء،علی طریق سویّ،انزال الحمید

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2107


1- بلاغی،در مقدمۀ تفسیر شبر،ص 20،نقل از کنز العمال.
2- مزمّل 73:6.
3- تفسیر طبری،ج 1،ص 18.
4- اتقان سیوطی،ج 1،ص 47.

الکریم،لتخوّف قوما ما خوّف أسلافهم فهم ساهون»آیا هیچ کس چنین تغییر و تبدیلی را در کلمات قرآن تجویز می کند؟پس روشن باد چشم کسانی که چنین گمانی را به خود راه می دهند!به راستی که این بهتان بزرگی است! روایت شده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دعایی به براء بن عازب آموخت که در آن دعا آمده بود«و نبیّک الّذی أرسلت»وی این جمله را به«رسولک الّذی أرسلت»خواند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او فرمان داد:«رسول را به جای نبی مگذار».اگر در مورد دعا این چنین چیزی روا نیست،چگونه می توان در مورد قرآن که کلام نازل از سوی خدا و همیشگی و جاوید است،چنین چیزی را روا داشت؟!» (1).

و شاید انکار امام صادق علیه السّلام نسبت به«حدیث سبعه»ناظر به تفسیر این حدیث به همین معنا است که قرآن را از نص اصلی دارای اعجاز خود،خارج می کند.

هنگامی که فضیل بن یسار دربارۀ این حدیث از حضرتش سؤال می کند،می فرماید:

«کذبوا-أعداء اللّه-و لکنه نزل علی حرف واحد من عند الواحد (2)؛دشمنان خدا دروغ گفته اند،بلکه قرآن یکی است و از نزد خدای یکتا نازل گردیده».

نسبت به مفهوم دستۀ سوم و چهارم این احادیث ایراد و اعتراضی وارد نیست، به شرط آن که سند آن ها صحیح باشد.جز این که بر حسب ظاهر ترجیح با دستۀ اوّل احادیث است که همان اختلاف لهجه های عرب در تعبیر و ادای کلمات باشد.

مقصود از«سبعه»در اینجا کثرت نسبی است.چنان که در گفتۀ خدای متعال آمده است: «وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ» (3)و یا مانند کلمۀ«سبعین»در قرآن مجید: «إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّهً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ» (4).

نکتۀ قابل توجه اینکه اگر اختلاف لهجه در تعبیر و ادا کلمه،در حدّی نباشد که در عرف مردم غلط به شمار آید،مانعی ندارد.مگر آنکه از ادای کلمه به نحو صحیح عاجز باشند.اما کسانی که می توانند،و لو از راه تعلّم،کلمه را صحیح ادا کنند،مجاز نیستند که کلمه ای را به غلط بخوانند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده است:«قرآن را طبق آیین و شیوۀ عربی بیاموزید و از نبر-اظهار

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 2108


1- البیان،ص 198-197.
2- اصول کافی،ج 2،ص 630.
3- لقمان 31:27.
4- توبه 9:80.

همزه-در آن پرهیز کنید» (1).

امام صادق علیه السّلام می فرماید:«عربیت را بیاموزید (2)،زیرا کلامی است که خداوند با آن با آفریدگان خود تکلم نموده و با گذشتگان سخن گفته است» (3).

امام جواد علیه السّلام در نشستی فرمود:«دو نفر نزد خداوند یکسان نیستند مگر آنکه در آداب سخن وری برتر باشد!»به وی عرض شد برتری او را نزد مردم در نشست ها و اجتماعات می دانیم،ولی برتری او نزد خداوند چگونه است؟فرمود:«به قرائت قرآن،همان گونه که نازل شده و خواندن دعا بدون غلط،زیرا دعای غلط به سوی خدا صعود نمی کند» (4).

البته افراد عاجز و ناتوان تا آنجا که می توانند درست بخوانند کافی است،زیرا خداوند بر هیچ کس بیش از امکان و توانایی او تکلیف نکرده است.در گفتۀ امام صادق علیه السّلام پیش از این گذشت که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود«موقعی که یک غیر عرب از امّت من قرآن را با لهجۀ عجمی بخواند فرشتگان آن را به عربی فصیح بالا می برند».

حدیث سبعه احرف در رابطه با قرائات سبع

شنیده نشده است که هیچ یک از علمای فن،بین حدیث«أنزل القرآن علی سبعه أحرف»با قرائت های هفت گانه ارتباطی قایل باشد.جز اینکه این موضوع بر زبان مردم عادی جاری است و هیچ دلیل قابل اعتمادی در این مورد وجود ندارد.

بسیاری از دانشمندان محقّق و منقّد مانند:ابن الجزری،ابو شامه،زرکشی،ابو محمد مکی،ابن تیمیه و نظایر اینان،این شایعه را رد کرده اند.ابن الجزری،این توهّم را به مردم جاهل و عوام که از هرگونه دانش تهی هستند،نسبت می دهد (5).

ابو محمد مکی گفته است:« هرکس که گمان می برد قرائت هریک از این قرّاء، یکی از حرف های هفت گانه است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر آن تصریح کرده،در اشتباهی

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2109


1- وسائل الشیعه،ج 4،ص 865.
2- مقصود از عربیّت شاید زبان و لهجۀ عربی باشد و محتمل است که آداب و قواعد لغت عرب مقصود باشد.
3- وسائل الشیعه،ج 4،ص 866.
4- همان.
5- تحبیر التیسیر،ص 10.

بزرگ است» (1).

ابو شامه گفت است:«گروهی گمان کرده اند که منظور از«أحرف سبعه»که در حدیث آمده،قرائت های سبعه است که هم اکنون رواج دارد.در حالی که این گمان بر خلاف اجماع قاطبۀ اهل علم است و این گمان تنها از ناحیۀ برخی جاهلان مطرح شده است» (2).

هم او گفته است:«گروهی که هیچ تخصّصی در علم قرائت ندارند،تصوّر کرده اند که قرائت ائمۀ سبعه،همان است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در حدیث«أنزل القرآن علی سبعه أحرف»از آن تعبیر کرده است و قرائت هریک از آنان حرفی از این حرف های هفت گانه است.آنان که این موضوع را به ابن مجاهد نسبت می دهند به خطا رفته اند» (3).

ابن تیمیه می گوید:«کلیۀ علمای دارای اعتبار و ارزش،متّفق اند که منظور از حروف هفت گانه ای که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفته است،قرائت های هفت گانۀ معروف نیست.

اول کسی که قرائت های هفت گانه را جمع آوری کرد،ابن مجاهد بود و او این منظور را داشت که قرائت ها موافق و هم آهنگ با عدد حرف هایی باشد که قرآن بر آن اساس نازل شده است.نه این که وی اعتقاد داشته باشد که قرائت های هفت گانه همان حروف هفت گانه است و یا این که هیچ کس نمی تواند به غیر از قرائت های قرّاء سبعه قرائت دیگری را بپذیرد.این چیزی است که مورد اعتقاد هیچ یک از علما و از جمله ابن مجاهد نیست» (4).

آنچه بر رسوایی این توهّم می افزاید آن که حرف های هفت گانه که-فرضا- پیامبر اجازه فرموده تا قرآن بر اساس آن ها قرائت شود،همچنان پنهان و در گمنامی بوده است تا این که در زمان های بعد،قرائات هفت گانه تدریجا پیدا شود و حروف هفت گانۀ مورد نظر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که برای تمامی امت مجاز دانسته در انحصار این هفت تن درآید.در حالی که قاریان بسیار و بزرگ تر و بااطلاع تر از این هفت تن وجود

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2110


1- کتاب«الإبانه»،ص 3 و المرشد الوجیز،ص 151.
2- الاتقان،ج 1،ص 80.
3- المرشد الوجیز،ص 146.
4- ابن الجزری این فتوا را از ابن تیمیه در«النشر»ج 1،ص 39 ثبت کرده است.

داشته اند،ولی مشمول این حدیث نگردیده اند،مانند آن باشد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تنها به ابن مجاهد سفارش کرده باشد تا مصداق«احرف سبعه»را تعیین کند،و گذشتگان و آیندگان را از آن محروم سازد.

ابو محمد هروی می گوید:«این سخن درستی نیست که حدیث«احرف سبعه» مربوط به قرائت های هفت گانه است که قرّاء آن در زمان های بعد متولد شده اند، زیرا این سخن منجرّ به آن می شود که حدیث بدون فایده باشد تا این که اینان به وجود آیند و نیز لازمۀ این سخن آن است که برای هیچ یک از صحابه،جایز نبوده است که قرآن را قرائت کنند،مگر اینکه از پیش بدانند که قرّاء سبعه بعدا چه نحو قرائتی را اختیار کرده و بدان قرائت می کنند».وی اضافه می کند:«من این مطلب را به خصوص یادآور شدم،زیرا گروهی از عامّۀ مردم به آن دل بسته اند» (1).

خلاصۀ بحث

از مجموع بحث های گذشته روشن گردید که اثبات تواتر قرائت ها از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله امری محال می نماید،زیرا:

-هیچ دلیلی بر اثبات این مدّعا وجود ندارد.

-اختلاف قرائت ها دارای اسباب و عواملی بوده که موجب پیدایش اختلاف بین قرّاء گردیده است.

-تمام سندهای قرائت ها که در کتب قرائت آمده،در زمرۀ اسناد آحاد است و هیچ یک از آن ها متواتر نیست علاوه بر شک و تردیدی که در مورد صحت این سندها وجود دارد و آثار جعل در آن دیده می شود و چه بسا سندهای ساختگی و تشریفاتی باشند.

-ایرادات و اعتراضات بسیاری از علما و بزرگان امّت بر بسیاری از قرائت های این قرّاء که اگر آن ها متواتر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود،هیچ مسلمانی را جرأت ایراد و اعتراض بر آن نبود.

-وجود قرائت های شاذّ از قرّاء سبعه که منافی با تواتر است.

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 2111


1- الکافی از ابو محمد هروی.ر.ک:البرهان،ج 1،ص 33.

-مستند کردن این قرائت ها به دلایل و تعلیل های اعتباری و نظری،دلیل بر آن است که قرائت های یادشده از روی اجتهاد بوده است و اگر قرائتی به تواتر رسیده باشد نیازی به اقامۀ دلیل اعتباری بر صحّت آن ندارد.

-وجود تناقض بین این قرائت ها که تواتر آن ها را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نفی می کند،زیرا نمی تواند دو چیز متناقض،هر دو وحی باشد.

-بین تواتر قرآن که مورد اعتقاد همگان است با تواتر و قرائت ها،ملازمه ای وجود ندارد و فقط افراد مقلّد و بی اطلاع اند که به این سخن زبان گشوده اند.

-هیچ ارتباطی بین حدیث«أنزل القرآن علی سبعه أحرف»و مسألۀ«تواتر قرائت ها» وجود ندارد و به تعبیر امام ابو الفضل الرازی،این شبهه ایست که برخی از عوام دچار آنند.

ضابطۀ تشخیص قرائت صحیح

بزرگان فنّ قرائت،برای تشخیص قرائت صحیح و جدا ساختن آن از قرائت غیر صحیح،ضابطه ای مشخص کرده اند که در اینجا ذکر می گردد.در این باره سه شرط را یادآور شده اند:

شرط اول:صحت سند قرائت.باید قرائت شناخته شده ،دارای سند صحیح تا یکی از صحابه باشد.

شرط دوم:با رسم الخط مصحف توافق داشته باشد.

شرط سوم:با قواعد ادبی عرب توافق داشته باشد.

هرگاه قرائتی دارای این سه شرط باشد،صحیح و مورد قبول است.اگر یکی از این شروط را نداشته باشد غیر صحیح و مردود است.اصطلاحا به قرائتی که فاقد شروط مذکور است،شاذّ گویند.

این شروط سه گانه را ارکان قرائت مورد قبول نام نهاده اند.در توضیح این ارکان (شرایط سه گانه)گفته اند:قرائت لازم نیست با فصیح ترین قواعد عربی تطابق داشته باشد.کافی است که با یکی از لغت های عرب-گرچه نامشهور باشد- مطابقت کند،زیرا علمای نحو،بسیاری از قرائت ها را با قواعد مخالف دیده اند،در

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 2112

حالی که قرائت مذکور از یکی از قرّاء سبعه و مورد قبول می باشد.در توجیه این گونه قرائات گفته اند:تطبیق با قواعد مشهور ضرورتی ندارد،بلکه اگر قرائت با برخی از لغت های قبائل عربی تطابق داشته باشد کافی است (1).

در این باره باید گفت:قرآن با فصیح ترین لغات عرب نازل گردیده و هرگز لغت های شاذ و غیر معروف عرب،معیار درستی قرائت نمی تواند باشد.لذا این گونه سخن گفتن از امثال ابن جزری،پایین آوردن قدر و منزلت قرآن کریم است.

اینان چون قرائات سبع را پذیرفته بودند،به ناچار این گونه سخنانی را روا می دارند.

این گونه اظهارات هرگز دربارۀ قرآن روا نباشد.

همچنین ابن جزری گوید:«مقصود از موافقت با رسم الخط مصحف،موافقت با رسم الخط هریک از مصاحف عثمانی کافی است تا ملاک صحّت قرائت قرار گیرد».

در صورتی که می دانیم مصاحف هفت گانۀ عثمانی،خود دارای اختلاف بودند و موجب اختلاف گردیدند.پس چگونه می تواند ملاک صحت و قبولی قرائت گردد.

در رابطه با سند،قبلا اشارت رفت که بیشتر سندهای قرّاء تشریفاتی اند و برای تقویت بنیۀ قرائت ها ساخته و پرداخته شده بودند.حقیقت این است که شیوخ و اساتید قرائت را که هریک از قرّاء نزد آنان شاگردی کرده بودند،به عنوان سند مطرح کرده اند.

ضابطۀ مورد قبول

اما آنچه ما آن را ضابطۀ قبولی قرائت می دانیم،عبارت است از:موافقت با قرائت جمهور مسلمین جدا از قرائت قرّاء.زیرا قرآن در دو مسیر طی طریق نموده، نخست طریقۀ مردمی که مسلمانان سینه به سینه از پدران و اجداد خود،از شخص شخیص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تلقی نموده و اخذ کرده اند و برای همیشه دست به دست داده تا به امروز برای ما رسانده اند.

این قرائت مردمی،موافق با ثبت(نوشتۀ)تمامی مصحف های موجود (2)در

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2113


1- ر.ک:ابن جزری،النشر فی القراءات العشر؛ج 1،ص 10.
2- در مراکزی که نشر و پخش مصاحف و قرائات از آنجا نشأت گرفته؛مانند کوفه و بصره و دیگر مناطق

تمامی قرون است و نمایان گر آن،قرائت حفص است،زیرا حفص همان قرائت جمهور را قرائت کرده و علی علیه السّلام نیز همان را قرائت کرده که تودۀ عظیم مردمی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیده اند.این مسیر،مسیر تواتر است و قرآن به گونۀ تواتر به ما رسیده است.ولی مسیر قرّاء و قرائات مسیر اجتهاد است(جز قرائت عاصم)که اجتهاد در نصّ قرآن روا نباشد و فاقد حجیّت شرعی است.

اینک برای تشخیص قرائت صحیح و متواتر که بر دست جمهور نقل و ضبط شده،سه شرط ارائه می نماییم:

شرط اول:توافق با ثبت مصحف های موجود،که در تمامی قرون بر دست توانای مردمی ثبت و ضبط شده است.تمامی قرآن های خطی و چاپی،مخصوصا در گسترۀ شرق اسلام،بدون هیچ گونه اختلافی ارائه شده و می شود.

شرط دوم:توافق با فصیح ترین و معروف ترین اصول و قواعد لغت عرب،زیرا قرآن با فصیح ترین لغت نازل شده و هرگز جنبه های شذوذ لغوی در آن یافت نمی شود.

شرط سوم:توافق با اصول ثابت شریعت و احکام قطعی عقلی،که قرآن پیوسته پایه گذار شریعت و روشن گر اندیشه های صحیح عقلی است و نمی شود که با آن مخالف باشد.

در این زمینه شرح و بسط بیشتری در التمهید(ج 2)داده ایم.به علاوه سخنانی از ائمه معصومین در این رابطه وجود دارد که در ذیل یادآور می شویم:

سخنانی از اهل بیت علیهم السّلام دربارۀ قرائت قرآن

(1)از ائمۀ اهل بیت علیهم السّلام سخنانی دربارۀ قرآن کریم وارد شده که به مهم ترین موضوعاتی که مورد بحث واقع شد،اشاره دارد؛و حاکی از دقّت نظر و ژرف اندیشی است که ائمۀ اطهار علیهم السّلام دربارۀ این کتاب مقدّس رعایت داشته اند.

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 2114


1- این سخنان از کافی،تألیف ثقه الاسلام کلینی،استخراج شده است.ر.ک:به جلد دوم کافی،کتاب فضل القرآن،باب النوادر،شماره های 8 و 12 و 13 و 15 و 23 و 27،ص 627.

همچنین نشان دهندۀ میزان عنایت و اهتمام آنان به حفظ و حراست نصّ قرآن و جلوگیری از تحریف و تأویل آن است.گزیده ای از این سخنان در زیر نقل می شود:

1.محمد بن وراق می گوید:مجلدی را که حاوی قرآن بود،به جعفر بن محمد الصادق علیه السّلام نشان دادم که علایم و نشانه گذاری آن با طلا و یکی از سوره های آخرین آن نیز با طلا نوشته شده بود.کاستی در آن یاد ننمود جز آن که فرمود:«دوست ندارم که قرآن با رنگی جز رنگ سیاه نوشته شود،همان گونه که در اوّلین بار نوشته شده است» (1).

این سخن،نشانۀ دقت و علاقۀ شدید امام نسبت به حفظ و سلامت قرآن است تا آنجا که در رنگ خط نیز ترجیح داده شده که به همان نحوی که اول بار نوشته شده،محفوظ و باقی بماند،تا بدین وسیله قرآن با چیزی غیر از قرآن؛مانند زوائد و تحسینات اخیر،اشتباه نشود.

2.امام محمد بن علی الباقر علیهم السّلام فرموده:«قرآن واحد است و از پیشگاه خدای یگانه و واحد فرودآمده است و این اختلافات از راویان بر آن وارد می شود» (2).این سخن،بدین معنا است که قرائت نازل شده از جانب خدا یکی است و قرآن به نصّ واحد نازل گشته است و اختلاف در روایت این نصّ بر حسب اجتهاد قاریان است.

حدیث بعدی،این معنا را توضیح می دهد:

3.امام جعفر بن محمد الصادق علیهم السّلام می فرماید:«قرآن بر حرف واحد و از نزد خدای واحد نازل گشته است» (3).منظور نفی قرائت های متداولی است که مردم آن ها را متواتر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پنداشته اند.امام چنین مطلبی را انکار می کند،زیرا قرآن به نصّ واحد نازل شده است.اما اختلاف لهجه ها(بر حسب تفسیری که از حروف سبعه داشته ایم)از طرف امام نفی نمی شود،چنان که در روایات دیگر آمده و قبلا نقل شد.

4.سالم بن سلمه گوید:شخصی در محضر امام صادق علیه السّلام آیاتی از قرآن را قرائت

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 2115


1- «لا یعجبنی أن یکتب القرآن إلاّ بالسّواد کما کتب أوّل مرّه.»
2- «القرآن واحد نزل من عند واحد و لکنّ الاختلاف یجیء من قبل الرّواه.»
3- «و لکنّه نزل علی حرف واحد من عند الواحد».

کرد و به طوری که من شنیدم،قرائت او غیر از قرائت دیگر مردم بود.ابو عبد اللّه علیه السّلام به وی گفت:«از این قرائت خودداری کن و همان گونه که مردم می خوانند تو هم بخوان» (1).شاید این شخص بر حسب تفنّن قرّاء،قرآن را به وجوه مختلف قرائت کرده است و از آنجا که این قبیل قرائت ها، به منزلۀ بازی با نص قرآن کریم است، امام وی را نهی کرده است و دستور داده که همان قرائت معروفی را که مردم ملتزم به آن هستند اختیار کند،زیرا قرائت صحیح که در شریعت بدان امر شده،همان قرائتی است که هر نسلی از نسل پیش تا از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و او از جبرئیل و او از خدای عزّ و جل، اخذ کرده است و توجّهی به قاریانی که فن قرائت را همانند یک نوآوری و صنعت حرفۀ خود قرار داده اند،نباید کرد و تنها قرائتی که با قرائت عامۀ مسلمانان موافق باشد،باید مورد توجه قرار گرفته شود.

5.سفیان بن السمط می گوید:در مورد تنزیل قرآن از امام صادق علیه السّلام پرسیدم،وی گفت:«همان گونه که آموخته اید،بخوانید» (2).

وی از نص اصلی که برای نخستین بار نازل شده سؤال کرده است،زیرا دیده است که قرّاء در این زمینه اختلاف دارند و امام پاسخ می دهد که نص اصلی همان است که امروز میان مردم متداول است و فرمودۀ او(همان گونه که آموخته اید بخوانید)به این معنا است که بر شما(یعنی عامۀ مسلمانان)واجب است قرآن را همان گونه که خلفا عن سلف از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرا گرفته اید،بخوانید.

6.علیّ بن الحکم می گوید:عبد اللّه بن فرقد و معلّی بن خنیس برای من نقل کردند که ما در محضر امام صادق علیه السّلام بودیم و ربیعه الرأی نیز با ما بود.در آنجا پیرامون فضل قرآن سخن به میان آمد.امام صادق علیه السّلام فرمود:«اگر ابن مسعود قرآن را طبق قرائت ما نمی خوانده است،گمراه بوده است».ربیعه گفت:گمراه؟امام علیه السّلام گفت:«بلی،گمراه».امام صادق علیه السّلام،اضافه کرد:«ما قرآن را طبق قرائت ابیّ می خوانیم» 3.

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 2116


1- «کفّ عن هذه القراءه اقرأ کما یقرأ الناس».
2- «اقرءوا کما علّمتم».

شاید در آن مجلس دربارۀ قرائت های غیر متعارف ابن مسعود بحث می شده و امام علیه السّلام به آنان تذکر داده که این قرائت ها جایز نیست و قرائت صحیح،همان قرائت عامّه مسلمانان است و کسی که از این روش متداول عامه تخطّی کند گمراه است، زیرا چنین کسی از روش مسلمانان که نسلا بعد نسل از پیامبر فرا گرفته اند،عدول و تخطی کرده است.و اگر ابن مسعود قرآن را بر خلاف روش مسلمانان قرائت می کرده است(به فرض صحت نسبت)گمراه است،زیرا طریق میانه،طریقی است که جامعۀ مسلمانان در آن مشی می کنند و کسی که از این راه میانه گام برون نهد، هرکس که باشد گمراه خواهد بود.

اما این گفتۀ امام که ما قرآن را بر طبق قرائت ابیّ می خوانیم،اشاره است به دوران یکسان شدن مصحف ها در عهد عثمان که ابیّ بن کعب قرآن را املاء می کرد؛و گروهی آن را بر وفق املاء او می نوشتند و هرگاه در مورد نص اصلی اختلاف داشتند،برای رفع اختلاف به وی مراجعه می کردند و مصحف موجود که مورد قبول عامّۀ مسلمانان است،بر طبق املاء ابیّ بن کعب است و قرائت منطبق بر قرائت ابیّ بن کعب،کنایه از التزام به چیزی است که هم اکنون عامۀ مسلمانان بر آنند.

7.صدوق از امام جعفر بن محمد الصادق و او از پدران خود علیهم السّلام روایت کرده است که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«قرآن را با همان کیفیت عربی آن بیاموزید و از نبر در قرآن(یعنی مبالغه در اظهار همزه)بپرهیزید» 1.

امام صادق علیه السّلام فرمود:«اظهار همزه به منزلۀ اضافه کردن بر قرآن است،مگر همزه های اصلی،مانند:«الخبأ»در آیۀ «أَلاّٰ یَسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْءَ» 2و یا «لَکُمْ فِیهٰا دِفْءٌ» 3و نیز «فَادّٰارَأْتُمْ» 4.

در برخی نسخه ها کلمۀ«النبر»به زای یعنی«النبز»نوشته شده که اشتباه است و همان طور که قبلا از نهایۀ ابن اثیر نقل شد،صحیح آن«نبر»است و کسائی به«نبر»

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 2117

قرائت می کرده است.این که در احادیث اهل بیت علیهم السّلام آمده است قرآن را به کیفیت عربی خالص قرائت کنید (1)،از نظر علاقۀ شدیدی است که به حفظ لغت اصیل قرآن داشته اند و لغت اصیل،همان لغت فصیح عرب و لهجۀ رایج آن است،تا قرآن از هرگونه تغییر و غلطخوانی مصون باشد و دگرگونی در آن راه نیابد.

تدوین قرائت های معروف

مسلمانان در صدر اول،قرآن را به نحوی که از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می شنیدند و فرا می گرفتند،قرائت می کردند و پس از صحابه،از تابعین و پیشوایان بزرگی که در شهرهای آنان به سر می بردند،قرآن را می آموختند؛از جملۀ این افراد که در مدینه بودند می توان سعید بن المسیّب،عروه بن الزبیر،سالم بن عبد اللّه العدوی، معاذ بن الحارث،عبد الرحمن بن هرمز،محمد بن مسلم بن شهاب،مسلم بن جندب و زید بن اسلم را نام برد.در مکه عبید بن عمیر،عطاء،طاووس،مجاهد،عکرمه و عبد اللّه ابن ابی ملیکه.در کوفه علقمه،اسود،مسروق،عبیده،عمرو بن شرحبیل، حارث بن قیس،ربیع بن خثیم،عمرو بن میمون،ابو عبد الرحمن السلمی،زر بن حبیش،عبید بن نضله،ابو زرعه،سعید بن جبیر،ابراهیم نخعی و شعبی.در بصره عامر بن عبد قیس،ابو العالیه،ابو رجاء،نصر بن عاصم،یحیی بن یعمر و جابر بن زید.

در شام ابن ابی شهاب و خالد بن سعید،مصاحب ابو الدرداء،را می توان نام برد.

اینان و نظایرشان،علما و دانشمندان امّت در بلاد و مرجع مسلمانان در زمینه های مختلف معارف اسلامی آن روز به شمار می آمدند.امّا برجستگی این گونه افراد در یک زمینۀ خاص نظیر قرائت قرآن نبود،بلکه اینان به طور عام علمای آن دوره شناخته می شدند.

پس از گذشت آن دوره،گروهی فن قرائت و فرا گرفتن و آموختن آن را رشتۀ اختصاصی خود قرار دادند و به این رشته توجهی خاص مبذول داشته و در قرائت قرآن و آموزش آن شهرت یافتند،تا اینکه در مقام امامت فنّ قرار گرفتند که پیشوایی مردم را در این زمینه به عهده داشتند و مردم از مناطق مختلف به سوی آنان

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 2118


1- ر.ک:وسائل الشیعه،جلد 6،ص 222،باب 30 از ابواب قرائت قرآن شمارۀ 1.

می شتافتند و معارف قرآن را از آنان می آموختند.

روش همۀ مسلمانان در مناطق مختلف بر این بود که مردم هر شهری قرآن را از قاری همان شهر فرا می گرفتند و تنها قرائت او را می پذیرفتند و چون اینان تصدی امر قرائت را عهده دار بودند،قرائت به آنان نسبت داده شد.

کسانی که از این قبیل در مدینه شهرت یافتند عبارتند از:ابو جعفر یزید بن القعقاع،شیبه بن نصاح و نافع بن ابی نعیم.در مکه عبد اللّه بن کثیر، حمید بن قیس و محمد بن محیصن.در کوفه یحیی بن وثاب،عاصم بن ابی النجود، سلیمان الاعمش،حمزه و کسائی،به این مقام دست یافتند.در بصره عبد اللّه بن ابی اسحاق،عیسی بن عمر،ابو عمرو بن العلاء،عاصم الجحدری و یعقوب الحضرمی.

در شام عبد اللّه بن عامر،عطیه بن قیس،عبد اللّه بن المهاجر،یحیی بن ابی الحارث الذماری و شریح بن یزید الحضرمی.

پس از این افراد،تعداد قاریان رو به فزونی نهاد و قاریان در مناطق مختلف جهان اسلام پراکنده شدند و طبقه ای پس از طبقۀ دیگر به جانشینی آنان نایل آمدند.ولی همان گونه که قبلا اشارت رفت،اینان در فراگرفتن و آموختن قرآن و قرائت اختلاف نشان داده و روش های مختلف داشتند.برخی از آنان در تلاوت قرآن استوار و به رعایت روایت و درایت شهرت داشتند و برخی در این موارد،کوتاهی داشتند و برخی در این موارد کوتاهی می کردند.از این جهت اختلافاتی بین آنان پدید آمد.

به تدریج ضبط قرائات رو به کاستی و سستی نهاد و زیاده روی و کارهای بی رویه، رو به فزونی گذاشت و به تعبیر ابن جزری«بیم آن می رفت که باطل در لباس حق جلوه کند» (1).لذا علمای برگزیدۀ امت و بزرگان بپاخواسته و تمام کوشش خود را در تحقیق و تمیز درست از نادرست و مشهور از غیر مشهور به کار گرفته و اصول و قواعدی برای قرائت وضع کردند.در اثر این کوشش ها قرائت به عنوان فنی از فنون که دارای قواعد و اصولی محکم و استوار بود درآمد.در چارچوب این اصول، اجتهاد و انتخاب نیز به کار رفت،که در مباحث سابق شمّه ای از آن تشریح گردید.

اولین امام معتبری که به ضبط قرائت های صحیح و جمع آوری آن در کتابی

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2119


1- ر.ک:النشر فی القراءات العشر،ج 1،ص 9.

مفصل و مبسوط همّت گماشت،ابو عبید قاسم بن سلام انصاری(متوفای 224)بود که شاگرد کسائی به شمار می آمد.ابن الجزری می گوید:«به طوری که من شماره کرده ام،وی قرّاء را در بیست و پنج تن منحصر کرده است و کسانی که به نام قرّاء سبعه بعدا شهرت یافتند،در زمرۀ اینان بودند» (1).

پس از او احمد بن جبیر بن محمد ابو جعفر کوفی،ساکن انطاکیه(متوفای 258) کتابی در این زمینه تألیف کرد و قرائت های پنج گانه را در آن جمع آوری نمود که هریک از این قرائت ها به منطقه ای از مناطق جهان اسلام تعلق داشت.سپس قاضی اسماعیل بن اسحاق،مصاحب قالون(متوفای 282)کتابی در قرائت تألیف نمود که در آن،قرائت های بیست تن از ائمه جمع آوری شده است.پس از وی ابو جعفر طبری(متوفای 310)کتابی به نام«الجامع»تألیف نمود که بیست و چند قرائت در آن جمع آوری شده است.

پس از گذشت زمانی کوتاه،ابو بکر محمد بن احمد داجونی(متوفای 324)کتابی در قرائت نوشت و ابو جعفر را که یکی از قرّاء عشره است،به دیگر قرّاء اضافه کرد.

به دنبال داجونی ابو بکر احمد بن موسی«ابن مجاهد»(متوفای 324)کار او را دنبال کرد و او نخستین کسی است که عدد قرائت ها را در قرائت های هفت گانه منحصر کرد.

پس از ابن مجاهد،دیگران به تألیفاتی به پیروی از او و بر همان منوال دست زدند؛که احمد بن نصر شذائی(متوفای 370)و احمد بن حسین بن مهران(متوفای 381)از آن جمله اند.احمد سه تن دیگر را به قرّاء سبعه اضافه کرد و اصطلاح«قرّاء عشره»به وجود آمد.یکی دیگر از این افراد محمد بن جعفر خزاعی(متوفای 408)است که کتابی به نام«المنتهی»تألیف کرد.در این کتاب برخی مطالب جمع آوری شده که در کتاب های قبلی نیامده است.

این قرائت ها در اندلس و کشورهای مغرب تا اواخر قرن چهارم رواج نداشت،تا اینکه راویان قرائت در مصر به آن مناطق سفر کردند و این قرائت ها را در آن کشورها ترویج دادند.ابو عمر احمد بن محمد الطلمنکی(متوفای 429)مؤلف«الروضه»

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 2120


1- همان ص 34.

اولین کسی است که این قرائت ها را در اندلس ترویج کرد.

پس از وی ابو محمد مکی بن ابی طالب قیسی(متوفای 407)مؤلف«التبصره»و «الکشف عن وجوه القراءات السبع»و سپس حافظ ابو عمرو عثمان بن سعید دانی(متوفای 444)مؤلف«التیسیر»و«جامع البیان»به این کار دست زدند.

در دمشق،استاد ابو علی حسن بن علی اهوازی(متوفای 446)کتاب هایی در قرائت تألیف کرد.

در همین ایام ابو القاسم یوسف بن علی هذلی(متوفای 465)از مغرب به مشرق سفر کرد و از کشورهای مختلف دیدن نمود و در این کشورها،روایات ائمۀ قرائت را مطرح ساخت.او به ماوراءالنهر رسید و در غزنه و دیگر شهرها به کار قرائت پرداخت.آن گاه کتابی به نام«الکامل»تألیف کرد که در آن پنجاه قرائت از ائمۀ معروف گردآوری شده است.در کتاب او 1459 روایت آمده است.او می گوید:«من با 365 شیخ و استاد قرائت از آخر مغرب تا دروازۀ فرغانه،ملاقات کردم».

پس از وی ابو معشر عبد الکریم بن عبد الصمد طبری(متوفای 478)کتاب «التلخیص»و«سوق العروس»را دربارۀ قرائت های هشت گانه در مکه تألیف کرد که در آن ها 1550 روایت و طریق آمده است.ابن الجزری می گوید:«کسی را نمی شناسیم که بیشتر از این دو علوم قرائت را جمع آوری کرده باشند،مگر ابو القاسم عیسی بن عبد العزیز اسکندری(متوفای 629)که کتابی به نام«الجامع الأکبر و البحر الأزخر»تألیف کرد و محتوی بر 7000 روایت و طریق است».

ابن جزری اضافه می کند:«تألیف کتب دربارۀ قرائت ها،همچنان ادامه دارد و مؤلفان،قرائت های شاذّ و صحیح را بر مبنای تحقیقات خود و یا بر اساس آنچه که خود صحیح می دانند،روایت می کنند و مورد اعتراض هیچ کس واقع نشده اند، بلکه آنان در این رهگذر از پیشینیان پیروی می کنند زیرا قرائت،سنّت متّبعی است که همچنان یکی از دیگری أخذ می کند و همان طور که در کتاب های«الکامل»از هذلی «سوق العروس»از طبری،«الإقناع»از اهوازی،«کفایه»از ابو العز،«مبهج»از سبط خیاط،«روضه»از مالکی و امثال این ها آمده مورد اتّباع است و بر مبنای روایات آنان و محتویات این کتاب ها اعم از ضعیف و شاذّ،از قرّاء سبعه باشد و یا عشره و یا غیر

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 2121

این ها،قرائت می کنند و ما ندیده ایم کسی بر این روش اعتراض کند و یا به مخالفت با آن ها برخاسته باشد» (1).

انحصار قرائت ها به هفت قرائت

در مبحث قبل،نمونه های روشنی از توجه مسلمانان به قرائت ارائه گردید و بیان شد که در تمامی دوره ها مردم نسبت به قرائت شخصیّت های معروف و حفظ و تدوین و پذیرش همۀ آن ها اهتمام می ورزیدند.همچنین مردم هر منطقه ای به قاری محلی و منطقۀ خود توجه بیشتری داشتند و هیچ کس اعم از عامه و خاصه بر این سیره مستمر اعتراض نداشته است.

بدین ترتیب اجتهاد و تحقیق قرّاء در انتخاب و اختیار قرائت مورد توجه همۀ مسلمانان قرار داشت و مسلمانان در چارچوب شروط خاصی که قبلا اشارت رفت، قرائت را فرا گرفته و می پذیرفتند.

این روش همیشگی در فراگیری و آموزش قرائت تا اوایل قرن چهارم ادامه داشت،تا این که نابغۀ فرزانۀ بغداد،یعنی ابن مجاهد که در جذب قلوب مردم و نفوذ در میان سران و مقامات دولتی ورزیدگی داشت،ظاهر گردید.وی کرسی شیخ القرّاء را به طور رسمی به خود اختصاص داد و عامۀ مردم به او روی آوردند.ولی رقیبانی داشت که برتر از وی بودند و در علوم قرآن سابقه ای بیشتر داشتند.آنان ابن مجاهد را به علت قلّت بضاعت علمی و کمی روایت از شیوخ و سفر نکردن در طلب علم و بی اطلاعی از فنون قرائت و انواع قرائت های منقول از ائمۀ بزرگ، تحقیر می کردند.

المعافی ابو الفرج می گوید:«روزی نزد ابن شنبوذ رفتم.در مقابل وی انبوهی از کتاب قرار داشت.به من گفت:در کتابخانه را باز کنم،گشودم.در آن کتابخانه قفسه هایی بود و در هریک،کتاب های خاص یک فن و یک علم قرار داشت و من هیچ کتابی را بر نداشتم و نگشودم،مگر این که ابن شنبوذ،آن را همانند سورۀ حمد از بر می خواند».وی آن گاه گفت:«با این حال،بازار داغ از آن ابن مجاهد است».

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2122


1- النشر،ج 1،ص 36.

العلاف نیز نقل کرده است که از ابو طاهر پرسیدم:«ابو بکر ابن مجاهد و یا ابو الحسن ابن شنبوذ کدام افضل و برتر از دیگری است؟»ابو طاهر گفت:«عقل ابن مجاهد بالاتر و بیشتر از علمش و علم ابن شنبوذ برتر و بیشتر از عقلش می باشد!» (1).

ابن الجزری گفته است:«همان طور که در بین اقران و همگنان اتفاق می افتاد،بین ابن مجاهد و ابن شنبوذ نیز اختلاف افتاد،تا آنجا که ابن شنبوذ کسی را که شاگردی ابن مجاهد را می داشت به شاگردی نمی پذیرفت و می گفت:این شخص پاهای خود را در راه کسب دانش به غبار نیالوده است».کنایه از آن که رنج سفر در طلب علم را نبرده است.

ابن مجاهد بسیار خشک و غیر قابل انعطاف و سخت پایبند به تقلید از قرائت پیشینیان بود.عبد الواحد بن ابی هاشم می گوید:«کسی از ابن مجاهد پرسید:چرا شیخ قرائتی خاص اختیار نمی کند؟او در پاسخ گفت:نیاز ما در حفظ دست آوردهای ائمۀ پیشین،بیش از آن است که قرائتی اختیار کنیم تا پس از ما رواج یابد» (2).

ابن مجاهد کسی است که ابن مقله وزیر را بر آن داشت که ابن شنبوذ (3)و ابن مقسم (4)را احضار کند و هریک از آن دو را در محضر جمعی از فقها به محاکمه بکشد تا مانع از اجتهاد و اختیار قرائت شود.دکتر صبحی الصالح می گوید:«هر دو جلسۀ محاکمه به دستور شیخ القرّاء(ابن مجاهد)تشکیل گردید و او اولین کسی است که قرائت های هفت گانه را جمع آوری کرد.ابن مجاهد قرائت را از ابن شاذان رازی فرا گرفت.ابن مقسم و ابن شنبوذ نیز از شاگردان ابن شاذان بودند؛امّا اشتراک این سه تن در استاد و أخذ قرائت از یک شیخ،مانع از تشدّد ابن مجاهد با دو هم ردیف خود نگردید» (5).

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2123


1- غایه النهایه فی طبقات القرّاء،ج 2،ص 56-54.
2- معرفه القرّاء الکبار،از ذهبی،ج 1،ص 217.
3- محمد بن احمد بن ایوب بن شنبوذ.ر.ک:غایه النهایه.ج 2،ص 52.
4- محمد بن الحسن بن یعقوب بن الحسن بن مقسم ر.ک:غایه النهایه.ج 2،ص 123.
5- مباحث فی علوم القرآن،ص 252-251. ر.ک:معرفه القرّاء الکبار،ج 1،ص 221 و 247.

اعتراض ابن شنبوذ نسبت به این روش ابن مجاهد،(حصر قرائات در هفت قرائت)همان طور که قبلا نقل شد،بسیار شدید بود.ابن مقسم نیز نسبت به سدّ باب انتخاب و اختیار قرائت شدیدا اعتراض کرد و گفت:«همان طور که خلف بن هشام و ابی عبید و ابن سعدان می توانستند قرائتی اختیار کنند و این کار برای آنان جایز بود؛ دیگران نیز که پس از آنان آمده اند،می توانند به همان نحو عمل کنند» (1).

ابن مجاهد تمام کوشش خود را برای سدّ باب اجتهاد در قرائت به کار برد و به طور نسبی توفیقی حاصل کرد،زیرا شرایط حاکم بر آن دوران تاریک و نابسامان جامعۀ اسلامی او را کمک کرد تا در خواسته هایش پیروز شود،و مخالفان خود را منزوی سازد.مسألۀ حصر قرائات در هفت قرائت از جمله کارهای اوست و اگر ناهمگونی و نقصی در این کار وجود دارد،بر عهدۀ او است که شتاب زده به چنین عمل خطیری دست زد.

دکتر صبحی صالح می گوید:«بیشترین سهم سرزنش این عمل توهّم آفرین(که تنها قرائت معتبر قرائت قرّاء سبعه است)متوجه ابن مجاهد است که در رأس قرن سوم هجری در بغداد،به جمع آوری هفت قرائت از هفت تن از ائمۀ مکه و مدینه و بصره و کوفه و شام دست زد و تنها اینان به وثوق و امانت و دقّت در ضبط قرائت معروف شدند.در حالی که این عمل،ملاکی واقعی نداشته و صرفا یک تصادف و اتفاقی است،زیرا در بین ائمۀ قرّاء افراد بسیار و قابل توجّهی هستند که از قرّاء سبعه برترند» (2).

آری،به هنگامی که دانشمندانی مانند:ابو عبید قاسم بن سلام و ابو جعفر طبری و ابو حاتم سجستانی و دیگران،کتاب هایی در فنّ قرائت نگاشته و فراهم می ساختند، اصطلاح«قرائت های هفت گانه»مطرح نبود و چندان شهرتی نداشتند و آنان در تألیفات خود،قرائت های بیشتری را یادآور شده اند.این عبارت«قرائت های هفت گانه»در اول قرن چهارم به دست ابن مجاهد که احاطه ای بر روایات و در راه کسب علم سفری نداشت (3)،رواج یافت.در نتیجه مردم عوام تصوّر کردند که منظور

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2124


1- معرفه القرّاء،ج 1،ص 249.
2- مباحث فی علوم القرآن،ص 247 و 148.
3- زرکش،البرهان،ج 1،ص 327.

از«قرائت های سبعه»همان«احرف سبعه»است که در حدیث نبوی آمده است.

ازاین رو بزرگان و نقّادان،همگی سرزنش و ملامت تند خود را متوجه ابن مجاهد کردند؛که عمل او است که این تصوّر عامیانه را به وجود آورده و ایجاب کرده است تا عظمت و شئون ائمۀ دیگر که برتر و بالاتر از قرّاء سبعه اند،ناچیز و بی ارزش جلوه کند!.

اعتراض به موضع ابن مجاهد

بسیاری از بزرگان شتاب زدگی و نااستواری ابن مجاهد را در انتخاب قرائات سبع،شدیدا مورد نکوهش قرار داده اند که نمونه هایی از آن ذیلا نقل می شود:

امام ابو العباس احمد بن عمار مهدوی؛قاری و مفسّر قرآن،ابن مجاهد را سخت سرزنش می کند و می گوید:«بنیان گذار انحصار قرائت ها در هفت قرائت،عملی ناشایسته انجام داد و این توهّم را بر عامۀ کوته نظر آورد که این قرائت های هفت گانه، همان احرف سبعه است که در حدیث آمده است و شاید اگر او قرائت ها را در عددی زیر عدد هفت و یا بیشتر قرار می داد،این اشکال و توهّم به وجود نمی آمد و شبهه از میان می رفت.علاوه بر این،وی در مورد هر امامی به دو راوی اکتفا کرده و این موجب شده است که اگر کسی قرائتی را بشنود که ثالثی غیر از آن دو نقل کرده باشد،نپذیرد و آن را باطل بداند.در حالی که چه بسا این قرائت مشهورتر و صحیح تر باشد و ممکن است که نادانانی در این مورد دچار مبالغه شوند و امر آنان به خطا و کفر بیانجامد» (1).

ابو بکر ابن العربی در همین زمینه گفته است:«تنها قرائت های هفت گانه نیست که روا باشند تا این که گفته شود قرائت های دیگر مانند:قرائت ابو جعفر و شیبه و اعمش که همانند قرّاء سبعه و یا برتر از آنان بوده اند،غیر مجاز است!».جلال الدین سیوطی پس از نقل این مطلب از ابن العربی،می گوید:«کسان دیگری نیز این سخن را گفته اند که از جملۀ آنان:ابو محمد مکی بن ابی طالب و ابو العلاء همدانی و دیگر ائمۀ قرّاء را می توان نام برد» (2).

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 2125


1- الاتقان فی علوم القرآن،ج 1،ص 80.
2- همان.

اثیر الدین ابو حیان اندلسی می گوید:«در کتاب ابن مجاهد و کسانی که از وی تبعیت کرده اند،تنها تعداد کمی از قرائت های مشهور آمده است.در مورد ابو عمرو بن العلاء هفده راوی نام برده شده که از وی نقل کرده اند،ولی در کتاب ابن مجاهد تنها به«الیزیدی»اکتفا شده است.ده کس از«الیزیدی»روایت کرده اند و ابن مجاهد تنها به السوسی و الدوری بسنده کرده است در حالی که این دو بر دیگران مزیّتی ندارند و همۀ آنان در انضباط و استواری و اخذ قرائت مشترک بوده اند و ما علتی برای این کار نمی بینیم مگر اندک بودن دانش او!» (1).

امام استاد،اسماعیل بن ابراهیم ابن القراب،در اول کتاب خود به نام«الشافی» می گوید:«تمسک به قرائت های هفت گانه و عدم تمسک به دیگر قرائت ها،مبتنی بر هیچ سند و نص و روش و سنتی نیست.و فقط ناشی از این است که برخی از متأخران(منظور او ابن مجاهد است)که به بیش از هفت قرائت آشنایی نداشته اند، کتابی به نام«السبعه»منتشر کرده که فقط حاوی هفت قرائت است و به علت شهرت و معروفیت مؤلف کتاب،عامۀ مردم تصوّر کردند که تمسک به قرائت هایی غیر از این قرائت های هفت گانه جایز نیست.افراد بسیار دیگری پس از ابن مجاهد دربارۀ قرائت کتاب هایی تألیف کرده و برای هر امام از ائمۀ قرّاء روایات بسیار و انواع اختلافات نقل کرده اند و هیچ کس نگفته است که قرائت به موجب این روایات، به جهت آنکه در کتاب ابن مجاهد نیامده است،جایز نیست.» (2).

ابو الحسن علیّ بن محمد(شیخ و استاد ابو شامه)می گوید:«در اوایل قرن چهارم، ابو بکر ابن مجاهد که ریاست قرائت به وی منتهی گردید و مقدم بر مردم زمان خود بود،قرائت هایی را که با رسم الخط مصحف موافقت داشت،اختیار کرد و قرّائی را که قرائتشان شهرت داشت،برگزید و با توجه به تعداد مصحف هایی که عثمان به مراکز مهم اسلامی فرستاده بود و با توجه به گفتۀ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که قرآن بر هفت حرف نازل شده است؛بر آن شد که هفت قاری و قرائت های آنان را انتخاب کند و آنان را ائمۀ بلاد و مناطق مختلف به حساب آورد.بنابراین ،ابن مجاهد اولین کسی است که به این هفت تن اکتفا کرده و کتابی پیرامون قرائت های آنان تألیف کرده است و مردم

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 2126


1- همان.
2- النشر فی القراءات العشر،ج 1،ص 46.

نیز در این مورد از وی تبعیت کرده اند و هیچ کس در جمع آوری قرائت های این هفت نفر،پیش از وی این کار را نکرده است» (1).

ابو محمد مکی بن ابی طالب نیز در همین زمینه می گوید:«کلیۀ این قرائت های هفت گانه جزئی از«احرف سبعه»است که قرآن بر آن مبنا نازل شده است.اما غلط و اشتباه بزرگی است که کسی تصور کند که قرائت هریک از این قرّاء سبعه یکی از احرف سبعه است،زیرا نتیجۀ این اعتقاد این است که هر قرائتی را که قرّاء سبعه بدان تمسک نکرده باشند،متروک و مطرود باشد».

وی اضافه می کند که ائمه در کتاب های خود بیش از هفتاد تن کسانی را یاد کرده اند که دارای مقامی بالاتر و شأنی عظیم تر از این هفت تن بوده اند.علاوه بر آن که گروهی از دانشمندان از ذکر برخی از این قرّاء سبعه در کتاب های قرائت خود،خودداری کرده و آنان را کنار گذارده اند.فی المثل ابو حاتم و دانشمندان دیگر،حمزه و کسائی و ابن عامر را در کتاب خود ذکر نکرده و در حدود بیست تن از ائمۀ قرّاء را که برتر از قرّاء سبعه بوده اند،ذکر نموده اند.همچنین طبری در کتاب قرائات خود علاوه بر قرّاء سبعه،از 15 تن دیگر نام می برد.ابو عبید و اسماعیل قاضی نیز به همین نحو عمل کرده اند.

او می گوید:«بنابراین ،چگونه روا باشد که کسی گمان کند قرائت های این هفت تن از متأخرین همان«أحرف سبعه»است؟این اشتباهی بزرگ است.آیا این ادعا بر نصّی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مبتنی است یا مبنای دیگری دارد؟!و چگونه قابل قبول است که کسائی در ایام مأمون همین دیروز به قرّاء سبعه ملحق شود،در حالی که هفتمین نفر از قرّاء سبعه یعقوب حضرمی بوده است و ابن مجاهد،در حوالی سال سیصد، کسائی را به جای یعقوب تعیین کرد!».وی سخن در این زمینه را به درازا کشانده که به همین اندازه اکتفاء می شود (2).

حافظ ابن الجزری می گوید:«از بعضی که دانشی ندارند شنیده ام که قرائت های صحیح همان هاست که از قرّاء سبعه است.بلکه بسیاری از جهّال و نادانان بر آنند که

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 2127


1- جمال القرّاء،ص 111،و نیز رجوع شود به:المرشد الوجیز،ص 160.
2- ر.ک:الإبانه،ص 102.المرشد الوجیز،ص 153-151.

قرائت های صحیح همان است که در«الشاطبی»و«التیسیر»آمده است.حتی برخی قرائت هایی را که در دو کتاب مذکور نیامده و یا از قرّاء سبعه نیست،شاذّ و خلاف قاعده می دانند.در حالی که چه بسیار قرائت هایی که در دو کتاب یادشده نیامده و یا از قرّاء سبعه نیست،ولی صحیح تر از قرائت هایی است که در این دو کتاب آمده و یا از قرّاء سبعه است.این شبهه از آنجا نشأت گرفته که گمان برده اند قرائت های هفت گانه همان«أحرف سبعه»است که در حدیث بدان اشاره شده!».

وی اضافه می کند:«گروه زیادی از ائمۀ پیشین،عمل ابن مجاهد را مبنی بر اکتفاء به هفت تن از قرّاء مورد نکوهش قرار داده و در این مورد به او نسبت خطا داده و گفته اند:اگر عددی کمتر از عدد هفت و یا بیشتر انتخاب می نمود و یا مقصود خود را به وضوح بیان می کرد،نادانان از این شبهه رهایی می یافتند» (1).

جلال الدین سیوطی گوید:«بزرگان پیشین نسبت به کسانی که گمان کرده اند که قرائت های معروف همان است که در کتاب هایی مانند التیسیر و الشاطبیه آمده کاملا اعتراض دارند و آخرین کسی که به آن تصریح نموده،شیخ تقی الدین سبکی است» (2).

این بود اعتراضات بزرگان فنّ نسبت به ابن مجاهد،دربارۀ حصر قرائات در سبعه،کاری که دیگران نکرده بودند.ولی آیا این اعتراضات تأثیری داشته است؟! بررسی آثار موجود نشان می دهد که طبقۀ عامّه از آغاز قرن چهارم،همان رویّۀ اولیّه را ادامه داده و به پیروی تقلیدگونۀ محض،به همان قرّاء سبعه اکتفا کرده اند.اما علما و دانشمندان که در زمان های بعد آمده اند،به رعایت بی طرفی و اتخاذ روشی بر خلاف نظر عامّه قادر نبوده اند؛و عملا هم آهنگ و همراه با عامّه در سرازیری مسیل حرکت کرده اند.نمونۀ این دانشمندان،ابو محمد مکی(متوفای 437)است که سرسخت ترین مخالفان انحصار قرائات به هفت قرائت است.مع الوصف کتاب خود را به نام«الکشف عن وجوه القراءات السبع»به قرائت های سبعه اختصاص داده است.

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 2128


1- النشر فی القراءات العشر،ج 1،ص 36.
2- الاتقان،ج 1،ص 81.

دیگری ابو عمرو عثمان بن سعید دانی(متوفای 444)است که کتاب خود را به نام«التیسیر»منحصرا پیرامون قرائت های هفت گانه نگاشته است.

نمونۀ دیگر ابو عبد اللّه،محمد بن شریح اشبیلی است که به سال 476 وفات یافته و در کتاب خود به نام«الکافی»تنها دربارۀ قرائت های هفت گانه و روات آن بحث کرده است.همچنین ابو حفص بن عمر بن القاسم انصاری اندلسی کتاب خود را به نام«المکرر»به قرائت های سبعه منحصر کرده است.

ابو محمد قاسم بن فیرۀ شاطبی(متوفای 590)قصیده ای به نام«حرز الأمانی و وجه التهانی»دربارۀ قرائت های سبعه سروده و همان گونه که عامه به تقلید از ابن مجاهد معتقدند،برای هر قاری دو راوی ذکر نموده است.مؤلّفان دیگری نیز تألیفاتی به همین نحو به نگارش درآورده اند و همۀ آنان قرائت ها را در عدد هفت منحصر کرده اند.

تنها برخی از متأخران سه تن را به هفت قاری معروف اضافه کرده و به پیروی از ابن مجاهد برای هریک از آن سه،دو راوی بر شمرده اند.از جملۀ اینان:شمس الدین ابو الخیر ابن الجزری است که به سال 833 درگذشته است.وی کتابی در دو جلد به نام«النشر فی القراءات العشر»تألیف کرده و پس از آن کتابی دیگر به نام«التحبیر فی قرائات الأئمّه العشره»تألیف کرده و قصیده ای نیز به نام«طیبه النشر فی القراءات العشر»سروده که به همین نمط است.

پس از ابن الجزری تا عصر اخیر،همۀ مؤلفان کتب قرائات از وی پیروی کرده اند؛ که از آن جمله نویسندۀ معاصر،محمد سالم محیسن کتابی به نام«المهذب فی القراءات العشر»تألیف کرده است.

برخی نیز چهار قاری از قرّاء شواذ را بر این قرّاء ده گانه اضافه کرده اند،تا قرّاء مورد اعتماد(به عقیدۀ آنان)به چهارده تن برسند.کتاب«اتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربعه عشر»تألیف احمد بن محمد دمیاطی(متوفای 1117)مبتنی بر همین اساس ابداعی و نوآوری است.

اما پیروان مکتب تشیّع بر این باورند که تنها دلیل اعتبار قرائت،قرائتی است که دارای شروط یادشده باشد و عمدتا با قرائت شناخته شده نزد انبوه مسلمانان وفق

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 2129

دهد و آن جز یک قرائت بیش نیست،زیرا نصّ قرآنی یکی بیش نیست که از نزد خدای یکتا نازل گردیده است«القرآن واحد نزل من عند الواحد»و تمامی این اختلافات در قرائت قرآن،ناشی از اجتهاد قاریان است که خود را راویان آن نصّ گمان کرده اند.هرگونه اجتهادی در به دست آوردن نص قرآن بیهوده است،جز از طریق سماع و نقل متواتر،که منحصرا در قرائت عاصم به روایت حفص این ویژگی ها وجود دارد.که قبلا اشارت رفت و ذیلا به اختصار یادآور می شویم:

ویژگی قرائت حفص

یگانه قرائتی که دارای سندی صحیح و با پشتوانۀ جمهور مسلمین استحکام یافته،قرائت حفص است.این قرائت در طیّ قرون پی درپی تا امروز همواره میان مسلمانان متداول بوده و هست و تداول آن به چند سبب برمی گردد:

1.سبب اوّل،همان است که قبلا به آن اشاره شد.در واقع،قرائت حفص همان قرائت عامۀ مسلمانان است،زیرا حفص و استاد او عاصم شدیدا به آنچه که با قرائت عامّه و روایت صحیح و متواتر میان مسلمانان موافق بود،پایبند بودند.این قرائت را عاصم از شیخ خود ابو عبد الرحمن سلمی و او از امام«امیر المؤمنین»اخذ کرده است و علی علیه السّلام به هیچ قرائتی جز آنچه با نصّ اصلی وحی که میان مسلمانان از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله متواتر بوده،قرائت نمی کرده است.این قرائت را عاصم به شاگرد خود حفص آموخته است. ازاین رو در تمامی ادوار تاریخ مورد اعتماد مسلمانان قرار گرفت و این اعتماد عمومی صرفا از این جهت بوده است که با نص اصلی و قرائت متداول توافق و تطابق داشته است.نسبت این قرائت نیز به حفص،به این معنا نیست که این قرائت مبتنی بر اجتهاد حفص است؛بلکه این یک نسبت رمزی است برای تشخیص این قرائت و قبول قرائت حفص،به معنا قبول قرائتی است که حفص اختیار کرده و پذیرفته است؛زیرا این قرائت از روز نخست بین مسلمانان متواتر و متداول بوده است.

2.عاصم در بین قرّاء،معروف به خصوصیات و خصلت هایی ممتاز بوده که شخصیتی قابل توجه به او بخشیده است.وی ضابطی بی نهایت استوار و در اخذ

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 2130

قرآن از دیگران بسیار محتاط بوده است،لذا قرائت را از کسی غیر از ابو عبد الرحمن سلمی که از علی علیه السّلام فرا گرفته بود،اخذ نمی کرد و آن را بر زرّ بن حبیش که قرائت را از ابن مسعود آموخته بود،عرضه می کرد.

ابن عیاش می گوید:«عاصم به من گفت: هیچ کس جز ابو عبد الرحمن،حرفی از قرآن را برای من قرائت نکرد و من هر وقت که از پیش وی بازمی گشتم ،مسموعات خود را دربارۀ قرآن به زرّ بن حبیش عرضه می کردم.ابو عبد الرحمن نیز قرائت را از علی علیه السّلام و زرّ بن حبیش از عبد اللّه بن مسعود،اخذ کرده بودند» (1).از این جهت است که به تعبیر ابن خلکان:«عاصم در قرائت،یگانه مورد عنایت و توجّه بوده است» (2).به این ترتیب،در تمام دوره های تاریخ،قرائت عاصم قرائتی بوده که بر همۀ قرائت ها ترجیح داشته و بین عامۀ مسلمانان رواج داشته و همگان بدان توجه داشته اند.

قاسم بن احمد خیّاط(متوفای 292)که از افراد حاذق و مورد وثوق بود،در قرائت عاصم،امام به شمار می آید و از این جهت مردم اتفاق بر آن داشتند تا قرائت او را بر دیگر قرائت ها ترجیح دهند (3).

در ابتدای قرن چهارم،در جلسۀ قرائت ابن مجاهد قاری بغداد،پانزده تن متخصّص قرائت عاصم وجود داشته است و ابن مجاهد تنها قرائت عاصم را به آنان تعلیم می داد (4).نفطویه،ابراهیم بن محمد(متوفای 323)که پنجاه سال آموزش قرائت را به عهده داشت؛هر وقت که جلسۀ خود را آغاز می کرد،قرآن را به قرائت عاصم می خواند و پس از آن به قرائت های دیگر می پرداخت (5).

امام احمد بن حنبل نیز قرائت عاصم را بر دیگر قرائت ها ترجیح می داد،زیرا مردم کوفه که اهل علم و فضیلت بودند،قرائت عاصم را پذیرفته بودند (6).همان طور که ذهبی نقل کرده است:«احمد بن حنبل گفته است:عاصم مورد وثوق بود و من

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 2131


1- ذهبی،معرفه القرّاء الکبار،ج 1،ص 75.
2- وفیات الاعیان،ج 3،ص 9،شمارۀ 315.
3- ابن الجزری،الطبقات،ج 2،ص 11.
4- ذهبی،معرفه القرّاء الکبار،ج 1،ص 217.
5- ابن حجر،لسان المیزان،ج 1،ص 109.
6- ابن حجر،تهذیب التهذیب،ج 5،ص 39.

قرائت او را اختیار کرده ام» (1).

لذا تمام ائمۀ قرائت کوشش کرده اند تا اسناد قرائت خود را به عاصم به روایت حفص به خصوص متصل کنند.امام شمس الدین ذهبی می گوید:«بالاترین چیزی که برای ما به وقوع پیوست به دست آوردن قرائت قرآن عظیم از طریق عاصم است».

او سپس اسناد خود را متصلا تا حفص نقل می کند که او از عاصم و عاصم از ابو عبد الرحمن سلمی و وی از علی علیه السّلام و از زرّ بن حبیش و او از ابن مسعود گرفته و این دو(علی و ابن مسعود)آن را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اخذ کرده و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز به واسطۀ جبرئیل از خداوند گرفته است (2).

ازاین رو،همواره بزرگان و شاخص های فقهای امامیّه،قرائت عاصم به روایت حفص را ترجیح داده و برگزیده اند،زیرا آن را یگانه قرائت برتر و مطابق با لهجۀ فصیح قریش که قرآن بر وفق آن نازل گشته می دانستند که عرب و مسلمانان بر آن توافق دارند.

دانشمند بزرگ و مجاهد ابو الحسن ثابت بن أسلم حلبی،از شاگردان برجستۀ تقی الدین ابو الصلاح حلبی و جانشین او در آن دیار،که حدود سال(460)به درجۀ رفیع شهادت نائل گشت،کتابی ارزنده در ترجیح و توجیه قرائت عاصم نگاشته و روشن ساخته که قرائت او همان قرائت قریش است (3).

نیز ابو جعفر رشید الدین محمد بن علیّ بن شهرآشوب(متوفای 588)در کتاب پرارج خود«المناقب»گوید:«عاصم قرائت را از ابو عبد الرحمن سلمی فرا گرفته،که او نیز قرائت تمامی قرآن را از علی امیر مؤمنان علیه السّلام دریافت نموده و اضافه می کند فصیح ترین قرائات،قرائت عاصم است،زیرا از ریشۀ آن فرا گرفته و هر آنچه دیگران کج رفته اند،او راه استوار را انتخاب نموده است» (4).

همچنین فقیه گران مایه ابو منصور جمال الدین حسن بن یوسف،ابن مطهر علاّمۀ

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2132


1- ذهبی،میزان الاعتدال،ج 2،ص 358.
2- معرفه القرّاء الکبار،ج 1،ص 77.
3- به نقل از«صفدی».ر.ک:ذهبی،سیر اعلام النبلاء،ج 18،ص 176،شمارۀ 92 پاورقی شمارۀ 1 و نیز مقدمۀ کتاب«الکافی»ص 18 عاملی،و اعیان الشیعه،ج 4،ص 7، ستون 2.سید عاملی نسبت کتاب یادشده را به وی از ذهبی نقل می کند.
4- مناقب آل ابی طالب،ج 2،ص 43.

حلّی(متوفای 762)در کتاب«المنتهی»گوید:«بهترین قرائت ها نزد من قرائت عاصم است» (1).

قاری بزرگ قدر عماد الدین استرآبادی-از علمای قرن نهم-کتابی در خصوص قرائت عاصم نوشته و سند خود را به او بیان داشته است.این رساله در این باب یگانه است و برای دختر شاه طهماسب صفوی نگاشته و در خاتمۀ آن،آنچه را که از شاطبی در قصیدۀ شاطبیّه اش فوت شده،یادآور شده و استدراک نموده است (2).

معلّم و قاری بزرگ مصطفی فرزند محمد ابراهیم تبریزی،مقیم مشهد مقدس که در قرن یازده می زیسته(ولادت وی به سال 1007 بوده)رساله ای ارزنده در اسناد قرائت عاصم تألیف نموده است (3).خلاصه،کتب فراوان و متعددی بر دست بزرگان علما دربارۀ ارزش قرائت عاصم به رشتۀ تحریر درآمده و همواره دانشمندان با جمهور مسلمین در بها دادن به قرائت عاصم هم دوش و هم صدا بوده اند،که بر اهمیّت شأن این قرائت دلالت دارد.علاوه بر مزایای دیگر که شرح آن رفت.

3.از طرف دیگر،حفص که قرائت عاصم را در مناطق مختلف رواج داده به انضباط و استواری شایسته ای معروف بود و از این جهت همۀ مسلمانان علاقه مند بودند تا قرائت عاصم را به خصوص از وی اخذ کنند.علاوه بر آنکه حفص،اعلم اصحاب عاصم نسبت به قرائت او بوده و در حفظ و ضبط قرائت عاصم بر ابو بکر بن عیاش،هم ردیف خود،پیشی گرفته بود (4).

ابو عمرو دانی گوید:«حفص کسی است که قرائت عاصم را برای مردم تلاوت می کرد و در ترویج آن می کوشید.او در بغداد و در مکه به آموزش قرائت عاصم همّت گماشت» (5).

ابن المنادی گفته است:«پیشینیان حفص را در حفظ و ضبط قرآن برتر از ابن عیاش می دانستند و او را به ضبط کامل قرائتی که از عاصم آموخته بود،توصیف

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 2133


1- منتهی المطلب،چاپ سنگی،ج 1،ص 273،فرع ششم.
2- ر.ک:تهرانی،الذریعه،ج 17،ص 55،شمارۀ 304.
3- همان،ج 12،ص 236،شمارۀ 1542.
4- ابن الجزری،طبقات القرّاء،ج 1،ص 254.
5- همان.

کرده اند» (1).

شاطبی دربارۀ وی می گوید:«و حفص و بالإتقان کان مفضّلا (2)؛حفص به جهت دقّت و اتقان در قرائت،برتر از دیگران شمرده می شد».

ارباب نقد و تحقیق روایت حفص را از عاصم روایتی صحیح می دانند.ابن معین گوید:«روایت صحیحی که از قرائت عاصم باقی است،روایت حفص بن سلیمان است» (3).

با این کیفیت،قرائتی که بین همۀ مسلمانان رواج یافت،قرائت عاصم از طریق حفص است.

4.علاوه بر آن اسناد حفص در نقل قرائت عاصم از علی امیر المؤمنین علیه السّلام، اسنادی صحیح و عالی است که در دیگر قرائت ها نظیر ندارد،زیرا:

اولا عاصم قرائت را به طور کامل از احدی غیر از شیخ و استاد خود ابو عبد الرحمن سلمی اخذ نکرده که شخصیّتی بزرگ و موجّه به شمار می آمد و اگر عاصم این قرائت را بر دیگری عرضه کرده است،صرفا برای حصول اطمینان بوده است.

ابن عیاش می گوید:«عاصم به من گفت:احدی حرفی از قرآن را برای من قرائت نکرد،مگر ابو عبد الرحمن سلمی که قرآن را از علی علیه السّلام اخذ کرده است.من موقعی که از نزد ابو عبد الرحمن بازمی گشتم ،آنچه را که فرا گرفته بودم بر زرّ بن حبیش که قرائت را از عبد اللّه بن مسعود اخذ کرده بود،عرضه می کردم» (4).

ثانیا هیچ گاه عاصم با استاد و شیخ خود ابو عبد الرحمن سلمی مخالفت نورزید،زیرا یقین داشت آنچه را از او فرا گرفته،دقیقا همان است که او از علی علیه السّلام فرا گرفته است.عاصم در این باره گوید:«من در قرائت هیچ اختلافی با ابو عبد الرحمن سلمی نداشتم و در هیچ مورد با قرائت او مخالفت نورزیدم،زیرا به یقین می دانستم که ابو عبد الرحمن سلمی نیز در هیچ موردی با قرائت علی علیه السّلام مخالفت نورزیده است» (5).

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 2134


1- النشر فی القراءات،ج 1،ص 156.
2- شرح الشاطبیه(سراج القاری)،ص 14.
3- النشر فی القراءات،ج 1،ص 156.
4- معرفه القرّاء الکبار،از ذهبی،ج 1،ص 75.
5- همان و الطبقات،ج 1،ص 348.

ثالثا عاصم،اختصاصا اسناد طلایی و عالی قرائت خود را به ربیب خود حفص (1)منتقل کرده و نه به هیچ کس دیگر!و این فضیلت بزرگی است که تنها حفص در بین دیگر قرّاء،بدان ممتاز است.این همان شایستگی ویژه است که برای حفص فراهم آمد تا مسلمانان به او روی آورند و تنها قرائت او را بپذیرند.حفص می گوید:«عاصم به من گفت:قرائتی را که به تو آموختم،همان قرائتی است که از ابو عبد الرحمن سلمی اخذ کرده ام و او عینا از علی علیه السّلام فرا گرفته است و قرائتی را که به ابو بکر بن عیاش آموختم،قرائتی است که بر زر بن حبیش عرضه کرده ام و او از ابن مسعود اخذ کرده بود» (2).

در اینجا مناسب آمد به نکته ای اشاره شود:علاّمۀ طبرسی در تفسیر سورۀ تحریم ذیل آیۀ 3«عرّف بعضه و أعرض عن بعض»در بخش قرائت آیه می گوید:

«کسائی تنها کسی است که«عرّف»را با تخفیف«راء»خوانده و دیگر قرّاء همگی با تشدید خوانده اند».آن گاه گوید:«ابو بکر بن عیاش-یکی از دو راوی عاصم-قرائت تخفیف را اختیار کرده»و از وی نقل می کند که گفته است:«این یکی از ده قرائاتی است که در قرائت عاصم وارد ساخته ام که از علی علیه السّلام فرا گرفته بود،خواستم تا قرائت علی را خالص گردانم».

سپس اضافه می کند:«قرائت تخفیف،قرائت حسن بصری و ابو عبد الرحمن سلمی است و ابو عبد الرحمن سلمی اگر کسی را می دید که با تشدید می خواند او را با سنگ ریزه می زد» (3).

طبری در همین مورد می گوید:«تمامی قرّاء شهرها و بلاد اسلامی جز کسائی،با تشدید خوانده اند و این کسائی است که قرائت تخفیف را نیز به حسن بصری و ابو عبد الرحمن سلمی و قتاده نسبت داده است» (4).

در کتب قرائات تصریح دارند که جز کسائی کسی با تخفیف نخوانده (5)و روشن

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 2135


1- حفص،فرزند همسر عاصم و در دامن وی پرورش یافته بود.
2- ابن الجزری،طبقات القرّاء،ج 1،ص 348.
3- مجمع البیان،ج 10،ص 312.
4- جامع البیان،ج 28،ص 103.
5- ر.ک:ابن جز ری،النشر،ج 2،ص 388.همان،شرح طیبه النشر،ص 407-406.دانی.التیسیر،ص 212.ابو زرعه.حجه القراءات.ص 713.ابن مجاهد.السبعه.ص 64.زاد المسیر،ج 8،ص 309.محمد سالم

نیست طبرسی این سخن را از کجا آورده که در منابع موجود اثری از آن یافت نمی شود.علاوه که این سخن با تصریح خود عاصم نیز مخالفت دارد که قرائتی را که به حفص آموخته صرفا از طریق ابو عبد الرحمن سلمی از علی علیه السّلام گرفته و ابو بکر ابن عیاش را نشاید که در آن دخالتی کند یا تغییری دهد.به نظر می رسد تسامحی در این نسبت ناروا رخ داده باشد.

آیا حفص مخالفتی با عاصم دارد؟

ابن جزری می گوید:«حفص گفته است:من در هیچ موردی با قرائت عاصم مخالفتی نداشتم،مگر در مورد کلمۀ«ضعف»که سه بار در این آیه تکرار شده است:

«اللّٰهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّهً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّهٍ ضَعْفاً» (1)عاصم، کلمۀ«ضعف»را به فتح ضاد و حفص،به ضمّ ضاد خوانده است» (2).ابو محمد مکی می گوید:«ابو بکر و حمزه این کلمه را در هر سه مورد به فتح ضاد خوانده اند و گفته شده است که حفص نیز آن را به فتح ضاد از عاصم روایت کرده؛ولی خود بر مبنای روایت عبد اللّه بن عمر،آن را به ضمّ ضاد خوانده است.ابن عمر گفته است که من این کلمه را در حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به فتح ضاد خواندم و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرائت مرا تصحیح کرد و در هر سه مورد به ضمّ ضاد خواند».مکی اضافه می کند که:«از حفص روایت شده که گفته است:من در قرائتی که از عاصم فرا گرفتم،در هیچ مورد با وی اختلافی نداشتم و مخالفتی نکردم،مگر در مضموم خواندن این سه کلمه» (3).

به نظر می رسد این نسبت کاملا ناروا است و هرگز حفص بر خلاف قرائت عاصم قرائت نکرده و چنین چیزی نگفته است و لذا مکی به صراحت آن را به حفص نسبت نداده و با لفظ مجهول (4)(گفته شده و روایت شده)این موضوع را با شک و تردید نقل می کند.به طوری که گویی صحّت و درستی آن برایش روشن نیست.این نکته ای است که ما نیز آن را ترجیح می دهیم؛زیرا اعتماد شخصیّتی مانند حفص به

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 2136


1- روم 30:54.
2- طبقات القرّاء،ج 1،ص 254.
3- الکشف عن وجوه القراءات،ج 2،ص 186.
4- «روی عن حفص»یا«ذکرهن حفص».

ابن عمر،که در زندگی با سردرگمی روز می گذراند و ترجیح دادن وی بر شیخ و استاد خود عاصم،که مورد وثوق و امانت و ضبط بوده،معقول به نظر نمی آید.

به خصوص که قرائت عاصم به موجب اسناد صحیح و عالی مأخوذ از علی علیه السّلام است و عاصم آن را به دست پروردۀ خود«حفص»که مورد وثوق او بوده،به ودیعت سپرده است این موضوعی نیست که به مجرد روایتی که شخص فاقد اعتباری نقل کرده،بتوان آن را مورد شک و تردید قرار داد.چگونه ممکن است چنین موضوعی در مورد آیه ای از آیات قرآن بر دیگر صحابۀ بزرگ و امین پیامبر پوشیده باشد و تنها ابن عمر از آن اطلاع داشته باشد؟!آیا معقول است که حفص،قرائت شیخ مورد وثوق خود را که عینا قرائت علی علیه السّلام است و با اخلاص و امانت تمام از سلمی اخذ کرده،کنار گذارد؛تنها به علت روایتی که صحّت آن ثابت نشده است به گونۀ دیگر قرائت کند؟! با توجه به این که ما به میزان دقت کوفی ها،به خصوص در عصر تابعین؛و نیز به میزان دوستی آنان نسبت به اهل بیت علیهم السّلام آگاه بوده،ناباوری هایی که نسبت به افرادی سست عنصر مانند ابن عمر از خود نشان می دادند،به نادرستی نسبت یاد شده و عدم صحت آن یقین داریم و معتقدیم که حفص در هیچ موردی با قرائت استاد خود،عاصم اختلافی نداشته است.چنان که عاصم با سلمی اختلافی نداشته، زیرا سلمی با علی علیه السّلام مخالفتی نداشته است.نظری را که می توان ترجیح داد این است که این کلمه را حفص هرگز به ضم نخوانده و با شیخ خود هیچ گاه مخالفتی نورزیده است.

رابطۀ ناگسستنی شیعه با قرآن

مطرح کردن این بحث از آن جهت است که در برخی سخنان کوته نظران و فاقد اندیشۀ آزاد که ترجیح می دهند از اسلاف خود پیروی کنند،تهمت های ناروا که حاکی از حقد و کینه توزی دیرینه است یافت می شود.لذا ضرورت دفع تهمت ایجاب نمود تا اندکی درنگ کرده،موضع امّتی بزرگ را که گناهی نداشته جز تمسّک به ولای خاندان نبوّت،روشن سازیم.آری گناهی جز عمل به وصیّت پیامبر و

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 2137

اجابت قرآن کریم (1)نداشته اند! برخی ناآگاهان به شیعه نسبت داده اند که مصحفی خاص خود دارند و آن را «المصحف الشیعی»می نامند! (2)در حالی که شیعه خود در طول حیات خویش چنین موضوعی را نشنیده است.گروهی از محققان متأخر در برابر این ادعا شدیدا اعتراض کرده اند (3)،که مهم ترین آنان گلدزیهر است.او علاقۀ خاصّ شیعه را نسبت به نصّ رسمی قرآن که در دست مسلمانان است،تشریح و تأیید می کند (4).به منظور توضیح بیشتر دربارۀ علاقه شیعه به نص قرآن کنونی،ناگزیر از بیان مطالب زیر هستیم:

هرگاه تاریخ قرآن مجید و دوره هایی را که نسلا بعد نسل بر قرآن گذشته بررسی کنیم،در می یابیم که نصّ کنونی قرآن با وضع موجود،اصولا محصول کوشش های شیعه است و اینان هستند که در حفظ و ضبط قرآن تلاش کردند و در تنظیم آن به نحو احسن و شکل گذاری و زیبایی آن،از هیچ اقدامی فروگذاری نکردند.در حقیقت،اگر قرآنی وجود داشته باشد که بتوان آن را«مصحف شیعی»نامید،همین مصحف موجود است و با توجّه به نقش ائمۀ شیعه و قرّاء و حفّاظ و هنرمندان شیعه در طول تاریخ نسبت به مصحف،باید قرآن را به شیعه منسوب کرد.

علی امیر المؤمنین علیه السّلام اولین کسی است که اندیشۀ گردآوری قرآن را،پس از درگذشت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اظهار کرد و هر چند قرآنی را که وی گردآوری کرد نپذیرفتند، ولی اندیشۀ گردآوری قرآن در همان زمان اثر خود را بجا گذاشت و نسبت به خود قرآن از نظر اصل جمع آوری آن بر دست دیگران اختلافی به وجود نیامد.

مصحف های مهمّی که در آن زمان و پیش از توحید مصاحف تهیه شد و قرآن در آن ها جمع آوری گردید عبارتند از:مصحف های عبد اللّه بن مسعود،ابیّ بن کعب،

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 2138


1- مانند:حدیث ثقلین و حدیث سفینه و آیۀ «قُلْ لاٰ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبیٰ» شوری 42:23.
2- ر.ک:القرآن و علومه فی مصر،ص 81،تألیف دکتر عبد اللّه خورشید که این نسبت را تشریح کرده و با دلایل تاریخی،آن را رد کرده است.
3- ر.ک:مصطفی صادق رافعی تاریخ آداب العرب ج 2،ص 16-15.مقدّمۀ حیات محمد صلّی اللّه علیه و آله،از مویر، ص 36-35.تاریخ المساجد الأثریه،از حسن عبد الوهاب،ص 92.حاشیۀ فضائل القرآن،ابن کثیر،نوشتۀ رشید رضا،ص 48،شمارۀ 2 و 3.
4- ر.ک:مذاهب التفسیر،ص 93،از گلدزیهر.

ابو الدرداء و مقداد بن اسود.همگی اینان به ولای خاص نسبت به بیت والای نبوی شناخته شده اند.دیگر مصحف ها از اعتبار هم سنگ این مصاحف نبودند و صحف ابو بکر نیز به صورت کتاب منظم نشده بود.

اول کسی که توحید مصحف ها را در عهد عثمان مطرح کرد،حذیفه بن الیمان بود.چگونگی کار او در بخش های پیش گذشت.ابیّ بن کعب تصدّی املای قرآن را موقع استنساخ مصحف ها بر عهده داشت و در اشکالات،نسبت به ضبط کلمات، به او مراجعه می کردند.

شکل گذاری مصحف و نقطه گذاری آن،به دست ابو الاسود الدؤلی و دو شاگرد او نصر بن عاصم و یحیی بن یعمر انجام گرفت.اولین کسی که در تحسین کتابت مصحف و زیبایی خطّ آن اقدام کرد،خالد بن ابی الهیاج،از اصحاب علی علیه السّلام بود.

ضبط حرکات به شکل کنونی،کار استاد بزرگ خلیل بن احمد فراهیدی است.او اولین کسی است که«همزه و تشدید و روم و اشمام»را وضع کرد.که در مباحث گذشته به تفصیل گفته شد.تمامی افراد یادشده از سرشناسان دانشمند شیعه اند.

شیعه بود که اصول قرائت را مورد تحقیق و بررسی قرار داد و قواعد آن را بنیان نهاد و با نهایت امانت و اخلاص،ابتکاراتی در فنون قرائت و تغییراتی در آن به کار برد.

اگر نگوییم شش تن،دست کم چهار تن از قرّاء سبعه،شیعه بودند؛علاوه بر آن که گروهی از ائمۀ قرّاء بزرگ از شیعیان به شمار می آیند.از آن جمله اند:ابن مسعود، ابیّ بن کعب،ابو الدرداء،مقداد،ابن عباس،ابو الاسود،علقمه،ابن سائب،سلمی، زرّبن حبیش،سعید بن جبیر،نصر بن عاصم،یحیی بن یعمر،عاصم بن ابی النجود، حمران بن اعین،ابان بن تغلب،اعمش،ابو عمرو بن العلاء،حمزه،کسائی،ابن عیاش، حفص بن سلیمان و امثال اینان که از ائمۀ بزرگند و در مناطق و دوره های مختلف،در رأس امر قرائت قرار داشته اند (1).

اما قرائت کنونی که قرائت حفص است،یک قرائت شیعی خالص است؛که آن را

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 2139


1- شرح حال آنان در بحث از«طبقات القرّاء»،ج 2،التمهید آمده است.

حفص که از اصحاب امام صادق علیه السّلام است (1)،از شیخ خود عاصم روایت کرده است.

او نیز از بزرگان و معاریف شیعه به شمار می آمد (2)و قرائت را از شیخ خود،سلمی اخذ کرده است.سلمی خود از خواص علی علیه السّلام بود که مستقیما قرائت را از علی علیه السّلام فرا گرفت (3)و علی آن را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و پیامبر از خدای عز و جل أخذ کرده است.

حجّیت قرائات سبع

آیا قرائات سبع دارای حجیّت و ارزش اعتباری هستند؟آیا نمازگزار می تواند یکی از این قرائت ها(در محدودۀ قرائات سبع)را انتخاب کند؟ بیشتر فقها قایل به جواز می باشند.مرحوم سید محمد کاظم یزدی در العروه الوثقی و مرحوم سید ابو الحسن اصفهانی در وسیله النجاه،احتیاط را در آن دانسته اند که نمازگزار از قرائات سبع تجاوز نکند.گرچه فتوای ایشان جواز قرائت به هر قرائت صحیحی است،چه از سبع باشد چه نباشد (4).

آیت اللّه خویی قرائت به قرائات متداول عصر ائمه را جایز دانسته (5)و حدیث «اقرءوا کما یقرأ الناس»را قرائات متداول آن زمان تفسیر نموده اند.امام خمینی قدّس سرّه احتیاط فرموده که از قرائات سبع تجاوز نکند (6).

مشهور میان فقها،تخییر در انتخاب هریک از قرائات سبع است،با آنکه در روایت امام صادق علیه السّلام آمده است:«القرآن واحد نزل من عند الواحد و إنما الاختلاف من قبل الرواه».گفته اند:ولی ائمۀ معصومین رخصت داده اند که طبق هریک از قرائات مشهور قرائت کنند و روایت«اقرءوا کما یقرأ الناس»را دلیل بر این مدّعی گرفته اند.لازمۀ جمع بین دو حدیث،انحصار قرائت اصلی در میان همین قرائات

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 2140


1- ر.ک:رجال شیخ طوسی،ص 176.
2- مؤلف نقض الفضائح،او را شیخ ابن شهرآشوب و ابو الفتوح رازی،برشمرده است.
3- ر.ک:صدر،التأسیس،ص 346 قاضی،المجالس ج 1،ص 548.ابن قتیبه،او را در زمرۀ اصحاب علی علیه السّلام و در زمرۀ کسانی که از وی فقه آموخته اند،برشمرده است.(المعارف،ص 230).برقی نیز در رجال خود،وی را از خواص امام می داند.(التأسیس،ص 242).
4- العروه الوثقی؛آداب القراءه و أحکامها،مسألۀ 50.وسیله النجاه؛قرائت،مسألۀ 14.
5- منهاج الصالحین؛ج 1،کتاب الصلاه،ص 167،مسألۀ 119.
6- تحریر الوسیله؛ج 1،کتاب الصلاه،ص 152،مسألۀ 14.

معروف است.بنابراین برای تسهیل،مردم را ملزم به یک قرائت و شناخت آن نکرده اند.ولی احتیاط در آن است که مطابق قرائات سبع قرائت شود و از آن تجاوز نشود.

امام خمینی قدّس سرّه نیز همین احتیاط را فرموده اند؛زیرا احتمال می رود که حدیث «اقرءوا کما یقرأ الناس»ناظر به همین قرائات سبع که در میان مردم شهرت یافته است،باشد.

ولی مرحوم سید محسن حکیم در شرح عروه:(مستمسک العروه) (1)می فرماید:

«حدیث مزبور نمی تواند ناظر به قرائات سبع باشد؛زیرا پدیدۀ حصر قرائات در سبع در اوایل سدۀ چهارم به وقوع پیوست؛یعنی دو قرن پس از صدور حدیث مذکور».

بنابراین حدیث را به قرائات معروف در عصر ائمه ناظر می داند که بیش از قرائات سبع است.پس هر قرائتی که ثابت شود در عصر ائمه شهرت مردمی داشته است، جایزالقراءه می باشد.

ما بر این باوریم قرآنی که از جانب خداوند بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است،بیش از یکی نبوده و نیست و آن همین قرآنی است که مردم از آن پاسداری می کنند.قرائت صحیح همان است که مردم از پیامبر گرفته اند و آن قرائت موروثی،هیچ گونه ارتباطی با قرائت قرّاء که مولود اجتهادات شخصی آنان است،ندارد و نمی تواند داشته باشد؛زیرا قرآن موروثی،جدا از قرآن اجتهادی است.

بزرگان-امثال امام بدر الدین زرکشی (2)و استاد خویی (3)-فرموده اند:«القرآن و القراءات حقیقتان متغایرتان...؛قرآن و قرائات دو حقیقتند،آن وحی الهی است که بر پیامبر اکرم فرودآمده و این اختلاف قرّاء بر سر شناخت آن وحی است که بیشتر مبنی بر اجتهادات شخصی آنان است».لذا حدیث«اقرءوا کما یقرأ الناس»ناظر به همان حقیقتی است که در دست مردم جریان دارد و آن را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به ارث برده اند.نه آنچه بر زبان قاریان جاری است و مولود اجتهادات آنان می باشد و بر

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 2141


1- مستمسک العروه الوثقی؛ج 6،ص 245-242.
2- البرهان؛ج 1،ص 318.
3- البیان؛ص 173.

سر آن اختلاف دارند.بنابراین آنچه معتبر است و حجّیت شرعی دارد،قرائتی است که جنبۀ همگانی و مردمی،دارد و آن قرائت همواره ثابت و بدون اختلاف بوده و تمامی مصحف های موجود در حوزه های علمی معتبر در دوره های تاریخ یکسان بوده،اختلافی در ثبت و ضبط آن وجود ندارد.

لذا همۀ قرآن های مخطوط در طول تاریخ و مطبوع در چند قرن اخیر یکنواخت بوده (1)و جملگی طبق قرائت حفص است که همان قرائت مشهور میان مسلمانان بوده و هست،زیرا حفص قرائت را از استاد خویش عاصم و وی از استاد خویش ابو عبد الرحمن سلمی و وی از مولا امیر مؤمنان علیه السّلام گرفته است و طبعا همان قرائت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است که تمامی مردم شاهد و ناظر و ناقل آن بوده اند.

امام خمینی قدّس سرّه فرموده اند:«الأحوط عدم التخلّف عمّا فی المصاحف الکریمه الموجوده بین أیدی المسلمین (2)؛احوط آن است که از آنچه در ثبت و ضبط قرآن کنونی در دست مسلمانان وجود دارد تخلّف نشود».

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 2142


1- لازم است یادآوری شود که قرائت ورش به روایت قالون تنها در کشور عربی لیبی اخیرا چاپ شده و مورد اعتراض مسلمانان و سران برخی از کشورهای اسلامی قرار گرفته است.
2- تحریر الوسیله؛ج 1،ص 152،مسألۀ 14.

فصل پنجم : نسخ در قرآن

اشاره

نسخ در قرآن یکی از مسایل بحث انگیز به شمار می رود،زیرا این سؤال پیش می آید که چرا باید در قرآن آیات منسوخه وجود داشته باشد تا احیانا موجب گمراهی گردد و برخی آیۀ منسوخی را محکم بپندارند و به آن استناد کنند؟!اساسا وجود آیۀ منسوخ در قرآن چه فایده ای می تواند داشته باشد؟!از این قبیل شبهات که در جای خود مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

نسخ نزد پیشینیان مفهومی گسترده تر از مفهوم کنونی داشته است.در گذشته هرگونه تغییر در حکم پیشین را نسخ می گفتند،در حالی که نسخ مصطلح امروز جایگزین کردن حکم جدید به جای حکم قدیم است.بدین ترتیب نسخ در نزد پیشینیان تخصیص عام یا تقیید اطلاق را نیز شامل می گردید.ولی امروزه تنها به همان جایگزینی حکمی به جای حکمی دیگر گفته می شود.به این معنا که حکم سابق به کلی منسوخ و حکم ناسخ جای آن را بگیرد.تمامی شبهات و بحث ها در مورد همین معنای اخیر است و سخن ما نیز در این فصل در همین خصوص خواهد بود.

اهمیّت بحث از نسخ

اهمیّت بحث نسخ موقعی روشن می گردد که پذیرفته شود در قرآن آیات منسوخه در کنار آیات محکمه(غیر منسوخه)وجود دارد.در این صورت برای یک محقّق معارف قرآنی ضرورت می یابد تا آیات منسوخه را بشناسد و آن ها را از آیات

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 2143

محکمه جدا سازد.یک فقیه که در صدد استنباط احکام فقهی از قرآن می باشد،یا یک متکلم که به دنبال دریافت معارف قرآنی می باشد،باید توان تشخیص آیات محکمه را داشته باشد.یک فقیه در مقام فتوی و یک قاضی به هنگام صدور حکم،لازم است هوشیار باشد تا مبادا آیات منسوخه را مورد فتوی یا قضاء قرار داده باشد.

ابو عبد الرحمن سلمی گوید که مولا امیر مؤمنان علیه السّلام با یکی از قاضیان کوفه روبرو شد.از او پرسید:«آیا آیات ناسخه را جدا از آیات منسوخه می شناسی؟»آن قاضی گفت:نه!آن گاه حضرت فرمود:«در این صورت هم خود را نابود کرده و هم دیگران را نابود ساخته ای» (1).امام صادق علیه السّلام به یکی از فقیهان کوفه فرمود:«تو را فقیه مردم عراق می گویند؟»گفت:آری.فرمود:«در فقاهت خود از کدام منبع بهره می گیری؟» گفت:از قرآن و سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله!فرمود:«آیا از کتاب خدا به درستی شناخت داری و آیا ناسخ را کاملا از منسوخ جدا می سازی؟»گفت:آری!فرمود:«علم گسترده ای ادّعا کرده ای،چیزی را که خداوند تنها نزد شایستگان قرار داده است» (2).البته مقصود از ناسخ و منسوخ در این گونه روایات،مفهوم عام آن می باشد که شامل تخصیص عموم و تقیید اطلاق نیز می گردد.بدین معنا که به هر حکم لاحق که در حکم سابق تغییر دهد،ناسخ می گویند.خواه به کلی حکم سابق را برداشته باشد یا دایرۀ شمول آن را کوتاه کرده باشد.پر روشن است که عمل به عام یا مطلق نیز پیش از فحص و یأس از مخصص یا مقیّد روا نمی باشد.همان گونه که عمل به منسوخ با وجود ناسخ نیز جایز نیست.

حکمت نسخ

در هر حرکت اصلاحی و رو به پیش،لازمۀ تکامل،نسخ برخی آیین نامه ها و دستورالعمل ها می باشد.زیرا در یک حرکت تدریجی وجود مراحل پی درپی و تغییر شرایط،لزوم بازنگری در برنامه ها را ضروری می سازد.البته این تا موقعی است که

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 2144


1- تفسیر عیاشی،ج 1،ص 12،شمارۀ 9.
2- تفسیر صافی،مقدمۀ دوم،ج 1،ص 13.

حرکت به رشد نهایی و کمال مقصود نرسیده باشد.هرگاه برنامه ها تکامل یافت مسألۀ نسخ نیز منتفی می گردد.لذا نسخ در یک شریعت تا موقعی است که پیامبر حیات داشته باشد و فوت وی دیگر جایی برای نسخ در شریعت باقی نمی گذارد.

نسخ پیاپی در یک شریعت نوبنیاد همانند نسخه های طبیب است که با شرایط و احوال مریض تغییر پیدا می کند.نسخۀ دیروز در جای خود مفید و نسخۀ امروز نیز در جای خود مفید است.لذا خداوند می فرماید: «مٰا نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِهٰا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهٰا أَوْ مِثْلِهٰا» (1)هرگونه نسخ که صورت می گیرد هریک در جای خود درست بوده و نسبت به شرایط رعایت اصلح شده است.

مقصود از«خیر منها أو مثلها»لحاظ دو حالت است:اگر حکم دیروز را نسبت به شرایط امروز بنگری حکم امروز اصلح(خیر)است و اگر هریک را در جای خود بنگری هر دو حکم همانندند،زیرا هریک با شرایط متناسب خود توافق کامل دارد.

فرق میان نسخ و انساء در آن است که اگر حکم سابق هنوز زنده است ولی شرایط تغییر یافته و حکم جدیدی را مقتضی ساخته است،آن را نسخ مستقیم می گوییم.اما اگر حکم سابق بر اثر گذشت زمان به دست فراموشی سپرده شده و از یادها رفته یا تحریف شده است،آن را«إنساء»می نامیم،به این معنا که این حکم از یادها برده شده است.

خلاصه در آیۀ کریمه می فرماید:چه نسخ مستقیم صورت گیرد یا حکم سابق فراموش شده باشد و از نو حکم تازه آورده شود،در هر دو صورت رعایت اصلح شده است و آنچه به صلاح مردم است بر آنان عرضه می شود.این آیه می خواهد این شبهه را بزداید که در نسخ احکام یا شرایع هیچ گونه اشتباه یا تغییر در رأی که حاکی از پی بردن به ناروایی حکم سابق باشد رخ نداده است،بلکه هریک در جای خود روا می باشد.در این باره در بخش شبهات پیرامون مسألۀ نسخ روشن تر سخن خواهیم گفت.

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 2145


1- بقره 2:106.
تعریف نسخ

نسخ-در اصطلاح کنونی-عبارت است از«رفع حکم سابق،که بر حسب ظاهر اقتضای دوام داشته،به تشریع حکم لاحق،به گونه ای که جایگزین آن گردد و امکان جمع میان هر دو نباشد».در این تعریف نکته هایی رعایت شده که باید مورد توجّه قرار گیرد:

1.مقصود از حکم-چه منسوخ و چه ناسخ-حکم شرعی اعم از تکلیفی و وضعی است لذا هرگونه تغییر و تبدیلی که در امور خارج از محدودۀ احکام شرعی انجام گیرد،از موضوع بحث خارج است.

2.مقصود از اقتضای دوام که بر حسب ظاهر حکم سابق است،همان اطلاق ازمانی است که بر حسب تفاهم عرفی استفاده می شود،زیرا هرگونه تکلیف یا دستوری سه گونه گسترش و شمول دارد:شمول افرادی،شمول احوالی و شمول ازمانی؛یعنی فرمان صادر شامل همۀ افراد مورد خطاب یا مورد تکلیف می شود،و نیز شامل همۀ احوال هر فرد می گردد تا هر فرد در هر شرایطی که باشد باید امتثال تکلیف نماید،به علاوه شامل همۀ زمان ها می گردد و در طول زمان باید این فرمان انجام گیرد.پس همۀ مکلّفین،در هر شرایطی و در طول زمان باید تکلیف صادر را امتثال کنند.البته شمول افرادی را اصطلاحا عموم وضعی می نامیم (1).ولی شمول احوالی و ازمانی را اطلاق می گوییم که بر پایۀ دلیل عقلی (2)(مقدمات حکمت) استوار است.در نتیجه هر تکلیفی بر حسب دلالت ظاهر کلام،اقتضای تداوم دارد.

3.مقصود از عدم امکان جمع،وجود تضاد و تنافی میان حکم سابق و لاحق است،که اصطلاحا«تباین کلّی»گفته می شود.ولی اگر دو حکم به گونه ای باشند که امکان وجود هم زمان داشته باشند،در این صورت پدیدۀ نسخ صورت نگرفته است؛مانند آن که حکم سابق عام یا مطلق باشد و حکم لاحق خاص یا مقیّد، که در این صورت حکم لاحق مخصّص یا مقیّد حکم سابق است نه ناسخ.یعنی

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 2146


1- بدین معنا که دلالت عموم وضعی،مستند به لفظ و مرتبط به اصل وضع لغوی آن است.
2- که این دو گونه اطلاق از دلیل عقلی و نظر به مقام حکمت متکلم استفاده شده است،زیرا اگر مخصوص حالت خاص یا دوران خاصی بود بایستی اعلام می کرد.

شعاع حکم سابق را کوتاه می کند ولی به کلی آن را برنمی دارد.این خود یک گونه جمع عرفی است که متداول و متعارف است و از دایرۀ نسخ بیرون می باشد.لذا فرق میان نسخ و تخصیص در آن است که نسخ،رفع حکم سابق از تمامی افراد موضوع است و تخصیص،رفع حکم از بعض افراد است در حالی که حکم سابق دربارۀ بعض دیگر همچنان جاری است.

شرایط نسخ

از تعریف یادشده برخی از شرایط نسخ روشن گردید.این شرایط عبارتند از:

وجود تنافی میان ناسخ و منسوخ و عدم امکان جمع آن ها،اختصاص نسخ به احکام شرعی اعم از تکلیفی و وضعی و نیز عدم تبدّل موضوع مانند تبدّل حالت اختیار به حالت اضطرار یا حاضر به مسافر و غیره،که هرگونه تغییر حکم در این گونه موارد از حیطۀ مسألۀ نسخ بیرون است،زیرا هر موضوعی حکم خود را دارد و با تبدّل موضوع،حکم آن تغییر می کند و این گونه تبدّل حکم را نبایستی نسخ نامید، چنانچه برخی به این اشتباه رفته و بسیاری از موارد تخصیص یا تبدّل موضوع را در زمرۀ منسوخات آورده اند.

اضافه بر موارد مذکور،در اینجا یک شرط قابل توجّه است و آن عدم تقیید حکم سابق به قید زمانی صریح است.چه اگر حکم سابق از اوّل مقیّد به قید زمانی باشد،با سرآمد زمان،حکم سابق پایان می یابد و نیازی به نسخ مجدّد نیست.ولی این نکته نباید فراموش شود که قید زمانی باید صریح باشد و اگر ابهام گونه به پایان زمانی حکم اشاره شود،از مورد بحث بیرون است،زیرا حکم سابق به جهت ابهام در پایان زمانی همچنان اقتضای دوام را خواهد داشت تا حکم مجدّد(ناسخ)صادر گردد و تعریف یادشده بر آن صادق است،زیرا ابهام در قید زمانی موجب می گردد تا اصل حکم همچنان استوار بماند تا از جانب شرع،تبیینی صادر گردد و آن ابهام به صورت مشخّص درآید و تا این تبیینی از جانب شارع نیامده،حکم سابق کما کان استوار خواهد بود.مثلا آیۀ «وَ اللاّٰتِی یَأْتِینَ الْفٰاحِشَهَ مِنْ نِسٰائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 2147

مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتّٰی یَتَوَفّٰاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَبِیلاً» (1)را از این موارد می توان شمرد.در ارتباط با این آیه باید توجّه داشت که در ابتدای اسلام، دربارۀ زنانی که مرتکب فحشا می گردیدند،دستور آمد تا آنان را در خانه نگاه دارند و از بیرون آمدن آنان تا موقع فرا رسیدن مرگ جلوگیری کنند یا آنکه خداوند راه دیگری نشان دهد.عبارت «أَوْ یَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَبِیلاً» گرچه اشارت دارد به آنکه حکم یادشده برای همیشه نیست و دیر یا زود حکم دیگری جایگزین آن می گردد.ولی این اشارت،حالت ابهام دارد و مشخّص نگردیده آن حکم دیگر چه موقع صادر خواهد شد.لذا تا حکم جدید نیامده حکم سابق قابل تداوم بوده و باید مورد عمل قرار می گرفت.تنها با آمدن حکم جدید(جلد یا رجم)حکم سابق مرتفع گردید.این همان ویژگی نسخ است که در اینجا وجود دارد.

حقیقت نسخ

آنچه گفته شد تعریف ظاهری نسخ است.بر حسب این تعریف نسخ تبدیل حکم سابق است به حکم لاحق که این تبدیل بر حسب متعارف حاکی از تجدید نظر است،زیرا مشرّع حکم سابق را به گونۀ مطلق صادر کرده است به گونه ای که ظهور در تداوم داشته است.ولی اکنون و با ملاحظۀ شرایط پیش آمده،در اطلاق حکم سابق تجدید نظر نموده جلوی آن را گرفته و حکم تازه ای که موافق شرایط موجود باشد صادر می کند وگرنه در صورتی که شارع قصد تجدید نظر داشت می بایست از اوّل پیش بینی کرده،حکم سابق را مقیدا صادر می نمود،نه به طور مطلق،و صدور حکم سابق به صورت مطلق،مبیّن یک گونه جهل به پیش آمدها است که شایستۀ علم ازلی الهی نیست؛علمی که فراگیر همه چیز است! آری نسخ بدین معنا،در تشریعات وضعی(که بر دست انسان ها صورت می گیرد)امری طبیعی است.انسان نمی تواند تمامی پیش آمدهای آینده را پیش بینی کند. ازاین رو،نسخ به معنای حقیقی اش-که تجدید نظر است-دربارۀ تشریعات آسمانی،صورت معقولی ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 2148


1- نساء 4:15.

پس نسخ در شرایع الهی،نسخ ظاهری است.یعنی بر حسب ظاهر مردم گمان می برند که نسخی صورت گرفته در حالی که واقعا چنین نیست و خداوند از اول و همان موقع که حکم سابق را تشریع نمود می دانست که آن حکم تداوم ندارد و مدّت دوام آن محدود است و سرآمد اجل آن نزد خداوند مشخّص بوده،صرفا وفق مصالحی از بیان مدت آن خودداری شده که به موقع و هنگام سررسید اجل آن بیان می گردد.این-اصطلاحا-تأخیر بیان تا وقت حاجت است که از نظر اصولیّون خالی از اشکال است آنچه مورد اشکال می باشد تنها تأخیر بیان از وقت حاجت است.با این بیان می توان گفت که در واقع،نسخی در کار نیست بلکه خداوند از همان نخست حکم سابق را به صورت محدود تشریع نموده ولی حدّ و نهایت آن را بیان نداشته که در موقع خود بیان می دارد.

تشابه نسخ و بدا

همین گونه است مسألۀ«بدا»در تکوینیّات،که مردم بر حسب ظاهر بر ثبوت چیزی گمان داشته و از واقع بی خبرند که تبدّل می یابد و در موقع خود بر آن آگاه می شوند و گمان می برند«بدا»حاصل گشته است.لذا دو مسألۀ نسخ و بدا در این جهت با هم یکسانند،جز آن که نسخ در تشریعیّات است و بدا در تکوینیّات.آیۀ مربوط به نسخ را یادآور شدیم.آیۀ مربوط به بدا در سورۀ رعد آمده: «یَمْحُوا اللّٰهُ مٰا یَشٰاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتٰابِ» (1).یعنی خداوند بر می دارد آنچه را که بر حسب ظاهر حالت ثبات دارد و ثبات می بخشد آنچه را که بر حسب ظاهر حالت زوال دارد.

علم به ثبات و زوال واقعی هر چیز نزد خدا مضبوط است.تفصیل این اجمال را در جای خود آورده ایم.

انواع متصوّرۀ نسخ در قرآن
اشاره

نسخ در آیات قرآنی را به چندگونه تصوّر کرده اند،که برخی مورد قبول و برخی مردود است:

1.نسخ آیه و محتوا با هم:بدین گونه که آیه مشتمل بر حکمی شرعی به طور کلی

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 2149


1- رعد 13:39.

منسوخ شود،الفاظ آیه از قرآن برداشته شود،حکمی که محتوای آیه را تشکیل می داده نیز منسوخ گردد.

2.نسخ آیه بدون محتوا:بدین معنا که الفاظ و عبارات آیه از قرآن برداشته شود، ولی حکمی که در محتوای آیه بوده،همچنان باقی بماند و منسوخ نگردد.

3.نسخ محتوا بدون آیه:یعنی الفاظ و عبارات آیه همچنان در قرآن ثبت است و مورد تلاوت قرار می گیرد،ولی حکمی که محتوای آیه را تشکیل می داده منسوخ شده باشد.

4.نسخ مشروط:همین صورت سوم است با این اضافه که با اعادۀ شرایط تشریع نخستین،حکم منسوخ دوباره زنده شود و به اجرا درآید.در نتیجه دو حکم منسوخ و ناسخ، هریک به شرایط خود بستگی دارند.این در مقابل صورت سوم است که نسخ،مطلق بوده و حکم منسوخ برای همیشه قابل اعاده نیست.

تفصیل و بیان این انواع به شرح زیر است.ضمنا متذکر می شویم که دو صورت نخست از دیدگاه ما مردود شناخته شده اند،آنچه معقول است گونه های سوم و چهارم است.

1.نسخ لفظ و محتوا

این گونه نسخ از نظر ما مردود شناخته شده است،زیرا دلایلی که بر این مدّعا اقامه کرده اند موجب بی اعتباری قرآن می گردد.مواردی را که شاهد گرفته اند مستلزم تحریف قرآن و تحوّل و تغییر قرآن پس از وفات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می باشد.

پس از وفات پیامبر نسخ،امکان ندارد و هرگونه احتمال اسقاط آیه در این حال تحریف قرآن کریم است.

در قرآن از مسألۀ«حرمت ناشی از رضاع» (1)سخن به میان نیامده است،ولی از عایشه نقل کرده اند که آیه ای در این باره وجود داشته و تا پس از وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تلاوت می شده،که با جویدن بز خانگی از میان رفت.او می گوید:در قرآن آیه ای

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 2150


1- ارضاع:شیر دادن است که موجب علقۀ مادری و فرزندی یا برادری و خواهری می گردد و نامحرم محرم،و در نتیجه موجب حرمت ازدواج می شود.

بوده بدین مضمون:«عشر رضعات معلومات یحرّمن؛ده بار شیر خوردن موجب حرمت می گردد».سپس این آیه به آیۀ دیگری بدین مضمون:«خمس رضعات معلومات یحرّمن؛پنج بار شیر خوردن موجب حرمت می گردد»منسوخ گردید.

گوید:«این دو آیه(ناسخ و منسوخ)در ورقه ای نوشته شده بود و زیر تختخواب من بود.ما از آن غفلت ورزیده،بز خانگی داخل اطاق خواب گردید و آن ورقه را جوید و از میان رفت».عجیب آن که می گوید:«فتوفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هنّ مما یقرأ من القرآن،فدخل داجن البیت فأکلهنّ (1)؛هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وفات نمود،این آیات مورد تلاوت بودند،که حیوان دست پروردۀ خانگی آن را جوید و خورد» (2).

البته این نسبتی ناروا است،چگونه ممکن است آیه ای از قرآن با جویدن بزی از میان برود؟!طبق این نقل آیۀ یادشده مورد تلاوت اصحاب بوده،یعنی نبایستی تنها در آن ورقه ثبت شده باشد.پس نبایستی با نابود شدن یک نوشته،اصل آیه که محفوظ ذهن همگان است از میان برود.اساسا قرآنی که با جویدن بزی از میان برود همان به که از اول نباشد.

شگفت آورتر آن که برخی از بزرگان فقهای اهل سنّت به صحت سند این روایات نظر داده،مورد فتوا قرار داده اند.مانند«ابن حزم اندلسی»در کتاب«المحلّی»که هم روایات را صحیح دانسته و هم طبق آن فتوا داده است. (3)برخی از معاصرین نیز بر این باورند مانند«زرقانی»در«مناهل العرفان». (4)در این زمینه در کتاب«صیانه القرآن من التحریف»به تفصیل سخن گفته ایم (5).آیۀ کریمۀ «إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ (6)؛همانا ما قرآن را نازل کرده ایم و ما خود نگهبان آنیم»و آیۀ «لاٰ یَأْتِیهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (7)؛هرگز تباهی نه در حال و نه در آینده

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 2151


1- داجن به حیوانی گویند که در خانه پرورده شود.
2- ر.ک:صحیح مسلم،ج 4،ص 167.صحیح ترمذی،ج 3،ص 456.صحیح دارمی،ج 2،ص 157.صحیح ابو داود،ج 1،ص 224 و دیگر کتب حدیثی و فقهی اهل سنّت که بر آن صحّه گذارده اند.
3- ر.ک:ابن حزم،المحلّی،ج 10،ص 16-15.
4- زرقانی،مناهل العرفان،ج 2،ص 216-214.
5- ر.ک:صیانه القرآن،ص 162-159 و نیز ج 2 التمهید،ص 289-285.
6- حجر 15:9.
7- فصّلت 41:42.

به آن راه نمی یابد.[زیرا]از جانب کسی نازل گشته که فرزانۀ ستوده است».بر همۀ این پندارها خطّ بطلان می کشد. «وَ اللّٰهُ غٰالِبٌ عَلیٰ أَمْرِهِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَعْلَمُونَ (1)؛ خداوند بر کار خویش چیره است،ولی بیشتر مردم نمی دانند».

2.نسخ لفظ و بقای محتوا

بدین معنا که در قرآن آیه ای وجود داشته که مشتمل بر حکمی از احکام شرعی بوده،سپس لفظ و عبارت آیه برداشته شده(منسوخ گردیده)گرچه محتوای آن که یک حکم شرعی است،همچنان ثابت مانده و نسخ نگردیده است.

برای شاهد،آیاتی شمرده اند؛از جمله آیۀ رجم«الشیخ و الشیخه إذا زنیا فارجموهما البته نکالا من اللّه و اللّه عزیز حکیم» (2).خلیفۀ دوم اصرار داشت که این آیه از قرآن است و زید بن ثابت بی جهت آن را در قرآن ثبت نکرد و تا آخرین روز حیات خود بر همین عقیده بود،گرچه هیچ یک از صحابه از وی نپذیرفت.

در قرآن کریم،تنها مسألۀ جلد زانی(100 تازیانه)بر ارتکاب زنا مطرح است.

ولی عمر عقیده داشت که مسألۀ رجم زانی طبق آیۀ فرض شده نیز مطرح بوده است.ولی عبارت«شیخ و شیخه»به معنای پیرمرد و پیرزن است که هرگاه مرتکب زنا شدند سنگسار می شوند.

کسانی که این گمان را از عمر باور کرده اند،در تفسیر«شیخ و شیخه»مانده اند که چرا سنگسار شدن ویژۀ پیران باشد؟!لذا مالک بن انس(پیشوای فرقۀ مالکیّه)در کتاب«الموطّأ»آن را به ثیّب و ثیّبه(مرد و زنی که همسر گرفته اند)تفسیر کرده است (3).ولی آن هم درست نیست،زیرا«رجم»مخصوص«محصن و محصنه»(مرد و زنی که همسر دارند)است.این اخصّ از«ثیّب و ثیّبه»است که همسر گرفته

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 2152


1- یوسف 12:21.
2- ابن حزم،المحلّی،ج 11،ص 236-234.صحیح بخاری،ج 8،ص 211-208.صحیح مسلم،ج 4،ص 167 و ج 5،ص 116.مسند احمد،ج 1،ص 23 و ج 5،ص 132 و 138 و ابو داود،الحدود23/ و ترمذی، الحدود7/.ابن ماجه،الحدود9/.دارمی،الحدود16/.موطأ مالک،الحدود10/.
3- ر.ک:جلال الدین سیوطی،تنویر الحوالک،شرح موطّأ،ج 3،ص 42 و نیز ابن حجر عسقلانی،فتح الباری،در شرح بخاری،ج 12،ص 127.

باشند،زیرا همسر گرفته بر کسی که همسر خود را رها کرده باشد نیز صادق است.

اساسا این باوری بوده که عمر گمان داشته و هیچ یک از صحابه آن را نپذیرفته است.حتی زید که با دستور ابو بکر و سرپرستی عمر به جمع آوری قرآن پرداخت، آن را از عمر نپذیرفت،زیرا قرآن با خبر واحد ثابت نمی گردد.آیات دیگری نیز از عمر نقل کرده اند،مانند آیۀ رغبت.او می گوید:ما آیه ای را در قرآن می خواندیم که اکنون در آن وجود ندارد و آن«أن لا ترغبوا عن آبائکم فإنه کفر بکم...» (1).مورد دیگر آیۀ جهاد است.عبد الرحمن بن عوف گفت:آیا در قرآن نمی یابی«أن جاهدوا کما جاهدتم أوّل مرّه»؟در جواب گفت:این آیه در ضمن آیات دیگر از قرآن اسقاط گردیده است (2).نیز آیۀ فراش«الولد للفراش و للعاهر الحجر»که گمان می برد آیه ای بوده و از قرآن اسقاط شده است (3).

در جای خود آورده ایم که احتمال می رود عمر عبارات موزون و دارای سجع که از پیامبر شنیده گمان برده که قرآن است (4).امّا باید دانست که با این گونه گمان ها نمی توان چیزی را اثبات نمود.

شگفت آن است که برخی از بزرگان اهل سنت چنین گمان هایی را باور داشته به آن فتوی داده اند.ابو بکر محمد بن احمد سرخسی،فقیه و اصولی معروف این گونه نسخ را پذیرفته است.او به مسألۀ«تتابع صیام ثلاثه أیام»-که بدل از هدی در حج تمتع است-به استناد قرائت ابن مسعود«فصیام ثلاثه أیام متتابعات»فتوی داده است.او می گوید:این قرائت تا عصر ابو حنیفه رواج داشته،و در عدالت و درستی ابن مسعود شکی نیست.لذا آن را باید پذیرفت (5).ابن حزم اندلسی نیز در کتاب«المحلی» (6)همین مطلب را بیان می کند.

بر اساس گفتار فوق آیات یادشده پس از وفات پیامبر منسوخ گردیده است.لذا در این مورد باید گفت که اساسا معقول به نظر نمی رسد یک آیه که سند حکم شرعی

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 2153


1- صحیح بخاری،ج 8،ص 211-208.صحیح مسلم،ج 4،ص 167 و ج 5،ص 116.
2- ر.ک:جلال الدین سیوطی،الدر المنثور،ج 1،ص 106.
3- همان.
4- ر.ک:صیانه القرآن من التحریف،ص 162-159.
5- سرخسی،کتاب«الأصول»،ج 2،ص 81.
6- ج 11،ص 236-234.

و دلیل اثباتی آن است،از قرآن برداشته شود(منسوخ گردد)و محتوای آن که حکم شرعی ثابت است بدون مستند باقی بماند! ازاین رو فقهای امامیه-همگان-به چنین روایات بی اساسی بها نداده و مورد استناد فقهی خود قرار نداده اند.

3.نسخ حکم و بقای آیه

بدین معنا که در قرآن آیه ای باشد و محتوای آن که یک حکم شرعی است منسوخ گردیده باشد.این گونه نسخ- فی الجمله-مورد پذیرش علما است و آن را به سه نوع تقسیم کرده اند:

الف-محتوای آیه به دلیل اجماع یا سنّت قطعی نسخ شده باشد.

ب-نسخ آیه به آیۀ دیگر ناظر به آن،صورت گرفته باشد.

ج-نسخ آیه به آیۀ دیگر که ناظر به آن نیست،انجام شده است جز آن که این نسخ به جهت تنافی میان دو آیه و به دلیل تأخّر آیۀ دوم نسبت به آیۀ نخست محقق شده است.

استاد آیت اللّه خویی-طاب ثراه-تنها صورت دوم را پذیرفته اند و برای صورت اول شاهدی نیافته و صورت سوم را ممتنع دانسته اند،زیرا وجود آیات متنافی در قرآن کریم امکان ندارد.خدای متعال فرموده: «أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً» (1).در این آیه گوشزد می کند که در قرآن هیچ گونه دوگانگی و اختلاف میان آیات وجود ندارد.آیۀ مذکور عدم وجود اختلاف را دلیل وحیانی بودن قرآن گرفته است به این معنا که اگر قرآن کلام بشر بود هرآینه تنافی بسیار در آن راه می یافت (2).

قایلین به نسخ برای هر سه فرض مثال آورده اند.در فرض نخست آیۀ تمتّع را «وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوٰاجاً،وَصِیَّهً لِأَزْوٰاجِهِمْ مَتٰاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرٰاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِی مٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» (3)-شاهد گرفته اند.

ترجمۀ آیه چنین است:کسانی که وفات یافته و همسرانی از خود باقی می گذارند،از

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 2154


1- نساء 4:82.
2- ر.ک:آقای خویی،البیان،چاپ دوم،ص 306.
3- بقره 2:240.

جانب خداوند سفارش است که همسران تا یک سال از ترکۀ شوهر[اموال باقی ماندۀ شوهر]بهره مند شوند و از خانه ای که در آن سکونت داشته اند رانده نشوند و اگر خود بیرون رفتند باکی نیست.

گویند:این آیه طبق سنت پیشین،حق میراث زن از شوهر،همان بهره بردن از ترکۀ شوهر خود تا یک سال بوده و بیش از آن ارثی نمی برد و عدّۀ زنان شوهر مرده نیز تا یک سال بوده است.سپس با تشریع ارث همسران شوهر مرده،به میزان یک چهارم اموال باقی مانده،در صورت نداشتن فرزند،و یک هشتم ،در صورت فرزند داشتن شوهران (1)،و نیز با تشریع عدّۀ وفات به چهار ماه و ده روز (2)،آیۀ یادشده منسوخ گردید.یعنی محتوای آن نسخ شده گرچه لفظ آن باقی مانده است (3).

البته میان آیات میراث و عدّه و آیۀ تمتّع،بر حسب ظاهر تنافی وجود ندارد و امکان دارد که آیۀ تمتّع یک امر استحبابی باشد-چنان چه استاد فرموده اند-و آیۀ میراث و آیۀ عدّه اصل فریضه را بیان داشته است.ولی مفسران دعوی اجماع(اتفاق اهل نظر)نموده اند که محتوای آیۀ تمتّع کاملا منسوخ گردیده است.سید عبد اللّه شبّر می گوید:«هذه الآیه منسوخه بالإجماع» (4).علاوه بر این،روایات بسیاری منسوخ بودن آیه را تأیید کرده است (5). ازاین رو منسوخ بودن آیۀ فوق الذکر را به دلیل اجماع و روایات ثابت نموده اند.

در اینجا این نکته قابل تذکّر است که در آیۀ«امتاع»عبارت الزام آوری به چشم نمی خورد و عدّۀ یک سال از آیه به دست نمی آید.صرفا مستفاد از آیه آن است که بر ورثه شایسته است که زن پدر خود را تا یک سال از خانۀ سکونتی وی بیرون نکنند، تا از زندگی ای که داشته همچنان بهره مند شود.به ویژه عبارت«فإن خرجن فلا جناح» می رساند که نشستن در خانه برای زن یادشده الزامی نیست.از ظاهر آیه،نه میراث و نه عدّۀ یک سال فهمیده نمی شود،جز با کمک اجماع و روایات یادشده .

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 2155


1- این تفصیل در آیۀ 12 سورۀ نساء آمده.
2- آیۀ تربّص أربعه أشهر و عشرا-سورۀ بقره:234.
3- ر.ک:فیض کاشانی،تفسیر صافی،ج 1،ص 204.
4- تفسیر شبر،چاپ قاهره،ص 76.
5- ر.ک وسائل الشیعه،باب 30،(ابواب عدد)،ج 22،ص 239-237.سیوطی،الدر المنثور،ج 1،ص 309.

ولی طبق موازین علم اصول این اجماع مدرکی می نماید (1)-یعنی اجماع کنندگان به روایات نظر دارند-و خود دلیل مستقلی به شمار نمی آید.این روایات از لحاظ سند فاقد اعتبارند و تنها در تفسیر معروف به تفسیر نعمانی(که مجهول الانتساب است)و در تفسیر قمی(که همچنین مجهول الانتساب است)و در تفسیر عیاشی (که مقطوع السند می باشد)آمده است.

ازاین رو-گرچه در نوشته های پیشین خود (2)راه مشهور را رفته ایم-اکنون رأی استاد را ترجیح می دهیم که فرمودند:«مفاد آیۀ امتاع یک دستور استحبابی است نه الزامی و هیچ گونه منافاتی با آیۀ میراث و آیۀ عدّه ندارد و اجماع و روایات فاقد اعتبارند».در نتیجه آیه ای که محتوای آن به دلیل اجماع یا سنت قطعی نسخ شده باشد-ظاهرا-وجود ندارد،گرچه امکان آن قابل انکار نیست،ولی برای وقوع آن شاهدی نداریم.

در فرض دوم که آیۀ ناسخ به آیۀ منسوخ ناظر باشد،آیۀ«نجوی»را مثال آورده اند: «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذٰا نٰاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوٰاکُمْ صَدَقَهً ذٰلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» (3).

بیشتر مردم آن روز،گاه وبی گاه مزاحم اوقات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می شدند و بیشتر مسائلی را با او در میان می گذاشتند که در شأن پیامبر نبود یا بسیار ناچیز و گاهی بیهوده بود. ازاین رو دستور آمد برای طرح نمودن هر سؤال باید مقداری صدقه داده آن گاه سؤال کنند تا به این سبب سؤال ها محدود شده و مهم ترین آن ها مطرح گردد.

ولی با این دستور همگی و به طور کلی از پرسش خودداری نمودند.تنها مولا امیر مؤمنان علیه السّلام یک دینار داشت که آن را به ده درهم فروخت و آن را صرف مسایل ضروری در پیشگاه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نمود.تا آن که دستور وارد در آیه-جهت فرونشستن همگان از پرسش-نسخ گردید: «أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوٰاکُمْ صَدَقٰاتٍ.

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 2156


1- در علم اصول فقه،اجماعی را مورد اعتبار می دانند و قابل استناد است که حالت استقلال داشته باشد و به دلایل موجود متّکی نباشد که در صورت اخیر این دلایل باید مورد بررسی قرار گیرند نه اجماع متّکی بر آن.و چنین اجماعی را اصطلاحا«مدرکی»می نامند و از صلاحیت استناد به عنوان یک دلیل مستقل ساقط می گردد.
2- ر.ک:التمهید،ج 2،ص 306-305.
3- مجادله 58:12.

فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تٰابَ اللّٰهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاٰهَ وَ آتُوا الزَّکٰاهَ وَ أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ.وَ اللّٰهُ خَبِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ (1)؛آیا ترسیدید که پیش از هر سؤال صدقه هایی بپردازید.حال که چنین نکردید و خدا[هم]بر شما بخشود پس نماز را برپادارید و زکات را بپردازید و از خداوند و پیامبرش اطاعت کنید،و خداوند به آن چه می کنید آگاه است».

پر روشن است که آیۀ دوم ناظر به آیۀ نخست است و اصولا معیار در ناظر بودن آن است که اگر حکم پیشین نباشد،آیۀ دوم حالت ابهام پیدا کند،زیرا آیۀ دوم به گونه ای مطرح شده که حالت تکمیلی یا تدارک گذشته را دارد.

در این گونه موارد-که آیۀ ناسخ به آیۀ منسوخ نظر داشته باشد-جای تردید نیست و همگی آن را پذیرفته اند؛از جمله نظر استاد-طاب ثراه-بر این است که یگانه موردی که نسخ در آن تحقق یافته همان نسخ ناظر است (2).

آیۀ دیگری در این زمینه نیز می توان شاهد آورد و آن آیۀ عدد مقاتلین است.

دربارۀ قتال و جنگ با دشمنان اسلام ابتدا دستور آمد که هریک از مؤمنان معادل ده نفر از کافران می باشد.لذا اگر عدد مقاتلین(جنگ جویان)کافران ده برابر جنگ جویان مؤمنان باشد،بر مؤمنان واجب است بپاخیزند و با آنان ستیز کنند و بر آنان پیروز می گردند.آیه چنین است:

«یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتٰالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صٰابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ.وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ یَفْقَهُونَ (3)؛ای پیامبر!مؤمنان را بر جنگ وادار و ترغیب نما.هرگاه بیست تن از شما شکیبا باشند،بر دویست تن غلبه خواهند کرد.و اگر از شما صد تن باشند،بر هزار تن از کافران غلبه خواهند کرد.زیرا آنان مردمی هستند که چیزی در نمی یابند[و فاقد هدفند و نمی دانند برای چه می جنگند]».

ولی مؤمنان از انجام چنین دستوری تعلّل ورزیدند و جرأت اقدام از خود نشان ندادند.لذا خداوند به جهت ناتوانی و ضعف ایمان ایشان در تکلیف صادره تخفیف داده،دستور مقابلۀ یک با دو را صادر فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 2157


1- مجادله 58:13.
2- ر.ک:البیان،ص 305 و 402-395.
3- انفال 8:65.

«الْآنَ خَفَّفَ اللّٰهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً،فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ صٰابِرَهٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللّٰهِ (1)؛اکنون خداوند،تخفیفی[در تکلیف]روا داشت و دانست که در نهاد شما سستی وجود دارد،پس هر صد تن از شما که شکیبا باشد با دویست نفر و هر هزار نفر با دو هزار نفر مقابله ورزند و در این صورت با اذن و مشیّت الهی پیروز می گردند».

این آیه نیز ناظر به آیۀ نخست است، وگرنه جای «الْآنَ خَفَّفَ اللّٰهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً» نبود،زیرا از این آیه معلوم می گردد که پس از دستور نخست مسلمانان کوتاهی کردند و سستی از خود نشان دادند،تا موجب تخفیف ثانوی گردید.لذا آیۀ دوم ناسخ آیۀ نخست می باشد و از قسم نسخ ناظر به شمار می رود.امام صادق علیه السّلام می فرماید:«نسخ الرجلان العشره (2)؛تکلیف مقابلۀ با دو نفر،تکلیف مقابلۀ با ده نفر را نسخ نمود».

ولی در عین حال استاد،در این مورد منکر نسخ است و می گوید:روشن نیست که آیۀ دوم با فاصلۀ زمانی پس از آیۀ نخست نازل گردیده باشد و احتمال می رود هر دو آیه با هم نازل شده باشند.علاوه در نسخ بایستی به آیۀ منسوخ عمل شده باشد وگرنه در تشریع نخست لغویّت حاصل می گردد.در نسخ شرط است مدتی بگذرد و به تکلیف سابق عمل شده باشد،آن گاه نسخ انجام گردد.همچنین اضافه می کند:

«سیاق دو آیه خود شاهد بر این است که هر دو آیه با هم نازل گردیده اند.در نتیجه تکلیف نخست،جنبۀ فضیلت و استحباب را دارد و تکلیف دوم جنبۀ فرض و وجوب» (3).

البته شاهدی که دلالت سیاق دو آیه را بر وحدت نزول تأیید کند ارائه نفرموده اند.بلکه به عکس،سیاق و لحن آیۀ دوم بر تأخّر نزول شهادت می دهد،زیرا دلالت بر آن دارد که مدتی گذشته و مسلمانان از خود ضعف و سستی نشان داده اند، تا موجب گردیده خداوند تخفیف دهد و تکلیف را سبک نماید.همچنین در مورد شرط عمل در مسألۀ نسخ باید توجه داشت که ضرورت ندارد که عمل مثبتی انجام

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 2158


1- انفال 8:66.
2- تفسیر صافی،ج 1،ص 676.
3- البیان،ص 376-375.

گیرد،بلکه عمل منفی نیز می تواند مصحح نسخ گردد.

در فرض سوم که آیۀ ناسخ به آیۀ منسوخ ناظر نباشد،موارد زیادی را گفته اند؛ از جمله آیۀ مجازات فحشا.در مورد عقوبت مرتکبین زنا،نخست دستور آمد که زنان(شوهردار) (1)اگر مرتکب فحشا شدند در خانه نگاه داشته شوند تا موقع فرا رسیدن مرگ آنان یا آن که دستور دیگری دربارۀ آنان صادر گردد: «وَ اللاّٰتِی یَأْتِینَ الْفٰاحِشَهَ مِنْ نِسٰائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً مِنْکُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتّٰی یَتَوَفّٰاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ یَجْعَلَ اللّٰهُ لَهُنَّ سَبِیلاً» (2).و دربارۀ دو جوان(دختر و پسر)که مرتکب فحشا شوند،آنان را مورد نکوهش و آزار قرار دهید،اگر پشیمان شده توبه نمودند آنان را رها کنید که خداوند آمرزنده و مهربان است: «وَ الَّذٰانِ یَأْتِیٰانِهٰا مِنْکُمْ فَآذُوهُمٰا فَإِنْ تٰابٰا وَ أَصْلَحٰا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمٰا إِنَّ اللّٰهَ کٰانَ تَوّٰاباً رَحِیماً» (3).

از امام صادق علیه السّلام روایت است که هر دو آیه منسوخ است و ناسخ آن دستور جلد (100 تازیانه)و رجم(سنگسار)است.روایات در این باره فراوان است و مفسران جملگی اتفاق نظر دارند (4).برخی در اینجا نیز مناقشه دارند؛از جمله استاد-طاب ثراه-که تفصیل آن را در«التمهید»(ج 2،ص 308)آورده ایم.

آیۀ دیگری که می توان در این زمینه شاهد آورد،آیۀ«ارث بر اساس اخوّت ایمانی»است که در آغاز هجرت تشریع گردید.که وارث هر مؤمن مهاجر،برادر ایمانی او است نه خویشاوندان کافر یا غیر مهاجر.امام باقر علیه السّلام در این باره می فرماید:

«کان المسلمون یتوارثون بالمؤاخاه الاولی؛نخست مسلمانان بر اساس عقد اخوّت از یکدیگر ارث می بردند» (5).آیه چنین است: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولٰئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیٰاءُ بَعْضٍ» (6).

«اولیاء»در آیه،جمع«ولیّ»به معنای بستگان نزدیک است که از ورثه نیز محسوب می شوند.صدر آیه دربارۀ مهاجرین است و ذیل آیه به انصار(مردم مدینه)نظر دارد

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 2159


1- این قید بر حسب استظهار برخی است تا منافات میان این آیه و آیۀ پس از آن برداشته شود.
2- نساء 4:15.
3- نساء 4:16.
4- ر.ک:طبرسی،مجمع البیان،ج 3،ص 20.عیاشی،ج 1،ص 228-227.صافی،ج 1،ص 339.جصاص، احکام القرآن،ج 2،ص 107.سیوطی،الدر المنثور،ج 2،ص 130.
5- مجمع البیان،ج 4،ص 561.
6- انفال 8:72.

که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله میان هر دو نفر از آنان عقد اخوّت بست.این دستور همچنان پابرجا بود تا موقع نزول سورۀ احزاب که آیۀ «وَ أُولُوا الْأَرْحٰامِ بَعْضُهُمْ أَوْلیٰ بِبَعْضٍ فِی کِتٰابِ اللّٰهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهٰاجِرِینَ» (1)نازل گردید و مسألۀ«ولایت»در توارث را منحصر در بستگان نسبی(رحم بودن)دانست و مسألۀ توارث به سبب هجرت و ایمان را منتفی گردانید.بر این مطلب،مفسران اتفاق نظر دارند (2).

4.نسخ مشروط

این گونه نسخ شاید برای برخی تازگی داشته باشد.ولی با تأمل در بسیاری از آیاتی که منسوخ شمرده شده اند،می توان دریافت که نسخ آن ها نسخ مطلق نبوده، بلکه به شرایط خاص همان دوران بستگی داشته است.به این معنا که با تغییر آن شرایط و بهبود وضع،حکم سابق منسوخ گردیده و حکمی متناسب با شرایط جدید تشریع گردیده است و اگر احیانا همان شرایط زمانی و مکانی پیش آید،آیات مربوط از نو قوّت گرفته و قابل اجرا است.

روشن ترین شاهد برای نسخ مشروط آیات صفح(گذشت)و چشم پوشی از آزار مشرکان و معاندان اسلام است.مسلمانان صدر اسلام به ویژه در مکّه دستور یافتند تا در مقابل آزار مشرکان خویشتن داری کنند و صبر و بردباری از خود نشان دهند، زیرا آنان در مکه در موضع ضعف قرار داشتند و در صورت مقابلۀ به مثل،امکان نابودی آنان می رفت.در سورۀ جاثیه-که شصت و پنجمین سورۀ مکّی است-آمده:

«قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لاٰ یَرْجُونَ أَیّٰامَ اللّٰهِ (3)؛[ای پیامبر]به کسانی که ایمان آورده اند بگو تا از کسانی که از ایام اللّه بیمی ندارند درگذرند».مقصود از«ایّام اللّه» وقایع هولناک و کنایه از عقوبت های سخت الهی است.چنان چه در این آیه آمده:

«وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیّٰامِ اللّٰهِ (4)؛آنان را به یاد ایام اللّه بینداز».یعنی بیم ده به عقوبت های به موقع الهی (5)و کسانی که بیم عقوبت الهی را ندارند،یعنی از خدا ترسی ندارند و جانب

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 2160


1- احزاب 33:6.
2- ر.ک:بحار الانوار،ج 93،ص 8 و دیگر تفاسیر.
3- جاثیه 45:14.
4- ابراهیم 14:5.
5- ر.ک:مجمع البیان،ج 9،ص 75 و ج 6،ص 304.

عقوبت الهی را وقعی نمی نهند،هرگز مستوجب گذشت و رأفت اسلامی نیستند.

لذا دستور گذشت در این آیه صرفا به جهت ضعف موضع مسلمانان بوده که باید رعایت می کردند.موقعی که جامعۀ اسلامی شوکت و قدرت خود را یافت،اذن در قتال صادر شد: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ ؛به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده،رخصت[جهاد]داده شده است،چرا که مورد ظلم قرار گرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست» (1).سپس دستور مقابله آمد و آیۀ «حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتٰالِ ؛مؤمنان را به جهاد برانگیز» (2).و نیز آیۀ «فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدیٰ عَلَیْکُمْ ؛همان گونه که بر شما تعدی کرده،بر او تعدی کنید» (3).و آیۀ «فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ؛مشرکان را هر کجا یافتید بکشید» (4)صدور یافت.

تمامی این آیات در سوره های مدنی است.

همچنین در رویارویی با یهود مدینه ابتدا دستور گذشت آمد،ولی در عین حال مشخص نموده که این گذشت موقّت است «فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتّٰی یَأْتِیَ اللّٰهُ بِأَمْرِهِ ؛پس عفو کنید و درگذرید،تا خدا فرمان خویش را بیاورد» (5).ولی پس از قدرت یافتن اسلام و توسعه یافتن توطئه های یهود پیرامون مدینه دستور جنگ با آنان صادر گشت تا هنگامی که خفّت جزیه دادن را بپذیرند «حَتّٰی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صٰاغِرُونَ ؛تا با[کمال]خواری به دست خود جزیه دهند» (6).برخی این گذشت را بر روح تسامح دینی حمل کرده اند،که باید روح گذشت و چشم پوشی بر مسلمانان حاکم باشد،لذا آیات صفح را منسوخ نمی دانند (7).ولی همان گونه که متذکر شدیم، گذشت در مقابل بی شرمی دشمن غدّار،یک گونه سازش و تساهل بشمار می رود که با روح عزت اسلامی منافات دارد،مگر آن که موقعیّت ایجاب کند تا آمادگی لازم فراهم گردد.

این گونه آیات را با عنوان«نسخ مشروط»مطرح ساختیم،بدین جهت که آیات

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 2161


1- حج،22:39.
2- انفال 8:65.
3- بقره 2:194.
4- توبه 9:5.
5- بقره 2:109.( نزول سورۀ بقره از سال دوم هجری آغاز شد)و اولین سورۀ مدنی بشمار می رود.
6- توبه 9:29. که در سال های پایانی هجرت نازل گشته است.
7- ر.ک:آقای خویی،البیان،ص 308.

منسوخه مربوط به شرایط خاص زمانی و مکانی خویش است و چنانچه در رقعۀ مکانی یا برهۀ زمانی آن گونه شرایط پیش آید،آیات صفح قوّت یافته و حاکم خواهد بود.از همین قبیل است آیاتی که برخی احکام را تدریجا تشریع نموده است.

به این ترتیب که ابتدا با لحنی ملایم حکمی بیان شده،سپس شدید و شدیدتر گردیده است.مانند آیات تشریع قتال که از مرحلۀ اذن در قتال شروع شده (1)،سپس مقاتلۀ با کفّار معتدی و متجاوز را شامل شده است (2).آن گاه کفّار مجاور و نزدیک به حوزۀ اسلامی را در برگرفته (3)و بالاخره اعلام استیصال(نابود کردن مطلق)کفّار و مشرکین صادر شده است (4).

این مراحل ممکن است امروز هم اتفاق بیفتد و هر دستوری متناسب با شرایط زمانی و مکانی خود حاکم است.لذا در این قبیل آیات،نسخ مطلق انجام نگرفته است.آیات مراحل تحریم خمر نیز از همین قبیل شمرده می شود.همچنین مطلق احکامی که تدریجا و مرحله به مرحله تشریع گردیده،در هیچ کدام نسخ،مطلق نیست و همۀ آن ها نسخ مشروطاند.

تعداد آیات منسوخه

کسانی که شرایط مقرّر در تحقّق نسخ را نادیده گرفته یا نسخ را به مفهوم عام آن- که نزد پیشینیان کاربرد داشته است-گرفته اند،آمار آیات منسوخه را تا 228 آیه رسانده اند (5).به نظر می رسد که این عدد بزرگ بوده و یک زیاده روی است و با ضوابط نسخ سازگار نمی باشد.

استاد آیت اللّه خویی-طاب ثراه-به بیش از یک آیه(آیۀ نجوی)قایل به نسخ نیست و آن به جهت ناظر بودن آیۀ ناسخ به آیۀ منسوخ است.ولی با ملاحظۀ آیات دیگری که در همین راستا آوردیم و نیز با در نظر گرفتن مسألۀ نسخ مشروط،آیات منسوخه حدود بیست و اندی خواهد بود؛که در مورد بیشتر آن ها نسخ مطلق

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 2162


1- حج 22:40-39.
2- انفال 8:61.نساء 4:91.
3- توبه 9:123.
4- توبه 9:5 و 36.
5- ر.ک:جدول ناسخ و منسوخ که در پایان ج 2،التمهید آمده است.

صورت نگرفته است. ازاین رو شبهۀ وجود آیات منسوخۀ در قرآن که موجب گمراه شدن مراجعه کنندگان باشد،اساسا منتفی است.

شبهات پیرامون نسخ

با برداشتی که تا اینجا از مسألۀ نسخ داشته ایم،بیشتر شبهات مطرح شده دربارۀ نسخ در قرآن خودبه خود منتفی است که ذیلا به آن ها اشاره می شود:

شبهۀ اول:«نسخ»در تشریعیّات مانند«بدا»در تکوینیّات،به مفهوم واقعی آن بر خداوند مستحیل است،زیرا نسخ و بدا هر دو مفهومی یکسان دارند و آن«نشأه رأی جدید؛پیدایش دیدگاه نوین»که از قبل پیش بینی نشده است.سپس با برخورد با موانع،تغییر رأی داده و تشریع یا تکوین جدیدی را آغاز می کند.این معنا مستلزم جهل سابق است و با علم ازلی خداوندی منافات دارد! پاسخ این شبهه را پیش از این روشن ساختیم که نسخ و بدا هر دو بر حسب ظاهر چنین می نمایند.امّا در علم ازلی الهی همین تغییر فعلی پیش بینی شده بوده است، و فقط بر مردم پوشیده بوده و در موقع خود روشن می گردد،و مردم چنین می پنداشته اند که تغییر رأیی حاصل گشته است.مثلا تکلیفی که سابقا به گونۀ مطلق تشریع گردیده،بر حسب ظاهر(اطلاق ازمانی)گمان استمرار و تداوم می رفت،که خداوند در وقت خود روشن ساخت که از اول مقیّد بوده و اجل زمانی داشته که بر مردم پوشیده بوده است و اکنون آشکار گشت.همچنین-در مورد بدا-تغییراتی که در تکوینیّات داده می شود،همه از قبل پیش بینی شده بوده،و در وقت خود روشن می گردد.لذا نسخ و بدا،هر دو ظاهری اند نه حقیقی.

شبهۀ دوم:آنکه وجود آیات منسوخه در قرآن موجب گمراهی می گردد و برخی ندانسته آیۀ منسوخه را مورد عمل قرار می دهند.جواب این شبهه روشن است،چه اینکه پیامدهای جهل و نادانی افراد جاهل از خودشان نشأت گرفته و اگر اهل دانش و تحقیق باشند به آسانی می توانند ناسخ را از منسوخ،عام را از خاص و مطلق را از مقید جدا سازند.همان گونه که جدا ساختن آیات متشابهه از آیات محکمه کار دشواری است ولی برای دانشمندان ثابت قدم(راسخون فی العلم)

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 2163

سهل و امکان پذیر است.

شبهۀ سوم:بودن آیات ناسخ و منسوخ در قرآن مستلزم وجود تنافی میان برخی آیات قرآن است که با آیۀ «أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً» (1)سازگار نیست،زیرا این آیه هرگونه تضاد و تنافی میان آیات را نفی می کند.

ولی باید توجّه داشت که وجود تنافی در صورتی است که ظاهری نباشد.هرگاه حکم منسوخ زمانا و ملاکا با حکم ناسخ مغایرت داشت،و هریک در جای خود مشتمل بر مصلحت زمانی خویش بود،در آن صورت تنافی مرتفع می گردد.در حقیقت هیچ گونه تضادّی میان دو حکم یادشده وجود ندارد.نهایت أمر آنکه مراجعه کننده بایستی جهت یادشده را که موجب رفع تنافی است آگاهی داشته باشد،همان گونه که قبلا متذکر شدیم.

شبهۀ چهارم:اساسا وجود آیات منسوخه در قرآن چه فایده ای می تواند داشته باشد،جز تلاوت لفظ و فارغ از محتوی؟!ولی با تصویری که از آیات منسوخه در قرآن ارائه دادیم که اکثر قریب به اتفاق آیات منسوخه از نوع نسخ مشروط به شمار می آیند،روشن گردید که حتی آیات به ظاهر منسوخ هریک در ظرف مناسب خود و شرایط پیش آمده در طول زمان،کاربرد مخصوص خود را خواهد داشت.این گونه نیست که ملاک وجودی آن به طور کلی منتفی گردیده باشد.

علاوه که نفس وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن،سیر تدریجی و مراحل تشریع احکام را نشان می دهد.این خود یک ارزش تاریخی-دینی است که مراحل تکامل شریعت را می رساند.

در پایان باید توجّه داشت که اهمیّت موضع قرآن تنها در جنبۀ تشریعات آن نیست و جنبه های دیگر آن از جمله:اعجاز بیانی آن-تا سند زندۀ اسلام باشد-نیز از اهمیّت بسزایی برخوردار است و بایستی همیشه ثابت و استوار باقی بماند.هر آیه خود سند اعجاز به شمار می رود و با جاوید بودن اسلام جاوید خواهد ماند.

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 2164


1- نساء 4:82.

فصل ششم : محکم و متشابه

متشابهات در قرآن

قال تعالی: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتٰابَ.مِنْهُ آیٰاتٌ مُحْکَمٰاتٌ.هُنَّ أُمُّ الْکِتٰابِ.وَ أُخَرُ مُتَشٰابِهٰاتٌ،فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مٰا تَشٰابَهَ مِنْهُ،ابْتِغٰاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغٰاءَ تَأْوِیلِهِ.وَ مٰا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّٰهُ،وَ الرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّٰا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنٰا.وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ» (1).

خداوند،قرآن را بر تو فرستاد،بخش عمدۀ آن را آیات محکمه تشکیل می دهد، که مرجعیّت کتاب در همان آیات است.در کنار آن ها آیات متشابه نیز قرار دارد.ولی کسانی که در دل های شان کجی هست،پیوسته در پی آیات متشابه می باشند،زیرا فتنه جو و آشوبگر افکار و عقاید می باشند و به دنبال آنند تا با دست یازیدن به چنین آیاتی،آن را مورد سوء استفاده قرار داده،طبق دلخواه خویش تأویل و تفسیر کنند.در حالی که تأویل صحیح آن را جز از راه خدایی نمی توان یافت.دانشمندان راستین و استوار،از همین راه رفته چنین گویند:تمامی آیات متشابه و محکم،از یک سرچشمه نشأت گرفته،پس در پشت پردۀ ظاهر،حقیقتی نهفته است که باید آن را یافت و عاقبت جوینده یابنده است.البته این واقعیّت را جز خردمندان یادآور نمی شوند.

طبق این آیۀ کریمه،بخشی از آیات قرآن متشابه می باشد که مایۀ شبهه و گاه

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 2165


1- آل عمران 3:7.

دستاویزی برای فتنه جویان گردیده است! اکنون جای این پرسش است:چرا چنین شده و آیات متشابه کدامند که چنین ویژگی را دارند؟در پاسخ به این سؤال،ناگزیر از مطرح نمودن مطالب زیر می باشیم:

احکام و تشابه

احکام در قرآن به سه معنا به کار رفته:

1.استوار بودن گفتار یا کرداری که راه خلل و شبهه در آن بسته باشد.در مقابل آن،متشابه قرار دارد؛گفتاری نارسا یا کرداری شبهه انگیز.

2.پایدار و ثابت بودن،در مقابل ناپایدار.احکام ثابته در شریعت را محکم گویند،در مقابل احکام منسوخه.چنانچه در باب ناسخ و منسوخ اصطلاح «احکام»به کار می رود و بر آیات غیر منسوخه«محکمه»گفته می شود.

3.اتقان و دقت در عمل یا گفتار،که بر اساسی متین و مستحکم استوار بوده باشد،آن را محکم یا مستحکم گویند.چنانچه در سورۀ هود آمده: «کِتٰابٌ أُحْکِمَتْ آیٰاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ» (1)آیات قرآنی تماما حساب شده و با کمال دقت و بر پایه ای مستحکم استوار گردیده،آن گاه در بخش های گوناگون بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نازل گردیده است.

احکام-به معنای سوم-تمامی آیات قرآن را در بر می گیرد و به معنای دوم، مخصوص آیات غیر منسوخه است.به معنای نخست صرفا در مقابل آیات متشابهه به کار رفته است؛که این معنا اکنون مورد بحث ما است:

محکم-در مقابل متشابه-به معنای استوار و خلل ناپذیر،از ریشۀ«حکم حکما» به معنای«منع منعا»گرفته شده است و معنای بازداشتن و جلوگیری از هرگونه اخلال گری و تباهی را می رساند.بدین جهت دهانۀ اسب(لگام)را در لغت عرب «حکمه الفرس»گویند،زیرا لگام او را از سرکشی و ناهمواری در حرکت بازمی دارد .

راغب اصفهانی گوید:«حکم،اصله:منع منعا لإصلاح»حکم در اصل به معنای منع نمودن و جلوگیری به کار رفته است.البته جلوگیری از افساد به جهت اصلاح

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 2166


1- هود 11:1.

خواهد بود،لذا هر سخن و گفتاری که رسا و شبهه ناپذیر باشد و مورد کج فهمی قرار نگیرد،به چنان گفتار-و حتی کرداری-محکم گویند،یعنی مستحکم و خلل ناپذیر.

تشابه نیز در قرآن به دو معنا به کار رفته:

1.همانند و یکسان بودن،چنانچه در سورۀ زمر می خوانیم: «اللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتٰاباً مُتَشٰابِهاً مَثٰانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ (1)؛خداوند بهترین گفتار را فروفرستاده و آن نوشته ای است[سرتاپا]یکسان و یکنواخت[در نیرومندی بیان و استواری گفتار].قابل تکرار در تلاوت.آنان که از پروردگارشان می هراسند، اندام بدنشان از آن به لرزه می افتد».این خود دلیل بر آن است که از نزد خداوند فروفرستاده شده و سخن بشری نیست،زیرا اگر گفتاری همانند گفتار آدمیان بود، هرآینه در آن اختلاف و دگرگونی به چشم می خورد «وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً» (2).

2.شبهه انگیز بودن،چنانچه گفتار یا کرداری-بر اثر احتمالاتی چند-شبهه برانگیز باشد و مقصود پنهان گردد.در سورۀ بقره آمده: «إِنَّ الْبَقَرَ تَشٰابَهَ عَلَیْنٰا» (3).گاوی که دستور ذبح آن صادر گشته اکنون برای ما-بنی اسرائیل-مایۀ شبهه گردیده روشن نیست که مقصود،کشتن یک گاو معمولی است یا آن که در پس پردۀ این دستور، رازی نهفته که ما از آن آگاهی نداریم.

در آیۀ 7 سورۀ آل عمران«متشابهات»به همین معنا به کار رفته است.برخی آیات، بر اثر وجوه محتمله،ظاهری شبهه انگیز به خود یافته،دست خوش کج اندیشان قرار گرفته تا با تأویل بردن آن ها مایۀ فتنه گردند و مردم ساده لوح را از راه به در برند.

تشابه،به همین معنای دوم،مورد بحث ما است:

تشابه از ریشۀ«شبه»اسم مصدر،به معنای«مثل و همانند»یا«شبه»مصدر، به معنای همانند بودن گرفته شده است،که این همانندی مایۀ شبهه گردد،زیرا حقیقت پنهان گردیده،حق و باطل به هم آمیخته مایۀ اشتباه حق به باطل شده است، لذا یک گفتار یا یک کردار حق گونه به صورت باطل جلوه گر گردیده است.

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 2167


1- زمر 39:23.
2- نساء 4:82.
3- بقره 2:70.

اصطلاحا در تعریف آن گفته اند:«ما لا ینبئ ظاهره عن مراده؛آنچه ظاهر آن مراد واقعی اش را ارائه ندهد».نارسایی لفظ یا عمل موجب گردد که حقیقت و واقع آن آشکار نباشد.

این تعریف خود نارسا است،زیرا شامل مبهمات نیز می گردد که نیاز به تفسیر دارند نه تأویل.متشابه باید علاوه بر نارسایی و ابهام،مایۀ شبهه و اشتباه نیز باشد.

لذا راغب اصفهانی-در تعریف متشابه-بهتر گفته است:

«و المتشابه من القرآن ما اشکل تفسیره لمشابهته بغیره؛متشابهات قرآن آن باشد که تفسیر آن مشکل آید،زیرا نمود آنچه هست را ندارد و به چیز دیگر شباهت دارد».لذا در مورد قرآن،آن چیز دیگر جز ضلالت و گمراهی نباشد «فَمٰا ذٰا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاٰلُ» (1).پس کلام حق(قرآن کریم)هرگاه نمودی جز حق داشته باشد و به باطل همی ماند ،آن را متشابه گویند.

طبق این تعریف،تشابه-در آیات متشابهه-تشابه حق و باطل است که سخن حق گونۀ خداوند،باطل گونه جلوه گر شود.

ازاین رو،تشابه علاوه بر آنکه بر چهرۀ لفظ یا عمل،پرده ای از ابهام می افکند، موجب شبهه نیز می باشد.بدین ترتیب هر متشابهی هم به تفسیر نیاز دارد که رفع ابهام کند و هم به تأویل نیاز دارد تا دفع شبهه کند.لذا تأویل نوعی تفسیر است که علاوه بر رفع ابهام،دفع شبهه نیز می کند.بنابراین مورد تأویل نسبت به تفسیر، اخصّ مطلق است.هر کجا تأویل باشد،تفسیر نیز هست.تفسیر در مورد مبهمات است که در محکم و متشابه هر دو وجود دارد و تأویل صرفا در متشابه است که هم ابهام و هم تشابه دارد.

تفسیر و تأویل

در تعریف تفسیر گفته اند:«التفسیر،کشف القناع عن اللفظ المشکل؛تفسیر،بر گرفتن نقاب از چهرۀ الفاظ مشکله است».

تفسیر آن گاه است که هاله ای از ابهام لفظ را فرا گرفته،پوششی بر معنا افکنده

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 2168


1- یونس 10:32

باشد.تا این که مفسّر با ابزار و وسایلی که در اختیار دارد در زدودن آن ابهام بکوشد (1).

تفسیر از ریشۀ«فسر الأمر»به معنای أوضحه و کشف عنه(آشکار نمودن)گرفته شده است.فسر و فسّر مانند کشف و اکتشف،مجرّد و مزید فیه،یک معنا می دهند (هر دو متعدّی به یک مفعول می باشند).جز آن که مزید فیه،از باب«زیاده المبانی تدلّ علی زیاده المعانی» (2)مبالغۀ در امر را می رساند.لذا کشف از اکتشف اعم است، زیرا کشف،مطلق ظاهر نمودن را می رساند ولی اکتشف،دلالت دارد که اعمال نیروی بیشتری در استخراج و اکتشاف(ظاهر نمودن)به کار رفته است.همچنین فسر،مطلق بیان و توضیح است.ولی فسّر دلالت دارد که در تبیین و تفسیر،نیروی بیشتری به کار افتاده و کار به آسانی انجام نگرفته،وگرنه ترجمه ای بیش نیست.

تأویل،از ریشۀ«اول»گرفته شده،لذا تأویل به معنای ارجاع دادن می باشد.

تأویل در موردی به کار می رود که گفتار یا کرداری مایۀ شبهه گردیده،موجب حیرت و سرگردانی شده باشد،چنانچه در تعریف«متشابه»گذشت.لذا تأویل گر(کسی که راه تأویل صحیح را می داند)در جهت رفع شبهه اقدام نموده،ظاهر شبهه انگیز آن گفتار یا کردار را به جایگاه اصلی خود(وجه صحیح آن)بازمی گرداند .

مصاحب موسی هنگامی که او را در شگفتی یافت،به وی نوید داد تا او را از سرّ کار خود با خبر سازد و تأویل درست کردار خود را با وی در میان گذارد: «سَأُنَبِّئُکَ بِتَأْوِیلِ مٰا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَیْهِ صَبْراً (3)؛به زودی تو را از تأویل آنچه نتوانستی بر آن شکیبا باشی،آگاه خواهم ساخت».

علاوه بر معنای فوق،تأویل معنای دیگری نیز دارد که هم آیات متشابهه و هم آیات محکمه را شامل می شود.این معنای تأویل به«بطن قرآن»تعبیر می شود و دلالت درونی قرآن را می رساند.معنای بطن در مقابل دلالت ظاهری و برونی قرآن که از آن به«ظهر قرآن»تعبیر می شود،قرار گرفته و این معنای باطنی برای تمامی آیات وجود دارد.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:«ما فی القرآن آیه الاّ و لها ظهر و بطن؛

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 2169


1- عوامل ابهام و وسایل زدودن آن،که همان منابع و مبانی تفسیری می باشد.در مقالی جدا آورده می شود.
2- یعنی هر چه بر موادّ لفظ افزوده شود،بر مفهوم بیشتری دلالت می کند.
3- کهف 18:78.

در قرآن آیه ای نیست مگر آنکه ظهر و بطن دارد».از امام محمد باقر علیه السّلام پرسیدند:

مقصود از ظهر و بطن چیست؟فرمود:«ظهره تنزیله و بطنه تأویله،منه ما قد مضی، و منه ما لم یکن،یجری کما تجری الشمس و القمر...» (1).ظهر قرآن همان دلالت ظاهری قرآن است که از قرائن،از جمله شأن نزول آیه،به دست می آید و جنبۀ خصوصی دارد.ولی بطن قرآن،دلالت باطنی آن است که با قطع نظر از قرائن موجود،برداشت های کلی است که از متن قرآن به دست می آید و همه جانبه و جهان شمول است،لذا پیوسته مانند جریان آفتاب و ماه در جریان است.

این همان برداشت های کلی و همه جانبه است که از متن قرآن،با دور داشتن قرائن خصوصی به دست می آید،و قابل تطبیق در زمان و مکان های مختلف که مناسب آن است می باشد.اگر چنین نبود هرآینه قرآن از استفادۀ دائمی ساقط می گردید.لذا همین برداشت های کلی و جهان شمول است که تداوم قرآن را برای همیشه تضمین کرده و آن را همواره زنده و جاوید نگاه داشته است.

برای تأویل معنای سومی آمده و آن تعبیر رؤیا(تعبیر خواب)است که در سورۀ یوسف هشت بار به کار رفته.در آنجا که دو نفر زندانی خواب خود را برای حضرت یوسف بازگو کردند،آن گاه تقاضای تعبیر آن را نموده گفتند: «نَبِّئْنٰا بِتَأْوِیلِهِ (2)؛ما را به تعبیر آن آگاه ساز».همچنین است آیات دیگر آن سوره.

معنای چهارمی نیز در قرآن برای تأویل به کار رفته و آن عاقبت الأمر(پیامد) است که همان معنای لغوی تأویل می باشد.در سوره إسراء می خوانیم: «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذٰا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطٰاسِ الْمُسْتَقِیمِ ذٰلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً (3)؛پیمانه را سرشار نموده و با میزان درست بسنجید که این بهتر و خوش فرجام تر است».

ابن تیمیّه،معنای دیگری برای تأویل گفته که آن را می توان پنجمین معنا فرض کرد.و آن وجود خارجی و وجود عینی هر چیزی است که ابن تیمیّه آن را تأویل وجود ذهنی و وجود لفظی و وجود خطی هر چیز می داند،زیرا هر چیزی چهار مرحلۀ وجودی دارد:در ذهن،در لفظ،در کتابت و در خارج که وجود عینی هر

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 2170


1- صفار،بصائر الدرجات،ص 195.
2- یوسف 12:36.
3- اسراء 17:35.

چیزی است.آن گاه گوید:«این وجود عینی،تأویل دیگر وجودها شناخته شده،و مآل هر وجود ذهنی و لفظی و کتبی،همان وجود خارجی و عینی او است».

البته آنچه را که ابن تیمیه تأویل نامیده دیگران به عنوان«مصداق»عینی و خارجی یاد کرده اند.و این یک تغییر در اسم است و در مورد اصطلاح نباید مناقشه کرد.

علاّمه طباطبایی قدّس سرّه نیز تأویل را وجود عینی خارجی می داند،ولی نه به گونه ای که ابن تیمیه گفته و اشتباها نام مصداق را تأویل گذارده است.به نظر علاّمه ملاکات احکام و مصالح تکالیف و رهنمودهای شرع،تأویل آن ها می باشد،زیرا تمامی احکام و تکالیف از آن ملاکات و مصالح واقعیه نشأت گرفته اند.پس مآلا همۀ آن ها به او ارجاع می گردد و غرض و هدف،صرفا تحقق او است.(در توضیح این مقال، گفتاری جدا آورده ایم.) در اینجا صرفا با تأویلی سروکار داریم که در مورد متشابهات به کار می رود و معانی دیگر از مقصد ما دور است.

تشابه شأنی(نوعی)

در بحث تشابه یک پرسش مهم این است که آیا تشابه در آیات قرآن،نسبی است یا مطلق؟آیا متشابه بودن آیات یک واقعیّت ذاتی آیات قرآن است و این آیات فی نفسه برای همه متشابه است،گرچه برای دانشمندان امکان رفع تشابه فراهم است!یا آنکه اساسا،برای ارباب بصیرت تشابهی وجود ندارد و وجود تشابه تنها برای آن دسته از مردم است که علم کافی ندارند؟ در پاسخ باید گفت:تشابه برخی از آیات نه نسبی است و نه ذاتی و واقعی،بلکه شأنی و نوعی است.به این معنا که برخی آیات،به جهت محتوای بلند و کوتاهی لفظ و عبارت،زمینۀ تشابه در آن ها فراهم است؛یعنی جای آن را دارد که تشابه ایجاد کند،زیرا تنگی و کوتاهی قالب،موجب گردیده تا لفظ در افادۀ معنای مراد -که بسیار بلند و پهناور است-کوتاه آید و نارسا جلوه کند.نوعا افراد،با برخورد با این گونه موارد دچار اشتباه و تردید می گردند،زیرا ظاهر عبارت نمی تواند معنا را

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 2171

کاملا در اختیار بیننده یا شنونده قرار دهد.ولی احیانا کسانی هستند،با سبق اطلاعات و واقف بودن بر رموز معانی و الفاظ واردۀ در قرآن که دچار این اشکال نگردند،لذا تشابه در قرآن شأنی و نوعی است،نه نسبی و نه واقعی و همگانی.

نمونه هایی از آن را در جای خود می آوریم.

تشابه اصلی و عرضی

تشابه در آیات قرآن اساسا دوگونه است:اصلی و عرضی.تشابه اصلی آن است که به گونۀ طبیعی به جهت کوتاهی لفظ و بلندای معنا به وجود آمده است.الفاظ و کلمات موضوعۀ در لغت عرب،بیشتر برای افادۀ معانی کوتاه و سطحی ساخته شده،گنجایش و کشش آن را ندارند تا معانی گسترده و عمیق را افاده کنند.از طرفی هم قرآن ملتزم بود که از الفاظ موضوعۀ عرب و از شیوه های کلامی آنان استفاده کند «إِنّٰا جَعَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (1).لذا برای بیان معانی والا به ناچار راه کنایه و مجاز و استعاره را پیمود و این خود،بر عرب غریب می نمود.مثلا آیۀ «وَ مٰا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ رَمیٰ (2)؛و چون[ریگ به سوی آنان]افکندی،تو نیفکندی بلکه خدا افکند».

اشاره به قدرت ناچیز انسان است در انجام افعال اختیاری خویش،در مقابل عوامل مؤثر در به وجود آمدن آن،که همگی با اذن الهی انجام می گیرد.درک این معنا برای عرب آن روز دشوار بود،لذا بوی جبر از آن استشمام می گردید.

و نیز آیۀ «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذٰا دَعٰاکُمْ لِمٰا یُحْیِیکُمْ.وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ.وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (3)؛ای کسانی که ایمان آورده اید،چون خدا و پیامبر شما را به چیزی فرا خوانند که به شما حیات می بخشد،آنان را اجابت کنید، و بدانید که خدا میان آدمی و دلش حایل می گردد[خودفراموشی].عاقبت نیز به سوی او برانگیخته می شوید».

در این آیه،مسألۀ حیلوله(حایل شدن خدا میان انسان و قلب او)مطرح شده و این تهدیدی است برای کسانی که از فرامین شرع سرپیچی کنند.اکنون مقصود از

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 2172


1- زخرف 43:3.
2- انفال 8:17.
3- انفال 8:24.

این حیلوله چیست؟ ابو الحسن اشعری و پیروان مکتب وی،از این آیه جبر در حیات و غیر ارادی بودن ایمان و کفر را استفاده کرده گویند:کافری که خداوند مقدّر کرده کافر باشد،اگر اراده کند ایمان آورد و اطاعت فرمان خدا نماید،خداوند مانع او می گردد.همچنین مؤمنی که خداوند مقدّر کرده مؤمن باشد اگر قصد کفر کند،خدا مانع او می شود.

فخر رازی اشعری این تفسیر را تأیید کرده گوید:«این آیه بر خلاف مکتب معتزله است که قایل به جبر نیستند» (1).

ولی این آیه چیز دیگری را می گوید و مردم را به یک حقیقتی اجتناب ناپذیر رهنمون می سازد.این آیه می گوید که زندگی واقعی،که انسان در آن احساس زنده بودن و برخورداری از نعمت حیات می نماید،موقعی به دست می آید که به قوانین شریعت احترام نهد و هرکس در سایۀ قانون از حق شرعی خود بهره مند گردد و به حقوق دیگران تجاوز ننماید.چنین جامعه ای در آسایش حیات زندگی می کند.در سایۀ شریعت،انسان به واقعیت خویش پی می برد و انسانیّت بر جامعه حاکم می شود.ولی ممکن است انسان سرکش،همچون حیوان درّنده،در خواسته هایی پست زندگی کند.در چنین جامعه ای انسانیت فراموش شده،انسان خود را گم می کند.این بزرگ ترین عقوبتی است که دامن گیر این گونه انسان ها می گردد،لذا انسان با دست خود از خویشتن فاصله گرفته،رهسپار عالم بهیمیّت می گردد.آن گاه است که: «نَسُوا اللّٰهَ فَأَنْسٰاهُمْ أَنْفُسَهُمْ» (2)صدق می کند. «وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصٰارَهُمْ،کَمٰا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّهٍ» (3)پس قلب های آنان وارونه و خود را فراموش کرده اند.این همان حیلولۀ خداوندی است.بدین ترتیب مراجعۀ به سایر آیات نشان می دهد که مراد از حیلولۀ خداوندی،حکومت جبر بر انسان نیست،بلکه این أمر در اثر کردار انسان حاصل می شود.

نوعا آیاتی که در رابطه با مبدأ و معاد و مسألۀ استطاعت(قدرت در اختیار) انسان و مقدار تصرف او در جهان و آیات آفرینش و علل تکلیف و مانند آن بحث

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 2173


1- تفسیر کبیر فخر رازی،ج 15،ص 148-147.
2- حشر 59:19.
3- انعام 6:110

می کنند،در زمرۀ آیات متشابهه قرار دارند،زیرا معانی،بلند و دقیق است ولی الفاظ مستعمل بسیار کوتاه و نارسا است.

مثلا آیات مشیّت و علم و ارادۀ پروردگار،آیۀ امانت و آیۀ خلافت و آیات تسخیر آسمان و زمین برای انسان و آیات اذن و آیات هدایت و ضلال و امثال آن متشابه جلوه کرده اند،بدین لحاظ نیاز به تأویل صحیح و مستند دارند.

تشابه عرضی در آن دسته از آیات به وجود آمد که در آغاز اسلام متشابه نبوده، مسلمانان با سلامت طبع و خلوص نیّت با آن برخورد می کردند.بدین لحاظ عموما معنا و مراد آن را بخوبی درک نموده،هیچ گونه شبهه ای ایجاد نمی کرد.

ولی پس از به وجود آمدن مباحث جدلی و مسایل کلامی و رایج شدن برخی مطالب فلسفی،که جسته و گریخته به گونۀ ناپخته و نارس از یونان به این دیار راه پیدا کرده بود،بر چهرۀ بسیاری از آیات هاله ای از غبار ابهام نمودار گشت.آیاتی که تا دیروز از محکمات بود امروز در زمرۀ متشابهات درآمد.این بر اثر دستاویزی های ناروای برخی اهل کلام و ارباب جدل بود که چهرۀ تابناک این گونه آیات را دگرگون ساخت و از درخشش و تابش اوّلی خود فروافکند .مثلا آیۀ «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نٰاضِرَهٌ، إِلیٰ رَبِّهٰا نٰاظِرَهٌ (1)؛چهره هایی در آن روز شکفته است،زیرا به پروردگار خویش چشم دوخته است».این آیه-بر حسب استعمالات متعارف عرب-چشم داشتن به جایگاه بلند پروردگار را می رساند.

زمخشری گوید:«سمعت سرویّه مستجدیه بمکه وقت الظهر،حین یغلق الناس أبوابهم و یأوون الی مقائلهم،تقول:عیینتی نویظره الی اللّه و إلیکم (2)؛دخترکی از مردمان سرو (3)را دیدم به هنگام نیمروز،موقعی که مردم در آسایش لمیده بودند، گدایی می کرد و چنین می گفت:چشمان کوچک من،به خدا و شما مردم دوخته است».

این آیه،همانند گفتار این دخترک عرب،چیزی جز چشم داشتن و حالت توقع به خود گرفتن را نمی رساند و عرب به طبع سلیم خود می داند که این گونه تعبیر،جز

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 2174


1- قیامه 75:23-22.
2- کشاف،ج 4،ص 662.
3- سرو.دهکدۀ بزرگی در نزدیکی مکه بوده که مردمان مفلوک و بیچاره ای داشته.

معنای یادشده را افاده نمی کند.اکنون چرا مانند ابو الحسن اشعری(متوفای 324) که شیخ اهل سنت و جماعت و سرکردۀ اشاعرۀ تا امروز بشمار می رود،این آیه را دگرگون ساخته،آن را به معنای«رؤیت بصر»گرفته است؟!اشعری می گوید:«نظر سه گونه است:نظر اعتبار،نظر انتظار و نظر رؤیت».آن گاه گوید:«نظر اعتبار(عبرت جستن)در قیامت جایی ندارد.نظر انتظار با حرف«الی»مقرون نگردد؛مانند آیۀ «فَنٰاظِرَهٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ» (1)پس مراد از آیه چیزی جز نظر رؤیت نباشد».

در جواب این پرسش که چرا«الی ثواب ربها»را تقدیر نگیریم؟می گوید:«در قرآن خالی از این تقدیر آمده،باید به ظاهر کلام بسنده شود».در پاسخ از آیۀ «لاٰ تُدْرِکُهُ الْأَبْصٰارُ» (2)می گوید:«مقصود درک بصری در این جهان است نه جهان آخرت.

یا آنکه کافران از درک لذّت رؤیت پروردگار،در دو جهان محرومند» (3).

ولی او ندانسته که نظر توقّع(چشم داشت)در کلام عرب با حرف«الی» استعمال می شود.شاعر عرب می گوید:

«انی الیک لما وعدت لناظر نظر الفقیر إلی الغنیّ الموسر» (4)و در سخن دخترک(سرویّه)،نظر به سوی خدا و مردم،هر دو یکنواخت،با حرف«إلی»قرین بود و آیۀ کریمه از همین قبیل است.

همچنین آیۀ «الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ» (5)روشن است که مقصود سلطه و استیلاء بر عرش تدبیر است.«عرش»کنایه از علم به تدبیر جهان می باشد،کما این که«کرسی»کنایه از سلطه و فراگیری سلطنت و حکومت پروردگار است.استیلاء بر عرش تدبیر همان«استواء علی العرش»است.این معنا هیچ گاه موجب شبهه نبوده است تا ارباب جدل آن را به ظاهر لفظی گرفته و به معنای تکیه زدن بر تخت سلطنت پنداشته و لازمۀ آن را جسمیت در ساحت قدس الهی دانسته اند.

ابن بطوطه در سفرنامۀ خویش آورده:«وارد مسجد دمشق شدم،ابن تیمیّه را بالای منبر دیدم سخن از جسمیّت خدا می گفت و از نشستن خدا بر تخت سلطنت

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 2175


1- نمل 27:35.
2- انعام 6:103.
3- ر.ک:الابانه؛ص 19-10.اللمع؛ص 68-61.
4- ر.ک:التمهید؛ج 3،ص 97.
5- طه 20:5

حکایت ها می بافت.آن گاه گفت:خداوند از عرش خود نزول اجلال می فرمایند مانند من که از منبر فرودمی آیم .آن گاه بلند شده چند پله فرودآمد ،که غوغا بلند شد...» (1).در صورتی که این گونه استعمال در متعارف عرب همان معنای استیلاء را می دهد،شاعر گوید:

«قد استوی بشر علی العراق من غیر سیف و دم مهراق؛

بشر،بر عراق مستولی گردید بدون شمشیر زدن و ریختن خونی».

نیز آیۀ «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ سٰاقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ» (2).استعمال لفظ «ساق»در متعارف عرب کنایه از شدت و وخامت امر است،چنانچه گفته اند:«و قامت الحرب علی ساق؛جنگ برپاایستاد ».یعنی شدت گرفت.کشف ساق کنایه از آمادگی کامل برای انجام کار است.یعنی دامن به کمر زدن،زیرا لازمۀ آن کشف ساق پا است.

این آیه طبق استعمال متعارف بر آن دلالت دارد که روز قیامت اوضاع شدت یافته،رو به وخامت می گذارد و کفار در حالت سختی قرار می گیرند.چنانچه زمخشری در کشاف گفته است (3).ولی اشاعره و اهل تجسیم آن را به ظاهر لفظ گرفته گفته اند:مقصود،ساق پای خداست که در آن روز برهنه شود و کفار مأمور به سجود گردند و نتوانند (4).

تشابه در تفسیر دیگران

برای احکام و تشابه تفاسیر بسیاری گفته اند،که بیشتر درهم و متداخل بوده و با اندک تفاوتی قابل افتراق و جدایی می باشند.برخی تعیین مصداق کرده یا متشابهات را با مبهمات اشتباه گرفته اند.

علامه طباطبایی قدّس سرّه تا شانزده وجه در تفسیر خود آورده و برخی بیشتر که ذیلا بدان اشاره می رود:

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 2176


1- رحلۀ ابن بطوطه،ج 1،ص 57.
2- قلم 68:42.
3- تفسیر کشاف؛ج 4،ص 594-592.
4- ر.ک:التمهید؛ج 3،ص 152 و ص 144.

مثلا از ابن عباس روایت شده آیات محکمه از قبیل آیۀ «قُلْ تَعٰالَوْا أَتْلُ مٰا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاّٰ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً» (1)و متشابهات از قبیل حروف مقطّعه در اوایل سور است.

برخی گفته اند آیات منسوخه،متشابهاتند و آیات ناسخه محکمات؛ یا آنکه محکمات،آیات الاحکام و متشابهات دیگر آیات می باشند؛ محکمات،آیات مربوط به قصص انبیا و امم سالفه و متشابهات،ابهامات وارده در این آیات می باشد؛ آیات متشابهات آیاتی است که دربارۀ صفات باری تعالی آمده است (2)؛ متشابهات آیات مربوط به احوال و اهوال روز قیامت و آخرت است (3)؛ متشابه آن است که مجمل(مبهم)باشد و معنای روشنی نداشته باشد؛ متشابه مفهومی پیچیده و سردرگم دارد و محکم دلیل روشن و استوار دارد؛ متشابه آن است که راه رسیدن به معنای آن بسته است،ولی برای محکم راه باز است؛ متشابه آن است که بیش از یک معنا را متحمل است،ولی محکم بیش از یک معنا را متحمل نیست؛ متشابه آن است که به بیان و توضیح نیاز دارد و محکم نیاز ندارد؛ متشابه آن است که عقل برای رسیدن به کنه آن راه ندارد و محکم راه دارد؛ متشابه آن است که ظاهر عبارت آن مقصود نیست،ولی ظاهر محکم مراد است؛ محکمات آن است که همگی در تفسیر آن اتفاق نظر دارند،ولی در متشابه اتفاق ندارند؛ متشابه آن است که تفسیر آن مشکل آید،ولی تفسیر محکم مشکل نباشد... (4).

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 2177


1- انعام 6:151.
2- ابن تیمیه،المنار،ج 3،ص 167.
3- شیخ محمد عبده،المنار،ج 3،167.
4- ر.ک:تفسیر المیزان؛ج 3،ص 42-31.المنار؛ج 3،ص 165-163.
دو فرضیّۀ دیگر

اخیرا،دو فرضیّۀ دیگر در تفسیر محکم و متشابه ارائه شده که کاملا غریب می نمایند:

1.مرحوم طالقانی برای قرآن دو حالت فرض کرده:پیش از نزول و پس از نزول.

حالت پیش از نزول را محکم و حالت پس از نزول را متشابه دانسته گوید:«قرآن دارای دو وجود و دو مرحله است،مرحلۀ پیش از نزول و تنزیل و مرحلۀ پس از نزول.قرآن،پیش از نزول محکم،ثابت،کلی و نامتغیّر است.آن کتاب محکم و مکنون و جمعی پیش از نزول،ام الکتاب است که برتر از حواسّ و اندیشه ها است و به زبان عربی هم نمی باشد.اصول ثابتی هستند؛قوانین ثابت جهان و انسان، معرفت مبدأ و توحید و صفات علیا،رابطۀ خلق با خالق،مراحل معاد،تکامل، مسئولیّت و تعهّد انسان،احکام کلی عقلی و عملی،فروع نظری،فکری و عملی، همه از آن«امّ الکتاب »ناشی می شوند.

آن کتاب محکم و حکیم و ام الکتاب و محفوظ و مکنون،در ظروف اندیشه های گوناگون و زمان ها و مکان ها و شرایط و استعدادها،به صورت کلمات و آیات متفرق و تفصیل ها،تبین گردیده و قرائت شده است.در نتیجه این آیات مفصّل و تنزّل یافتۀ همان محکمات و ام الکتاب است که در لباس عبارات و کلمات در آمده و متشابه گردیده است. «اللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتٰاباً مُتَشٰابِهاً» (1).متشابهات تنها همین نیست که تشابه در مقصود و معنا داشته باشد،بلکه متشابه از جهت تشابه با محکمات هم هست» (2).

در این گفتار دو اشتباه به چشم می خورد:

أولا؛تشابه شبهه انگیز و فتنه آفرین،با تشابه به معنای هم آهنگ و یکسان بودن مشتبه شده است.در آیۀ 7 سورۀ آل عمران،متشابهات زمینه ای برای فتنه جویان شمرده شده است و قسمتی از آیات قرآنی چنین اند؛از قبیل آیات صفات و آفرینش و شناخت...که در گنجایش فهم کوته اندیشان درست نیاید.ولی در آیۀ 23 سورۀ

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 2178


1- زمر 39:23.
2- پرتوی از قرآن؛ج 3،ص 20-19.

زمر،وصف تمامی کتاب آمده و همۀ آیات و سور قرآنی،زیبا و فریبا با محتوایی بلند و بیانی رسا جلوه گر شده اند.تفاوت و اختلافی در میان نیست و این خود شاهد بر صدق کلام خدا است.خلط کردن میان این دو مفهوم شایسته نیست،بلکه یک نوع تفسیر به رأی بشمار می رود.

ثانیا؛روشن نیست چرا فرض دو مرحله ای بودن نزول قرآن،که دارای دو وجود عرشی و فرشی است(گفتار علاّمۀ طباطبایی دربارۀ نزول دفعی و تدریجی قرآن)، در مورد محکم و متشابه قرآن آورده شده است؟ اساسا این سؤال مطرح است که قرآن صریحا گفته: «مِنْهُ آیٰاتٌ مُحْکَمٰاتٌ،هُنَّ أُمُّ الْکِتٰابِ،وَ أُخَرُ مُتَشٰابِهٰاتٌ» (1)،برخی«محکمات»و برخی«متشابهات»و مقصود همین قرآن موجود است که بر دو بخش تقسیم شده،ولی چرا صاحب مقال،کلّ قرآن را در دو مرحله فرض کرده که در مرحلۀ علیا،محکم و در مرحلۀ سفلی، متشابه است.آن گاه چگونه مردم به مرحلۀ علیا دست یابند؟!در حالی که از نزدیک شدن به متشابه(مرحلۀ سفلی)ممنوع می باشند؟! 2.نظریّۀ دوم از برخی گروه های التقاطی که افکار الحادی خود را در پوشش اسلام جلوه می دهند (2)ارائه شده:

محکمات آیاتی هستند که اصول اساسی و دیدگاه های کلی مکتب را بیان می کنند.این اصول استوار و پابرجا بوده،به مثابۀ حقایقی ثابت و پایدار می باشند؛از قبیل اصل هدایت،زوال باطل و پیروزی مستضعفین و محرومان.

آیات متشابهه-متقابلا-مشتمل بر مطالبی است که خود«اصل»نیستند،اما منبعث از اصول می باشند،لذا فاقد خصلت ثبات و پایداری هستند.محکمات نقش استراتژیک دارند و متشابهات تاکتیک هایی برای پیاده کردن آن ها می باشد،لذا در هر زمانی این متشابهات و فروع و تاکتیک ها متغیّر و متبدل می شوند.متشابهات در حوزۀ علوم واقع شده که پیشرفت علوم طبیعی،سیاسی و اقتصادی باعث قبض و بسط آن ها می گردد و بلکه در زمان متأخر ضدّ ارزش و ارتجاعی قلمداد می شوند.

بنابراین تمامی آیات الاحکام،اعم از ناسخ و منسوخ جزء متشابهات هستند و نقش

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 2179


1- آل عمران 3:7.
2- گروه منافقین موسوم به مجاهدین خلق.

تاکتیکی و مرحله ای را ایفا می کنند،لذا همچنان باب نسخ در احکام قرآن باز است.

گویند:اعتقاد به استمرار نسخ برای خیلی ها واقعا امری دشوار است.این دشواری نشان دهندۀ یک محافظه کاری ویران کننده ای است که طی قرن ها سکون و تحجّر بر اندیشه و ایدئولوژی اسلامی عارض شده است.اینان گمان می کنند که اگر معتقد به استمرار نسخ باشند عظمت و تقدّس قرآن خدشه دار می گردد در حالی که با این موضع گیری ها،عظمت قرآن نفی می شود و شایستۀ قرار گرفتن در موزۀ آثار باستانی می شود... (1).

این نظریّه،اصول و قواعد شریعت و فروع متفرعۀ بر آن را،به جای محکمات و متشابهات قرآن گرفته است.

شریعت اسلام دارای اصولی ثابت و نامتغیر است که به نام«قواعد»خوانده می شوند.تمام احکام فرعی که با شرایط متحول زمان و مکان قابل تغییر و تبدیل است بر آن اصول ثابت متفرع می باشند.یک فقیه آگاه به احوال و اوضاع زمانه می بایست جریانات سیاسی،اقتصادی و اجتماعی حاضر را از دیدگاه آن قواعد ارزیابی کند،صحت و سقم،سالم و فاسد بودن آن ها را بر وفق همان اصول و در چارچوب همان قواعد و پایه ها بررسی نموده و تشخیص دهد.این تحول بر اساس مقتضیات زمان و ناشی از اجتهاد است و به نسخ آیات ربطی ندارد،زیرا نسخ در احکام کلی است نه در فروع و جزئیات متفرّعه.علاوه،این تغییر و تحوّل در احکام قرآن نیست،زیرا احکام واردۀ در قرآن همان احکام کلی و ثابت و اصولی است.

اساسا در قرآن حکمی که قابل تغییر باشد وجود ندارد،قرآن با تمام محتویاتش جاودانه است.

چرا در قرآن تشابه وجود دارد؟

اکنون با روشن شدن عوامل تشابه و دوگونه بودن تشابه در قرآن،جواب این پرسش ساده می شود.یک گروه از متشابهات تشابه عرضی است که بر قرآن تحمیل شده است.این گروه از آیه های متشابهه برابر با اسلوب و شیوه های متعارف عرب

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 2180


1- چگونه قرآن بیاموزیم(دین امیدم قرآن)ص 56-21.

بیان شده و خالی از هرگونه غموض و پیچیدگی بوده،در آغاز هرگز ایجاب شبهه نمی کرده است.سپس در پی درگیری های عقیدتی و فکری که در میان گروه های مختلف مسلمانان رخ داد،فاجعۀ«تشابه»دامن گیر بسیاری از آیات قرآن گردید.

وجود گروه دوم متشابهات،تشابه اصلی،کاملا طبیعی می نماید؛زیرا این گونه تشابه در اثر بیان معانی ژرف توسط الفاظ متداول عرب-که برای معانی سطحی ساخته شده-پدید آمد.قرآن در افادۀ معانی عالیه راهی پیموده که هم برای عامّۀ مردم جنبۀ اقناعی داشته باشد و هم علما و دانشمندان را متقاعد سازد.لذا در بیانات خود،بیشتر فنّ خطابه و برهان را به هم آمیخته،از مشهورات و یقینیّات،هر دو یک واحد منسجم ساخته است.با آنکه در ظاهر این دو فن از هم متنافرند،میان آن ها سازش داده است؛و این خود،یکی از دلایل اعجاز قرآن به شمار می رود.

ابن رشد اندلسی-دانشمند و فیلسوف معروف-(متوفای سال 595)در این زمینه می گوید:«مردم،در برخورد با تعالیم عالیۀ شریعت سه دسته اند:

دستۀ اول،کسانی اند که از حکمت متعالیه برخوردار بوده،صاحب فکر و اندیشه اند،در برخورد با حوادث استوار و با متانت رفتار می کنند.

دستۀ دوم،عامۀ مردم هستند که طبقۀ جمهور را تشکیل می دهند.اینان ممکن است چندان با علم و دانش سر و کاری نداشته باشند اما طبعی سلیم،نیّتی پاک و دلی تابناک دارند.

دسته سوم،میانۀ این دو قرار دارند،نه از طبقۀ علمای راستین بشمار می روند و نه خود را از جمهور مردم به حساب می آورند.خود را از سطح همگانی برتر و در ردیف دانشمندان می دانند،در صورتی که صلاحیت عرض اندام در آن عرصۀ والا را ندارند».

گوید:«تشابه،صرفا دربارۀ دستۀ سوم است،زیرا دانشمندان در سایۀ دانش سرشار خود و با اندیشه و متانت شایستۀ خویش که در راه رسیدن به حقایق مبذول می دارند،هرگز تشابهی بر سر راه آنان قرار نمی گیرد.طبقۀ جمهور،با ذهن صاف و ساده ای که دارند،هیچ گاه شبهه ای در تعالیم شریعت احساس نمی کنند،زیرا به ظاهر الفاظ و تعابیر بسنده کرده،نگرانی به خود راه نمی دهند».

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 2181

گوید:«تعالیم شریعت،همچون غذای سالم و پاکیزه برای بدن های سالم و طبع های ناآلوده،نافع و مفید خواهد بود.که بیشترین مردم را تشکیل می دهند.

گرچه برای برخی که در اقلیّت اند زیان آفرین می گردد،چنانچه خداوند فرموده: «وَ مٰا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفٰاسِقِینَ» (1)؛یعنی در سایۀ تعالیم الهی گمراه نمی گردد،جز کسانی که از مرز طبیعی مردمی بیرون زده اند.این حالت،صرفا در برخی از آیات برای برخی از مردم رخ می دهد و در آیاتی است که از عالم ماورای حسّ سخن گفته،که در عالم شهود همانندی ندارد.لذا برای تقریب به اذهان،از نزدیک ترین چیزی که بتواند شاهد و مثالی باشد تا واقع را ارائه دهد،استفاده کرده است.همین امر سبب گردیده تا برخی به ظاهر مثال اخذ کرده،تصور کنند آنچه در تعبیر آمده عین واقع است، ازاین رو در حیرت و شک باقی می مانند.متشابهات که موجب شبهه می گردند،از این قبیل هستند.ولی نه برای دانشمندان و نه برای طبقۀ جمهور،زیرا اینان از سلامت طبع و صحت نفس برخوردارند،غذای سالم بر ایشان کاملا نافع و مفید می افتد.ولی بیرون از این دو دسته کسانی اند مریض،که نفسی ناسالم دارند،غذا هر چند کامل و سالم باشد،بر مذاق اینان لذت بخش و نافع نخواهد بود.لذا خداوند فرموده: «فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مٰا تَشٰابَهَ مِنْهُ ابْتِغٰاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغٰاءَ تَأْوِیلِهِ (2)؛اما کسانی که در دل هاشان انحراف است،برای فتنه جویی و طلب تأویل آن[به دلخواه خود]از متشابه آن پیروی می کنند».

گوید:«اینان،همان ارباب جدل و صاحبان مکتب های کلامی می باشند».و نیز می گوید:«شریعت در تعالیم و برنامه های خویش،روشی در پیش گرفته تا طبقۀ جمهور بهره مند شده و هم دانشمندان پذیرا باشند. ازاین رو قرآن الفاظ و عبارت هایی به کار برده که برای هر دو گروه قابل درک باشد.عامۀ مردم به ظاهر مثال بسنده کرده،گمان می برند مورد مثال چیزی همانند آن و نزدیک به آن می باشد و به همین اندازه قناعت کرده و پیش تر نمی روند و دانشمندان نیز حقیقتی را که در طیّ مثال نهفته دریافت می کنند.

مثلا چون«نور»رفیع ترین موجود در عالم حسّ به شمار می رود،آن را مورد مثال

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 2182


1- بقره 2:26.
2- آل عمران 3:7.

قرار داده و گفته است: «اللّٰهُ نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ... 1» و با این گونه تصوّر برای طبقۀ جمهور امکان درک موجودات ماورای حسّ فراهم گردیده است،به این معنا که از آنچه هست با کمک قوۀ متخیّلۀ خود سنجیده،برایشان قابل پذیرش خواهد بود.

آن گاه که شریعت در صفات باری تعالی سخن بگوید،راه شکّ و شبهه را بسته است.پس هرگاه بگوید خدا نور است،حجابی از نور دارد.مؤمنان او را در آخرت نظاره کنند همچون آفتاب در بلندای روز.برای جمهور هیچ گونه شک و شبهه ای رخ نمی دهد و به ظاهر این تعابیر گرفته بی تردید می پذیرند.

همچنین برای علما شبهه ای دست نمی دهد،زیرا می دانند که مقصود ازاین گونه تعابیر تنها مزید علم و یقین است.چه بسا اگر به عامۀ مردم گفته شود که این تعابیر، ظاهری بیش نیست و حقیقت جز این است،در آن صورت نپذیرفته اصلا زیر بار نروند،زیرا پیش خود چنین تصوّر می کنند که هر چه قابل حس نباشد وجود ندارد و هر نامحسوسی با عدم مساوی است.مثلا اگر گفته شود:در آنجا موجودی هست که دارای جسم نیست و هر چه از لوازم جسمیت می دانند در او نیست،امکان تخیّل از آنان برداشته شده و چنین چیزی را معدوم مطلق می پندارند.مخصوصا اگر به آنان گفته شود نه از جهان بیرون است و نه در درون جهان جایی دارد.نه بالا است و نه پایین.لذا هرگز شریعت تصریح به نفی جسمیّت نفرموده،صرفا گفته: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ...» (1). «لاٰ تُدْرِکُهُ الْأَبْصٰارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصٰارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ...» (2)».

گوید:«و اگر تأمّل کنی خواهی یافت که شریعت با آنکه برای مردم در افادۀ این گونه معانی به مثال پرداخته و راهی جز این وجود نداشت تا آن را به پذیرش وادارد ،در عین حال علما را بر دقایق و اسرار این گونه تعابیر واقف ساخته،حقایق را بر ایشان مکشوف نموده است.» (3).

پر روشن است در تشبیه غیر محسوس به محسوس،بهترین مثالی که می تواند

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 2183


1- شوری 42:11.
2- انعام 6:103.
3- ر.ک:ابن رشد اندلسی،الکشف عن مناهج الأدله؛ص 89 و 97-96 و 107.

کاملا نمودار ذات حق تعالی باشد همان تشبیه به نور است.حقیقتی که:«الظاهر فی نفسه و المظهر لغیره؛خود نمودار خود است،و نمود هر چیزی به او بستگی دارد».

حقیقتی که:«فیعین الظهور،هو فی غایه الخفاء؛خود،پیداترین موجود در جهان هستی است،ولی در عین حال حقیقت و کنه آن در نهایت خفا و پنهان از دیدگان است.تاکنون کسی به حقیقت آن راه نیافته و نخواهد یافت».

این گونه صفات و نعوت که خاصّ ذات پروردگار است،مانندی برای آن-در جهان حسّ و شهود-جز نور نمی توان یافت.در این زمینه امام فخر رازی و شیخ محمد عبده و علاّمۀ طباطبایی،شیوۀ ابن رشد را دنبال کرده اند (1).

تأویل متشابهات را چه کسی می داند؟

این سؤال به دوگونه قابل طرح است:

اولا؛از ظاهر تعبیر قرآن چه استفاده می شود؟ ثانیا؛به طور کلی،آیا امکان دسترسی به معانی آیات متشابهه برای پویندگان فراهم است؟ علاّمۀ طباطبایی رحمه اللّه از ظاهر آیه انحصار فهمیده و تلقّی نموده که علم به تأویل متشابهات،صرفا مخصوص پروردگار است؛برای دیگران جز سر تسلیم فرودآوردن راه دیگری نیست.ولی با قطع نظر از ظاهر آیه،باید راه دسترسی به حقایق نهفتۀ آیات متشابهه برای پویندگان باز باشد.این نظریّه ای است که علاّمۀ بزرگوار در این زمینه ارائه فرموده اند.اکنون سخنی چند دربارۀ این نظریّه:

نیاز به توضیح ندارد که بسته بودن راه برای رسیدن به حقایق نهفتۀ قرآن،که گنجینۀ معارف الهی به شمار می رود،هرگز قابل قبول نیست و آیۀ «أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلیٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا (2)؛آیا در قرآن نمی اندیشند؟یا[مگر]بر دل های شان قفل هایی نهاده شده است؟»جایی برای این گمان باقی نمی گذارد.

اگر فرض شود در قرآن آیاتی وجود داشته باشد که آحاد مسلمانان و علما و

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 2184


1- ر.ک:تفسیر کبیر فخر رازی،ج 7،ص 172.رشید رضا،تفسیر المنار،ج 3،ص 170.علامه طباطبایی،تفسیر المیزان،ج 3،ص 62-58.
2- محمد 47:24.

دانشمندان و امامان و پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله تماما از محتوای آن آگاهی نداشته باشند، حتما مقام حکمت الهی زیر سؤال می رود.چگونه است کتابی که به عنوان هدایت بشریت برای ابدیّت نازل گردیده،مواضع ابهامی داشته باشد که هیچ کس،حتی رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله به کشف آن دسترسی نداشته باشد؟!قطعا این فرضیۀ محالی است و از دیدگاه حکمت باری تعالی کاملا به دور است.

علامۀ طباطبایی در رابطه با آیه،چنین گوید:

«ظاهر کلام آن است که جملۀ«و الرّاسخون فی العلم یقولون...»استینافیّه باشد، سخن از سر گرفته شده عطف به ما سبق نباشد،زیرا این جمله،عدل جملۀ «فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ...» (1)است و تقدیر کلام چنین است:«أمّا الذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه...و اما الراسخون فی العلم فیقولون آمنا به...»که فرق میان دو گروه در این است:گروه نخست با سوء نیت به سوی آیات متشابهه می روند،ولی گروه دوم با خلوص نیّت و قلبی پاک و سلیم،در مقابل آیات متشابهه سر تسلیم فرودمی آورند .

علاوه،اگر«واو»عاطفه بود،و لازمه اش آن بود که راسخون فی العلم تأویل آیات متشابهه را بدانند، هرآینه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرد شاخص این گروه بود و می بایست او را جدا ذکر می کرد و این گونه می گفت:«و ما یعلم تأویله الا اللّه و الرسول و الراسخون فی العلم...»زیرا تشریف مقام رسالت چنین اقتضایی را دارد،چنانچه در موارد بسیاری این جداسازی انجام شده؛مانند «آمَنَ الرَّسُولُ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ» (2)و «هٰذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» (3)و دیگر آیاتی از این قبیل...

پس ظاهر آیه،آن است که علم به تأویل،به خدا اختصاص دارد اگرچه منافاتی ندارد که با دلیلی دیگر استثنایی بر آن وارد گردد.چنانچه آیات اختصاص علم غیب به خدا با آیۀ «عٰالِمُ الْغَیْبِ فَلاٰ یُظْهِرُ عَلیٰ غَیْبِهِ أَحَداً إِلاّٰ مَنِ ارْتَضیٰ مِنْ رَسُولٍ» (4)استثناء خورده است.

لذا آن آیه تنها یک بعد از شئون راسخون فی العلم را بیان نموده،که همان سر تسلیم فرودآوردن در مقابل چنین آیات و متزلزل نگردیدن در مقابل شبهات است.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 2185


1- آل عمران 3:7.
2- بقره 2:285.
3- آل عمران 3:68.
4- جنّ 72:27-26.

لکن با دلیل دیگر ثابت گردیده که راسخون فی العلم تأویل متشابه را می دانند و امکان دسترسی به حقایق نهفتۀ قرآن بر ایشان میسّر است» (1).

فخر رازی در این زمینه افزوده:«عطف در آیه،از ذوق فصاحت به دور است.و اگر عطف می بود،بایستی جملۀ«یقولون آمنا به...»را با«واو»حالیه قرین نماید، این گونه:«و هم یقولون...»یا«و یقولون...» (2).

این تمامی آن چیزی است که در این رابطه گفته شده،جز آنکه از نکات زیر نباید غفلت کرد:

1.«امّا»-که حرف تفصیل است-لزومی ندارد حتما عدل دیگر جمله آورده شود،زیرا موقعی که با آوردن یکی از دو عدل،عدل دیگر روشن است،نیازی به آوردن ندارد.«و حذف ما یعلم جائز»مخصوصا در کلام عرب،به ویژه قرآن کریم، ایجاز در حذف کمال مطلوبیّت دارد.در سورۀ نساء می خوانیم: «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ قَدْ جٰاءَکُمْ بُرْهٰانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً. فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ، فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَهٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِرٰاطاً مُسْتَقِیماً» (3).یعنی:و اما الذین کفروا...فلا تشملهم الرحمه و لا یهتدون سبیلا...

در سورۀ قصص پس از آن که سرگذشت ملت های سرکش و نافرمان را یادآور می شود و عاقبت کار آنان را گوشزد می کند،دربارۀ صالحان چنین می گوید: «فَأَمّٰا مَنْ تٰابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً فَعَسیٰ أَنْ یَکُونَ مِنَ الْمُفْلِحِینَ» (4).

در سورۀ جنّ پس از بیان حال بندگان صالح،دربارۀ طالحین گوید: «وَ أَمَّا الْقٰاسِطُونَ فَکٰانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً» (5).

در تمامی این موارد،به جهت روشن بودن مطلب از آوردن عدل دیگر خودداری شده است.

نظر دیگر آن است که أحیانا عدلی نیاز ندارد تا مذکور افتد یا مقدر باشد.

چنانچه شاعر در هجو قبیله ای از بنی عبد شمس،که فرار را بر قرار ترجیح داده بودند،گوید:

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 2186


1- ر.ک:تفسیر المیزان،ج 3،ص 27-26.
2- ر.ک:تفسیر کبیر،ج 7،ص 177.
3- نساء 4:175-174.
4- قصص 28:67.
5- جنّ 72:15.

«فأمّا القتال،لا قتال لدیکم و لکنّ سیرا فی عراض المواکب» (1)عنوان«راسخون فی العلم»نمی تواند،عدل«فی قلوبهم زیغ»باشد،زیرا هیچ گونه تقابلی بین این دو عنوان وجود ندارد.در مقابل کسانی که طبعی آشفته و قلبی واژگون دارند،کسانی می باشند که طبعی سالم و دلی آرام در اختیار دارند.در مقابل دانشمندان و پویندگان علم حقیقی،جاهلان و وازدگان دانش قرار دارند.لذا دو عنوان فوق نمی توانند عدل یکدیگر باشند.

3.از باب«تناسب حکم و موضوع»بایستی خبری که بر عنوان«راسخین فی العلم»مترتب می گردد،با مقام علم و دانش متناسب باشد.لذا اگر مقصود آن باشد که راسخون فی العلم،ندانسته سر تسلیم فرودمی آورند لازم بود که در عنوان موضوع،خلوص در ایمان مطرح گردد،زیرا مقتضای ایمان پاک،تسلیم محض است.ولی مقتضای علم و دانش پویایی و فحص است که تا چیزی را نداند و نفهمد تسلیم نگردد.خلاصه،تناسب حکم و موضوع ایجاب می کند که اخبار از این عنوان بلند و والا،چیزی متناسب با دانستنی ها باشد،نه با نادانستنی! 4.و اما دربارۀ آنکه چرا رسول اللّه را از گروه راسخین فی العلم جدا نساخته؟ باید گفت:چرا جدا بسازد؟!آیا چون در برخی آیات جدا ساخته لازمه اش آن است که در همه جا باید جدا سازد؟!این«التزام بما لا یلزم»است و هیچ موجبی ندارد.در بسیاری از موارد،که عناوینی،به گونۀ گروهی مورد ستایش قرار دارد،رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله در جمع گروه قرار گرفته و جدا نگردیده است.مثلا در سورۀ آل عمران می خوانیم:

«شَهِدَ اللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ الْمَلاٰئِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ.قٰائِماً بِالْقِسْطِ...» (2).در این آیه قطعا، رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله در زمرۀ ارباب علم و شهادت دهندگان به وحدانیّت حق تعالی می باشد.آیاتی از این قبیل بسیار است که افرادی به طور گروهی مورد ستایش قرار گرفته اند و پیامبر گرامی نیز در جمع آنان حضور داشته،شمع محفل بوده است.

5.جملۀ«یقولون آمنّا به...»در موضع حال قرار گرفته و این حالت-که حاکی از ایمان ثابت است-موجب گردیده است تا موضع حکمت الهی را در نظر بگیرند و

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 2187


1- یعنی:جنگ شما را نشاید جز آن که در کنار گروه های مردم در حرکت باشد.
2- آل عمران 3:18.

برای رسیدن به حقایق نهفته،در پس آیات متشابهه،پی جور شوند،زیرا در سایۀ علم و دانش استوار بوده،مضطرب نمی گردند و در مقابل آیات متشابهه نگران نمی شوند و چنین می اندیشند که آیات متشابهه از همان منبعی صادر گشته که آیات محکمه نشأت گرفته است.پس باید در پس پرده چیزهایی باشد که ظاهر لفظ نمودار آن نیست.از همین نقطۀ حسّاس،حرکت تحقیق و پویا شدن آغاز می گردد و عاقبت جوینده یابنده است.پس این جملۀ الحاقی،نمایان گر نقطۀ آغاز حرکت به سوی دانستنی ها است و از این راه،راسخون فی العلم،به تأویل آیات متشابهه پی می برند.

6.جملۀ حالیّه اگر با فعل مضارع مثبت آغاز شود،از«واو»باید خالی باشد.ابن مالک گوید:

«و ذات بدء بمضارع ثبت حوت ضمیرا و من الواو خلت»

معلوم نیست فخر رازی گفتارش را که مخالف گفتۀ ادبا است از کجا آورده!برای نمونه:زمخشری در کشاف(ج 1،ص 338)؛ابن قتیبه در تأویل مشکل القرآن(ص 72)؛ابو البقاء در املاء ما منّ به الرحمن(ج 1،ص 124)؛سید مرتضی در امالی (ج 1،ص 442-431،مجلس 33)؛زرکشی در برهان(ج 2،ص 73)؛طبرسی در مجمع البیان(ج 2،ص 410)؛شیخ محمد عبده در المنار(ج 3،ص 167)و دیگر اقطاب علم و ادب،به اتفاق آرا مسألۀ«حال»بودن جملۀ«یقولون آمنّا...»را ترجیح داده اند (1).

7.علاوه حتی اگر جملۀ «وَ الرّٰاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ...» را مستأنفه بدانیم،مدلول آیه آن نخواهد بود که باب علم به تأویل،در متشابهات قرآن بر روی همگان بسته است،زیرا حصر در عبارت «وَ مٰا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّٰهُ» اضافی است و جنبۀ منفی آن مقصود می باشد؛مانند«لا حکم إلاّ للّه»،«لا مؤثّر فی الوجود إلاّ للّه»،«لا یعلم الغیب إلاّ اللّه»و غیره که مقصود نفی صفت از دیگران است.انحصار آن در راستایی است که به خدا منتهی می شود،لذا در آیۀ «عٰالِمُ الْغَیْبِ فَلاٰ یُظْهِرُ عَلیٰ غَیْبِهِ أَحَداً إِلاّٰ مَنِ ارْتَضیٰ

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 2188


1- ر.ک:التمهید،ج 3،ص 40 به بعد.

مِنْ رَسُولٍ» (1)تهافتی وجود ندارد و با«لا یعلم الغیب إلاّ اللّه»منافاتی نخواهد داشت.

اضافه آن که،بر خلاف مقتضای بلاغت است که خداوند حکیم کتابی را به عنوان دستور زندگی و راهنمای هدایت بر مردم عرضه بدارد،سپس به آنان بگوید:درون آن،فرازهایی وجود دارد که حتما قابل فهم نیست و راه رسیدن به آن بر روی همگی شما بسته است.معقول نیست چنین سخنی از حکیم صادر گردد.آری معقول است بگوید فرازهایی وجود دارد که به ظاهر مشتبه و موجب دست آویز کج دلان می گردد،که کلید فهم آن در دست ماست و تنها از جانب ما به آن هدایت می شوید.

پس حصر در آیه،صرفا جنبۀ سلب دارد و علم به تأویل را تنها از کج دلان و کج اندیشان نفی می کند.

نمونه هایی از آیات متشابهه
اشاره

پیش از این یادآور شدیم که تشابه در آیات قرآن دوگونه است:تشابه اصلی و تشابه عرضی.تشابه اصلی آن بود که کوتاهی لفظ موجب نارسایی در افادۀ بلندای معنا شده و احیانا شبهه انگیز شود.این آیات بیشتر در رابطه با اصول معارف و معرفت شناختی است.اشاره شد که تعداد این قبیل آیات متشابهه نسبت به مجموع آیات قرآنی اندک است و با مراجعه به آیات محکمه که«ام الکتاب » می باشند و نیز احادیث پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و ائمۀ اطهار علیهم السّلام و سلف صالح(رض) این گونه تشابه قابل رفع است.

عمده،تشابه عرضی است که بر اثر برخورد و تضارب آرا و عقاید و پیدایش مذاهب و گرایش های مختلف که در زمان های متأخر از عصر نزول در جامعۀ اسلامی رخ داد،به وجود آمد و هر فرقه و گروه برای پشتوانۀ مذهب خود و یافتن دستاویزی عوام پسند،به سراغ قرآن رفته،آیاتی را که تا دیروز محکم بودند با تفسیرهای خودخواهانه متشابه ساختند.بیشترین آیات متشابهه که امروزه مطرح است از این قبیل می باشد.ذیلا نمونه هایی از هر دو نوع را بر حسب دسته بندی که در بخش متشابهات کتاب«التمهید فی علوم القرآن»(ج 3)انجام گرفته می آوریم:

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 2189


1- جنّ 72:27-26.
صفات جمال و جلال

خداوند دوگونه صفات دارد:صفات جمال یا ثبوتیّه که ذات احدیّت به این صفات کمالیه آراسته است و صفات جلال یا سلبیّه که ذات حق از اتصاف به آن منزّه است و به همین سبب صفات تنزیه هم گفته می شود.

در اینکه خداوند به صفات جمال و جلال متّصف هست یا نه،میان اهل کلام؛ معتزله و اشاعره،اختلاف است.معتزله اتّصاف ذات حق را به هرگونه صفت نفی می کنند،زیرا لازمۀ اتّصاف،اقتران ذات حق به مبدأ صفات می باشد.همانند دیگران که موقعی به صفتی متّصف می گردند که مبدأ وصف بر ذات آنان عارض گردد و وصف و ذات قرین هم گردند.عالم به کسی گویند که علم بر ذات او عارض و قرین گردیده است و ذات حق از هرگونه عروض حادث یا اقتران ازلی مبرّا است.

هرگونه وصفی که در قرآن یا حدیث آمده،نظر به غایت و نتیجۀ آن صفت دارد و اتّصاف حقیقی منظور نیست (1).یعنی اگر خدا را به وصف علم متصف نمودیم و گفتیم«عالم بکل شیء»،مقصود آن است که هدف از اتصاف به این وصف برای خدا حاصل است و چیزی از خدا پنهان نیست زیرا هر چه هست در محضر خدا است.نه آنکه مبدأ این صفت بر ذات حق عارض گشته یا قرین شده است.

همچنین صفات دیگر مانند:قدرت،حیات،حکمت و حتی اراده و رضا و غضب و غیره.در تمامی این صفات،غایت و نتیجۀ این صفات منظور است نه اقتران ذات به مبادی این صفات (2).

اشاعره این شیوه را پسند نکرده و آن را یک گونه تفسیر به رأی و تأویل فاقد دلیل دانسته اند،گویند:ظاهر قرآن باید رعایت شود و هیچ گونه تأویل یا تقدیر در آن روا نباشد.خداوند خود را به این صفات وصف نموده و با زبان قوم سخن گفته و این وصف باید با همان مفاهیمی باشد که عرف معاصر آن را دریافت می کرده اند.لذا اطلاق وصف عالم بر خدا به همان گونه است که در عرف عرب آن روز بر غیر خدا نیز

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 2190


1- دربارۀ صفات الهی گفته اند:«خذ الغایات و دع المبادی؛هدف را لحاظ دار و مبادی صفات را رها کن».
2- ر.ک:قاضی عبد الجبار،شرح الأصول الخمسه،از صفحۀ 182 به بعد.

اطلاق می شده و حاکی از اقتران ذات موصوف به مبدأ صفت می باشد.

ابو الحسن اشعری(شیخ اشاعره)گوید:«انه تعالی عالم بعلم و قادر بقدره...؛ خداوند عالم است به جهت اقتران ذات او به علم،قادر است به جهت اقتران ذات او به قدرت».در این باره به آیات زیر استناد جسته است:

«فَاعْلَمُوا أَنَّمٰا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّٰهِ» (1).

«لٰکِنِ اللّٰهُ یَشْهَدُ بِمٰا أَنْزَلَ إِلَیْکَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ» (2).

«وَ مٰا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثیٰ وَ لاٰ تَضَعُ إِلاّٰ بِعِلْمِهِ» (3).

«وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ» (4).

«أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللّٰهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّهً» (5).

«إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزّٰاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ» (6).

گوید:خداوند در این آیات مبدأ صفت علم و قدرت را برای خود ثابت دانسته و قرین ذات خود گرفته که خود را به دو وصف عالم و قادر متصف کرده است.اضافه می کند که وصف«حیّ»مشتق از حیات است،«عالم»مشتق از علم و«قادر»مشتق از قدرت...پس این اوصاف آیات حکایت از مفاهیمی دارند یا ندارند و صرفا توصیف بدون محتوا است؟بدون شک فرض دوم قابل قبول نیست.در نتیجه این اوصاف حاکی از مفاهیم متعارف خود می باشد،همان گونه که در عرف عرب رایج بوده است (7).

البته تمسّک جستن به این آیات،شبه مغالطه است،زیرا در این آیات صرفا از علم و قدرت ذات حق سخن رفته و هرگز از اقتران ذات مقدسه به مبدأ صفت علم و قدرت سخنی به میان نیامده است.به علاوه،معتزله هرگز صفت علم و قدرت و حیات را از خداوند نفی نمی کنند،بلکه اقتران ذات مقدسه را به مبدأ این صفات منکرند، وگرنه خداوند را عالم و قادر و حیّ می دانند.به این معنا که خداوند بدون

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 2191


1- هود 11:14.
2- نساء 4:166.
3- فاطر 35:11.
4- بقره 2:255.
5- فصّلت 41:15.
6- ذاریات 51:58.
7- ر.ک:ابو الحسن اشعری،الإبانه،ص 48-44.

آن که ذات مقدّسش به مبدأ این صفات مقرون گردد،موصوف به این صفات می باشد.بر خلاف توصیف دیگران که موجب اتصاف آنان،همان اقتران ذات آنان به مبادی این صفات است.

امامیه که از سرچشمۀ زلال مکتب اهل بیت علیهم السّلام بهره گرفته و تعلیم یافته اند این مسئله را روشن تر تحلیل کرده و راهی میانه رفته اند.نه چون اشعری که منشأ اتّصاف ذات حق را اقتران به مبادی اوصاف دانسته و نه چون معتزلی که اصلا برای این اتّصاف منشائی در ذات حق نیافته اند!بلکه صرفا عین ذات مقدسه را بدون هیچ پیرایه و پیوستگی منشأ تمامی صفات کمال،جمال و جلال می دانند،زیرا هر چه وصف کمال در عالم هستی هست،از ذات او نشأت گرفته و نشاید که ذات او فاقد کمالات باشد.اگر در ذات حق به صورت عینیت این کمالات وجود نداشت،پس وفور کمالات در عرصۀ وجود از کجا نشأت گرفته است؟! ازاین رو،ذات حق خود مجمع تمامی صفات کمال می باشد و هر چه هست از عین ذات او نشأت گرفته است.نه چیزی بر او عارض گشته و نه قرین او گردیده است.در ازل او بود و غیر او چیز دیگری نبود.«کان اللّه و لم یکن معه شیء».معنای عینیت صفات با ذات حق تعالی همین است و تمامی صفات از عین ذات برخاسته است.لذا مقایسه ای را که اشعری انجام داده و صفات باری تعالی را همگون صفات خلق گرفته،قیاس مع الفارق است.زیرا «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ (1)؛همانند او چیزی نیست».

مولا امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود:«أوّل الدین معرفته و کمال معرفته التّصدیق به و کمال تصدیقه به توحیده و کمال توحیده الإخلاص له و کمال الإخلاص له نفی الصفات عنه لشهاده کلّ صفه أنّها غیر الموصوف و شهاده کلّ موصوف أنّه غیر الصفه.فمن وصف اللّه سبحانه فقد قرنه و من قرنه فقد ثنّاه و من ثنّاه فقد جزّاه و من جزّاه فقد جهله (2)؛سرلوحۀ دین شناخت او(خدا)است و شناخت کامل او باور داشتن او است و باور داشتن کامل او یگانه دانستن او است و یگانه دانستن کامل او اخلاص ورزیدن نسبت به او است و اخلاص ورزیدن نسبت به او زدودن هر صفتی

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 2192


1- شوری 42:11.
2- اولین خطبۀ نهج البلاغه.

از او است(یعنی مبادی صفات را قرین ذات او نداند)چه هر صفتی خود گواه است که از موصوف جدا است و هر موصوف خود گواه است که از صفت جدا است، پس هر که خدای سبحان (1)را وصف کند(به گونه ای که دیگران را وصف می کند) هرآینه او را با قرینی پیوسته است و آن که با قرینش پیوندد،دوتایش دانسته(یعنی در ازل،ذات و صفت را قرین یکدیگر دانسته و حقیقت الهی را مرکب از دو چیز گرفته است)و هر که دوتایش بداند،او را حقیقتی دارای جزء دانسته(زیرا لازمۀ ترکیب،داشتن اجزاء است)و هر که او را(مرکب و)دارای جزء بداند،او را نشناخته است».

نفی تحیّز

تحیّز عبارت است از اشغال مکان و دارا بودن جهت خاص.این از ویژگی های موجودات مادی و لازمۀ جسمیّت است.به این معنا که فراغی را پر کند و فضایی را به وجود خود اشغال کند و به این سبب در جهت خاصی قرار می گیرد و دارای ابعاد شش گانه(راست،چپ،جلو،پشت،بالا و پایین)می گردد.لذا«تحیّز»از ذات حق منتفی است،زیرا موجودی مجرد است.یعنی موجودی ماورای ماده و از تمامی ویژگی های جسمانی منزّه است.

اشعری قایل به تحیّز می باشد و خدا را دارای مکان و در جهت فوق(بالا) می داند.شواهدی از آیات قرآن داده است.از جمله:

«الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ» (2).

«یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمٰاءِ إِلَی الْأَرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ» (3).

«یَخٰافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ» (4).

«أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِی السَّمٰاءِ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمُ الْأَرْضَ» (5).

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 2193


1- سبحان واژه ای است که دربارۀ خدا به عنوان تنزیه ذات او به کار می رود.یعنی خداوند پاک و منزّه از هرگونه وصف ناشایست است.
2- طه 20:5.
3- سجده 32:5.
4- نحل 16:50.
5- ملک 67:16.

«إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّٰالِحُ یَرْفَعُهُ» (1).

«وَ جٰاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا» (2).

«هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّٰ أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللّٰهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمٰامِ» (3).

تا(30)آیه در این باره شاهد آورده است. (4)امامیه و نیز معتزله با در نظر گرفتن آیۀ کریمۀ «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» (5)که از آیات محکمه است،خدا را از هرگونه شباهت به مخلوق مبرّا دانسته اند و آیات یادشده را-که امثال اشعری متشابه ساخته اند-تأویل می برند.مقدمتا باید دربارۀ برخی واژه های به کار رفته در این قبیل آیات توضیحاتی داده شود،مانند:عرش،کرسی، استواء،سماء،فوقیّت،نزول و صعود.

عرش؛نسبت به پروردگار 21 بار در قرآن یاد شده است و کرسی یک بار و استواء 7 بار (6).عرش کنایه از عرش تدبیر است چنانچه در آیۀ «ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ» (7)آمده و معنای حقیقی آن(تخت،سریر)مقصود نیست و معمولا در استعمالات عرب این لفظ به عنوان کنایه کاربرد دارد.در آیات بسیاری واژۀ عرش با عبارت«تدبیر»قرین شده است تا همین معنای کنایی را ایفا کند: «إِنَّ رَبَّکُمُ اللّٰهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّٰامٍ ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهٰارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّرٰاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاٰ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ (8)؛خداوندی که آسمان ها و زمین را در شش روزگار آفرید،سپس بر عرش[جایگاه تدبیر]استقرار یافت[یعنی به تدبیر جهان پرداخت].شب،روز را فرا می گیرد و پیوسته آن را دنبال می کند [یعنی چرخش زمین همواره و بدون درنگ ادامه دارد].آفتاب و ماه و ستارگان را که در گردونۀ تدبیر او قرار گرفته اند[نیز پدید آورد].همانا آفرینش و تدبیر جهان [هر دو]از آن اوست».

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 2194


1- فاطر 35:10.
2- فجر 89:22.
3- بقره 2:210.
4- ر.ک:التمهید ج 3 ص 113-111 و 116-115 و کتاب«الإبانه»،اشعری،ص 28-26.
5- شوری 42:11.
6- التمهید ج 3 ص 121.
7- یونس 10:3.
8- اعراف 7:54.

ملاحظه می شود در هر دو آیه امر تدبیر به دنبال«استوای بر عرش»آمده و مترتّب بر آن آورده شده است.به ویژه در آیۀ دوم،نخست از آفرینش و سپس از استیلای بر عرش سخن رفته است و در پایان هر دو را یکجا جمع کرده،گوید: «أَلاٰ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ» .مقصود از«الأمر»امر تدبیر است که بازگوی «اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ» می باشد.

در سوره های دیگر (1)نیز،دو عبارت«استوای بر عرش»و«تدبیر امر»قرین شده اند.در سوره«الحاقّه»آنجا که از عرصۀ جبروت و فراگیری تدبیر حق تعالی در روز قیامت 2سخن می رود،از عرش نیز سخن به میان می آید «وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ یَوْمَئِذٍ ثَمٰانِیَهٌ» 3. ازاین رو،عرش چیزی جز کنایه از تدبیر نخواهد بود.امام علیّ بن موسی الرضا علیه السّلام در تفسیر عرش می فرماید:«و العرش اسم علم و قدره» 4.آگاهی و توانایی بر تدبیر،با نام عرش یاد می شود.

کرسی؛کنایه از سلطۀ کامل حق تعالی است بر جهان هستی.آیۀ «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ» 5کنایه از شمول و فراگیری ملکوت و سلطۀ کامل الهی است.لذا به دنبال آن گفته است: «وَ لاٰ یَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا ؛او از نگاه داری آن ها خسته و ناتوان نمی گردد».در فارسی نیز چنین است و گفته می شود:پایه های تخت سلطنت او جهان را فرا گرفت.که در این گونه موارد،آنچه مورد نظر است همان لازمۀ معنا است نه اصل حقیقت معنا.

استواء؛اگر با«إلی»قرین شود،مانند «ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ» 6.به معنای«عمد» می باشد،یعنی قصد و توجّه نمودن و اگر با«علی»استعمال شود،مانند «ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ» 7به معنای استیلا و فراگیری سلطۀ تدبیری است.از همین قبیل است

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 2195


1- سجده 32:5-4. حدید 57:5-4. غافر 40:15.طه 20:6-5.

گفتۀ اخطل شاعر:

قد استوی بشر علی العراق من غیر سیف و دم مهراق

بشر(برادر عبد الملک بن مروان)را ستایش می کند،که بدون خون ریزی بر حکومت عراق مستولی گشت (1).

در نتیجه آیاتی که در آن ها واژه های عرش،کرسی و استواء به کار رفته،همان معنای کنایی متعارف آن منظور می باشد و نبایستی معانی حقیقی آن را گمان نمود.

فوقیّت؛کاربرد«فوقیّت»یا«فی السماء»دربارۀ پروردگار،یا«نزول»و«صعود» همگی جنبۀ معنوی و اعتباری دارند،نه حقیقی و جهت داشتن.یعنی جهانی برتر و بالاتر از این جهان خاکی است که تمامی خیرات و برکات از آن جهان به خاکیان سرازیر می شود.جایگاه خدا-اگر بتوان برای او جایگاهی تصوّر نمود-در جهانی برتر و بالاتر از جهان خاکی است که رحمت از سوی او سرازیر می شود،عمل صالح بندگان به سوی او صعود مرتبه پیدا می کند،وگرنه خداوند در جهت خاصّی قرار نگرفته «فَأَیْنَمٰا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ (2)؛پس به هر سو رو کنی آنجا رو[به]خداست».

این که مرسوم شده بندگان،هنگام نیایش به درگاه احدیّت و درخواست حاجت،رو به سوی آسمان کرده،دست های خود را به طرف بالا می برند.رمزی است که منشأ برکات را خارج از محیط دایرۀ جهان خاکی نشان می دهد.انسان خو گرفته است که نیاز خود را از جهانی دیگر و برتر از این جهان خاکی درخواست و جست وجو کند و چون خود را در این کرۀ خاکی می بیند،طبیعتا جهان دیگر را بیرون از محیط کرۀ زمین می پندارد ازاین رو برای آنکه به آن جهان روی کند،به خارج از محیط کرۀ زمین روی می کند و لازمۀ روی کردن به خارج از محیط کرۀ زمین روی کردن به طرف آسمان است،زیرا این آسمان است که بیرون و خارج از محیط زمین قرار دارد.

انسان در هر نقطۀ از زمین که باشد،روی همین پندار به خارج از محیط خود توجه می کند.از همین جا،مسألۀ فوقیّت جایگاه الهی و«فی السماء»بودن خدا انتزاع

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 2196


1- ر.ک:ابن کثیر،تاریخ البدایه و النهایه،ج 9،ص 7.
2- بقره 2:115.

(اعتبار)شده است.لذا روی کردن به طرف بالا رمزی بیش نیست (1).

«وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ وَ مٰا نُنَزِّلُهُ إِلاّٰ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ (2)؛و هیچ چیز نیست مگر آن که گنجینه های آن نزد ماست،و ما آن را جز به اندازه ای معین[که بر حسب حاجت است]فرونمی فرستیم ».که این فروفرستادن کنایه از تنزّل از مقام رفیع جهان ما فوق ماده است.تمام واژه های نزول و انزال و تنزیل که در آیات به کار رفته (3)، از همین مقوله است.

و اما آیاتی که در آن ها از آمد و رفت پروردگار« جٰاءَ رَبُّکَ (4). یَأْتِیَهُمُ اللّٰهُ (5)»سخن رفته، در تمامی این آیات یک گونه مجاز(مجاز حذف)به کار رفته است،که از متداول ترین انواع مجاز در استعمالات جاری عرب است؛مثلا در همین آیه «وَ جٰاءَ رَبُّکَ» -که به ظاهر،آمدن را به خدا نسبت داده-در تقدیر«جاء أمر ربّک»می باشد؛مانند «وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ» (6)که در تقدیر«و اسأل أهل القریه»می باشد.شاهد بر این حذف یا تقدیر، آیات دیگری است که در آن ها تصریح شده: «فَإِذٰا جٰاءَ أَمْرُ اللّٰهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنٰالِکَ الْمُبْطِلُونَ» (7). «هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاّٰ أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلاٰئِکَهُ أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ» (8).خلاصه این گونه اظهار و تقدیر که در یکجا اظهار و در جای دیگر تقدیر گرفته شود،در استعمالات قرآنی فراوان و همگون با استعمال متداول عرب می باشد.در یکجا می گوید: «أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ» (9)و در جای دیگر: «أَوْ یَأْتِیَ أَمْرُ رَبِّکَ» (10).همچنین در رابطه با«قبض ارواح» در سورۀ زمر آمده: «اللّٰهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهٰا» (11)و در سورۀ سجده گوید: «قُلْ یَتَوَفّٰاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ» (12).زیرا آنجا که مستقیما به خود نسبت می دهد چون با دستور او است و آنجا که به«ملک الموت »نسبت می دهد چون با مباشرت وی انجام می گیرد،گرچه با اذن و دستور پروردگار است.لذا این گونه آیات،تعارضی

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 2197


1- ر.ک:التمهید،ج 3 ص 126.
2- حجر 15:21.
3- بیش از 10 بار دربارۀ نزول قرآن به کار رفته.التمهید،ج 3،ص 116-115.
4- فجر 89:22.
5- بقره 2:210.
6- یوسف 12:82.
7- غافر 40:78.
8- نحل 16:33.
9- انعام 6:158.
10- نحل 16:33.
11- زمر 39:42.
12- سجده 32:11.

با هم ندارند و از دیدگاه عرب-با توجّه به مسألۀ مجاز حذف و تقدیر-مفهوم واقعی کلام روشن است.

مسألۀ رؤیت

اشاعره را گمان بر آن است که خداوند قابل رؤیت است و هنگامۀ رستاخیز، مؤمنان پس از فراغت از حساب به دیدار چهرۀ ذات حق تعالی متنعّم می گردند.

ابو الحسن اشعری در این پندار،آیۀ «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نٰاضِرَهٌ إِلیٰ رَبِّهٰا نٰاظِرَهٌ» (1)را شاهد می آورد که در آن روز چهرۀ مؤمنان درخشش یافته،زیرا به چهرۀ پرفروغ پروردگار خویش نظاره می کنند.گوید:«کاربرد«نظر»در لغت عرب سه گونه است:

1.نظر اعتبار؛عبرت جستن و اندرز گرفتن.همانند آیۀ «أَ فَلاٰ یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ (2)؛آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است!».

2.انتظار کشیدن؛چنان که در آیۀ «مٰا یَنْظُرُونَ إِلاّٰ صَیْحَهً وٰاحِدَهً» (3)آمده.یعنی چندان انتظاری نمی کشند تا فریادی ناگهان آنان را فرا می گیرد،که قیامت سر رسیده است.

3.دیدن با چشم؛که در آیۀ مورد بحث منظور می باشد،زیرا در آن روز جای عبرت گرفتن نیست و نیز«نظر»به معنای انتظار کشیدن،با حرف«إلی»قرین نمی گردد،مانند آیۀ «فَنٰاظِرَهٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ» (4).این گفتۀ سلیمان است که می گوید:

«انتظار می کشم تا پیام رسانان،چه پاسخی بازآورند ».گوید:«چرا کلمۀ"ثواب"را تقدیر نگیریم،بدین گونه:«إلی ثواب ربّها ناظره»؛یعنی به پاداش نیک پروردگار نظر دوخته اند!».در پاسخ می گوید:«اصل عدم تقدیر است،چون بر خلاف ظاهر کلام می باشد،زیرا ظاهر آیه آن است که به خود خدا نظر افکنده اند و اگر کلمۀ"ثواب"را تقدیر بگیریم،به غیر خدا نظر افکنده شده و شایسته نباشد که سخن هر گوینده ای را بر خلاف ظاهر کلامش تفسیر کنیم یا چیزی تقدیر بگیریم که سخن او را تغییر دهد و به گونۀ دیگر مفهوم گردد».

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 2198


1- قیامه 75:23-22.
2- غاشیه 88:17.
3- یس 36:49.
4- نمل 27:35.

دربارۀ آیۀ «لاٰ تُدْرِکُهُ الْأَبْصٰارُ (1)؛دیدگان،او را درک نمی کنند»یعنی چشمان آدمیان را یارای دیدن او نیست».گوید:«مقصود نفی در این جهان است که با امکان رؤیت در آخرت منافاتی ندارد،زیرا رؤیت چهرۀ حق از بهترین لذّت ها است که برای جهان برتر اندوخته شده.یا آن که مقصود نفی رؤیت کفّار است که از دیدار حق محرومند» (2).

ولی پیش از این یادآور شدیم که«نظر»در آیۀ مورد بحث به معنای نظر داشتن (چشم داشت)می باشد نه نظر افکندن(نگاه کردن)و این همان معنای انتظار داشتن را می رساند که در استعمال رایج عرب به کار می رود و با حرف«إلی»نیز قرین می گردد.

شاعر عرب«جمیل بن معمّر»گوید:

«و إذا نظرت إلیک من ملک و البحر دونک زدتنی نعما؛

هنگامی که به تو-که پادشاه هستی-چشم می دارم و در کنار تو دریایی باشد،مرا از نعمت های خویش فزونی بخشی».

دیگری گوید:

«إنّی إلیک لما وعدت لناظر نظر الفقیر إلی الغنیّ الموسر؛

با توجّه به وعدۀ تو به سوی تو چشم دارم همانند بی نوایی که به سوی توانگر ثروتمندی چشم دارد».

زمخشری در تفسیر آیه،زمزمۀ دخترک بی نوایی را که در کوچه های مکه گدایی می کرد،آورده که می گفت:«عیینتی نویظره إلی اللّه و إلیکم؛چشمکان من به سوی خدا و شما مردم دوخته است» (3).

در تمامی این موارد«نظر»به معنای چشم داشتن است و با حرف«إلی»قرین می باشد. ازاین رو،معنای آیۀ بالا چنین است:در آن روز سخت و دشوار رخسارهایی فرخنده و شکوفا است،زیرا به عنایت و لطف الهی چشم دوخته اند؛

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 2199


1- انعام 6:103.
2- ر.ک:ابو الحسن اشعری،الإبانه،چاپ حیدرآباد،ص 19-10.همان،اللمع،ص 68-61.
3- ر.ک:کشاف،ج 4،ص 662. مجمع البیان،ج 10،ص 398.ابو الفتوح رازی،ج 11،ص 332.فخر رازی،ج 20،ص 227.

یعنی چشم داشت دارند.

اشعری نیز برای اثبات رؤیت،به آیۀ «رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ» (1)تمسّک جسته،که اگر رؤیت حق تعالی امکان نداشت چگونه حضرت موسی علیه السّلام تقاضای رؤیت نموده؟ ولی این درخواست بر اثر فشار بنی اسرائیل بود که جاهلانه چنین تقاضایی کرده و اصرار ورزیدند که تا از خدا نخواهی خود را به ما نشان دهد ایمان نخواهیم آورد.با این وصف حضرت موسی از انجام درخواست آنان امتناع می ورزید،جز آن که خداوند به او رخصت داد تا گفتار و تقاضای قومش را بازگو کند.لذا در آیه های دیگر مستقیما بنی اسرائیل مورد نکوهش قرار گرفته اند که چنین تقاضایی نموده و موسی را زیر فشار قرار داده بودند.

در سورۀ نساء می خوانیم: «یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتٰابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتٰاباً مِنَ السَّمٰاءِ،فَقَدْ سَأَلُوا مُوسیٰ أَکْبَرَ مِنْ ذٰلِکَ فَقٰالُوا أَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْهُمُ الصّٰاعِقَهُ» (2)؛یعنی این بنی اسرائیل بودند که از موسی خواستند تا خدا را عیانا به آنان بنمایاند، ازاین رو دچار صاعقۀ آتشین گشتند.

در سورۀ بقره صریح تر آمده: «وَ إِذْ قُلْتُمْ یٰا مُوسیٰ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی نَرَی اللّٰهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْکُمُ الصّٰاعِقَهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ» (3)؛یعنی این شما(بنی اسرائیل)بودید که حضرت موسی را زیر فشار قرار داده و گفتید ایمان نمی آوریم تا خدا را عیانا مشاهده کنیم...

لذا بر اثر این درخواست سنگین و ناروا دچار صاعقۀ آتشین گردیدند و همین خود گواه است که نکوهش چنین درخواستی مستقیما متوجّه بنی اسرائیل بوده،نه موسی علیه السّلام.

اعضاء و جوارح

اشاعره چنین می پندارند که خداوند دارای اعضا و جوارح است؛دست،پا، صورت و چشم دارد و به آیاتی تمسّک جسته اند که در آن ها واژه های«ید،وجه، عین و ساق»به کار رفته است؛از قبیل «وَ قٰالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِمٰا قٰالُوا بَلْ یَدٰاهُ مَبْسُوطَتٰانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشٰاءُ (4)؛یهودیان[پنداشتند و]گفتند:دست خدا

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 2200


1- اعراف 7:143.
2- نساء 4:153.
3- بقره 2:55.
4- مائده 5:64.

بسته است.دست های خودشان بسته باد و از رحمت حق،بدین گفتار دور باشند.

بلکه دو دست او گشاده است،هرگونه بخواهد بخشش می کند».

ولی در این آیه دلیلی بر پندار اشاعره وجود ندارد.زیرا عبارت«غلّ ید»کنایه از عجز و ناتوانی است،در مقابل«بسط ید»که کنایه از قدرت و توانایی است و در استعمال رایج عرب با همین معنا به کار می رود.چنان که در آیۀ دیگر آمده «وَ لاٰ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلیٰ عُنُقِکَ وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً (1)؛و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار[هم]گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جای مانی».پر روشن است که مفهوم حقیقی این دو تعبیر در این آیه مقصود نیست.

بلکه کنایه از فشردگی در زندگی و گشادگی در رفتار است،که مایۀ حسرت خواهد بود.

لذا«غلّ ید»و«بسط ید»در آیۀ بالا همان است که در سورۀ آل عمران با عنوان فقیر و غنیّ مطرح شده: «لَقَدْ سَمِعَ اللّٰهُ قَوْلَ الَّذِینَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیٰاءُ» (2).

خداوند در جواب این پندار می گوید: «قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ» (3).در جای دیگر می گوید: «وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» (4).

ید،در قرآن در 12 مورد،منسوب به خدا یاد شده که در تمامی این موارد، مقصود:قوت،قدرت،توانایی و توانمندی است.

وجه،در قرآن در 11 مورد به کار رفته که به معنای نفس ذات مقدسه است؛مانند «کُلُّ شَیْءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ (5)؛جز ذات او همه چیز نابود شونده است». «إِنَّمٰا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ (6)؛ما برای خشنودی خدا است که به شما می خورانیم».و آیاتی دیگر که همه از همین قبیل است.

عین،در پنج مورد آمده،یک بار به گونۀ مفرد و چهار بار به گونۀ جمع،که در

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 2201


1- اسراء 17:29.
2- آل عمران 3:181.
3- آل عمران 3:74.
4- حدید 57:29.
5- قصص 28:88.
6- انسان 76:9.

تمامی این موارد،مقصود عنایت خاصّ است. «وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنٰا (1)؛و در برابر حکم[و دستور]پروردگارت شکیبا باش که تو خود در عنایت[و حمایت] مایی». «وَ لِتُصْنَعَ عَلیٰ عَیْنِی» (2)-خطاب به موسی علیه السّلام است-یعنی آنچه بر تو گذشت، تماما در زیر پوشش عنایت ما بودی.

ساق،در سورۀ قلم آمده: «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ سٰاقٍ» (3)کنایه از شدّت و دشواری روز قیامت است؛مانند «وَ الْتَفَّتِ السّٰاقُ بِالسّٰاقِ. إِلیٰ رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَسٰاقُ (4)؛و ساق[از دشواری موقعیت]به هم می پیچد.در آن روز همه به سوی پروردگارت رهسپارند».

و اساسا«کشف ساق»در استعمال رایج عرب،کنایه از جدّ در امر است؛یعنی دوران بازی که در این جهان بود سرآمد و هنگامۀ جدّ و واقع نگری محض فرا رسیده است.در اصطلاح زبان فارسی به جای کشف ساق،دامن به کمر زدن به کار می رود، و همان مفهوم را ایفا می کند و کنایه از تصمیم جدّی در کار است.

اراده و اختیار

یکی از مسایل مورد بحث میان اشاعره و اهل عدل (5)،دربارۀ افعال اختیاری انسان است که آیا با اراده و اختیار خود او انجام می گیرد،یا خارج از اراده و اختیار او است؟ ابو الحسن اشعری می گوید:«مقتضای توحید ربوبیّت آن است که هر چه در عالم هستی پدید آید؛از جمله افعال(به ظاهر)اختیاری انسان،با ارادۀ مستقیم حق تعالی انجام می گیرد،وگرنه موجب شرک در ربوبیّت می گردد و غیر خدا نیز در پدید آوردن اشیا شریک می باشد.در حالی که«لا مؤثّر فی الوجود إلاّ اللّه؛هیچ عاملی در پدید آمدن پدیده ها جز ارادۀ حق تعالی دخالتی ندارد»و به بیش از 25 آیه در این

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 2202


1- طور 52:48.
2- طه 20:39.
3- قلم 68:42.
4- قیامت 75:30-29.
5- اهل عدل یا عدلیّون به کسانی گفته می شود(امامیّه معتزله)که خدا را متصف به صفت عدل و حکمت می دانند و افعال خداوند را برخاسته از مقام عدل و حکمت او می شمرند.لذا هرگونه فعلی که خارج از این محدودۀ باشد هرگز از جانب حق تعالی انجام نمی گیرد؛از جمله کسی گناه کند و از محدودۀ اراده بیرون باشد، آن گاه مورد عتاب و عقاب قرار گیرد!

زمینه تمسّک جسته است؛از جمله:

1. «وَ اللّٰهُ خَلَقَکُمْ وَ مٰا تَعْمَلُونَ (1)؛شما و آن چه انجام می دهید،خدا آفریده است».

2. «اللّٰهُ خٰالِقُ کُلِّ شَیْءٍ (2)؛خداوند آفرینندۀ همه چیز است».

3. «مٰا أَصٰابَ مِنْ مُصِیبَهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فِی أَنْفُسِکُمْ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهٰا (3)؛ هیچ ناگواری نه در زمین و نه در نفس های شما[-در زندگی شما]رخ نمی دهد مگر آنکه پیش از اینکه آن را پدید آوریم در دفتر سرنوشت ثبت گردیده است».

4. «وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکیٰ (4)؛و او است که می خنداند و می گریاند».

قایلین به جبر اضافه کرده اند:

5. «وَ مٰا تَشٰاؤُنَ إِلاّٰ أَنْ یَشٰاءَ اللّٰهُ (5)؛[و انجام عملی را]اراده نمی کنید مگر آنکه خداوند اراده کرده باشد».

6. «مٰا کٰانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلاّٰ أَنْ یَشٰاءَ اللّٰهُ (6)؛ایمان نمی آوردند مگر آنکه خدا بخواهد».

7. «وَ لَقَدْ ذَرَأْنٰا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (7)؛و در حقیقت بیشترین جن و انس را برای دوزخ آفریده ایم»؛یعنی در اصل آفرینش برای تباه بودن و عقاب شدن آفریده شده اند،نه آن که خود موجب تباهی خویش گردیده تا با دست خود عقوبت را برای خود فراهم کرده باشند! (8).

فرضیّۀ کسب

ابو الحسن اشعری برای توجیه نمودن رأی خود-در مقابل اعتراضاتی که بر وی شده که اگر افعال اختیاری انسان از ارادۀ او بیرون باشد جایی برای مطرح ساختن صفات فضائل و رذائل،باقی نمی ماند و نیز مسألۀ ستایش و نکوهش و مدح و ذمّ موردی نخواهد داشت،علاوه که تبشیر و انذار و ترغیب و تهدید و وعد و وعید و

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 2203


1- صافات 37:96.
2- زمر 39:62.
3- حدید 57:22.
4- نجم 53:43.
5- انسان 76:30.
6- انعام 6:111.
7- اعراف 7:179.
8- ر.ک:الإبانه،ص 6 و ص 59-49.اللمع،ص 113 هر دو از ابو الحسن اشعری.تفتازانی،شرح عقاید نسفیه، چاپ کابل،ص 61-60.

مثوبت و عقوبت،مفهومی نخواهد داشت و اصولا شرایع الهی و ارسال رسل و انزال کتب،لغو خواهد نمود-برای موجّه ساختن مذهب خویش،مسأله ای را به نام «کسب»مطرح ساخته و بدین سبب افعال اختیاری انسان را بدو منتسب دانسته است،گرچه با ارادۀ مستقیم حق تعالی صورت می گیرد.در این باره چنین گوید:«دو اراده؛یکی قدیم و دیگری حادث در موقع انجام گرفتن هر عمل اختیاری انسان وجود دارد.ارادۀ قدیم همان ارادۀ ازلی الهی است که علّت اصلی تحقق یافتن هر پدیده ای است و ارادۀ حادث ارادۀ انسان است که خواسته چنین عملی را-به گمان خود-انجام دهد.ولی ارادۀ حادث انسان،هیچ گونه تأثیری در انجام یافتن آن عمل ندارد،تنها ارادۀ ازلی الهی است که مؤثر است و بس.در نهایت چون انسان اراده کرده بود که انجام شود و خداوند با ارادۀ خویش آن را انجام داد،این عمل بدو (انسان)منتسب می گردد و او(انسان)با اراده نمودن خود(گرچه بی تأثیر است)، آن عمل را برای خویش کسب کرده؛یعنی فراهم نموده است.

خلاصه:سنّت الهی بر آن تعلق یافته که هرگاه بنده ای چیزی بخواهد،خداوند آن را-طبق خواستۀ او-انجام دهد و لذا حسن و قبح آن عمل و پیامدهای نیک و بد آن،گردن گیر انسان است،گرچه با ارادۀ ازلی الهی انجام یافته است».

نقد فرضیّۀ کسب

عمده اشکالی که بر فرضیّۀ کسب وارد می باشد،نقش نداشتن ارادۀ انسان در انجام فعل اختیاری او است،زیرا نقش اراده بر این فرض،نقش علم است در معلوم،نه نقش علّت در معلول،زیرا اشعری بر این باور است که افعال عباد به طور استقلال با ارادۀ ازلی حق تعالی انجام می گیرد و ارادۀ حادث عبد نقشی در تحقق آن ندارد جز آن که موجب انتساب به وی می گردد.ولی این سؤال باقی است که چگونه عمل موجب انتساب می گردد با آنکه انسان دخالتی در تحقّق آن نداشته است؟ اشعری در کتاب«مقالات الإسلامیین»تصریح می کند که آنچه از خیر و شر واقع می گردد همان است که خدا خواسته و هر چه هست با ارادۀ او است.همان گونه که

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 2204

خداوند فرموده: «وَ مٰا تَشٰاؤُنَ إِلاّٰ أَنْ یَشٰاءَ اللّٰهُ (1)؛و چیزی را نتوانید خواست جز آنکه خدا خواسته باشد».هر چه خدا بخواهد می شود و هر چه نخواهد نمی شود و هیچ کس نمی تواند کاری انجام دهد پیش از آنکه خدا انجام دهد،یا توانایی انجام کاری داشته باشد که بیرون از علم الهی باشد،یا کاری انجام دهد که در علم خداوند انجام ندادن آن گذشته باشد. ازاین رو خداوند خواسته تا کافران کفر ورزند همان گونه که خواسته است آنان را رها کرده و گمراه ساخته و بر دل های شان مهر زده است (2).

در کتاب«الإبانه»می گوید:«خداوند مؤمنان را موفّق ساخت و مورد عنایت قرار داد،آنان را سامان داده و رهنمودشان گردید.کافران را گمراه ساخت و رهنمودشان ننمود.با ارائۀ دلایل مورد عنایتشان قرار نداد و اگر مورد عنایتشان قرار می داد و کارشان را سامان می داد هرآینه به صلاح می گراییدند و اگر هدایتشان می کرد هدایت می شدند.خداوند می تواند کار کافران را سامان دهد و مورد عنایتشان قرار دهد تا مؤمن گردند.ولی خواسته است تا کافر باشند،همان گونه که در علم ازلی او گذشته است،لذا آنان را رها ساخته و بر دل های شان مهر زد» (3).

ازاین رو،روشن نگردید که نقش ارادۀ حادث چیست،با فرض آنکه نقش اساسی را علم ازلی و ارادۀ ازلی حق تعالی ایفا می کند؟! پیروان مکتب اشعری در تفسیر و تبیین نقش کسب،دچار دگرگونی فکر و اندیشه گردیده اند و هریک به تناسب فهم خویش تفسیری کرده که بر مشکل افزوده و برخی برای حلّ معضل به کشف باطنی احاله کرده اند،که خود احاله به مجهول است (4).

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 2205


1- انسان 76:30. تکویر 81:29.
2- مقالات الإسلامیین،ج 1،ص 321-320.
3- الإبانه،ص 7-6.
4- ر.ک:تفتازانی،شرح عقاید نسفیه،ص 66-65.شیخ عبد الوهاب شعرانی،الیواقیت و الجواهر،ج 1،ص 141-139.ابن عربی،فتوحات مکیّه،ج 1،ص 177 و ج 4،ص 34-33.برای تفصیل بیشتر رجوع شود به التمهید،ج 3،ص 74-70 و 156-155.
افعال اختیاری

بدون شک،ارادۀ شخصی انسان در انجام کارهای اختیاری وی نقش دارد،بدین سبب افعال وی به وی منتسب می گردد و پیامدهای نیک و بد آن،گردن گیر خود اوست.این چیزی است که هر که به وجدان خود رجوع کند بخوبی در می یابد که در انجام کار نیک و بد آزاد است؛اگر بخواهد می تواند انجام دهد و اگر نخواهد انجام نمی دهد و کاملا روشن است که در انجام هر عمل اختیاری،تحمیلی بر او نیست و آزادانه انجام می دهد.لذا این امر،از قضایای وجدانی محسوب می شود؛ یعنی روشن بودن آن ضروری و بدیهی است و بداهت آن از وجدان درونی انسان سرچشمه گرفته است و نیازی به استدلال و اقامۀ برهان ندارد.

به علاوه همان گونه که قبلا اشارت رفت،تحسین و تقبیح،ستایش و نکوهش، تبشیر و انذار و نیز ثواب و عقاب،در صورتی قابل توجیه است که انجام افعال زیبا و زشت از روی اختیار انجام گیرد و فضیلت و رذیلت شمرده شود.

سرتاسر قرآن پر است از ستایش ها و نکوهش ها که بر فضائل و رذائل اخلاقی و رفتاری انسان ها صورت گرفته است.با قطع نظر از مسألۀ تکالیف شرعی که از توانایی انسان بر اعمال قدرت و امکان انتخاب حکایت دارد،وگرنه عبث و بیهوده می نمود.

این گونه آیات از محکمات شمرده می شوند،زیرا با فطرت و وجدان آدمی سازگار است و آیات به ظاهر مخالف،متشابه اند که بایستی بر وفق همین آیات تفسیر و تبیین شوند (1).

اینک نمونه های از آیاتی که بر اختیاری بودن افعال ارادی انسان دلالت دارد:

1. «وَ مَنْ أَرٰادَ الْآخِرَهَ وَ سَعیٰ لَهٰا سَعْیَهٰا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ کٰانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً (2)؛هر که حیات جاوید را خواهان است و در آن راستا کوشش کند،به شرط آن که باور داشته باشد،کوشش آنان[هدر نرفته و به نتیجۀ مطلوب رسیده و]مورد حق شناسی واقع خواهد شد».

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 2206


1- یعنی توجیه گردیده:تأویل صحیح آن روشن گردد.
2- اسراء 17:19.

2. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصّٰالِحٰاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلاٰ کُفْرٰانَ لِسَعْیِهِ وَ إِنّٰا لَهُ کٰاتِبُونَ (1)؛پس هر که کارهای شایسته انجام دهد و مؤمن باشد،کوشش او نادیده گرفته نمی شود و ماییم که عمل او را برایش ثبت و ضبط می کنیم».

3. «کُلُّ امْرِئٍ بِمٰا کَسَبَ رَهِینٌ (2)؛ هرکس در گرو دست آورد خویش است».یعنی پی آمد آن به خود او بازمی گردد .

4. «ظَهَرَ الْفَسٰادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمٰا کَسَبَتْ أَیْدِی النّٰاسِ (3)؛بر اثر آنچه انسان ها با دست های خود فراهم آورده اند تباهی،صحرا و دریا را فرا گرفته است».

5. «وَ مٰا مَنَعَ النّٰاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جٰاءَهُمُ الْهُدیٰ (4)؛چه چیز مانع مردم از ایمان آوردن گردید،آن گاه که هدایت بر ایشان آمد».

در منطق اشعری،می بایست گفت:تو-خطاب به خدا-نخواسته ای! 6. «وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّٰهَ یَجِدِ اللّٰهَ غَفُوراً رَحِیماً (5)؛و هرکس کار بدی کند یا به خود ستم روا دارد،سپس از خدا آمرزش بخواهد،خدا را آمرزندۀ مهربان خواهد یافت».

اگر انسان در انجام کار زشت اختیاری نداشته باشد،چگونه می شود کار او را عمل قبیح شمرد،یا آنکه ستمی به خود روا داشته باشد.آن گاه چرا خواهان گذشت باشد؟! 7. «لاٰ یُکَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلاّٰ وُسْعَهٰا لَهٰا مٰا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهٰا مَا اکْتَسَبَتْ (6)؛خداوند کسی را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند.هر چه[خوبی]کند به سود او است و هر چه [بدی]کند به زیان او است».

این آیه به خوبی دلالت دارد که انسان خود توانایی انجام کار نیک و بد را دارد، که تکلیف بر حسب توانایی او می باشد و پیامدهای سود و زیان آن به خود او بازمی گردد .

8. «لاٰ إِکْرٰاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ (7)؛در دین اکراهی نیست.راه صلاح از

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 2207


1- انبیا 21:94.
2- طور 52:21.
3- روم 30:41.
4- اسراء 17:94.
5- نساء 4:110.
6- بقره 2:286.
7- بقره 2:256.

راه فساد جدا و روشن است».زیرا حقیقت دین،باور است که می بایست با آشکار شدن دلایل حاصل گردد،و هرگونه تحمیل و اکراه در آن راه ندارد.

9. «سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا أَشْرَکْنٰا وَ لاٰ آبٰاؤُنٰا وَ لاٰ حَرَّمْنٰا مِنْ شَیْءٍ.کَذٰلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتّٰی ذٰاقُوا بَأْسَنٰا.قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنٰا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّٰ تَخْرُصُونَ (1)؛ هرآینه مشرکان خواهند گفت:اگر خدا می خواست نه ما و نه پدران ما شرک نمی ورزیدیم و چیزی را[بر خود]تحریم نمی کردیم.آری،چنین دروغی را پیشینیان آنان نیز گفته و دچار عقوبت ما گردیده اند.[به آنان]بگو:[در این گفتار]آیا دلیل علم آوری نزد شما هست که برای ما آشکار کنید[یا آنکه]تنها از گمان و پندار خود پیروی می کنید؟آری این گفتار جز گزافه گویی بیش نیست».

اساسا جاهلیّت عرب بر این گمان بوده که انسان از خود اختیاری ندارد و در زندگی تابع سرنوشت است و هر چه خدا خواسته انجام می گیرد،با این پندار خواسته اند تا سرپوشی بر روی کارها و رفتارهای زشت خود بگذارند.

خداوند،آنان را در این گزافه گویی نکوهش می کند،که این چه پنداری است که دربارۀ خداوند روا می دارید،در حالی که خداوند خود از آن آگاه نیست؟!.

لذا خداوند در آیات دیگر می فرماید: «قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللّٰهَ بِمٰا لاٰ یَعْلَمُ (2)؛بگو چیزی را به خدا گزارش می دهید که به آن آگاه نیست؟!».

ابو الحسن اشعری-در مسألۀ جبر-از جدّ خود ابو موسی اشعری ارث برده است،که بر وفق باورهای جاهلیّت عرب به جبر عقیده داشت.عبد الکریم شهرستانی گفت وگویی را از وی با عمرو بن عاص در این باره نقل می کند:«عمرو به ابو موسی گفت:چه کسی را بیابم تا شکایت خدا را نزد او ببرم؟ابو موسی گفت:من آن کس هستم هرچه داری بگو!عمرو گفت:خداوند خود چیزی را بر من تقدیر کرده،سپس مرا بر آن عقوبت می کند!؟ابو موسی گفت:آری!عمرو گفت:چرا و برای چه؟ابو موسی گفت:زیرا او بر تو ستمی روا نمی دارد.آن گاه عمرو ساکت گردید و پاسخی نداشت» (3).

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 2208


1- انعام 6:148.
2- یونس 10:18،و با تعبیری دیگر در سورۀ رعد 13:33.
3- ملل و نحل شهرستانی،ج 1،ص 94.

مقصود ابو موسی از عبارت اخیر آن است که خداوند هر چه بخواهد با آفریدۀ خود انجام می دهد و چون آفریدۀ او است ستمی روا نداشته است.این همان گفتار ابو الحسن است که ظلم از دیگران ناروا است و آنچه خدا روا می دارد ستمی شمرده نمی شود (1).

10. «إِنَّ هٰذِهِ تَذْکِرَهٌ فَمَنْ شٰاءَ اتَّخَذَ إِلیٰ رَبِّهِ سَبِیلاً (2)؛این[قرآن]اندرزی است،پس هر که[اندیشد و]خواسته باشد می تواند[بدین وسیله]راه خود را به سوی پروردگار خود در پیش گیرد».

این آیه به خوبی روشن می سازد که آنچه از جانب حق تعالی است راهنمایی های برونی و برانگیختن فطرت و خرد درونی است،تا انسان خود آزادانه راه خود را به سوی حق و حقیقت بیابد.

اضلال یا خذلان

در بسیاری از آیات قرآنی مسألۀ«اضلال»مطرح و به خدا نسبت داده شده است.با این که اضلال به معنای گمراه کردن،یک عمل ضد ارزشی و ضد خدایی است!لذا باید در مفهوم اضلال منتسب به ساحت قدس الهی دقت نظر شود،تا روشن گردد که کاربرد این واژه جنبۀ مجازی دارد و استعاره ای بیش نیست و هرگز معنای حقیقی آن مقصود نمی باشد.

«اضلال»-منتسب به پروردگار-به معنای«خذلان»است؛یعنی به خود واگذار کردن و از عنایت خاصّ محروم نمودن،آن هم بر اثر عناد و لجاجتی است که افراد مقاوم در مقابل حقّ از خود نشان می دهند.پس خود نخواسته اند تا مشمول عنایت حضرت حق گردند،و چون شایستگی و آمادگی لازم را در خود فراهم نساخته اند، به خود رها شده اند.

«یُثَبِّتُ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّٰابِتِ فِی الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَهِ،وَ یُضِلُّ اللّٰهُ الظّٰالِمِینَ (3)؛ خداوند کسانی که ایمان دارند را بر گفتار ثابت استوار می دارد،چه در این جهان چه

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 2209


1- ر.ک:اشعری،اللمع،ص 117-116.
2- مزمّل 73:19.
3- ابراهیم 14:27.

در سرای جاوید.کسانی که[بر خود]ستم روا داشته[و از فطرت و منهج شرع کنار زده اند]خداوند آنان را به خود واگذار می کند».

همین است تفسیر «یُضِلُّ مَنْ یَشٰاءُ» -همان گونه که اشارت رفت-به دلیل «قُلْ إِنَّ اللّٰهَ یُضِلُّ مَنْ یَشٰاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنٰابَ» (1).پس هرکس را که خداوند اضلال می کند (خذلان-به خود واگذاری)کسانی اند که در پی«انابه»(بازگشت به سوی حقّ) نبوده اند. «وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ» (2)؛یعنی شیوۀ آنان،که بیهوده رفتن و ناروا سخن گفتن است،آنان را به غرور و سرکشی واداشت.

«فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَهٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِرٰاطاً مُسْتَقِیماً (3)؛ولی کسانی که به خدا ایمان آورده و به ریسمان او چنگ زده اند،به زودی آنان را در جوار رحمت او درآورده و فزونی عنایت خود،آنان را فرا می گیرد و ایشان را به سوی خود،به راهی راست[مستقیم و استوار]هدایت کند».

ختم و طبع

واژه های ختم و طبع و غشاوه که در قرآن به کار رفته،در همین زمینه است و مقصود حجابی است که انسان های معاند و سرکش با سوءرفتار و کردار خود،برای خویش فراهم ساخته اند.

«خَتَمَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَلیٰ سَمْعِهِمْ،وَ عَلیٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَهٌ (4)؛خداوند بر دل های شان و بر حسّ شنوایی شان مهر نهاده و بر چشمانشان پوششی افکنده شده است».

«وَ طُبِعَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَفْقَهُونَ (5)؛و بر دل های شان-که جایگاه ادراک است- مهروموم زده شده است در نتیجه قدرت درک ندارند».

ولی زمینۀ این مهروموم و پردۀ حجاب را خود فراهم ساخته اند.در آیات دیگر، این جهت به خوبی روشن است: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوٰاهُ وَ أَضَلَّهُ اللّٰهُ عَلیٰ عِلْمٍ وَ خَتَمَ

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 2210


1- رعد 13:27.
2- آل عمران 3:24.
3- نساء 4:175.
4- بقره 2:7.
5- توبه 9:87.

عَلیٰ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ (1)؛آیا نمی بینی کسی را که خواسته های نفسانی خود را خدای خود قرار داده و ازاین رو،خداوند با علم به این جهت،او را به خود واگذار کرده و بر گوش و دلش مهر زده است».

«ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ 2» . «بَلْ طَبَعَ اللّٰهُ عَلَیْهٰا بِکُفْرِهِمْ 3» ؛یعنی اینان پس از ایمان آوردن ظاهری که برای فریب دادن مؤمنان بوده است،کفر ورزیدند تا بدین سبب مواضع مؤمنین را متزلزل سازند. ازاین رو بر دل های شان مهر دل مردگان زده شد.

«کَذٰلِکَ یَطْبَعُ اللّٰهُ عَلیٰ کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبّٰارٍ (2)؛این چنین است که خداوند بر دل هر خودخواه سرکشی مهر[شقاوت]می نهد». ازاین رو،از زبان خود آنان این حقیقت تلخ را حکایت می کند و خود اعتراف دارند که زمینۀ حق ستیزی را خود فراهم ساخته اند: «کِتٰابٌ فُصِّلَتْ آیٰاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. بَشِیراً وَ نَذِیراً فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لاٰ یَسْمَعُونَ وَ قٰالُوا قُلُوبُنٰا فِی أَکِنَّهٍ مِمّٰا تَدْعُونٰا إِلَیْهِ وَ فِی آذٰانِنٰا وَقْرٌ وَ مِنْ بَیْنِنٰا وَ بَیْنِکَ حِجٰابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنٰا عٰامِلُونَ (3)؛[این قرآن]کتابی است که بیانات آن به طور روشن و به زبان عربی [آشکار]برای گروهی که می دانند[و چندان نادان نیستند که چیزی نفهمند] نویددهنده و بیم دهنده است.و[لی]بیشتر آنان روی گردان شدند، ازاین رو نشنیده گرفتند.و گفتند:دل های ما از آنچه ما را به سوی آن می خوانی در پوشش است و در گوش های ما نیز سنگینی وجود دارد[که جلوی شنوایی ما را گرفته است]و میان ما و تو حجاب و حایلی وجود دارد[نه تو را می بینیم و نه گفته های تو را می شنویم] پس تو کار خود گیر و ما کار خود گیریم».

پر روشن است که این گونه برخورد و این گونه گفتار،از لجاجت و عناد مفرط حکایت دارد و تمامی این تعابیر،تمثیل و استعاره ای بیش نیست.لذا خداوند آنان را نکوهش می کند که از روی حق ستیزی چنین گفتاری می گویند «وَ قٰالُوا قُلُوبُنٰا غُلْفٌ.

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 2211


1- جاثیه 45:23.
2- غافر 40:35.
3- فصّلت 41:5-3.

بَلْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً مٰا یُؤْمِنُونَ (1)؛و گفتند:دل های ما در غلاف است[پوششی آن را فرا گرفته،ولی نه،چنین نیست]بلکه خدا به سزای کفر[و حق ستیزی]شان، لعنتشان[-مطرود درگاهش]کرده است،پس چه اندک اند کسانی که ایمان می آورند».

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 2212


1- بقره 2:88.

فصل هفتم : وجوه و نظائر در قرآن

اشاره

یکی از مسایل قرآنی،مسألۀ«وجوه و نظائر»است،که راه احتمال را در فهم معانی قرآن باز نموده و گاهی موجب اشتباه برخی و گاه موجب دستاویزی برای فتنه جویان شده است.فهم معانی قرآن نیاز به ورزیدگی و اندیشۀ عمیق دارد تا امکان سدّ احتمالات میسّر گردد،لذا شناخت وجوه و احتمالات و نیز اشباه و نظائر یک ضرورت تفسیری به شمار می رود.در این زمینه کتاب ها و رساله های فراوانی نوشته شده و نیز تألیفاتی با عنوان«غریب القرآن»یا«تأویل مشکل القرآن»ارائه شده است.پیشینیان در این زمینه کوشش فراوانی نموده و برای حل مشکلات قرآنی آثار نفیسی از خود به یادگار گذارده اند.

اولین کسی که در این وادی قدم نهاد،ابو الحسن مقاتل بن سلیمان بلخی خراسانی(متوفای 150)است.وی از تابعین به نام شمرده می شود (1).کتاب وی

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 2213


1- از معاصرین وی و کمی پس از وی که در این زمینه نوشته اند،می توان افراد زیر را نام برد:1.ابان بن تغلب بن رباح(متوفای 141)،تابعی بزرگ و صحابی برومند سه امام:علیّ بن الحسین السجاد و محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق،که دارای منزلتی شامخ می باشد؛2.محمد بن السائب کلبی(متوفای 146)صاحب تاریخ و تفسیر معروف؛3.مورّج بن عمرو سدوسی(متوفای 174)؛4.علیّ بن حمزۀ کسائی(متوفای 182)از قرّاء سبعه و نحوی معروف؛5.نظر بن شمیل(متوفای 203)؛6.قطرب محمد بن المستنیر(متوفای 206)؛ 7.قرّاء یحیی بن زیاد(متوفای 207)؛نحوی و ادیب بزرگ معروف؛8.ابو عبیده معمر بن مثنّی(متوفای 210) لغوی مشهور؛9.اخفش اوسط سعید بن مسعده(متوفای 216)؛10.ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای 223)؛ 11.ابو العباس ثعلب احمد بن یحیی بن یسار(متوفای 291)؛12.احمد بن محمد بن یزداد بن رستم(متوفای حدود سال 300)؛13.ابراهیم بن محمد نفطویه(متوفای 323)؛14.احمد بن کامل بن شجره

اکنون در دسترس است و با ضمیمۀ تحقیق دکتر عبد اللّه محمود شحاته به سال 1975 م به چاپ رسیده است.

پس از وی افراد دیگری نیز در این مسیر گام نهاده اند.به گفتۀ جلال الدین سیوطی،ابو الفرج(متوفای 597)،واعظ و محدّث و مفسر معروف و ابن دامغانی و ابو الحسین محمد بن عبد الصمد مصری و ابن فارس و دیگران،در این زمینه کتاب هایی نوشته اند؛که کتاب ابن فارس در اختیار جلال الدین سیوطی بوده و در کتاب«اتقان»از آن نقل کرده است.

عمده ترین کتاب در دست در این زمینه کتاب«وجوه و نظائر»نوشتۀ ابو الفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی(متوفای حدود سال 600)است.این کتاب به فارسی نگاشته شده و دکتر مهدی محقق آن را تحقیق نموده در اختیار خوانندگان قرار داده است.این کتاب در واقع، تکمیل شدۀ کتاب مقاتل ابن سلیمان است.مؤلف ابتدا به عربی بر آن افزوده سپس با اضافاتی آن را به فارسی درآورده است.خود چنین گوید:

«چون از تصنیف کتاب«بیان التصریف»بپرداختم،نگاه کردم به کتاب«وجوه القرآن»که مقاتل بن سلیمان رحمه اللّه به تازی ساخته بود بسیار کلمت را از اسماء و افعال و حروف که او شرح آن،دو وجه یا سه وجه بیان کرده بود،در کتاب تفسیر ابو الحسین ثعلبی رحمه اللّه هر کلمتی را چهار و پنج وجه موجود یافتم و بسیار کلمت را که او سه و چهار وجه گفته بود،در تفسیر ثعلبی هریک را شش و هفت وجه معنی یافتم.و بسیار کلمت را وجوه فروگذاشته بود.و نیز ترتیب کتاب نه بر طریقی نهاده بود که استخراج آن چه طلب کنند به وقت حاجت شرح وجوه آن کلمت را به زودی بیابند.پس چون احوال کتاب وی بدین صفت دیدم خواستم که در وجوه قرآن کتابی سازم کامل و مفید که آنچه در کتاب ثعلبی و تفسیر سورآبادی و تفسیر نقاش و تفسیر شاپور و تفسیر واضح و در کتاب مشکل(ابن)قتیبه و کتاب غریب القرآن عزیری در وجوه قرآن بیان کرده است،بر طریق اختصار آن جمله در کتابم موجود باشد...و بر وسع طاقت شرح وجوه هر کلمتی را به پارسی واضح بیان کردم و هر

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 2214

وجهی چند آیت از قرآن به دلیل آوردم...» (1).

تعریف وجوه و نظائر

وجوه،دربارۀ محتملات معانی به کار می رود و نظائر،دربارۀ الفاظ و تعابیر.اگر در لفظ یا عبارتی چند معنا احتمال رود،این معانی را«وجوه»گویند.بدین معنا که عبارت مذکور را بتوان بر چند وجه تعبیر کرد و هر وجهی را تفسیری شمرد.نظائر در الفاظ یا تعابیر مترادفه به کار می رود و آن هنگامی است که چند لفظ(کلمه یا جمله) یک معنای تقریبی واحد را افاده کنند.این بیشتر در الفاظی یافت می شود که دارای معانی متقارب و مترادف باشند و جدا ساختن آن ها گاه دشوار می نماید.در قرآن از هر دو نوع فراوان یافت می شود.لذا شناخت وجوه و نظائر در قرآن یک ضرورت تفسیری به شمار می رود.

جلال الدین سیوطی در تعریف وجوه چنین گوید:«فالوجوه للفظ المشترک الذی یستعمل فی عده معان،کلفظ الأمّه.. (2)؛وجوه لفظ مشترکی را گویند که در چند معنا به کار می رود،مانند لفظ"امّت"که به سه معنا آمده:ملت،طریقت و مدّت».امّت به معنای ملت در آیۀ: «وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰاکُمْ أُمَّهً وَسَطاً (3)؛این چنین است که ما شما را ملتی میانه قرار دادیم».امّت به معنای طریقت نظیر آیۀ: «إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلیٰ أُمَّهٍ وَ إِنّٰا عَلیٰ آثٰارِهِمْ مُقْتَدُونَ (4)؛ما پدرانمان را بر طریقتی[روشی]یافتیم و ما همان را دنبال می کنیم».امّت به معنای مدت نظیر آیۀ: «وَ قٰالَ الَّذِی نَجٰا مِنْهُمٰا وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّهٍ... (5)؛و آن کس از آن دو[زندانی]که نجات یافته و پس از مدتی[یوسف را]به خاطر آورده بود، گفت...».

در تعریف نظائر گوید:«و النظائر،کالألفاظ المتواطئه...؛نظائر الفاظی را گویند که با یکدیگر هم آهنگ و همتا باشند»مانند الفاظ مترادفه که معانی آن ها یکسان یا نزدیک به هم باشند.

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 2215


1- از مقدمۀ مؤلّف بر کتاب،ص 2-1.
2- الاتقان،ج 2،ص 121.
3- بقره 2:143.
4- زخرف 43:23.
5- یوسف 12:45.

وجوه محتمله در الفاظ و عبارات قرآن،به ویژه در جمله های ترکیبی-چنانچه اشارت رفت-فراوان است و تا کسی این وجوه محتمله را نداند،درست را از نادرست تشخیص نخواهد داد و بر حقیقت تفسیر آیه آگاه نخواهند شد چه پی بردن به حقیقت،به میزان تشخیص و توانایی جدایی صحیح از مستقیم بستگی دارد.به هر تقدیر در قرآن این ویژگی وجود دارد که در بسیاری از تعابیر آن راه احتمالات باز است.برای روشن شدن معنا باید راه احتمالات سدّ شود.

مولا امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده:«القرآن حمّال ذو وجوه؛قرآن محتملات گوناگونی را پذیرا است». هریک از آیات کشش معانی مختلفی را دارد لذا باید اندیشید تا راه درست را برای رسیدن به معانی صحیح یافت.این سخن را علی علیه السّلام هنگامی به ابن عباس فرمود که خواست او را به احتجاج با خوارج روانه کند.آن گاه دستور فرمود:

«لا تخاصمهم بالقرآن،فإنّ القرآن حمّال ذو وجوه تقول و یقولون...و لکن حاججهم بالسّنّه،فإنّهم لن یجدوا عنها محیصا (1)؛با قرآن با آنان درگیر نشو،زیرا قرآن معانی گوناگونی را پذیرا است،می گویی و می گویند...ولی با سنّت با آنان از در گفتگو درآی،زیرا راه چاره ای جز پذیرفتن و تسلیم شدن نخواهند داشت».ابن عباس با انجام دستور امیر مؤمنان بر خصم پیروز گردید.

ازاین رو،از قتاده بن سلیمان نقل است که گفت:«لا یکون الرجل فقیها کلّ الفقه حتی یری للقرآن وجوها کثیره؛فقیه توانا کسی است که برای قرآن وجوه محتملۀ فراوان بداند».از ابو الدرداء نیز روایت شده:«إنّک لن تفقه کلّ الفقه حتی تری للقرآن وجوها» (2).پس درک صحیح قرآن در آن است که یک مفسّر دانا تمامی وجوه محتملۀ آیات را بداند و بتواند صحیح آن را از سقیم جدا سازد.لذا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرموده است:«القرآن ذلول ذو وجوه،فاحملوه علی أحسن الوجوه (3)؛قرآن همچون شتر رام به هر طرف می توان او را برد،ولی آن را بر بهترین وجه راه برید».

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 2216


1- ابن ابی الحدید،شرح نهج البلاغه،ج 18،ص 71، شمارۀ نامۀ 77.
2- سیوطی،الاتقان،ج 2،ص 122-121.
3- تفسیر صافی،ج 1، مقدمۀ 5،ص 21.
اقسام وجوه و نظائر

هریک از وجوه و نظائر گاه در کلمات افرادی هستند و گاه در جمله بندی های کلامی،که برای هریک از چهار دسته شواهد بسیاری در قرآن یافت می شود.برای هریک به ترتیب نمونه هایی می توان آورد:

1.وجوه محتملات معانی در کلمات افرادی؛مانند:

امّت:که در قرآن به سه معنا آمده،چنانچه یادآور شدیم.

برهان:در آیۀ «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِهٰا لَوْ لاٰ أَنْ رَأیٰ بُرْهٰانَ رَبِّهِ» (1).این برهان خدایی کدام است که یوسف را از قصد فحشا بازداشت؟در پاسخ این سؤال،هفت وجه گفته اند:

یک:حکم قطعی الهی در تحریم زنا،که عقوبت دنیوی و اخروی دارد.

دو:آنچه را که خداوند به انبیا داده از مکارم اخلاق و صفات عالیه،که از هرگونه آلودگی بپرهیزند.

سه:مقام نبوّت که مانع ارتکاب فحشا و منکر است که از مقام حکمت انبیا سرچشمه گرفته.

چهار:زلیخا در آن هنگام پارچه ای بر چهرۀ بتی که در کنار اتاق بود افکند تا جلوی او مرتکب فحشا نگردد و این عمل هشداری بود برای یوسف تا خود را از دید خداوند دور نبیند.

پنج:در سقف خانه نوشته ای پدیدار گشت و زشتی و پلیدی عمل زنا را برای یوسف روشن تر ساخت.

شش:حضرت یعقوب را در گوشۀ اتاق،مجسّم دید که انگشت به دندان گرفته به یوسف یادآور می شود تا دامن نبوّت را لکّه دار نکند.

هفت:ایمان راسخ و مقام عصمت حضرت یوسف از پیش مانع هرگونه دست یازیدن به آلودگی ها بوده است (2).

در این وجوه محتمله تنها وجه اخیر با مقام شامخ عصمت سازگار است و برخی

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 2217


1- یوسف 12:24.
2- ر.ک:تفسیر فخر رازی،ج 18،ص 120-119.مجمع البیان،ج 5،ص 225.

از این وجوه با مقام منیع نبوّت سازش ندارد.

2.وجوه محتمله در رابطه با جمله های کلامی؛مانند آیۀ «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذٰا دَعٰاکُمْ لِمٰا یُحْیِیکُمْ.وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ» (1).این آیه مؤمنین را بر آن می دارد تا دعوت خدا و رسول را با جان و دل بپذیرند زیرا در این پذیرفتن،سعادت حیات و ارزش زندگی را در می یابند.آن گاه تهدید کرده که در صورت نپذیرفتن،دچار فاجعه ای بس بزرگ و خطرناک می شوند که آن حایل شدن خدا بین آنان و قلب هایشان است و سرانجام بازگشت همه به سوی خدا است.

جملۀ «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ» از جمله عبارت هایی است که مورد گفتگو قرار گرفته،دربارۀ آن سخن بسیار گفته اند.وجوه محتمله در تفسیر و تأویل آن تا شش گفتار رسیده است.

اشاعره(پیروان مکتب ابو الحسن اشعری)این آیه را دست آویز قرار داده گمان برده اند که مقصود سلب اختیار مردم در انتخاب راه حق و باطل است،زیرا خداوند میان انسان و خواستۀ او حایل است،هر آنچه او بخواهد می شود،نه خود انسان.

فخر رازی-که اشعری است-در ذیل آیه می گوید:«کافری که خداوند ایمان او را نخواهد،نمی تواند ایمان بیاورد و مؤمنی که خداوند کفر او را نخواسته،نمی تواند کفر ورزد».آن گاه اضافه می کند:«با برهان عقلی این مطلب را ثابت کرده ایم،زیرا حالات قلب که همان عقاید و اراده و خواستۀ او است،همگی از اختیار او بیرون است،زیرا فاعل و گردانندۀ این حالات صرفا خداوند است و در دست او است» (2).

ولی اهل تحقیق در این زمینه گفته هایی دارند که ذیلا نقل می گردد:

1.یکی از سنن الهی آن است که گاه میان انسان و خواستۀ او حایلی به وجود می آید و شرایط،خلاف خواستۀ او را بر وی تحمیل می کند.

«خدا کشتی آنجا که خواهد برد و گر ناخدا جامه بر تن درد»

هر انسانی باید این احتمال را بدهد که در زندگی وی گاه نقطه عطفی به وجود می آید و او را از مسیری که انتخاب کرده منحرف می سازد.لذا نباید مؤمن به ایمان

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 2218


1- انفال 8:24.
2- ر.ک:فخر رازی،تفسیر کبیر،ج 15،ص 148-147.

خود غرّه شود و عجب او را فرا گیرد و نیز نباید تبه کار از رحمت الهی مأیوس گردد.

انسان،چه مؤمن و چه گنهکار،باید میانۀ خوف و رجاء،طیّ منزل نماید و این حالت انسان را پیوسته در حالت تعادل نگاه می دارد.

2.خداوند بر همه چیز سلطه دارد و از خود انسان بر او بیشتر مسلّط است، هرگز نباید مغرور گردد که هر چه می خواهد می تواند انجام دهد،بلکه تا ارادۀ خدا در کار نباشد و اذن او نباشد،هیچ کاری انجام نمی پذیرد.

3.خداوند میان انسان و خواسته های او به وسیلۀ مرگ حایل می گردد.

4.خداوند از هر چیز نسبت به انسان نزدیک تر است «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (1)؛و ما از شاهرگ او به او نزدیک تریم».

5.حایل شدن خدا میان انسان و قلب او،کنایه از فراموش کردن خود است.

انسانی که خدا را فراموش کرده در واقع خویشتن را فراموش کرده،زیرا انسانیت را فراموش کرده است.جامعه ای که خدا در آن حاکم نباشد و او را حاضر و ناظر نداند، انسانیت از آن جامعه رخت بر می بندد و بر آن جامعه انسانیّت حکومت نمی کند، «نَسُوا اللّٰهَ فَأَنْسٰاهُمْ أَنْفُسَهُمْ (2)؛خدا را فراموش کردند و او آنان را دچار خود فراموشی کرد» (3).

6.کنایه از مجموع این معانی است،چنانچه علامه طباطبایی اختیار فرموده اند (4).

3.نظائر در کلمات افرادی،مانند قلب و فؤاد که هر دو لفظ معنای دل دارند و مقصود شخصیّت واقعی و باطنی انسان است.مانند این دو آیه:

«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ (5)؛روح الأمین[جبرئیل]آن را بر دلت نازل کرد تا از[جملۀ هشدار]دهندگان باشی».

«کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً (6)؛این گونه[ما آن را به تدریج نازل کردیم]تا

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 2219


1- ق 50:16.
2- حشر 59:19.
3- این معنا از دقّت بیشتری برخوردار است و با سیاق آیه بهتر سازگار می باشد.در جای خود(التمهید ج 3، ص 245)همین معنا را ترجیح داده ایم.
4- ر.ک:التمهید،ج 3،ص 256-239.
5- شعراء 26:194-193.
6- فرقان 25:32.

قلبت را به وسیلۀ آن استوار گردانیم،و آن را به آرامی خواندیم».

همچنین قلب و عقل و لبّ،هر سه یک معنا دارند:نیروی إدراک و اندیشیدن.

چنانچه در آیات زیر است:

«إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَذِکْریٰ لِمَنْ کٰانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ (1)؛قطعا در این [عقوبت ها]برای هر صاحب دل و[اندیشه]و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد، عبرتی است».

«وَ قٰالُوا لَوْ کُنّٰا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مٰا کُنّٰا فِی أَصْحٰابِ السَّعِیرِ (2)؛و گویند:اگر شنیده[و پذیرفته]بودیم یا تعقّل[و درک]کرده بودیم،در[میان]دوزخیان نبودیم».

«إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَذِکْریٰ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ (3)؛قطعا در این[گونه دگرگونی]ها برای صاحبان خرد عبرتی است».همچنین علم و عقل و رأی و أبصر و نظر و فهم و فقه و فکّر و أیقن و تذکّر و وعی تمامی این الفاظ معنای آگاه شدن و دانستن را می دهد.چنان که در این آیات آمده است:

«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً (4)؛و بگو:پروردگارا!بر دانشم بیفزای». «یُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (5)؛نشانه ها را برای گروهی که می دانند به روشنی بیان می کند». «إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (6)؛بی گمان در این[امور]برای مردمی که آگاهند دلایل[روشنی] است». «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَرٰاهُ قَرِیباً (7)؛آنان[عذاب]را دور می دانند و[ما]نزدیکش می دانیم». «وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ (8)؛و آنان را بنگر که به زودی با دیدۀ بصیرت بنگرند[-آگاه خواهند شد]». «أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ (9)؛آیا در زمین سیر و سفر نمی کنند تا به سرانجام پیشینیان آگاهی یابند؟».

«فَفَهَّمْنٰاهٰا سُلَیْمٰانَ وَ کُلاًّ آتَیْنٰا حُکْماً وَ عِلْماً (10)؛پس آن[داوری]را به سلیمان فهماندیم[-آگاه ساختیم]و به هریک[از داود و سلیمان]حکمت و دانش عطا کردیم». «وَ احْلُلْ عُقْدَهً مِنْ لِسٰانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی (11)؛و از زبانم گره بگشای[تا]سخنم را

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 2220


1- ق 50:37.
2- ملک 67:10.
3- زمر 39:21.
4- طه 20:114.
5- یونس 10:5.
6- رعد 13:4.
7- معارج 70:7-6.
8- صافّات 37:175.
9- یوسف 12:109.
10- انبیا 21:79.
11- طه 20:27-28.

بفهمند». «إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (1)؛به راستی در این[زندگی زنبوران]برای مردمی که می اندیشند نشانۀ[قدرت الهی]است». «قَدْ بَیَّنَّا الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (2)؛ما نشانه ها را برای گروهی که یقین[و آگاهی]دارند روشن گردانیده ایم». «إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ (3)؛تنها خردمندانند که می دانند». «لِنَجْعَلَهٰا لَکُمْ تَذْکِرَهً وَ تَعِیَهٰا أُذُنٌ وٰاعِیَهٌ (4)؛تا آن را مایۀ اندرزتان گردانیم و گوش نگهدارندۀ اندرز آن را فرا گیرد».

4.نظائر در جمله های ترکیبی مانند: طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ، خَتَمَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ، قلوبهم فی غلف، صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ، أَعْیُنُهُمْ فِی غِطٰاءٍ، وَ عَلیٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَهٌ، أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ، فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ... و غیره که تمامی این تعابیر یک معنا را می رساند:

کج اندیشی و کج بینی و کج روی که بر خلاف فطرت انجام گرفته است.ذیلا نمونه هایی ذکر می گردد:

طبع: «وَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ (5)؛و خدا بر دل های شان[وازدگان از جنگ]مهر نهاد،در نتیجه آنان نمی فهمند». «أُولٰئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصٰارِهِمْ وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْغٰافِلُونَ (6)؛آنان(-کافران)کسانی اند که خدا بر دل ها و گوش و دیدگانشان مهر نهاده و آنان خود غافلانند». «أُولٰئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْوٰاءَهُمْ (7)؛اینان[-منافقان]همان ها هستند که خدا بر دل های شان مهر نهاده است و از هوس های خود پیروی کرده اند». «وَ طُبِعَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَفْقَهُونَ (8)؛و بر دل های شان مهر زده شده است،در نتیجه قدرت درک ندارند».

ختم: «خَتَمَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَلیٰ سَمْعِهِمْ وَ عَلیٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَهٌ (9)؛خداوند بر دل های آنان و بر شنوایی ایشان مهر نهاده و بر دیدگانشان پرده ای است(یعنی آنان را در کج بینی و کج اندیشی قرار داده است)». «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوٰاهُ وَ أَضَلَّهُ اللّٰهُ

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 2221


1- نحل 16:69.
2- بقره 2:118.
3- رعد 13:19.
4- حاقّه 69:12.
5- توبه 9:93.
6- نحل 16:108.
7- محمد 47:16.
8- توبه 9:87.
9- بقره 2:7.

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 2222

غشاء: «وَ عَلیٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَهٌ.. (1)؛و بر دیدگانشان پرده ای است...». «وَ جَعَلَ عَلیٰ بَصَرِهِ غِشٰاوَهً (2)؛و بر دیده اش پرده نهاده است».

زیغ: «فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفٰاسِقِینَ (3)؛پس چون[قوم موسی از حق]برگشتند خدا دل های شان را برگردانید و خدا مردم نافرمان را هدایت نمی کند». «رَبَّنٰا لاٰ تُزِغْ قُلُوبَنٰا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنٰا وَ هَبْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً (4)؛پروردگارا!پس از آنکه ما را هدایت کردی دل هایمان را دست خوش انحراف مگردان و از جانب خود رحمتی بر ما ارزانی دار». «فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مٰا تَشٰابَهَ مِنْهُ ابْتِغٰاءَ الْفِتْنَهِ (5)؛ اما کسانی که در دل های شان انحراف[-کج روی]است برای فتنه جویی و طلب تأویل آن[به دلخواه خود]از متشابه آن پیروی می کنند».

مرض: «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضاً... (6)؛در دل های شان مرضی است[که درک ندارند]و خدا بر مرضشان افزود...». «فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ (7)؛می بینی کسانی را که در دل های شان بیماری است». «وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ... (8)؛و اما کسانی که در دل های شان بیماری[کج بینی و بی خردی]است پلیدی بر پلیدی شان افزود...». «أَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتٰابُوا... (9)؛آیا در دل های شان مرضی است یا در تردید هستند...». «لِیَجْعَلَ مٰا یُلْقِی الشَّیْطٰانُ فِتْنَهً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ (10)؛تا آنچه را شیطان القا می کند،برای کسانی که در دل های شان بیماری است آزمایشی گرداند».

تمامی این تعابیر حاکی از یک حقیقت است و آن انحراف در فکر و اندیشه و عقیده است،که بر اثر عناد و لجاج و اصرار بر جهالت بر ایشان حاصل گردیده است و از آن دست بردار نیستند.لذا همۀ این تعابیر بر آنان صادق است:طبع علی قلبه.ختم

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 2223


1- بقره 2:7.
2- جاثیه 45:23.
3- صفّ 61:5.
4- آل عمران 3:8.
5- آل عمران 3:7.
6- بقره 2:10.
7- مائده 5:52.
8- توبه 9:125.
9- نور 24:50.
10- حج 22:53.

قلبه.قلوبهم غلف.صرف قلبه.قلبه فی غطاء.فی غشاء.زاغ قلبه.مرض قلبه.أضلّه اللّه علی علم.

لغات غریبه

آیا در قرآن لغات غریبه وجود دارد؟مقصود از لغات غریبه،الفاظ و کلمات نامأنوسی است که شنیدن آن بر طبع گران می آید و وجود آن در کلام موجب خلل در فصاحت می گردد.چنین الفاظ غریبی هرگز در قرآن نبوده و در شأن قرآن نمی باشد،زیرا قرآن در بالاترین مرتبۀ فصاحت قرار دارد و هیچ گاه کلمات غریبه در آن به کار نرفته است.آری،غرابت معنای دیگری نیز دارد که در قرآن به کار رفته است:غرابت در عرف محلّی.قرآن-احیانا-الفاظ و کلماتی را مورد استعمال قرار داده که برای بیشتر عرف محلّی تازگی داشته،معنای آن بر آنان چندان روشن نبوده است،زیرا قرآن از لغات تمامی قبایل عرب استفاده کرده،و حتی برخی کلمات را که ریشه های آن از غیر عرب گرفته شده به کار برده است؛که بعضا معانی آن ها برای فرد فرد عرب روشن نبوده است.

قرآن گاه برخی کلمات شیوا را که مورد استعمال قبایل مختلف عرب بوده به کار برده است،گرچه این کلمات احیانا برای دیگر قبایل تازگی داشته و نامأنوس می نموده است.غریب بدین معنا در قرآن وجود دارد و به فصاحت آن خللی نمی رساند.

قبایل عرب همان گونه که در امور سیاسی و نظامی و اجتماعی و نیز اقتصادی و فرهنگی از هم پراکنده بودند،از لحاظ زبان و لغت نیز از هم جدا بودند و در حالت پراکندگی به سر می بردند.بسیاری از کلمات و اصطلاحات در میان برخی قبایل رواج داشته که قبایل دیگر از آن بی خبر بودند.قرآن از تمامی این لغات بهره جسته و مناسب ترین کلمات را از هر قبیله انتخاب کرده و به کار برده است و از این راه یک نوع آگاهی عمومی در دسترس تمامی عرب قرار داده و خود خدمت فرهنگی،ادبی و لغوی به عرب نموده،وحدت لغت در میان عرب ایجاد نموده است.لذا نه فقط استعمال این گونه الفاظ به فصاحت قرآن خللی نمی رساند،بلکه یک گونه شیوۀ

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 2224

ادبی و فرهنگی فراگیر ایجاد کرده که عرب از ایجاد آن عاجز بوده است.اینک به نمونه هایی ازاین گونه لغات قبایلی می پردازیم.

لغات قبایل

در این زمینه،ابو القاسم محمد بن عبد اللّه رساله ای نوشته به نام«اللغات»و لغات قبایل عربی را که در قرآن آمده،بر حسب ترتیب سوره ها یادآور شده است.در این رساله لغاتی از 30 قبیلۀ معروف عرب که در قرآن به کار رفته،آورده است و نیز لغاتی از شهرهای مختلف عربی و دیگر ملت های مجاور عرب،که مجموعا رسالۀ لطیفی است و در نوع خود بی نظیر (1).

قبایلی را که از آن ها یاد می کند عبارتند از:1.أزد شنوءه؛2.أشعریون؛3.أنمار؛ 4.اوس؛5.بنو حنیفه؛6.بنو عامر 7.تغلب؛8.تمیم؛9.ثقیف؛10.جذام؛ 11.جرهم؛12.حمیر؛13.خثعم؛14.خزاعه؛15.سعد العشیره؛16.سلیم؛ 17.طیّ؛18.عذره؛19.عماره؛20.عسّان؛21.قریش؛22.قیس؛23.کنانه؛ 24.کنده؛25.لخم؛26.مزینه؛27.هذیل؛28.همدان؛29.هوازن؛30.یمامه.

از شهرهایی که نام می برد:1.حجاز؛2.حضرموت؛3.سبأ؛4.عمان؛5.مدین؛ 6.یمامه؛7.یمن.

از ملتهای مجاور:1.احباش؛2.فرس؛3.روم؛4.قبط؛5.انباط؛6.سریان؛ 7.عبرانیون؛8.بربر.

جلال الدین سیوطی این رساله را در کتاب الاتقان خود خلاصه نموده که نمونه هایی از آن نقل می گردد:

از لغت کنانه:1.شطره:تلقاءه(بقره 2:144)؛2.خلاق:نصیب (آل عمران 3:77)؛3.یعزب:یعیب(یونس 10:61)؛4.دحورا:طردا(صافات 37:9)؛5.کنود:کفور(عادیات 100:6)؛

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 2225


1- این رساله در حاشیۀ تفسیر جلالین،ج 1،ابتدا از ص 124 چاپ شده (دار احیاء الکتب العربیه-مصر)،و نیز مستقلا به نام«اللغات فی القرآن»به تحقیق دکتر صلاح الدین المنجد چاپ شده(چاپ سوم دار الکتاب الجدید-بیروت).جلال الدین سیوطی در دو جای کتاب«الاتقان»از آن نام می برد:چاپ جدید،ج 1،ص 19 و 91.و آن را تلخیص می نماید.

از لغت هذیل:1.رجز:عذاب(مدثّر 74:5)؛2.صلدا:نقیا(بقره 2:264)؛3.

مدرارا:متتابعا(انعام 6:6)؛4.فرقانا:مخرجا(انبیا 21:48)؛5.عیله:فاقه(توبه 9:28)؛6.ولیجه:بطانه(توبه 9:16)؛7.أجداث:قبور(یس 36:51)؛8.ذنوبا:

عذابا(ذاریات 51:59)؛9.دسر:مسامیر(قمر 54:13)؛10.واجفه:خائفه (نازعات 79:8)؛11.مسغبه:مجاعه(بلد 90:14)؛ از لغت حمیر:1.سقایه:اناء(یوسف 12:70)؛2.مسنون:منتن(حجر 15:26)؛ 3.صرح:بیت(نمل 27:43)؛4.وبیلا:شدیدا(مزّمّل 73:16)؛ از لغت جرهم:1.محسور:منقطع(اسراء 17:29)؛2.حدب:جانب(انبیا 21:96)؛3.و دق:مطر(نور 24:43)؛4.ینسلون:یخرجون(انبیا 21:96)؛5.حبک:

طرائق(ذاریات 51:7) (1).

واژه های غیر عربی

در لغت عرب واژه هایی وجود دارد که ریشۀ عربی ندارند و از لغت های مجاور گرفته شده است،و این یک امر طبیعی به شمار می رود و در تمامی زبان های زنده و گذشته بر اثر مجاورت و رفت و آمدها،لغات نیز دادوستد می شدند.

البته شکل واژه های اجنبی همواره با تغییراتی مواجه می شده است و به مرور زمان رنگ و بوی لغت میزبان را به خود می گرفته و هم ساز آن لغت می گردیده است (2).به این گونه تغییرات در واژه های بی گانه اصطلاحا«معرّب»- عربی شده-می گویند.در این زمینه کتاب های فراوانی نوشته شده؛از جمله به کتاب«المعرّب»نوشتۀ ابو منصور جوالیقی،موهوب بن احمد بن محمد (متوفای 540)می توان اشاره کرد.این کتاب بیشتر به واژه های فارسی تعریب شده پرداخته و این گونه کلمات را در اشعار اصیل عربی آورده است.اخیرا این گونه واژه های واردشده را«دخیل»-داخل شده-گویند و در المنجد،این اصطلاح زیاد به کار رفته است.در این مورد گفته می شود:«و الکلمه من الدخیل؛این کلمه از کلمات

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 2226


1- برای مزید اطلاع به«الاتقان»،ج 2،ص 104-89،نوع 37،و نیز التمهید،ج 5،ص 130-108 رجوع کنید.
2- مانند:لجام:دهانۀ اسب،که در اصل لگام بوده.جناح:که در اصل گناه بوده.دیباج:دیبا.فالوذج:پالوده.

داخل شده در زبان عرب است».

وارد شدن واژه های دیگر در هر لغت و در هر زبانی یک امر طبیعی است و هرگز به عنوان عیب یا نقص شمرده نمی شود.وجود این گونه لغات به خالص بودن آن زبان یا آن لغت نیز صدمه ای وارد نمی سازد،یعنی زبان عربی،عربی است گرچه برخی لغات غیر عربی-که رنگ و بوی عربی به خود گرفته-در آن یافت شود،زیرا لغت تازه وارد تا خلق و خوی آن زبان را به خود نگیرد،امکان کاربرد نمی یابد.لذا استعمال چنین الفاظ و کلمات غیر عربی،به عربی بودن کلام،چه شعر و چه نثر، خللی وارد نمی آورد و این شیوه-استفاده از کلمات اجنبی-در اشعار قدیم عربی و گفته های اصیل پیش از اسلام،متعارف بوده و عیب و نقصی شمرده نمی شده است (1)،بلکه در هیچ لغتی به کار نگرفتن لغات غیر شرط نیست.حتی در اثری مانند شاهنامۀ فردوسی که سعی بر آن بوده تا صرفا واژه های فارسی به کار رود،بسیاری از واژه های آن ریشۀ فارسی ندارند،بلکه ریشۀ عربی و ترکی و غیره داشته و در عین حال فارسی کامل به شمار می روند.

قرآن نیز که یک سخن عربی کامل است،از این جهت جدا نیست.واژه های غیر عربی-که ریشۀ عربی ندارند ولی شکل عربی به خود گرفته و معرّب گردیده-در آن وجود دارد.در این زمینه بالخصوص نیز کتاب هایی نوشته شده؛از جمله کتاب «المهذّب فیما وقع فی القرآن من المعرّب»نوشتۀ جلال الدین سیوطی،که خلاصه ای از آن را در«الاتقان»آورده است.لذا جای تردید نیست که قرآن کلام عربی است و از جهت عربی بودن در سر حدّ کمال است و هرگز کسی یا گروهی در عربیت آن شک نبرده است.قرآن تصریح دارد:

«إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (2). «وَ کَذٰلِکَ أَنْزَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا» (3). «کِتٰابٌ فُصِّلَتْ آیٰاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» (4). «وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُریٰ وَ مَنْ حَوْلَهٰا» (5). «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسٰانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ» (6). «وَ هٰذٰا

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 2227


1- به کتاب«المعرب»جوالیقی مراجعه شود.
2- یوسف 12:2.
3- طه 20:113.
4- فصّلت 41:3.
5- شوری 42:7.
6- شعراء 26:195-193.

لِسٰانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ» (1)و آیات دیگر که صراحتا قرآن را عربی معرّفی می کند.

برخی بر این باورند که هرگز در قرآن کلمات غیر عربی-گرچه معرّب شده باشد- به کار نرفته است.ابو عبیده گوید:« هرکس گمان برد در قرآن الفاظ غیر عربی آمده، سخن سنگینی گفته است».ابن جریر طبری گوید:«آنچه گمان می رود از دیگر زبان ها در قرآن آمده،از باب"توارد لغتین"می باشد که هر دو لغت یک لفظ را وضع کرده اند،آن گاه گمان برده شده که یکی از دو زبان از دیگری گرفته است».

برخی میانه رفته گویند:عرب قدیم را پیش از اسلام،رفت و آمدهایی با ملت ها بوده،آن گاه برخی واژه ها را با خود آورده،مختصر تغییری در آن داده اند و در اشعار و سخنان خود به کار برده اند،لذا رنگ و بوی عربی کامل به خود گرفته است و اگر در قرآن یافت شود،عربی محض و اصیل شمرده می شود.ابو عبیده قاسم بن سلام بر همین عقیده است.خلاصه این گونه کلمات که در قرآن یافت می شود و گمان برده اند غیر عربی است،در واقع اصالت عربی دارد و عرب قدیم آن را به کار برده و رنگ عربی بدان داده است.

دیگران گویند:اساسا وجود برخی کلمات غیر عربی-گرچه تغییری نیافته باشد -زیانی به عربی بودن کلام نمی رساند،زیرا مقصود شیوه و اسلوب کلام عربی است و همین اندازه در عربی بودن کلام کفایت می کند و ناگزیر هر زبانی از برخی واژه های وارده به کار می برد.جلال الدین سیوطی گوید:«قول صحیح همین است و ابو میسرۀ تابعی بر این باور بوده که در قرآن از همۀ زبان های مجاور وجود دارد.این مطلب از سعید بن جبیر و وهب بن منبّه نیز نقل شده است».

اینک برخی واژه های غیر عربی که با دگرگونی معرّب شده و در قرآن آمده است:

اباریق،جمع ابریق،معرّب:آب ریز.

أکواب،جمع کوب:فنجان،کوزه. «یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدٰانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوٰابٍ وَ أَبٰارِیقَ» (2).

أرائک،جمع أریکه:تخت. «هُمْ وَ أَزْوٰاجُهُمْ فِی ظِلاٰلٍ عَلَی الْأَرٰائِکِ مُتَّکِؤُنَ» (3).

تنّور،جوالیقی و ثعالبی گفته اند:فارسی معرّب است. «وَ فٰارَ التَّنُّورُ» (4).

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 2228


1- نحل 16:103.
2- واقعه 56:18-17.
3- یس 36:56.
4- هود.11:40.

جناح،معرّب گناه. «فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمٰا» (1).

سجّیل،اصل آن:سنگ گل-کلوخ. «تَرْمِیهِمْ بِحِجٰارَهٍ مِنْ سِجِّیلٍ» (2).

سرادق،معرّب:سرادر،درسرا،سراپرده. «أَحٰاطَ بِهِمْ سُرٰادِقُهٰا» (3).

سرابیل،جمع سربال:شلوار. «وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرٰابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ» (4).

مسجد که برخی آن را معرّب مزگت دانسته اند که به معنای معبد یا عبادتگاه است (5).

حروف مقطّعه

در ابتدای 29 سوره از سوره های قرآن،یک یا چند حرف از حروف الفبا وجود دارد،که مجموعا 78 حرف است که با حذف مکررات،14 حرف می شود.یعنی نصف حروف هجاء که 28 حرف است.این حروف(واقع در اوایل سوره ها)را «حروف مقطّعه»گویند.یعنی حروفی که پیش هم چیده شده اند اما کلمه ای را تشکیل نداده اند.اگرچه در کتابت سرهم نوشته شوند،ولی در قرائت،جدا از هم خوانده می شوند،مانند«ا ل م ص».مجموع حروف چهارده گانه عبارتند از:(أ.ح.ر.

س.ص.ط.ع.ق.ک.ل.م.ن.ه.ی).بدر الدین زرکشی گوید:«از ترکیب این حروف می توان این جمله را ساخت:«نصّ حکیم قاطع له سرّ».فیض کاشانی جملۀ«صراط علیّ حقّ نمسکه»را ساخته است.سوره هایی که در ابتدای آن ها حروف مقطعه قرار دارند عبارتند از:

ردیف/سوره/حروف مقطعه /1بقره/الم/ /2آل عمران/الم /3اعراف/المص /4یونس/الر /5هود/الر /6یوسف/الر /7رعد/المر /8ابراهیم/الر

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 2229


1- بقره 2:158.
2- فیل 105:4.
3- کهف 18:29.
4- نحل 16:81.
5- ر.ک:ابو ریحان بیرونی،مقدمۀ«التفهیم».ص قف.

ردیف/سوره/حروف مقطعه /9حجر/الر /10مریم/کهیعص /11طه/طه /12شعراء/طسم /13نمل/طس /14قصص/طسم /15عنکبوت/الم /16روم/الم /17لقمان/الم /18سجده/الم /19یس/یس /20ص/ص /21غافر/حم /22فصّلت/حم /23شوری/حم عسق /24زخرف/حم /25دخان/حم /26جاثیه/حم /27احقاف/حم /28ق/ق /29قلم/ن

نظریّه های مختلف دربارۀ حروف مقطعه

دربارۀ حروف مقطعه سخن بسیار گفته شده و آرا و نظریات گوناگونی ارائه گردیده است.شاید بیش از بیست نظریه،چنانچه فخر رازی در تفسیر خود گرد آورده است،در این زمینه وجود دارد.ولی زیربنای اساسی این گفته ها را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

1.حروف مقطعه از متشابهات قرآن می باشد که هرگز قابل حلّ نبوده و از جملۀ مجهولات مطلق است و راه علم به آن،کاملا بر مردم بسته است.از ابو عمرو عامر بن شرحبیل شعبی تابعی مشهور(متوفای 104)نقل شده که گفته:«به ظاهر آن ایمان داریم و علم به آن را به خدا وامی گذاریم».

ولی اهل کلام این باور را مورد نکوهش قرار داده،جهل مطلق را به گونه ای که حتی پیامبر و دیگر اولیاء الهی از آن بی خبر باشند،در هیچ کجای قرآن نمی پذیرند.

زیرا چگونه ممکن است در کتابی که با وصف«مبین؛آشکار»آراسته شده،چیزی یافت شود که کاملا رو پنهان داشته است.خداوند می فرماید: «کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَیْکَ مُبٰارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیٰاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبٰابِ (1)؛[این]کتابی مبارک است که آن را بر تو نازل کرده ایم تا[دربارۀ]آیات آن بیندیشند و خردمندان پند گیرند».

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 2230


1- ص 38:29.

آری اگر مقصود بسته بودن راه علم بر عامّه است که اهل دقّت و نظر نیستند، شامل اولیای مخلص خداوند نمی گردد.در این صورت فرض عوض می شود و نظریّۀ دوّم به شرح زیر پدید می آید.

2.رموزی هستند میان خدا و رسول،که جز اولیای مقرّب الهی کسی به آن راه ندارد. «لاٰ یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ (1)؛جز پاک شدگان به آن دسترسی ندارند».

ارباب ذوق گفته اند:سخن گفتن با رمز و اشارت شیوۀ أحباب است،که در راه و روش دوستی به کار برند.حبیب را بر آن آگاه و رقیب را از آن بی گانه می دارند.«میان عاشق و معشوق رمزی است،چه داند آن که اشتر می چراند».سیّد رضی الدین ابن طاووس(متوفای 664)از کتاب«حقائق التفسیر»نوشتۀ ابو عبد الرحمن محمد بن الحسین سلمی(متوفای 412)روایتی از امام جعفر بن محمد صادق علیهما السّلام آورده،که فرموده است:«الم،رمز و اشارتی است میان خدا و حبیب او محمد صلّی اللّه علیه و آله،خواسته تا کسی جز او بر آن آگاه نگردد.آن را به صورت حروف درآورده تا آن رموز را از چشم اغیار دور نگاه دارد و تنها بر دوست روشن و ظاهر سازد» (2).علاّمۀ بلاغی گوید:

«جای شگفتی نیست که در قرآن گفتگوهای رمزی و اشارت به اسرار خصوصی باشد که تنها با رسول گرامی و امنای وحی انجام گرفته باشد» (3).ابن بابویه ابو جعفر صدوق(متوفای 381)گوید:«دیگر سبب در فروفرستادن اوایل برخی سوره ها به حروف مقطعه آن است که شناخت آن ها ویژۀ اهل عصمت و طهارت باشد تا به وسیلۀ آن ها دلیل ها اقامه کنند و معجزات بر دست آنان ظاهر گردد و اگر شناخت آن برای همه میسّر بود، هرآینه بر خلاف حکمت و موجب فساد در تدبیر شمرده می شد» (4).

بیشتر اهل نظر بر همین راه رفته اند؛حروف مقطعه را رمز و اشارتی می دانند که جز اولیای مقرب،کسی را بدان راه نیست.در میان عرب نیز چنین شیوه ای وجود داشته که با رمز و اشارت سخن می گفتند (5).شرح و تفسیر آن را در جای خود

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 2231


1- واقعه 56:79.
2- ابن طاووس،کتاب سعد السعود.ط نجف ص 217.
3- آلاء الرحمن،ج 1،ص 64.
4- غفاری،کمال الدین،ج 2،ص 640.
5- ر.ک:التمهید،ج 5،ص 315-310 و نیز المیزان،ج 18،ص 9.

آورده ایم.

3.این حروف صرفا حروف مجرده هستند با همان خاصیّت آوائی که دارند، چیزی جز آن در بر ندارند؛نه رمز و اشاره اند و نه معنایی جز خاصیّت آوائی دارند.

آری حکمت آوردن این حروف در اوایل این سوره ها از محدودۀ ألفاظ و أصوات تجاوز نمی کند.

زمخشری گوید:«این چهارده حرف-که نصف حروف هجا هستند-کاملا نیمی از صفات حروف را دارا هستند:نیمی از حروف«مهموسه»:«ص.ک.ه.س.ح»و نیمی از حروف«مجهوره»:«أ.ل.م.ر.ع.ط.ق.ی.ن»و نیمی از حروف«شدیده»:

«أ.ک.ط.ق»و نیمی از حروف«رخوه»:«ل.م.ر.ص.ه.ع.س.ح.ی.ن»و نیمی از حروف«مطبقه»:«ص.ط»و نیمی از حروف«منفتحه»:«أ.ل.م.ر.ک.ه.ع.س.ح.

ق.ی.ن»و نیمی از حروف«مستعلیه»:«ق.ص.ط»و نیمی از حروف«منخفضه»:

«أ.ل.م.ر.ک.ه.ی.ع.س.ح.ن»و نیمی از حروف«قلقله»:«ق.ط»...سپس گوید:

«چه بزرگ است خداوندی که حکمتش در هر چیزی دقّت نشان داده است» (1).

برخی گفته اند:از آن جهت نصف حروف الفبا را آورده تا به عرب بگوید اگر راست می گویید که این کلام بشر است و از همین حروف ترکیب یافته،پس شما نصف حروف دیگر را بیفزایید و سخنی این چنین بیاورید.بدر الدین زرکشی این قول را از قاضی ابو بکر باقلانی نقل می کند.سپس می گوید:«این حروف به گونه های مختلف آورده شده است:«کاف و نون»بیش از یک بار نیامده.«عین و یاء و هاء و قاف»دو بار.«صاد»سه بار.«طاء»چهار بار.«سین»پنج بار.«راء»شش بار.«حاء» هفت بار.«الف و لام»سیزده بار.«میم»هفده بار».زرکشی اضافه می کند:«یکی از اسرار دقیق این حروف،آن که هر سوره بیشترین کلمات آن با همان حرفی که در ابتدای آن واقع شده،ترکیب یافته است.مثلا سورۀ«ق»بیشترین کلمات مشتمل بر حرف«قاف»را داراست؛مانند:قول.قرب.تلقی.رقیب.سابق.قرین.القا.تقدم.

متّقین.قلب.قرن.تنقیب.قتل.تشقّق.بسوق.رزق.قوم...و امثال آن،و این خود

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 2232


1- تفسیر کشاف،ج 1،ص 31-29 با کمی اختصار.البته برخی صفات را فروگذار کرده که در پاورقی تفسیر تکمیل شده و ما آن را به طور کامل در التمهید،ج 5،ص 306 آورده ایم.

نکته ای است نهفته در پس پردۀ این حروف.نکتۀ دیگری که در سایۀ این حروف خفته؛معانی وارده در این سوره ها است؛مثلا در سورۀ قاف،معانی وجود دارد که با حرف قاف تناسب دارند،مانند:شدّت.جهر.قلقله.انفتاح.همچنین در سورۀ«ص» که مشتمل بر چند خصومت است:خصومت کفار با پیامبر اسلام،خصومت نزد داود،خصومت اهل جهنم،خصومت در ملأ أعلی بر سر علم و خصومت ابلیس.

در سورۀ قلم نیز،آخرین حروف آیات آن بر«ن»است و کلمات آن بیشتر با نون می باشد».زرکشی همچنین می گوید:«سوره هایی که با دو حرف یا بیشتر آغاز شده،همین رابطه را با کلمات و معانی هر سوره دارند».اضافه می کند:«این از جهت لفظی این حروف است و چه بسا از جهات معنوی اسرار بزرگی در آن نهفته باشد» (1).

جلال الدین سیوطی می گوید:«هر سوره که به یک یا چند حرف از این حروف آغاز شده،بیشتر کلمات و حروف آن،از همان حرف تشکیل شده است.لذا هر سوره همان حرفی که در آغاز دارد،خورند او است.و اگر«ق»را جای«ن»یا بالعکس قرار دهیم خورند آن نیست.سورۀ«ق»بیشترین کلمات آن با حرف قاف ترکیب یافته است.همچنین حرف«راء»در سورۀ یونس که در بیش از 200 کلمه واقع گردیده،با این حرف آغاز شده است.سورۀ اعراف که«ص»بر«أ.ل.م»اضافه شده،بدین سبب است که کلمات مشتمل بر حرف صاد در این سوره بسیار است» (2).

برخی گفته اند آوای این حروف در آن روزگار هنگام تلاوت قرآن موجب جلب توجّه حاضرین بوده تا به قرآن گوش فرا دهند،زیرا معاندین پیوسته در این صدد بودند که سر و صدا ایجاد کنند تا نوای قرآن به گوش رهگذران عرب نرسد: «لاٰ تَسْمَعُوا لِهٰذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ (3)؛به این قرآن گوش فرا ندهید و سخن بیهوده در آن اندازید،باشد تا پیروز شوید».

برخی آن را سوگند گرفته اند.خداوند به این حروف سوگند خورده است،مانند

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 2233


1- زرکشی،البرهان،ج 1،ص 169-167.
2- سیوطی،معترک الأقران،ج 1،ص 71.
3- فصّلت 41:26.

دیگر اشیا که مورد سوگند خدا قرار گرفته است:تین،زیتون،شهر مکه و غیره،زیرا سوگند خوردن به حروف به جهت آن است که اصل کلام در تمامی زبان ها بر پایۀ این حروف است.

علاّمه طباطبایی در تفسیر سورۀ شوری دربارۀ این حروف فرموده:«چنانچه در سوره هایی که به حروف مقطعه افتتاح شده تدبّر شود؛مانند«الم»ها،«الر»ها، «طس»ها و«حم»ها، هرآینه می یابی که این سوره ها از حیث محتوا مشابه یکدیگرند،سیاق آن ها یکنواخت است.لذا ممکن است حدس زده شود که میان این حروف و محتوای سوره های مربوطه رابطه ای وجود دارد.مثلا سورۀ اعراف به «المص»مصدّر گشته،شاید جامع بین محتوای سوره های«الم»و سورۀ«ص»باشد.

سورۀ رعد که مصدّر به«المر»گشته،شاید جامع محتوای سوره های«الم»و سورۀ «ص»باشد.همچنین سورۀ رعد که مصدّر به«المر»گشته شاید جامع بین محتوای سوره های«الم»و سوره های«الر»باشد و...لذا چنین استفاده می شود که این حروف رموز و اشارت هایی باشند میان خدا و رسول،که از دید ما پنهان است و بیش از این نحو ارتباط،چیزی از آن نمی دانیم.باشد که دیگران بیشتر و بهتر از آن دریابند.شاید به همین معنا اشارت باشد آنجا که مولا امیر مؤمنان علیه السّلام فرموده:«هر کتاب گزیده ای دارد و گزیدۀ این کتاب(قرآن)حروف الفبایی است که در آغاز سوره ها واقع گردیده است» (1).

رأی مختار همان اشارات رمزی است.یعنی این حروف مشتمل بر اسراری است که میان خدا و رسول بوده و امنای وحی بر آن آگاهند و اگر امکان داشت دیگران از آن آگاهی یابند،از آغاز به صورت رمز در نمی آمد.

آری امکان دارد آثار و فوایدی بر آن حروف مترتب باشد،از قبیل آنچه زمخشری و زرکشی گفته اند و اخیرا علامۀ طباطبایی به آن اشارت فرمود.شاید این برداشت ها نمودی باشد از آنچه در این حروف نهفته است.باشد تا دیگران در آینده فواید ارزنده تری از آن دریابند.لذا هر چه باشد،این حروف یکی از موارد

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 2234


1- ر.ک:المیزان،ج 18،ص 6.

معجزه آسای قرآن به شمار می آید،که اسرار بزرگی را برای همیشه،در بر خواهد داشت.

استفاده از رایانه دربارۀ حروف مقطعه

اخیرا یکی از دانشمندان مصری مقیم آمریکا(دکتر رشاد خلیفه)سعی کرده از رایانه دربارۀ حلّ رموز«حروف مقطعه»استفاده کند و به گمان خود به نتیجه هایی رسیده است.مجلۀ«آخر ساعه»مصر(شمارۀ 1996-24 نوامبر 1973-20 ذو حجه 1392)شرحی از کار وی نگاشته که اجمالی از آن به شرح زیر است:

«با تغذیۀ رایانه تمامی حروف قرآن را در مدت دو سال مورد بررسی قرار داده و با گرفتن آمارهای متعدد،چنین به دست آورده که حروف واقع در اوایل سوره ها، بیشترین حروف واقع شده در آن سوره ها است.مثلا حرف قاف در سورۀ«ق» بالاترین آمار حروف آن سوره را تشکیل می دهد و حتی بالاترین آمار را در این سوره بر سایر سوره ها نشان می دهد.یعنی نسبت حرف قاف در این سوره از نسبت آن در سایر سوره ها هم بالاتر است؛و همچنین حرف صاد در سورۀ«ص»بالاترین آمار را در این سوره و سایر سوره ها نشان می دهد و نیز حرف نون در سورۀ«قلم»بالاترین آمار را در این سوره و سایر سوره ها نشان می دهد؛جز یک سوره(سورۀ حجر)که رقم«ن»در این سوره بالاتر از سورۀ«قلم»است.ولی چون در ابتدای سورۀ«حجر» حروف«الر»واقع شده و این سوره با چهار سورۀ دیگر(یونس،هود،یوسف و ابراهیم)که در ابتدای آن ها نیز«الر»واقع شده،مشابه است؛اگر مجموع پنج سوره را یک سوره فرض کنیم و یکجا حساب کنیم،می بینیم که نسبت حرف«ن»در سورۀ«قلم»از نسبت آن در این پنج سوره-روی هم رفته-بیشتر است.در سوره هایی که با دو حرف آغاز شده مانند سورۀ«طه»مشاهده می کنیم که نسبت این دو حرف در این سوره بالاترین آمار را نشان می دهد».

اضافه می کند:«ولی رایانه در مقابل«حم»اندکی توقف نموده است.این دو حرف در ابتدای هفت سوره واقع شده(غافر،فصّلت،شوری،زخرف،دخان، جاثیه و احقاف).نسبت برتری این دو حرف نه فقط در این هفت سوره مراعات

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 2235

شده بلکه در تمامی سوره های مکی(86 سوره)مشاهده می شود.یعنی تمامی سوره های مکی را که 86 سوره اند باید یکجا به حساب آورد،آن گاه برتری و بالاترین رقم این دو حرف مورد ملاحظه قرار گیرد.

همچنین در سورۀ«یس»دو حرف«ی.س»برتری آن ها در تمامی سوره های قرآن که پیش از سوره«یس»نازل شده مشاهده می شود.قابل ملاحظه است که پیش از سوره«یس»،40 سوره در مکه نازل شده است.پس مجموع 41 سورۀ مکی را باید یکجا حساب کرد،تا برتری این دو حرف(ی.س)در آن ها مشاهده شود.

اما سوره هایی که به«الم»افتتاح شده اند،چهار سورۀ مکی(عنکبوت،روم، لقمان و سجده)و دو سورۀ مدنی(بقره و آل عمران)هستند.برتری این سه حرف در چهار سورۀ مکی روی هم رفته است و اما نسبت به دو سورۀ مدنی باید تمامی سوره های قرآن را در نظر گرفت» (1)...تا آخر،بیان کرده.خلاصه آن قدر تبصره و تقیید در مدّعای خویش آورده که خاصیّت قاعده بودن را از بین برده است.بعدها گفته های وی مورد سوء ظن قرار گرفت.وی برخی ادعاهای ناروا نمود که از جانب مراجع مکۀ مکرمه مورد نکوهش قرار گرفت،مردم را از وی بر حذر داشتند و او را با نام«دجّال»یاد نمودند (2).در جاهای دیگر نیز کوشش های فراوانی در این زمینه انجام گرفته که برخی تا حدودی موفق و بیشتر ناموفق بوده اند.در«التمهید»به برخی از آن ها اشارت رفته است (3).

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 2236


1- مشروح طرح او را در التمهید ج 5،ص 321-316،آورده ایم.
2- ر.ک:هفته نامۀ«اخبار العالم الاسلامی»صادرۀ مکه 24،ج 1،9،14 ه ق2/ نوامبر 1989 م سال 23.شمارۀ 1103.
3- التمهید،ج 5،ص 323-305.

فصل هشتم : اعجاز قرآن

اشاره

اعجاز از ریشۀ«عجز»(ناتوانی)به معنای ناتوان ساختن می باشد.ناتوان ساختن بر دوگونه است:یکی آن که توانایی کسی قهرا از وی سلب شود و او به عجز درآید؛ مثلا اگر شخصی قدرت مالی یا مقامی دارد،آن مال یا مقام از او با زور گرفته شود و او به خاک مذلّت بنشیند.دیگر آنکه کاری انجام گیرد که دیگران از انجام و یا هم آوردی با آن عاجز باشند،بدون آنکه دربارۀ آنان هیچ گونه اقدام منفی به عمل آمده باشد؛مثلا ممکن است کسی در کسب کمالات روحی و معنوی به اندازه ای پیشرفت کند که دست دیگران بدو نرسد و از روی عجز دست فرونهند .در مثل گویند:«فلان أخرس اعداءه؛فلانی زبان دشمنان خود را بند آورد».مقصود آن است که آن اندازه آراسته به کمالات گردیده و کاستی ها را از خود دور ساخته که جایی برای رخنۀ عیب جویان باقی نگذارده است.شاعر گوید:

شجو حسّاده و غیظ عداه أن یری مبصر و یسمع واع

«برای فزونی غم و اندوه حسودان وی و خشم و نگرانی دشمنانش،همین بس که بیننده ای چشم خود را بگشاید و شنونده ای گوش فرا دهد».یعنی آن اندازه فضایل محاسن اخلاقی وی فراگیر شده که هرکس چشم بگشاید و گوش فرا دهد جز آن نبیند و نشنود،به همین جهت دشمنان و حسودان خود را به زانو درآورده است.

اعجاز قرآن از نوع دوم است؛یعنی در بلاغت،فصاحت،استواری گفتار،رسا

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 2237

بودن بیان،نوآوری های فراوان در زمینۀ معارف و احکام و دیگر ویژگی ها،آن اندازه اوج گرفته که دور از دسترس بشریت قرار گرفته است.از این جهت قرآن را«معجزه خالده؛معجزۀ جاوید»گویند.این حالت برای قرآن،همیشگی و ثابت است؛چرا که این کتاب بزرگ قدر،سند شریعت جاوید اسلام است.

پیشینۀ بحث

مسألۀ«اعجاز قرآن»از دیر زمان مورد بحث و نظر دانشمندان بوده است.شاید اوّلین کسی که در این زمینه بحث کرده و مسئله را به صورت کتاب یا یک رساله درآورده-طبق گفتۀ ابن ندیم (1)-محمد بن زید واسطی(متوفای 307)است.وی از بزرگان اهل کلام می باشد و کتاب هایی در این زمینه به نام«الإمامه»و«اعجاز القرآن فی نظمه و تألیفه»نگاشته است.برخی پیش از او،ابو عبیده معمّر بن المثنّی(متوفای 209)را یاد می کنند؛او کتابی در دو مجلد دربارۀ اعجاز قرآن نوشته است.همچنین ابو عبید قاسم بن سلام(متوفای 224)کتابی در اعجاز قرآن دارد.امّا این نوشته ها اکنون در دست نیست.

قدیمی ترین اثری که در این زمینه در دست است،رسالۀ«بیان اعجاز القرآن» نوشتۀ ابو سلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم خطّابی بستی (2)(متوفای 388)است.

این اثر ضمن مجموعه ای با عنوان«ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن»اخیرا به چاپ رسیده است.مؤلف این رساله،مسألۀ اعجاز القرآن را از بعد«بیانی»با شیوه ای جالب مطرح ساخته و دربارۀ انتخاب واژه ها در قرآن و نکته سنجی ها متناسب و هم آهنگ سخن گفته و برجستگی قرآن را در این انتخاب و چینش شگفت آور کاملا آشکار ساخته و بخوبی از عهدۀ آن برآمده است.

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 2238


1- ر.ک:الفهرست،ص 63 آنجا که از علوم قرآنی سخن می گوید و ص 259 آنجا که از مذاهب اهل اعتزال بحث می کند.(چاپ قاهره-الاستقامه).
2- بست:شهرکی در نزدیکی کابل محل اقامت وی بوده است.ر.ک:مقدمۀ کتاب«ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن»،و نیز مقدمۀ التمهید،ج 1،ص 8.

دو رسالۀ دیگر این مجموعه یکی تألیف ابو الحسن علیّ بن عیسی رمّانی(متوفای 386)از بزرگان اهل کلام و اندیشمندان جهان اسلام است.

نوشته های او در زمینه های قرآنی بسیار ارزش مند و مورد عنایت شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی در تفسیر گران قدرش«التبیان»قرار گرفته است.دیگری رسالۀ «شافیه»نوشتۀ شیخ عبد القاهر جرجانی(متوفای 471)است.جرجانی پایه گذار علوم بلاغت،به صورت علم مدوّن می باشد.این شخصیّت بزرگ جهان علم و ادب،سه نوشتۀ ارجمند-در این زمینه-برای همیشه به یادگار گذارده است:اسرار البلاغه،دلایل الاعجاز و آخرین آن ها رسالۀ«شافیه»است.رسالۀ شافیه خلاصه و چکیدۀ مباحث دو کتاب پیش را-که به مثابۀ مقدمه برای وصول به اعجاز می باشد- به گونه ای موجز و فشرده عرضه کرده است.وی خدمتی شایسته به عالم ادب در راه رسیدن به اعجاز قرآن انجام داده است.

ابو بکر باقلانی(متوفای 403)و امام فخر رازی(متوفای 606)،و کمال الدین زملکانی(متوفای 651) هریک کتابی مبسوط در این زمینه نوشته و مسألۀ اعجاز قرآن را به گونۀ تفصیلی مورد بحث قرار داده اند.امام یحیی بن حمزه بن علی علوی زیدی(متوفای 749)کتاب«الطراز فی أسرار البلاغه و حقائق الإعجاز»را در سه مجلد نوشته که در جلد سوم تمامی نکات بلاغی و اسرار بدیع را بر آیه های قرآن پیاده کرده،و به خوبی از عهدۀ این کار برآمده است.جلال الدین سیوطی (متوفای 910)نیز به طور گسترده کتابی در سه مجلد ضخیم با عنوان«معترک الأقران فی إعجاز القرآن»به رشتۀ تحریر درآورده است.

اخیرا کتاب ها و رساله های فراوانی در زمینه اعجاز قرآن نوشته شده که مشهورترین آن ها عبارت اند از:«المعجزه الخالده»علامه سید هبه الدین شهرستانی، «إعجاز القرآن»استاد مصطفی صادق رافعی،«النبأ العظیم»استاد عبد اللّه درّاز، «اعجاز قرآن»علاّمۀ طباطبایی.علاوه نوشته هایی نیز به عنوان مقدّمۀ تفسیر نوشته اند مانند مقدمۀ تفسیر«آلاء الرحمن»شیخ محمد جواد بلاغی و«البیان»استاد

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 2239

آیت اللّه خویی.

معجزه یک ضرورت دفاعی

بدون شکّ معجزه برای پیامبران-به ویژه اولوالعزم (1)-یک وسیلۀ اثباتی بشمار می رود تا سند نبوّت و شاهد صدق دعوت آنان قرار گیرد و گواه آن باشد تا که از جهان غیب پیام آورده اند.لذا معجزه ای که به دست آنان انجام می گیرد باید نشانه ای از«ماورای الطبیعه»باشد،یعنی کاری انجام گیرد که طبیعت این جهان از عهدۀ انجام آن عاجز باشد؛به همین جهت آن را«خارق العاده» (2)توصیف می کنند،یعنی بیرون از شعاع تأثیرات طبیعی مألوف(عوامل طبیعی شناخته شده و معروف)قرار گرفته است.

اکنون این سؤال پیش می آید که معجزه یک ضرورت تبلیغی است یا ضرورت دفاعی؟یعنی پیامبران دعوت خود را از همان روز نخست با معجزه آغاز می کنند، یا موقعی که با شبهه های منکرین روبه رو می شوند معجزه ارائه می دهند؟سیرۀ پیامبران و صراحت قرآن بر امر دوم دلالت دارد.اساسا هیچ پیامبری از همان آغاز، دعوت خود را با معجزه همراه ننمود،ولی هنگامی که با منکران روبه رو گردید و درخواست معجزه نمودند-یا بدون درخواست و صرفا برای دفع شبهات آنان- معجزه آورده است.دعوت انبیا عین صراحت حقّ است که با فطرت اصیل انسان دمساز و با عقل سلیم هم آهنگ می باشد.چیزی را می گویند که فطرت و عقل بشری بی درنگ و آزادانه آن را می پذیرد. «وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْنٰاهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ (3)؛ما قرآن را که

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 2240


1- .پیامبران اولوالعزم پیامبرانی اند که دارای شریعتی نو و کتابی تازه باشند،آنان پنج نفرند:نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد صلّی اللّه علیه و آله.
2- یعنی خارج از محدودۀ عوامل مؤثر که متعارف و شناخته شده است.ولی هرگز بر خلاف ناموس طبیعت نیست،چه این که قانون علیّت،طبیعی و خدشه بردار نیست.تنها علّت به وجود آمدن معجزه،غیر متعارف بودن آن است ولی برای بشریت امکان شناخت آن بر اساس موازین طبیعی هرگز میسّر نیست وگرنه هیچ پدیده ای در صحنۀ هستی بدون علّت متناسب خود،امکان وجود ندارد و علّت العلل ارادۀ خداوندی است و چگونگی تأثیر در باب علیّت نیز تحت ارادۀ او است که می تواند دگرگون سازد یا سرعت بخشد و معجزه از همین طریق صورت می گیرد.لذا خارق العاده می گویند نه خارق الطبیعه.
3- اسراء 17:105.

عین حقیقت است فروفرستادیم [یعنی حقیقتی آشکار و انکارناپذیر]و همین گونه فرودآمد ». «لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِّ (1)؛خدا را دعوتی است حقّ و روشن». «فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ (2)؛بر خدای خود تکیه کن.راهی که می روی حقّ و آشکار است».

«ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ (3)؛این کتاب جای تردیدی در آن نیست»،یعنی آن اندازه شواهد صدق،آن را فرا گرفته که راه تشکیک و تردید در آن را بسته است. «لَقَدْ جٰاءَتْ رُسُلُ رَبِّنٰا بِالْحَقِّ (4)؛پیامبران همگی حق آور بودند». «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ قَدْ جٰاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ (5)؛ای مردم!آنچه را که برای شما آمده صرفا حقیقت آشکاری است». «اللّٰهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزٰانَ (6)؛خداوندی که کتاب و شریعت را حقیقتی آشکار و معیار سنجش حق از باطل قرار داد».

ازاین رو در جای جای قرآن تصریح شده که صاحب نظران اندیشمند،بی درنگ دعوت حق را می پذیرند و به ندای حقیقت لبّیک می گویند.تنها کسانی که حق را خوش آیند ندارند یا با مصالح موهوم خویش سازگار نمی بینند،آن را نمی پذیرند، گرچه در دل به حق بودن آن اذعان و اعتراف دارند. «وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلیٰ صِرٰاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» (7)؛دانشمندان اندیشمند بخوبی در می یابند آنچه بر تو نازل گشته،صرف حقیقت است و به سوی راه حق تعالی که عزیز و حمید است هدایت می کند».مقصود از عزیز،یگانه قدرت قاهرۀ حاکم بر جهان هستی است و حمید به معنای ستوده و پسندیده است. «وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ (8)؛تا دانش وران بدانند که شریعت الهی محض حق است و آن را باور دارند و دل های شان در برابر آن خاشع و حالت نرمش پیدا کند».

دربارۀ فرهیختگان از ترسایان نجران در پیشگاه قرآن،با ستایش از آنان،چنین گوید: «وَ إِذٰا سَمِعُوا مٰا أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَریٰ أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمّٰا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ (9)؛

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 2241


1- رعد 13:14.
2- نمل 27:79.
3- بقره 2:2.
4- اعراف 7:43.
5- یونس 10:108.
6- شوری 42:17.
7- سبأ 34:6.
8- حج 22:54.
9- مائده 5:83.

همین که بشنوند آنچه را که بر پیامبر نازل گشته،می بینی دیدگانشان[از شدت شوق و وجد درونی]لبریز از اشک گردد،زیرا حق را دریافته اند».

آری،کسانی که حق ستیزند در برابر آن ایستادگی می کنند: «لَقَدْ جِئْنٰاکُمْ بِالْحَقِّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کٰارِهُونَ (1)؛ما آنچه که آوردیم حقیقت آشکاری است،ولی بیشتر شما حق را خوش ندارید». «وَ جَحَدُوا بِهٰا وَ اسْتَیْقَنَتْهٰا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا (2)؛گرچه[با زبان]آن را انکار نموده،ولی در دل آن را شناخته،باور داشته اند و این انکار ناشی از حالت ظلم و استکبار آنان است».لذا طبق منطق قرآن،همواره حق آشکار است و باطل خودنما و برای پذیرفتن حق دلیلی جز فطرت و حجتی جز خرد حاجتی نیست.برای حق جویان و حقیقت پویان دلیلی روشن تر از بیان خود حق نمی باشد و به حجّت و برهان نیاز ندارد،زیرا حق،خود آشکار است و فطرت پاک آن را پذیرا است.

امام صادق علیه السّلام در این زمینه می فرماید:«سنّت الهی بر آن جاری است که هرگز حق با باطل اشتباه نگردد و هیچ حقی به صورت باطل جلوه ننماید و هیچ باطلی به صورت حق نمود نکند».یعنی حق خود جلوه گر است و جای شبهه نمی گذارد.

آن گاه فرمود:«و لو لم یجعل هذا هکذا ما عرف حقّ من باطل» (3).یعنی اگر چنین نبود که همواره حق خودنما باشد و از باطل خود را جدا سازد،هرگز راهی برای شناخت حق از باطل وجود نداشت.بدین معنا که شناخت حق و جدا ساختن آن از باطل یک أمر فطری و بدیهی است وگرنه معیاری برای جدایی حق از باطل وجود نداشت.این یک اصل است که پایه های تمامی شناخت ها بر آن استوار است؛ از جمله،شرایع و پیام های آسمانی که بر دست پیامبران عرضه می شود،حقایق آشکاری است که فطرت پاک،آن را پذیرا می باشد.

در قرآن آنجا که از«تحدّی»و«اعجاز»سخن به میان می آید،با جملۀ «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّٰا نَزَّلْنٰا عَلیٰ عَبْدِنٰا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ» (4)آغاز می شود.همچنین آیات دیگر

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 2242


1- زخرف 43:78.
2- نمل 27:14.
3- برقی،محاسن؛کتاب مصابیح الظلم؛ج 1،ص 432،شمارۀ 400/998.
4- بقره 2:23.

که حالت شکّ و تردید یا به عبارت روشن تر حالت تشکیک مشرکان و منافقان و مقابله کنندگان با قرآن و اسلام را در نظر می گیرد.

«أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لاٰ یُؤْمِنُونَ. فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کٰانُوا صٰادِقِینَ» (1). «أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ» (2). «أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ» (3).

لذا مخاطبین به این گونه هم آوردی خواهی(تحدّی)،تنها کسانی اند که گفته اند:

«وَ إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِمْ آیٰاتُنٰا قٰالُوا قَدْ سَمِعْنٰا لَوْ نَشٰاءُ لَقُلْنٰا مِثْلَ هٰذٰا إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ أَسٰاطِیرُ الْأَوَّلِینَ» (4).

«فَقٰالَ إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ سِحْرٌ یُؤْثَرُ» (5). «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمٰا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ» (6)«قٰالُوا مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ عَلیٰ بَشَرٍ مِنْ شَیْءٍ» (7).

این گونه سخنان بی رویّه هرگز از کسانی که به راستی،ایمان آوردند و از همان آغاز دعوت آن را پذیرفتند،صادر نگشته و هرگز این گونه تحدّی ها و هم آوردخواهی ها به آنان متوجّه نبوده است،زیرا نیازی نبوده و اینان با فطرتی پاک و سرشتی ناآلوده به سراغ دعوت حق آمدند و آن را یافته و پذیرفتند.اساسا کسانی از پیامبر اسلام و دیگر پیامبران درخواست معجزه می کردند که خواهان ایجاد شبهه و حالت تردید در درون مردم بوده اند.

«قٰالَ الَّذِینَ لاٰ یَرْجُونَ لِقٰاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هٰذٰا أَوْ بَدِّلْهُ» (8). «وَ قٰالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی تَفْجُرَ لَنٰا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً. أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّهٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهٰارَ خِلاٰلَهٰا تَفْجِیراً. أَوْ تُسْقِطَ السَّمٰاءَ کَمٰا زَعَمْتَ عَلَیْنٰا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللّٰهِ وَ الْمَلاٰئِکَهِ قَبِیلاً. أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقیٰ فِی السَّمٰاءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتّٰی تُنَزِّلَ عَلَیْنٰا کِتٰاباً نَقْرَؤُهُ.قُلْ سُبْحٰانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاّٰ بَشَراً رَسُولاً» (9).

حضرت موسی علیه السّلام با آن که عصا و ید بیضاء همراه داشت،آن را موقعی ارائه داد که با انکار فرعونیان و مقابلۀ قبطیان قرار گرفت و از او برای اثبات نبوّت خویش دلیل و نشانه خواستند.خداوند به موسی و هارون دستور می دهد: «فَأْتِیٰا فِرْعَوْنَ

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 2243


1- طور 52:34-33.
2- هود 11:13.
3- یونس 10:38.
4- انفال 8:31.
5- مدثر 74:25-24.
6- نحل 16:103.
7- انعام 6:91.
8- یونس 10:15.
9- اسراء 17:93-90.

فَقُولاٰ إِنّٰا رَسُولُ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ؛نزد فرعون رفته به او بگویید:ما پیامبران پروردگار جهانیانیم».فرعون به آنان گفت:«و ما ربّ العالمین؛پروردگار جهانیان چیست؟».

موسی گفت:«ربّ السّماوات و الأرض و ما بینهما إن کنتم موقنین؛پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه در میان آن دو می باشد.اگر دارای باور درونی باشید».یعنی اگر به درون خود بنگری،شاهد صدق این مدّعا را در خود می یابی.

فرعون از روی تمسخر به اطرافیان خود روی کرده گفت:«أ لا تستمعون؛آیا نمی شنوید»که موسی چه مطالب ناباوری را مطرح می سازد؟موسی روی به آنان کرده گفت:«ربّکم و ربّ آبائکم الأوّلین؛پروردگار شما و پدران پیشین شما»نه مانند فرعون که دعوی ربوبیّت را تنها در این برهۀ زمانی دارد.

آن گاه فرعون با خشم و تمسخر گفت: «إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ ؛ پیامبری که به سوی شما فرستاده شده دیوانه ای بیش نیست».موسی گفت:

«خدایی را که من می خوانم پروردگار شرق و غرب و آنچه در آن میانه است»کنایه از آن که ادعای ربوبیّت تو صرفا به جهت سلطه بر ملک مصر و رود نیل است و بسی محدود و هرگز با گسترۀ خدایی پروردگار جهان قابل قیاس نیست و هرگز سلطۀ محدود با سلطۀ نامحدود قابل قیاس نیست «قٰالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ» .لذا به اندیشیدن دستور می دهد.این پاسخ در مقابل نسبت دیوانگی است که فرعون به موسی داده است.

بازهم فرعون در خشم رفت و قاطعانه بدون هیچ دلیل قانع کننده ای گفت:«لئن اتّخذت إلها غیری لأجعلنّک من المسجونین؛اگر جز من،خدایی برگزینی تو را از[جملۀ] زندانیان خواهم ساخت».موسی با ملایمت گفت:«أ و لو جئتک بشیء مبین؛گرچه برای تو دلیل آشکاری[بر صحت دعوی خویش]بیاورم؟!».فرعون گفت:«فأت به إن کنت من الصّادقین؛بیاور اگر راست می گویی».آن گاه حضرت موسی،عصا و ید بیضاء را ارائه داد «فَأَلْقیٰ عَصٰاهُ فَإِذٰا هِیَ ثُعْبٰانٌ مُبِینٌ. وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذٰا هِیَ بَیْضٰاءُ لِلنّٰاظِرِینَ» .با افکندن عصا و تبدیل آن به ماری عظیم الجثه و هولناک و بیرون آوردن دست از آستین و درخشیدن آن با نور سفیدی خیره کننده،معجزۀ خود را ارائۀ داد که در این

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 2244

هنگام فرعون از وحشت آن را سحر خوانده در صدد مقابله برآمد (1).

در سورۀ ابراهیم به طور عموم تقاضای معجزه را از جانب کسانی یادآور شده که حالت انکار داشته اند،همان گونه که دربارۀ پیامبر اسلام یادآور شدیم.حضرت موسی علیه السّلام آنجا که با قوم خود و نافرمانی هایی که می کردند روبرو شد به آنان یادآور می شود:

«أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عٰادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ،لاٰ یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّٰهُ.جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْوٰاهِهِمْ وَ قٰالُوا إِنّٰا کَفَرْنٰا بِمٰا أُرْسِلْتُمْ بِهِ،وَ إِنّٰا لَفِی شَکٍّ مِمّٰا تَدْعُونَنٰا إِلَیْهِ مُرِیبٍ. قٰالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللّٰهِ شَکٌّ فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی.قٰالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُنٰا تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونٰا عَمّٰا کٰانَ یَعْبُدُ آبٰاؤُنٰا فَأْتُونٰا بِسُلْطٰانٍ مُبِینٍ. قٰالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یَمُنُّ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ وَ مٰا کٰانَ لَنٰا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطٰانٍ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ،وَ عَلَی اللّٰهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ. وَ مٰا لَنٰا أَلاّٰ نَتَوَکَّلَ عَلَی اللّٰهِ وَ قَدْ هَدٰانٰا سُبُلَنٰا... (2)؛آیا سرگذشت پیشینیان را نشنیده اید که پیامبرانشان با دلایلی روشن آمدند،ولی آنان از روی تمسخر خنده وار دست بر دهان نهاده (3)و گفتند:ما به آنچه آورده اید باور نداریم و در شک و تردید می باشیم.پیامبران به آنان گفتند:مگر دربارۀ صانع متعال جای شکی وجود دارد؟او شما را می خواند تا مورد مهر خود قرار دهد و فرصتی است که در اختیار شما قرار داده است.گفتند:شما همانند ما بشر هستید و می خواهید ما را از آنچه پدرانمان می پرستیدند بازدارید ،پس دلیل قوی و روشن ارائه دهید که پیامبرید.پیامبران به ایشان گفتند آری ما بشری بیش نیستیم و از خود مایه ای نداریم.خدای بر ما منّت نهاده و اگر او بخواهد هرآینه معجزه ای که نشانگر صحت گفتار ما باشد،ارائه خواهیم داد و به خدا پناه می بریم که راه را به ما نشان داده است».

شواهد بر این واقعیت بسیار است که ارائه معجزه هنگامی بوده که انبیا علیهم السّلام با

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 2245


1- ر.ک:سورۀ شعراء آیات(34-16)و سورۀ اعراف آیات(110-103).
2- ابراهیم 14:12-9.
3- این حالتی است که برای تمسخر انجام می دهند،مانند آنکه خنده شان گرفته دست بر دهن می نهند.

شبهات منکرین و تشکیک معاندین روبه رو می شدند که برای رفع شبهه و دفع تشکیک،ارائۀ معجزه ضرورت می یافت وگرنه در رویارویی با پاک اندیشان روشن ضمیر،نیازی به معجزه نبوده بلکه همان ارائۀ حق،بزرگ ترین شاهد صدق آنان محسوب می گردید.

ازاین رو معجزه همچون شمشیر برای شکستن سدهای ایجاد شده در سر راه پیشرفت دعوت حقّ به کار رفته است.شمشیر برای زدودن موانع خارجی است که دشمن از روی عجز و نداشتن منطق صحیح به وجود می آورد و در صدد ایجاد محاصره یا ریشه کن کردن بنیاد حق بر می آید و معجزه برای درهم فروریختن تمامی شبهاتی بوده که دشمنان-به گمان خود-از آن حصاری به وجود آورده بودند.

پس کاربرد معجزه و شمشیر اساسا برای ارائۀ دعوت و اثبات حقانیّت آن نبوده، بلکه در رتبۀ دوم و هنگام برخورد با موانع از آن ها استفاده شده است.لذا هر دو، وسیلۀ دفاعی بشمار می روند نه وسیلۀ تبلیغی محض.

تشخیص اعجاز

معجزه باید به گونه ای انجام گیرد تا کارشناسان همان دوره به خوبی تشخیص دهند که آنچه ارائه شده به درستی نشانۀ ماورای جهان طبیعت و بیرون از توان بشریّت است و هیچ گونه ظاهرسازی و رویه کاری در کار نیست (1)و این واقعیّت باید برای همیشه محفوظ بماند.لذا انبیا کارهایی انجام دادند که از توان ماهرترین کارشناسان آن دوره بیرون بوده تا این که بخوبی این تشخیص صورت گیرد و برای همیشه این برتری و تفوّق روشن باشد.

از همین رو معجزۀ اسلام قرآن است که با شیواترین سبک و رساترین بیان و

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 2246


1- البته این بدین معنا نیست که این تشخیص مخصوص همان دوره باشد،زیرا ضرورت دارد که در طول تاریخ روشن باشد آنچه بر دست انبیا انجام گرفته از توان بشریت به طور مطلق خارج است و با فعل و ارادۀ ما فوق الطبیعه انجام گرفته و اگر فرضا امروزه ثابت گردد که آنچه در آن روزگار انجام گرفته از ابزاری استفاده شده که کاملا طبیعی ولی از دید کارشناسان آن روزگار پوشیده بوده است.لازمه اش آن خواهد بود که«العیاذ باللّه»انبیا نیرنگ باز ماهری بوده اند و در رسالت الهی دروغ گفته اند.چنین احتمالی هرگز دربارۀ انبیای عظام نشاید و ساحت قدس ایشان از هرگونه دغل بازی و تزویر به دور است.

استوارترین محتوا بر عرب آن زمان عرضه شد،در حالی که یگانه مهارت عرب آن دوره در زبان و بیان آنان بوده و بخوبی تشخیص دادند که این سخن نمی تواند ساختۀ بشر باشد که این گونه آنان را از هم آوردی ناتوان سازد.البته این بلندای شیوۀ قرآنی-چه از لحاظ نظم و چه از لحاظ محتوا-همچنان پابرجا است.

ولید بن مغیرۀ مخزومی که سخن وری نیرومند و از سران بلندپایه و سرشناس عرب به شمار می رفت دربارۀ قرآن چنین می گوید:«یا عجبا لما یقول ابن أبی کبشه (1)، فو اللّه ما هو بشعر و لا بسحر و لا بهذی جنون و إنّ قوله لمن کلام اللّه...؛آنچه فرزند ابن ابی کبشه می سراید،به خدا سوگند!نه شعر است و نه سحر و نه گزاف گویی بی خردان ،بی گمان گفتۀ او سخن خداست...».

هم او-موقعی که از کنار پیامبر می گذشت و آیاتی چند از سورۀ مؤمن را که در نماز تلاوت می فرمود شنید-گفت:«و اللّه لقد سمعت من محمد آنفا کلاما ما هو من کلام الإنس و لا من کلام الجنّ،و اللّه إنّ له لحلاوه،و إنّ علیه لطلاوه،و إنّ أعلاه لمثمر،و إنّ أسفله لمغدق.و إنّه یعلو و ما یعلی؛به خدا سوگند!چندی پیش از محمّد صلّی اللّه علیه و آله سخنی شنیدم که نه به سخن آدمیان می مانست و نه به سخن پریان.به خدا سوگند!سخن او شیرینی ویژه ای و رویۀ زیبایی دارد.همچون درختی برومند و سر برافراشته،که بلندای آن پرثمر و اثربخش و پایۀ آن استوار است و ریشۀ مستحکم و گسترده دارد.همانا بر دیگر سخنان برتری خواهد یافت و سخنی دیگر بر آن برتر نخواهد گردید» (2).

طفیل بن عمرو دوسی که مردی شاعرپیشه و با اندیشه و از اشراف قریش بشمار می رفت،عازم خانۀ خدا گردید.کسانی از قریش به گرد او آمدند تا او را از

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 2247


1- مشرکان،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را با این عنوان یاد می کردند و او را به«ابو کبشه»نسبت می دادند.او مردی از قبیلۀ «خزاعه»بود که در دیانت با قریش مخالفت ورزید.گویند او جدّ مادری پیامبر بود که او را به وی نسبت می دادند.
2- ر.ک:تفسیر طبری؛ج 29،ص 98.سیرۀ ابن هشام؛ج 1،ص 288.سهیلی؛الروض الانف؛ج 2،ص 21.ابن اثیر؛اسد الغابه؛ج 2،ص 90.ابن عبد البر؛الاستیعاب؛ج 1،ص 412.ابن حجر؛الإصابه؛ج 1،ص 410. قاضی عیاض؛الشفاء؛چاپ سنگی؛ص 220.ملا علی قاری؛شرح شفا؛ج 1،ص 316.غزالی؛-احیاء العلوم؛ج 1،ص 281،ط 1358 ه.سید هبه الدین شهرستانی؛المعجزه الخالده؛ص 21.حاکم نیشابوری؛المستدرک؛ج 2،ص 507 سیوطی؛الدر المنثور؛ج 6،ص 283.

حضور و شنیدن سخن پیامبر بازدارند ،گوید:«محمد صلّی اللّه علیه و آله را در مسجد یافتم و سخن او را شنیدم، خوش آیندم آمد.به دنبال او روانه شدم و با خود گفتم:وای بر تو،گوش فرا ده،اگر سخن راست گوید بپذیر و اگر نادرست بود ناشنیده بگیر.در خانه به خدمت او شتافتم و عرضه داشتم:آنچه داری بر من عرضه کن.او اسلام را بر من عرضه کرد و آیاتی چند از قرآن بر من تلاوت نمود،به خدا سوگند!چنین سخنی شیوا و جالب نشنیده بودم و مطالبی ارجمندتر از آن نیافته بودم. ازاین رو اسلام آوردم و شهادت به حق را از دل و جان بر زبان جاری ساختم».آن گاه به سوی قوم خود شتافت و سرگذشت خود را بر ایشان بازگو کرد و همگی اسلام را پذیرفتند و او یکی از داعیان بلندآوازۀ اسلام شناخته شد (1).

نضر بن حارث بن کلده از سران قریش و تیزهوشان عرب شناخته می شد که با پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله دشمنی آشکار داشت.لذا شهادت مانند او دربارۀ عظمت قرآن و نیرومندی آن در پیشرفت دعوت،قابل توجّه است.«و الفضل ما شهدت به الأعداء؛بزرگی همان بس که دشمنان بر آن گواه شوند».

او از در چاره اندیشی دربارۀ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با سران قریش چنین گوید:«به خدا سوگند!پیش آمدی برایتان رخ داده که تاکنون چاره ای برای آن نیندیشیده اید.

محمد در میان شما جوانی بود آراسته،مورد پسند همگان،در سخن راست گوترین و در امانت داری بزرگ وارترین شما بود.تا هنگامی که موی های سفید در دو طرف گونه اش هویدا گشت و آورد آنچه را که آورد،آن گاه گفتید:ساحر است.نه به خدا سوگند!هرگز به ساحری نمی ماند.گفتید:کاهن است.نه به خدا سوگند!هرگز سخن او به سخن کاهنان نمی خورد.گفتید:شاعر است.نه به خدا سوگند!هرگز سخن او بر اوزان شعری استوار نیست.گفتید:دیوانه است.نه به خدا سوگند!هرگز رفتار او به دیوانگان نمی ماند.پس خود دانید و درست بیندیشید،که رخداد بزرگی پیش آمد کرده که نباید آن را ساده گرفت» (2).

ابو الولید عتبه بن ربیعه،که بزرگ قریش محسوب می شد،روزی با سران قریش

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 2248


1- سیرۀ ابن هشام؛ج 2،ص 25-21.اسد الغابه؛ج 3،ص 54.
2- سیرۀ ابن هشام؛ج 1،ص 321-320.الدر المنثور،ج 3،ص 180.

در مسجد الحرام نشسته بود.پیامبر اسلام نیز در گوشۀ دیگر مسجد نشسته بود.عتبه رو به اشراف قریش کرده گفت:«آیا روا می دارید که اکنون محمد صلّی اللّه علیه و آله را تنها یافته با او سخن گویم،باشد تا او را قانع سازم؛او را تطمیع نموده از دعوت خویش دست بردارد؟»البته این موقعی بود که امثال«حمزه بن عبد المطلب»و جمعیّت انبوهی به پیامبر اسلام گرویده بودند و روز به روز رو به افزونی بودند!همگی به او گفتند:«اگر می توانی با او سخن گو و به هرگونه ای می توانی او را قانع ساز».

عتبه نزد پیامبر آمده گفت:«ای فرزند برادر!-عرب را چنین عادت بود که افراد هر قبیله به افراد قبیلۀ دیگر«یا ابن اخی»ای فرزند برادر خطاب می کردند-تو دارای شرف خانوادگی هستی،ولی چیزی را مدّعی هستی که موجب برخورد و تفرقه میان قوم خود گردیده است.اکنون گوش فرا ده تا مطلبی را بر تو عرضه دارم!»پیامبر فرمود:«بگو،گوش فرا می دهم».عتبه گفت:«ای فرزند برادر!اگر هدف تو اندوختن ثروت است،آن اندازه اموال برای تو فراهم می سازیم تا ثروت مندترین مردم قریش گردی.اگر تشنۀ مقامی،تو را رئیس خود می گردانیم.و اگر خواسته باشی تو را فرمان روای خود می سازیم».سپس گفت:«آن که بر تو ظاهر می گردد و چیزهایی با تو زمزمه می کند،خللی است که بر اعصاب تو اثر گذارده،حاضریم تو را با خرج خود کاملا مداوا کنیم و از بذل مال در این زمینه دریغ نورزیم...»عتبه می گفت و پیامبر کاملا ساکت،به تمام گفته هایش گوش فرا داد.آن گاه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او گفت:«آیا از گفتن مطالب خود پایان یافتی؟»گفت:«آری».فرمود:«پس اکنون به سخن من گوش فرا ده»عتبه گفت:«با جان و دل آماده ام»پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این هنگام لب به تلاوت قرآن گشود و از ابتدای سورۀ فصّلت شروع به خواندن نمود: «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ ...کِتٰابٌ فُصِّلَتْ آیٰاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. بَشِیراً وَ نَذِیراً...» (1)و همچنان ادامه داد و عتبه با تمام وجود گوش فرا می داد؛دست ها را به عقب سر بر زمین تکیه داده،مجذوب تلاوت پیامبر گردیده بود،تا موقعی که به آیۀ سجده رسید و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سجده نمود.سپس گفت:«ای ابو الولید!شنیدی آنچه را که بر تو تلاوت کردم،اکنون این تو و اندیشۀ خود تا چگونه قضاوت نمایی!»در این هنگام عتبه از

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 2249


1- فصّلت 41:4-3.

حالت جذبه روحی که به او دست داده بود،بیرون آمد و بدون آنکه چیزی بگوید به سوی دوستانش روانه گشت.او را دگرگون دیدند و میان خود گفتند:عتبه با آن حالتی که رفت با حالتی دیگر می آید.موقعی که نزد آنان نشست گفتند:«چه خبر آورده ای؟»گفت:«آنچه آورده ام آن است که سخنی شنیدم،به خدا سوگند!هرگز چنین سخنی شیوا نشنیده بودم،به خدا سوگند!نه شعر است و نه سحر و نه کهانت،آن گونه که شما می پندارید.ای گروه قریش!از من بپذیرید و به من واگذار کنید.این مرد را به حال خود رها سازید و با او کاری نداشته باشید.به خدا سوگند! سخنی که من از وی شنیدم پیامد کلانی به دنبال دارد.اگر عرب با دست دیگران[جز قریش]کار او را ساختند از دست او آسوده شده اید و اگر بر عرب پیروز آید-که آینده چنین می نماید-پس پیروزی او پیروزی شماست و فرمان روایی او فرمان روایی شما و عزّت و آبروی او عزت و آبروی شماست.آن گاه شما به وسیلۀ او خوش بخت ترین مردم جهان خواهید گردید».بدو گفتند:«ای ابو الولید!محمد صلّی اللّه علیه و آله تو را با بیان خود سحر کرده است.»گفت:«آنچه به شما گفتم نظر من است،اکنون هرگونه خواهید رفتار کنید» (1).

ابو ذر غفاری،جندب بن جناده،برادری داشت به نام«أنیس»که شاعری توانا و هم آورد طلب بود و در مسابقات شعری شرکت می نمود و بر اقران(هم آوردان) خود همواره برتری داشت.ابو ذر گوید:«نیرومندتر از برادرم انیس شاعری را نیافتم، با دوازده شاعر نامی در دوران جاهلیت مسابقه داد و بر همه برتری یافت.او عازم مکه بود،به او گفتم:تو از سخن و سخن وری سررشته داری،باشد از پیامبری که در آنجا به دعوت برخواسته خبری برایم بیاوری.مدتی طولانی گذشت و از سفر آمد به او گفتم:چه کردی؟گفت:مردی را در مکه دیدم که بر شیوۀ تو بود-ابو ذر بیش از سه سال بود که خدا را عبادت می کرد و از بتان بیزاری می جست-و بر این گمان بود که خداوند او را به پیامبری فرستاده است.ابو ذر گوید:به او گفتم:مردم چه می گویند؟گفت:می گویند شاعر یا کاهن یا ساحر است.ولی من سخنان ناهنجار کاهنان را شنیده ام و اوزان شعری را خوب یاد دارم،هرگز بدان نمی ماند،به خدا

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 2250


1- سیرۀ ابن هشام،ج 1،ص 314-313.

سوگند!او راست می گوید و مردم دربارۀ او دروغ می گویند» (1).

از این گواهی ها از بزرگان و سخن دانان عرب دربارۀ قرآن فراوان است که تاریخ آن را ضبط کرده و در بستر تاریخ این گواهی ها زنده بوده و برای همیشه جاویدان خواهد ماند (2).

وجوه اعجاز قرآن

اندیشمندان در مورد اعجاز قرآن بحث های دامنه داری کرده و در این زمینه ابعاد گوناگونی را مطرح کرده اند.البته در این موضوع برخی اختلاف نظرها نیز وجود دارد.پیشینیان به گونه ای اندیشیده اند و متأخرین به گونۀ دیگر و چیزهایی بر اقوال گذشته افزوده اند.ذیلا به نظریات گوناگون در باب اعجاز قرآن اشارت می شود:

1.ارباب ادب و سخن دانان عرب،اعجاز قرآن را در گرو فصاحت و بلاغت والای آن دانسته اند.رسا بودن بیان و روان بودن عبارات که در چینش واژه ها رعایت شده و گزینش کلمات که دقیق انجام گرفته،نظم کلمات که هریک در جای مناسب خود قرار گرفته،آن چنان ترکیبی به وجود آورده که از لحاظ تعبیر و آوای الفاظ و کلمات بافتی به هم پیوسته و پیوند خورده فراهم آورده به گونه ای که گویی سرتاسر هر آیه و سوره،واحد منسجمی را تشکیل داده و غیر قابل تفکیک اند؛ تمامی این ها بر قدرت و قوّت این سخن الهی دلالت دارند.به علاوه،ویژگی های کلمات انتخاب شده به گونه ای است که جابه جایی کلمات یا تبدیل آن ها هرگز امکان پذیر نیست.این سرّی است که بزرگان علم و ادب به آن پی برده و گفته اند:

هرگاه کلمه ای از قرآن را از جای خود برداری،آن گاه تمامی لغت عرب را جستجو کنی تا کلمۀ دیگری را بتوان جایگزین آن نمایی هرگز نخواهی یافت.زیرا کلمۀ دیگری که هم از لحاظ معنا و محتوا،و هم از لحاظ آوا و هماهنگی با کلمات ردیف

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 2251


1- قاضی عیاض؛الشفاء؛ص 224.شرح آن؛چاپ اسلامبول سال 1285،ج 1،ص 320.صحیح مسلم،ج 7،ص 153.مستدرک حاکم،ج 3،ص 339.اصابۀ ابن حجر،ج 1،ص 76 و ج 4،ص 63.
2- ر.ک:التمهید،ج 4.

یافتۀ آن(که دو طرف آن قرار گرفته اند)با آن،یکی باشد یافت نمی شود.این می رساند که در کلمات انتخابی هر جمله و جمله های انتخابی هر آیه،آن اندازه دقّت به کار رفته که از توان بشر بیرون می باشد،زیرا این گونه رعایت دقیق کلمات و جملات انتخابی،به احاطۀ کامل و حضور ذهنی بالفعل نیاز دارد و انسان هر اندازه که در شناخت ویژگی های لغت پیشرفت کرده و آمادگی داشته باشد،این گونه احاطۀ وسیع و حضور ذهنی دائم نخواهد داشت؛و احیانا-هر چند که قویّ و نیرومند باشد-اشتباه می کند و واژه ها یا جملاتی را به کار می برد که مورد خرده گیری قرار می گیرد.این خاصیّتی است که در نوع سخن سرایان آزموده و عبارت پردازان با سابقه یافت می شود.ولی قرآن-با آن گستردگی و طول زمان نزول-بر همان قوّت و قدرت کلامی خود استوار و یکسان است.

دربارۀ دقّت در چینش و انتخاب حساب شدۀ کلمات گفته اند:«لو انتزعت منه لفظه ثمّ أدیر بها لغه العرب کلّها علی أن یوجد لها نظیر فی موضعها الخاصّ لم یوجد البته» (1).

2.اسلوب بیان و سبک و شیوۀ نظم قرآن،جمله بندی ها و چینش الفاظ و عبارات،در قالبی نو و اسلوبی تازه بر عرب عرضه شده،که کاملا بی سابقه بوده و پس از آن نیز کسی مانند آن نیاورده است.با این که این گونه نظم و تألیف کلام تازگی داشت،ولی از چارچوب اسلوب های کلامی عرب بیرون نبود.انواع کلام که در میان فصحای عرب متداول بود یا شعر است یا نثر یا سجع (2)،که هریک دارای محاسنی و در کنار آن نیز معایبی بود.

حسن شعر در گیرا بودن آن است که مایۀ جذب و نفوذ در اعماق قلب می گردد، ولی قید قافیه و رعایت وزن خاص،آزادی صاحب سخن را تا حدودی سلب می کند.حسن نثر در آزاد بودن صاحب سخن است.هرگونه کلمات و الفاظی که

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 2252


1- سخنی است از ابو سلیمان حمد بن محمد بستی و ابن عطیّۀ غرناطی صاحب تفسیر المحرر الوجیز و شیخ عبد القاهر جرجانی و دیگر بزرگان علم و ادب که تفصیل آن را در التمهید ج 4 و 5 آورده ایم.
2- شعر:سخن موزون و دارای قافیه است.نثر:سخن پراکنده(فاقد وزن و نظم خاص)سجع:جملات کوتاه و دارای قافیه ولی فاقد نظم و وزن خاص.

متناسب با معنای مراد خود می داند آزادانه انتخاب و به کار می برد،ولی آن گیرایی و جذبۀ شعری را ندارد.سجع گرچه احیانا به ظاهر زیبا است و یک گونه هنرنمایی سخن وری به شمار می رود،ولی تکلّف و دشواری و احیانا به کار بردن کلمات نامناسب،از زیبایی آن می کاهد.

قرآن میان این سه نوع کلام جمع کرده؛دارای محاسن هریک و فاقد معایب آن ها می باشد.این از شگفتی های سبک قرآنی است.جذّابیّت شعر،همراه با آزادی کامل نثر و زیبایی سجع بدون تکلّف را دارا می باشد.این ویژگی عجیب برای سخن دانان و سخن سنجان عرب از همان آغاز آشکار بوده و همواره برای علمای أدب مشهود بوده است.

بسیاری از بزرگان علم و ادب،برجسته ترین جنبۀ اعجاز قرآن را در همین جهت یاد کرده اند؛از جمله،شیخ عبد القاهر جرجانی،سکّاکی و راغب اصفهانی،که در جای خود آورده ایم.پیش از این نیز سخنان بزرگان عرب را یادآور شدیم،از جمله سخن ولید که گفته بود:«إنّ له لحلاوه،و إنّ علیه لطلاوه...و إنّه یعلو و ما یعلی».

3.متأخّرین افزوده اند که این نظم و شیوۀ سبک چنان صورت گرفته که نغمه آفرین و دارای آوای جان بخش و روح افزا است.هماهنگی حروف هر کلمه نسبت به حروف کلمات هم ردیف آن،چنان هم ساز و دمسازند که از آهنگ های وزین و نواهای متین و افسون گر حکایت دارد.تمامی انواع جذبه های شعری در این نثر مسجّع جلوه گر است.

جمله بندی های کوتاه و بلند قرآن به گونه ای تنظیم یافته که با ألحان و نغمه های صوتی همگون می باشد و تا قاری و تلاوت کنندۀ قرآن با آهنگ های والای صوتی آشنایی نداشته باشد نمی تواند آن گونه که جمله بندی های قرآن شکل یافته،تلاوت نماید.این حقیقتی است که از روز نخست،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بدان تصریح فرموده و ائمۀ هدی علیهم السّلام بر آن تأکید داشته و امروزه به خوبی به آن پی برده اند.(تفصیل آن در«التمهید»ج 5 بیان شده است) 4.مهم تر از همه،قرآن شامل معارف عالیه و تعالیم حکیمانه ای است که تا آن روز،در توان بشریّت نبوده که بدان دست یابد و کسی را یارای چنین اندیشه های

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 2253

بلندی نبوده است.ژرف نگری و عمق بینش آورده های قرآن،برای بشریّت بی سابقه بود:شناخت های شگرف قرآن از راز هستی و اسرار وجود،شرح و بسط آن در معرفت صفات جمال و جلال،علت آفرینش جهان و انسان،ودائع الهی که در نهاد انسان نهفته است،از کجا آمده و چرا آمده و به کجا می رود،هدف و مقصد نهایی چیست،مسایلی هستند که تا آن روز به آن خوبی که قرآن بیان داشته آشکار نبود.بعد از آن هم در سایۀ تعالیم قرآن راه رسیدن به این حقایق برای انسان بازگردید .

همین حقایق ارائه شده از جانب قرآن،والاترین جنبۀ اعجاز آن را می رساند.با مختصر مراجعه به اندیشه های سامان نیافتۀ انسان آن روز و مقایسۀ آن با معارف قرآنی و نیز گفته های متضاد اندیشمندان برون دینی امروز،به خوبی برتری تعالیم قرآن و دلیل اعجاز آن روشن می گردد.(شرح آن در«التمهید»ج 6 آمده است).

5.همچنین در راستای احکام و دستورالعمل های فراگیر که قرآن عرضه داشته، سلامت جامعه و سعادت زندگی را نیز برای انسان فراهم می سازد،رابطۀ او را با خدا و جهانی فراتر از جهان خاکی نیز استوار می دارد.

انسان در این جهان در رابطه با شئون خاصّ خود(مصالح فردی)می کوشد و به ناچار رابطۀ دیگری نیز با شئون عام(مصالح اجتماعی)دارد که باید مدّ نظر قرار دهد،زیرا او زندگی مشترکی با سایر انسان ها دارد و به صورت تعاونی ادامۀ زندگی می دهد و نمی تواند تنها به مصلحت خویش بیندیشد و مصلحت عامّه را نادیده بگیرد.حیات اجتماعی حیات دادوستد است که حتما باید رعایت شود و رعایت آن با حاکمیّت قانون امکان پذیر است.

قوانین ساختۀ دست بشر،تنها در راستای تنظیم حیات فردی و حیات اجتماعی قرار دارد و محدودۀ تصرفات آحاد را در شئون خاص و شئون عامّه مشخص می سازد،تا از تجاوز یا کوتاهی در انجام وظایف جلوگیری کند.

ولی انسان وابستگی سوّمی نیز در حیات دارد و آن رابطۀ او با خدا و جهان دیگر است.همین رابطه است-که اگر مستحکم باشد-«وازع نفسانی»(بازدارندۀ درونی) او را تشکیل می دهد و او را از افراط و تفریط بازمی دارد و در زندگی کاملا معتدل

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 2254

می سازد.

«قَدْ جٰاءَکُمْ مِنَ اللّٰهِ نُورٌ وَ کِتٰابٌ مُبِینٌ. یَهْدِی بِهِ اللّٰهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوٰانَهُ سُبُلَ السَّلاٰمِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمٰاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدِیهِمْ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ (1)؛از جانب خداوند چراغی فروزان و شریعتی تابناک آمد،تا آن کس را که در پی خشنودی خداوند است،به راه های سلامت آمیز و سعادت بخش هدایت کند و او را[در زندگی]به طریقۀ مستقیم رهنمون باشد».

لذا تمامی احکام و قوانین الهی-که قرآن و اسلام عرضه داشته-سه بعدی است.یعنی در این احکام و قوانین شئون فرد و شئون جامعه و نیز رابطۀ با خدا و معنویّت-که حافظ کرامت انسانیّت است-رعایت گردیده است.قرآن سعی بر آن دارد،علاوه بر سعادت در این حیات،سعادت اخروی و جاوید انسان را نیز تأمین کند.این در حالی است که قوانین مدوّن غیر الهی،هر چند خالص و بدون گرایش های منحرف کننده بوده باشد،ولی از بعد سوم حیات انسانی تهی است.

همین سه بعدی بودن قوانین شرع،اعجاز و ما فوق بشری بودن آن را می رساند.(در ج 6«التمهید»شرح آن آمده است).

6.شیوۀ استدلال قرآن از ویژگی خاصّی برخوردار است که می توان آن را یکی از وجوه اعجاز بیانی به شمار آورد و آن جمع میان دو شیوۀ برهان و خطابه است.

اصولا این دو شیوه متضاد می نمایند،زیرا استدلال برهانی بر مقدّمات یقینی (فطریّات و بدیهیّات)استوار است؛در این شیوه روی سخن با خاصّه است تا اثبات قطعی کند.ولی شیوۀ خطابه بر مقدمات ظنّی(مشهورات و مقبولات عمومی)تکیه دارد و هدف آن اقناع عامّه است.قرآن میان این دو شیوۀ به ظاهر متضاد جمع کرده و در بیان مطالب و استدلالات خویش،روی سخن با هر دو گروه را دارد؛بدین ترتیب که با یک سخن توانسته است،اخضاع(اذعان قطعی)خاصّه و اقناع عامّه،هر دو را هدف گیرد.لذا استدلال های قرآن،در عین سادگی بیان،از عمق و ژرف نگری بسزایی برخوردار است.عامّۀ مردم که از رموز استدلالات عقلانی آگاهی چندانی ندارند،به همان ظاهر ساده قانع شده پذیرا می گردند.ولی

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 2255


1- مائده 5:16-15.

خاصّه،از دقّت بیان و رموز به کار رفته بهره می گیرند.

ابن رشد اندلسی-فیلسوف و دانشمند معروف-در کتاب پرارج خود«الکشف عن مناهج الأدله» (1)که در همین زمینه نوشته،در این باره مثال روشنی آورده،گوید:

«قرآن برای شناسایی ذات حق تعالی،تشبیه به نور کرده «اللّٰهُ نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» (2)که جهان تاب و فراگیر است و درخشش و نمود هر چیز به وسیلۀ آن می باشد.همین اندازه تشبیه برای شناسایی ذات حق تعالی و جایگاه او در جهان هستی،برای عامّۀ مردم کفایت می کند و آنان را قانع می سازد.ولی در عین حال،این تشبیه آن قدر دقیق و روشن گر ذات حق تعالی است،که در راستای تشبیه غیر محسوس به محسوسات،شیواترین و دقیق ترین تشبیه به شمار می رود؛تشبیهی که نمایان گر تمام عیار ویژگی های ذات حقّ تعالی می باشد.

ذات حق،واجب الوجود و وجود او ذاتی و از حقیقت ذات او برخاسته است و هستی همۀ موجودات از او است.کنه ذاتش در غایت خفاء و از همه پنهان است، در عین حالی که هستی او و وجودش در نهایت ظهور و بر همه آشکار می باشد.

مفهومه من أعرف الأشیاء و کنهه فی غایه الخفاء

در عالم محسوس اگر خواسته باشیم چیزی را بیابیم که عین این ویژگی ها را دارا باشد،جز نور،نمی توان مثالی آورد.پرتو آن سراسر موجودات را فرا گرفته و همۀ اشیا را نمود داده و نمود هر چیز به نور است،ولی نمود نور،ذاتی و از خود آن می باشد.کنه و حقیقت نور،ناشناخته است،ولی درخشش و آثار وجودی آن بر همه آشکار و پیدا است.هر حکیم فرزانه ای اگر خواسته باشد برای شناساندن ذات حق مثالی بیاورد،از این تشبیه قرآنی بهتر نخواهد آورد».

7.اخبار غیبی که در قرآن آمده و گوشه ای از اعجاز قرآن را تشکیل می دهد،بر سه گونۀ زمانی(گذشته،حال و آینده)است:

الف-خبر از گذشته؛سرگذشت انبیای سلف و امّت های گوناگون که در بستر زمان بوده اند.سرگذشت آنان کم وبیش در کتاب های پیشین آمده و بر سر زبان ها متداول بوده،ولی کاملا آلوده و تحریف شده و افسانه وار است.

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 2256


1- ر.ک:ص 93-92.
2- نور 24:35.

دربارۀ سرگذشت نوح علیه السّلام و حادثۀ طوفان می خوانیم: «تِلْکَ مِنْ أَنْبٰاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهٰا إِلَیْکَ مٰا کُنْتَ تَعْلَمُهٰا أَنْتَ وَ لاٰ قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هٰذٰا (1)؛این از خبرهای غیب است که بر تو وحی می کنیم.پیش از این،نه تو آن را می دانستی و نه قوم تو».سرگذشت نوح و حادثۀ طوفان،در نوشته های پیشین به ویژه در سفر پیدایش (2)تورات به تفصیل آمده،ولی نه به آن گونه که در قرآن پاک و منزّه آمده است.

دربارۀ سرگذشت یوسف علیه السّلام نیز می خوانیم: «ذٰلِکَ مِنْ أَنْبٰاءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ» (3)با آن که در سفر پیدایش (4)به تفصیل شرح آن آمده است،ولی نه به درستی و پاکی بیان قرآن.همچنین دربارۀ موسی و هارون و بنی اسرائیل و فرعون (5)و نیز دربارۀ حضرت مریم و زکریّا (6)این گونه تعبیرها آمده،که حاکی از امانت در نقل و حفظ قداست مقام انبیا و اولیای خدا است.ولی این جهت در تورات هرگز رعایت نشده،بلکه بر عکس،از مقامات عالیۀ آنان کاسته است.

ب-خبر از حاضر؛خبرهای غیبی است که قرآن از دسیسه ها و توطئه های منافقان و همدستان آنان،مشرکان و یهودیان پرده برداشته و آنان را رسوا ساخته است.این گونه آیات در قرآن فراوان است (7).

پ-خبر از آینده؛خبر از پیش آمدهایی است که در آیندۀ دور یا نزدیک واقع می گردید،به ویژه حوادث قریب الوقوع تا آن که اخبار غیبی قرآن مشهود گردد.مانند خبر از فتح و پیروزی ها و گسترش اسلام و نابودی و سرکوب شدن دشمنان که یک به یک و پی درپی تحقق یافت.خبر از غلبۀ روم بر فارس پس از اندی سال «وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ» (8)از این قبیل است.این جنگ میان ایران و دولت بیزانس از سال 603 م تا سال 622 م(سال هجرت پیامبر به مدینه)ادامه داشت.

ابتدا برتری با خسرو پرویز بود و سورۀ روم که در مکه نازل گشته،خبر از تغییر وضع جنگ داد.با گذشت چند سال نوبت برتری بیزانس رسید و این برتری تا پایان

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 2257


1- هود 11:49.
2- عهد عتیق-سفر تکوین؛اصحاح 6.
3- یوسف 12:102.
4- عهد عتیق-سفر تکوین؛اصحاح 50-37.
5- قصص 28:3.
6- آل عمران 3:44.
7- ر.ک:التمهید؛ج 6،صفحات 197-190.
8- روم 30:4-3.

سلطنت خسرو پرویز(سال 228 م)،که به دست اشراف و سرداران لشکر به قتل رسید،ادامه داشت (1)؛این امر موجب خوشنودی مسلمانان گردید،زیرا همسایۀ قدرتمند آنان به ضعف گراییده بود.از همه شگفت آورتر اخبار از ناتوانی همیشگی بشر از هم آوردی با قرآن است «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا» (2)،که همواره شاهد صدق اعجاز قرآن بشمار می رود (3).

8.اشاره های علمی گذرا؛بدین معنا که احیانا از لابلای تعابیر قرآن به برخی اشارات زودگذر برخورد می کنیم،که حاکی از احاطۀ صاحب سخن به اسرار نهفتۀ طبیعت است.

«قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ (4)بگو:قرآن را کسی فروفرستاده که از راز آسمان ها و زمین آگاهی دارد».

گاهی در تعابیر قرآن به برخی از اسرار طبیعت اشارت رفته،این اشارت حالت «تراوشی»دارد که از لابه لای سخن پروردگار سر زده است؛وگرنه مقصود ذاتی و هدف اصلی از سخن،بیان آن جهت نبوده است.لذا هیچ گاه در این گونه اشارات درنگ نشده و به طور کامل بیان نگردیده است،زیرا هدف اصلی قرآن،ارائۀ رهنمودهای هدایتی و تعلیم و تربیت دینی و معنوی است و تنها نکته سنجان هستند که به این رموز و اشارات گذرا پی می برند،این نکات برای دانشمندان در بستر زمان،دلیل اعجاز قرآن می باشد.

البته در این زمینه باید به این مطلب توجه نمود که نباید دست آوردهای علمی را بر قرآن تحمیل کرد،زیرا دست آوردهای علمی حالت ثبات ندارند،در حالی که مسایل قرآنی حقایقی ثابت اند و هرگز نباید چیزی را که حالت ثبات ندارد،با حقیقتی ثابت مطابقت داد.آری مسایل علمی که حالت ثبات یافته و قطعیّت پیدا کرده،می تواند ابزاری باشد برای فهم برخی اشارات علمی قرآن آن هم نه به طور حتم،بلکه با اضافه شدن عباراتی نظیر«شاید چنین باشد».این بدان جهت است که

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 2258


1- ر.ک:تاریخ ایران؛نوشتۀ حسن پیرنیا؛ص 227-222.
2- بقره 2:24.
3- التمهید؛ج 6،ص 210-197.
4- فرقان 25:6.

اگر همین نظریّۀ علمی به ظاهر ثابت تغییر یابد خدشه ای به قوّت و استواری قرآن وارد نسازد.قطعا هرگاه آیه ای از قرآن با فرضیّۀ علمی یا نظریّۀ ثابت شده-فرضا- مخالفتی داشت،قرآن را حاکم و آن نظریّه یا فرضیّۀ علمی را خطا می دانیم.از نظر ما دانشمندانی که چنین نظریه ای را پذیرفته اند دچار اشتباه شده اند.

ما در جای خود موارد بسیاری را یادآور شده ایم که با ابزار قطعی علم،از روی برخی اشارات علمی قرآن پرده برداشته شده است (1)و در پایان نمونه هایی را ارائه می دهیم.

9.استواری در بیان؛گویش قرآن به گونه ای یکنواخت و در سطحی بالا قرار گرفته،از هرگونه اختلاف گویی یا تضادّ در گفتار به دور است.با آنکه قرآن به صورت پراکنده در زمان های متفاوت و جاهای مختلف و مناسبت های گوناگون و در بستر زمانی نسبتا طولانی نازل گردیده و در بسیاری از موارد برخی قضایا را مکررا به جهات مختلف بیان داشته،ولی هیچ گاه اختلاف و تضادّی در گفتارش رخ نداده است.در صورتی که اگر کلام بشری بود،عادتا بایستی در این طول زمان و مناسبت های مختلف و تکرار برخی مطالب اختلافی رخ دهد.این مقتضای طبیعت انسانی است که خواه وناخواه دچار اختلاف و تفاوت در گفتار می گردد،زیرا حافظۀ انسان این کشش را ندارد که سخن امروز را با سخن بیست سال پیش،که در شئون متفاوت گفته شده است،کاملا مطابقت دهد.قرآن یکی از دلایل اعجاز خود را همین جهت شمرده،آنجا که گفته:

«أَ فَلاٰ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کٰانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّٰهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاٰفاً کَثِیراً (2)؛آیا دربارۀ قرآن نمی اندیشند،اگر از جانب غیر خدا بود قطعا تفاوت گویی بسیار در آن می یافتند» (3).

10.مسألۀ صرفه،شماری از بزرگان از جمله ابو اسحاق نظام(متوفای 231)و شاگرد وی جاحظ(متوفای 255)و سید مرتضی(متوفای 436)و ابن سنان

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 2259


1- ر.ک:التمهید؛ج 6،بخش اعجاز علمی.
2- نساء 4:82.
3- در التمهید؛ج 7،بخش دفع شبهات،به ویژه شبهۀ وجود اختلاف میان آیات در این باره بحث کرده ایم.

خفاجی(متوفای 466)بر این گمانند که سرّ اعجاز قرآن در مسألۀ«صرفه»نهفته است،بدین معنا که خداوند خود بازدارندۀ کسانی است که بخواهند با قرآن مقابله کنند.گرچه ممکن است کسانی توان مقابله را داشته باشند ولی ارادۀ قهری خداوندی جلوی انجام آن را از هرکس که در صدد مقابله برآید می گیرد.

«سَأَصْرِفُ عَنْ آیٰاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ (1)؛کسانی که ناروا راه خود خواهی و استکبار را در پهنای زمین برگزیده اند،از هرگونه گزند و آسیب رسانی به آیات خویش بازمی دارم »،که از دیدگاه قایلین به«صرفه»،مقصود از گزند و آسیب رسانی همان مقابله و معارضۀ به مثل است،که موجب تباه شدن جنبۀ اعجاز قرآن می گردد.

ولی مفسّران-عموما-آیه را به گونۀ دیگر تفسیر کرده اند و مقصود آیه را دفع شبهات ایرادشدۀ مستکبرانی دانسته اند که با هدف تباه ساختن آیات بیّنات الهی شبهاتی القاء می کنند.ولی خداوند با عنایت خود،دلایل خود را به گونه ای روشن و مستحکم مطرح می سازد که راه هرگونه شبهه را بسته و از هرگونه تباهی جلوگیری می کند (2).اساسا«صرفه»را بدان معنا که گفته اند سلب هرگونه امتیازی از قرآن است و اعجاز قرآن تنها از خارج و به صورت قهری تحقّق می یابد.این گفته با ظاهر بلکه با صراحت قرآن منافات دارد که جنبۀ اعجاز و خصوصیات آن را در خود قرآن دانسته است.

قول به«صرفه»را می توان به سه گونه تفسیر نمود-چنان که امیر یحیی بن حمزۀ علوی زیدی(متوفای 749)بیان داشته است (3):اولا؛مقصود از«صرفه»آن باشد که خداوند انگیزۀ کسانی را که در صدد مقابله برآیند سلب می کند.یعنی آن انگیزه و داعیه ای که آنان را برای مقابله با قرآن واداشته ،هنگام عمل فروکش می کند و حالت سردی و بی تفاوتی به آنان دست می دهد.

ثانیا؛خداوند امکاناتی را که برای مقابلۀ با قرآن نیاز است،از آنان سلب می کند و این بر دوگونه است.یک-آنکه آن امکانات(علوم و معارف و ادبیات لازم)که در

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 2260


1- اعراف 7:146.
2- ر.ک:مجمع البیان؛ج 4،ص 478-477.
3- ر.ک:الطراز؛نوشتۀ امیر یحیی علوی؛ج 3،ص 392-391.

حالت عادی دارند را،به هنگام ارادۀ مقابله با قرآن،از آنان می ستاند و آنان را در آن هنگام خلع سلاح می کند و از دارا بودن شرایط مقابله به حالت نداری تبدیل می کند.در حقیقت یک گونه دگرگونی صفت درونی بر ایشان رخ می دهد.

دو-أساسا آن امکانات در اختیار بشر قرار نگرفته تا بتوانند با قرآن مقابله کنند و معنای«صرف»در آیۀ فوق الذکر همین است.خداوند جایی برای شبهه و تباه ساختن آیات خود باقی نگذارده،یعنی اساسا این گونه امکانات که کسی بتواند آیات الهی را تباه سازد،برای بشر فراهم نیست.آیۀ: «بَلْ کَذَّبُوا بِمٰا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ (1)؛ بلکه تکذیب نمودند آنچه را که توانایی احاطه به فهم و درک آن را نداشتند»نیز به همین حقیقت اشارت دارد.همچنین آیۀ «ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ یَفْقَهُونَ (2)؛از آیات الهی روی گردان شدند.خداوند دل های آنان را[از پذیرش حق] برگرداند.زیرا آنان گروهی بودند که توانایی درک و فهم حقیقت را نداشتند».در این آیه،صرف قلوب را معلول عدم شایستگی درک حقایق گرفته است که خود موجب گردیده اند.

ثالثا؛آن که جبرا و قهرا آنان را بازدارد ،با آن که توانایی لازم را دارند،ولی در موقع مقابله حالت سستی و رخوت به آنان دست دهد و بدین جهت از معارضۀ با قرآن فرونشینند .

فرق میان این تفسیر و تفسیر نخست در آن است که در آن تفسیر،انگیزه و شور و شوق آنان سلب می شود و در این تفسیر انگیزه همچنان داغ است،ولی جرأت اقدام را از دست می دهند؛مانند کسی که جلوی او-به رغم کوشش و وجود انگیزه- قهرا گرفته شود.

البته معنای اول و سوم،و قسمت اول از معنای دوم،بر خلاف ضرورت است و با تصریحات عرب آن زمان منافات دارد.زیرا اگر چنین بود بایستی عرب از دگرگونی حالت درونی خود به شگفت آید،نه آنکه شگفتی خود را نسبت به جاذبیّت آوای دل انگیز و فرح بخش قرآن بروز دهد.به ویژه آنکه کسانی از قریش مانند ابو جهل و دیگران در گوش افراد قبایل عرب به هنگام ورود مسجد الحرام پنبه

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 2261


1- یونس 10:39.
2- توبه 9:127.

می گذاردند یا آنان را از نزدیک شدن و شنیدن آوای قرآن منع می کردند،خود شاهدی است بر دلربایی قرآن و جاذبیّت روحانی آن تا سر حدّ اعجاز و عدم امکان مقابلۀ به مثل با آن.

آری قسمت دوم از تفسیر دوم،تا حدودی معقول به نظر می رسد و ظاهر کلام سیّد و برخی از بزرگان که بر این راه رفته اند همین است.در حقیقت تمامی امتیاز در ذات قرآن نهفته است که دیگران از مقابلۀ با آن عاجزند،زیرا چنین امکاناتی از اختیار بشر بیرون است (1).

تحدّی قرآن

تحدّی به معنای هم آورد خواستن است.قرآن مکرّرا ناباوران را به مبارزۀ و هماوردی خوانده،گوید:«اگر باور ندارید که این قرآن سخن خدا باشد و گمان می برید ساخته و پرداختۀ دست بشر است، هرآینه آزمایش آن آسان است، سخن دانان و سخن وران خود را وادارید تا در این راستا نیروی خود را به کار گیرند و سخنی همچون قرآن،زیبا و شیوا،محکم و استوار،و حکمت وار،بسازند و ارائه دهند؛ولی هرگز چنین اقدامی نتوانید کرد،زیرا بخوبی می دانید که قرآن همانند سخن بشر نیست...».

مراحل تحدّی

قرآن در چند مرحله،تحدّی و هم آورد خواستن خود را مطرح کرده:

1.نخست به طور مطلق سخنی همانند قرآن بیاورند:

«أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ،بَلْ لاٰ یُؤْمِنُونَ. فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کٰانُوا صٰادِقِینَ (2)؛آیا می گویند:

آن را بر بافته؟[نه]بلکه باور ندارند!پس سخنی همانند آن بیاورند،اگر راست می گویند».

2.سپس به اندازۀ ده سوره را مطرح نمود هر چند کوچک باشند:

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 2262


1- ر.ک:التمهید؛ج 4،ص 190-135.
2- طور 52:34-33.

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ،قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیٰاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ (1)؛آیا می گویند که آن را به دروغ به ما نسبت داده است؟بگو:پس همانند ده سورۀ آن،حتی اگر افتراگونه باشد بیاورید و هرکس را که خواهید[به شهادت و داوری]بخوانید،اگر راست می گویید».

3.آن گاه،برای آنکه از اعتبار مدّعیان بکاهد،پیشنهاد کرده که یک سوره همانند قرآن بیاورند:

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ،قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ،وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ (2)؛...اگر راست می گویید،همانند یک سورۀ آن بیاورید...».

4.و برای آخرین بار،با قاطعیّت هر چه تمام تر،عجز و ناتوانی نهایی آنان را إعلام نمود:

«وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّٰا نَزَّلْنٰا عَلیٰ عَبْدِنٰا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ،وَ ادْعُوا شُهَدٰاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا،فَاتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَهُ أُعِدَّتْ لِلْکٰافِرِینَ (3)؛اگر ناباورید نسبت به آنچه بر بندۀ خویش فروفرستاده ایم ،پس همانند یک سورۀ آن بیاورید،یا سوره ای از همچون فردی بیاورید...و اگر[چنین کاری را]نکردید و هرگز نتوانید کرد،پس پروا کنید از آتشی که فروزندۀ آن آدمیان و سنگ خارا می باشد و برای کافران آماده گردیده است».

در این آیه ذکر آدمیان در کنار سنگ خارا کنایه از آن است که آدمیان فاقد شعور و تهی از خرد و اندیشه،همچون سنگ خارا بوده و در کنار آن قرار دارند و در آتش سرسختی می سوزند.

5.آن گاه و پس از این تجربۀ تلخ و ناگوار برای ناباوران،روی سخن را به تودۀ بشریت کرده،برابر ابدیّت اعجاز و تحدّی قرآن را اعلام نموده است:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلیٰ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْآنِ لاٰ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً (4)؛بگو:اگر تمامی انس و جنّ[که در بستر تاریخ قرار گرفته اند]گرد هم آیند و بخواهند همانند این قرآن بیاورند،هرگز نتوانند،گرچه همگی پشت در

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 2263


1- هود 11:13.
2- یونس 10:38.
3- بقره 2:24-23.
4- اسراء 17:88.

پشت یکدیگر قرار گیرند».

نکتۀ جالب

در آیات تحدّی به ویژه دو آیۀ اخیر،نکتۀ جالبی وجود دارد که سرّ اعجاز را بیش از هر چیز روشن و مبرهن می سازد.در آیۀ 24 سورۀ بقره عبارت «وَ لَنْ تَفْعَلُوا» اخبار از آینده به صورت مطلق است بدین معنا که هرگز و برای ابدیّت هم آوردی با قرآن نیاید؛در سورۀ اسراء آیۀ 88 نیز همۀ جهانیان را از هم آوردی با قرآن ناتوان دانسته است.این یک اخبار غیبی است که جز از زبان«عالم الغیب و الشهاده»امکان صدور ندارد.هر نیرومند و صاحب هنری که در مقام تحدّی و هم آوردی برآید، حد اکثر می تواند هم آوردان معاصر و مجاور خویش را تا حدودی بشناسد و با شناخت اندازۀ توانایی آنان و مقایسه با توانایی خویش،خود را برتر بداند.ولی هرگز کسی جرأت آن را ندارد که برای آینده و برای همۀ جهانیان،خود را برتر شمارد،زیرا شناختی به آیندگان و همۀ جهانیان نمی تواند داشته باشد.

ولی قرآن این شهامت را نشان داده و با کمال جرأت ناتوانی بشریت را در مقابلۀ با قرآن برای همیشه و برای همۀ جهانیان در پهنای تاریخ اعلام نموده،که این جرأت و شهامت بزرگ ترین دلیل اعجاز قرآن است.علاوه بر آن که خود یکی از بزرگ ترین اخبار غیبی قرآن به شمار می رود،چنان که گذشت.

دامنۀ تحدّی

همان گونه که متذکّر شدیم تحدّی و هم آورد خواستن قرآن فراگیر است،همۀ جهانیان را شامل می شود و دامنۀ آن برای همیشه گسترده است،همان گونه که برای دیروز بوده برای امروز و فردا نیز پابرجا است.ولی برخی را گمان است که تحدّی قرآن مخصوص همان دورۀ اول بوده،مخاطبین آن عهد مورد تحدّی قرار گرفته اند و این امر تا امروز گسترش ندارد؛گرچه دلیل اعجاز قرآن-که همان عجز عرب آن روز است-برای همیشه است.یعنی امروزه برای اثبات اعجاز قرآن،به عجز فصحای عرب معاصر نزول که از مقابله و معارضۀ با آن ناتوان بودند،استدلال باید کرد؛و

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 2264

هرگز فصحا و سخن دانان همۀ دوره ها مورد تحدّی قرار نگرفته اند.نویسندۀ مصری معروف«بنت الشاطی»چنین می گوید:«معیار تحدّی قرآن همان عجز فصحای عرب در عصر بعثت است.ولی دلیل اعجاز آن برای همیشه است و عرب و عجم را شامل می باشد.عجز سخن سنجان عصر اول-که اصل بلاغت و فصاحت اند- برهان قاطعی است برای روشن شدن مسألۀ تحدّی...» (1)یعنی عجز سخن وران آن روز کفایت می کند و نیازی به پابرجا بودن موضع تحدّی قرآن تا امروز نیست.

شاید نویسندۀ یادشده بیم آن داشته که اگر گفته شود قرآن همچنان در موضع تحدّی خود پابرجا است،به ناگاه آتش کفر و الحاد-که در میان سخن دانان عرب کم نیست-زبانه کشد،در صدد مقابله برآمده و همانند قرآن سخنی موزون و استوار ارائه دهند و در پی آن بزرگ ترین پایه و ستون استوار دعوت اسلامی،از هم فروریزد .ولی او باید مطمئن باشد که چنین اتفاقی نخواهد افتاد،زیرا قرآن بر اسلوب ویژه ای استوار است که هرگز سخن بشری نمی تواند به آن برسد و حتی نمی تواند نزدیک آن گردد؛چون که اعجاز قرآن تنها بر شیوۀ بیانی آن استوار نیست،بلکه مجموعۀ لفظ و معنا،معیار اعجاز می باشد.جمال لفظ و کمال معنا،زیبایی و فریبایی عبارات،در کنار بلندای افق محتوا قرار گرفته است.کدام دانش ور و سخن ور توانایی است که بتواند چنین مفاهیم عالیه و نوآوری های وسیع و گسترده را در همۀ زمینه های معرفتی و شناختی،در چنین قالب های موزون و دلکش و دارای جذبۀ معنوی و روحانی درآورد و ساختاری چنین مستحکم و استوار در عین زیبایی منظر ارائه دهد؟!تلاش در این راه سرانجامی جز رسوایی نخواهد داشت! در عرصۀ تاریخ مواضع عبرت فراوانی وجود دارد.کسانی در صدد معارضه با قرآن برآمده اند،امّا آنچه ارائه کرده اند نه تنها همانند قرآن نبوده،بلکه از درجۀ کلام معمولی هم فروتر افتاده است و جز عار و ننگ دستاوردی برای خود فراهم نساخته اند.هر که با خود بیندیشد تا این تجربه های تلخ تاریخ را تکرار نماید،و مواضع عبرت آن را درست ننگرد،پس اگر شرمندۀ خویش نگشت هر چه خواست انجام دهد.«من جرّب المجرّب حلّت به الندامه؛هر که آزمون شده ای را آزمون کند،

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 2265


1- عایشه بنت الشاطئ؛الإعجاز البیانی؛ص 66-65.

جز پشیمانی دستاوردی نخواهد داشت».

دکتر عبد اللّه درّاز در این زمینه گوید:«هر که شکّ و تردیدی دارد و گمان می برد که در میان سخن دانان کسانی هستند که توانایی هم آوردی با قرآن را دارند،می تواند به آسانی آن را آزمایش کند؛به ادباء و سخن دانان عصر خویش مراجعه و از آنان پرسش نماید:آیا کسی از شما توانایی هم آوردی با قرآن را دارد؟اگر گفتند:آری «لَوْ نَشٰاءُ لَقُلْنٰا مِثْلَ هٰذٰا (1)؛اگر بخواهیم می توانیم همانند آن بیاوریم»!پس به آنان بگوید:

«هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ (2)؛شاهد صدق این مدّعی را ارائه دهید».و اگر گفتند: «لاٰ طٰاقَهَ لَنٰا بِهِ (3)؛ ما را توانایی آن نیست».پس به آنان بگوید:چه شهادتی بر اعجاز بالاتر از اظهار ناتوانی است؟آن گاه به تاریخ رجوع کند و از آن بپرسد: «فَمٰا بٰالُ الْقُرُونِ الْأُولیٰ (4)؛حال گذشتگان چگونه بوده است؟». هرآینه تاریخ پاسخ خواهد داد که هیچ کس سر خود را در مقابل قرآن نیفراشته است و آن گروه ناچیزی که سر به سوی قرآن تافتند،با رسوایی و بار ننگ بازگشتند و روزگار بر آثار آنان خطّ بطلان کشید و به دست فراموشی سپرد (5)».

تحدّی در برتری سخن

گاه گفته می شود که توانایی در صنعت سخن وری و قدرت بیان در همۀ مردم یکسان نیست و این قدرت بر حسب ذوق و سلیقه و نحوۀ اندیشه و بینش هر انسان تفاوت می کند.هر فرد از افراد انسانی مواهب و یافته هایی ویژۀ خود دارد که ساختار و شخصیّت درونی او را تشکیل داده است.هر نویسنده یا صاحب سخنی گوشه ای از یافته های شخصی خویش را-که ویژۀ خود او است-ارائه می دهد.«از کوزه برون هر آن طراوت که در اوست». ازاین رو شیوه های گفتاری و نوشتاری هر نویسنده با دیگری هم سان نخواهد بود.لذا چگونه می توان مردم را به تحدّی

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 2266


1- انفال 8:31. این آیه نقل کلام مشرکین است که در آن روزگار گفتند و خود را رسوا ساختند.
2- بقره 2:111.
3- بقره 2:286.
4- طه؛20:51.
5- ر.ک:عبد اللّه درّاز؛النبأ العظیم؛ص 75.نمونه هایی از آن رسوایی ها را در التمهید،ج 4،ص 227 به بعد آورده ایم.

(هم آوردی با قرآن)خواند «فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ» (1)در صورتی که آنان از هم آوردی با یکدیگر نیز عاجزند؟! ولی پوشیده نباشد که هم آوردی خواستن(تحدّی)در آن نیست که سخنی هم سان و همانند سخن خدا بیاورند گونه ای که در شیوۀ بیان و نحوۀ تعبیر کاملا همانند باشد،زیرا این گونه همانندی جز با تقلید امکان پذیر نیست (2).بلکه مقصود از «تحدّی»آوردن سخنی است که همچون قرآن از نظر معنویّت دارای جایگاهی ارجمند و والایی بوده و در درجۀ اعلای بلاغت و فصاحت قرار گرفته باشد؛سخنی توانا و قدرتمند،رسا و گویا،با محتوایی بلند و متین و استوار باشد.علمای بیان طبق معیارهای مشخّص،درجات رفعت و انحطاط هر کلامی را معیّن ساخته اند و برتری کلامی بر کلام دیگر با همین معیارها مشخّص می گردد.در علم«بلاغت»به تفصیل از آن معیارها سخن گفته شده است.

ما هرگز منکر آن نیستیم که سخن هرکس زاییدۀ نهاد و ساختار درونی او است و کسی را یارای آن نیست که با دیگری در آنچه ساختار ذهنیّت او بر او القا می کند، هم سان باشد.ولی آنچه در اینجا مطرح است هم سان بودن در درجه و رتبۀ فضیلت کلام است.همان گونه که میان دو قصیدۀ شعری یا نوشتۀ أدبی مقایسه می شود و برتری یکی بر دیگری روشن می گردد،چنین مقایسه ای بر پایۀ قدرت بیان و رسایی سخن و اعمال نکات و دقایق سخن وری و سخن سنجی استوار است.

این معیارها سخن یک شاعر یا سخن ور را با سخن دیگری نزدیک یا دور می نمایاند و نشست های ادبی و مسابقات هنری بر اساس همین معیارها انجام می گیرد.

سکّاکی-در کتاب«مفتاح العلوم»-پس از بر شمردن معیارهای سنجش کلام، گوید:«ارتفاع و انحطاط شأن کلام به مراعات همین نکات و ظرایف بستگی دارد.

هر چه این نکات بیشتر رعایت شود،کلام بیشتر اوج می گیرد و هر چه کمتر،

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 2267


1- طور 52:34.
2- چنانچه مسیلمۀ کذّاب و برخی دیگر همین کار تقلیدی را انجام داده،خود را رسوا ساخته اند.ر.ک:التمهید؛ ج 4،ص 228 و 257.

موجب انحطاط» (1).آن گاه گوید:«البلاغه تتزاید إلی أن تبلغ حدّ الإعجاز،و هو الطرف الأعلی و ما یقرب منه؛بلاغت حالت تصاعدی دارد تا به مرتبۀ اعجاز پایان یابد و آن،درجۀ بالای بلاغت و نزدیک به آن است» (2).از این سخن استفاده می شود که«حدّ اعجاز»نیز درجات متفاوتی دارد.ولی این حد در مرتبه ای قرار دارد که دست بشر به آن نمی رسد (3).

خلاصه آن که برتری یا همانندی دو کلام به مراعات نکات بلاغی و ظرافت های سخن وری بستگی دارد.معیارهای بلاغت در علم«معانی و بیان»آمده است و بیشتر این معیارها به معنا و محتوا بیش از لفظ و عبارت اهمیّت می دهد،چنان که شیخ عبد القاهر جرجانی به این مطلب تصریح دارد.او در این باره گوید:«إذا رأیت البصیر بجواهر الکلام یستحسن شعرا أو یستجید نثرا،ثمّ یجعل الثناء علیه من حیث اللفظ فیقول:حلو رشیق،و حسن أنیق،و عذب سائغ،و خلوب رائع،فاعلم أنّه لیس ینبئک عن أحوال ترجع إلی أجراس الحروف،و إلی ظاهر الوضع اللّغوی، بل إلی أمر یقع من المرء فی فؤاده،و فضل یقتدحه العقل من زناده (4)؛اگر دیدی صاحب بینشی که گوهرشناس سخن است،شعری را می ستاید یا نثری را به خوبی توصیف می کند،آن گاه ستودن آن را در جهت لفظ قرار داده می گوید:شیرین و لطیف است،زیبا و ظریف است،زلال و گوارا است،جالب و دلربا است،پس بدانکه این توصیف از نوای ناقوسی حروف آن حکایت ندارد،و به وضع لغوی آن بستگی ندارد،بلکه در رابطه با جنبه ای است که بر دل آدمی اثر دارد و برتری است که عقل آن را فروزان می سازد».

«إنّ الکلام لفی الفؤاد و إنّما جعل الکلام علی الفؤاد دلیلا؛

حقیقت هر سخن چیزی است که در دل می گذرد و هر سخنی از آنچه در دل

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 2268


1- سکاکی؛مفتاح العلوم؛ص 194-80.
2- همان؛ص 196.
3- در این رابطه رجوع شود به:تفتازانی،مطوّل،چاپ اسلامبول،ص 31.
4- شیخ عبد القاهر؛کتاب اسرار البلاغه؛ص 3.

می گذرد حکایت دارد».

ابعاد اعجاز
اشاره

اعجاز قرآن امروزه در سه بعد مهمّ و اساسی مطرح می باشد:اعجاز بیانی، اعجاز علمی و اعجاز تشریعی.

اعجاز بیانی بیشتر به جنبه های لفظی و عبارات به کار رفته و ظرافت ها و نکته های بلاغی نظر دارد؛گرچه در این نکته ها و ظرافت ها در معنا و محتوا نقش اصلی را ایفا می کند،چنان که شرح آن خواهد آمد.

اعجاز علمی اشاراتی است گذرا که به برخی از اسرار طبیعت نظر دارد و به گونۀ تراوشی از لابه لای تعابیر قرآنی-احیانا-مشهود می گردد،که با مرور زمان و پیشرفت دانش و قطعیّت یافتن برخی نظریّه های علمی،پرده از این اشارت ها برداشته می شود و دانشمندان خصوصا با پی بردن به این حقایق،قرآن را از دیدگاه اعجاز مورد ستایش و پذیرش قرار می دهند.

اعجاز تشریعی از جهت نوآوری های مفاهیم دینی است؛بدین معنا که قرآن در دو قسمت معارف و احکام راهی پیموده که تا آن روز،بشریّت بدان راه نیافته بود و برای ابدیّت بدون راهنمایی دین،دست یابی به آن امکان پذیر نیست.هستی شناسی قرآن،فراگیر و شامل و تشریعات آن همه جانبه و کامل است و از هر دو جهت بدون هیچ گونه کاستی بر بشریّت عرضه شده است.اکنون توضیحی از این اجمال را با رعایت ایجاز و اختصار می آوریم:

1.اعجاز بیانی
اشاره

اعجاز بیانی قرآن را می توان در پنج بخش خلاصه نمود:

الف-گزینش کلمات

انتخاب کلمات و واژه های به کار رفته در جملات و عبارت های قرآنی کاملا حساب شده است به گونه ای که اگر کلمه ای را از جای خود برداشته،خواسته باشیم کلمۀ دیگری را جایگزین آن کنیم که تمامی ویژگی های موضع کلمۀ اصل را ایفا

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 2269

کند،یافت نخواهد شد،زیرا گزینش واژه های قرآنی به گونه ای انجام شده که اولا، تناسب آوای حروف کلمات هم ردیف آن رعایت گردیده،آخرین حرف از هر کلمۀ پیشین با اوّلین حرف از کلمۀ پسین هم آوا و هم آهنگ شده است؛تا بدین سبب تلاوت قرآن روان و آسان صورت گیرد.ثانیا،تناسب معنوی کلمات با یکدیگر رعایت شده تا از لحاظ مفهومی نیز بافت منسجمی به وجود آید.به علاوه،مسألۀ فصاحت کلمات طبق شرایطی که در علم«معانی بیان»قید کرده اند کاملا لحاظ شده است.که این رعایت های سه گانه با ملاحظه و دقّت در ویژگی های هر کلمه انجام گرفته است.در مجموع هریک از واژه ها در جایگاه مخصوص خود به گونه ای قرار گرفته است که قابل تغییر و تبدیل نخواهد بود.

ابن عطیّه در این باره گوید:«و کتاب اللّه سبحانه لو نزعت منه لفظه ثم أدیر بها لسان العرب علی لفظه فی أن یوجد أحسن منها لم توجد (1)؛هرگاه واژه ای از قرآن را از جای خود برداشته و تمامی زبان عرب را گردیده تا واژه ای مناسب تر پیدا شود، یافت نمی شود».ابو سلیمان بستی گوید:«اعلم انّ عمود هذه البلاغه التی تجمع له هذه الصفات،هو وضع کلّ نوع من الألفاظ التی تشتمل علیها فصول الکلام،موضعه الأخصّ الأشکل به،الذی إذا أبدل مکانه غیره جاء منه إمّا تبدّل المعنی الذی یکون منه فساد الکلام،و إمّا ذهاب الرونق الذی یکون معه سقوط البلاغه... (2)؛بدانکه پایۀ اصلی بلاغت قرآن که صفات یادشده را در خود گرد آورده،بر این اساس است که هر نوع لفظی را-که ویژگی های یادشده در آن فراهم است-درست به جای خود به کار برده که مخصوص به آن و متناسب با آن بوده است به گونه ای که اگر به جای آن، کلمه دیگری را به کار برند؛یا معنا به کلی تغییر می کند و موجب تباهی مقصود می گردد،یا آنکه رونق و جلوۀ خود را از دست می دهد و از درجۀ بلاغت مطلوب ساقط می گردد».شیخ عبد القاهر جرجانی گوید:«فلم یجدوا فی الجمیع کلمه ینبو بها مکانها،و لفظه ینکر شأنها أو یری أنّ غیرها أصلح هناک أو أشبه أو أحری أو أخلق،بل وجدوا اتّساقا بهر العقول و أعجز الجمهور (3)؛ادباء و بلغاء از دقّت در

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 2270


1- مقدمۀ تفسیر وی«المحرر الوجیز»؛ص 279. التمهید؛ج 5،ص 21.
2- ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن؛ص 29.
3- کتاب دلایل الإعجاز؛ص 28.

چینش و گزینش کلمات قرآنی،کاملا فریفته و مجذوب گردیدند،زیرا هرگز کلمه ای را نیافتند که متناسب جای خود نباشد،یا واژه ای را که در جایی بی گانه قرار گرفته باشد،یا کلمۀ دیگری شایسته تر یا مناسب تر یا سزاوارتر باشد.بلکه آن را با چنان انسجام و دقّت نظمی یافتند که مایۀ حیرت صاحب خردان و عجز همگان گردیده است».

این گونه تصریحات از بزرگان ادب و بلاغت،که گزینش و چینش کلمات قرآن را در حدّ اعجاز ستوده اند،فراوان است.البته این دقّت در انتخاب و گزینش کلمات، به دو شرط اصلی بستگی دارد که وجود آن ها در افراد عادی-عادتا-غیر ممکن است:اول؛احاطۀ کامل بر ویژگی های لغت به طور گسترده و فراگیر،که ویژگی هر کلمۀ بخصوصی را در سرتاسر لغت بداند و بتواند به درستی در جای مناسب خود به کار برد.شرط دوم؛حضور ذهنی بالفعل،تا در موقع کاربرد واژه ها،آن کلمات مد نظر او باشند و در گزینش الفاظ دچار حیرت و سردرگمی نگردد؛حصول این دو شرط در افراد معمولی غیر ممکن به نظر می رسد.

ابو سلیمان بستی در این زمینه بخوبی سخن گفته و مسألۀ گزینش الفاظ را در رسالۀ خود به طور گسترده مطرح ساخته است.گوید:«دانش بشر،امکان احاطه به تمامی ویژگی های لغت را ندارد،علاوه که حضور ذهنی چیزی نیست که همیشه رفیق با وفای انسان باشد».در این باره مثال های چندی می آورد از جمله از«نضر بن شمیّل»-یکی از ادبای بزرگ عرب-نقل می کند که در مجلس«مأمون-خلیفۀ عباسی»حضور یافت،مأمون به او گفت:«اجلس؛بنشین»نضر گفت:ای أمیر مؤمنان!من نلمیده ام تا جلوس نمایم«ما أنا بمضطجع فأجلس».مأمون پرسید چگونه است؟گفت:به کسی که ایستاده است می گویند«اقعد»و به کسی که لمیده است می گویند«اجلس».زیرا«قعود»در مقابل«قیام»است و«جلوس»در مقابل «اضطجاع».مأمون از این اشتباه و ناآگاهی خود خجل شد و دستور جایزه داد (1).

معروف ترین شاهد مثال در این زمینه آیۀ قصاص است: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصٰاصِ حَیٰاهٌ یٰا

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 2271


1- ر.ک:ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن؛ص 34-29.

أُولِی الْأَلْبٰابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (1)؛در اجرای قانون قصاص،تضمین حیات شده است،ای صاحب خردان،باشد که[در رفتار خود]پروا را پیشۀ خود کنید».

عرب را عادت بر این بود که برای سهولت در حفظ قوانین مدنی و اجتماعی و کیفری خود،آن ها را در قالب جمله های کوتاه و ظریف و ادبی در می آوردند،زیرا در آن زمان کتابت و تدوین در میان آنان رایج نبود،آنچه داشتند در سینه ها نگاه می داشتند. ازاین رو برای تدوین قوانین و بهتر محفوظ ماندن،از شیوه های ادبی کمک می گرفتند و ادبا و فصحای عرب در کنار قانون دانان و حکمایشان گرد می آمدند.

برای تنظیم قانون قصاص از فصحای برجستۀ خود کمک گرفته تا کوتاه ترین و شیواترین جمله را بسازند و پس از کنکاش و نشست و بر خواست ها بر تنظیم عبارت«القتل أنفی للقتل»اتفاق نظر دادند.یعنی کشتن قاتل بهترین بازدارنده است از ارتکاب جنایت قتل.ولی در این انتخاب از چند نکته غفلت ورزیدند.اول؛آنکه هیچ چیزی خود را نفی نمی کند و از لحاظ أدبی اشتباه بزرگی مرتکب شدند که قتل را نافی قتل شمردند،زیرا قتل نافی را در عبارت یادشده مطلق آورده اند،در صورتی که قتل اگر به عنوان قصاص انجام شود نافی قتل خواهد بود.عرب از این نکته غفلت ورزید با آن که خود واضع واژه«قصاص»که به همین معنا است بود.

ولی قرآن از این نکتۀ دقیق غفلت نورزید و درست واژۀ مناسب را در جای خود به کار برد.

دوم؛آن که در مقابلۀ قصاص با حیات در آیه،فنّ«طباق»به کار رفته،که جمع بین ضدّین و ائتلاف میان متنافرین است،زیرا قصاص-که نوعی قتل بشمار می رود- ضد حیات است،که در آیه موجب و خواهان حیات به شمار آمده است! سوم؛در عبارت یادشده ،«أفعل التفضیل»به کار رفته،که از نظر ادبی دچار مشکل حذف«مفضّل علیه»گردیده و موجب ابهام شده است،زیرا معلوم نیست که قتل از چه چیزی بازدارنده تر می باشد (2).در صورتی که در آیه این مشکل وجود

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 2272


1- بقره 2:179.
2- اگر تقدیر«من کلّ شیء»باشد،کاملا نادرست است و اگر«من بعض الأشیاء»باشد حالت ابهام دارد،که

ندارد،صرفا ضمانت حیات را در قصاص به عهده گرفته است.

چهارم؛از نظر ادبی،آیۀ قرآن جنبۀ ایجابی دارد و عبارت یادشده جنبۀ نفی، حال آنکه در سخن سنجی عبارت اثباتی برتر از عبارت سلبی است،به ویژه در تدوین مواد قانونی و احکام.

پنجم؛آنکه در به کار بردن لفظ«قصاص»جنبۀ عدالت قانونی تداعی می شود که این قانون از منشأ عدالت برخاسته است،در صورتی که به کار بردن لفظ قتل در عبارت یادشده آن هم ابتدا و بی سابقه،فاقد این خاصیّت است.علاوه که لفظ قتل ابتدا حالت تنفّر و انزجار دارد،بر خلاف به کار بردن لفظ قصاص که حالت عدالت خواهی و انبساط خاطر و تشفّی را ایجاب می کند.

جلال الدین سیوطی تا بیست وجه در ترجیح آیه بر عبارت یادشده بر شمرده، و زمخشری عبارت یادشده را به شدت نکوهش کرده و از غفلت عرب در ساختن یک چنین جملۀ پراشکال تعجّب کرده است،همان گونه که خود عرب در موقع نزول آیۀ قصاص و پی بردن به اشتباهات خود در ساختن جمله ای در همین معنا و اینکه قرآن هرگز غفلت نورزیده،در شگفت شدند و خاضعانه اعتراف نمودند که«ما هذا کلام البشر و إنما هو کلام اللّه عزّ و جلّ؛هرگز به سخن بشر نمی ماند و جز سخن خدا نخواهد بود»چنان که پیش از این گذشت.نمونه هایی از این قبیل بسیارند که به برخی از آن ها در«التمهید»اشاره شده است (1).

ب-سبک و شیوۀ بیان

اسلوب و شیوۀ بیان قرآنی-در عین حال که موجب جذب و کشش عرب گردید -با هیچ یک از اسلوب و شیوه های متداول عرب شباهت و قرابتی ندارد.قرآن سبکی نو و روشی تازه در بیان ارائه داد که برای عرب بی سابقه بود و بعدا هم نتوانستند در چنین سبکی سخنی بسرایند.

این از شگفتی های سخن وری است که سخن ور سبکی بیافریند که مورد پذیرش

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 2273


1- ر.ک:التمهید فی علوم القرآن؛ج 5،ص 130-9.

و پسند شنوندگان قرار گیرد،با آنکه از شیوه های سخن متعارف آنان بیرون است.

شگفت آورتر آنکه از تمامی محاسن شیوه های کلامی متعارف بهره گرفته باشد، بی آنکه از معایب آن ها چیزی در آن یافت شود.

در گذشته اشارت رفت که شیوه های سه گانۀ متعارف(شعر و نثر و سجع) هریک محاسنی دارند و معایبی.سبک قرآنی،جاذبیّت و ظرافت شعر،آزادی مطلق نثر،حسن و لطافت سجع را دارا است،بی آن که در تنگنای قافیه و وزن دچار گردد، یا پراکنده گویی کند یا تکلّف و تحمّل دشواری به خود راه دهد.همین امر مایۀ حیرت سخن دانان عرب گردید و خود را در مقابل سخنی یافتند که شگفت آفرین است و در عین غرابت و تازگی،جاذبیّت و ظرافت خاصّی دارد که در هیچ یک از انواع کلام متعارف آنان یافت نمی شود.

امام کاشف الغطاء-فقیه و دانشمند ادیب معروف-در این باره می گوید:«تلک صوره نظمه العجیب و أسلوبه الغریب،المخالف لأسالیب کلام العرب و مناهج نظمها و نثرها،و لم یوجد قبله و لا بعده نظیر،و لا استطاع أحد مماثله شیء منه،بل حارث فیه عقولهم،و تدلّهت دونه أحلامهم،و لم یهتدوا إلی مثله فی جنس کلامهم من نثر أو نظم أو سجع أو رجز و أو شعر...هکذا اعترف له أفذاذ العرب و فصحاؤهم الأوّلون (1)؛چنان است صورت نظم عجیب و اسلوب غریب(شیوه و سبک تازۀ) قرآن،که بر خلاف سبک و شیوه های کلام عرب و روش نظم و نثر آنان بود.نه پیش از آن و نه پس از آن نظیری ندارد و کسی را یارای هم آوردی با آن نباشد.بلکه در حیرت شدند و اندیشه شان فروافتاد و ندانستند چگونه با او مقابله کنند،چه در نثر و چه در نظم و چه در سجع یا رجز و شعر که سخن متداول آنان بود...این چنین زبدگان عرب و فصحای اولین آنان در مقابل قرآن به زانو درآمدند».

بزرگ مرد عرب و یگانه فرزانۀ آن عصر به ناچار اعتراف نمود:«یا عجبا لما یقول ابن أبی کبشه،فو اللّه ما هو بشعر و لا بسحر و لا بهذی جنون.و إنّ قوله لمن کلام اللّه (2)؛ آنچه محمد صلّی اللّه علیه و آله می گوید مایۀ شگفتی است،به خدا سوگند سخن او نه شعر است

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 2274


1- شیخ محمد حسین کاشف الغطاء؛الدین و الاسلام؛ج 2،ص 107.
2- ر.ک:تفسیر ابن جریر طبری-جامع البیان-ج 29،ص 98.

و نه سحر و نه به بیهوده گویی بی خردان می ماند.همانا سخن او کلام خدا است».

سخنان شگفت انگیز دیگر فرهیختگان عرب آن روز را پیش از این آوردیم.آری، بیان رسا و دل پذیر قرآن گرچه شعر نیست ولی ویژگی شعر را دارد،حتی بر شیواترین آهنگ های وزین عرب تنظیم گردیده،بی آن که در تنگناهای شعری قرار گیرد.چنان که در بخش«نظم آهنگ»قرآن خواهیم آورد.متانت نثر و استواری کلام آزاد را نیز دارا می باشد،که در چینش و گزینش کلمات و واژه ها راه او فراخ و هرگز با دشواری برخورد ندارد.همچنین از زیبایی های سجع و کلام موزون-بی تکلّف-به خوبی بهره مند می باشد.بدین سبب جامع محاسن انواع کلام و فاقد تمامی معایب آن ها گردیده است.

ج-نظم آهنگ قرآن
اشاره

یکی از مهم ترین جنبه های اعجاز بیانی قرآن-که اخیرا بیشتر مورد توجّه دانشمندان قرار گرفته-نظم آهنگ واژگانی آن است.این جنبه،چنان زیبا و شکوهمند است که عرب را ناچار ساخت،از همان روز نخست اقرار کنند که کلام قرآن از توانایی بشر خارج است و تنها می تواند سخن خداوند باشد.

نظم آهنگ واژگان قرآن،نغمه ای دلکش و نوایی دل پذیر پدید می آورد؛نوایی که احساسات آدمی را برمی انگیزد و دل ها را شیفتۀ خود می کند.نوای زیبای قرآن برای هر شنونده ای؛هر چند غیر عرب محسوس است،چه رسد به این که شنونده عرب باشد.هنگام گوش جان سپردن به آوای قرآن،نخستین حالتی که اذهان را جلب می کند،نظام بدیع و شیوای صوتی آن است.در این نظام،حرکات و سکنات واژگان به شکلی آرایش شده است که به هنگام شنیدن،آوایی دل نشین به گوش می رسد؛آوایی که شوری در دل ها می اندازد و نشاطی در جان ها می دمد.از جهتی، حروف«مدّ»و«غنّه»در کلمات آن به شکلی حساب شده نشسته اند،به طوری که می توانند به پژواک صدا آهنگی ببخشند و به نفس کشیدن قاری کمک کنند تا به سرحد فاصله و آنجایی که استادان ترتیل به طور قراردادی وضع کرده اند برسد و نفسی تازه کند.

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 2275

هرگاه کسی برای چند بار به یک شعر گوش می سپارد،لحن و آهنگ آن برای او تکراری و ملال آور می شود؛اما به هنگام نیوشیدن آوای گونه گون و هر دم تجدیدشوندۀ قرآن که اسباب و اوتاد و فواصل (1)آن پی درپی جای خود را عوض می کنند و هر کدام گوشه ای از قلب را به نوازش وامی دارند ،نه تنها خسته و آزرده نمی شود، بلکه عطش او برای شنیدن،همواره فزونی می گیرد.

عرب،پیش از نزول قرآن،گاهی در شعر خود از این تنوع صوت بهره می برد؛اما اغلب به دلیل اسراف و تکرار،تنوع آنان به ملال می انجامید.در نثر-چه مرسل و چه مسجّع-نیز،چنین سلاست و روانی و حلاوتی که در قرآن مشهود است،سابقه نداشت و در بهترین نثرهای عرب عیب هایی یافت می شد که از سلاست و روانی ترکیب آن می کاست و امکان نداشت مثل قرآن قابل ترتیل باشد.اگر هم برای ترتیل آن پافشاری می شد،بوی تکلّف از آن به مشام می رسید و از شأن کلام نیز می کاست.

بر این اساس،هیچ جای شگفتی نیست که عرب،در گمان خود کمترین لقبی که به قرآن داده بود این بود که این سخن شعر است و اگر شعر نباشد سحر است و افسون!و این گفتار خود حیرت زدگی عرب در قبال سخن شکوهمند و بدیع قرآن را نشان می دهد؛سخنی که از جلال و شکوه نثر چیزی فراتر دارد و از جمال و حلاوت شعر مایه ای افزون تر.

استاد«درّاز»گفته است:«وقتی آدمی می بیند که از این مخرج های سخت جوش، چنین گوهرهای تابناکی با این ترتیب حروف و چنان آذین بندی بیرون آمده، التذاذی بی حساب می برد و وجدی بی انتها به او دست می دهد.در این حروف گویی یکی می نوازد،دیگری طنین انداز،سومین نجواگر است و چهارمین بانگ برآورنده،پنجمین نفس را می لغزاند و ششمین راه نفس را می بندد و شما زیبایی آهنگ را در دسترس خود می یابید؛مجموعه ای گوناگون و هم ساز،نه تکرار مکرّر

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 2276


1- اصطلاحاتی در موسیقی عروض است:یک حرف متحرک و بعد از آن یک حرف ساکن اگر بیاید سبب خفیف نامیده می شود.دو حرف متحرک اگر بعد از آن ساکنی نیاید سبب ثقیل نامیده می شود.دو متحرک که بعد از آن یک ساکن بیاید،وتد مجموع نامیده می شود.اگر حرف ساکن در میان دو متحرک باشد وتد مفروق نامیده می شود.اگر سه حرف متحرک پی درپی باشد،فاصلۀ کوچک نامیده می شود و اگر چهار حرف متحرک بیاید و بعد یک ساکن را فاصلۀ بزرگ می خوانند.

و نه یاوه دار،نه سستی و نه غلظت،نه تنافری در حروف و آواها.بدین سان کلام قرآن نه به دشخواری سخن بدویان و نه به نرمی کلام شهریان است؛بلکه آمیزه ای است از هر دو،صلابت اوّلی را دارد و لطافت دومی را؛گویی شیرۀ جان دو زبان است و نتیجۀ آمیختگی دو گویش.

آری قرآن چنین جامۀ تازه و زیبایی به تن دارد و این پیوسته نیز در حکم صدفی است که در جان خود گوهرهای گران بها نهفته است و مرواریدهای ارزش مند را در آغوش می گیرد.پس اگر زیبایی پوسته تو را از گنجینۀ پنهان درونش بازندارد و تازگی و شادابی،پردۀ راز نهفته در ماورای خود را بر تو حایل نشود و تو پوسته را از مغز کنار بزنی و صدف را از مروارید جدا بنهی و از نظم و آرایش الفاظ به شکوه معانی برسی،مایه ای شگفت تر و شکوهمندتر بر تو متجلی می شود و معنایی بدیع تر می یابی.آنجا،روح و کنه قرآن است؛شعله ای است که موسی را به درخت آتش در بقعۀ مبارکه در کرانۀ وادی ایمن کشانید و آنجاست که نسیم روح قدسی می فرماید: «إِنِّی أَنَا اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ» (1).

سید قطب دربارۀ نظم آهنگ قرآن می گوید:«چنین نوایی در نتیجۀ نظام مندی ویژه و هماهنگی حروف در یک کلمه و نیز هم سازی الفاظ در یک فاصله پدید آمده و از این جهت قرآن،هم ویژگی نثر و هم خصوصیات شعر را توأما دارد؛با این برتری که معانی و بیان در قرآن،آن را از قید و بندهای قافیه و افاعیل بی نیاز ساخته و آزادی کامل بیان را میسّر ساخته است.در همین حال از خصوصیّات شعر،موسیقی درونی آن را گرفته و فاصله هایی که نوعی وزن را پدید می آورند.این خصوصیّات، قرآن را از افاعیل و قوافی بی نیاز ساخته و در عین حال شئون نظم و نثر،هر دو را داراست.

در هنگام تلاوت قرآن،آهنگ درونی آن کاملا حسّ می شود.این آهنگ در سوره های کوتاه،با فاصله های نزدیکش و به طور کلی در تصویرها و ترسیم ها بیشتر نمایان است و در سوره های بلند کمتر امّا همواره نظام آهنگ آن ملحوظ است.برای مثال در سورۀ نجم می خوانیم:

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 2277


1- قصص 28:30. ر.ک:استاد درّاز؛النبأ العظیم؛ص 99-94.

«وَ النَّجْمِ إِذٰا هَویٰ. مٰا ضَلَّ صٰاحِبُکُمْ وَ مٰا غَویٰ. وَ مٰا یَنْطِقُ عَنِ الْهَویٰ. إِنْ هُوَ إِلاّٰ وَحْیٌ یُوحیٰ. عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُویٰ. ذُو مِرَّهٍ فَاسْتَویٰ. وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلیٰ. ثُمَّ دَنٰا فَتَدَلّٰی فَکٰانَ قٰابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنیٰ. فَأَوْحیٰ إِلیٰ عَبْدِهِ مٰا أَوْحیٰ. مٰا کَذَبَ الْفُؤٰادُ مٰا رَأیٰ. أَ فَتُمٰارُونَهُ عَلیٰ مٰا یَریٰ. وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَهً أُخْریٰ. عِنْدَ سِدْرَهِ الْمُنْتَهیٰ. عِنْدَهٰا جَنَّهُ الْمَأْویٰ. إِذْ یَغْشَی السِّدْرَهَ مٰا یَغْشیٰ. مٰا زٰاغَ الْبَصَرُ وَ مٰا طَغیٰ. لَقَدْ رَأیٰ مِنْ آیٰاتِ رَبِّهِ الْکُبْریٰ. أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّٰتَ وَ الْعُزّٰی، وَ مَنٰاهَ الثّٰالِثَهَ الْأُخْریٰ. أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثیٰ. تِلْکَ إِذاً قِسْمَهٌ ضِیزیٰ» (1).

این فاصله ها تقریبا وزنی مساوی دارند-اما نه بر اساس نظام عروض عرب-و قافیه نیز در آن رعایت شده است و این هر دو به علاوۀ ویژگی دیگری است که مانند وزن و قافیه ظاهر نیست و از هم سازی حروف واژگان و هماهنگی کلمات در درون جمله ها یک ریتم موسیقیایی پدید آورده است.ویژگی اخیر به دلیل حسّ داخلی و ادراک موسیقیایی باعث می شود که میان یک ریتم و ریتم دیگری-هر چند که فاصله ها و وزن یکی باشد-تفاوت باشد.

نظم آهنگ در اینجا به پیروی از نظام موسیقیایی جمله نه کوتاه است و نه بلند و طولی میانه دارد و با تکیه بر حرف«رویّ» (2)فضایی سلسله وار و داستان گونه یافته است.تمام این ویژگی ها لمس شدنی است و در برخی فاصله ها بسیار نمایان تر، مانند: «أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّٰتَ وَ الْعُزّٰی وَ مَنٰاهَ الثّٰالِثَهَ الْأُخْریٰ؟» پس اگر بگوییم: «أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّٰتَ وَ الْعُزّٰی وَ مَنٰاهَ الثّٰالِثَهَ» .قافیه از دست می رود و به آهنگ لطمه می خورد و اگر بگوییم:

«أ فرأیتم اللاّت و العزّی و مناه الأخری»وزن مختل می شود.همچنین در فرمودۀ خداوند: «أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثیٰ؟ تِلْکَ إِذاً قِسْمَهٌ ضِیزیٰ» اگر گفته شود«أ لکم الذّکر و له الأنثی،تلک قسمه ضیزی»آهنگ کلام که با کلمۀ«إذن»قوام یافته مختل می شود.

البته،این سخن بدان معنا نیست که کلمۀ«الاخری»یا«الثالثه»یا«إذن»حشو و زاید است و فقط برای پر کردن وزن و قافیه آمده؛نه،وظیفۀ مهم تر این کلمات،مساعدت برای رساندن معانی است،و این یکی دیگر از ویژگی های فنّی قرآن است که کلمه هم برای رساندن معنا ضروری است و هم آهنگ را قوام می بخشد و هر دوی این

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 2278


1- نجم 53:22-1.
2- رویّ،در اصطلاح عروض:حرف اصلی قافیه که مدار قافیه بر آن است.

وظایف در یک سطح انجام می گیرند و هیچ کدام بر دیگری برتری نمی یابند.

همان گونه که گفتیم نظم آهنگ در آیه ها و فاصله ها،(یا چیزی شبیه به آن)در جای جای کلام قرآن آشکار است.دلیل سخن ما هم این است که اگر کلمه ای را که به شکلی خاص به کار رفته به صورت قیاسی دیگر کلمه برگردانیم یا واژه ای را حذف یا پس و پیش کنیم،در این نظم آهنگ اختلال به وجود می آید.

نمونۀ نوع اول،ماجرای حضرت ابراهیم علیه السّلام است:

«قٰالَ:أَ فَرَأَیْتُمْ مٰا کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ، أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُکُمُ الْأَقْدَمُونَ، فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی إِلاّٰ رَبَّ الْعٰالَمِینَ، اَلَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ، وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ، وَ إِذٰا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ، وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ، وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ...» (1).

«یاء متکلم»در کلمات یهدین،یسقین،یشفین و یحیین،به خاطر حفظ قافیه با کلماتی مانند«تعبدون،الأقدمون،الدین...»برگرفته شده است.

مثال دیگر در این آیه هاست: «وَ الْفَجْرِ وَ لَیٰالٍ عَشْرٍ، وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ، وَ اللَّیْلِ إِذٰا یَسْرِ، هَلْ فِی ذٰلِکَ قَسَمٌ لِذِی حِجْرٍ؟» (2)در اینجا یاء اصلی کلمۀ«یسر»به خاطر هماهنگی با فجر و عشر و الوتر و حجر...حذف شده است.

مثال دیگر: «یَوْمَ یَدْعُ الدّٰاعِ إِلیٰ شَیْءٍ نُکُرٍ، خُشَّعاً أَبْصٰارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدٰاثِ کَأَنَّهُمْ جَرٰادٌ مُنْتَشِرٌ، مُهْطِعِینَ إِلَی الدّٰاعِ یَقُولُ الْکٰافِرُونَ هٰذٰا یَوْمٌ عَسِرٌ» (3)که اگر یاء«الداع»حذف نشده بود به نظر می رسید وزن شکسته است.

مثال دیگر: «ذٰلِکَ مٰا کُنّٰا نَبْغِ فَارْتَدّٰا عَلیٰ آثٰارِهِمٰا قَصَصاً» (4)که اگر یاء«نبغی»را طبق قیاس امتداد دهیم،وزن به نوعی مختل می شود.همین اتفاق،به هنگام افزودن هاء ساکن بر یاء کلمه یا یاء متکلم در این مثال ها خواهد افتاد: «وَ أَمّٰا مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِینُهُ فَأُمُّهُ هٰاوِیَهٌ، وَ مٰا أَدْرٰاکَ مٰا هِیَهْ، نٰارٌ حٰامِیَهٌ» (5)یا: «فَأَمّٰا مَنْ أُوتِیَ کِتٰابَهُ بِیَمِینِهِ،فَیَقُولُ هٰاؤُمُ اقْرَؤُا کِتٰابِیَهْ، إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاٰقٍ حِسٰابِیَهْ، فَهُوَ فِی عِیشَهٍ رٰاضِیَهٍ...» (6).

نمونه برای حالت دوم:در این نوع هیچ گونه تغییری در صورت قیاسی کلمه

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 2279


1- شعراء 26:82-75.
2- فجر 89:5-1.
3- قمر 54:8-6.
4- کهف 18:64.
5- قارعه 101:11-9.
6- حاقه 69:21-19.

به وجود نمی آید،اما اگر نظام ترکیب کلمات تغییر کند،اختلالی در موسیقی نهفته در این ترکیب به وجود می آید؛مثلا:

«ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیّٰا، إِذْ نٰادیٰ رَبَّهُ نِدٰاءً خَفِیًّا، قٰالَ:رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً،وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعٰائِکَ رَبِّ شَقِیًّا» (1).که اگر-مثلا-کلمۀ«منّی»پیش از «العظم»آورده شود و عبارت به این شکل در بیاید:«قال ربّی إنّی وهن منّی العظم» احساس می شود وزن شکسته است و«انّی»فقط باید پیش از«العظم»بیاید تا آهنگ حفظ شود:«قال ربّ إنّی،وهن العظم منّی».

پس همان گونه که گفته شد،یک نوع موسیقی درونی در کلام قرآن وجود دارد که احساس شدنی است،اما تن به تشریح نمی دهد.این موسیقی در تار و پود الفاظ و در ترکیب درون جمله ها نهفته است و فقط با احساس ناپیدا و با قدرت متعال ادراک می شود.

بدین ترتیب،موسیقی درونی،بیان قرآن را همراهی می کند و از آن کلماتی موزون و با حساسیتی والا می سازد که با کوچک ترین حرکات دچار اختلال می شود،هر چند که این کلمات شعر نیستند و قید و بندهای بسیار شعر را هم ندارند؛قید و بندهایی که هم آزادی بیان را محدود می کنند و هم از مقصود دور می سازند» (2).

رافعی نیز گفته است:«عرب در نوشتن نثر و سرودن شعر،با هم رقابت می کردند و بر یکدیگر فخر می فروختند،اما سبک کلام آنان همیشه بر یک منوال بود.آنان در منطق و بیان آزاد بودند و فنّ سخن وری می دانستند.البته فصاحت عرب از یک طرف فطری و از طرفی الهام گرفته از طبیعت بود.اما وقتی قرآن نازل شد،آنان دیدند که طرح دیگری در انداخته است.الفاظ همان بود که می شناختند؛پی درپی، بدون تکلّف و روان آمده و ترکیب و هماهنگی و هم سازی در اوج است،از شکوه و فخامت آن در شگفت شدند و ضعف نهاد و ناچیزی ملکۀ ذهن خود را دریافتند.

بلیغان عرب نیز نوعی از سخن دیدند که تا آن زمان نمی شناختند.آنان،در حروف و کلمات و جمله های این سخن تازه،آهنگی با شکوه می دیدند.تمام این سخنان

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 2280


1- مریم 19:4-2.
2- التصویر الفنّی فی القرآن،ص 83-80.

چنان متناسب در کنار هم نشسته بود که به نظر می رسید قطعه ای واحد است.عرب بخوبی می دید که نظم آهنگی در جان این سخنان جریان دارد و این خود ضعف و ناتوانی آنان را به اثبات می رساند.

تمام کسانی که راز موسیقی و فلسفۀ روانی قرآن را درک می کنند،معتقدند که در نزد هیچ هنری نمی تواند با تناسب طبیعی الفاظ قرآن و آوای حروف آن برابری یا رقابت کند و هیچ کس نمی تواند حتی بر یک حرف آن ایراد بگیرد.دیگر این که قرآن از موسیقی بسیار برتر است و این خصوصیت را داراست که اصولا موسیقی نیست.

در نغمه های موسیقی،گوناگونی صدا،مدّ و طنین و نرمی و شدت و حرکت های مختلفی که همراهش می شود،به اضافۀ زیر و بم و لرزش که در زبان موسیقی، بلاغت صدا می نامند،باعث خلجانات روحی می شود.چنانچه این جنبه از قرآن را در تلاوت مد نظر بگیریم،در می یابیم که هیچ زبانی از زبان قرآن بلیغ تر نیست و همین جنبۀ برانگیزانندۀ احساسات آدمی-چه عرب و یا غیر عرب-است.با توجه به این دستاورد،تشویق به تلاوت قرآن با صدای بلند،نیز روشن می شود.

این فاصله ها که آیات قرآن بدان ختم می شوند،تصویرهایی کامل از ابعادی است که جمله های موسیقیایی بدان ختم می یابند.این فاصله در درون خود با صداها تناسب بسیار دارد و با نوع صوت و شیوه ای که صوت ادا می شود یگانگی بی مانندی دارد و از جهتی،اغلب این فاصله ها با دو حرف نون و میم که هر دو در موسیقی معمول هستند یا با حرف مد پایان می گیرند که آن هم در قرآن طبیعی است» (1).

برخی از اهل فن گفته اند:در قرآن کریم بسیاری از فاصله ها با حروف«مد»و «لین»و افزودن حرف نون ختم می شوند و حکمت آوردن چنین حروفی،ایجاد نوعی آهنگ است.سیبویه نیز گفته است:«آنان-یعنی عرب-چنانچه می خواستند به سخن خود آهنگ بدهند،حروف الف و یاء و نون را اضافه می کردند و با این کار صدا را کشیده می خواندند.اما اگر مقصودشان ایجاد آهنگ نبود،از آوردن این حروف خودداری می کردند.در قرآن نیز این شیوه بسیار غنی تر و شایسته تر به کار

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 2281


1- رافعی،اعجاز القرآن،ص 216-188.

گرفته شده است.اما چنانچه با یکی از این حروف خاتمه نیابد و مثلا با یک حرف ساکن پایان پذیرد،یقینا این حرف به پیروی از آوای جمله و تقطیع واژگانی آن آمده و متناسب با لحن گفتار،به شایسته ترین نحو در موضع خود نشسته است.البته، چنین حروفی اغلب در جملات کوتاه آمده و از«حروف قلقله»یا بانگ دار و یا طنین انداز و یا حروف دیگری است که در نظام موسیقی،لحنی برای آن قایل شده اند.

تأثیر شیوۀ برانگیختن با صدا در زبان بر دل همۀ آدمیان طبیعی است.در قرآن کریم نظم آهنگ اعجازگون صوت ها همگان را مخاطب قرار می دهد؛چه آنان که زبان را می فهمند و چه آنان که نمی فهمند.

بنابراین ،کلمات قرآن کریم از حروفی تشکیل شده که اگر یکی از آن بیفتد یا عوض شود یا حرف دیگری به آن افزوده شود،اختلالی پدید می آید و در روند وزن و طنین و آهنگ ضعفی آشکار می شود و حس گوش و زبان را با اشکال روبه رو خواهد کرد و سرانجام،انسجام عبارت ها و زبدگی مخرج ها و مسندهای حروف و پیوستگی آن را به یکدیگر با اشکال روبه رو خواهد کرد و به هنگام شنیدن، ناهنجاری به همراه خواهد داشت.» گفته اند:این جنبه از اعجاز قرآن در درجۀ نخست به احساسات مبهمی برمی گردد که در قلب خواننده یا شنونده بر می انگیزد.به عبارتی دیگر،حروف به شکل بی نظیری در کنار هم قرار می گیرند که به هنگام شنیدن،بدون وجود دستگاه های موسیقی و بدون وجود قافیه یا وزن و بحر،چنین آهنگ با شکوهی از آن به سمع می رسد.

در جایی از قرآن،زکریا خطاب به خداوند می گوید: «رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً،وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعٰائِکَ رَبِّ شَقِیًّا» (1).یا هنگامی که به کلام حضرت مسیح در گهواره گوش فرا می دهیم: «إِنِّی عَبْدُ اللّٰهِ آتٰانِیَ الْکِتٰابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا، وَ جَعَلَنِی مُبٰارَکاً أَیْنَ مٰا کُنْتُ،وَ أَوْصٰانِی بِالصَّلاٰهِ وَ الزَّکٰاهِ مٰا دُمْتُ حَیًّا» (2).یا آن جملۀ آهنگین که دربارۀ فرمان برداری پیامبران سخن می گوید: «إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِمْ آیٰاتُ الرَّحْمٰنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 2282


1- مریم 19:4.
2- مریم 19:31.

بُکِیًّا» (1).یا آن لحن و آهنگ وحشتناک که دیدار با خداوند را در روز قیامت توصیف می کند: «وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ،وَ قَدْ خٰابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً» (2).

یا آهنگ دل نشین و شیرینی که خداوند رحمان با آن پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله را مورد خطاب قرار می دهد.آهنگی که دل ها را مسخّر می کند: «طه. مٰا أَنْزَلْنٰا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقیٰ. إِلاّٰ تَذْکِرَهً لِمَنْ یَخْشیٰ، تَنْزِیلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّمٰاوٰاتِ الْعُلیٰ. اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ. لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا وَ مٰا تَحْتَ الثَّریٰ. وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفیٰ، اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنیٰ» (3).

اما هنگامی که قرآن به سخن از جانیان و عذابی که برای آنان در نظر گرفته شده می پردازد،لحن آن به آهنگی مسین مبدل می شود و در گوش ها طنین می اندازد.

واژگان،گویی سنگ های سختی اند که پرتاب می شوند: «إِنّٰا أَرْسَلْنٰا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ، تَنْزِعُ النّٰاسَ کَأَنَّهُمْ أَعْجٰازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ» (4).ولی زمانی که ملائکه تسبیح گویان از خداوند برای مؤمنین طلب مغفرت می کنند،واژگان،مانند شمش های طلا روان می شوند: «رَبَّنٰا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَهً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تٰابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ» . (5)اما هنگامی که از روز قیامت سخن به میان می آید،از کلمات ناآرام و عصبی و عبارات مقطع،هول و هشدار می بارد: «وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَهِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَنٰاجِرِ کٰاظِمِینَ مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لاٰ شَفِیعٍ یُطٰاعُ» (6).سپس نوبت به گلایه می رسد و چه گلایه ای که سودی ندارد: «یٰا أَیُّهَا الْإِنْسٰانُ مٰا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ. اَلَّذِی خَلَقَکَ فَسَوّٰاکَ فَعَدَلَکَ. فِی أَیِّ صُورَهٍ مٰا شٰاءَ رَکَّبَکَ» (7).و زمانی هم مژدگانی داده می شود...ملائکه به مریم مژده می دهند که حضرت مسیح متولد خواهد شد: «یٰا مَرْیَمُ إِنَّ اللّٰهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَهِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ» (8).و یا فریادی با کلمه ای عجیب مانند دشنه: «فَإِذٰا جٰاءَتِ الصَّاخَّهُ. یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ. وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ. وَ صٰاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ. لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ» (9).

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 2283


1- مریم 19:58.
2- طه 20:111.
3- طه 20:8-1.
4- قمر 54:20-19.
5- غافر 40:7.
6- غافر 40:18.
7- انفطار 82:8-6.
8- آل عمران 3:45.
9- عبس؛80:37-33.

دیگر این که این تنوع در سبک و لحن حروف و عبارات در معماری قرآن،بافت بی نظیری است که نه پیش و نه پس از آن بوده و یا خواهد بود.تمام این امور در کمال سادگی به وقوع پیوسته اند،و اثری از ساختگی و یا تکلّف در آن مشهود نیست.واژه ها بسیار روان جریان می یابند،وارد قلب می شوند و پیش از دست به کار شدن عقل و تحلیل و تفکر و تأمل آن احساس مبهمی را که آدمی را به خشوع وامی دارد ،برمی انگیزد.به عبارتی،با رسیدن سخن قرآن به گوش و تماس با قلب، احساساتی را برمی انگیزد که ما تفسیری برای آن نداریم.این صفت به علاوه تمام صفات دیگر،روی هم رفته از قرآن پدیده ای می سازد که تفسیرپذیر نیست و مانند هم ندارد (1).

نظم آهنگ درونی قرآن

«موسیقی بیرونی»دستاورد صنایعی مانند قافیه،سجع و تجزیه یا تقسیم سخن منظوم به مصراع های مساوی و اوزان و بحور قراردادی است که همگی قالب های مجرد لفظی و پیوسته بشمار می آیند.اما«نظم آهنگ درونی»دستاورد جلالت تعبیر و ابّهت بیان پدید آمده از مغز کلام و کنه آن است.فاصلۀ نوع نخست با نوع دوم نیز بسیار است؛زیرا در نوع دوم،زیبایی لفظ و شکوهمندی معنا،پیوندی ناگسستنی دارند و مؤانست میان این دو نوایی احساس انگیز پدید می آورد و نسیمی روح نواز را به وزیدن وامی دارد و درون آدمی را به خلجان می نشاند.

استاد«مصطفی محمود»در بیان راز شگفت معماری قرآن که در سبک خود بی نظیر و در اسلوبش یگانه است،چنین می گوید:«این راز یکی از عمیق ترین رازهای ساختار کلامی قرآن است.قرآن نه شعر است و نه نثر و نه کلامی مسجّع؛بلکه قسمی معماری سخن است که موسیقی درونی را آشکار می سازد.

باید دانست که میان موسیقی درونی و موسیقی بیرونی فاصله بسیار است.برای مثال بیتی از شعرهای«عمر بن ابی ربیعه»را که شعرهایش به داشتن موسیقی و آهنگ مشهور است،از نظر می گذرانیم:

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 2284


1- مصطفی محمود،محاوله لفهم عصری للقرآن،ص 447-445.

قال لی صاحبی لیعلم ما بی أ تحبّ القتول أخت الرباب

شنونده وقتی این بیت را می شنود،از موسیقی آن به وجد می آید؛اما موسیقی این شعر از نوع بیرونی است و شاعر با آوردن کلامی موزون در دو مصراع متساوی و با نشاندن یک پایان بندی هم سان-یاء ممدود-در هر کدام از دو مصراع،به آهنگین شدن سخن خود کمک کرده است.موسیقی در این بیت از خارج به گوش می رسد و نه از داخل و به عبارتی،پایان بندی(قافیه)و وزن و بحر،موسیقی را می سازند.اما هنگامی که این آیه را تلاوت می کنیم: «وَ الضُّحیٰ، وَ اللَّیْلِ إِذٰا سَجیٰ» (1)با شطری روبه رو هستیم که از قافیه،وزن و مصراع بندی قراردادی تهی است و با این همه سرشار از موسیقی است و از هر حرف آن نوایی دل پذیر می تراود.این نوا از کجا و چگونه پدید آمده است؟این همان نظم آهنگ یا موسیقی درونی است.نظم آهنگ درونی، رازی از رازهای معماری قرآن است و هیچ ساختار ادبی یارای برابری با آن را ندارد.

همچنین وقتی می خوانیم: «الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ» (2).یا وقتی سخنان زکریا خطاب به خداوند را تلاوت می کنیم: «قٰالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعٰائِکَ رَبِّ شَقِیًّا» (3).یا سخن خداوند خطاب به موسی را می شنویم که: «إِنَّ السّٰاعَهَ آتِیَهٌ أَکٰادُ أُخْفِیهٰا لِتُجْزیٰ کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا تَسْعیٰ» (4).

یا سخنانی را که خداوند با آن مجرمین را وعدۀ کیفر می دهد تلاوت می کنیم که:

«إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لاٰ یَمُوتُ فِیهٰا وَ لاٰ یَحْییٰ» (5).هر کدام از این عبارت ها دارای بنیان موسیقیایی قائم به ذاتی است که موسیقی آن را درون واژه ها و از لابه لای آن به شکلی شگرف بیرون می تراود.

وقتی قرآن حکایت موسی را بازگو می کند،شیوه ای سمفونیک و حیرت انگیز پیش می گیرد: «وَ لَقَدْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ مُوسیٰ أَنْ أَسْرِ بِعِبٰادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً لاٰ تَخٰافُ دَرَکاً وَ لاٰ تَخْشیٰ. فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ مٰا غَشِیَهُمْ. وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مٰا هَدیٰ» (6).واژگان در اوج سلاست اند.کلماتی مانند«یبسا»یا«لا تخاف درکا»

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 2285


1- ضحی 93:2-1.
2- طه 20:5.
3- مریم 19:4.
4- طه 20:15.
5- طه 20:74.
6- طه 20:79-77.

-به معنای لا تخاف ادراکا-تجسمی از رقّت اند؛گویی کلمات در دستان خالقشان ذوب می شوند،نظام می گیرند و نظم و آهنگی بی مانند در آنان تجلی می یابد.این نظم آهنگ،ساختاری است که در تمام کتب عرب مانندی نداشته و ندارد.

میان این نظم آهنگ و شعر جاهلی،یا شعر و نثر معاصر هیچ گونه شباهتی فراهم نیست و علی رغم تمام کینه توزی های دشمنان که برای کاستن از شأن قرآن صورت پذیرفته،تمام تاریخ حتی یک نمونه از تلاش های تقلیدگونه و کیدهای دشمنانه را محفوظ نداشته است.در میان این همه هیاهو،عبارت های قرآن خصوصیات منحصر به فرد خود را دارند و چون پدیده ای تفسیرناپذیر جلوه می کنند.یگانه توجیه باورمندانه ای که می توان از آن داشت،این است که قرآن سرچشمه ای دارد دور از دسترس انسان.

اکنون،به ایقاع (1)زیبای نغمه آمیز این آیات گوش فرا دهید:

«رَفِیعُ الدَّرَجٰاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاٰقِ» (2).

«فٰالِقُ الْحَبِّ وَ النَّویٰ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ» (3).

«فٰالِقُ الْإِصْبٰاحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبٰاناً» (4).

«یَعْلَمُ خٰائِنَهَ الْأَعْیُنِ وَ مٰا تُخْفِی الصُّدُورُ» (5).

«لاٰ تُدْرِکُهُ الْأَبْصٰارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصٰارَ» (6).

خواندن قرآن با آواز خوش

«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» (7).

حال که با موسیقی درونی اجمالا آشنا شدیم و ساختار نظم آهنگ و نغمه های صوت و لحن شعری شگفت آن را شناختیم،به این نکته می رسیم که در دستور

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 2286


1- ایقاع:هم آهنگ ساختن آوازها.
2- غافر 40:15.
3- انعام 6:95.
4- انعام 6:96.
5- غافر 40:19.
6- انعام 6:103. ر.ک:محاوله لفهم عصریّ للقرآن ص 19-12.
7- مزّمّل 73:4.

تلاوت قرآن،صدای خوش سفارش شده است و از قاری خواسته اند که نکات ظریف تلاوت-اعم از کشیدن صدا و یا زیر و بم آن و ترجیع قرائت و غیره-را رعایت کند.در اینجا به بازگویی چند روایت در این زمینه می پردازیم:

رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«هر چیزی زیوری دارد و زیور قرآن آواز خوش است».

«زیباترین زیبایی ها،یکی موی زیباست و دیگری آواز و صدای دلکش».

«قرآن را با آواز و نوای[متین]عرب بخوانید و از آواز[مبتذل]اهل فساد و گنهکاران کبیره پرهیز کنید» (1).

«آواز خوش زیوری برای قرآن است».

«قرآن را با صدای خود خوش کنید؛زیرا صدای خوش زیبایی قرآن را افزون می کند».

«قرآن را با آوازتان زینت بخشید».

امام صادق علیه السّلام نیز در تفسیر آیه: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» (2)فرموده است:«به این معناست که آن را با تأنّی بخوانید و صدایتان را خوش دارید» (3).

امام باقر علیه السّلام فرموده است:«قرآن را با آواز بخوانید؛زیرا خداوند-عزّ و جلّ- دوست می دارد که با صدای خوش قرآن خوانده شود» (4).

رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«قرآن با آهنگی حزین نازل شده،پس آن را با گریه [برخاسته از وجد]بخوانید و اگر گریه نکردید،لحن گریه به خود بگیرید و آن را با آواز خوش بخوانید،که هرکس آن را با آواز خوش نخواند،از ما نیست».

«از ما نیست هرکس قرآن را با آواز خوش نخواند» (5).

امام صادق علیه السّلام فرمود:«قرآن با حزن نازل شده،پس آن را با لحنی حزین بخوانید» (6).

البته سخنانی که معتمدان از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده اند فراوان و دلیل اثباتی

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 2287


1- الکافی،ج 2،ص 616-614، شماره های 9-8-3.
2- مزّمّل 73:4.
3- بحار الانوار؛ج 89،کتاب القرآن،شمارۀ 21،ص 195-190.
4- الکافی؛ج 2،ص 616،شمارۀ 13.
5- بحار الانوار؛ج 89،ص 191.
6- الکافی؛ج 2،ص 614،شمارۀ 2.

برای این گفته هاست.

ابن الاعرابی گفته است (1):«عرب به هنگام سوارکاری یا نشستن در حیاط و خیلی مواقع دیگر،به آواز رکبانی (2)تغنّی می کرد.وقتی قرآن نازل شد،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خوش داشت که عرب ها به جای تغنّی به آواز رکبانی،هجّیراء (3)و آوازشان با قرآن باشد» (4).

زمخشری نیز گفته است:«عرب عادت داشت که در همۀ احوال-چه هنگام سوارکاری و چه در حال لمیدن و یا نشستن در حیاط خانه ها و غیره-به آواز و زمزمۀ رکبانی تغنّی کند.پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله وقتی مبعوث شد،بر این حال برآمد تا آواز و زمزمۀ آنان با قرآن باشد.پس بدان فرمان داد؛یعنی فرمود:« هرکس قرآن را جایگزین رکبانی نکند و آن را زمزمۀ زیر لب و تغنّی با آواز خوش قرار ندهد،از ما نیست» (5).

فیروزآبادی گفته است:«غنّاه الشعر و غنّی به تغنیه:تغنّی به».یعنی شعر را به آواز خواند و آن را تغنّی کرد.

شاعر گفته است:

«تغنّ بالشّعر إمّا کنت قائله إنّ الغناء بهذا الشعر مضمار» (6)«زبیدی»ضمن آنکه نقل این گفته را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله منسوب داشته گفته است:

«خداوند به هیچ کس چون پیامبر گرامی اجازه نداده است که با قرآن آشکارا تغنّی کند».

«ازهری»گفته است:«عبد الملک البغوی»به نقل از ربیع و او به نقل از شافعی به من اطلاع داد که معنای تغنّی«خواندن قرآن با صدای محزون و رقیق است» (7).او حدیث دیگری را نیز به شهادت می گیرد که می گوید:«زیّنوا القرآن بأصواتکم».

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 2288


1- «ابو عبد اللّه محمد بن زیاد کوفی»یکی از زبان دانان مشهور عرب است که در محضر درس او مردمان بسیار حاضر می شدند.او در سخندانی و شناخت لفظ ناآشنا از همه سر بود،تا جایی که می گویند بر«ابو عبیده»و «اصمعی»برتری داشته است.او در رجب سال 150 هجری زاده شد و در شعبان 231 از دنیا رفت(قمی، الکنی و الألقاب،ج 1،ص 215).
2- رکبانی:خواندن سرود با کش و قوس دادن و زیر و بم صدا.
3- هجّیراء:زمزمه و طنین آواز و ترانه.
4- نهایۀ ابن اثیر؛ج 3،ص 391.
5- الفائق؛ج 2،ص 36(رثث).
6- ابن منظور گفته است:«منظور شاعر تغنی بوده و اسم را(غناء)به جای مصدر آورده است».
7- لسان العرب؛ج 15،ص 136،« تحسین القراءه و ترقیقها»آمده است.

بر همین اساس،امامان اهل بیت علیهم السّلام کوشش داشتند که قرآن با ترتیل و صدای بلند و تجوید و با آواز خوش خوانده شود.

محمد بن علیّ بن محبوب اشعری در کتاب خود به نقل از معاویه بن عمار روایت می کند که به ابی عبد اللّه علیه السّلام گفتم:آیا هرکس،دعا یا قرآن می خواند،اگر صدایش را بلند نکند،گویی چیزی نخوانده است؟فرمود:«همین طور است، علیّ بن الحسین علیه السّلام در تلاوت قرآن، خوش صداترین مردم بود و هنگام تلاوت صدایش را چنان بالا می برد که تمام اهل خانه بشنوند».امام صادق علیه السّلام در خواندن قرآن خوش صداترین مردم بود.هرگاه شب برای تلاوت بیدار می شد،صدایش را بالا می برد و وقتی سقاها و دیگر عابران از آن مسیر می گذشتند،می ایستادند و به تلاوت او گوش می دادند (1).

همچنین روایت است که موسی بن جعفر علیه السّلام نیز صدایی خوش داشت و قرآن نیکو تلاوت می کرد.او روزی فرموده بود:«علیّ بن الحسین علیه السّلام با صدای بلند قرآن می خواند تا شاید رهگذری از آنجا بگذرد و به خود آید.وقتی امام چنان کرد،دیگر مردم آن را تاب نمی آوردند».از او پرسیده شد:آیا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله در نماز جماعت صدایش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمی کرد؟فرمود:«رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقط آن گونه که در توان مردم بود تلاوت می فرمود» (2).

همچنین از امام علیّ بن موسی الرضا و او از پدر و نیاکانش از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نقل است که فرمود:«قرآن را با آواز خوش بخوانید؛زیرا آواز خوش زیبایی قرآن را افزون می کند»،سپس این آیه را تلاوت کرد: «یَزِیدُ فِی الْخَلْقِ مٰا یَشٰاءُ» (3).

غنا و موسیقی از دیدگاه شرع

اکنون شایسته است که به«غنا»از دیدگاه شرع بپردازیم.نخستین پرسشی که مطرح می شود این است که آیا غنا ذاتا و با همین عنوان حرام شده است و آیا تلاوت قرآن با آواز استثناست و تخصیصی در عموم حکم است؟یا اینکه آواز،

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 2289


1- مستطرفات السرائر؛ص 484.
2- کتاب الاحتجاج؛ج 2،ص 170.
3- فاطر 35:1، ر.ک:عیون أخبار الرضا؛ج 2،ص 68،شمارۀ 222.

زمانی حرام می شود که رنگی از محرّمات به خود بگیرد؟به عبارتی این حرام، زمانی به وقوع می پیوندد که آواز همراه با یاوه و باطل و قول زور یا اشاعۀ فحشا و از نوع سخنی باشد که انسان را از راه خداوند بازمی دارد ؟ در بسیاری از متون،«قول زور»در آیۀ کریمۀ قرآن به غنا تفسیر شده است.زید الشحّام نقل می کند که از امام صادق علیه السّلام پرسیدم:منظور خداوند در آیۀ: «وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» (1)،چیست؟فرمود«منظور از قول زور،غناست».این گفته در بسیاری دیگر از روایات نیز آمده است (2).به عبارتی«قول زور»که آیۀ کریمه قرآن به اجتناب از آن فرمان داده،بر آواز مطابقت می کند و آواز یکی از مصداق های قول زور است؛ زیرا زور-در لغت-میل و عدول است (3)و هر عامل که باعث تحریف و موجب انصراف از جدیت در زندگانی شود و هر امری که دستاویزی برای اشاعۀ فحشا در میان مؤمنان گردد-حال می خواهد به دلیل محتوای فریبنده یا پیامدهای فریب انگیزش باشد-سرگرمی و یاوه و باطل و سرانجام«قول زور»شناخته می شود و مصداق آن می گردد.

اما اگر گفته شود که از نظر مفهومی،لغت و معنا،بر آن منطبق است باید پاسخ داد که ظاهر عبارت،این را نشان نمی دهد و قطعا خلاف واقع است؛زیرا نه شرع اصطلاحی در این زمینه دارد و نه با اوضاع لغت مطابقت می کند.

در تفسیر«الرجس من الأوثان»نیز به همین گونه عمل شده و آن را به شطرنج تفسیر کرده اند.عبد الاعلی نقل می کند که از امام صادق علیه السّلام دربارۀ این آیه که خداوند عز و جل فرموده است: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثٰانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» (4)پرسیدم، فرمود:«الرجس من الاوثان:شطرنج است و قول الزور:آواز».عبد الاعلی می گوید:

باز پرسیدم:منظور خداوند عز و جل در این آیه که می فرماید: «وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ» (5)چیست؟فرمود:«از جملۀ آن،آواز است» (6).آنچه گفته آمد

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 2290


1- حج 22:30.
2- وسائل؛ط جدید؛ج 17،ص 303،احادیث شمارۀ 2 و 9 و 20 و 26.
3- مقابیس اللغه؛ج 3،ص 36.
4- حج 22:30.
5- لقمان 31:6.
6- وسائل؛ط جدید؛ج 17،ص 309،شمارۀ 20.

واضح ترین شاهد برای ارادۀ مصداق است،بدون وجود اشتراک در مفهوم.

نظیر همین را در حدیث«حمّاد»نیز می بینیم.او می گوید از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که«قول الزور»چیست؟فرمود:«از جملۀ آن،یکی این است که کسی به دیگری که آواز می خواند بگوید:أحسنت» (1).شکی نیست که اگر کسی آوازی فسادانگیز بخواند و به او احسنت بگویید او را وسوسه کرده اید که به ارتکاب فحشا و ترویج فساد ادامه دهد.

تمام این گفته ها دلایلی هستند که نشان می دهند چنانچه آواز،عناوین باطلی مانند:لهو،وسوسه انگیزی،یاوۀ فسادآور و قول زور به همراه داشته باشد حرام است؛اما اگر از این قماش نبود و وسیله ای بود برای تأثیرگذاری در موعظه ها و کشت فضیلت و خصلت های نیک در جان های مستعد،آن وقت نه تنها باطل نیست؛بلکه به حق نزدیک تر است و راهی برای رستگاری و ارشاد است و نه زمینه ای برای پرورش فساد.

در احادیث صحیح نیز روایت هایی هست که بر دوگونگی آواز حرام و حلال، فسادآور و اصلاح انگیز یا بر سبیل شر و سبیل خیر دلالت دارد:

علیّ بن جعفر از برادر خود موسی کاظم علیه السّلام پرسید:آیا آواز خواندن در عیدهای فطر و قربان یا در جشن ها جایز است؟امام پاسخ داد:«اگر در آن معصیتی نباشد، اشکالی ندارد» (2).رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:« هرکس آواز حرامی بخواند که باعث معصیت شود،دری از درهای شر را باز کرده است» (3).

بنابراین گونه ای غنا هست که معصیت نیست و باعث معصیت نیز نمی شود و لذا حرام نیست و شرّ به شمار نمی آید.

نکتۀ قابل توجه این که بیشتر روایاتی که دربارۀ حرام بودن غنا است نظر به مجالس غنا دارد و مجالس غنا در آن روزگار مرکز فحشا و منکرات بوده و انواع محرّمات فسادآور در آن صورت می گرفته است.بر این اساس،وقتی ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام می پرسد:مزدی که زن آواز خوان بابت خواندن در عروسی می گیرد

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 2291


1- همان؛شمارۀ 21.
2- همان؛ص 122،شمارۀ 5.
3- بحار الانوار؛ج 76،ص 262،شمارۀ 8.

چه حکمی دارد؟امام پاسخ می دهد:«اشکالی ندارد؛به این شرط که در آن مجلس مردی نباشد» (1).پس اگر مزد آوازخوانی حلال است،خود آواز نیز حلال خواهد بود و شرطش این است که حرامی در آن صورت نگیرد مثلا آوازخوانی در مجلسی نباشد که مردان بی گانه با زنان در یکجا گرد آیند؛زیرا چنین امری به ارتکاب گناه و فحشا کمک می کند.

در تأیید این نظریه-که روایات تحریم غنا ناظر به مجالس غنا است-کلام امام صادق علیه السّلام است در پاسخ شخصی که دربارۀ غنا سؤال کرده بود.آن حضرت فرمود:«به خانه هایی وارد نشوید که خداوند از مردمانش روی گردان است» (2).

همچنین نقل است که فرمود:«مجلس غنا،جایی است که خداوند به مردمانش نگاه نمی کند؛زیرا خداوند عز و جل فرموده است: «وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ» (3).نیز فرموده است:«غنا،نفاق و جدایی می آورد و به فقر دچار می کند» (4).یا«غنا،لانۀ نفاق است» (5).یا«غنا،نردبان زناست» (6).بدیهی است که منظور این روایات همان غنایی است که در آن روزگار معمول بوده که مایۀ تباهی و فساد می گشته.

ناگفته نماند که به مقتضای قواعد علم اصول اگر حکم شرعی-در زبان شریعت- مقیّد به عنوان خاصی شود ناگزیر باید بدان پایبند شد و نمی توان آن را مطلق دانست.بنابراین آواز به صرف آواز بودن حرام نیست؛مگر این که عناوینی مانند لهو،عامل انحراف،باعث معصیت مانند نفاق،دروغ،زنا،فحشا و غیره به همراه داشته باشد و در غیر این صورت نمی توان گفت مطلقا حرام است.

در حدیث ابن ابی عبّاد که مردی می خواره بود و به آواز گوش فرا می داد آمده است که از امام رضا علیه السّلام دربارۀ گوش دادن به آواز پرسید.امام علیه السّلام آن را در زمرۀ کارهای لهو و باطل بشمار آورد.سپس این آیه را تلاوت کرد: «وَ إِذٰا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 2292


1- همان؛ص 121،شمارۀ 3.
2- همان؛ص 306،شمارۀ 12.
3- لقمان 31:6. ر.ک:وسائل؛ج 17،ص 307،شمارۀ 16.
4- وسائل؛ج 17،ص 309،شمارۀ 23.
5- همان؛ص 305،شمارۀ 10.
6- مستدرک؛ط جدید؛ج 13،ص 214،شمارۀ 14.

کِرٰاماً» (1).شکی نیست که این پاسخ درخور کاری بوده که ابن ابی عبّاد بدان می پرداخته است.

همچنین در پرسشی که هشام بن ابراهیم عباسی-که از دولت مردان بود و در شنیدن آواز راه افراط می پیمود-دربارۀ آواز از امام رضا علیه السّلام پرسید،حضرت پاسخ داد:«مردی نزد ابو جعفر علیه السّلام آمد و دربارۀ آواز پرسید.امام پاسخ داد:ای فلان،اگر خداوند حق و باطل را هر کدام در طرفی قرار دهد،آواز در کدام طرف خواهد بود؟ مرد گفت:در طرف باطل.امام فرمود:به درستی حکم کردی» (2).البته ما به قرینۀ مقامیّه در می یابیم که منظور،آواز آن زمان بوده است.

اما در ماجرای حسن بن هارون (3)که مدتی طولانی در خلوت گاه می نشست و به آواز زنان همسایه گوش می داد،به این دلیل کار او حرام بود که به صدای زنان بی گانه گوش می داد،به خصوص که صدایشان گرم و برانگیزاننده بود.خداوند فرموده است: «فَلاٰ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ» (4).

امام رضا علیه السّلام ابن هارون را توبیخ کرد و او را از این کار که به مثابۀ خیانت در ناموس مردم بود بازداشت.امام،کلام خداوند را به یاد او آورد که فرموده است: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً» (5).امام افزود:«گوش و آنچه می شنود،چشم و آن چه می بیند و قلب و آنچه حس می کند،همه مسئولند».

اما روایاتی که در آن نام سازهای رایج در آن زمان آمده بیشتر روایاتی ضعیف و فاقد سندی محکم است و قابل استناد نیست.

برهانی که می گوید:«مسایلی که دارای علل عقلی و فطری است مادامی که علّت آن موجود باشد هیچ گونه استثنائی را نمی پذیرد و از مسایل و قضایای تخصیص ناپذیر است»باید مورد توجه و دقّت قرار گیرد؛زیرا تعلیل،حدّ وسط و به منزلۀ کبرای استدلال و علّت است،علّت همان گونه که در مرحلۀ ثبوت دخالت

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 2293


1- فرقان 25:72. ر.ک:وسائل الشیعه؛ط جدید؛ج 17،ص 308،شمارۀ 19.
2- وسایل ج 17،ص 306،شمارۀ 13.بحار ج 76،ص 243،شمارۀ 14.
3- وسائل؛ج 17،ص 311،شمارۀ 29.
4- احزاب 33:32.
5- اسراء 17:36.

داشت در مرحلۀ اثبات نیز دخالت دارد،بر این اساس،موضوع در حقیقت همان عنوانی است که به عنوان علت حکم ذکر شده است و هیچ حکمی از موضوعی که خود علت ثبوت و اثبات آن است تخلّف نمی کند؛زیرا تخلّف معلول از علت ناممکن است.

بنابراین ،حرمت آواز به این علت که لهو باطل است،مستلزم آن است که علت اصلی تحریم؛یعنی«لهو باطل»در آن موجود باشد.لذا هر آوازی باید لهو باطل به حساب آید و به همین دلیل حرام باشد،در این صورت اگر ما آواز را در تلاوت قرآن مجاز بشماریم،طبق اصل بالا باید گفته شود که ورود لهو باطل را در قرآن مجاز شمرده ایم!اما این مسئله را نه عقل می پذیرد و نه وجدان.

علاوه بر آن،زشتی باطل امری فطری است و استثنابردار نیست و در قبیح بودن آن نیز عقل به تنهایی حکم کرده است؛به ویژه که این باطل موجب انحراف از راه خدا نیز می شود.بنابراین،اگر آواز به طور مطلق از لهو باطل به شمار آید،باید در همه جا این طور باشد؛چه در قرآن و چه در جای دیگر.

بر این اساس،ناگزیر باید گفت که آواز می تواند لهو و باطل باشد و می تواند نباشد،پس جواز آواز در تلاوت قرآن از نوع«تخصّص»است؛نه«تخصیص».

حال این پرسش را مطرح می کنیم که اگر خداوند میان سخنان نیکو و زشت مرزی قایل شود،در این صورت آواز در تلاوت قرآن که به منظوری صحیح و برای تأثیرگذاری بیشتر بر دل ها آمده در کدام طرف قرار خواهد گرفت؟ شکی نیست که این کار زیور و زینت و زیبایی است و از معدود طیّباتی است که خداوند آن را برای بندگان خود جزء روزی حلال قرار داده است.خداوند فرموده است: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّٰهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبٰادِهِ وَ الطَّیِّبٰاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیٰاهِ الدُّنْیٰا خٰالِصَهً یَوْمَ الْقِیٰامَهِ» (1).

آری«خداوند فحشا را چه پنهان و چه آشکار و گناه و فساد را حرام گردانیده است» (2)،ولی آیا آواز در تلاوت قرآن جنبۀ گناه و بغی و فحشا دارد یا زیور و زینت و زیبایی است و افزودن بر آن،حکمت و هدایت و وسیله ای برای ارشاد بندگان است؟

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 2294


1- اعراف 7:32.
2- اعراف 7:33.
نگاهی به آرای فقیهان

شیخ ابو جعفر طوسی در باب جواز آوازخوانی زن می گوید:«زنان آوازخوان وقتی اجازۀ تغنّی دارند که مردی به مجلسشان وارد نیاید و زبان به باطل نگشایند و از سرگرمی هایی مانند ترکه چوب و نی و غیره پرهیز کنند.زن آوازخوان که عروس را به حجله می فرستد می تواند شعر بخواند و از گفتار باطل دوری جوید؛در صورتی که این امور را رعایت نکند چه در عروسی و چه در غیر آن حق خواندن ندارد» (1).

مرحوم«فیض»در دنبال این سخن گوید:«از سخنان بالا نتیجه می گیریم که تحریم آواز به جهت کارهای حرامی است که ممکن است در آن صورت بگیرد و چنانچه این گونه افعال در آن نباشد،اشکالی پیدا نمی کند در غیر این صورت جواز آوازخوانی به جشن های عروسی هم اختصاص نمی یابد؛به ویژه که در غیر این مورد هم رخصت داده شده است؛اما می توان گفت که برخی رفتارها شایستۀ مقامات عالیه و صاحبان شأن نیست؛هر چند که مباح باشد».

مرحوم فیض می افزاید:«پس در این باره معیار،همان حدیث وارد است که هرکس به گوینده ای گوش فرا دهد،او را پرستیده است».او می گوید:«بر این اساس، شنیدن آوازی که در آن یادی از بهشت و دوزخ یا قیامت است یا وصف نعمت های بی شمار خداوند متعال و عبادات است و در آن به خیرخواهی و پارسایی در دنیای زودگذر و غیره دعوت می شود،همان گونه که در حدیث«فذکّرتک الجنّه»-آمده اشکالی ندارد».او ادامه می دهد«...از این جهت شایان توجّه است که در آن،یاد خداوند است و شاید با این یادآوری،دلشان به یاد خدا نرم گردد.کوتاه سخن این که بر اهل منطق-پس از شنیدن این اخبار-پوشیده نیست که میان آواز حق و باطل فاصله هست و دیگر این که اغلب آوازهایی که متصوّفه در مجالس خود می خوانند از نوع باطل می باشد» (2).

او در کتاب بزرگ فقهی خود موسوم به«مفاتیح الشرائع»می گوید:«از مجموع

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 2295


1- استبصار؛ج 3،ص 62،شمارۀ 7-207.
2- وافی؛ج 3،م 10،ص 35.

اخباری که دربارۀ آواز به ما رسیده می توان استنباط کرد که حرام بودن آن به دلیل رفتار رایج در آن زمان بوده است؛به این گونه که مردان با زنان بی گانه می نشستند و به آواز آنان و سخنان یاوه شان گوش فرا می دادند که جملگی از افعال محرّم بوده است» (1).

علاّمۀ شعرانی-در حاشیۀ کتاب وافی-می گوید:«از بررسی کلام عرب و اهل ادب چنین برمی آید که غنا،مطلقا به صدایی گفته می شود که در آن مدّ و ترجیع باشد؛حال می خواهد طرب انگیز باشد یا نباشد.شاعر در وصف کبوتری گفته است:

«إذا هی غنّت أبهت النّاس حسنها و أطرق إجلالا لها کلّ حاذق؛

اگر آن کبوتر آواز بخواند،زیبایی صدایش مردم را مبهوت خواهد کرد و هر استاد ماهری به احترامش سر فرودمی آورد ».

بنابراین ،نمی توان گفت که هر صدایی که تأثیرگذار باشد،حرام است یا این که هر صدایی که بتواند کلام را به زیبایی،ترکیب و ادا کند به طوری که آدمی را جذب نماید،حرام بشمار آید.همان گونه که پیشتر گفته آمد،صدای امام سجّاد علیه السّلام به هنگام خواندن قرآن بسیار دل نشین و جذّاب بوده و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نیز فرمان داده که قرآن با آواز خوش خوانده شود.همچنین سرود ساربانان-با این که از نغمه های تأثیر برانگیز ترکیب یافته-رخصت داده شده است و شکی نیست که تغنّی بر تمام این ها صدق می کند».

او می افزاید:«ما ناگزیر باید یا موافق شیخ در استبصار باشیم که اخبار حرمت را به دلیل پیامدهای آن می داند؛نه خود عمل،یا این که حرمت آواز را مختص به نوعی که باعث ارتکاب فحشا و حرام می شود بدانیم و در این صورت،حرام بودنش به دلیل حرامی است که همراه با آن رخ می دهد».همچنین می گوید:«و این همان امری است که روایت ها و عبارت های فقهای گذشته ناظر به آن است» (2).

محقق ارجمند ملاّی سبزواری در زمینۀ حرام بودن نوعی آواز که در آن زمان

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 2296


1- مفاتیح الشرائع؛مفتاح 465،ج 2،ص 21،(با تلخیص).
2- وافی؛ج 3،م 10،ص 38-36.

رایج بوده و این که آواز بالکل حرام نیست،استدلال لطیفی دارد.او می گوید:«غنا در روایات منع،مفرد است و معرّف به الف و لام.این امر خودبه خود در زبان بر شمول دلالت ندارد؛زیرا عمومیت،زمانی به اثبات می رسد که برای نوع خاص یا برخی از انواع عام قرینه یا نشانه ای در دست نباشد؛زیرا در آن صورت مختص کردن امر به مورد خاص،با مقصود و نیز سیاق بیان و حکمت منافات خواهد داشت،پس به ناگزیر آن را به استغراق و شمول نسبت می دهیم؛اما در اینجا مسئله این گونه نیست؛زیرا آواز رایج در آن زمان به شیوه ای بود که برای لهو و سرگرمی های باطل به کار می رفت و اغلب،کنیزکان آوازخوان و غیره در مجالس فساد و می خوارگی و غیره بدان مبادرت می کردند.لذا نظر داشتن به شیوه های رایج در آن زمان بعید نیست (1)در بسیاری از احادیث،«غنا»لهو باطل بشمار آمده است و گونۀ حق آن،در قرآن و دعاها و ذکرهای خوانده شده با صدای خوش است که در آن یادی از آخرت آمده و به عالم قدسی ترغیب و تشویق می کند.بنابراین ،این حکم حتی در مواردی غیر از غنا که در آن راه لهو باشد،جاری است و در غیر این صورت،حکم آن مباح و راه احتیاط در آن واضح است» (2).

مرحوم نراقی را سخنی است که می گوید:«برای حرام بودن آواز به اجماع و کتاب و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله استناد کرده اند...؛دربارۀ اجماع باید دانست که دلالتش بر حرمت غنا به صورت اجمال و« فی الجمله»است و بر بیش از آن دلالتی ندارد.در کتاب(قرآن)،نیز جز حرام بودن لهو و لعب که وسیله ای برای دور شدن از سبیل اللّه است هیچ نشانۀ دیگری وجود ندارد».او می افزاید:«...شکی در این نداریم و هیچ نشانه ای از حرام بودن گونۀ دیگر وجود ندارد،مانند آوازی که برای نرم کردن دل ها و یادآوری بهشت و برانگیختن اشتیاق به جهان دیگر و برای تأثیرگذاری قرآن و دعا باشد.حتی می توان گفت خداوند با آوردن«لهو الحدیث»نوع آواز حرام را مشخص کرده است.

اما سنّت،علی رغم فراوانی اش اصولا خالی از هرگونه دلالتی بر حرمت است؛

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 2297


1- در آن صورت مقدمات حکمت که شرط تحقق مطلق است،فراهم نمی آید.
2- کفایه الأحکام؛ص 86.

زیرا این تعبیرها:(ایمن نبودن از وقوع در معصیت،پذیرفته نشدن دعا،داخل نشدن فرشته در خانه،لانۀ نفاق بودن و...)هیچ یک دلالتی بر اثبات حرمت غنا ندارد؛ چون امثال این عبارت ها در اغلب مکروهات نیز وارد شده است.علاوه بر این، بیشتر این روایات سندهای ضعیفی دارند».

وی ادامه می دهد:«بنابراین برای حرمت آن جز کلام خداوند که می فرماید:

«وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» (1)و ضمیمۀ آن؛یعنی روایاتی که این آیه را به تغنّی و آوازخوانی تفسیر می کنند،هیچ دلیل دیگری وجود ندارد.البته دلیل فوق نیز تمام نیست،زیرا با تفسیری که دربارۀ«احسنت»است تضاد دارد و معلوم می شود که آن تفسیر مبتنی بر یکی از مصداق هاست.لذا منظور از«قول الزور»شمولی تر است و معنای لغوی و عرفی خود را می گیرد که عبارت از باطل و دروغ و تهمت و غیره است.ناگفته پیداست که این معانی شامل تلاوت قرآن و خواندن دعا و موعظه و مرثیه نمی شود؛هر چند که مدّ و ترجیع داشته باشد.

افزون بر این روایاتی هست که غنا را به دوگونه؛یکی حلال و دیگری حرام تقسیم می کند؛مانند«اگر معصیتی در آن نباشد،اشکال ندارد».و«هر کسی غنای حرامی بخواند که باعث معصیت شود...»که غنا را مقید به حرام کرده است و«آواز خوانی زن اشکالی ندارد؛به شرطی که مردی در آن مجلس وارد نشود»و غیره».وی می افزاید:«کلام طبرسی نشان می دهد که گویا این تقسیم بندی از صدر اسلام وجود داشته است».او سپس حرمت گونۀ خاصی از آواز؛و نه تمام گونه ها را به طور مطلق تأیید می کند و موارد استثنا را آن گونه که فقها به تفصیل گفته اند بیان می دارد (2).

این دانسته های ما از کلام شیخ الطائفه و فقهای بعد از اوست که در باب این مسئله به تفصیل سخن گفته و میان گونۀ حلال و حرام غنا تمیز قایل شده اند.حرام دانستن غنا در نزد بیشتر فقها ناظر به قسم حرام آن است که در روایات آمده.

بنابراین ،هیچ گونه دلیلی برای اتفاق نظر اصحاب بر حرمت غنا به طور مطلق وجود ندارد و چنین دلیلی در قرآن و سنت نیز نیست.

از جهتی،برخی از متأخرین سعی کرده اند که بر عکس این جهت حرکت کنند.

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 2298


1- حج 22:30.
2- مستند الشیعه،کتاب المکاسب.

برای نمونه به کلام سید محمد جواد عاملی در این باره توجه کنیم که می گوید:«در حرام بودن آواز اختلاف نظری نیست؛حال می خواهد به هنگام تلاوت قرآن باشد یا دعا و شعر و غیره؛اما محدّث کاشانی و فاضل خراسانی حرام بودن غنا را به دلیل حرمت امر خارجی که بر آن عارض شده دانسته اند؛مانند ورود مردان به مجلس یا آوردن کلام باطل و غیره.آنان برای اثبات کلام خود به حدود دوازده حدیث استناد کرده اند.ولی این نظر مخالف کتاب است و موافق عامّه و با بیست و پنج خبر که به صراحت یا ظهور بر تحریم مطلق دلالت دارند در تعارض است» (1).

صاحب جواهر نیز در پیروی از او می گوید:«من هیچ کس را مخالف سخن او نیافتم و اجماع نیز با هر دو قسمش بر آن قائم است و سنّت در آن متواتر است و حتی می توان گفت که از ضروریات مذهب است» (2).

بر کسی پوشیده نیست که این استدلال چند اشکال دارد:

اول:در ادعای«نبودن اختلاف نظر دربارۀ حرمت مطلق»هیچ گونه سندی ارائه نشده است و از سوی دیگر خلاف این ادعا را در کلام شیخ الطائفه می بینیم،او گونه هایی از غنا را استثنا می کند و«فیض»و«نراقی»و دیگران بدان استشهاد می کنند.

دوم:ترجیح دادن یا انتخاب یکی از دو خبر متعارض،زمانی صحیح است که نتوان میانشان جمع کرد.مثلا دربارۀ غنا اخبار متعارض قابل جمع است؛به این صورت که اخبار نهی،حمل بر کراهت می شود؛زیرا نهی،ظهور در حرمت دارد؛ ولی ترخیص(اجازه دادن)تصریح در جواز دارد و همواره تصریح(نصّ)بر ظهور مقدم است.

سوم:تعارض در اینجا بدوی و ظاهری است نه واقعی و حقیقی،زیرا اخبار منع یا مطلق اند یا عام و اخبار جواز یا مقیدند و یا این که تخصیص خورده اند و میان عام و خاص و همچنین مطلق و مقیّد تعارضی نیست.مخفی نماند که با وجود قید، هیچ گونه مطلقی وجود نخواهد داشت،زیرا آن گونه که محقق سبزواری می گوید مقدمات اطلاق،تمام نیستند.

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 2299


1- مفتاح الکرامه؛ج 4،ص 52.
2- جواهر الکلام؛ج 22،ص 44.

چهارم:بر فرض آنکه این اخبار متعارض،قابل جمع نباشند ترجیح یکی از دو طرف صرفا به دلیل اینکه تعداد روایاتش بیشتر است- بااینکه تعداد روایات طرف دیگر هم کم نیست-بر خلاف مقرّرات معهود و ضوابط اصولی است.

پنجم:بحث مخالفت با کتاب در اینجا وارد نیست؛زیرا قرآن تصریحی در این باره ندارد و استدلال به عمومات غیر ناظر در این امر بخصوص کفایت نمی کند.

ششم:موافقت با عامّه نیز در اینجا موضوعیت ندارد؛زیرا آنچه از مذهب آنان مشهور است،حرام بودن غنا است.برای مثال،ابن منذر و دیگر اعلام سنّت به اتفاق،تغنّی را حرام می دانند و اجیر نمودن زن آوازخوان را باطل می دانند. (1)هفتم:ادعای صاحب جواهر که می گوید:«روایات منع،متواتر است و حتی از ضروریات مذهب است»وارد نیست؛زیرا اعلام طائفه،خلاف آن را به تفصیل گفته اند و روایاتی که در این باب آمده نیز همگی عکس آن را ثابت می کنند.

د-وحدت موضوعی یا تناسب معنوی آیات

یکی دیگر از ویژگی های قرآن،وجود تناسب معنوی میان آیات هر سوره است، گرچه یکجا نازل نگشته و به صورت پراکنده با فاصله های زیاد یا کم نازل شده باشند.زیرا پراکندگی در نزول آیات که به جهت مناسبت های گوناگون بوده-طبیعتا -اقتضا می کند میان هر دسته آیاتی که به مناسبتی نازل گشته با دستۀ دیگر که به مناسبت دیگری نازل گشته است،رابطه و تناسبی وجود نداشته باشد،و این پراکندگی در نزول بایستی در چهرۀ مجموع آیات هر سوره بخوبی هویدا باشد.در صورتی که با دقّتی که دانشمندان-به ویژه در عصر اخیر-در محتوای سرتاسر هر سوره انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که هر سوره هدف یا هدف های خاصّی را دنبال می کند که جامع میان آیات هر سوره است و امروزه به نام«وحدت موضوعی»در هر سوره خوانده می شود،همین وحدت موضوعی است که وحدت سیاق سوره را تشکیل می دهد و مسألۀ اعجاز در همین نکته است که پراکندگی در نزول،عدم تناسب را اقتضا می کند،با آنکه تناسب و وحدت سیاق در هر سوره به

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 2300


1- در این باره رجوع شود به:حاشیۀ المحاضرات نوشتۀ عبد الرزاق المقرّم.

خوبی مشهود است و بر خلاف مقتضای طبع پراکندگی در نزول می باشد! دانشمندان بر این مدّعا دلایلی دارند از جمله تفاوت در عدد و کمیّت آیات سوره ها است.این تفاوت در عدد آیات هر سوره نمی تواند اتفاقی باشد،زیرا اتفاقی بودن یعنی نسنجیده و عاری از حکمت و بدون سبب بودن است و صدور هرگونه عمل حساب نشده از فاعل حکیم ممتنع است.سوره های قرآن بیشتر به طور کامل نازل گشته،به ویژه سوره های کوتاه،سوره های دیگر که آیات آن ها در طول مدت و پراکنده نازل گشته است،با نزول بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ آغاز می گردید؛و هر آیه یا آیاتی که پس از آن نازل می گشت،با دستور پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به دنبال آیات پیشین ثبت می گردید،تا بسم اللّه دیگری نازل گردد که پایان سورۀ قبل و آغاز سورۀ بعد را اعلام نماید.لذا مقدار عدد آیات هر سوره و ترتیبی که میان آیه های هر سوره وجود دارد، تماما توقیفی است و با دست وحی و دستور پیامبر انجام گرفته است.

اکنون این سؤال مطرح است که این اختلاف عدد در آیات سوره ها برای چیست؟پاسخ درست همان است که یادآور شدیم:هر سوره هدفی را دنبال می کند که با پایان یافتن بیان هدف،سوره پایان می یابد و اختلاف در عدد آیات هر سوره معلول همین علّت است.این اختلاف هرگز به صورت اتفاقی و بدون سبب معقول انجام نگرفته است و همین جهت است که وحدت موضوعی یا وحدت سیاق هر سوره را تشکیل می دهد،یعنی میان آیات هر سوره یک رابطۀ معنوی و تناسب نزدیک وجود دارد.

مفسّرین متأخر به این حقیقت پی برده اند و در پی آنند تا به اهداف ویژۀ هر سوره دست یابند و تا حدودی نیز پیشرفت کرده اند؛از جمله،علاّمۀ طباطبایی و نیز سید قطب که در مقدّمۀ تفسیر هر سوره طبق برداشت خود،هدف آن را مختصرا توضیح می دهد.یکی از شاگردان وی به نام«عبد اللّه محمود شحاته»کتابی به نام «أهداف کل سوره و مقاصدها»تألیف نموده و سعی بر آن داشته که اهداف هر سوره را مشخص نماید که تا اندازه ای هم موفّق گردیده است.او از سورۀ بقره شروع کرده و تا سورۀ جاثیه ادامه داده و مجموعا در 45 سوره این هدف را دنبال کرده است.

وی در مقدمۀ کتاب خود می گوید:«پیشینیان به این أمر اهمیّت فراوان داده و

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 2301

مقاصد هر سوره در قرآن را تبیین کرده اند؛از جمله فیروزآبادی(متوفای 817) کتابی به نام«بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز»تألیف نموده،که مجلس اعلای شئون اسلامی در قاهره با تحقیقی که استاد«محمد علی نجّار»بر آن انجام داده آن را به چاپ رسانید.

در آغاز قرن اخیر شیخ محمد عبده صاحب تفسیر المنار،همین نظریه را دنبال و مسألۀ«الوحده الموضوعیّه للسوره»را مطرح کرده و اصرار دارد که فهم هدف هر سوره کمک شایانی است به مفسر تا به طور دقیق به مقاصد سوره پی ببرد و به معانی آیه آیه های هر سوره نزدیک شود.شاگرد وی سید رشید رضا در تفسیر المنار،این نظر استاد را بخوبی توضیح داده است.دیگر مفسران عصر حاضر از همین روش الهام گرفته اند؛مانند استاد مصطفی مراغی.استاد محمود شلتوت تفسیری دارد که 10 جزء قرآن را فرا گرفته و همّت گماشته تا اهداف هر سوره و اغراض و مقاصد آن ها را بیان نماید.

استاد شحاته می گوید:مرحوم استاد سید قطب در این راستا سعی فراوان مبذول داشته و نظری نافذ در این راه به خرج داده که احاطۀ کامل خود را در فهم اهداف سوره ها نشان داده است؛و نیز استاد دیگرش دکتر محمد عبد اللّه درّاز در دانشگاه پیش از تفسیر هر سوره در این باره تأکید داشته و این ذهنیّت را که قرآن مجموعه ای از گفته ها و اندیشه های پراکنده است،به شدّت ردّ می نمود و می گفت:

با دقتی که دانشمندان اسلامی امروزه انجام داده اند،بخوبی روشن گردیده که هر سوره دارای تنظیم خاص و از نظم و ترتیب ویژه ای برخوردار است،که با یک مقدمۀ شیوا شروع می گردد،سپس به مقاصد عالیۀ خود می پردازد و با یک جمع بندی کوتاه خاتمه می یابد (1).

لذا استاد محمد عبد اللّه درّاز می گوید:«از همین جا نتیجه می گیریم که قرآن با آنکه به مقتضای مناسبت های خاص و در زمان های متفاوت نازل گردیده،در عین حال وحدت منطقی و ادبی خود را حفظ کرده و این بزرگ ترین شاهد بر اعجاز قرآن است» (2).

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 2302


1- شحاته؛أهداف کلّ سوره؛ص 5-4.
2- استاد درّاز؛المدخل إنی دراسه القرآن الکریم؛مقدمه(همان ص 6-5).

استاد محمد محمد مدنی-ریاست دانشکدۀ الهیّات در ازهر-نیز بر این مسئله تاکید دارد و دقّت در فهم مقاصد هر سوره را بهترین راه برای فهم معانی آیات دانسته است.او می گوید:«تا منظر عامّ سوره را با دید باز ننگری،هرگز نتوانی به درک جزئیات ترسیم شده در پهنای سوره دست یابی».این مطلب با ارزش را در مقدمۀ تفسیر سورۀ نساء بیان داشته و آن را با نام«المجتمع الاسلامی کما تنظمه سوره النساء؛جامعۀ اسلامی آن گونه که سورۀ نساء ترسیم کرده»یاد کرده است (1).

دکتر محمد محمود حجازی در این زمینه کتابی دارد به نام«الوحده الموضوعیّه فی القرآن الکریم»که به سال 1390 ه و 1970 م به چاپ رسیده و به تفصیل سخن گفته است.

خلاصه،متأخّرین در این باره تأکید دارند که هر سوره دارای یک جامعیّت واحدی است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد و أوّلین وظیفۀ مفسّر،پیش از ورود به تفسیر آیات،به دست آوردن آن وحدت جامع حاکم بر سوره است تا به خوبی بتواند به مقاصد سوره دست یابد.

به علاوه،علمای بلاغت از دیر زمان،«حسن مطلع»و«حسن ختام»در هر سوره را از جمله محسّنات بدیعی قرآن دانسته اند،بدین ترتیب که هر سوره با مقدمه ای ظریف آغاز می گردد و با خاتمه ای لطیف پایان می یابد.گویند:ضرورت بلاغت اقتضا می کند که سخن ور سخن خود را با ظرافت تمام به گونه ای آغاز کند که هم آمادگی در شنونده ایجاد کند و هم اشارتی باشد به آنچه مقصود اصلی کلام است.

این نحو شروع در سخن با نام«براعت استهلال»خوانده می شود؛یعنی ورزیدگی و هنرمندی در جلب نظر شنونده در آغاز سخن.ابن معصوم-ادیب توانای معروف- گوید:«و قد أتت جمیع فواتح السور من القرآن المجید علی أحسن الوجوه و أبلغها و أکملها (2)؛تمامی آغاز سوره های قرآن به بهترین وجهی این نکتۀ بنیادین بلاغت را رعایت کرده است».ابن اثیر نیز در این باره،ابتدای سوره های قرآنی را به عنوان

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 2303


1- مدنی؛المجتمع الإسلامی؛ص 7-5.
2- ابن معصوم؛أنوار الربیع؛ج 1،ص 34.

بهترین شاهد مثال یاد می کند (1).

دربارۀ«حسن ختام»ابن أبی الإصبع گوید:«لازم است که متکلم سخن خود را با لطافت کامل پایان بخشد،زیرا این آخرین جملاتی است که اثر آن در ذهن شنونده باقی می ماند.لذا باید سعی کند تا با شیواترین و پخته ترین عبارت ها،سخن خود را خاتمه دهد».آن گاه به تفصیل،به تک تک سوره ها پرداخته و شیوایی خاتمۀ هریک را از دیدگاه«علم بدیع»روشن می سازد (2).علمای بلاغت اتّفاق نظر دارند،که خاتمۀ سوره ها همچون افتتاح آن ها،در نهایت لطافت و ظرافت انجام یافته است.ابن معصوم گوید:«خواتیم السور کفواتحها وارده علی أحسن وجوه البلاغه و أکملها مما یناسب الاختتام».آن گاه خاتمۀ برخی سوره ها را بر می شمرد و حسن آن را ارائه می دهد،سپس می گوید:«و تأمّل سائر خواتیم السور تجدها کذلک فی غایه الجوده و نهایه اللطافه» (3).

جلال الدین سیوطی در زمینۀ حسن افتتاح و حسن ختام سوره ها-در کتاب بزرگ قدرش«معترک الأقران»-به درازا سخن گفته و از استادان سخن دان،گوهرهای تابناکی در این باره ارائه داده است (4).در جلد 5 کتاب«التمهید»فشردۀ مطالب یادشده را با ذکر شواهد و مثال آورده ایم (5).

اکنون این پرسش پیش می آید:آیا می شود،کلامی با مقدمه ای شیوا و خاتمه ای زیبا،مقصودی بس والا در میان نداشته باشد؟این همان نکته ای است که متأخرین بدان پی برده اند.استاد بزرگوار علاّمۀ طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفا مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامع واحدی نمی باشد،بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می رساند.مسألۀ «وحدت موضوعی»یا«وحدت سیاق»در هر سوره که از قرائن کلامیّه به شمار می رود-از همین جا نشأت گرفته است.علاّمه می فرماید:«إنّ لکلّ طائفه من هذه

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 2304


1- ابن اثیر؛المثل السائر؛ج 3،ص 98.
2- ابن ابی الاصبع؛بدیع القرآن؛ص 343 و ص 353-346.
3- أنوار الربیع؛ج 6،ص 325.
4- ر.ک:جلال الدین سیوطی؛معترک الأقران؛ج 1،ص 79-75 و نیز کتاب«الاتقان»؛ج 3،ص 319-316. البرهان زرکشی؛ج 1،181-164.
5- التمهید؛ج 5،ص 304-290.

الطوائف من کلامه تعالی-التی فصّلها قطعا قطعا و سمّی کلّ قطعه سوره-نوعا من وحده التألیف و الالتئام لا یوجد بین أبعاض من سوره،و لا بین سوره و سوره.و من هنا نعلم أنّ الأغراض و المقاصد المحصّله من السور مختلفه،و أنّ کلّ واحده منها مسوقه لبیان معنا خاصّ و لغرض محصّل لا تتم السوره إلاّ بتمامه (1)؛این که خداوند هر دسته از آیاتی را جدا از دستۀ دیگر قرار داده و نام سوره بر هریک نهاده،شاهد بر این است که یک گونه انسجام و پیوستگی در هر مجموعه وجود دارد،که در قسمتی از یک مجموعه و یا میان هر سوره و سورۀ دیگر،آن پیوستگی خاصّ وجود ندارد.

ازاین رو در می یابیم که اهداف و مقاصد مورد نظر در هر سوره با سوره های دیگر تفاوت دارد،هر سوره برای بیان هدف و مقصد خاصی عرضه شده که پایان نمی یابد مگر با پایان یافتن آن هدف و رسیدن به آن مقصد».

وی پیشاپیش هر سوره،فشرده ای از مطالب گستردۀ آن را بیان داشته و با این اقدام شایسته،از راز بزرگی که در متن سوره ها نهفته است پرده برداشته و جهشی ارزنده به جهان تفسیر بخشیده است.جزاه اللّه عن القرآن خیر الجزاء.

ما به عنوان نمونه،از انسجام و به هم پیوستگی آیات سورۀ حمد و نظم طبیعی هفت آیۀ آن و نیز از مقدمه و اهداف و خاتمۀ سورۀ بقره که حاکی از نظام طبیعی خاصی است،در حدّ توانایی بحث کرده ایم (2).با تأمل و دقّت در هر سوره،این انسجام و جامعیّت حاکم بخوبی مشهود است.

امام فخر رازی دربارۀ آیات پایانی سورۀ بقره و پیوند آن ها با مطالب مطرح شده در متن سوره گوید:«و من تأمّل فی لطائف نظم هذه السوره و فی بدائع ترتیبها،علم أنّ القرآن کما أنّه معجز بحسب فصاحه ألفاظه و شرف معانیه،فهو أیضا معجز بحسب ترتیبه و نظم آیاته.و لعلّ الذین قالوا إنه معجز بحسب أسلوبه أرادوا ذلک.إلاّ أنّی رأیت جمهور المفسّرین معرضین عن هذه اللطائف،غیر متنبّهین لهذه الأمور (3)؛ هر که در ظرافت نظم این سوره-بقره-تأمل کند و بدایعی-هنر جالب-که در ترتیب

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 2305


1- تفسیر المیزان؛ط تهران؛ج 1،ص 14،و ط بیروت؛ص 16.
2- ر.ک:التمهید؛ج 5،ص 251-248.
3- فخر رازی؛تفسیر کبیر؛ج 7،ص 127.

آیات آن رعایت شده مورد توجّه قرار دهد،خواهد یافت که قرآن همان گونه که از لحاظ فصاحت الفاظ و شرف و بلندای معانی معجز است،بر حسب ترتیب و نظم آیات آن نیز معجز است.و شاید کسانی که اعجاز قرآن را بر حسب اسلوب گفته اند همین را خواسته اند.ولی-متأسفانه-می بینم که بیشتر مفسرین از این نکته غفلت ورزیده اند و بدان توجّهی ننموده اند».

آن گاه گفتۀ شاعر را یادآور می شود:

«و النجم تستصغر الأبصار رؤیته و الذنب للطرف لا للنجم فی الصغر؛

ستارگان را گرچه دیدگان ما کوچک می بیند،گناه از دیدگان است نه در ستارگان که کوچک می نمایند».

تذکّر لازم:برخی علاوه بر تناسب آیات،مسألۀ تناسب سوره ها را نیز مطرح ساخته و خواسته اند ترتیب موجود میان سوره ها را توقیفی بدانند.بلکه برخی از این فراتر رفته آن را حکمت بالغۀ الهی گرفته،شاهدی بر اعجاز قرآن در ترتیب سوره ها دانسته اند (1).برهان الدین بقاعی(متوفای 885)تفسیر گسترده ای دارد به نام «نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور»که به افراط در این زمینه سخن گفته و از حدّ اعتدال بیرون رفته است.مطلب را از آنجا شروع می کند که تناسب میان«استعاذه» و«بسمله»در آن است که«استعاذه»با حرف«الف»شروع می شود و اشاره به ابتدای آفرینش است؛ولی«بسمله»با حرف«باء»که حرف«شفوی»است شروع و با حرف«میم»ختم می شود که اشاره به«معاد»است.پس استعاذه و بسمله مبدأ و معاد را فرا گرفته اند.به علاوه،یک تناسب دورانی میان آخر قرآن(که به دو سورۀ معوّذتین ختم می شود)و ابتدای قرآن که با«استعاذه»شروع می شود،قایل شده،که هرگاه کسی بخواهد در تلاوت قرآن،آخر آن را به اول آن وصل کند،این تناسب رعایت شده است (2).آن گاه در بیان پیوستگی سوره ها به یکدیگر سخنان بسیاری گفته که عموما فاقد دلیل و تعجب برانگیز است.

شگفت آورتر،معاصر وی جلال الدین سیوطی،با آن ذکاوت و تیزنظری -با

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 2306


1- محمد تقی شریعتی؛تفسیر نوین؛ص 20-19.
2- بقاعی؛نظم الدرر؛ج 1،ص 22 و ص 15.

آن که کار بقاعی را ناپسند خوانده-خود رساله ای به نام«تناسق الدرر فی تناسب السور»نگاشته و در عرضۀ این گونه مطالب بدون پشتوانه اسراف ورزیده است؛ از جمله مناسبت سورۀ«مسد»با سورۀ«توحید»که پس از آن واقع گردیده را در وزن و قافیه(حرف دال)گرفته،گوید:«سورۀ"مسد"به آیۀ «فِی جِیدِهٰا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ» (1)ختم می شود و سورۀ"توحید"به آیۀ «قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَدٌ» (2)آغاز می گردد،که حرف آخر هر دو آیه"دال"است» (3)و ازاین گونه تکلّفات که آدمی از شنیدن آن رنج می برد.به گفتۀ سید قطب:«قرآن آن اندازه شکوهمند و بزرگ قدر است و عظمت آن فراگیر،که نیازی به این گونه تکلّفات بی رنگ و بی مایه ندارد».جای شگفتی است که برخی از مفسّرین عالی قدر ما،این گونه گفته ها را پی گیری کرده در کنار مطالب ارزش مند و والای تفسیر خود درج کرده اند (4).

لذا متذکّر می شویم،که هیچ تناسب معنوی میان سوره ها با یکدیگر وجود ندارد و هرگز ترتیب موجود بین سوره ها توقیفی نیست،بلکه پس از رحلت پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله بر دست صحابه،از روی برخی مناسبت های اعتباری-مثلا بزرگی و کوچکی سوره ها و از این قبیل-انجام گرفته است؛که شرح آن در فصل های قبلی آمد.

و-نکته ها و ظرافت ها

از ویژگی های دیگر قرآن-که مایۀ شگفتی عرب گردید:دقّت در به کار بردن نکات بدیعی و ظرافت های سخن وری است.در قرآن انواع استعاره ها و تشبیه و کنایه و مجاز و نکته های بدیعی به حدّ وفور به کار رفته است.با وجود آن که در تمامی موارد چارچوب شیوه های متعارف عرب رعایت شده،ولی مورد کاربرد با چنان ظرافت و دقّت انجام شده که موجب حیرت ارباب سخن و نکته سنجان عرب گردیده است.سخن دانان پذیرفته اند که تشبیهات قرآنی متین ترین تشبیهاتی است

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 2307


1- مسد 111:5.
2- اخلاص 112:1.
3- سیوطی؛تناسق الدرر؛ص 71،این رساله با نام«أسرار ترتیب القرآن»به تحقیق عبد القادر احمد عطا به چاپ رسیده است.
4- همچون مفسر گران قدر طبرسی عظیم،در تفسیر پرارج و گران قیمت خود«مجمع البیان».

که در کلام عرب یافت می شود،این تشبیهات جامع محاسن نکات بدیعی بوده و رساترین بیان در ارائۀ فنّ ترسیم معانی شناخته شده است.

ادیب بزرگ قدر جهان عرب،ابن اثیر دربارۀ تشبیه مفرد به مفرد سخن گفته و از قرآن آیۀ «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبٰاساً» (1)را مثال می آورد.به گفتۀ وی قرآن شب هنگام را به پوششی همچون لباس-که پوشش تن است-تشبیه نموده،زیرا تاریکی شب افراد را از دید یکدیگر پنهان می دارد تا اگر از دشمنی بخواهد بگریزد،یا در کمین او بنشیند،یا چیزی را از دید دیگران پنهان دارد،از تاریکی فراگیر شب می تواند بهترین بهره را ببرد.ابن اثیر گوید:«این از تشبیهاتی است که جز در قرآن،در جای دیگر نتوان یافت،زیرا تشبیه تاریکی فراگیر شب به پوشش تن،از جمله ظرافت هایی است که قرآن به آن آراسته است و در دیگر کلام منثور و منظوم عرب یافت نمی شود.همچنین آیۀ: «هُنَّ لِبٰاسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِبٰاسٌ لَهُنَّ» (2)که همسران را همچون پوششی برای یکدیگر ترسیم نموده است.این از ظریف ترین تشبیهات به شمار می رود،همان گونه که لباس زینتی برای انسان است و عورت و نادیدنی های اندام او را می پوشاند و از گزند سرما و گرما او را نگاه می دارد،همین گونه همسر زینت بخش حیات و پوشش زشتی ها است و از لغزش ها و فروافتادن در چرکی ها او را نگاه می دارد؛پس چه زیبا تشبیه و شیوا تعبیری است».

او می گوید:«از تشبیهات زیبا و جالب قرآن نیز آیۀ: «نِسٰاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ» (3)می باشد و آن اندازه این تشبیه گویا و دقیق است که به حقیقت بیش از مجاز می ماند،زیرا "حرث"زمین آمادۀ کشت است،که"رحم"بدان تشبیه شده و زمینۀ آماده ای برای کشت فرزندان است».ابن اثیر در این زمینه به درازا سخن می گوید و این گونه ترسیم های فنّی چشم گیر قرآن را با برخی از تشبیهات موجود در کلام عرب مقایسه می کند و برتری قرآن را در فن تصویر بخوبی ارائه می دهد (4).

أمیر یحیی بن حمزۀ علوی نیز به تفصیل سخن گفته و بخوبی در ارائۀ امتیازات

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 2308


1- نبأ 78:10.
2- بقره 2:187.
3- بقره 2:223.
4- ر.ک:ابن اثیر؛المثل السائر؛ج 2،ص 135-133 و ص 128-126.

قرآن در فنّ ترسیم معانی،از عهده برآمده است (1).همچنین سید قطب-نویسندۀ توانا و با ذوق سرشار مصری-کتابی با عنوان«التصویر الفنّی فی القرآن»دارد علاوه بر آنچه در تفسیر ادبی پرارج خود«فی ظلال القرآن»آورده است و در این باره به خوبی از عهدۀ مطلب برآمده است.گوشه هایی از این گفتارهای ذی قیمت در جلد 5«التمهید»ارائۀ شده و در مورد انواع استعاره و کنایه و مجاز و نکات بدیعی به تفصیل سخن گفته شده است (2)،که این مختصر را گنجایش آن نیست و به همین اندازه بسنده می کنیم.

2.اعجاز علمی
اشاره

همان گونه که یادآور شدیم،«اعجاز علمی قرآن»مربوط به اشاراتی است که از گوشه های سخن حق تعالی نمودار گشته و هدف اصلی نبوده است،زیرا قرآن کتاب هدایت است و هدف اصلی آن جهت بخشیدن به زندگی انسان و آموختن راه سعادت به او است. ازاین رو اگر گاه در قرآن به برخی اشارات علمی بر می خوریم، از آن جهت است که این سخن از منبع سرشار علم و حکمت الهی نشأت گرفته و از سرچشمۀ علم بی پایان حکایت دارد. «قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ (3)؛بگو:آن را کسی نازل ساخته است که راز نهان ها را در آسمان ها و زمین می داند»و این یک امر طبیعی است که هر دانشمندی هر چند در غیر رشتۀ تخصّصی خود سخن گوید،از لابه لای گفته هایش گاه تعابیری ادا می شود که حاکی از دانش و رشتۀ تخصّص وی می باشد.همانند آنکه فقیهی دربارۀ یک موضوع معمولی سخن گوید،کسانی که با فقاهت آشنایی دارند از تعابیر وی در می یابند که صاحب سخن،فقیه می باشد،گرچه آن فقیه نخواسته تا فقاهت خود را در سخنان خود بنمایاند.همچنین است اشارات علمی قرآن که تراوش گونه است و هدف اصلی کلام را تشکیل نمی دهد.

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 2309


1- ر.ک:امیر علوی؛الطراز؛ج 3،ص 399.
2- ر.ک:التمهید فی علوم القرآن؛ج 5،ص 333 به بعد.
3- فرقان 25:6.

چند تذکّر:پیش از آنکه نمونه هایی از این اشارات علمی ارائه گردد،ضرورت است که چند نکته تذکر داده شود:

1.برخی را گمان بر آن است که قرآن مشتمل بر تمامی اصول و مبانی علوم طبیعی و ریاضی و فلکی و حتی رشته های صنعتی و اکتشافات علمی و غیره می باشد و چیزی از علوم و دانستنی ها را فروگذار نکرده است.خلاصه قرآن علاوه بر یک کتاب تشریعی کتاب علمی نیز به شمار می رود.برای اثبات این پندار افسانه وار،خواسته اند دلایلی از خود قرآن ارائه دهند؛از جمله آیۀ «وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ (1)؛قرآن را بر تو فرستادیم تا بیان گر همه چیز باشد». «مٰا فَرَّطْنٰا فِی الْکِتٰابِ مِنْ شَیْءٍ (2)؛در کتاب-قرآن-چیزی فروگذار نکردیم». «وَ لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ یٰابِسٍ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ (3)؛هیچ خشک و تری نیست مگر آنکه در کتابی آشکار[ثبت]است».

در حدیثی از عبد اللّه بن مسعود آمده:«من أراد علم الأوّلین و الآخرین فلیتدبّر القرآن (4)؛هر که علوم گذشتگان و آیندگان را خواهان باشد،همانا در قرآن تعمّق نماید».

اگر این گمان از جانب برخی سرشناسان (5)مطرح نگردیده یا به آنان نسبت داده نشده بود،متعرّض آن نگردیده در صدد نقد آن بر نمی آمدیم،زیرا سستی دلایل آن آشکار است.

اوّلین سؤال که متوجّه صاحبان این پندار می شود آن است که از کجا و چگونه این همه علوم و صنایع و اکتشافات روزافزون از قرآن استنباط شده،چرا پیشینیان به آن پی نبرده و متأخرین نیز به آن توجهی ندارند؟! دیگر آن که آیات مورد استناد با مطلب مورد ادعا بی گانه است.زیرا آیۀ سورۀ نحل در رابطه با بیان فراگیر احکام شریعت است.آیه در صدد اتمام حجّت بر

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 2310


1- نحل 16:89.
2- انعام 6:38.
3- انعام 6:59.
4- غزالی،احیاء العلوم باب 4،آداب تلاوه قرآن؛ج 1،ص 296.
5- مانند ابو الفضل مرسمی(متوفای 655).و ابو بکر معروف به ابن العربی معافری(متوفای 544).و شاید ظاهر کلام ابو حامد غزالی و زرکشی و سیوطی نیز همین باشد،البته قابل تأویل نیز می باشد.که در مقدمۀ ج 6 التمهید آورده ایم.

کافران است که روز رستاخیز هر پیامبری با عنوان شاهد بر رفتار امّت های خود برانگیخته می شود و پیامبر اسلام نیز شاهد بر این امّت می باشد،زیرا کتاب و شریعتی که بر دست او فرستاده شده کامل بوده و همه چیز در آن بیان شده است «وَ جِئْنٰا بِکَ شَهِیداً عَلیٰ هٰؤُلاٰءِ.وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَهً وَ بُشْریٰ لِلْمُسْلِمِینَ» (1).یعنی جای نقص و کاستی در بیان وظایف و تکالیف شرعی باقی نگذاردیم،تا هدایت و رحمت و بشارتی باشد برای مسلمانان.لذا با ملاحظۀ شأن نزول و مخاطبین مورد نظر آیه و نیز صدر و ذیل آیه،بخوبی روشن است که مقصود از«تبیانا لکلّ شیء»همان فراگیری و جامعیّت احکام شرع است.

اصولا شعاع دائره مفهوم هر کلام،با ملاحظۀ جایگاهی که گوینده در آن قرار گرفته،مشخص می گردد.مثلا محمد بن زکریّا که کتاب«من لا یحضره الطبیب»را نگاشت و یادآور شد که تمامی آنچه مورد نیاز است در این کتاب فراهم ساخته است،از جایگاه یک پزشک عالی مقام سخن گفته است؛لذا مقصود وی از تمامی نیازها،در چارچوب نیازهای پزشکی است.بر همین شیوه مرحوم صدوق کتاب «من لا یحضره الفقیه»را تألیف نمود،تا مجموع نیازهای در محدودۀ فقاهت را عرضه کند.همچنین است آن گاه که خداوند بر کرسی تشریع نشسته،در رابطه با کتب و شرایع نازل شده بر پیامبران،چنین تعبیری ایفاد کند که صرفا به جامعیّت جنبه های تشریعی نظر دارد! همین گونه است آیۀ «مٰا فَرَّطْنٰا فِی الْکِتٰابِ مِنْ شَیْءٍ» (2)اگر مقصود از«کتاب»قرآن باشد.در صورتی که ظاهر آیه چیز دیگر است و مقصود از کتاب،کتاب تکوین و در رابطه با علم ازلی الهی است.آیه چنین است: «وَ مٰا مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ طٰائِرٍ یَطِیرُ بِجَنٰاحَیْهِ إِلاّٰ أُمَمٌ أَمْثٰالُکُمْ.مٰا فَرَّطْنٰا فِی الْکِتٰابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلیٰ رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ» (3).یعنی ما همۀ موجودات و آفریده ها را زیر نظر داریم و هیچ چیز بیرون از علم ازلی ما نیست و سرانجام همۀ موجودات به سوی خدا است.

آیۀ «وَ عِنْدَهُ مَفٰاتِحُ الْغَیْبِ لاٰ یَعْلَمُهٰا إِلاّٰ هُوَ وَ یَعْلَمُ مٰا فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مٰا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 2311


1- نحل 16:89.
2- انعام 6:38.
3- همان.

إِلاّٰ یَعْلَمُهٰا وَ لاٰ حَبَّهٍ فِی ظُلُمٰاتِ الْأَرْضِ وَ لاٰ رَطْبٍ وَ لاٰ یٰابِسٍ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ» (1)،در این جهت روشن تر است،که همۀ موجودات و رفتار و کردارشان در علم ازلی الهی ثبت و ضبط است و حضور بالفعل دارد.

و اما حدیث ابن مسعود،صرفا در رابطه با علومی است که وی با آن آشنایی داشته و آن،علوم و معارف دینی است و مقصود از اوّلین و آخرین،سابقین و لاحقین انبیا و شرایع آنان می باشد،که تمام آنچه در آن ها آمده در قرآن فراهم است.

2.دومین نکته آنکه به کارگیری ابزار علمی برای فهم معانی قرآنی،کاری بس دشوار و ظریف است،زیرا علم حالت ثبات ندارد و با پیشرفت زمان گسترش و دگرگونی پیدا می کند و چه بسا یک نظریّۀ علمی-چه رسد به فرضیّۀ-که روزگاری حالت قطعیّت به خود گرفته باشد،روز دیگر همچون سرابی نقش بر آب،محو و نابود گردد.لذا اگر مفاهیم قرآنی را با ابزار ناپایدار علمی تفسیر و توجیه کنیم،به معانی قرآن که حالت ثبات و واقعیّتی استوار دارند،تزلزل بخشیده و آن را نااستوار می سازیم.خلاصه،گره زدن فرآورده های دانش با قرآن،کار صحیحی به نظر نمی رسد.

آری اگر دانشمندی با ابزار علمی که در اختیار دارد و قطعیّت آن برایش روشن است،توانست از برخی ابهامات قرآنی-که در همین اشاره ها نمودار است-پرده بردارد،کاری پسندیده است.مشروط بر آنکه با کلمۀ«شاید»نظر خود را آغاز کند و بگوید:شاید-یا به احتمال قویّ-مقصود آیه چنین باشد،تا اگر در آن نظریّۀ علمی تحوّلی ایجاد گردد،به قرآن صدمه ای وارد نشود،صرفا گفته شود که تفسیر او اشتباه بوده است.

ما در این بخش از اعجاز قرآنی،با استفاده از برخی نظریّه های قطعی علم منقول از دانشمندان مورد اعتماد،سعی در تفسیر برخی اشارات علمی قرآن نموده ایم.

امّا به این نکته باید توجّه داشت که هرگز نباید میان دیدگاه های استوار دین و فراورده های ناپایدار علم،پیوند ناگسستنی ایجاد نمود.

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 2312


1- انعام 6:59.

3.نکته سوم؛آیا تحدّی-که نمایان گر اعجاز قرآن است-جنبۀ علمی قرآن را نیز شامل می شود؟بدین معنا که قرآن آن گاه که تحدّی نموده و هم آورد طلبیده،آیا به این گونه اشارات علمی نیز نظر داشته است؟یا آنکه بر اثر پیشرفت علم و پی بردن به برخی از اسرار علمی که قرآن به آن ها اشارتی دارد،گوشه ای از اعجاز این کتاب آسمانی روشن شده است.به عبارتی دیگر پس از آن که دانشمندان با ابزار علمی که در اختیار داشتند توانستند ازاین گونه اشارات علمی که تاکنون حالت ابهام داشته، پرده بردارند و در نتیجه به گوشه ای از احاطۀ صاحب سخن(پروردگار)پی ببرند و دریابند که چنین سخنی یا اشارتی در آن روزگار،جز از پروردگار جهان امکان صدور نداشته و بدین جهت مسألۀ اعجاز علمی قرآن مطرح گردیده است! برخی بر همین عقیده اند،که این گونه اشارات علمی دلیل اعجاز می تواند باشد.

ولی تحدّی به آن صورت نگرفته است،چون روی سخن در آیات تحدّی با کسانی است که هرگز با این گونه علوم آشنایی نداشته اند.بر این مبنا قرآن در جهت علمی همانند دیگر کتب آسمانی است،که صورت تحدّی به خود نگرفته اند،گرچه اشارات علمی دلیل اعجاز می توانند باشند (1).

ولی این طرز تفکّر از آنجا نشأت گرفته که گمان برده اند روی سخن در آیات تحدّی تنها با عرب معاصر نزول قرآن بوده است،در حالی که قرآن مرحله به مرحله از محدودۀ زمانی عصر خویش فراتر رفته و دامنۀ تحدّی را گسترش داده است،نه تنها عرب بلکه تمامی بشریّت را برای ابدیّت به هم آوردی فرا خوانده است.

یکی از آیات تحدّی که در سورۀ بقره است و پس از ظهور و گسترش اسلام در مدینه نازل گشته،تمامی مردم را مورد خطاب قرار داده است،پس از خطاب «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» -با فاصلۀ یک آیه- می فرماید: «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّٰا نَزَّلْنٰا عَلیٰ عَبْدِنٰا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَدٰاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا...» (2)همۀ مردم مخاطب قرار گرفته اند،تا چنان چه تردیدی در رابطه با صحّت وحی قرآنی در دل های شان راه یافته،آزمایش کنند آیا می توانند حتی یک سوره همانند قرآن بیاورند؟هرگز

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 2313


1- ر.ک:دکتر احمد ابو حجر؛التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان،ص 131.
2- آیات شمارۀ 21 و 23 و 25.

نتوانسته و نخواهند توانست.

آیه «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلیٰ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْآنِ لاٰ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً» (1)آب پاکی را بر دست همه ریخته،تمامی انس و جنّ را به نحو جمعی-که عموم افرادی و ازمانی هر دو را شامل می شود (2)-مورد تحدّی قرار داده است و اعلام کرده که اگر همۀ انسان ها و پریان پشت در پشت هم بکوشند تا همچون قرآنی بیاورند نخواهند توانست.

اکنون می پرسیم که این گونه گسترش در دامنۀ تحدّی-که همۀ انسان ها را در همۀ سطوح و در طول زمان شامل گردیده است-آیا نمی تواند دلیل آن باشد که همۀ جوانب اعجاز قرآنی،هر کدام به فراخور حال مخاطب خاصّ خود،مورد تحدّی قرار گرفته باشند؟به سادگی نمی توان از کنار این احتمال گذشت یا آن را نادیده گرفت!

نمونه هایی از اشارات علمی
اشاره

در قرآن ازاین گونه اشارات علمی و گذرا بسیار است.برخی از این اشارات از دیر زمان و برخی در سالیان اخیر با ابزار علم روشن شده و شاید بسیاری دیگر را گذشت زمان آشکار سازد.دانشمندان-به ویژه در عصر حاضر-در این باره بسیار کوشیده اند،گرچه افرادی به خطا رفته ولی بسیاری نیز موفّق گردیده اند.نمونه هایی ازاین گونه اشارات در بخش اعجاز علمی قرآن در کتاب«التمهید»ج 6 آمده است، در اینجا به جهت اختصار به چند نمونه بسنده می کنیم:

رتق و فتق آسمان ها و زمین

«أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ کٰانَتٰا رَتْقاً فَفَتَقْنٰاهُمٰا» (3)«رتق»به معنای«به هم پیوسته»و«فتق»به معنای«از هم گسسته»است.در این آیه آمده است که آسمان ها و زمین به هم پیوسته بوده اند و سپس از هم گسسته شدند.

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 2314


1- اسراء 17:88.
2- این یک اصطلاح اصولی است و مقصود همۀ افراد در طول زمان می باشد.
3- انبیا 21:30.

مفسّران در این پیوسته بودن و گسسته شدن زمین و آسمان ها اختلاف نظر داشته اند.بیشتر بر این نظر بوده اند که مقصود از به هم پیوستگی و گسسته شدن، همان گشوده شدن درهای آسمان و ریزش باران است، «فَفَتَحْنٰا أَبْوٰابَ السَّمٰاءِ بِمٰاءٍ مُنْهَمِرٍ (1)؛پس درهای آسمان را با آبی ریزان گشودیم».و نیز شکافتن زمین و روییدن گیاه،چنانچه می فرماید: «ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا فَأَنْبَتْنٰا فِیهٰا حَبًّا (2)؛زمین را شکافتیم و پس در آن،دانه رویانیدیم».علاّمه طبرسی گوید:«و این معنا از دو امام(ابو جعفر باقر و ابو عبد اللّه صادق علیهما السّلام روایت شده است (3)،در«روضۀ کافی»روایتی ضعیف السند از امام باقر علیه السّلام است (4)و در تفسیر قمی روایتی که اتصال سندی ندارد از امام صادق علیه السّلام روایت شده است (5).

تفسیر دیگری در این باره شده که آسمان ها و زمین ابتدا به هم پیوسته بودند سپس از هم جدا گشته و به این صورت درآمده اند.چنانچه در سورۀ«فصّلت» می خوانیم: «ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ وَ هِیَ دُخٰانٌ فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ. فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ (6)؛[خداوند]هنگامی که به آفرینش آسمان روی آورد،آسمان ها به صورت دودی-تودۀ گازی-بودند.آن گاه به زمین و آسمان فرمان داد که به صورت جدا از هم حضور یابند-چه بخواهند و چه نخواهند-(یعنی یک فرمان تکوینی بود)،آن ها[به زبان حال]گفتند:فرمان پذیر آمدیم.سپس هفت آسمان را این چنین استوار ساخت».

مطلب مذکور در آیۀ فوق مبیّن یک حقیقت علمی است که دانش روز،کم وبیش به آن پی برده است و آن این است که منشأ جهان مادّی به صورت یک تودۀ گازی بوده است.بدین ترتیب واژۀ«دخان»در کلمات عرب،دقیق ترین تعبیر از مادّۀ نخستین ساختار جهان است.

مولا امیر مؤمنان-مکرّرا-در نهج البلاغه به همین حقیقت علمی که آیۀ کریمه به

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 2315


1- قمر 54:11.
2- عبس 80:27-26.
3- مجمع البیان؛ج 7،ص 45.
4- کافی شریف؛ج 8،ص 95،شمارۀ 67 و ص 120،شمارۀ 93.
5- تفسیر قمی؛ج 2،ص 70.
6- فصّلت 41:12-11.

آن اشارت دارد،تصریح فرموده است.در اوّلین خطبۀ نهج البلاغه-که دربارۀ آفرینش جهان است-می خوانیم:«ثم أنشأ سبحانه فتق الأجواء و شقّ الأرجاء و سکائک الهواء...ثم فتق ما بین السماوات العلی فملأهنّ أطوارا من ملائکته؛سپس خداوند فضاهای شکافته و کرانه های کافته و هوای به آسمان و زمین راه یافته را پدید آورد...آن گاه میان آسمان های زبرین را بگشود و از گونه گون فرشتگان پر نمود».در خطبۀ 211 می فرماید:«ففتقها سبع سماوات بعد ارتتاقها؛آن ها را از هم شکافت پس از آن که به هم پیوسته بودند».

علاّمۀ مجلسی-در شرح روضۀ کافی-پس از نقل دو روایت سابق الذکر می فرماید:«این دو روایت،بر خلاف آن چیزی است که از مولا امیر مؤمنان علیه السّلام رسیده است» (1).در این باره تفصیلا سخن گفته ایم (2).

نقش کوه ها در استواری زمین

در نه جای قرآن از کوه ها با تعبیر«رواسی»یاد شده است (3)«وَ جَعَلْنٰا فِی الْأَرْضِ رَوٰاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ (4)؛و کوه ها را در زمین پابرجا و استوار نهادیم تا مبادا[زمین]آنان [-مردم]را تکان دهد و بلرزاند».

اساسا تعبیر از کوه ها به«رواسی»بدان جهت است که«ثابت هایی»هستند که بر ریشه های مستحکم استوار می باشند و از مادّۀ«رست السفینه»گرفته شده،به معنای لنگر انداختن کشتی است که به وسیلۀ این لنگرها در تلاطم آب های دریا استوار و پابرجا می ماند. ازاین رو،کوه ها همچون لنگرهایی هستند که زمین را در گردش ها و چرخش های خود،از لرزش و تکان بازمی دارد .

همچنین از کوه ها به«أوتاد»تعبیر شده،به معنای میخ ها،که زمین را از هم پاشی

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 2316


1- مرآه العقول؛ج 25،ص 232.در نتیجه دو روایت سابق الذکر به جهت ضعف سند،قابل استناد نیستند.تنها فرمودۀ مولا امیر مؤمنان که سند قطعی است می تواند تفسیر آیه باشد.
2- ر.ک:التمهید،ج 6،ص 139-129.
3- سوره های رعد:3.نمل:61.حجر:19.ق:7.نحل:15. لقمان:10. انبیا:31. فصّلت:10.مرسلات:27.
4- انبیا 21:31.

و فروریزی نگاه می دارد «وَ الْجِبٰالَ أَوْتٰاداً» (1).

مولا امیر مؤمنان در این زمینه گفتاری دارد،که بخوبی تعابیر اعجازگونۀ قرآن را روشن می سازد.می فرماید:

«و جبل جلا میدها،و نشوز متونها و أطوادها،فأرساها فی مراسیها،و ألزمها قراراتها.فمضت رءوسها فی الهواء،و رست أصولها فی الماء.فأنهد جبالها عن سهولها،و أساخ قواعدها فی متون أقطارها و مواضع أنصابها.فأشهق قلالها،و أطال أنشازها،و جعلها للأرض عمادا،و أرّزها فیها أوتادا.فسکنت علی حرکتها من أن تمید بأهلها،أو تسیخ بحملها،أو تزول عن مواضعها.فسبحان من أمسکها بعد موجان میاهها (2)؛همراه با سرشتن صخره های بزرگ زمین و برآمدن دل این صخره ها و قله های بلند سر به فلک کشیده،در جایگاه های خود استواریشان بخشید.پس قلّه ها را در هوا به بلندا برد و ریشه هایشان را در آب فروکشید .بدین سان خداوند کوه ها را با بلنداشان از دشت ها جدا ساخت و پایه های شان را چونان ریشۀ درختان در زمین های پیرامون و مواضع نصبشان،در اعماق زمین نفوذشان داد.کوه ها را با قلّه هایی بس بلند و سلسله هایی به هم پیوسته و دراز،تکیه گاه زمین ساخت و چونان میخ ها بر آن بکوفت.چنین است که زمین به رغم حرکات گوناگونی که دارد، برای ساکنانش از لرزش و تکان نگاه داشته شد و از فرودر کشیدن بار خود،بازداشته شد و از لغزش از جایگاه خود در امان ماند.پس بزرگ است خداوندی که زمین را به رغم تلاطم امواج خروشان آب های آن،چنین استوار نگاه داشت».

در بخشی از این گفتار درربار آمده:«زمین به رغم حرکت های خود از لغزش و لرزش و فروپاشیدگی نگاه داشته شد».از این گفتار سه نکته به دست می آید:

1.زمین دارای حرکت های گوناگون است،ولی به رغم این حرکت ها آرامش و تعادل خود را حفظ کرده است.

2.پوستۀ زمین مستحکم است و از هم نمی گسلد و لایه هایش گسسته نمی شود، تا ساکنان و بارهایش را در درون خود فرونکشد .

3.زمین در حرکت وضعی و انتقالی و برخی حرکت های دیگر،آرام و استوار

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 2317


1- نبأ 78:7.
2- خطبۀ شمارۀ 211(صبحی صالح)ص 328.

است و از مدارهایی که به طور منظّم در آن می گردد،بیرون نمی افتد.

این گونه نکته ها امروزه مورد تأیید اکتشافات و پژوهش های علمی قرار گرفته است.این اثر بزرگ کوه ها-که حیات را بر پهنای زمین میسّر ساخته است- به دلیل آن است که سلسله کوه های پراکنده در پوستۀ سخت زمین،همانند کمربند زنجیره ای اطراف زمین را در بر گرفته اند.

اکنون بهتر می توانیم به ظرافت و دقّت فرمودۀ امام علیه السّلام در خطبۀ یکم نهج البلاغه پی ببریم،که به جای کلمۀ جبال(کوه ها)واژۀ صخور(صخره ها)را به کار برده«و وتّد بالصخور میدان أرضه؛و به کوه های گران،زمین را میخ کوب نموده به آن استواری بخشیده است».این گفتار،تفسیر آیۀ فوق الذکر است «وَ جَعَلْنٰا فِی الْأَرْضِ رَوٰاسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ» (1).امام علیه السّلام جنبۀ«صخره ای»بودن کوه ها را در جهت استحکام و استواری مرتبط می داند.

سلسله کوه های سنگی-بایستی و بلندی هایی که دارند-نقش بزرگی در تعادل زمین و ثبات اجزا و استواری پوستۀ آن دارند تا این کوه ها با وجود شعله ور بودن درون و التهاب گداخته های آن،در هم شکسته و لرزان نشوند.

آشنایان با علوم طبیعی می دانند که زمین با حلقه هایی از سلسله کوه ها،محاصره شده است و این امر عامل حفظ بیشتر ثبات زمین می باشد.حکمت و چگونگی ارتباط این سلسله کوه ها با یکدیگر و جهت امتداد آن ها نیز بر طبیعی دانان پوشیده نیست.این سلسله کوه ها بر اساس نظمی بدیع و محکم و توجّه برانگیز،زمین را به شکل حلقه هایی کوهستانی درآورده است که از چهار طرف آن را در بر گرفته اند.

وقتی به نقشۀ طبیعی زمین نظر می افکنیم،ناهمواری های زمین را به روشنی مشاهده می کنیم و می بینیم سلسله کوه ها به طور عموم در طول هر قارّه امتداد می یابد.گویا این کوه ها ستون فقرات قارّه ها هستند.

هنگامی که به شبه جزیره های هر قارّه می نگریم سلسله کوه ها را در طولانی ترین شکل ممکن امتداد یافته می یابیم.در طول جزایر کوهستانی-بزرگ یا کوچک-نیز سلسله کوه هایی یافت می شود.

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 2318


1- انبیا 21:31.

امروزه با سیر و مطالعه در بستر دریاها و اقیانوس ها به طور یقین ثابت شده است که بیشتر جزیره ها و ارتفاعات آن ها در حقیقت دامنه و امتداد سلسله کوه ها و جزئی از آن ها هستند،به این صورت که قسمتی از آن کوه ها در آب دریاها فرورفته و پوشیده شده و بخشی دیگر همانند جزیره ها،بر سطح آب آشکار است.

بنابراین تمام قارّه ها به وسیلۀ سلسله کوه ها و از طریق خشکی یا دریا به یکدیگر متصل اند.جالب توجّه است بدانیم،حلقه ای از سلسله کوه ها در زیر دریا و در نزدیکی ساحل شمالی قاره های سه گانه شمالی قرار دارد که کاملا اقیانوس منجمد شمالی را در بر گرفته است و بسیاری از جزیره های حاشیۀ این ساحل برجستگی های آن سلسله کوه ها هستند.

یعنی در قطب جنوب نیز حلقۀ دیگری از سلسله کوه ها قرار دارد که قطب منجمد جنوب را در بر گرفته است.بین دو حلقۀ یادشده حلقه های دیگر سلسله کوه ها که در طول قارّه ها و اقیانوس ها از شمال تا جنوب امتداد دارد پیوندی محکم ایجاد کرده است.گویی این سلسله کوه ها،چارچوب هایی مشبّک هستند که پنجه در دست آویز زمین زده اند و از متلاشی شدن و تجزیه و پراکندگی ذرّات زمین در فضا جلوگیری می کنند.

از جهت دیگر،درون زمین شعله ور است.آتش برافروخته و زبانه دار و خشمگینی در درون زمین شعله ور است،گویی نزدیک است از خشم به جوش و خروش آید و اگر ضخامت و سختی پوستۀ زمین نبود،این آتش برافروخته زمین را درهم می ریخت. زمین لرزه ها و آتش فشان هایی که گه گاه مشاهده می شود بخشی ناچیز از التهاب و فوران آتش درونی زمین است.

سختی و ضخامت پوستۀ روی زمین-که از دیرباز سرد مانده است-از فوران درون برافروختۀ زمین مانع می شود و اگر سختی و صلابت پوستۀ زمین نبود، لرزش های شدید و مستمرّ تمام زمین را فرا می گرفت.اگر خداوند زمین را نگه نمی داشت و آرامش نمی بخشید،زمین ساکنانش را در خود فرومی کشید و اطرافش شکافته می شد و همه چیز در هم فرومی ریخت .اما خداوند آسمان و زمین را نگاه می دارد تا از استواری که دارند نلغزند «إِنَّ اللّٰهَ یُمْسِکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 2319

أَنْ تَزُولاٰ» (1).

ملاحظه می شود که کوه ها صخره های کوهستانی سلسله واری هستند که زمین را احاطه کرده اثر مستقیمی بر توازن زمین دارد و جلوی لرزش آن را می گیرد،به علاوه سختی این پوستۀ دربرگیرندۀ زمین جلوی اشتعال درونی زمین را نیز می گیرد،که در کلام مولا امیر مؤمنان علیه السّلام به این حقایق آشکار(از دیدگاه علم روز)اشارت فرموده است (2).

دشواری تنفّس با افزایش ارتفاع

«وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّمٰا یَصَّعَّدُ فِی السَّمٰاءِ» (3)در این آیه از سختی و دشواری زندگی گمراهان سخن می گوید و آنان را به کسی تشبیه می کند که در حال صعود به لایه های بالایی جوّ است و در اثر این صعود دچار تنگی نفس و فشار سخت بر سینۀ خود می گردد.

مفسّران پیشین در وجه تشبیه،در آیۀ فوق اختلاف نظر دارند.برخی بر این باور بوده اند که مقصود تشبیه به کسی است که بیهوده می کوشد تا پرواز کند و مانند پرندگان در آسمان به پرواز درآید،چون این کار برایش مقدور نیست ناراحت می شود و از شدت ناراحتی نفس کشیدن بر او دشوار می گردد.

برخی گفته اند که این تشبیه همانند حالتی است که درختان نونهال بخواهند در جنگل های انبوه رشد یابند،امّا درختان کهن سر در هم کرده راه سر برافراشتن را مسدود می کنند و این درختان تازه رشد به سختی و دشواری راه خود را به فضای آزاد باز می کنند.مطالبی از این قبیل گفته شده که هیچ کدام مفهوم آیه را به خوبی روشن نمی سازد.

ولی امروزه با پی بردن به پدیدۀ فشار هوا در سطح زمین و تناسب آن با فشار درجۀ خون از داخل بدن،که موجب تعادل فشار بیرونی و درونی است،وجه تشبیه

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 2320


1- فاطر 35:41.
2- برای توضیح بیشتر ر.ک:التمهید؛ج 6،ص 161-151.
3- انعام 6:125.

در آیه بهتر روشن شده و تا حدودی از ابهامات تفاسیر پیشین کاسته شده است.

اشتباه مفسّران پیشین در این بوده که از تعبیر«یصّعّد فی السّماء»-با تشدید صاد و عین و به کار بردن«فی»-کوشش برای صعود به آسمان فهمیده اند.در صورتی که اگر این معنا مقصود بود،بایستی واژۀ«إلی»را به جای«فی»به کار می برد.دیگر آن که «یصّعّد»-از نظر لغت-مفهوم«صعود»و بالا رفتن را نمی دهد،بلکه کاربرد این لفظ- از باب تفعّل«تصعّد»-برای افادۀ معنای به دشواری افتادن می باشد به گونه ای که از شدّت احساس سختی،نفس در سینه تنگ شود.در لغت«تصعّد نفسه»به معنای به دشواری نفس کشیدن و تنگی سینه و احساس درد و رنج است.واژه های«صعود»و «صعد»بر دامنه های صعب العبور اطلاق می شود و برای هر امر دشوار بسیار سختی به کار می رود.در سورۀ جن آمده: «وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ یَسْلُکْهُ عَذٰاباً صَعَداً (1)؛و هر که از یاد پروردگار خود روی گرداند،او را در عقوبت دشواری در می آورد».در سوره مدّثّر نیز آمده: «سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً (2)؛او را به سخت ترین عقوبتی دچار می سازم».

ازاین رو معنای «کَأَنَّمٰا یَصَّعَّدُ فِی السَّمٰاءِ» چنین می شود:او مانند کسی است که در لایه های مرتفع جوّ،دچار تنگی نفس و سختی و دشواری فراوان گشته است.در واقع کسی که خدا را از یاد برده-در زندگی-مانند کسی است که در لایه های بالایی جوّ قرار دارد و دست خوش درد و رنج و سختی تنفّس است.لذا از این تعبیر(اعجاز گونه)به خوبی به دست می آید که اگر کسی در لایه های فوقانی جوّ فاقد وسیلۀ حفاظتی باشد،دچار چنین دشواری و تنگی نفس می گردد.این جز با اکتشافات علمی روز قابل فهم نیست،که در آن روزگار برای بشریّت پوشیده بوده است.

پیشینیان بر این عقیده بوده اند که هوا فاقد وزن است،تا سال 1643 م که وسیلۀ هواسنجی بر دست«توریچلی»(1608-1647)اختراع گردید (3)و بدین وسیله پی بردند که هوادارای وزن است.همچنین پی بردند که هوا ترکیبی از گازهای مخصوصی است که هریک وزن مشخصی دارد و می توان وزن هوا را در هر کجا با

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 2321


1- جن 72:17.
2- مدّثّر 74:17.
3- ر.ک:تاریخ علوم«پی یر روسو»ترجمۀ حسن صفاری،ص 256.

مقدار فشاری که وارد می آورد،سنجید و هر چه از سطح دریا بالا رویم از این فشار کاسته می شود.اکنون به دست آمده که فشار هوا در سطح دریا،معادل ثقل لولۀ عمودی جیوه به ارتفاع 76 سانتی متر است.همین فشار در سطح دریا بر بدن انسان وارد می شود.ولی در ارتفاع 5 کیلومتر از سطح دریا،این فشار به نصف کاهش می یابد.پس هر چه بالاتر رود،این فشار به طور معکوس پایین می آید،به ویژه در لایه های بالای هوا که تراکم هوا به گونۀ فاحشی پایین می آید و رقیق می گردد.

در واقع نیمی از گازهای هوایی،یعنی تراکم پوشش هوایی چه از لحاظ وزن و چه از لحاظ فشار،در میان از سطح دریا تا ارتفاع 5 کیلومتر واقع گردیده و سه چهارم آن تا ارتفاع 12 کیلومتر می باشد.ولی موقعی که به ارتفاع 80 کیلومتر برسیم،وزن هوا تقریبا به 1/20000 پایین می آید.به وسیلۀ شهاب های آسمانی به دست آمده که تراکم هوا تقریبا تا حدود ارتفاع 350 کیلومتر است،زیرا از فاصلۀ 350 کیلومتری سنگ های آسمانی بر اثر اصطکاک و برخورد با ذرّات هوا ملتهب و شعله ور می گردند (1).

هوا سنگینی و فشار خود را از تمامی جوانب بر بدن ما وارد می سازد،ولی ما فشار و سنگینی آن را احساس نمی کنیم،زیرا فشار خون عروق بدن ما معادل فشار هوا است و هر دو فشار خارج و داخل بدن متعادل می باشند.لیکن موقعی که انسان بر کوه های بلندبالا می رود و فشار هوا کم می شود،این تعادل بر هم خورده،فشار داخلی از فشار خارجی بیشتر می شود.اگر رفته رفته فشار هوا کاهش یابد،گاه خون از منافذ بدن بیرون می زند.اوّلین احساسی که به انسان در آن هنگام رخ می دهد، سنگینی بر دستگاه تنفّسی است که بر اثر فشار خون بر عروق تنفّسی تحمیل می شود و مجرای تنفّس را تنگ کرده و موجب دشواری تنفس می گردد (2).

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 2322


1- ر.ک:بصائر جغرافیّه،نوشته استاد رشید رشدی بغدادی،ص 208-205.
2- ر.ک:مبادئ العلوم العامه،ص 57 و نیز کتاب«مع الطب فی القرآن الکریم»،ص 21.
آب منشأ حیات

«وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ» (1).پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرموده:«کلّ شیء خلق من الماء» (2).

طبق آیۀ فوق و فرمودۀ پیامبر،همۀ موجودات منشأ هستی خود را از آب گرفته اند.مرحوم صدوق از جابر بن یزید جعفی-که از بزرگان تابعین (3)به شمار می رود-از امام باقر علیه السّلام پرسش هایی دارد،از جمله در رابطه با آغاز آفرینش جهان می پرسد.امام در جواب می فرماید:«أوّل شیء خلقه من خلقه،الشیء الذی جمیع الأشیاء منه،و هو الماء (4)؛نخستین آفریده ای که خدا خلق کرد،چیزی است که تمامی اشیا از آن است و آن آب است».

مرحوم کلینی در روضۀ کافی روایتی از امام باقر علیه السّلام آورده که در جواب مرد شامی فرموده:«نخست آن چیزی را آفرید که همۀ چیزها از آن است و آن چیز که همۀ اشیا از آن آفریده شده،آب است.در نتیجه خدا نسب هر چیزی را به آب رساند،ولی برای آب نسبی که بدان منسوب شود قرار نداد» (5).

همچنین محمد بن مسلم-که شخصیّتی عالی قدر به شمار می رود-از امام صادق علیه السّلام چنین روایت کرده است:«کان کل شیء ماء،و کان عرشه علی الماء» (6).

آیۀ شریفه: «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیّٰامٍ وَ کٰانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمٰاءِ (7)؛ و او است که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش[تدبیر]او[پیش از آن]بر آب بود»،دلالت دارد که پیش از پیدایش جهان هستی،از آسمان ها گرفته تا زمین،آب پدید آمده است،زیرا در تعبیر«و کان عرشه علی الماء»واژۀ«عرش»کنایه از

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 2323


1- انبیا 21:30.
2- بحار الانوار؛ج 54،ص 208،شمارۀ 170. الدر المنثور؛ج 4،ص 317.
3- تابعین به کسانی گفته می شود که پس از اصحاب آمده از ایشان کسب فیض نمودند و خود به دیدار مبارک پیامبر نایل نگردیده اند.
4- کتاب توحید صدوق؛ص 67،شمارۀ 20،باب التوحید.
5- کافی شریف؛ج 8،ص 94،شمارۀ 67.
6- همان؛ص 95،شمارۀ 68.
7- هود 11:7.

عرش تدبیر و منظور،علم خدای متعال است به همۀ مصالح و شایستگی ها و بایستگی های هستی،در برهه ای که جز آب چیزی نبوده است.در نتیجه آیه کنایه از آن است که خدای تعالی بود و هیچ چیز با او نبود،و خداوند پیش از آفرینش جهان ابتدا آب،سپس همۀ مخلوقات را از آب آفرید.

قرآن کریم در چند جا اشاره دارد که ریشۀ زندگی،هم در منشأ و پیدایش و هم در صحنۀ هستی و تداوم حیات،همه از آب است.می فرماید:

«وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ (1)؛هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم».

«وَ اللّٰهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ مٰاءٍ (2)؛خدا هر جنبنده ای را از آب آفرید».

دربارۀ انسان می گوید:

«وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمٰاءِ بَشَراً (3)؛و او است که از آب بشری آفرید».

مقصود از این آب همان آبی است که سر منشأ همۀ موجودات است چنان چه در آیات فوق آمده،یا منظور از آب،نطفه است چنان چه در آیۀ «خُلِقَ مِنْ مٰاءٍ دٰافِقٍ (4)؛ [آدمی]از آبی جهنده آفریده شد». «أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ مٰاءٍ مَهِینٍ (5)؛مگر شما را از آبی پست نیافریدیم؟».مقصود از«پست»بدبو و نفرت آور،بر حسب ظاهر است.ولی بیشتر مفسرین بر این عقیده اند که منظور از«ماء»همان پدیدۀ نخستین است«أوّل ما خلق الله الماء (6)؛نخستین چیزی که خدا آفرید آب بود»،که تمامی پدیده ها از آن ریشه گرفته اند،زیرا بذر نخستین موجود زنده تنها از آب پاشیده شد،همان بذر اوّلیّه ای که به صورت حیوان سادۀ تک سلولی (آمیب)شکل گرفت و به سوی جاندارانی که اعضای پیچیده با بیش از یک میلیون سلول پیشرفت کرد.

امّا چگونگی پیدایش حیات-در آب اقیانوس ها،دریاها و باتلاق ها-از نکات مبهمی است که هنوز علم تجربی بدان دست نیافته است. ازاین رو است که تئوری تکامل جانداران-به هر شکل و فرضیّه ای که تاکنون مطرح شده-به بررسی مرحلۀ پس از پیدایش نخستین سلول زنده پرداخته است،اما برهۀ پیش از آن هنوز مجهول

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 2324


1- انبیا 21:30.
2- نور 24:45.
3- فرقان 25:54.
4- طارق 86:6.
5- مرسلات 77:20.
6- تفسیر فخر رازی؛ج 24،ص 16.

مانده است.همین اندازه معلوم گشته که حیات به ارادۀ الهی-که بر تمامی مقدّرات هستی چیره است-به وجود آمده است و این امر مسلّمی است که از پذیرش آن گریزی نیست،زیرا که هم تسلسل باطل است و هم خودآفرینی محال.دانش تجربی روز هم خودآفرینی را باطل می شناسد (1).

پوشش هوایی حافظ زمین

«وَ جَعَلْنَا السَّمٰاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آیٰاتِهٰا مُعْرِضُونَ (2)؛و آسمان را سقفی محفوظ [بر فراز زمین]قرار دادیم،که اینان از نشانه های آن روی گردانند».

گرد زمین را پوشش هوایی ضخیمی فرا گرفته،که عمق آن به 350 کیلومتر می رسد.هوا از گازهای«نیتروژن»-به نسبت 78/03 درصد و«اکسیژن»به نسبت 20/99 درصد و اکسید کربن به نسبت 0/04 درصد و بخار آب و گازهای دیگر به نسبت 0/94 درصد ترکیب یافته است.این پوشش هوایی با این حجم ضخیم و با این نسبت های گازی فراهم شدۀ در آن،همچون سپری آسیب ناپذیر،زمین را در برگرفته و آن را از گزند سنگ های آسمانی که به حدّ وفور (3)به سوی زمین می آیند و از همۀ اطراف،تهدیدی هولناک برای ساکنان زمین بشمار می روند،حفظ کرده زندگی را برایشان امکان پذیر می سازد.

فضا انباشته از سنگ های پراکنده ای است که بر اثر ازهم پاشیدگی ستاره های متلاشی شده به وجود آمده اند.از این سنگ ها به صورت مجموعه های بزرگ و فراوانی پیرامون خورشید درگردشند و روزانه تعداد زیادی از این سنگ ها موقع نزدیک شدن به کرۀ زمین به وسیلۀ نیروی جاذبه به سمت زمین کشیده می شوند.این سنگ ها برخی بزرگ و برخی کوچک و با سرعتی حدود(60-50)کیلومتر در ثانیه به سوی زمین فرودمی آیند ،که سرعتی فوق العاده است.ولی هنگامی که وارد لایۀ هوایی می شوند در اثر سرعت زیاد و اصطکاک فوق العاده با ذرات هوا،داغ شده

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 2325


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک:التمهید؛ج 6،ص 61-31.
2- انبیا 21:32.
3- روزانه میلیون ها سنگ پرتاب آسمانی به سوی زمین هدف گیری می شود.

شعله ور می شوند و در حال سوختن یک خطّ نوری ممتدّ به دنبال خود ترسیم می کنند و به سرعت محو و نابود می شوند که به نام شهاب سنگ شناخته شده اند.

برخی از این سنگ پرتاب ها آن اندازه بزرگ اند،که از لایۀ هوایی گذشته،مقداری از آن به صورت سنگ های سوخته با صدای هولناکی به زمین اصابت می کند.

این خود از آثار رحمت الهی است که ساکنان زمین را از آسیب پرتاب های آسمانی فراوان در امان داشته و پوششی بس ضخیم آنان را از گزند آفات گرداگردشان محفوظ داشته است که اگر چنین نبود،امکان حیات بر روی کرۀ زمین میسّر نبود.علاوه در مورد پوشش اطراف زمین وجود لایۀ ازن از اهمیت بالایی برخوردار است.این لایه که در اثر رعد و برق به وجود می آید،زمین را در برابر پرتوهای مضرّ کیهانی محافظت می کند.اگر این لایه نبود حیات روی زمین ممکن نمی شد.که تفصیل آن در جای خود آورده شده است.پس همواره باید گفت:

«سُبْحٰانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنٰا هٰذٰا وَ مٰا کُنّٰا لَهُ مُقْرِنِینَ» (1).

3.اعجاز تشریعی
اشاره

انسان همواره پرسش هایی دربارۀ هستی و راز آفرینش با خود داشته و پیوسته در تلاش بوده است تا پاسخ های قانع کننده ای برای آن بیابد؛سؤال هایی از قبیل آن که از کجا آمده چرا آمده و به کجا می رود؟کوشش های او برای یافتن پاسخ هایی در این زمینه،مجموعه مسایل فلسفی را تشکیل می دهد که هدف آن ها پی بردن به راز هستی است.ولی آیا این کوشش ها به پاسخ قانع کننده ای رسیده است و تمامی جوانب این پرسش ها روشن شده است،یا آن که زوایای تاریک همچنان در مسایل و مباحث انجام شده وجود دارد؟در این باره قرآن می فرماید: «وَ مٰا أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّٰ قَلِیلاً (2)؛هر آن چه از دانش به دست آورده اید اندکی بیش نیست».

دین،آن گونه که قرآن عرضه کرده،پاسخ تمامی این مسایل را به گونۀ کافی و شافی داده است.با تعمّق در آن چه قرآن عرضه کرده،انحراف اندیشه ها تعدیل می شود و راه های نیمه رفته تکمیل می گردد. «یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ قَدْ جٰاءَتْکُمْ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 2326


1- زخرف 34:13.
2- اسراء 17:85.

وَ شِفٰاءٌ لِمٰا فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (1)؛ای مردم!پند و اندرزی از جانب خداوند به شما داده شده است که مایۀ بهبودی و آرامش خاطرتان می باشد و رحمت و هدایتی برای مؤمنان است.» مقصود از بهبود بخشیدن سینه ها،رها ساختن انسان از رنجی است که در راه یافتن گمشدۀ خود،در درون خود احساس می کند،زیرا بیانات وحیانی بهترین درمانی است که این درد و رنج ها را بهبودی می بخشد.

«وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ. اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ. عَلَّمَ الْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ یَعْلَمْ» (2).این اولین آیاتی است که بر پیامبر گرامی نازل گردیده و مسألۀ تعلیم انسان را مطرح ساخته است.البته تعلیم آن چه را که انسان در پی تعلّم آن بوده است و فطرت و نهاد آدمی درخواست یافتن آن را داشته است.لذا می فرماید: «وَ آتٰاکُمْ مِنْ کُلِّ مٰا سَأَلْتُمُوهُ (3)؛آن چه را که[در نهاد خود جویای آن بودید و]درخواست[دست یافتن به آن را]داشتید،[خداوند]به شما ارزانی داشت».

لذا قرآن،چیزی را بر انسان عرضه داشته که خود جویای آن بوده و نتوانسته به خوبی و روشنی به آن راه یابد،این خود دلیل اعجاز قرآن است.اگر این لطف و عنایت نبود،انسان هرگز به مقصود خویش دست نمی یافت و اندیشۀ کوتاه بشری به این روشنی و گستردگی،به مطلوب خود نمی رسید.در ذیل به برخی نوآوری های قرآن در جهت هدایت و تکامل انسان اشاره می شود.

معارف و احکام

نوآوری های دین در دو بعد معارف و احکام است.معارف عرضه شده توسط قرآن در جایگاه بلندی قرار دارد و از هرگونه آلودگی و وهم پاک و از خرافات به دور است.از بعد احکام نیز علاوه بر جامع و کامل بودن،از گرایش های انحرافی مبرّا و خالص است.

بشریت از دیرباز در مسألۀ شناخت دست خوش اوهام و خرافات بوده است؛از

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 2327


1- یونس 10:57.
2- علق 96:5-3.
3- ابراهیم 14:34.

بدوی ترین قبایل تا متمدن ترین جوامع بشری آن روز،باورهایی از جهان هستی و مبدأ آفرینش و تقدیر و تدبیر داشتند،که با حقیقت فاصلۀ زیادی داشت و به تصوّراتی خیال گونه می مانست.با داشتن چنین شناختی،بشر آن روز هرگز نمی دانست از کجا آمده و چرا آمده و به کجا می رود.انبیا با آن که جواب این پرسش ها را داده بودند،ولی گفتار انبیا با گذشت زمان دست خوش تحوّل و تحریف گردیده بود؛تا آن که قرآن مجید از نو پاسخ های روشن و قاطعی در تمامی این زمینه ها ارائه نمود.

با مختصر مراجعه به گفته ها و نوشته های سلف،در رابطه با مبدأ و معاد و راز آفرینش و صفات جمال و جلال پروردگار و روش و شیوه های انبیای عظام و مقایسۀ آن با آن چه قرآن بیان داشته،این تفاوت فاحش به خوبی آشکار می گردد.شاید تبیین این تفاوت،برای کسانی که از عادات و رسوم و عقاید جاهلیّت باخبر باشند چندان مشکل نباشد.چه در یونان که مرکز دانش و بینش جهان آن روز به شمار می رفت،چه در جزیره العرب که دورافتاده ترین جوامع بشری به حساب می آمد، حتی با مراجعه به کتب عهدین که رایج ترین نوشته های دینی آن دوران شناخته می شد،این تفاوت آشکار می گردد.بررسی ها در این زمینه بسیار است و نیازی به تکرار نیست،نمونه هایی از آن را در ادامه می آوریم.

دربارۀ تشریع احکام و قوانین حاکم بر نظام حیات اجتماعی،مبانی تشریعات وحیانی دارای دو امتیاز است که در دیگر تشریعات وضعی(بشری)وجود ندارد،یا کمتر رعایت شده است.

اوّل:مبرّا بودن از هرگونه گرایش های منحرف کننده که ممکن است در قوانین وضعیّه تأثیرگذار باشد.تجربه نشان داده که این امکان،در اکثریّت قوانین وضع شده بر دست انسان ها،تحقق یافته است.حتی انسان های بزرگ،هر چند سعی در پرهیز از گرایش های قومی،نژادی،منطقه ای،گروهی و صنفی نموده اند؛باز ناخودآگاه لغزیده اند.امروزه،بشریّت از ناهنجاری این گونه قوانین وضعی،چه در سطح بین المللی و چه در محدوده های خاص،هنوز رنج می برد.

دوم:رعایت سه بعد در حیات انسان،که لازمۀ زندگی اجتماعی وی در این

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 2328

جهان است:رابطۀ وی با شئون فردی و شخصی خود،رابطۀ وی با جامعه ای که در پوشش آن قرار گرفته،رابطۀ وی با خدا و آفریدگار وی.که در همین راستا اخلاق، معنویّت و کرامت انسانی مطرح می شود.

قوانین وضعیه،تنها شئون فردی و اجتماعی را جهت بخشیده و حتی در بعد اول کمتر توجّه نموده،بیشتر همّت را در بعد دوم به کار انداخته است.ولی از بعد سوم،یعنی رابطۀ با پروردگار،به کلی غفلت ورزیده است.در حالی که همین بعد سوم است که به حیات انسان درخشش می دهد و او را کاملا متعادل می سازد و از صورت«بهیمیّت»-انحصار در محدودۀ نیازهای جسمانی-به درآورده،به انسان چهرۀ ملکوتی می بخشد.

اسلام،دربارۀ شئون خاص افراد وظایفی مقرّر داشته که آدمی را در پندار و گفتار و رفتار متعادل می سازد؛و نیز در تأمین مصالح همگانی و تضمین گسترش عدالت اجتماعی می کوشد تا جامعه ای سالم و سعادت بخش فراهم نماید،تا هر فرد به حقوق طبیعی و مشروع خود به آسانی دست یابد.

علاوه بر این دو جهت،انسان را به علوّ شرف و بلندای کرامت خویش آشنا می کند،جایگاه و اخلاق و معنویّت را در زندگی به او نشان می دهد،تا او را از سقوط در«حضیض»ذلّت نادانی ها و وابستگی های پست نگاه دارد و به«اوج» عزّت و رفعت بالا برد.

اسلام،احکام و قوانین تشریعی خود را بر همین سه جهت بنیان نهاده،تا «وَ لَقَدْ کَرَّمْنٰا بَنِی آدَمَ» (1)را تحقّق بخشد،ودایعی را که در نهاد او قرار داده (2)ظاهر سازد و از حالت استعداد به صورت فعلیّت درآورد و از این راه منصب خلافت الهی را که به او عطا کرده،جامۀ عمل بپوشاند.لذا خداوند بر انسان منّت نهاد که او را این چنین به شریعت خود مفتخر نمود و او را به این زیور گران قدر آراست.

«لَقَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ (3)؛خداوند منّت[بزرگی]بر

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 2329


1- اسراء 17:70.
2- اشاره به آیۀ امانت است(احزاب 33:72).
3- آل عمران 3:164.

مؤمنین نهاد که پیامبری از میان خودشان برگزید،تا آیات و نشانه های خود را بر آنان بنمایاند،آنان را از درون پاکیزه سازد و کتاب[تعالیم شریعت]را به آنان بیاموزد و بینشی در درون آنان بیفروزد[تا حقایق برایشان آشکار شود]گرچه پیش از این سخت در گمراهی بودند».

اینک به اختصار،به نمونه هایی از اعجاز هدایتی قرآن در دو بعد معارف و احکام می پردازیم:

صفات جمال و جلال الهی

قرآن خدا را با بهترین وجهی وصف نموده،او را مجمع صفات کمال معرّفی کرده و از هر زشتی و صفت ناپسندی مبرّا و منزّه دانسته است.در پایان سورۀ حشر می خوانیم: «هُوَ اللّٰهُ الَّذِی لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ عٰالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَهِ هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحِیمُ. هُوَ اللّٰهُ الَّذِی لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاٰمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبّٰارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا یُشْرِکُونَ. هُوَ اللّٰهُ الْخٰالِقُ الْبٰارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنیٰ یُسَبِّحُ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» (1)؛او خدایی است که جز او خدایی نیست.به هر چه پنهان و آشکار است آگاهی دارد.مهر او فراگیر و تمامی جهان هستی را چه در اصل وجود و چه در تداوم آن فرا گرفته و این مهر با عنایت خاصّی بندگان صالح خدا را شامل شده است.او خدایی است که جز او خدایی نیست.فرمان روایی است که از هرگونه پستی و فرومایگی به دور است.پرتو رحمت او همگان را سلامت و سعادت بخشیده است.آرامش بخش جهانیان است و همگی در سایۀ رأفت او آرمیده اند.

قدرت و شوکت و هیمنت او فراگیر است و بر هر که و هر چیز پیروز و توان مند می باشد و برتر از همه است.منزّه است چنین خدایی از هرگونه شریک و انبازی که برای او پنداشته اند.او آفریننده و سازنده و صورت بخش همۀ موجودات است.

بهترین نام ها و نشانه های نیک مخصوص او است.هر آن چه در آسمان ها و زمین است تسبیح گوی او است و همگان او را می ستایند.او است که هر چه بخواهد انجام می دهد و هر چه انجام می دهد از مقام حکمت او برخاسته است.بدین سان

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 2330


1- حشر 59:24-23.

هیچ چیزی سدّ راه او نمی گردد،خواسته های او جملگی وفق حکمت و بینش حکیمانۀ او انجام می گیرد.

این گوشه ای از صفات برجستۀ الهی است که قرآن خدا را بدان ستوده است.

ولی آیا در کتب دیگر یا اندیشه های دیگران،چنین وصفی از خدای متعال آمده،یا بر عکس او را به گونه ای وصف کرده اند که هرگز شایستۀ مقام الوهیّت حق تعالی نیست؟! در تورات کنونی که کهن ترین کتاب دینی بشمار می رود و پندار آن می رود که معارف خود را از وحی آسمانی گرفته،می بینیم که خدا به گونه ای ناپسند وصف شده که خرد آن را نمی پذیرد.در داستان آدم و حوّا چنین نوشته که خداوند آدم را از آن جهت از خوردن«شجرۀ منهیّه»منع نمود تا مبادا دارای عقل و شعور گردد، سپس او را از بهشت بیرون راند تا مبادا از درخت«حیات جاویدان»نیز بخورد و همانند خداوند زندگی جاودانی یابد (1).یا این که خداوند در پی آدم آمده بود و آدم در پشت درختان پنهان شده بود،خداوند نمی دانست آدم کجا است و او را می خواند تا خود را نشان دهد.

در داستان ساختن شهر بابل،خداوند بیم آن داشت که انسان ها اگر گرد هم آیند، نیروی متشکلی را به وجود می آورند،آن گاه خطری متوجّه ربوبیّت خداوندی خواهد بود،لذا به جبرئیل دستور فرمود تا تجمع آنان را از هم بپاشد (2).

از آن که بگذریم،در اسطوره های یونانی قدیم،ترسیمی از خداوند جهان ارائه داده اند،که انواع خدایان کوچک و بزرگ(آلهه)را در پی داشته است.گوشه ای از آن را-که صرفا خرافه می ماند-تاریخ نویس معروف«ویل دورانت»در کتاب تاریخ تمدن آورده است(رجوع شود به قسمت یونان باستان به ویژه فصل هشتم) (3).

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 2331


1- ر.ک:باب سوم سفر پیدایش-عهد عتیق؛شمارۀ 12-1.
2- ر.ک:باب یازده سفر پیدایش؛شمارۀ 24-22.
3- تاریخ تمدن؛ج 2،ص 197 به بعد.و عربی آن به نام قصه الحضاره؛ج 6،ص 347-317.(التمهید؛ج 6،ص 262-258).
قداست مقام انبیا

قرآن،انبیای عظام الهی را در والاترین مقام قداست قرار داده،سرآمد بندگان خالص حق تعالی شمرده است.اینان نخبگان و برگزیدگان خلایق بشمار می روند.

«إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفیٰ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرٰاهِیمَ وَ آلَ عِمْرٰانَ عَلَی الْعٰالَمِینَ (1)؛خداوند،آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید».

در سورۀ انعام(آیه های 87-84)پس از آنکه از پیامبرانی مانند اسحاق و یعقوب،نوح،داود و سلیمان و ایوب،یوسف و موسی و هارون و زکریّا و یحیی و عیسی و إلیاس و اسماعیل و یسع و یونس و لوط،و پدران و فرزندان و برادران آنان یاد می کند،آنان را به«محسنین»و«صالحین»وصف می کند،که آنان را بر جهانیان برتری داده و به راه راست هدایت نموده است.

در آیات و سوره های دیگر با بهترین وصفی آنان را ستوده است که با مختصر مراجعه به قرآن کریم این ستایش والا به خوبی آشکار می شود.

این گونه تعبیرها در مورد پیامبران و اولیای الهی مخصوص قرآن است.در سایر متون تعبیرات ناروا در این زمینه زیاد به چشم می خورد.دربارۀ حضرت نوح نوشته اند شراب خوار مستی بود که از شدّت بی هوشی برهنه و مکشوف العوره در میان چادر افتاده بود (2).دربارۀ حضرت ابراهیم نوشته اند که همسر خود را به دروغ خواهر معرفی کرد تا جان و مال خود را حفظ نماید (3).در صورتی که هاجر در آن هنگام در سنین بالای عمر خویش در حدود هفتاد سالگی بود و جای واهمه نبود که فردی غیور مانند حضرت ابراهیم،ناموس خود را فدای جان و مال خود کند.

دربارۀ حضرت لوط گفته اند که در حال مستی با دخترانش درآمیخت و آنان را آبستن نمود (4).دربارۀ حضرت یعقوب که با خداوند کشتی گرفت و بر او چیره گشت و نبوّت از او بستاد (5).

همچنین نوشته اند که ودائع نبوت را از پدرش اسحاق با تزویر در ربود (6).داستان

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 2332


1- آل عمران 3:33.
2- سفر پیدایش؛باب 9،شمارۀ 24-18.
3- همان؛باب 12.
4- همان؛باب 19.
5- همان؛باب 32،شمارۀ 29-22.
6- همان؛باب 27.

عجل بنی اسرائیل و ساختن آن را به هارون نسبت داده اند (1).همچنین افسانۀ داود و اوریا که همسر او را با ترفند شرم آوری از دستش ربود (2).از این قبیل داستان های افسانه آمیز در کتب عهدین فراوان است که در اینجا مجالی بیش از اشاره نبود.

جامعیّت احکام اسلامی

اسلام در بعد تشریع احکام از جامعیّت کاملی برخوردار است،که در هیچ یک از شرایع باقی مانده و نیز تشریعات وضعی،چنین جامعیت و گستردگی به چشم نمی خورد.

اسلام-همان گونه که اشارت رفت-در سه بعد عبادات،معاملات و انتظامات، دیدگاه های مشخصی دارد و در تمامی جوانب این سه بعد به طور گسترده نظرات خود را ارائه داده،بشریّت را برای رسیدن به سعادت حیات(مادّی و معنوی)به پیروی از خود فراخوانده است.

عبادات اسلام،انسان را به پاکی و صفای درون وامی دارد ،او را از آلایش ها پاکیزه نگاه می دارد،روح را آرامش می بخشد و رابطۀ انسان را با ملکوت اعلا مستحکم می سازد و این خود موجب تقویت روح انسان و پاکی و صفای او است.با تأمّل در اوراد و اذکار نماز و خلوص و توجّه قلب به ساحت قدس الهی،و نیز مقاومت درونی که از روزه حاصل می گردد،همچنین با دقّت در دیگر ادعیه و عبادات واجب و مستحب،به ویژه به لحاظ انجام دادن آن ها در اماکن مقدّسه، تمامی این ها حاکی از یک برنامۀ حساب شده برای پاک سازی و طهارت درون انسان و رشد و تکامل او است.

واژۀ«تزکیه»با ترکیب های مختلف در قرآن فراوان آمده است و هدف از تشریع، به ویژه قسمت عبادات را مشخّص می سازد و نشان می دهد که هدف عبادات همان پاکی و صفای درون است.

در سورۀ«شمس»می خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّٰاهٰا (3)؛به یقین رستگار است کسی که

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 2333


1- سفر خروج؛باب 32.
2- صموئیل دوم؛باب 11.
3- شمس 91:9.

درون خود را پاکیزه نماید».و هدف بعثت را همین«تزکیه»خوانده: «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُزَکِّیهِمْ» (1).پیامبری که نشانه ها و آیات الهی را بر مردم بر می شمرد و تلاوت می کند،شریعت و احکام الهی را به آنان می آموزد.به آنان بینش می دهد و آنان را پاکیزه می گرداند.

انسان در درون خود احساس می کند که بر فراز هستی،نیروی برتری هست که تمامی هستی ها را فرا گرفته و خود را ذرّه ای کوچک می بیند که بر روی امواج متلاطم هستی شناور است،آن نیروی برتر و قدرتمند است که او و دیگر ذرّات هستی را نگاه داشته،به علاوه همین عجز و ناتوانی او را به سوی کمال و توانایی مطلق رانده،توجّه درونی او را به سوی کمال مطلق معطوف داشته است. ازاین رو از درون خود می کوشد تا این میل و رغبت و عشق به کمال مطلق را در صورت کلمات و الفاظ(ادعیه و اذکار)ابراز دارد،همین است که عبارات سرشار از محبّت و سپاس،از درون او می جوشد و سیل آسا سرازیر می گردد و اگر قصوری در خود احساس کرده درخواست گذشت و آمرزش می نماید.این چیزی است که انسان از روزی که خود را شناخته با آن خو گرفته و همواره سرشت وجود او با آن همراز بوده است.

عبادت ها و نیایش ها-به شکل های گوناگون-صورت های تجسّدیافتۀ ابراز عواطف درونی او است که برملا می سازد.هر دین و آیینی به شکلی،قسمتی از نمایش های نیایش جوشان انسانی را سرلوحۀ عملی خود قرار داده است.

در آیین های کهن هندوئی و زرتشتی نمونه هایی ازاین گونه نمایش های عبادی- نیایشی وجود داشته است،گونه هایی نیز از نیایش میان جهودان و ترسایان رواج داشته و دارد.امّا به نظر می رسد که شکل های موسوم آمیخته با بسیاری از خرافات و بدعت های ناروا گردیده است.

این گونه ناهنجاری ها در تعلیمات دینی کم کم وسعت یافت و حجیم تر گردید تا آغاز قرن هفتم میلاد که پیامبر اسلام شریعتی پاک و منزّه بر بشریّت آن روز عرضه داشت.در این آیین عبادات و ادعیه و اذکار حاکی از توحیدی ناب و معنویّتی پاک

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 2334


1- بقره 2:129.

بود.معنویّتی که درون ها را به کلّی از آلایش ها و تیرگی ها پاکیزه ساخته به آفاقی تابناک هدایت می نمود و انسان ها که تشنۀ چنین آب زلال و گوارایی بودند،گمشدۀ خود را در شریعت اسلام یافتند و از جان و دل آن را پذیرفتند.

بر پایۀ تعالیم قرآن کریم،دین نیامده که بر مردم دشواری تکلیف را تحمیل کند، بلکه آمده تا آنان را از بار سنگین تیرگی درون رهایی بخشد.

«مٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لٰکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (1)؛خداوند نمی خواهد بر شما تنگ بگیرد،بلکه می خواهد شما را پاک و نعمت خود را بر شما کامل نماید،باشد تا سپاس گزار باشید».

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیٰاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتٰابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ (2)؛او[خداوند]از میان مردم جاهل پیامبری از خودشان برگزید،تا آیات او را بر آنان بخواند و آنان را پاک سازد و کتاب[شریعت حق]را به آنان بیاموزد،و بینش حکمت را در دل آنان بیفروزد،گرچه پیش از این در گمراهی آشکاری به سر می بردند».

این آیه به سه مطلب اساسی اشاره دارد:

1.تزکیه،پاک سازی درون و آراسته نمودن شخصیّت والای انسانیت که در پس پردۀ کالبد جسمانی او نهفته است.

2.تعلیم کتاب،یعنی شریعت که حاوی نبشته های تکلیفی و تشریعی است.

3.آموزش حکمت،یعنی بینش درونی که مایۀ آراسته شدن رفتار و کردار انسان می باشد و همین بینش درونی غایه الغایات است که آدمی را به اوج کرامت انسانی می رساند.

«یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشٰاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ (3)؛خداوند هر که را بخواهد[-شایسته دید]؛بینش حکمت را به او ارزانی می دارد و هر که این بینش را دریافت نمود، هرآینه بر انباشته ای از ارزش ها دست یافته،که به این حقیقت جز صاحبان خرد پی نمی برند».

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 2335


1- مائده 5:6.
2- جمعه 62:2.
3- بقره 2:269.

عبادات در اسلام به گونه پاک و خردپسند و موافق فطرت اصیل انسانی عرضه شده است.در این عبادات نه فقط نیایش شایسته پروردگار و تقرّب او به درگاه الهی لحاظ شده،بلکه پاک سازی درون و پالایش نفس نیز مورد عنایت واقع شده،برآیند این دو گرایش موجب تعادل در ابعاد وجود انسان است.

«مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفٰاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاٰهَ (1)؛بندگان خالص خدا در پیشگاه حضرت حق با درونی پاک و آراسته و از هرگونه آلایشی پیراسته،به نیایش برمی خیزند».

«إِنَّ الصَّلاٰهَ تَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللّٰهِ أَکْبَرُ (2)؛نماز،آدمی را از ناهنجاری در کردار و رفتار بازمی دارد و از آن بالاتر،یاد خدا را در دل ها زنده نگه می دارد».

«حٰافِظُوا عَلَی الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلاٰهِ الْوُسْطیٰ وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ (3)؛بر نمازها و[به ویژه]نماز میانه[نیم روزی]مواظبت کنید-که درب رحمت الهی بر روی شما گشوده است-و در پیشگاه خداوند با حالت خضوع و خشوع بایستید».

«وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰهِ وَ إِنَّهٰا لَکَبِیرَهٌ إِلاّٰ عَلَی الْخٰاشِعِینَ (4)؛از خو گرفتن به مقاومت و نیایش به درگاه ربوبیّت کمک بگیرید-تا شما را همواره زنده دل و نشاط افزا نگاه دارد-همانا نیایش پاک و به دور از آلایش باری سنگین است،جز بر کسانی که لذّت خشوع و خضوع در پیشگاه الهی را دریافته اند».

«وَ أَقِمِ الصَّلاٰهَ طَرَفَیِ النَّهٰارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ،إِنَّ الْحَسَنٰاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئٰاتِ.ذٰلِکَ ذِکْریٰ لِلذّٰاکِرِینَ ؛ (5)در دو طرف روز[بامداد و واپسین]و پاسی از شب،نماز را بپادار ،که زیبایی ها زشتی ها را از میان برمی دارد.و این یادآوری است برای کسانی که یاد خدا باشند».

البته این از ویژگی های عبادت در اسلام است که نخست درون و سپس برون را پاکیزه می گرداند.پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله در این باره می فرماید:«هرگاه در جلوی خانه های شما آبی روان باشد و پیوسته روزی پنج بار در آن آب شستشو کنید،آیا دیگر چرکی و آلودگی بر بدن شما باقی می ماند؟»

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 2336


1- بیّنه 98:5.
2- عنکبوت 29:45.
3- بقره 2:238.
4- بقره 2:45.
5- هود 11:114.

فرمود:«نمازهای پنج گانه همانند همان آب جاری است که هرگاه بندۀ خالص خدا نمازی بجا آورد،آلودگی های حاصله برطرف می شود» (1).

امام صادق علیه السّلام می فرماید:«اگر مردم با همان تذکّر نخستین به خود واگذار می شدند و شریعت به دست آنان سپرده می شد،بدون یادگیری مجدّد که به وسیلۀ پیامبران پی درپی انجام می گرفت، هرآینه بر همان حالت نخستین همراه با آلودگی ها باقی می ماندند و همین بود که شرایع پیشین فرسوده و از میان رفت.لذا خداوند خواست تا شریعت وی به دست فراموشی سپرده نشود،پیامبر اسلام را برانگیخت و نمازهای پنج گانه را واجب نمود،تا روزانه پنج بار یاد او کنند و نام او را به بزرگی ببرند،تا دین و شریعت هیچ گاه به دست فراموشی سپرده نشود» (2).برای توضیح بیشتر به آیات(76-63)سورۀ فرقان رجوع کنید.

از عبادات که بگذریم،ابواب معاملات و در کنار آن احکام انتظامی اسلام،آن اندازه گسترده و فراگیر است که مایۀ حیرت دین پژوهان گردیده است.اصولا شریعتی به این گستردگی که تمامی ابعاد حیات جامعه را زیر دیدگاه خود قرار داده باشد و در هریک نظر داده باشد،همانند شریعت اسلام در دست نیست.یگانه دین الهی زندۀ جهان،اسلام است و بس.

«إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلاٰمُ... (3)؛اسلام تنها شریعتی است که نزد خدا پذیرفته شده...» «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلاٰمِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخٰاسِرِینَ (4)؛و هر که جز اسلام آئینی بجوید،هرگز از او پذیرفته نمی شود و در نهایت زیان برده است».

شرح و بسط این مقال از حوصلۀ بحث حاضر بیرون است،گوشه هایی از آن در «التمهید»(ج 6،ص 340-262)ارائه شده است.

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 2337


1- وسائل؛ج 4،ص 12(مؤسسه آل البیت)شمارۀ 3.
2- همان؛ص 9،رقم 8.
3- آل عمران 3:19.
4- آل عمران 3:85.

فصل نهم : دفع شبهۀ تحریف

اشاره

شبهۀ تحریف قرآن،از دیر زمان مطرح بوده و پیوسته مورد انکار و ردّ علما و محققین بزرگ اسلام بوده است.منشأ این شبهه روایاتی است که در کتب حدیث اهل سنت و شیعه درج شده است و به ظاهر تحریف کلام اللّه را می رساند.این روایات غالبا قابل تأویل می باشد،و در صورت عدم امکان تأویل،کنار گذاشته می شوند.بررسی شبهۀ تحریف به دلیل ارتباط با حجیّت ظواهر قرآن اهمیت دارد، ازاین رو لازم است این مسئله از ریشه مورد ارزیابی قرار گیرد و صحت و سقم این روایات معلوم شود.این بحث در سه بخش مطرح می شود:دلایل نفی تحریف، آرای علمای بزرگ اسلام در این باره و بررسی روایات منقول از اهل سنت و شیعه.

تحریف در لغت

تحریف از ریشۀ«حرف»به معنای کناره می باشد.در سورۀ حج می خوانیم: «وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللّٰهَ عَلیٰ حَرْفٍ فَإِنْ أَصٰابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصٰابَتْهُ فِتْنَهٌ انْقَلَبَ عَلیٰ وَجْهِهِ... (1)؛و بعضی از مردم خدا را در کناره می پرستند[یعنی تنها با زبان نیایش می کنند و ایمان قلبیشان ضعیف است]پس اگر[دنیا به آنان رو کند و نفع و]خیری به آنان برسد بدان اطمینان می یابند،اما اگر ناگواری برای امتحان به آنان برسد، دگرگون می شوند[و به کفر رو می آورند]».

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 2338


1- حج 22:11.

زمخشری در تفسیر این آیه می گوید:«أی علی طرف من الدین لا فی وسطه و قلبه؛اینان پیوسته بر کنارۀ دین قرار دارند،نه در وسط و قلب دین.این بر اثر اضطراب و تزلزل آنان در دین است و بدین لحاظ هیچ گاه آرامش خاطر ندارند، همانند کسی که بر کنارۀ لشکر حرکت می کند تا هرگاه پیروزی و غنیمت نصیب گردید،پابرجا و با دیگران سهیم باشد و اگر شکست فرا رسید پا به فرار گذارده،راه نجات خود را پی بگیرد» (1).

تحریف کلام،کناره زدن از مسیر طبیعی آن است.مسیر طبیعی الفاظ و عبارت ها همان افادۀ معانی حقیقی و مراد واقعی آن هاست و در صورت انحراف از آن معانی، تحریف تحقّق می یابد.لذا تحریف کلام را چنین وصف نموده اند:«تفسیره علی غیر وجهه؛تفسیر نمودن آن بر خلاف آنچه ظاهر آن است»این گونه تفسیر نوعی تأویل نارواست؛یعنی دگرگون ساختن کلام و برگرداندن آن به سوی دیگر است.این گونه تحریف را تحریف معنوی گویند؛زیرا در واقع،تحریف معنوی،دلالت لفظ را دگرگون می سازد و از مسیر خود منحرف می کند.

در قرآن هر کجا واژۀ تحریف آمده همین معنا(تحریف معنوی)اراده شده است.

طبرسی در تفسیر آیه «یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَوٰاضِعِهِ» (2)می گوید:«ای یفسّرونه علی غیر ما انزل و هو سوء التأویل (3)؛آن را بر خلاف آنچه خداوند اراده کرده تفسیر می کنند و آن بد تأویل کردن است».زمخشری در تفسیر آیه می گوید:«أی یمیلونها عن مواضعها (4)؛لفظ را از موضع خود منحرف ساخته اند»؛زیرا اگر لفظ طبق معنای واقعی-که ظاهر لفظ بر آن دلالت دارد-تفسیر و تبیین نگردد، هرآینه از موضع اصلی خود منحرف شده است.

شعرانی-در حاشیۀ مجمع البیان-می گوید:«مواضع لفظ همان معانی لفظ است؛ زیرا هر لفظ برای معنایی خاص وضع شده و اگر از آن موضع زایل گردد و به معنای دیگر،که خواستۀ لفظ نباشد،تفسیر شود، هرآینه آن لفظ از موضع خود منحرف

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 2339


1- الکشاف،ج 2،ص 142.
2- مائده 5:13 و نساء 4:46.
3- ر.ک:تفسیر طبرسی؛ج 2،ص 173.
4- الکشاف؛ج 1،ص 516.

شده است».زمخشری در این باره می گوید:«الفاظ مواضعی دارند که شایستۀ آن ها است و آن عبارت است از معانی که موضوع له الفاظ می باشد و سزاوار است الفاظ در همان معانی استعمال شوند؛لذا اگر از آن معانی دور شوند،وامانده و غریب خواهند بود» (1).از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که فرمود:«آنان که کتاب خدا را پشت سر انداخته کسانی هستند که حروف و الفاظ آن را استوار داشته و حدود و احکام آن را تحریف کرده اند» (2)؛یعنی به گونه دیگر تفسیر و تأویل نموده اند.

تحریف در اصطلاح

تحریف در اصطلاح به هفت معنا آمده است:

1.تحریف در دلالت کلام یعنی تفسیر و تأویل ناروا،به گونه ای که لغت با تفسیر هم آهنگ نبوده و وضع و قرینه ای بر آن دلالت نداشته،صرفا طبق دلخواه تفسیر و تأویل گردیده باشد.این گونه تأویل غیر مستند را تأویل باطل و تفسیر به رأی می شمرند.پیامبر اکرم فرموده است:«من فسّر القرآن برأیه فلیتبوّأ مقعده من النار (3)؛ هر کسی قرآن را به دلخواه خود تفسیر کند،باید جایگاه خود را در آتش مشخّص سازد».

2.ثبت آیه یا سوره در مصحف بر خلاف ترتیب نزول:دربارۀ سوره ها این گونه جابه جایی صورت گرفته است،ولی در آیات احتمال آن بسیار ضعیف است.

3.اختلاف قرائت که بر خلاف قرائت مشهور باشد:این کار از صدر اول تا قرن ها ادامه داشته است و کسانی از قرّاء بر خلاف قرائت معروف قرائت می کرده اند.

4.اختلاف در لهجه: هریک از قبایل عرب لهجۀ مخصوص به خود داشتند و بر خلاف لهجۀ قریش قرآن را تلاوت می کردند،در حالی که قرآن به لهجۀ قریش نازل شده بود؛البته پیامبر اکرم این اختلاف لهجه ها را اجازه فرمود.حدیث«نزل القرآن علی سبعه أحرف»ناظر به اختلاف لهجه هاست.

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 2340


1- ر.ک:محمد هادی معرفت،صیانه القرآن من التحریف،ص 15.
2- کافی،ج 8،ص 53،شمارۀ 16.
3- غوالی اللئالی،ج 4،ص 104،شمارۀ 154.

5.تبدیل کلمات:یعنی لفظی را از قرآن برداشتن و مرادف آن را جایگزین کردن.

گویند عبد اللّه بن مسعود تعویض کلمات را جایز می دانست به شرط آن که به اصل معنا صدمه وارد نکند.لذا کلمه های سخت و دشوار قرآن را به کلمات سهل و آسان تر مبدّل می کرد.

6.افزودن بر قرآن:از ابن مسعود روایت شده است که برخی کلمات را به عنوان تفسیر در خلال آیه می آورد تا مراد آیه را روشن تر سازد،چنان که در آیۀ تبلیغ،جملۀ «إنّ علیا مولی المؤمنین»را زیاد نموده و آیه را چنین می خواند: «یٰا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ -إن علیا مولی المؤمنین- وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ» (1)و نیز عجارده(برخی از خوارج که اتباع ابن عجردند)گمان داشتند که سورۀ یوسف در قرآن افزوده شده است (2).

7.کاستن از قرآن:برخی گمان برده اند قرآن بیش ازاندازۀ موجود بوده است و از روی سهو و اشتباه و یا عمدا از آن کاسته شده است.بیشتر بحث پیرامون مسألۀ تحریف در همین جاست.آیا از قرآن چیزی کم شده است یا نه؟به دلیل برخی روایات اهل سنت-که«حشویه» (3)آن را روایت کرده اند-و نیز روایاتی از شیعه-که «اخباریون» (4)به آن دامن زده اند-مسألۀ کاستن از قرآن مطرح شده است؛ولی این موضوع مورد اجماع امت است که هرگز بر قرآن چیزی افزوده نشده است.

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 2341


1- مائده 5:67.
2- عبد الکریم شهرستانی،الملل و النحل،ج 1،ص 128.
3- از این جهت حشویّه نامیده شدند که هر چه از احادیث به دست می آوردند در درون انبان های خود می ریختند.حشو یعنی درون.ابن جوزی می گوید:«شیوۀ آنان چنین بود که احادیث خود را رواج دهند گرچه انباشته از بیهوده ها باشد و این کار ایشان بسیار قبیح می نمود؛زیرا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرموده است:« هرکس حدیثی از من نقل کند که می داند دروغ است،پس او خود یک دروغ پرداز است»(الموضوعات؛ج 1، ص 240).
4- اخباریون در گذشته به کسانی گفته می شد که بیشتر به جمع اخبار تاریخی می پرداختند،ولی از سدۀ یازدهم تاکنون به آن دسته از محدثین گفته می شود که در جمع روایات کمال تساهل را به خرج داده اند،رطب و یابس را در هم می ریزند و از هرکس هر چیزی را روایت می کنند(ر.ک:صیانه القرآن من التحریف،ص 109 و ص 157 به بعد).
دلایل نفی تحریف
اشاره

آنچه در اینجا می آوریم،خلاصه ای از گفتار علمای اسلام دربارۀ دفع شبهۀ تحریف است:

1.گواهی تاریخ

قرآن از روز نخست مورد عنایت همگان به ویژه مسلمانان بوده است.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شخصا محافظ قرآن بود و پیوسته دستور حفظ،ثبت و ضبط آن را می داد و مسلمانان موظّف بودند آن را ثبت و حفظ کنند و بدین منظور از آن نسخه های متعدد تهیه می کردند و در خانه های خود در میان صندوق یا کیسه های مخصوص نگهداری می کردند.از همان زمان مسألۀ حفظ قرآن رواج یافت و عدّۀ بی شماری به عنوان«حافظان قرآن»پیوسته در میان جوامع اسلامی منزلت مهمّی یافتند و علاوه بر ثبت و ضبط قرآن در مصاحف،نسخه های متعددی را تهیه و در گسترۀ کشور اسلامی پخش کردند.

خلاصه،مسلمانان همیشه حافظ و پاسدار این کتاب آسمانی بودند و لحظه ای از آن غافل نمی ماندند.

علاوه بر تودۀ مردم،نقش بزرگان و دانشمندان اسلامی در عنایت به این کتاب قابل توجه است.این کتاب همواره در شئون گوناگون و سرنوشت ساز مسلمین نقش اول را داشته و در علوم مختلف اسلامی پایه و اساس شمرده می شده است.

هر دانشمندی که در رشته ای از علوم اسلامی مطالعه می کرد،راهنما و هدایت کنندۀ او قرآن بود.بسیاری از علوم اسلامی صرفا به جهت رسیدن به حقایق قرآن به وجود آمده است و دانش های بسیاری در میان مسلمانان از قرآن نشأت گرفته است؛بنابراین دانشمندان علوم اسلامی همواره نیازمند به قرآن بودند و با آن سروکار داشتند.سید مرتضی علم الهدی در این زمینه چنین می گوید:

«یقین به صحت نقل قرآن،مانند یقین به شهرهای بزرگ جهان و حادثه های بزرگ تاریخ و کتاب های مشهور از نویسندگان معروف و نیز اشعار و قصاید از بزرگان شعر است که در طول تاریخ همچنان استوار مانده و از گزند حوادث در امان

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 2342

بوده است.مسلّما توجّه به قرآن نسبت به موارد مذکور همواره بیشتر و داعیه بر حفظ و حراست آن افزون تر بوده است؛زیرا قرآن معجزۀ اسلام و دلیل صدق نبوّت است و نیز منبع و مأخذ همۀ معارف دینی و احکام شریعت است.دانشمندان علوم اسلامی پیوسته سعی در حفظ و حراست آن داشته اند تا آنجا که تمام جزئیات آن مورد بررسی دقیق بوده است،مانند اعراب و قرائت و حتی عدد حروف و کلمات و آیات آن.پس چگونه می شود با وجود این همه عنایت و ضبط و حراست شدید که بر آن بوده و هست؛در قرآن تغییری ایجاد شود و کاستن و افزودنی تحقق یابد...

...یقین به جزئیّات قرآن و اجزاء و ابعاض آن مانند یقین به تمام و کلّ قرآن است و همانند دیگر کتب معروف جهان؛مانند کتاب سیبویه و مزنی،ضرورت دارد هر عالمی بدان آگاه باشد؛زیرا عنایت دانشمندان و دانش وران به این دو کتاب موجب گشته است که علاوه بر کلّ این کتاب ها جزئیّات آن ها نیز مورد نظر و دقّت قرار گیرد تا آنجا که اگر کسی خواسته باشد از آن ها چیزی کم کند یا چیزی بر آن ها بیفزاید،آن قسمت مورد شناسایی قرار می گیرد و مشخّص می شود که از اصل کتاب نیست و بر آن افزوده شده است...

بخوبی روشن است که این گونه عنایت نسبت به قرآن،بیشتر و بهتر از عنایت به کتاب سیبویه و مزنی و دیوان های شعری انجام می گرفته است (1)».

شیخ جعفر کبیر کاشف الغطاء نیز به همین رویّه استدلال کرده است:

«روایات نقیصه(کم شدن قرآن)به روشنی مردود شناخته شده است و ظاهر آن اصلا مورد قبول نمی تواند باشد.به ویژه روایاتی که ثلث(بیش از دو هزار آیۀ)قرآن یا بسیاری از آن را افتاده پنداشته است؛زیرا اگر چنین اتفاقی رخ داده بود باید شهرت همگانی می یافت،چون انگیزه بر آن بسیار است و همواره دشمنان اسلام آن را دست آویز قرار می دادند و بزرگ ترین طعن بر قرآن کریم تلقی می کردند...چگونه ممکن است چنین شده باشد،در حالی که مسلمانان فوق العاده در حفاظت و حراست و ضبط آیات و حروف آن کوشا بوده اند؟در برخی روایات آمده که در

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 2343


1- ر.ک:تفسیر طبرسی،ج 1، مقدمه،فن خامس،ص 15.

قرآن نام بسیاری از منافقین بوده و افتاده است.چگونه ممکن است باور کرد در حالی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با حکمت و اخلاق کریمانۀ خود هرگز به آنان تصریح نمی کردند و با آنان همانند دیگر مسلمانان رفتار می کردند...

...جای شگفتی است،کسانی که باور دارند احادیث وارده از پیامبر اکرم تاکنون محفوظ و سالم مانده است و استدلال می کنند که این کلمات پیوسته بر زبان ها جاری و در کتب،ثبت و ضبط شده و در طول بیش از هزار سال به سلامت باقی مانده است؛گویند اگر گزندی بر آن ها وارد می شد،مسلّما بر ملا می گردید،ولی این باور را دربارۀ قرآن ندارند و می گویند بر آن نقیصه وارد شده و در طول تاریخ مخفی مانده است با آن که عنایت به قرآن بیش از احادیث بوده و هست و بیشتر بر زبان ها جریان دارد و ثبت و ضبط آن استوارتر بوده و هست» (1).

2.ضرورت تواتر قرآن

یکی از دلایل مهم دفع شبهۀ تحریف،مسألۀ ضرورت تواتر قرآن است.شرط پذیرفتن قرآن،چه در کلّ و چه در بعض،متواتر بودن آن است.قرآن در هر حرف و هر کلمه و حتی در حرکات و سکنات نیز باید متواتر باشد؛یعنی همگان(جمهور مسلمین)آن را دست به دست و سینه به سینه،به طور همگانی نقل کرده باشند.

ازاین رو،آنچه در زمینۀ تحریف گفته اند که فلان کلمه یا فلان جمله از قرآن بوده، چون با نقل آحاد روایت شده قابل قبول نیست و طبق اصل«لزوم تواتر قرآن»مردود شمرده می شود و این اصل یکی از مسایل ضروری اسلام و مورد اتفاق علماست و اساسا خبر واحد در مسایل اصولی و کلامی فاقد اعتبار است و صرفا در مسایل فرعی و عملی اعتبار دارد.علاّمۀ حلّی،در زمینۀ نفی تحریف می نویسد:

«اتّفاق علما بر آن است که هر چه از قرآن متواترا به ما رسیده است حجّت و در غیر این صورت فاقد اعتبار است؛زیرا قرآن سند نبوّت و معجزۀ جاوید اسلام است،لذا تا به سر حدّ تواتر نرسد،نمی تواند نسبت به صحّت نبوّت یقین آور باشد؛

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 2344


1- شیخ جعفر کبیر کاشف الغطاء،کشف الغطاء،کتاب القرآن،کتاب الصلاه،مبحث 7 و 8،ص 299-298 و همو؛ الحق المبین؛ص 11.

بنابراین امکان ندارد آنچه راویان در این باره از مسموعات خود به صورت غیر متواتر روایت کرده اند بپذیریم؛زیرا راوی واحد هر چند راست گو باشد اگر آنچه نقل کرده،با عنوان قرآنی نقل کرده باشد،قطعا خطا کرده است و اگر با غیر این عنوان باشد مردود است؛زیرا یا روایتی است که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شنیده است یا نظر شخصی خود اوست که هرگز به عنوان آیات قرآنی حجیّت شرعی نخواهد داشت» (1).

سید مجاهد طباطبایی در کتاب«وسائل الاصول»،محقق اردبیل در کتاب «شرح الارشاد»و سید محمد جواد عاملی در کتاب«مفتاح الکرامه»نیز همین گونه استدلال کرده اند (2).

3.مسألۀ اعجاز قرآن

یکی دیگر از مسائلی که با شبهۀ تحریف در تضادّ است و با آن منافات دارد یا روشن تر بگوییم آن را قاطعانه نفی می کند،مسألۀ اعجاز قرآن است.علما مسألۀ اعجاز را بزرگ ترین دلیل بر ردّ شبهۀ تحریف دانسته اند؛زیرا احتمال زیادت، همان گونه که برخی از خوارج گفته اند که سورۀ یوسف تماما بر قرآن افزوده شده است،چون یک سرگذشت عاشقانه است و جایی در قرآن ندارد یا کاستن، آن گونه که صحابی بزرگوار عبد اللّه بن مسعود گمان برده است که دو سورۀ معوّذتان دو دعای مبطل السحرند و جزء قرآن نیستند،دربارۀ قرآن به کلی منتفی است؛زیرا لازمۀ افزودن امکان هم آوردی با قرآن است و آیا بشر را یارای آن هست که همانند قرآن بیاورد،به گونه ای که هرگز با آن تفاوتی از جهت فصاحت و بلاغت و بیان و محتوا نداشته باشد؟هرگز!خداوند در قرآن فرموده است:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلیٰ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْآنِ لاٰ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً (3)؛بگو اگر انسان ها و پریان[جن]اتفاق کنند که همانند این قرآن

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 2345


1- بروجردی،البرهان؛ص 111.
2- ر.ک:صیانه القرآن من التحریف؛ص 39-38.
3- اسراء 17:88.

بیاورند،همانند آن نتوانند آورد،هر چند یکدیگر را[در این کار]کمک کنند».

«وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّٰا نَزَّلْنٰا عَلیٰ عَبْدِنٰا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ... (1)؛و اگر در آنچه بر بندۀ خود(-پیامبر)نازل کرده ایم شک و تردید دارید،[دست کم]یک سوره همانند آن بیاورید».

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ... (2)؛یا می گویند:او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده است؟بگو اگر راست می گویید یک سوره همانند آن بیاورید...».

این آیات را آیات«تحدّی»گویند؛یعنی هم آورد طلبیدن.پس اگر کسانی سورۀ یوسف یا دیگر سوره ها را ساخته و در قرآن درج کرده اند،لازمۀ این حرف شکسته شدن مرز تحدّی است و این امر منتفی است.

همین گونه است احتمال تبدیل کلمات قرآن،چنان که شیخ نوری و پیش از وی سید جزایری پنداشته اند؛زیرا هرگونه تبدیل و تغییر در نظم و جمله بندی کلمات قرآن،موجب می شود که صورت قرآن تبدیل یافته و به تبدیل دهنده منتسب باشد و از صورت وحی بودن خارج شود؛لذا نسبت دادن چنین کلام تبدیل یافته ای،به تبدیل دهندۀ اولویّت دارد تا سخن الهی.آنان گمان برده اند آیۀ «...فَلَمّٰا خَرَّ تَبَیَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ...» (3)در اصل«تبیّنت الإنس أن لو کانت الجن یعلمون الغیب» بوده است (4)و نیز آیۀ «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ» (5)در اصل«خیر أئمه...»بوده است (6).

همچنین کم نمودن از قرآن نیز موجب می گردد تا نظم اوّلی کلام به هم بخورد و از بین برود و این به طور قطع در سبک و اسلوب بلاغی کلام مؤثّر است و نظم نوین (نقص یافته)نمی تواند همان سبک و اسلوب بلاغی اول را داشته باشد؛لذا نباید گفت که نظم نوین همان نظم الهی و وحی است.سخیف ترین گفته ها در این زمینه، گفتۀ کسانی است که گمان برده اند از میانۀ یک آیه بیش از ثلث قرآن اسقاط شده است.می گویند:از وسط آیۀ «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تُقْسِطُوا فِی الْیَتٰامیٰ فَانْکِحُوا مٰا طٰابَ لَکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 2346


1- بقره 2:23.
2- یونس 10:38.
3- سبأ 34:14.
4- ر.ک:بحار الانوار،ج 90، تفسیر نعمانی؛ص 27-26.
5- آل عمران 3:110.
6- ر.ک:سید جزایری،منبع الحیاه،ص 67.

مِنَ النِّسٰاءِ...» (1)بیش از دو هزار آیه افتاده است و لذا نظم آیه به هم ریخته و آشفتگی در آن نمودار شده است.این گونه ادعا دربارۀ قرآن وهن آور و مردود است (2).پس هرگونه گمان زیادت یا نقص یا تبدیل در کلمات قرآن،با مسئله اعجاز در نظم موجود منافات دارد.

4.ضمانت الهی

یکی از روشن ترین دلایل بر سلامت قرآن و ردّ شبهۀ تحریف،ضمانتی است که خداوند عهده دار شده تا قرآن را پیوسته مورد عنایت خود قرار دهد و از گزند آفات مصون بدارد، «إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ» این آیه سلامت قرآن را کاملا تضمین می کند.آری،مقتضای قاعدۀ«لطف»نیز چنین است؛زیرا قرآن سند زندۀ اسلام و دلیل استوار صحت نبوّت است،بایستی همواره از گزند آفات مصون و محفوظ بماند.هرگونه احتمال دستبرد به قرآن،یعنی تزلزل پایه و اساس اسلام که بر خلاف ضرورت عقل و دین است.

البته همین قرآن که در دست مسلمانان است،تضمین شده است و همین دلیل اعجاز است،نه آن گونه که امثال حاجی نوری گمان برده اند (3)که قرآن در لوح محفوظ یا در سینۀ پیامبر و اوصیایش محفوظ مانده است؛زیرا هنری در آن گونه حفظ وجود ندارد،هنر در حفاظت و حراست از این قرآن موجود حاضر است که خداوند با چنین جلال و عظمت از حراست آن یاد می کند.خداوند فرموده است: «وَ إِنَّهُ لَکِتٰابٌ عَزِیزٌ لاٰ یَأْتِیهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (4)؛و به راستی که آن کتابی شکست ناپذیر است که هیچ گونه باطلی نه از پیش رو و نه از پشت سر به سویش نمی آید،[چرا که]از سوی خداوند حکیم و شایستۀ ستایش نازل شده است».

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 2347


1- نساء 4:3. دربارۀ این آیه در آینده سخن خواهیم گفت.
2- ر.ک:سید جزایری،منبع الحیاه،ص 66.
3- ر.ک:محمد حسین نوری،فصل الخطاب؛ص 360.
4- فصلت 41:42-41.

این آیه از آیۀ پیش صریح تر است که قرآن پیوسته از گزند حوادث مصون بوده است و برای همیشه نیز از پیش آمدهای ناگوار در امان خواهد بود و هرگز چیزی آن را ضایع نخواهد کرد.بطلان هرگز عارض قرآن نمی شود و مقصود از بطلان،اموری است که قرآن را از اعتبار ساقط کند و از اصالت خویش آن را دور سازد.خداوند حکیم است،هرگز کار بیهوده نمی کند.حمید است،پیوسته کارهای او مورد ستایش است.پس قرآنی که از یک چنین مقامی نازل شده باشد،آیندۀ آن حساب شده و برای همیشه محفوظ است «إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُخْلِفُ الْمِیعٰادَ (1)؛خداوند هرگز از وعده هایی که می دهد،تخلّف نمی ورزد».

5.عرضۀ روایات بر قرآن

از دلایل دیگر سلامت قرآن و عدم تغییر آن در طول تاریخ،روایاتی است که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است.از جمله فرموده:«إنّ علی کلّ حق حقیقه و علی کلّ صواب نورا،فما وافق کتاب اللّه فخذوه و ما خالف کتاب اللّه فدعوه (2)؛برای رسیدن به هر حقی،حقیقتی است که آن حق را آشکار می کند و برای پی بردن به هر درستی و راستی،نوری وجود دارد که به آن راهنمایی می کند[و قرآن همان حقیقت و نوری است که روشن گر حقیقت ها و صواب ها است]پس هر چه[از احادیث]با قرآن موافق باشد آن را برگزینید و هر چه با آن مخالف باشد واگذارید».

اکنون این پرسش مطرح می شود که اگر احتمال آن می رفت که قرآن مورد دستبرد قرار گیرد و از اعتبار ساقط گردد،آیا جای آن بود که معیار سنجش قرار گیرد و دلیل روشن بر صحت و سقم روایات باشد؟هرگز!پس قرآن بایستی همواره راه سلامت را در پیش داشته باشد تا بتواند اعتبار خویش را ثابت نگه داشته و معیار سنجش حق و باطل باشد.

6.نصوص اهل بیت

در زمینۀ نفی تحریف،روایات خاصّی از ائمۀ معصومین علیهم السّلام در دست است که

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 2348


1- رعد 13:31.
2- اصول کافی،ج 1،ص 69.

به طور کلی احتمال تحریف یا شبهۀ تحریف را در قرآن منتفی می سازد و شیعۀ امامیه به پیروی از اهل بیت معتقدند قرآن همواره از هرگونه تحریف مصون و محفوظ بوده است.اینک چند نمونه از این روایات:

روایت اول:در نامه ای که امام باقر علیه السّلام به سعد الخیر نگاشته،چنین آمده است:

«و کان من نبذهم الکتاب أن أقاموا حروفه و حرّفوا حدوده...؛و یک نمونه از پشت سر افکندن قرآن،آن بود که حروف و کلمات آن را استوار،ولی حدود و احکام آن را تحریف و تغییر دادند».در این روایت شریف،از دستبرد به معانی و تفاسیر منحرف سخن به میان آمده است،ولی الفاظ و عبارات قرآن همچنان دست نخورده شمرده شده است.در حدیث مشابه به جای تحریف حدود،تضییع حدود آمده است:«و رجل قرأ القرآن فحفظ حروفه و ضیّع حدوده (1)؛حفظ حروف [درستی تلاوت]نموده،ولی حدود و مقررات آن را تضییع نموده است».

روایت دوم:ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام می پرسد،مردم می گویند چرا خداوند فرموده است: «أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» (2)ولی نامی از علی و خاندان او نبرده است؟حضرت فرمود:«در قرآن فریضۀ نماز نازل گردید،ولی از رکعات و شرایط آن نامی برده نشد تا آنکه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خود بیان نمود» (3).در این روایت شریف،این اصل تثبیت شده است که قرآن جای بیان اصول و کلیات فرائض و احکام است و بیان فروع و جزئیّات بر عهدۀ پیامبر است.در نتیجه امام علیه السّلام تقریر فرمود که در قرآن هرگز نامی از علی و خاندان او برده نشده است؛زیرا این وظیفۀ پیامبر بوده تا مانند بیان رکعات و شرایط نماز،آن را نیز بیان کند؛لذا هرگونه روایت ضعیف السند که حاکی از بودن اسم علی و خاندان او در قرآن و سپس ساقط شدن آن ها از قرآن است،طبق این روایت مردود شناخته شده است.

روایت سوم:شیخ مفید از جابر و او از امام باقر علیه السّلام روایت می کند که فرمود:

«موقع ظهور،حضرت مهدی به مردم قرآن می آموزد.آن گاه مشکل ترین کار در این أمر مسألۀ ترتیب مصحف شریف است؛زیرا ترتیب مصحف حضرت با ترتیب

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 2349


1- اصول کافی،ج 2،ص 627،شمارۀ 1.
2- نساء 4:59.
3- اصول کافی،ج 1،ص 286.

مصحف فعلی تفاوت دارد» (1).به عبارت دیگر قرآنی که حضرت ارائه می دهد،به جز در ترتیب و نحوۀ تألیف آیات و سوره ها،هیچ گونه تفاوتی با مصحف موجود ندارد.

7.نظر علمای بزرگ شیعه

بی مناسبت نیست در اینجا برخی از تصریحاتی را که بزرگان علمای امامیه،در زمینۀ نفی تحریف ابراز داشته اند،عرضه کنیم تا روشن شود هیچ گاه علمای شیعه قایل به تحریف قرآن نبوده اند و آنچه به آنان نسبت داده می شود کذب محض است.البته برخی از اخباریون افراطی-که در زمرۀ شاخصین علمای شیعه قرار نگرفته اند-در این زمینه مطالبی را گفته اند که نباید به حساب عموم شیعه گذاشت.

اگر بخواهیم بزرگان علمای امامیه را به دو دستۀ محقّقین و محدّثین (2)تقسیم کنیم باید بگوییم محقّقین از روز نخست تاکنون،بالاتفاق شبهۀ تحریف را مردود شمرده اند و محدّثین نیز از دوران رئیس المحدّثین ابو جعفر صدوق تا زمان خاتم المحدّثین شیخ حرّ عاملی و نیز محدّث کاشانی،همه با محقّقین همگام بوده و منکر تحریف بوده اند.صرفا از سدۀ یازدهم گروهی به نام اخباریون که جایگزین محدّثین شدند،مسألۀ تحریف را مطرح ساختند و این غائله را برپا نمودند،بنابراین نباید این نظر ناصواب را به همۀ شیعیان نسبت داد.در اینجا برای اثبات ادعای فوق سخنانی از بزرگان را به عنوان شاهد می آوریم:

1.شیخ المحدّثین ابو جعفر محمد بن علیّ بن الحسین بن بابویه صدوق (متوفای 381)در رسالۀ اعتقادات چنین می گوید:«اعتقاد ما بر این است قرآنی که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل گردیده،همین قرآن موجود است که در دست مردم قرار دارد

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 2350


1- الارشاد،ص 365.
2- فرق میان محققین و محدثین در آن است که محقّقین در احکام شرع اجتهاد را روا می دارند و اندیشۀ عقلی را در شناخت معارف دین دخیل می دانند،ولی محدثین،صرفا پیرو احادیث وارده از معصومین بوده،تمامی اصول و فروع دین را طبق آن بررسی می کنند.ولی این دقّت را روا می داشتند که در استناد به روایات روش اتقان را در پیش گیرند و هرگز در این راه سستی و تساهل از خود روا نمی داشتند. محققین در اجتهاد و اظهار رأی و نظر،خود را آزاد می دانند و پیوسته رهنمودهای خود و اندیشه را پیش رو خود قرار داده اند،بر خلاف محدثین که فقط به ظواهر احادیث وارده تمسک می جویند به شرط آنکه در انتخاب آن دقّت شده و از راه صحیح به دست آمده باشد.

با 114 سوره، بی کم وکاست و هرکس به ما نسبت دهد که قرآن را بیش از این می دانیم،دروغ گوست» (1).

2.عمید طائفه محمد بن محمد بن نعمان،معروف به شیخ مفید(متوفای 413) در کتاب پرارج خود«اوائل المقالات»،می گوید:«برخی از اهل امامت بر این باورند که از قرآن هرگز چیزی کم نشده است،نه کلمه و نه آیه و نه سوره ای؛به جز آنچه در مصحف علی علیه السّلام بوده و عنوان شرح و تفسیر را داشته است».آن گاه گوید:«این قول، نزد من به حقیقت نزدیک تر است از قول کسانی که گفته اند برخی کلمات از قرآن افتاده و رأی من همان است.و امّا زیادت در مصحف،هرگز نبوده و نیست و این مطلب اجماعی علماست؛زیرا اگر افزوده شدن سوره ای مورد نظر باشد با مسألۀ اعجاز منافات دارد و اگر افزوده شدن کلمه یا کلماتی مقصود باشد آن نیز به دلیل عدم رجحان مردود است،پس قرآن از هرگونه زیادتی در سلامت است.علاوه بر استدلال مذکور در این زمینه از امام صادق علیه السّلام روایتی در دست دارم» (2).

3.علم الهدی سید مرتضی علیّ بن الحسین(متوفای 436)در جوابیّۀ اول از مسایل رسالۀ طرابلسیّات می گوید:«علم به صحّت نقل قرآن مانند علم به وجود شهرهای بزرگ و حوادث تاریخی معروف و کتاب های مشهور جهان و اشعار شعرای عرب است؛زیرا عنایت به قرآن،پیوسته بیش از امور یادشده بوده است...».

4.شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن طوسی(متوفای 460)در مقدمۀ تفسیر نفیس خود«التبیان»آورده است:«احتمال زیادت در قرآن به طور کلی منتفی است؛زیرا اجماع امّت بر عدم زیادت است و اما نقیصه،این عقیده نیز با ظاهر آرای مسلمین مخالف است و همین شایستۀ مذهب ماست که هرگز در قرآن زیادتی و نقصی رخ نداده است.کلام سید مرتضی و ظاهر روایات اهل بیت بر همین دلالت دارد...» (3).

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 2351


1- ر.ک:اعتقادات شیخ صدوق همراه با شرح باب حادی عشر؛ص 94-93.
2- أوائل المقالات،ص 56-54.شاید مقصود از روایت یادشده همان هایی باشد که یادآور شدیم.
3- التبیان،ج 1،مقدمه،ص 3.

5.جمال الدین ابو منصور حسن بن یوسف بن المطهر،علامۀ حلّی(متوفای 726)در«أجوبه المسائل المهنّائیه»در جواب سید مهنّا گوید:«حق آن است که هرگز تبدیل،تأخیر و تقدیم در قرآن رخ نداده است.همچنین زیادت و نقصی بر آن وارد نشده است.پناه می برم به خدا از این که کسی چنین چیزی را باور داشته باشد؛زیرا موجب طعن در معجزۀ جاوید اسلام می شود و اساس نبوّت را متزلزل می کند» (1).

برای این که نقل اقوال علما موجب طولانی شدن بحث نشود،در اینجا فقط به نام و آدرس گفتار دانشمندان نامی شیعه بسنده می کنیم (2):

علامه ابو علی فضل بن حسن طبرسی(متوفای 548)،مجمع البیان،ج 1،ص 15.

محقق اردبیلی(متوفای 993)،مجمع الفائده،ج 2،ص 218.

شیخ جعفر کبیر کاشف الغطاء(متوفای 1228)،کشف الغطاء و رسالۀ الحق المبین،ص 11.

شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء(متوفای 1373).أصل الشیعه و أصولها، ص 133.

فیض کاشانی محمد محسن(متوفای 1090)،مقدمۀ ششم تفسیر صافی و علم الیقین،ج 1،ص 565 و وافی،ج 2،ص 274-273.

خاتم المحدثین شیخ حرّ عاملی،صاحب وسائل الشیعه(متوفای 1104)در رسالۀ فارسی که به همین منظور نوشته است،طبق نقل شیخ رحمت اللّه دهلوی در کتاب پرارزش خود؛اظهار الحق،ج 2،ص 208 و الفصول المهمه،سید شرف الدین،ص 166.

علامه شیخ محمد جواد بلاغی(متوفای 1353)،آلاء الرحمن،ج 1، ص 27-25.

محقق ثانی شیخ علیّ بن عبد العالی کرکی(متوفای 940)در رساله ای که به همین منظور نوشته است؛طبق نقل سید محسن اعرجی در کتاب اصولی خود:

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 2352


1- أجوبه المسائل المهنائیه،ص 121،مسألۀ 13.
2- بیانات این بزرگان را به تفصیل در صیانه القرآن من التحریف آورده ایم.

شرح وافیه(خطی).

سید شرف الدین عاملی(متوفای 1381)،الفصول المهمه،ص 163 و نیز در کتاب ردّیۀ خود بر مسایل موسی جار اللّه،ص 28.

سید محسن امین عاملی(متوفای 1371)،أعیان الشیعه،ج 1،ص 41.

علامۀ امینی شیخ عبد الحسین تبریزی،الغدیر،ج 3،ص 101.

علامۀ طباطبایی(متوفای 1402)،المیزان،ج 12،ص 137-106.

امام خمینی قدس سرّه در کتاب«تهذیب الاصول»،ج 2،ص 165 و نیز در«انوار الهدایه» شرح کفایه الاصول،ج 1،ص 245 که با کمال حدّت و شدّت از موضع پاک بزرگان شیعه در این باره دفاع نموده و از بی ارزشی گفته های حاجی نوری پرده برداشته است.

آیت اللّه سید ابو القاسم خویی قدس سرّه در مقدمۀ تفسیر خود«البیان»،ص 258-215.

با دلایل متین و استوار از ساحت قدس قرآن دفاع کرده هرگونه اتهام قول به تحریف را از شیعه ناروا دانسته که این نوشتار شمّه ای از بیانات روشن و مستدل این استاد بزرگوار است.

ردّ اتهام

بسیاری از بزرگان علمای اهل سنت،که منصفانه مسألۀ تحریف را بررسی کرده اند،شیعۀ امامیّه را از تهمت قول به تحریف مبرّا دانسته اند.اولین کسی که شهادت به نزاهت موضع شیعه داده است،ابو الحسن علیّ بن اسماعیل اشعری(متوفای 324)،شیخ اشاعره و بنیان گذار مکتب اشعری است که تمامی جهان تسنّن،امروزه پیرو این مکتب هستند.وی در این زمینه چنین می گوید:

«شیعۀ امامیه دو دسته اند:یک دسته کوته نظران ظاهربین که فاقد اندیشه اند و در مسایل دینی دارای نظر و آرای عمیق نیستند.اینان قایل به تحریف در جهت نقص برخی کلمات بوده اند و دلیل آنان روایاتی است که نزد محققین طائفه فاقد اعتبار است؛ولی همین دسته نسبت به زیادتی در قرآن،به کلی منکرند و می گویند:هرگز در قرآن زیادتی رخ نداده است.دستۀ دوم،محققین و صاحبان نظر و اجتهادند که

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 2353

هر دو جهت زیادت و نقص را منکرند.آنان می گویند قرآن همچنان که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نازل شده تاکنون دست نخورده است و از گزند تحریف،به طور مطلق،در امان بوده است،زیادت،نقص و تبدیل و تغییری در آن حاصل نشده است» (1).

علامه شیخ رحمت اللّه هندی دهلوی در کتاب نفیس خود«اظهار الحق» (2)به تفصیل در نزاهت و برائت شیعه از قول به تحریف سخن گفته است.مجموع گفتار او را در صیانه القرآن آورده ایم.همچنین استاد معاصر،محمد عبد اللّه درّاز در کتاب پرارج خود،«المدخل إلی القرآن الکریم» (3)،از شیعه دفاع نموده،ساحت آنان را از این تهمت مبرّا دانسته است.استاد شیخ محمد محمد مدنی،رئیس دانشکده الهیات دانشگاه الازهر در«رساله الاسلام» (4)به تفصیل و استشهاد فراوان از موضع شیعه دفاع کرده و به طور کلی این نسبت را به شیعه نسبت ظالمانه گرفته است (5).

منشأ قول به تحریف

منشأ قول به تحریف،روایاتی است که در کتب حدیثی اهل سنت و شیعه آمده است،ظاهر آن روایات،به تحریف کتاب دلالت دارد و همواره علما و محققان شیعه و سنی در صدد چاره جویی این گونه روایات بوده اند.این روایات یا سندهای ضعیف و فاقد اعتبار دارند یا دلالت های نارسا و قابل تأویل.در کتب اصولی و کلامی این روایات به طور کلی مردود شناخته شده است.علامه شیخ محمد جواد بلاغی در مقدمۀ تفسیر«آلاء الرحمن»می گوید:

«در جملۀ روایاتی که حاجی نوری در این باره آورده است،روایاتی وجود دارد که هرگز احتمال صدق آن ها نمی رود.برخی از نظر مفهوم اختلاف بسیار دارند و به تنافی و تعارض منتهی می گردند.به علاوه سند بیشتر این روایات به کسانی باز

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 2354


1- ر.ک:ابو الحسن علیّ بن اسماعیل اشعری،مقالات الإسلامیین،ج 1،ص 120-119.صیانه القرآن من التحریف،ص 81-79.
2- اظهار الحق،ج 2،ص 209-206.
3- المدخل إلی القرآن الکریم،ص 40-39.
4- رساله الاسلام،شمارۀ 44،ص 385-382.
5- ر.ک:صیانه القرآن من التحریف.

می گردد که علما آنان را به ضعف گفتار،فساد مذهب و جفا در روایت وصف کرده اند و یا برخی از آن ها به دروغ گویی و دروغ پردازی شهرت دارند که هرگز روایت از آنان جایز نیست.گروهی حتی دربارۀ ائمه حالت توقف داشته و با آنان دشمنی می کردند.این اوصاف خود کافی است که روایت این افراد قابل اعتماد نباشد» (1).

این جانب با بررسی تمام این روایات،چه منقول از اهل سنت و چه منقول از شیعه،چنین یافتم که این قبیل روایات که مایۀ طعن بر شریعت است،غالبا مجعول و به دست دشمنان دین ساخته و پرداخته شده است یا آن که قابل تأویل به وجوه دیگر است و ربطی به مسئله تحریف ندارد.در اینجا لازم است به برخی از این روایات اشاره شود.

روایات اهل سنت

در میان اهل سنت گروهی صرفا به جمع حدیث می پرداختند و کمتر به جنبۀ محتوا اهمیّت می دادند؛یعنی آنچه در نظر این گروه اهمیت داشت جمع آوری گفتار سابقین بود و تمام ارزش را در کمیّت و حجم به دست آمده در این راه می دانستند.لذا بیشتر کوشش داشتند تا مقدار احادیث به دست آمدۀ آنان،بدون توجه به محتوا،بیشتر باشد. ازاین رو در میان احادیث گردآمدۀ ایشان،صحیح و سقیم خلط شده است و احیانا مطالب بیهودۀ بسیاری به چشم می خورد.این گروه در گذشته به نام«حشویّه»خوانده می شدند و امروزه به نام«سلفیون» (2)معروفند.

چنان که در میان شیعه گروه مشابهی وجود داشته و دارد که به نام«اخباریون» شناخته شده اند.بیشتر و شاید تمام روایات تحریف،به دست این گروه جمع،

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 2355


1- تفسیر آلاء الرحمن،ج 1،ص 25.
2- سلفیون به کسانی گفته می شود که صرفا خود را پیرو سلف(گذشتگان)می دانند و هر چه از آن ها برسد،چه راست و چه دروغ،آن را سرلوحۀ زندگی خود قرار می دهند و هرگز قدرت تشخیص صحیح از سقیم را ندارند و اجازۀ تشخیص را نیز به کسی نمی دهند.اینان امروزه قسمتی از«وهابیون»را تشکیل می دهند.

تدوین،ثبت و ضبط شده است و نباید کار این دو گروه را به حساب محققان و اهل نظر از اهل سنت و شیعه گذاشت.اکنون برخی از این روایات را در ذیل می آوریم:

1.آیۀ رجم:در قرآن،حکم به رجم نیامده است.فقط به جلد(تازیانه زدن زانی و زانیه)اشاره شده است؛بنابراین رجم زانی و زانیه در شرایط خاصی (1)در سنت وارد شده و مورد اجماع امّت است؛ولی عمر بن الخطاب گمان می کرد که در قرآن آیۀ رجم وجود داشته و این آیه موقع جمع آوری قرآن از قلم افتاده است،لذا همواره می کوشید درج آن را به صحابه بپذیراند.به طوری که قبلا ذکر شد هنگام جمع قرآن به وسیلۀ زید بن ثابت،عمر خواست نظر خود را به جمع بقبولاند و عبارت«الشیخ و الشیخه إذا زنیا فارجموهما البته نکالا من اللّه و اللّه عزیز حکیم؛پیرمرد و پیرزنی اگر زنا کردند آنان را سنگسار کنید.عقوبتی است از جانب خدا و خدا عزیز و حکیم است»را به عنوان آیه در قرآن قرار دهد.به طور معمول از وی شاهد طلبیدند او نتوانست شاهد بیاورد،لذا پذیرفته نشد؛ولی عمر پیوسته در این اندیشه بود که بر مردم عرضه کند و به گمان خود حجّت را بر مردم تمام کند.در آخرین روزهای حیات خود،بالای منبر تأکید نمود:«ای مردم!مبادا روز قیامت بگویید عمر به ما نگفت.خدایا شاهد باش که گفتم و عرضه کردم ولی کسی آن را نپذیرفت» (2).

ظاهرا،عمر حدیثی را با آیۀ قرآن اشتباه گرفته است؛زیرا زید بن ثابت می گوید شنیدم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«شیخ و شیخه اگر زنا کردند آنان را سنگسار کنید».

ممکن است عمر نیز آن را از پیامبر شنیده است و گمان کرده آیۀ قرآنی است که پیامبر تلاوت می فرماید.

2.آیۀ رغبت:عمر،گمان داشت که در قرآن آیه ای با این نام وجود داشته و ساقط شده است.او می گفت یکی از آیاتی که در قرآن می خواندیم این آیه بود:«أن لا ترغبوا عن آبائکم فإنّه کفر بکم أن ترغبوا عن آبائکم» (3)محتمل است عبارت

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 2356


1- زناکار اگر دسترسی به حلال داشته و راه حرام پیموده،سنگسار می شود وگرنه تازیانه می خورد.
2- ر.ک:صحیح بخاری،ج 8،ص 211-208.صحیح مسلم؛ج 4،ص 167 و ج 5،ص 116.مسند احمد،ج 1، ص 23 و ج 5،ص 132 و 183.ابو داود(حدود 23).ترمذی(حدود 7).ابن ماجه(حدود 9). دارمی(حدود 16).موطأ(حدود 10).تمامی کتب صحاح اهل سنت حدیث آیۀ رجم را آورده اند.
3- صحیح بخاری،ج 8،ص 211-208.صحیح مسلم،ج 4،ص 167 و ج 5،ص 116.

مذکور حدیثی بوده باشد که از پیامبر شنیده شده امّا او گمان برده که آیۀ قرآنی است که تلاوت می گردد.

3.آیۀ جهاد:عمر همچنین گمان می برد که این عبارت آیۀ قرآنی بوده و از قرآن ساقط شده است:«أن جاهدوا کما جاهدتم أوّل مره» (1).

4.آیۀ فراش:طبق گمان عمر عبارت«الولد للفراش و للعاهر الحجر» (2)از آیات قرآنی بوده است در حالی که حدیث متواتری است از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله که فرزند،از آن صاحب فراش(رخت خواب،کنایه از شوهر شرعی)است و عاهر(زانی)را نصیبی نیست.

5.عدد حروف قرآن:عمر را گمان بر آن بود که حروف قرآن 1/027/000 است در صورتی که عدد موجود بیش از 323/671 نیست.از وی روایت شده است:«قرآن دارای هزار هزار حرف و بیست و هفت هزار حرف است.هر که قرآن را برای خدا و با صبر و حوصله بخواند،در مقابل هر حرف یک زوجه از حور العین به او می دهند» (3).ذهبی گوید:«این خبر باطل را فقط محمد بن عبید نقل کرده است در حالی که به وی اعتمادی نیست» (4).

6.عبد اللّه فرزند عمر چنین می پنداشت که بسیاری از آیه های قرآن از میان رفته است.او چنین می گفت:«کسی از شما نگوید که تمامی قرآن را فرا گرفته ام،از کجا می داند تمامی قرآن کدام است؟در صورتی که بسیاری از قرآن از میان رفته است.

بلکه باید بگوید آنچه هست فرا گرفته ام» (5).

7.برخی گمان می کردند که در جنگ یمامه(در سال اول خلافت ابو بکر با کشته شدن بسیاری از صحابه،بخشی از قرآن نابود شده است؛زیرا عالمان قرآن در این جنگ کشته شدند و پس از آنان کسی ندانست سرنوشت آن مقدار از قرآن که همراه آنان بود به کجا انجامید و هرگز کسی آن را در قرآن(مصحف موجود)ننوشت و ثبت

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 2357


1- الدر المنثور،ج 1،ص 106.
2- ر.ک:الدر المنثور؛ج 1،ص 106. فتح الباری،ج 12،ص 127.تفسیر ابن کثیر،ج 3،ص 261.البرهان،ج 2، ص 37-36.
3- الاتقان،ج 1،ص 198.
4- میزان الاعتدال،ج 3،ص 639.
5- الاتقان،ج 3،ص 72.

ننمود...ابن ابی داود این مطلب را از ابن شهاب آورده است (1).

8.در مصحفی که عایشه برای خود انتخاب کرده بود،زیادتی بود که در دیگر مصحف ها وجود نداشت و آن عبارت چنین بود: «إنّ اللّه و ملائکته یصلّون علی النبی یا أیّها الذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیما و علی الذین یصلّون الصفوف الأولی» .حمیده دختر ابی یونس،خدمت گزار عایشه،می گوید:«البته این تا موقعی بود که عثمان مصحف ها را تغییر نداده بود» (2).

9.عایشه گمان می کرد که در قرآن آیه ای بوده است که مقدار شیرخوارگی را که موجب حرمت(رضعات محرّمه)می شود تعیین می کرد؛ولی موقع اشتغال به دفن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گوسفندی وارد اتاق وی شده است و صفحاتی را که مشتمل بر آیۀ رضعات بود جویده و خورده است!آن آیه ابتدا چنین بود:«عشر رضعات یحرّمن» ولی بعدا با آیۀ«خمس رضعات یحرّمن»نسخ شد.عایشه گوید:«موقع وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این دو آیه،جزء آیات قرآن تلاوت می گردید» (3).

10.ابو موسی اشعری،گمان می برد در قرآن سوره ای وجود داشته معادل سورۀ برائت و سورۀ دیگری معادل سوره های«مسبّحات»،که این سوره ها از قرآن ساقط شده و از بین رفته است.او می گوید:فعلا یکی از آیات سورۀ معادل برائت را به یاد دارم:«لو کان لابن آدم وادیان من مال لابتغی وادیا ثالثا و لا یملأ جوف ابن آدم إلاّ التراب».ابو موسی ظاهرا حدیث وارد را با قرآن اشتباه گرفته است و نیز می گوید:از سورۀ مفقودشدۀ هم ردیف مسبّحات آیه ای را به یاد دارم:«یا أیّها الذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون فتکتب شهاده فی أعناقکم فتسألون عنها یوم القیامه» (4)؛ولی این عبارت ها از احادیث قدسی است که به گمان ابو موسی از قرآن است (5).

11.به صحابی جلیل ابیّ بن کعب نسبت داده اند که گفته است:«سورۀ احزاب که فعلا دارای 73 آیه است،معادل سورۀ بقره بوده و حدود 286 آیه داشت».این گفتار را به عایشه نیز نسبت داده اند که شاید غرض او تحریک مردم علیه عثمان

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 2358


1- منتخب کنز العمال،در حاشیه مسند احمد،ج 2،ص 50.
2- الاتقان،ج 3،ص 73.
3- صحیح مسلم،ج 4،ص 167.دارمی،ج 2،ص 157.ابو داود،ج 1،ص 224.
4- صحیح مسلم؛ج 3،ص 120.
5- ر.ک:مسند احمد،ج 5،ص 219.

بود (1).

12.مالک بن انس گمان می کرد که بیش از یک چهارم از سورۀ برائت باقی نمانده است.او می گوید:«این سوره هم آورد سورۀ بقره بوده و از اول آن،مقدار زیادی افتاده است و بسم اللّه الرحمن الرحیم نیز جزء آیات ساقط شده است»در این زمینه روایات بسیاری آورده اند که همگی ناتوانی ذهن ناقل را می رساند (2).

فاجعۀ کتاب الفرقان

متأسفانه مشکلی که این گونه روایات به بار آورده این است که عدّه ای آنان را باور داشته و ترتیب اثر داده اند.آنان معتقد شده اند که بعد از رحلت پیامبر تا موقع خلافت عثمان که یکسان کردن مصاحف انجام گرفت،آیه ها و سوره هایی از قرآن کم یا بر آن افزوده شده است و این همان تحریف در قرآن است که ضرورت دینی بر خلاف آن حکم می کند.

یکی از کسانی که تحت تأثیر این گونه باورهای ناروا قرار گرفته محیی الدین ابن عربی(متوفای 638)،صاحب کتاب«فتوحات مکیّه»است.او بر این باور بوده که قرآن دست خوش تحریف گردیده،چیزهایی از آن کم شده است.گوید:«اگر نبود افراد ضعیف دل که زود می لغزند و اعتقادشان متزلزل می شود و حکمت چنین کاری را مجاز نمی شمرد هرآینه روشن می کردم تمامی آنچه را که از مصحف عثمان ساقط شده است...» (3).

ولی از همه ناگوارتر،کتابی است به نام«الفرقان»که در عصر اخیر،به دست نویسندۀ مصری،محمد محمد عبد اللطیف معروف به ابن الخطیب،از علمای معروف مصر،نوشته شده است.در این کتاب این باورهای نادرست جمع آوری شده و بر آن ها صحّه گذاشته شده است و به صرف این که در صحاح سته آمده، صحیح دانسته شده است.این کتاب در مصر،غوغایی برپاکرد و مردم علیه آن

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 2359


1- مسند احمد،ج 5،ص 132.الاتقان،ج 2،ص 72.صیانه القرآن من التحریف،ص 171-170.
2- الاتقان،ج 1،ص 184.المستدرک،ج 2،ص 331-330.الدر المنثور،ج 3،ص 209.
3- به نقل از شیخ عبد الوهاب شعرانی در کتاب«الکبریت الأحمر»که در بیان آرا و عقاید شیخ اکبر نوشته و در حاشیۀ کتاب«الیواقیت و الجواهر»،ج 1،ص 139،چاپ شده است.(چاپ مصطفی البابی-مصر 1959 م).

شوریدند تا آن که دانشگاه الازهر از دولت تقاضای مصادرۀ کتاب را کرد و نسخه های پخش نشده مصادره شد،ولی در همان مدت کوتاه،کتاب اثر سوء خود را گذاشت و در جهان منتشر شد؛نسخه هایی از آن کتاب در قم فعلا موجود است و اخیرا در تیراژی بالا در لبنان چاپ و منتشر گردید! نویسندۀ این کتاب معتقد است علاوه بر تغییرات و تحریفاتی که پیش از عثمان در قرآن رخ داده است پس از آن نیز،به دست حجاج در دوازده جای قرآن تغییرات اساسی رخ داد و بر خلاف آنچه در زمان عثمان بوده،ثبت شده است.مثلا می گوید:در قصۀ نوح در سوره شعراء «مِنَ الْمُخْرَجِینَ» (1)بود،و در قصّۀ لوط «مِنَ الْمَرْجُومِینَ» (2)ولی حجاج آن را تغییر داد و «مِنَ الْمَرْجُومِینَ» را در قصۀ نوح آورد و «مِنَ الْمُخْرَجِینَ» را در قصۀ لوط که اکنون بر همین منوال است (3).

روایات امامیّه

نخستین کسی که در این زمینه کتاب نوشت و مسألۀ تحریف را مطرح نمود،سید نعمت اللّه جزایری(متوفای 1112)بود که در کتاب«منبع الحیاه»(چاپ بغداد و بیروت)این مسئله را مورد بحث قرار داد و با دلایل چندی در صدد اثبات تحریف قرآن برآمد؛سپس(بعد از گذشت بیش از 200 سال)حاجی نوری(متوفای 1320) کتاب«فصل الخطاب»را نوشت و مجموعۀ روایاتی را در این زمینه عرضه داشت که اساسا فاقد اعتبار و بیشتر فاقد دلالت بر مقصود ایشان است.ذیلا نمونه های برجسته ای از آن ها را می آوریم:

سید جزایری در این زمینه می گوید:«روایات مستفیضه بلکه متواتره (4)دلالت دارند که قرآن دست خوش تحریف گردیده».أوّلین و عمده ترین روایتی را که مورد استناد قرار می دهد،روایت فاقد سندی است که از کتاب مجهول الحال«احتجاج»

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 2360


1- شعراء 26:167.
2- شعراء 26:116.
3- الفرقان،ص 52-50.
4- استفاضه در موردی گفته می شود که روایات فراوان وارد شده باشد ولی به سر حدّ تواتر قطعی نرسیده باشد. ولی تواتر در موردی است که کثرت روایات به حدّی است که موجب قطع و یقین می گردد-(ر.ک الأنوار النعمانیّه،تألیف سیّد جزایری،ج 2،ص 357).

نقل می کند که از امیر مؤمنان علیه السّلام پرسیده شد که تناسب میان صدر و ذیل این آیه چیست «وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ تُقْسِطُوا فِی الْیَتٰامیٰ فَانْکِحُوا مٰا طٰابَ لَکُمْ مِنَ النِّسٰاءِ مَثْنیٰ وَ ثُلاٰثَ وَ رُبٰاعَ (1)؛و اگر در اجرای عدالت دربارۀ اموال یتیمان[که نزد شما سپرده شده] بیمناکید،پس هرچه از زنان که شما را پسند افتاد،دو یا سه یا چهار به همسری اختیار کنید».آن گاه حضرت فرموده باشند که بیش از یک سوم قرآن از این آیه افتاده است (2)و روایاتی از این قبیل که در ذیل استدلالات حاجی نوری می آوریم.

اکنون به بررسی این روایت که عمده شاهد سیّد و دیگران(کسانی که بی اندیشه قایل به تحریف شده اند)است می پردازیم،تا ارزش این گونه روایات روشن شود:

اولا:کتاب احتجاج منسوب به طبرسی،به طور کلی روایات آن فاقد سند است.

ثانیا:مؤلّف این کتاب تاکنون مجهول الهویّه و ناشناخته است و مشخص نیست کدام طبرسی،زیرا طبرسی معرّب«تفرشی»کسی است که از اهل تفرش باشد.

اکنون کدام یک از تفرشیان این کتاب را نوشته معلوم نیست.برخی گمان برده اند که صاحب«مجمع البیان»یا فرزند یا نوۀ او است.ولی مگر می شود منسوب بودن به یک شهرستان،که افراد آن از شمارش بیرون است،موجب شود تا آنان را یکی بدانیم! ثالثا:متن روایت مشوّش و قابل پذیرش نیست،زیرا اسقاط بیش از یک سوم قرآن یعنی بیش از دو هزار آیه (3)از وسط یک آیه را افاده می کند!چگونه ممکن است تصور کنیم که دو هزار آیه در متن یک آیه جای داشته است؟! رابعا:تناسب میان صدر و ذیل آیه-با مراجعه به شأن نزول و اقوال مفسرین-روشن است،زیرا مسلمانان در صدر اسلام که همواره در جنگ با کفار و مشرکین بودند و سربازان شهید که بیشتر جوان بودند،از خود فرزندان خردسال و اموالی باقی می گذارند،همچنین همسران بیوه و جوان از آنان باقی می ماند.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله سرپرستی ایتام و اموال آنان را به افراد متعهد واگذار می کرد،اینان بیم آن

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 2361


1- نساء 4:3.
2- رسالۀ«منبع الحیاه»سید جزایری چاپ بغداد،ص 70-68 و چاپ بیروت،ص 69-66.
3- زیرا مجموع آیات قرآن اکنون 6236 آیه است.

داشتند که مبادا تصرف ناروایی در آن اموال بشود و دربارۀ رعایت حال ایتام کوتاه آیند.لذا یکی از راه های چاره سازی ازدواج با همسران شهیدان بود،که در آن صورت،اموال بازمانده حالت اشتراک در مصرف پیدا کرده و رضایت صاحبان مال، خود به خود جلب می گردید.یکی از اسباب جواز تعدّد زوجات همین أمر است که یک ضرورت و چاره جویی اجتماعی است.هم فرزندان خردسال شهیدان تحت حمایت و عنایت بیشتری قرار می گیرند و هم شبهۀ تصرّف در اموال ایتام مرتفع می شود.علاوه که جلوی فسادهایی که ممکن است از بی شوهر ماندن بیوه های جوان پیش آید گرفته می شود.

البته این ها مسایلی است که قایلین به تحریف درک نکرده و چشم بسته به هر خار و خسکی چنگ زده اند.

حاجی نوری،برای آن که ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(متوفای 328)را از قایلین به تحریف معرفی کند،روایات وارده در کتاب شریف کافی را یادآور می شود و برای نمونه یکی از ابواب اصول کافی را ارائه می دهد تا ثابت کند مرحوم کلینی قایل به تحریف قرآن است و اختصاص یک باب از کتاب به این امر را دلیل بر مدعای خود گرفته است (1).ما اکنون آن باب را با تمام روایاتش-که شش روایت است-می آوریم تا صحت و سقم این نسبت کاملا روشن شود.

مرحوم کلینی آن باب را با این عنوان مطرح کرده است:

«باب أنّه لم یجمع القرآن کلّه الاّ الأئمّه علیهم السّلام و أنّهم یعلمون علمه کلّه؛قرآن را کسی جز ائمه علیهم السّلام جمع نکرده است و آنانند که تمامی علوم قرآن را می دانند».

روشن است که مقصود،جمع کردن تمامی تفسیر و تأویل قرآن است؛زیرا قسمت دوم عبارت فوق،قسمت اول را توضیح می دهد:و آنانند که تمامی علوم قرآن را می دانند.این همان معنای جمع کردن تمامی قرآن است.سپس روایاتی را آورده است که عبارتند از:

حدیث اول:«ما ادّعی أحد من الناس أنّه جمع القرآن کلّه کما انزل إلاّ کذّاب و ما جمعه و حفظه کما نزّله اللّه تعالی إلاّ علی بن أبی طالب و الأئمه من بعده صلوات اللّه

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 2362


1- ر.ک:فصل الخطاب،مقدمۀ سوم،ص 25.

علیهم؛ هرکس ادعا کند قرآن را همان گونه که نازل شده،جمع کرده است دروغ گوست؛زیرا کسی جز علی و ائمۀ پس از وی قرآن را آن گونه که نازل شده جمع و حفظ نکرده است».

مقصود از«همان گونه که نازل شده»معنا و تفسیر صحیح آن است؛یعنی به همان معنی و تفسیری که خدا خواسته است به علاوه مراد روایت،لفظ و عبارت قرآن نیست؛زیرا قرآنی که حضرت علی علیه السّلام گرد آورده بود،علاوه بر رعایت ترتیب نزول،در مواردی توضیحاتی داشت و یا شرح برخی از مبهمات و تفسیر برخی معضلات و اشاره به مواقع نزول و مناسبات و دیگر شئون تفسیری را دارا بود که مصحف موجود،که به دست دیگر صحابه جمع آوری شد،از آن خالی بود.آن مصحف سپس در دست ائمه و اکنون نزد حضرت حجّت است و تاکنون کسی بدان دست نیافته است؛ ازاین رو حضرت صادق علیه السّلام می فرماید:« هرکس ادعا کند،قرآن را آن گونه که نازل شده جمع و ضبط کرده است جز علی و خاندان او،دروغ گفته است».پس این مطلب با مسئله تحریف ارتباطی ندارد.

حدیث دوم:«ما یستطیع أحد أن یدّعی أنّ عنده جمیع القرآن کلّه ظاهره و باطنه غیر الأوصیاء؛ هیچ کس را یارای این سخن نیست که مدعی شود تمامی قرآن را داراست،ظاهر و باطن آن را،جز اوصیاء».

در این حدیث به خوبی روشن است که مقصود از تمامی قرآن،همان تمامی علم قرآن،علم به ظاهر و علم به باطن است،پس علوم قرآنی به طور کلی،چه علوم ظاهری و چه علوم باطنی(تفسیر و تأویل قرآن)جملگی نزد اوصیای به حق است و این مطلب،هرگز با مسألۀ تحریف اصطلاحی ارتباطی ندارد.

حدیث سوم:«اوتینا تفسیر القرآن و أحکامه؛علم تفسیر و علم به احکام قرآن، کاملا به ما داده شده است».

حدیث چهارم:«إنّی لأعلم کتاب اللّه من أوّله إلی آخره،کأنّه فی کفّی؛به تمامی قرآن آگاهی دارم،از اول تا آخر،گویی در کف دستم قرار دارد».

حدیث پنجم:«و عندنا و اللّه علم الکتاب کلّه؛به خدا قسم که علم به تمامی کتاب نزد ماست»؛یعنی به تمام علوم و معارف قرآنی آگاهی داریم.

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 2363

حدیث ششم:در تفسیر آیۀ «وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتٰابِ» (1)فرمودند:«إیّانا عنی»؛یعنی آن کس که علم کتاب را داراست ما هستیم و ما مقصودیم.

به طوری که ملاحظه می شود همۀ احادیثی که ذکر شد،حکایت از علم و آگاهی به تمامی معارف قرآن دارد و ارتباطی با مسئله تحریف قرآن ندارد.

حاجی نوری به پیروی از سید جزایری دست به نقل روایاتی زده که عموما از کتاب های فاقد اعتبار نقل شده است.آن کتاب ها عبارتند از:

1.رساله ای در محکم و متشابه قرآن،که تاکنون روشن نشده نویسندۀ آن کیست.

2.کتاب السقیفه منسوب به سلیم بن قیس،که مورد دستبرد قرار گرفته و از اعتبار ساقط گشته است.

3.کتاب قرائات احمد بن محمد سیاری که خود ضعیف الحال و غیر قابل اعتماد شناخته شده است.

4.تفسیر ابی الجارود که از غلات و مورد لعن امام صادق علیه السّلام قرار گرفته است.

5.تفسیر منسوب به علیّ بن ابراهیم قمی که تألیف او نیست بلکه از دیگران است و مورد دستبرد قرار گرفته است.

6.کتاب استغاثه علیّ بن احمد کوفی که فاسد المذهب معرفی شده است.

7.کتاب احتجاج طبرسی که فاقد سند و مؤلف آن مجهول است،چنان که اشارت رفت.

8.تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام که نسبت جعلی است و فاقد سند اعتبار است.

9.برخی از تفاسیر فاقد سند معتبر که در نتیجه از حجیت و امکان استناد ساقط شده اند،مانند تفسیر عیاشی و تفسیر فرات بن ابراهیم:و تفسیر ابو العباس ماهیار.

10.کتاب«دبستان المذاهب»که در قرن یازدهم هجری در فاصلۀ (1040-1065)نوشته شده است.نویسندۀ آن یکی از سران فرقه های زرتشتیان مهاجر به هندوستان است به نام«موبد کیخسرو اسفندیار»از فرزندان«آذر کیوان» مؤسّس فرقۀ«کیوانی»که ممزوجی از تعالیم وارده در کتب آسمانی است و بر دست

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 2364


1- رعد 13:43.

همین آذر کیوان جمع آوری شده است و در دوران سلطنت اکبرشاه تیموری (1963-1014)می زیسته است.مؤلف مذکور در شهر«پتنه»تولّد یافته و یکی از داعیان مذهب پدرش می باشد و هدفش جمع میان مذاهب بوده، ازاین رو دست به نوشتن این کتاب زده و از عقاید و آداب و رسوم مذاهب رایج جستجو کرده و یادداشت نموده است.ولی از بی خردی،برای جمع آوری آرا و عقاید مذاهب گوناگون،در رهگذرها و قهوه خانه ها و با تماس با افراد معمولی و ناشناس این معلومات را به دست آورده است و هیچ کتاب یا منبع اصیل یک مذهب را مستند قرار نداده،این کاستی و عیب بزرگ با مراجعه به کتاب روشن می باشد.این کتاب بی مایه برای اوّلین بار در سال(1789 م)بر دست یک انگلیسی به نام«فرنسیس گلادوین»ترجمه و در سال(1809)در«کلکتا»که زیر نفوذ انگلستان بود و با دستور حاکم انگلیسی به نام«ویلیام بیلی»به چاپ رسید.این کتاب پر از«لاطائلات»است و عمده استناد حاجی نوری دربارۀ سورۀ جعلی به نام«ولایت»می باشد،که از لحاظ محتوا و ادب و نظم اصلا به لغت عرب شباهت یا تناسبی ندارد چه رسد به قرآن.

در کتاب«صیانه القرآن من التحریف»رویۀ ناهنجار آن را نشان داده ایم (1).

این ها منابعی است که حاجی نوری به آن ها استناد کرده و خود می دانسته است که قابل استناد نیستند،ولی از باب«الغریق یتشبث بکلّ حشیش»این کتب فاقد اعتبار را مورد استناد قرار داده است.

روایاتی که در کتاب«فصل الخطاب»گردآوری کرده،1122 روایت است که 815 روایت آن از این کتاب های بی ارزش نقل شده است.از 307 روایت باقی مانده که از کتب معتبر نقل شده 107 روایت آن مربوط به باب قرائات است که برخی از ائمۀ اطهار،در قرائت به گونۀ دیگر قرائت کرده اند.روشن است که اختلاف قرائت، با مسألۀ تحریف ارتباطی ندارد؛زیرا اختلاف قرائات سبعه یا اربعه عشر همواره در میان مسلمانان رایج بوده و هیچ کس آن را دلیل بر تحریف ندانسته است.نمی دانیم چرا حاجی نوری این اشتباه بزرگ را مرتکب شده است.مثلا از مجمع البیان نقل می کند که علی علیه السّلام در سورۀ عادیات،«فوسطن»را با تشدید«سین»خوانده است و

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 2365


1- ر.ک:صیانه القرآن ص 192-187.

در سورۀ زلزال «خَیْراً یَرَهُ» را با ضم«یاء»خوانده است و در سورۀ ضحی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که «مٰا وَدَّعَکَ» را با تخفیف دال خوانده است و در سورۀ شمس،اهل مدینه و نیز امام صادق علیه السّلام «وَ لاٰ یَخٰافُ عُقْبٰاهٰا» را با«یا»قرائت کرده اند و در سورۀ فجر، یعقوب و کسائی و سهل«و لا یوثق»را با فتح«ثا»قرائت کرده اند.از این قبل قرائت ها که بر فرض ثبوت،امری متعارف بوده و هرگز به عنوان تحریف قرآن تلقی نمی شود و صرفا مبین اجتهاد قراء در چگونگی قرائت قرآن است.

200 روایت باقی مانده که مورد استناد اهل تحریف قرار گرفته است،غالبا بر مسألۀ تحریف دلالت ندارند و دربارۀ مسایل دیگری است.مثلا،روایت جابر بن عبد اللّه انصاری:

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لعلی بن ابی طالب:«یا علی،الناس خلقوا من شجر شتّی و خلقت أنا و أنت من شجره واحده،یقول اللّه تعالی: «وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجٰاوِرٰاتٌ...» - حتی بلغ- «یُسْقیٰ بِمٰاءٍ وٰاحِدٍ...» (1).حاجی نوری گمان کرده است که جملۀ«حتی بلغ» جزء آیه بوده و حضرت آن را تلاوت فرموده اند (2).در صورتی که جملۀ مذکور،کلام راوی است،یعنی تا آن که رسید به اینجا...و نیز از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود:پدرم در نماز پس از پایان سورۀ توحید،این جمله را می گفت:«کذلک اللّه ربی»و در بعض روایات سه مرتبه مستحب است.حاجی نوری گمان کرده است که جملۀ مذکور،جزء سورۀ توحید بوده که امام در پایان آن را می گفته است (3).اما روایاتی که بر حسب ظاهر بر تحریف دلالت دارند-گرچه پس از تعمّق و دقّت نظر، چنین دلالتی برای آن ها نیست-به چند دسته تقسیم می شوند:

1.روایات تفسیری،که امام علیه السّلام در خلال تلاوت آیه،برای توضیح،مختصر تفسیری فرموده،که امثال حاجی نوری این گونه تفسیرهای ضمن تلاوت را جزء قرآن فرض کرده و از آن تحریف فهمیده اند (4).برای نمونه دو روایت زیر را می آوریم:

در کافی از امام امیر المؤمنین علیه السّلام روایتی نقل شده است که امام این آیه را تلاوت

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 2366


1- رعد 13:4.
2- فصل الخطاب،ص 296،به نقل از روایت اربعین ابو سعید نیشابوری،شمارۀ 31.
3- همان،ص 349،به نقل از:تفسیر برهان،ج 4،ص 521 و 523.
4- همان،ص 275.

فرمود: «وَ إِذٰا تَوَلّٰی سَعیٰ فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهٰا وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ...» (1)،سپس افزود:

«بظلمه و سوء سریرته»؛یعنی سعی در فساد در زمین،بر اثر ظلم و سوء نیت اوست.این جمله در ذیل آیه به عنوان تفسیر است نه جزء قرآن.

از امام موسی بن جعفر علیهما السّلام روایت شده است که آیۀ «أُولٰئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللّٰهُ مٰا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ...» (2)را تلاوت فرمود،سپس افزود:«فقد سبقت علیهم کلمه الشقاء...»که این جمله از حضرت به عنوان شرح و تفسیر است که چرا پیامبر از آنان اعراض کرد.

2.روایاتی که در آن ها لفظ تحریف به کار رفته که مقصود تحریف معنوی و تفسیر نارواست،ولی حاجی نوری گمان کرده است که همان تحریف اصطلاحی لفظی است (3).

از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله روایت شده است که فرمود:«یجیء یوم القیامه ثلاثه یشکون:

المصحف و المسجد و العتره.یقول المصحف:یا ربّ حرّفونی و مزّقونی و یقول المسجد:یا ربّ عطّلونی و ضیّعونی و تقول العتره:یا ربّ قتلونا و طردونا؛روز رستاخیز سه[چیز]شکایت می کنند:قرآن،مسجد و عترت.قرآن می گوید:

پروردگارا!مرا تحریف کردند و پاره پاره نمودند و مسجد می گوید:پروردگارا!مرا تعطیل کردند[به مسجد نیامدند]و[حقم را]ضایع نمودند و عترت می گوید:

پروردگارا!ما را کشتند و[از جایگاه خود]راندند».

گرچه در برخی نسخه ها به جای«حرّفونی»«حرّقونی»آمده ولی به هر حال اگر فرض کنیم حرّفونی صحیح است،تحریف در لغت به معنای تفسیر منحرف است و هرگز در لغت،تحریف به معنای اصطلاحی نیامده است.به علاوه،به قرینۀ تعطیل مساجد که در آن معنای حقیقی مقصود نیست؛زیرا مساجد به ظاهر آباد است،پس مقصود از تعطیل خالی بودن مسجد از نمازگزاران راستین است؛تحریف در قرآن هم تغییر مسیر است و تبدیل احکام و هرگز دلیل بر تحریف لفظی نمی تواند باشد.

3.روایاتی که گمان برده اند دلالت بر افتادگی برخی آیات دارد:

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 2367


1- بقره 2:205.
2- نساء 4:63.
3- فصل الخطاب،ص 24-23.

در کافی از امام صادق علیه السّلام روایت شده است:«إن القرآن الذی جاء به جبرائیل إلی محمد صلّی اللّه علیه و آله سبعه عشر ألف آیه»ولی در کتاب وافی-که جامع کتب اربعه است- بدون تردید روایت به گونۀ دیگر از کافی آورده شده است:«سبعه آلاف آیه» (1)-که تا حدودی هم آهنگ با واقع است و مرحوم فیض اهل دقّت در نقل است و در نسخه های کافی که فعلا در دست است احتمال غلط می رود.به علاوه که در سند روایت تردید است و از این جهت قابل استناد نیست (2).

4.روایات مربوط به ظهور حضرت حجت و آوردن قرآن جدید بر خلاف قرآن موجود.این روایات صرفا اختلاف را در ترتیب و برخی اضافات تفسیری دانسته است،نه در اصل نصّ.

در روایت شیخ مفید آمده است:عن الباقر علیه السّلام قال:«اذا قام قائم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله ضرب فساطیط لمن یعلّم الناس القرآن علی ما أنزل اللّه،فأصعب ما یکون علی من حفظه الیوم،لأنّه یخالف فیه التألیف (3)؛در موقع ظهور حضرت ولیّ عصر(عج)قرآن تعلیم داده می شود،کار تعلیم مشکل می شود؛زیرا قرآنی که حضرت آورده بر خلاف تألیف و ترتیب مصحف موجود است».

5.روایاتی در رابطه با شأن اهل بیت وارد شده است با این مضمون که اگر در قرآن درست دقّت شود،فضایل اهل بیت روشن می شود.

از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود:«من لم یعرف أمرنا من القرآن لم یتنکّب الفتن (4)؛ هرکس امر ولایت را از قرآن به دست نیاورد،نمی تواند از فتنه ها در امان باشد».

اهل تحریف گمان کرده اند مقصود آن است که شئون ولایت به صراحت در قرآن بوده و اسقاط شده است،در حالی که مقصود امام علیه السّلام چنین نیست،بلکه تدبّر و تعمّق در همین قرآن موجود،موجب روشن شدن شئون ولایت می شود.مثلا دقّت در آیات اولی الأمر و ذوی القربی و غیره،با دید انصاف،مقام شامخ ولایت را روشن

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 2368


1- محسن فیض کاشانی،الوافی؛چاپ سنگی،ج 2،( الجزء الخامس)ص 274 و 232(پاورقی)و چاپ مکتبه أمیر المؤمنین،ج 5،ص 1781.
2- ر.ک:صیانه القرآن من التحریف.ص 267-263.
3- الارشاد،ص 365.
4- تفسیر عیاشی،ج 1،ص 13.

می سازد،گرچه مخالفین توجّهی ندارند یا نمی خواهند داشته باشند.

در اینجا چند نمونه از مواردی را که خواسته اند فضیلتی از فضایل اهل بیت را که در قرآن آمده است نادیده بگیرند،می آوریم تا روشن شود که منظور از این دسته روایات نه تحریف قرآن بلکه دگرگونی در تفسیر و تحریف معنوی آیاتی است که دال بر فضیلت اهل بیت است:

«قُلْ لاٰ أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبیٰ (1)؛بگو به ازای آن[رسالتم]پاداشی از شما خواستار نیستیم مگر دوست داشتن نزدیکانم[-اهل بیتم]...».

محمد بن جریر طبری در تفسیر این آیه-که از بارزترین آیات در شرف اهل بیت علیهم السّلام است؛زیرا مودّت آنان اجر رسالت قرار گرفته است،سعی کرده است تا پوششی روی این فضیلت بیفکند.او می گوید:«این آیه خطاب به قریش است تا خویشاوندی خود را با پیامبر به یاد آوردند،از ایشان حمایت کنند و از شر دشمنان محفوظش بدارند؛یعنی پیامبر از قریش به دلیل خویشاوندی درخواست مودّت و دوستی کرد گرچه به او ایمان نیاورده اند».طبری در ادامه می گوید:«پیامبر را در تمامی قریش قرابتی بود و چون او را تکذیب کرده،با وی بیعت ننمودند،به آنان گفت:ای قوم،اگر از بیعت با من امتناع ورزیدید،لااقل خویشاوندی خود را با من مراعات کنید،مبادا اعراب دیگر از من حمایت کنند و شما نکرده باشید».آن گاه سه وجه دیگر بیان داشته است:

1.درخواست دوستی و مودّت با اهل بیتش؛ 2.درخواست تقرب و نزدیک شدن به خداوند؛ 3.درخواست صلۀ ارحام یعنی نسبت به رحم یکدیگر مودت داشته باشید.

سپس برای ترجیح وجه اختیاری خود بر این سه وجه می گوید:«دلیل بر صحت اختیار رأی سابق،موضع«فی»در آیه است «الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبیٰ» ؛زیرا اگر وجه اول از وجوه سه گانه مراد بود،باید بدون«فی»آورده شود«موده القربی»و اگر وجه دوم بود باید«الموده بالقربی»گفته شود و اگر وجه سوم بود باید«موده ذی القربی»گفته شود» (2).

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 2369


1- شوری 42:23.
2- ر.ک:تفسیر طبری؛ج 25،ص 17-15.

این تفسیر و موضع گیری دور از واقعیت است؛زیرا چگونه ممکن است پیامبر از قوم مشرک و معاند خود طلب یاری کند و آن را اجر رسالت خود-که نپذیرفته اند- بیان کند؟سخنی بسیار عجیب است!آنان رسالت او را قبول ندارند و او را تکذیب نموده اند،آن گاه پیامبر به آنان می گوید:«اجر رسالت مرا در خویشاوندی خود نگاه دارید و از من حمایت کنید».پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می داند که سرسخت ترین دشمنان وی از میان همان قریش بوده و هرگز عقل و حکمت او اجازه نمی دهد که در برابر دشمن، سر خم کند و از آنان حمایت بخواهد.

زمخشری استاد ادب عربی می گوید:«منظور از(فی القربی)این است که اقربین و اهل بیت پیامبر را در جایگاه مودّت و محبت خود قرار دهید و آنان را دوست بدارید؛زیرا آنان در جایگاه محبت و مودت من هستند» (1).

ابن مخلوف ثعالبی در آیۀ ولایت: «إِنَّمٰا وَلِیُّکُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاٰهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکٰاهَ وَ هُمْ رٰاکِعُونَ (2)؛سرپرست و ولی شما،تنها خداست و پیامبر او و آنان که ایمان آورده اند،همان کسانی که نماز را برپامی دارند و در حال رکوع زکات می دهند»که دربارۀ خاتم بخشی مولا امیر المؤمنین علیه السّلام نازل شده است و فضیلتی والا به شمار می آید،خواسته است آن را بپوشاند.او می گوید:«این آیه عمومیّت دارد،هر نمازگزار و زکات دهنده ای را شامل می شود.آری موقع نزول، مصادف با نماز علی و خاتم بخشی او بود،نه آن که دربارۀ او نازل شده باشد» (3).

عبد اللّه بن الزبیر همواره سورۀ دهر را-که بزرگ ترین فضیلت اهل بیت است- مکی قلمداد می کرد تا رابطۀ آن را با قصّۀ اطعام قطع کند.

خلاصه،در قرآن آیات بسیاری وجود دارد که با تعمّق نظر و دقّت کامل روشن می شود که دربارۀ فضایل اهل بیت رسالت است،ولی متأسفانه عصبیّت چشم حق بین گروهی را فروبسته و حقایق برای آنان آشکار نشده است.

امام صادق علیه السّلام می فرماید:«اگر قرآن آن گونه که خدا خواسته و نازل کرده تلاوت شود و مورد تدبّر قرار گیرد، هرآینه ما را با نشانه های ارائه شده اش خواهید یافت» (4).

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 2370


1- الکشاف،ج 4،ص 220-219 و ر.ک:صیانه القرآن من التحریف،ص 375-372.
2- مائده 5:55.
3- تفسیر ثعالبی،ج 1،ص 471.
4- تفسیر عیاشی،ج 1،ص 13.

این ها نمونه هایی بودند از روایات شیعه که در کتب معتبر وارد شده و مورد دست آویز قایلین قول به تحریف قرار گرفته است،در حالی که روشن شد هیچ گونه ربطی به مسألۀ تحریف ندارد.

گزارشی از کتاب«فصل الخطاب»

در پایان مناسب آمد تا گزارشی کوتاه از کتاب«فصل الخطاب»ارائه شود تا سستی کتاب و نادرستی دلایل مطرح شدۀ در آن روشن شود.

این کتاب جنجال آفرین (1)(که در تاریخ /28ج 1292/2 ه تألیف و در /12شوال1298/ ه به چاپ رسیده)دارای سه مقدمه و دوازده فصل و یک خاتمه است:

در مقدّمۀ نخست روایات جمع و تألیف قرآن را که از نظر متن مختلف و گوناگونند یادآور می شود و متذکر می شود که جمع و تألیف قرآن همگون با تألیف دیگر کتب نمی باشد و در نتیجه نمی توان نظم و ترتیبی که در دیگر مؤلفات است در قرآن انتظار داشت.

در مقدّمۀ دوم انواع تغییر و تحریف متصوّر در قرآن را بیان می دارد که برخی ممتنع و برخی ممکن و محتمل است.در مقدّمۀ سوم گفتار بزرگان علمای شیعه را در این بارۀ نقل و احیانا نقد می کند.

فصول دوازده گانه در واقع دلایل اثباتی او را تشکیل می دهد که به شرح زیر است:

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 2371


1- از همان روز نخست که حاجی نوری این کتاب را نوشت و چاپ گردید،در حوزه های علمیۀ شیعه و سرتاسر جهان تشیّع جنجالی برپاشد و این عمل ناروای حاجی مورد انتقاد و نکوهش سخت قرار گرفت،مرحوم سید هبه الدین شهرستانی-از علمای بزرگ عراق-که در آن روزگار در حوزۀ علمیّۀ سامراء از طلاّب جوان و پرشور به شمار می رفت،می گوید:«حوزه همچون دریای خروشان،علیه حاجی نوری و کتاب او به تلاطم درآمد و مجلس و محفلی نبود که علیه او نخروشد و با زبان های برّنده و عباراتی تند او را مورد نکوهش و ملامت قرار ندهند و طوفان سهمگینی علیه او سرتاسر حوزه را فرا گرفته بود».(رجوع شود به نامۀ وی در کتاب البرهان- بروجردی،ص 143).نیز از همان ابتدا کتاب ها و رساله های فراوان در ردّ آن نوشته شد که اولین آن ها کتاب «کشف الإرتیاب»نوشتۀ معاصر وی شیخ محمود معروف به معرّب تهرانی است.پس از آن پی درپی نوشته های زیادی در این باره عرضه شده است.(صیانه القرآن،ص 115 به بعد).

در فصل اول مدّعی آن است که کتب گذشته تحریف گردیده و هر آنچه در امم سالفه رخ داده در این امّت نیز رخ خواهد داد.

در جواب این شبهه توضیح دادیم که مقصود از تشابه امم،در اصل کلّی رفتارهای ناهنجار و مقاومت های ناروای آنان در مقابلۀ با پیامبران است،نه در جزئیات و خصوصیّات مربوط به شرایط ویژۀ هر زمان.علاوه تحریفی که در کتب عهدین صورت گرفته،در رابطه با ترجمه ها و تفسیرهای نابجا است و اساسا مفهوم تحریف-در لغت و در استعمال قرآنی-انحراف در تفسیر و کجی معنا است.هرگز تحریف در قرآن به معنای تحریف لفظی که تغییر در نصّ عبارت اصل باشد، استعمال نشده است.

در فصل دوم گوید:«نحوۀ جمع و تألیف قرآن که پس از پیامبر انجام گرفت،طبعا مستلزم افتادگی برخی آیات و کلمات یا جابه جایی آن ها می گردد».

در جای خود روشن ساختیم که تنظیم آیه ها در هر سوره و تکمیل هریک از سوره ها در حیات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و با دستور و نظارت وی انجام گرفته است،لذا نظم آیات هر سوره را توقیفی می دانیم.آنچه پس از وفات پیامبر انجام گرفته،تنها جمع سوره ها و ترتیب آن ها به صورت«مصحف»بوده است لا غیر. ازاین رو ترتیب سوره ها را توقیفی نمی شماریم.علاوه،صحابۀ بزرگ که به جمع و تألیف قرآن دست زده اند از دقّت و آگاهی کامل برخوردار بوده و احتیاط لازم را رعایت کرده اند.

در فصل سوم توجیهات بزرگان اهل سنت را پیرامون روایات تحریف که در کتب حدیثی آنان آمده،یادآور می شود.در جای خود گفتیم این توجیهات غیر وجیه است چه رسد به آن که مورد استناد قرار گیرد (1).

در فصل چهار و پنج و شش گوید که هریک از مولا امیر مؤمنان علیه السّلام و عبد اللّه بن مسعود و ابیّ بن کعب،برای خود مصحفی گرد آورده بودند که طبعا با یکدیگر اختلاف داشته اند.در جای خود گفتیم که اختلاف در نظم سوره ها بوده نه چیز دیگر (2).

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 2372


1- ر.ک:صیانه القرآن،ص 33-22.
2- ر.ک:التمهید،ج 1،ص 267-120.

در فصل هفتم گوید:«عثمان برخی آیاتی را که مصلحت ندیده از قرآن حذف نموده است».ولی خود حاجی نوری نتوانسته بر این مدّعا شاهدی بیاورد،لذا گوید:«گرچه دلیلی بر این مدعا وجود ندارد،ولی احتمال آن می رود!» (1).

در فصل هشتم روایات حشویّه عامّه را شاهد آورده که شرح آن رفت.

در فصل نهم از کعب الأحبار یهودی روایتی نقل می کند که در حضور معاویه گفته:«موالید پیامبر و عترت او را در 72 کتاب آسمانی خوانده است».نیز از وی روایت می کند اسامی دوازده امام را در تورات خوانده،که راوی خبر(هشام دستوائی)از یک یهودی به نام عثو بن اوسو که در حیره(شهری نزدیک کوفه در عراق)با او ملاقات کرده،در این باره سؤال می کند.او نیز تصدیق کرده و نام دوازده امام را به لغت«عبری»برای او می شمرد(که به شوخی بیشتر می ماند) (2).آن گاه حاجی نوری نتیجه می گیرد:«چگونه می شود که نام دوازده امام در 72 کتاب آسمانی از جمله تورات آمده باشد ولی در قرآن-که ضرورت بیشتری اقتضا می کند-نیامده باشد!».

ولی از ساده اندیشی و خوش باوری های حاجی نوری بیش از این انتظار نمی رود!!ضمنا پوشیده نماند که سند این دو روایت کاملا از درجۀ اعتبار ساقط است و قابل استناد نیست (3).

در فصل دهم اختلاف قرائات را شاهد آورده است.در جای خود یادآور شدیم که اختلاف قرائات صرفا از اجتهاد قرّاء نشأت گرفته و فاقد حجیّت اعتبار است.

امام صادق علیه السّلام می فرماید:«القرآن واحد نزل من عند الواحد،و إنّما الاختلاف من قبل الرّواه (4)؛قرآن یکی بیش نیست و این اختلاف قرائت ها از جانب قاریان به وجود آمده است».آن قرآن واحد همان قرائتی است که عامّۀ مسلمین بدان خو گرفته و دست به دست از دوران پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و ائمۀ معصومین علیهم السّلام فرا گرفته اند که در

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 2373


1- ر.ک:تصریح وی در این جهت در کتاب فصل الخطاب ص 153-152.(صیانه القرآن ص 213).
2- ر.ک:صیانه القرآن،ص 216.
3- همان،ص 219-217.
4- کافی شریف،ج 2،ص 631.

قرائت عاصم به روایت حفص اکنون شکل گرفته است و جز آن قرائت-از نظر ما- جایزالقراءه نیست (1).

این عقیده که قرائت قرّاء حاکی از قرآن نیست،از دیر زمان نزد دانشمندان علوم قرآنی معروف بوده و قرائت قرّاء را از قرآن جدا دانسته اند.امام بدر الدین زرکشی و نیز استاد بزرگوار آیت اللّه خویی،تصریح دارند:«القرآن و القراءات حقیقتان متغایرتان» (2).

علاوه در هیچ دوره مسألۀ اختلاف قرائات با عنوان تحریف قرآن مطرح نبوده و هرگاه قاریی بر خلاف قرائت معروف می خوانده مورد نکوهش قرار می گرفته،که شرح آن را تفصیلا بیان داشته ایم (3).

در فصل یازده روایاتی آورده که به گمانش،به طور کلّی بر تحریف قرآن دلالت دارند.

و در فصل دوازده روایاتی که بر موارد تحریف بالخصوص اشارت دارند،که روایات یادشده از هر دو نوع را توضیح دادیم که اکثریّت غالب آن فاقد سند اعتبارند و آنچه از منابع معتبر نقل کرده یا اصلا ربطی به مسألۀ تحریف ندارد یا قابل تأویل می باشد.که اجمالا در اینجا و تفصیلا در«صیانه القرآن من التحریف» بیان گردیده است.

در خاتمۀ کتاب ادلّۀ منکرین تحریف را آورده و مناقشه نموده است که مناقشات وی جز تکرار آن چه در فصول یادشده آورده نمی باشد.

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 2374


1- ر.ک:التمهید،ج 2،ص 166-161 و ص 238-232.
2- زرکشی،البرهان-ج 1،ص 318. آیت اللّه خویی،البیان،ص 173. التمهید،ج 2،ص 77-76.
3- ر.ک صیانه القرآن،ص 252 و ج 2 التمهید،ص 68-64.

فهرست اعلام

آدم؛27،83،100،436،437 آذر کیوان؛469،470 آغا بزرگ تهرانی؛238 آقای برهان؛103 آل کاشف الغطاء شیخ محمد حسین؛ 379،457 آلوسی؛163 آیه اللّه خویی؛13،15،81،119، 188،203،245،246،259،266، 267،345،458،479 ابان بن تغلب؛9،318،244 ابان بن سعید بن العاص؛45،46 ابراهیم بن عمر صنعانی؛63 ابراهیم(پیامبر)؛24،34،35،60، 100،345،384،437 ابن ابی الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد؛12،409 ابن ابی الحدید؛45،46،321، ابن ابی الشعثاء؛134 ابن ابی بعره؛177 ابن ابی داود؛141،145،463،145، 146،138،154 ابن ابی شهاب؛223 ابن ابی عباد؛397،398 ابن ابی عمیر؛203 ابن ابی لیلا محمد؛117،196 ابن ابی هاشم؛188 ابن اثیر؛45،124،140،142،199، 222،352،393،408،409،413، 136 ابن اسحاق،ابن ندیم؛35،38،39، 89،120،177،343 ابن اشته؛135،186 ابن الاعرابی؛محمد بن زیاد؛393 ابن البناء ابو العباس مراکشی؛160 ابن الزبیر-عبد اللّه ابن الشیخ حسن بن محمد؛62 ابن العتائقی؛12 ابن العربی ابو بکر؛39،230،415 ابن العربی محیی الدین؛310،464 ابن القراب اسماعیل بن ابراهیم؛231 ابن الکوّاء؛44 ابن المبارک؛159 ابن المنادی؛238 ابن المهدی؛197 ابن امّ عبد؛134 ابن أبی کبشه؛352،379 ابن برّی؛20 ابن بطوطه؛148،149،280،281 ابن بکّار؛36،200 ابن تیمیّه؛214،215،275،276، 280،282 ابن جریج عبد الملک بن عبد العزیز؛ 69 ابن جریر-طبری ابن جزری شمس الدین ابو الخیر؛ 12،138،153،154،195،199، 200،201،206،207،214،218، 224،225،226،228،232،234، 236،238،240،241 ابن جزی کلبی؛121 ابن جمّاز؛191 ابن جنّی؛198 ابن جوزی عبد الرحمن بن علی؛11، 36،319،446 ابن حجر عسقلانی؛36،38،134، 137،138،140،141،197،236، 257،352،356 ابن حجر قسطلانی؛125 ابن حزم اندلسی؛93،256،287، 258 ابن خالویه؛130،131 ابن خطیب؛130،163،164،464 ابن خلدون؛154،160،162،163، 171 ابن خلکان؛33،172،236 ابن دامغانی؛319 ابن درید ابو بکر محمد بن الحسن ازدی؛10،197 ابن ذکوان؛189 ابن رشد اندلسی؛286،288،289، 361 ابن روزبهان؛155 ابن زباله؛149 ابن سعدان؛229 ابن سعد محمد؛30،35،44،45، 64،121،135،137،138،139، 141،143،229 ابن سلمه؛74 ابن سمیقع؛187 ابن سنان خفاجی؛365 ابن سیده؛210 ابن سیرین محمد؛103،120،121،

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 2375

135،137،144 ابن سینا؛27 ابن شاذان؛228 ابن شنبوذ؛191،227،228،229 ابن شهاب؛204،463 ابن شهرآشوب؛11،62،65،237، 245 ابن طاووس سید رضی الدین؛336 ابن طاهر؛92 ابن عامر عبد اللّه یحصبی؛9،187، 189،191،195،197،200،224، 232 ابن عباس عبد اللّه؛36،64،70،77، 88،89،90،92،94،99،103، 104،117،137،141،151،181، 186،196،204،209،244،282، 321 ابن عبد البرّ؛44،352 ابن عساکر؛195 ابن عصفور؛197 ابن عطیه؛13،357،375 ابن عیاش ابو بکر؛190،197،236، 238،239،240،241،244 ابن عیاض؛173 ابن فارس؛110،319 ابن فلیح؛185 ابن فهد حلّی؛55 ابن قتیبه ابو محمد عبد اللّه بن مسلم؛ 9،126،198،208،245،293،319 ابن کثیر ابو الفداء اسماعیل بن عمرو؛ 13،63،64،82،125،147،243، 301،462 ابن کثیر عبد اللّه دارمی(قاری)؛188، 189،191،195،199،224 ابن ماجه؛257،461 ابن مالک؛293 ابن مجاهد ابو بکر احمد بن موسی؛ 181،189،199،215،216،225، 227،228،229،230،231،232، 233،234،236،240 ابن محیصن-محمد بن عبد الرحمن ابن مردویه؛128 ابن مروان؛198 ابن مسعود عبد اللّه؛82،83،104، 116،125،126،127،128،130، 132،133،134،136،137،138، 139،143،145،150،151،181، 194،205،206،211،221،222، 236،237،239،240،243،244، 258،417،446،450،451،477 ابن معصوم؛408،409 ابن معین؛239 ابن مقسم محمد بن الحسن؛228، 229 ابن مقله محمد بن علیّ بن الحسین؛ 170،178،228 ابن منذر؛405 ابن منظور؛20،393 ابن نجّار؛150 ابن وردان؛190 ابن هارون؛398 ابن هشام؛31،32،93،352،353، 355 ابن یزداد اهوازی؛209 ابو احمد عسکری؛171 ابو اسحاق؛20،364 ابو الاسود دؤلی؛8،171،172، 173،174،181،244 ابو البرکات عبد الرحمن انباری؛10 ابو البقاء عبد اللّه بن الحسین عکبری؛ 11،293 ابو الجارود؛469 ابو الحسن بن حصّار؛89 ابو الحسن ثابت بن أسلم حلبی؛237 ابو الحسن عباد بن عباس؛10 ابو الحسن علیّ بن عیسی رمانی؛10، 344 ابو الحسن علیّ بن محمد؛231 ابو الحسن(قاری)؛190 ابو الحسین محمد بن عبد الصمد مصری؛319 ابو الدرداء؛131،181،244،321 ابو العالیه؛137،144،208،223 ابو العباس؛210 ابو العباس احمد بن عمار مهدوی؛ 230 ابو العباس ثعلب احمد بن یحیی بن یسار؛318 ابو الفضل مرسمی؛415 ابو القاسم حسین بن علی مغربی؛11 ابو القاسم محمد بن عبد اللّه؛12،330 ابو القاسم یوسف بن علی هذلی؛226 ابو الولید عتبه بن ربیعه؛353،354، 355 ابو بصیر؛396،454 ابو بکر؛35،120،122،123،124، 125،143،244،258،462 ابو بکر ممتازبک؛مصطفی افندی؛ 178 ابو جعفر یزید بن القعقاع مخزومی؛ 184،189،190،224،225،230 ابو جهل؛366 ابو جهیم انصاری؛205 ابو حذیفه بن عتبه بن ربیعه؛46 ابو حفص بن عمر بن القاسم انصاری

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 2376

اندلسی؛187،234 ابو حنیفه؛258 ابو حیان توحیدی؛116 ابو داود(سنن)؛205،256،257، 461،463 ابو ذر غفاری؛355 ابو رجاء؛223 ابو ریحان بیرونی؛334 ابو زرعه؛223 ابو زرعه عبد الرحمن بن محمد؛11، 240 ابو زرعه عراقی؛9 ابو سعید نیشابوری؛471 ابو سفیان بن حرب؛46 ابو سلمه بن عبد الأسد مخزومی؛46 ابو سلیمان حمد بن محمد بستی خطّابی؛10،343،357،375،376 ابو شامه شمس الدین عبد الرحمن بن اسماعیل؛12،196،204،209، 214،215،231 ابو صالح؛89،99 ابو طاهر؛227 ابو عبد الرحمن سلمی؛117،146، 181،194،196،223،235،236، 237،239،240،241،242،244، 245،247،249،336 ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن سیار؛ 9 ابو عبد اللّه محمد بن احمد مکی؛13 ابو عبد اللّه محمد بن ایوب بن ضریس؛9 ابو عبد اللّه،محمد بن شریح اشبیلی؛ 234 ابو عبد اللّه محمد بن محمد بن النعمان؛11 ابو عبد اللّه محمد بن یوسف (کفرطابی)؛319 ابو عبید؛210،229،232 ابو عبید قاسم بن سلام انصاری؛9، 64،225،229،318،333،343، 353 ابو عبیده؛393 ابو عبیده معمّر بن المثنی؛9،103، 318،333،343،393 ابو عبیده بن جرّاح؛46 ابو عثمان عمرو بن عبید؛175 ابو علی عطار؛200 ابو علی فارسی؛10 ابو عمر احمد بن محمد الطلمنکی؛ 225 ابو عمرو العلاء بن زبان تمیمی؛9 ابو عمرو بن العلاء؛188،190،191، 196،198،200،224،231،240، 244 ابو عمرو عامر بن شرحبیل(شراحیل) شعبی؛63،335 ابو عمرو عثمان بن سعید دانی؛174، 226،234،238 ابو قلابه؛206 ابو محمد حسن بن موسی نوبختی؛ 10 ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام؛ 12 ابو محمد علیّ بن احمد بن حزم ظاهری؛11 ابو محمد قصاب محمد بن علی کرخی؛10 ابو محمد مهدی بن نزار حسینی قاینی؛89 ابو محمد هروی؛216 ابو مخنف؛140 ابو معشر عبد الکریم بن عبد الصمد طبری؛226 ابو میسره؛333 ابو هریره؛205،212 ابو هیثم؛210 ابو یعقوب؛190 ابو یعلی حمزۀ حسنی؛120 ابی یونس؛463 احمد آرام؛57 احمد ابو حجر؛418 احمد امین؛125 احمد بن الحسین؛175 احمد بن جبیر بن محمد ابو جعفر کوفی؛225 احمد بن حسین بن مهران،225 احمد بن حنبل؛62،63،74،75، 93،98،103،176،197،204، 205،236،257،318،461،463 احمد بن علی مقریزی؛148 احمد بن فرج ضریر؛191 احمد بن کامل بن شجره؛318 احمد بن محمد بن یزداد بن رستم؛ 318 احمد بن محمد دمیاطی؛234 احمد بن محمد سیاری؛469 احمد بن نصر شذائی؛225 احمد بن هلال؛202 احمد زاهد؛75،89،90 اخطل؛301 اخفش اوسط سعید بن مسعده؛318 اردبیلی محقق؛450،457 ازهری؛210،393 اسباط؛24 استاد ابو علی حسن بن علی اهوازی؛

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 2377

استاد راسم؛178 استرآبادی عماد الدین؛238 اسحاق(پیامبر)؛24،437 اسکندری ابو القاسم عیسی بن عبد العزیز؛226 اسماعیل بن ابراهیم ابن القراب؛231 اسماعیل(پیامبر)؛24،437 اسماعیل قاضی-قاضی اسماعیل اسود بن یزید؛181،223 اسید بن حُضیر؛46 اشعری ابو الحسن علیّ بن اسماعیل؛ 57،278،280،296،298،299، 303،304،305،307،308،309، 313،314،323،458،459 اشعری ابو موسی؛125،133،134، 313،314،463 اشعری سعد بن عبد اللّه؛10 اشعری قمی احمد بن محمد بن عیسی؛9 اشعری محمد بن علیّ بن محبوب؛ 394 اصفهانی سید ابو الحسن؛245 اصمعی؛393 اعرجی سید محسن؛457 اعشی بنی ثعلبه؛110 اعمش سلیمان بن مهران؛191،224، 230،244 اکبرشاه تیموری؛470 إلیاس(پیامبر)؛437 امام امیر المؤمنان(ع)؛27،30،35، 43،44،45،46،59،75،77،80، 92،117،120،121،122،123، 124،125،138،149،152،156، 177،194،203،206،209،219، 235،236،237،239،240،241، 242،243،244،245،297،321، 446،454،456،467،468،470، 471،475،247،249،261،466، 477 امام حسن عسکری(ع)؛22،74، 469 امام حسن مجتبی(ع)؛120 امام حسین(ع)؛148،149 امام خمینی؛245،246،247،458 امام رضا(ع)؛7،300،394،397، 398 امام زمان حضرت مهدی(ع)؛454، 473 امام صادق(ع)؛23،28،61،63،74، 77،100،139،182،192،196، 202،207،213،214،220،221، 222،245،249،263،264،318، 336،347،392،394،395،396، 397،420،428،442،454،456، 468،469،471،473،475،478 امام علیّ بن الحسین سجاد(ع)؛ 318،394،401 امام محمد بن علی باقر(ع)؛203، 220،264،275،318،392،398، 420،428،445،454،473 امام محمد تقی(ع)؛102،214 امام موسی بن جعفر(ع)؛394،396، 472 ام سلمه؛46 ام کلثوم بنت عقبه؛46 ام موسی(پیامبر)؛21،22 اندلسی-ابن حزم اندلسی ابو حیان اثیر الدین؛231 انس بن مالک؛132،135،137، 144،212 انیس برادر ابو ذر غفاری؛355 اوریا؛438 اوس بن حذیفه؛176،177 اوس بن خِوَلی؛46 اهوازی ابن یزداد،209 اهوازی ابو علی حسن بن علی؛226 این منظور؛393 ایوب؛200،228 ایوب(پیامبر)؛24،437 أبیّ بن کعب؛44،45،46،104، 117،125،128،129،132،136، 137،138،141،143،144،150، 151،181،204،205،211،222، 243،244،463،477 باقلانی-قاضی محمد بن الطیب بحرانی سید هاشم؛15 بخاری محمد بن اسماعیل؛31،32، 64،74،75،96،124،125،127، 130،136،137،143،204،257، 258،461 بدر الدین محمد بن ابراهیم بن جماعه؛12 براء بن عازب؛213 برقی؛245،247 بروجردی میرزا مهدی؛444،476 برهان الدین بقاعی؛411 برهان الدین حلبی؛36 برهانی؛398 بزی؛189،191،198،199 بستی ابو سلیمان حمد بن محمد؛ 10،343،357،375،376 بشر(برادر عبد الملک بن مروان)؛ 281،301 بشیر بن سعد؛46

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 2378

بغوی؛210 بکیر اشج؛135 بلاذری ابو الحسن؛46 بلاغی علامه شیخ محمد جواد؛13، 14،122،203،212،336،344، 457،459 بلال حبشی؛36 بنت الشاطی-عائشه بنت الشاطی بیضاوی؛65 بیهقی؛205 پی یر روسو؛426 تبریزی محمد ابراهیم؛238 تبریزی مصطفی فرزند محمد ابراهیم؛238 ترمذی؛256،257،461 تفتازانی؛308،310،373 تفلیس حبیش بن ابراهیم؛319 تقی الدین ابو الصلاح حلبی؛237 توریچلی؛426 ثعالبی ابن مخلوف؛333،475 ثعلبی ابو الحسین؛155،319 جابر بن زید؛89،90،92،223 جابر بن عبد اللّه انصاری؛74،471 جابر بن یزید جعفی؛90،92،428 جاحظ؛111،364 جبرئیل؛23،25،26،37،48،65، 71،72،74،75،77،99،119، 204،205،209،221،237،324، 436،473 جرجانی ابو بکر شیخ عبد القاهر؛11، 344،357،358،373،375 جرجی زیدان؛171،174 جزایری سید نعمت اللّه؛451،452، 465،466،469 جصاص ابو بکر احمد بن علی رازی؛ 10،264 جعبری برهان الدین ابراهیم بن عمر؛ 83،163 جمیل بن دراج؛203 جمیل بن معمّر؛304 جندب بن جناده؛355 جوالیقی ابو منصور موهوب بن احمد؛331،332،333 جهیم بن صلت؛45،46 حارث بن قیس؛223 حاطب بن عمرو؛46 حافظ عثمان؛178 حاکم نیشابوری حسکانی؛80،89، 93،94،105،352،356 حبیب بن سلمۀ فهری؛140 حجاج بن یوسف ثقفی؛149،150، 171،172،175،465 حذیفه بن اسَید غفاری؛141 حذیفه بن یمان؛133،134،135، 136،138،140،141،142 حر الی؛106 حر عاملی حسن بن محمد؛61 حسّان بن مهران؛61 حسن بن هارون؛398 حسن بن یسار بصری؛8،191، 200،240 حسن پیرنیا؛363 حسن صفاری؛426 حسن عبد الوهاب؛243 حَسَنین؛80،116،126 حسین بن فضل؛92 حفص بن سلیمان؛187،190،194، 219،230،231،235،237،238، 239،240،241،242،245،247، 479 حفص بن غیاث؛63 حفصه؛46،125،143 حکیم سید محسن؛246 حماد بن عثمان؛202 حماد(راوی از امام صادق)؛396 حمران بن اعین؛244 حمزه بن حبیب زیّات؛9،187،189 ،190،191،196،197،200،224، 232،241،244 حمزه بن عبد المطلب؛99،354 حمید بن قیس؛224 حمیده بنت ابی یونس؛463 حنظلۀ اسَیدی؛45 حنظلۀ بن ربیع تمیمی؛45 حوا؛436 حویطب بن عبد العُزّی؛46 خالد ابن سعید بن العاص؛45،177 خالد بن ابی الهیاج؛177،244 خالد بن سعید؛46،223 خالد بن عمرو بن عثمان؛149 خالد بن ولید؛45 خدیجه؛31،32،35،74،75 خرمشاهی بهاء الدین؛180 خزاعی محمد بن جعفر؛225 خزیمه بن ثابت انصاری؛124 خسرو پرویز؛362،363 خلاّد بن خالد؛190 خلف بن هشام؛190،229 خلیل بن احمد فراهیدی؛174،244 خلیل یحیی النامی؛171 داجونی ابو بکر احمد بن موسی؛225 دارمی؛256،257،461 دارمی(سنن)؛461،463 دانی-ابو عمرو عثمان بن سعید حوفی ابو الحسن علیّ بن ابراهیم؛11

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 2379

داود(پیامبر)؛24،25،338،438 درباس؛196 دوری حفص بن عمر؛190،191، 230 ذو الشهادتین-خزیمه بن ثابت ذهبی شمس الدین؛127،141، 195،228،236،237،239،462 رازی ابو الفتوح؛106،110،245، 304 رازی ابو الفضل؛217 رازی جصاص-جصاص رازی محمد بن ابی بکر؛12 راغب اصفهانی؛11،13،20،111، 271،273،358 رافع بن مالک؛46 ربیع بن خثیم؛223 ربیعه الرأی؛221 رشاد خلیفه؛340 رشید رشدی بغدادی؛427 رشید رضا؛243،289 روح(قاری)؛190 رویس(قاری)؛190 زبّان-ابو عمرو بن علاء مازنی زبیدی؛393 زجّاج؛102 زراره؛23،61،203 زرّ بن حبیش؛194،196،239، 196،223،236،237،240،244 زرقانی شیخ عبد العظیم؛14،81، 125،148،149،153،154،166، 172،256 زرکشی بدر الدین محمد بن عبد اللّه؛ 12،13،14،74،78،89،91،92، 99،106،214،229،246،293، 337،338،339،409،415،479 زکریّا(پیامبر)؛362،385،387،437 زلیخا؛322 زمخشری؛65،75،279،281، 293،304،337،339،378،393، 444،445،475 زملکانی کمال الدین؛344 زنجانی،ابو عبد اللّه؛46،62،72،97، 149 زیاد بن ابیه؛173 زید بن ارقم؛45،205 زید بن اسلم؛223 زید بن ثابت؛44،45،46،75،120، 123،124،125،137،147،181، 205،257،258 زید بن عوام؛45 زید شحام؛395 سالم بن سلمه؛220 سالم بن عبد اللّه العدوی؛223 سالم مولی ابی حذیفه؛125،126 سبزواری محمد مؤمن؛55،401، 404 سبط الخیاط؛226 سبکی شیخ تقی الدین؛233 سجستانی ابو بکر بن ابی داود؛10، 44،45،124،125،126،134، 135،136،137،141،143،144، 145،155 سجستانی ابو بکر محمد بن عزیز؛10 سجستانی ابو حاتم؛229،232 سخاوی علیّ بن محمد؛11،175، 176 سرخسی ابو بکر محمد بن احمد؛ 258 سعدآبادی؛319 سعد الخیر؛454 سعد بن ربیع؛46 سعد بن عباده؛46 سعد(مولا و حاجب ولید)؛177 سعید بن العاص؛45،46،133، 134،137،141 سعید بن المسیّب؛63،75،104، 223 سعید بن جبیر؛102،104،223، 244،333 سفیان بن السمط؛221 سفیان بن عیینه؛69 سکاکی؛358،372 سلامه بن عیاض؛175 سلطان سلیم؛178 سلطان عبد المجید خان؛178 سلمان بن ربیعه؛140 سلمان فارسی؛122 سلیمان بن حکم؛191 سلیمان(پیامبر)؛24،303،325، 437 سلیم بن قیس؛44،122،469 سمهودی؛149،150 سورآبادی؛319 سوسی صالح بن زیاد؛190،231 سوید بن غفله؛138 سهل؛471 سهیل بن عمرو عامری؛46 سهیلی؛352 سیبویه؛448 سید رشید رضا؛407 سید عبد اللّه افندی؛178 سید عبد اللّه شبّر؛14،63،77،212، 260 سید قطب؛52،70،80،92،93، 94،382،406،407،412،414

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 2380

سید مجاهد طباطبایی؛450 سید مرتضی علم الهدی؛65،69، 119،293،364،448،456 سید مهنّا؛457 سیف؛141 سیوطی جلال الدین بلقینی؛12،13، 14،38،63،70،75،82،89،90، 93،95،97،99،103،104،113، 128،174،209،212،230،233، 257،258،260،264،319،320، 321،330،332،333،338،344، 352،378،409،411،412،415 شاطبی قاسم بن فیره؛11،238،239 شافعی؛393 شاه طهماسب صفوی؛238 شجاع بلخی؛191 شرحبیل بن حسنه؛45 شریح بن یزید الحضرمی؛224 شریعتی محمد تقی؛411 شریف رضی محمد بن الحسین؛10 شعبه ابو بکر بن عیّاش؛189،190، 194،197،223،238،240،241 شعبی؛223 شعرانی شیخ عبد الوهاب؛310،464 شفاء بنت عبد اللّه؛46 شنبوذی؛191 شهاب الدین-ابو شامه شهرستانی سید هبه الدین؛344، 476 شهرستانی سید هبه الدین؛352 شهرستانی عبد الکریم؛313،446 شیبه بن نصاح مدنی؛9،224،230 شیخ حرّ عاملی؛455،457 شیخ رحمت اللّه هندی دهلوی؛457، 459 شیخ محمد عبده؛65،282،289، 293،407 شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان؛ 11،65،68،69،454،456،473، شیخ نوری-حاجی نوری؛451، 452،458،459،465،466،467، 469،470،471،476،478 شیرازی صدر الدین؛23،29 صباغ؛164 صبحی الصالح؛15،35،148،161، 162،166،228،229 صدر،حسن؛173 صدوق شیخ ابو جعفر؛55،59،61، 63،68،69،70،71،136،202، 222،416،428،455،456 صفار محمد بن حسن؛100،202، 275 صفدی؛237 صلاح الدین المنجد؛330 ضحاک بن مزاحم؛70،93،95 طالقانی؛283 طاووس؛223 طبرسی علامه فضل بن حسن؛13، 33،69،75،76،79،80،89،92، 93،94،97،102،104،105،106، 127،129،139،151،152،184، 185،187،240،241،264،293، 403،412،420،444،448،457، 466،469،474 طبری ابو جعفر محمد بن جریر؛13، 32،38،62،64،104،123،127، 129،139،140،141،142،186، 205،206،208،211،212،232، 240،333،352،379 طبری ابو معشر عبد الکریم بن عبد الصمد؛226 طفیل بن عمرو دوسی؛352 طلحه بن عبید اللّه؛46،123 طوسی شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن؛43،61،104،245،344، 400،456 عاصم؛187،190،191،194،196، 219،224،235،236،237،238، 239،240،241،242،244،245، 247،479 عاصم الجحدری؛224 عامر بن شراحیل شعبی-ابو عمرو عامر بن عبد القیس؛146،223 عاملی اصفهانی ابو الحسن؛15 عاملی سید شرف الدین؛457،458 عاملی سید محسن امین؛237،458 عاملی سید محمد جواد؛404،450 عایشه؛46،64،130،143،255، 463 عایشه بنت الشاطی؛370 عباده بن صامت؛30 عباس(بن عبد المطلب)؛76 عباس(راوی از ابو عمرو یحصبی)؛ 200 عبد الاعلی؛395 عبد الرحمن بن حارث بن هشام؛ 137 عبد الرحمن بن ربیعه؛140 عبد الرحمن بن عوف؛258 عبد الرحمن بن هرمز؛223 عبد الرزاق مقرم؛405 عبد العزیز الدباغ؛159 عبد الفتاح عباده؛171 عبد القاهر احمد عطا؛412 عبد اللّه؛206

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 2381

عبد اللّه ابن ابی ملیکه؛223 عبد اللّه بن ابیّ؛46 عبد اللّه بن ابی اسحاق؛224 عبد اللّه بن ابی سلول؛45 عبد اللّه بن ارقم زهری؛45 عبد اللّه بن المهاجر؛224 عبد اللّه بن حانی؛177 عبد اللّه بن رواحه؛45 عبد اللّه بن زبیر؛80،94،141،137، 475 عبد اللّه بن سائب؛146،181،196، 244 عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح؛45،46 عبد اللّه بن عامر؛143 عبد اللّه بن عمر؛241،242،462 عبد اللّه بن عمرو یشکری؛44 عبد اللّه بن فرقد؛221 عبد اللّه بن فطیمه؛137 عبد اللّه بن هانی بربری؛144 عبد اللّه خورشید؛243 عبد اللّه درّاز؛344،371،381،382، 407،459 عبد اللّه محمود شحاته؛319،406، 407 عبد الملک بغوی؛393 عبد الملک بن مروان؛171،301 عبد الواحد بن ابی هاشم؛228 عبید اللّه بن عبد اللّه؛204 عبید بن عمیر؛223 عبید بن نضله؛223 عبیده؛103 عتبه بن ابی ربیعه؛353،354،355 عثمان بن سعید ورش؛190،247 عثمان بن عفان؛44،46،123،130، 131،135،136،138،140،141،147،148،تا 152،154،155،156، 163،182،183،195،222،244، 463،464،465،478 عثمان طه؛180 عثو بن اوسو؛478 عروه بن الزبیر؛223 عزیری؛319 عطاء،223 عطیه بن قیس؛224 عقبه؛46،134 عکبری ابو البقاء؛11 عکرمه؛64،89،120،223 علاف؛228 علامۀ امینی شیخ عبد الحسین تبریزی؛458 علامه حلی جمال الدین حسن بن یوسف؛237،238،449،454،457 علامه شعرانی؛401،444 علامه نراقی؛402 علامۀ طباطبایی؛29،43،47،55، 72،276،281،284،289،290، 324،339،344،406،409،458 علاّمۀ مجلسی؛15،22،63،397، 421 علاء بن حضرمی؛45،46 علقمه بن قیس؛83،181،223،244 علوی زیدی-یحیی بن زید علیّ بن احمد کوفی؛469 علیّ بن الحکم؛221 علیّ بن جعفر؛396 علیّ بن مدینی؛9 عمار؛124 عمر بن ابی ربیعه؛389 عمر بن الخطاب؛46،93،123، 125،204،257،258،461،462 عمر بن عبد العزیز؛177 عمرو بن العاص؛45،174،313 عمرو بن شرحبیل؛223 عمرو بن میمون؛223 عیاشی محمد بن مسعود؛23،31، 63،98،101،151،249،261، 264،469،475 عیسی بن عبد اللّه هاشمی؛202 عیسی بن عمر؛196،224 عیسی بن میناء(قالون)؛190،247 عیسی(پیامبر)؛24،345،437 غزالی ابو حامد؛127،415 غفاری؛336 فارسی؛197 فاضل خراسانی؛404 فخر الدین رازی؛29،55،69،70، 71،127،211،278،289،291، 293،304،322،323،335،344، 410،429 فرات بن ابراهیم؛469 فراء یحیی بن زیاد؛9،102،318 فرعون؛52،348،349،350،362، 390 فرنسیس گلادوین؛470 فضل اللّه العمری؛147 فضیل بن یسار؛100،213 فلوگل؛179 فیروزآبادی؛393،407 فیض کاشانی ملا محمد محسن؛13، 55،56،71،72،203،260،334، 400،404،455،457،473 قاسم بن احمد خیّاط؛236 قاضی اسد یزیدی؛191 قاضی اسماعیل بن اسحاق؛225، 231،232

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 2382

قاضی بکر بن علا؛39 قاضی زکریا بن محمد انصاری؛12 قاضی عبد الجبار؛11،295 قاضی عبد الحسن الأسطوانی؛148 قاضی عزیزی؛106 قاضی عیاض؛33،38،352،356 قاضی محمد بن الطیب ابو بکر باقلانی؛10،165،166،337،344 قالون؛190،247 قتاده بن سلیمان؛80،321 قتیبه؛319 قرطبی؛13،44،187 قطرب محمد بن المستنیر؛318 قمی شیخ عباس؛393 قمی علیّ بن ابراهیم؛62،63،65، 261،420،469 قنبل؛189،199 قواس؛199 کاشف الغطاء شیخ جعفر کبیر؛448، 449،457 کاشف الغطاء شیخ محمد حسین؛ 379،457 کثیر بن أفلح؛137 کرکی شیخ علیّ بن عبد العالی؛457 کریمه بنت مقداد؛46 کسائی علیّ بن حمزه؛187،189، 190،191،196،199،200،224، 225،232،240،244،245،318، 471 کعب الأحبار یهودی؛478 کفرطابی ابو عبد اللّه؛319 کفعمی؛55 کلبی محمد بن سائب؛9،88،92، 99،318 کلینی محمد بن یعقوب؛10،23، 63،219،428،467 کمال الدین عبد الرحمن بن محمد حلّی(ابن العتائقی)؛12 کیخسرو اسفندیار؛469 گلدزیهر؛243 لقمان؛115 لوط؛52،437،465 لیث بن خالد؛190 ماراکی؛179 مالک بن ابی عامر؛137 مالک بن انس؛149،257،464 مالک(موطأ)؛257 مالکی(مؤلف روضه)؛226 ماوردی؛77،78 ماهیار ابو العباس؛469 مأمون عباسی؛175،376 مبرّد ابو العباس محمد بن یزید؛9، 197،198 متّقی هندی؛206 مجاهد؛80،92،104،223 مجاهد بن جبر؛196 مجاهد-سید مجاهد مجلسی-علامه مجلسی محدث کاشانی-فیض کاشانی محرز بن ثابت؛149 محمد بن ادریس؛81 محمد بن خلف بن مرزبان؛10 محمد بن زکریّا؛416 محمد بن زید واسطی متکلم امامی؛ 10،343 محمد بن صالح؛199 محمد بن عبد الرحمن(ابن محیصن)؛191،224 محمد بن عبید؛462 محمد بن علی ادفوئی؛10 محمد بن مسلم؛428 محمد بن مسلم بن شهاب؛223 محمد بن مسلمه؛45 محمد بن وراق؛220 محمد بن یحیی الصیرفی؛202 محمد بن یحیی حلبی؛13 محمد حسن مظفر؛155 محمد حسین هیکل؛32،39،41 محمد سالم محیسن؛234،240 محمد طاهر الکردی؛162،163، 171 محمد عبد اللّه درّاز؛407،459 محمد عضیمه؛198 محمد علی نجّار؛407 محمد فرید وجدی؛26 محمد محمد مدنی؛408،459 محمد محمود حجازی؛408 محمد هادی معرفت؛18،30،445 محمود بن حمزه بن نصر کرمانی؛11 محمود شلتوت؛407 مراغی؛65 مروان بن حکم؛125 مریم بنت عمران؛362 مزنی؛448 مسروق بن اجدع؛181،223 مسلم بن جندب؛223 مسیلمه کذاب؛372 مشهدی؛65 مصاحب ابو الدرداء؛223 مصاحب موسی(پیامبر)؛274 مصطفی صادق رافعی؛243،344، 385،386 مصطفی محمود؛389 مصطفی مراغی؛407 مصعب بن سعد؛137،141

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 2383

مطوّعی؛191 معاذ بن الحارث؛223 معاذ بن جبل؛125،131 معافی ابو الفرج؛227 معاویه بن ابی سفیان؛45،46،125، 195،478 معاویه بن عمار؛394 معتصم باللّه؛102 معلّی بن خنیس؛221 معمّر بن عبّاد سلمی؛57 معن بن عدی؛46 معیقب بن ابی فاطمه؛45 مغیره بن ابی شهاب مخزومی؛195 مغیره بن شعبه؛45 مغیره بن شهاب؛146 مقاتل بن سلیمان؛9،318،319 مقداد بن اسود؛125،133،244 مقریزی احمد بن علی؛148 مقصود فراستخواه؛57 مکی بن ابی طالب؛11،93،95، 214،230،232،233،241 ملاّ علی القاری؛33،352 ملک الموت ؛302 منذر بن عمرو؛46 منصور(خلیفۀ عباسی)؛175،176 مورّج بن عمرو سدوسی؛318 موسی جار اللّه؛458 موسی(مسیح)؛21،22،24،25،32، 34،35،51،60،305،307،328، 345،348،349،350،362،382، 387،388،390،437 مولا عثمان؛179 مولوی؛27 مویر؛243 مهدی(عباسی)؛149،150،176، 199 مهدی محقق؛319 نابغۀ ذبیانی؛110 ناجی المصرف؛171 ناصر خسرو؛20 نافع بن عبد الرحمن اللیثی؛187، 190،191،196،198 نحاس ابو جعفر احمد بن محمد؛10 نحاس ابو عمیر عیسی بن محمد؛92 نخعی ابراهیم؛223 نراقی؛402 نصر بن عاصم؛171،172،173، 223،244 نضر بن حارث بن کلده؛353 نضر بن شمیل؛318،376 نعمانی؛203،261 نفطویه،ابراهیم بن محمد؛236،318 نقاش(صاحب تفسیر)؛319 واحدی نیشابوری علیّ بن احمد؛ 11،63،75،99،103،104،105 واقدی محمد بن عمر؛9،46،141 ورش عثمان بن سعید؛190،247 ورقه بن نوفل؛31،32،35،36 ولید بن عبد الملک؛177 ولید بن عقبه بن ابی معیط؛134، 140،141 ولید بن مغیرۀ مخزومی؛352،358 وهب بن منبّه؛333 ویل دورانت؛436 ویلیام بیلی؛470 هاجر(همسر حضرت ابراهیم)؛437 هارون(برادر موسی)؛24،25،348، 362،437،438 هبه اللّه،ابن سلامه؛11 هری اوسترین؛57 هشام بن ابراهیم عباسی؛398 هشام بن الحکم؛204 هشام بن عمّار؛189 هشام دستوایی؛478 همدانی ابو العلاء؛230 هنکلمان؛179 یاقوت بن عبد اللّه موصلی؛178 یاقوت حموی؛127،147 یحیی(پیامبر)؛437 یحیی بن ابی الحارث الذماری؛224 یحیی بن حمزه بن علی علوی زیدی؛344،365،413،414 یحیی بن مبارک؛191 یحیی بن وثاب؛224 یحیی بن یعمر؛8،9،171،172، 200،223،244 یزدی سید محمد کاظم؛245 یزید بن ابی سفیان؛46 یزید بن هارون؛197 یزید نخعی؛134،141 یزیدی؛190،191،231 یسع؛437 یعقوب؛24،322،437،471 یعقوب حضرمی؛190،200،224، 232،471 یعقوبی ابن واضح؛77،78،88،89، 90،94،96،122،123،143،145، 146،147 یوسف؛97،262،275،322،437 یوسف العش؛148 یونس؛24،25،437

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 2384

فهرست منابع و مآخذ

قرآن کریم نهج البلاغه الإبانه.ابو الحسن اشعری.چاپ حیدرآباد اتحاف فضلاء البشر بالقراءه الاربعه عشر.دمیاطی(ابن البناء).قاهره.1940.

الإتقان فی علوم القرآن.جلال الدین سیوطی.چاپ جدید.

أجوبه المسائل المهناویه.علاّمه حلّی.چاپ خیام.قم.1401.

الإحتجاج.طبرسی.چاپ نجف.1386.

أحکام القرآن.جصّاص.دار الکتاب العربی.بیروت.1335.

إحیاء علوم الدین.ابو حامد غزالی.چاپ قاهره.

أخبار العالم الإسلامی.هفته نامه-مکه.شمارۀ 1103.

الإرشاد.شیخ مفید،مصنفات شیخ مفید.تهران.مجلد 11(ج 1 و 2).

إرشاد الساری فی شرح البخاری.ابن حجر قسطلانی.چاپ مصر.

أسباب النزول.علیّ بن احمد واحدی نیشابوری.چاپ شده در حاشیۀ جلالین.

الإستبصار.شیخ طوسی.ناشر:دار الکتب الاسلامیه.1390.

الإستیعاب فی معرفه الأصحاب.ابن عبد البرّ القرطبی.چاپ شده در حاشیۀ الإصابه.

اسد الغابه فی معرفه الصحابه.ابن اثیر.انتشارات اسماعیلیان.تهران.

أسرار البلاغه.شیخ عبد القاهر.ناشر:دار المعرفه.بیروت.

اسرار ترتیب القرآن.جلال الدین سیوطی.تحقیق عبد القادر احمد عطا.دار الاعتصام.1978.

الإصابه فی معرفه الصحابه.ابن حجر عسقلانی.چاپخانۀ السعاده.مصر.1328.

اصل الخط العربی.خلیل یحیی النامی.چاپ مصر.

أصل الشیعه و اصولها.شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء.المطبعه.مصر.1377.

الاصول.ابو بکر محمد ابن احمد سرخسی.انتشارات دار المعرفه.بیروت.

اصول کافی.ثقه الإسلام کلینی.دار الکتب الاسلامیه.تهران.1388.

إظهار الحق.شیخ رحمت اللّه هندی دهلوی.ناشر:المکتبه العصریه.بیروت.

الاعتقادات.شیخ صدوق.چاپ شده در ج 5 مصنفات شیخ مفید.1413.

الإعجاز البیانی.عایشه بنت الشاطئ.دار المعارف.مصر.

إعجاز القرآن.رافعی.ناشر:دار الکتاب العربی.1393.

أعیان الشیعه.سید محسن امین عاملی.

الأمالی.ابن الشیخ،حسن بن محمد.چاپ نجف.

الامالی.شیخ صدوق.چاپ نجف.

انتشار الخط العربی.عبد الفتاح عباده.چاپ مصر.

انوار التنزیل.بیضاوی.ناشر:مؤسسۀ شعبان.بیروت.

أنوار الربیع.ابن معصوم.چاپ اول.نجف.1389.

الأنوار النعمانیه.سید نعمت اللّه جزایری.چاپ شرکت چاپ.تبریز.

أنوار الهدایه(شرح کفایه الاصول).امام خمینی.نشر آثار امام خمینی.1372 ش.

أوائل المقالات.شیخ مفید.ناشر:مکتبه داوری.قم.

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 2385

أهداف کلّ سوره.استاد شحاته.چاپ مصر.1976.

بحار الأنوار.علاّمه مجلسی.چاپ بیروت.1403.و چاپ تهران.1392.

البحر المحیط.ابو حیان اندلسی.ناشر:دار الفکر.بیروت.

البدایه و النهایه فی التاریخ.ابن کثیر.ناشر:مکتبه النصر الحدیثه.1968.

بدیع القرآن.ابن ابی الاصبع.چاپ اول.مصر.1377.

البرهان فی علوم التحریف.میرزا مهدی بروجردی.چاپ علمیه.قم.1335 ش.

البرهان فی علوم القرآن.بدر الدین زرکشی.دار احیاء الکتب العربیه 1376.

بصائر الدرجات.صفّار.با مقدمۀ میرزا محسن کوچه باغی.تهران.

بصائر جغرافیه.استاد رشید رشیدی عابری بغدادی.چاپخانۀ التفیض الاهلیه.1951.

البیان فی تفسیر القرآن.آیت اللّه خویی.چاپ علمیه.قم.1394.

التأسیس(تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام).حسن صدر.ناشر:شرکه الطبع و النشر العراقیه.

تاریخ آداب العرب.مصطفی صادق رافعی.ناشر:دار الاحیاء.قاهره.1970.

تاریخ الخط العربی و آدابه.محمد طاهر کردی.مصر.

تاریخ المساجد الأثریه.حسن عبد الوهاب.ناشر:دار الاحیاء.قاهره.1940.

تاریخ ایران.حسن پیرنیا.انتشارات کتابخانۀ خیام.

تاریخ تمدن اسلامی.جرجی زیدان.ناشر:دار الهلال.1958.

تاریخ طبری.ابو جعفر محمد بن جریر.چاپ الاستقامه.قاهره.1358.

تاریخ علوم.پی یر روسو.ترجمۀ حسن صفاری.انتشارات امیر کبیر.1349 ش.

تاریخ قرآن.ابو عبد اللّه زنجانی.با مقدمۀ احمد امین.

تاریخ یعقوبی.ابن واضح یعقوبی.ناشر:مکتبۀ حیدریه.نجف.1384.

تأویل مشکل القرآن.ابن قتیبه.ناشر:دار التراث.قاهره.1393.

التبیان.ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی.ناشر:جامعۀ مدرسین قم.1413.

التبیان.طاهر بن احمد جزایری.چاپخانۀ منار 1334.

تحبیر التیسیر.ابن جزری.ناشر:دار الوعی.حلب.1392.

تحریر الوسیله.امام خمینی.انتشارات جامعۀ مدرسین.قم.1406.

تذکره الحفاظ.شمس الدین ذهبی.دار الکتب العلمیه.بیروت.

التسهیل لعلوم التنزیل.ابن جزی کلبی.چاپ دوم.دار الکتاب العربی.بیروت.1393.

تصحیح الاعتقاد.شیخ مفید.چاپ دوم.تبریز.1371.

التصحیف و التحریف.ابو احمد عسکری.چاپ اول.مطبعه مصطفی البابی الحلبی.1963.

التصویر الفنی فی القرآن.سید قطب.ناشر:دار الکتاب العربی.بیروت.1980.

تفسیر آلاء الرحمن.شیخ محمد جواد بلاغی.ناشر:مکتبۀ وجدانی.قم.چاپ دوم.

تفسیر ابن کثیر.ابن کثیر القرشی الدمشقی.چاپ دار احیاء الکتب العربیه.مصطفی البابی الحلبی.

تفسیر ابو الفتوح رازی.انتشارات کتابفروشی اسلامیه.1352.

التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان.دکتر احمد ابو حجر.ناشر:دار الفکر.بیروت.1970.

التفسیر الکبیر.فخر الدین رازی.ناشر:دار الکتب العلمیه.تهران.چاپ دوم.

تفسیر المنار.شیخ محمد عبده.تألیف رشید رضا.چاپ دوم.ناشر:دار المعرفه.بیروت.

تفسیر المیزان.علاّمه طباطبایی.چاپ تهران و بیروت.

تفسیر ثعالبی-الجواهر الحسان.

تفسیر شبّر.عبد اللّه شبّر.چاپ قاهره.1966.

تفسیر صافی.محسن فیض کاشانی.انتشارات کتابفروشی اسلامیه.1384.

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 2386

تفسیر طبرسی-مجمع البیان.

تفسیر طبری-جامع البیان.

تفسیر عیاشی.محمد بن مسعود.افست المکتبه الاسلامیه.تهران.

تفسیر قمی.ابو الحسن علیّ بن ابراهیم قمی.چاپ نجف.1387.

تفسیر کشاف(الکشاف).جار اللّه زمخشری.ناشر:دار المعرفه.بیروت.

تفسیر ماوردی-النکت و العیون.

تفسیر مراغی.احمد مصطفی.ناشر:دار الفکر.

تفسیر منسوب به امام حسن عسکری.تحقیق سید محمد باقر ابطحی.قم.1409.

تفسیر نعمانی.بحار الانوار.ج 90.مؤسسۀ الوفاء.بیروت.

تفسیر نوین.محمد تقی شریعتی.چاپ چهارم.شرکت سهامی انتشار.تهران.

التفهیم.ابو ریحان بیرونی.انتشارات بابک.تهران.1362 ش.

تلخیص التمهید.محمد هادی معرفت.ناشر:مرکز مدیریت حوزه.قم.1411.

التمهید فی علوم القرآن.محمد هادی معرفت.چاپ اول.1396.

تناسق الدرر-اسرار ترتیب القرآن.

تنویر الحوالک(شرح موطأ).جلال الدین سیوطی.ناشر:عبد الحمید احمد حنفی.مصر.

التوحید.شیخ صدوق.چاپ و نشر دار المعرفه.بیروت.افست از چاپ تهران.1346.

تهذیب الاصول.امام خمینی.بقلم سبحانی.چاپ مهر.قم.1355 ش.

تهذیب الأحکام.شیخ طوسی.چاپ نعمانی.نجف.1378.

تهذیب التهذیب.فی اسماء الرجال.ابن حجر عسقلانی.چاپ مجلس دائره المعارف النظامیه.هند 1326.

التیسیر.ابو عمرو دانی.مطبعه الدولی.استانبول.1930.

ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن.دار المعارف.قاهره.1968.

جامع البیان.ابو جعفر محمد بن جریر طبری.دار المعرفه.بیروت.1392.

الجامع لاحکام القرآن.قرطبی.ناشر:دار الکاتب العربی.1387.

جمال القرّاء و کمال الإقراء.سخاوی.چاپ بیروت.1993.

الجواهر الحسان.ابن مخلوف ثعالبی.ناشر:دار المعرفه.بیروت.1980.

جواهر الکلام.شیخ محمد حسن نجفی.دار إحیاء التراث العربی.بیروت.1981.

حاشیۀ کتاب الوافی.علاّمه شعرانی.

حجه القراءات.ابن زرعه.مؤسسۀ الرساله.بیروت.1399.

الحق المبین.شیخ جعفر کبیر کاشف الغطاء چاپ سنگی.تهران.

حیاه محمد(ص).محمد حسین هیکل.چاپ قاهره.1354.

الخصال.شیخ صدوق.مکتبه الصدوق.تهران.1389.

الخط العربی الإسلامی.ترکی عطیه.دار التراث الاسلامی.بیروت.1395.

الخطط المقریزیه.احمد بن علی مقریزی.ناشر:دار العرفان.لبنان.

دائره معارف القرن العشرین.محمد فرید وجدی.چاپ چهارم.1386 ه.

دراسات لأسلوب القرآن.محمد عضیمه.قاهره.مصر.1970.

الدرّ المنثور.جلال الدین سیوطی.چاپ حلبی.مصر.

دلائل الصدق.محمد حسن مظفر.ناشر: کتاب فروشی بصیرتی.1395.

الدین و الإسلام.شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء.

الذریعه.آغا بزرگ تهرانی.چاپ اسلامیه.تهران.1398.

رجال شیخ طوسی.چاپ نجف.1381.

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 2387

رحلۀ ابن بطوطه.المکتبه التجاریه الکبری.مصر.1377.

رسائل المرتضی(مجموعۀ 1 مسائل طرابلسیات).علم الهدی سید مرتضی علیّ بن الحسین.

رساله الإسلام.شمارۀ 44.انتشار دانشگاه تهران.

رساله الشفاء بتعریف المصطفی-الشفاء.

الروض الأنف.سهیلی.ناشر:مکتب الکلیات الازهریه.

الروض الجنان و روح الجنان.ابو الفتوح رازی.چاپ اسلامیه.تهران.

زاد المسیر فی علم التفسیر.ابن جوزی.قاهره.مصر.1960.

السبعه-کتاب القراءات الکبیر.

سعد السعود.ابن طاووس.چاپ نجف.

السقیفه.سلیم بن قیس هلالی.دار الکتب الاسلامیه.قم.

سنن ابن ماجه.چاپ دوم.دار الفکر.بیروت.

سنن ابو داود.ناشر:دار إحیاء السنه النبویه.

سنن ترمذی.المکتبه الاسلامیه للحاج رضا الشیخ.

سنن دارمی.ناشر:دار احیاء السنه النبویه.

سیر أعلام النبلاء.ذهبی.مؤسسۀ الرساله.بیروت.چاپ هفتم.1410.

سیرۀ ابن اسحاق.افست مؤسسۀ اسماعیلیان.1368.

سیرۀ ابن هشام.مطبعه مصطفی البابی الحلبی.مصر.1355.

سیرۀ حلبیه.برهان الدین حلبی.ناشر:دار الفکر.بیروت.

شرح اصول کافی.صدر الدین شیرازی.چاپ سنگی.مکتبۀ محمودی.تهران.1391.

شرح الأسماء الحسنی.سبزواری.افست مکتبۀ بصیرتی.قم.

شرح الأسماء الحسنی.فخر الدین رازی.ناشر:مکتبه الکلیات الازهریه.قاهره.1936.

شرح الأصول الخمسه.قاضی عبد الجبار.مطبعه الاستقلال الکبری.1384.

شرح السنه.بغوی.دار الاحیاء.قاهره.مصر.1940.

شرح الشاطبیه(سراج القارئ).ابو القاسم عذری.دار الفکر.بیروت.1950.

شرح الشفاء.ملا علی قاری.چاپ اسلامبول.

شرح باب حادی عشر.علامۀ حلی.چاپ اول.مطبعه الاسلامیه.قم.1395.

شرح طیبه النشر.ابن الجزری.مصر.1950.

شرح عقاید نسفیه.تفتازانی.چاپ کابل.کتابخانۀ بازار.

شرح مورد الظمآن.ابراهیم بن احمد تونسی.ناشر:مکتبۀ نجاح.طرابلس.

شرح نهج البلاغه.ابن ابی الحدید.تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم.چاپ دوم.مصر.

الشفاء بتعریف حقوق المصطفی.قاضی عیاض.چاپ سنگی.

شعب الإیمان.حلیمی.دار الکتاب.مصر.1930.

شواذ القراءات-مختصر فی شواذ القرآن.

شواهد التنزیل.حاکم حسکانی.مؤسسۀ اعلمی.بیروت.1393.

صحیح بخاری.مطابع الشعب.

صحیح مسلم.با شرح نووی.دار الکتاب العربی.بیروت.

صیانه القرآن من التحریف.محمد هادی معرفت.ناشر:جامعۀ مدرسین.قم.1418.

الطبقات.ابن سعد محمد.چاپ لیدن.1325.

الطراز.امیر یحیی علوی.ناشر:دار الکتب العلمیه.بیروت.

عده الداعی.ابن فهد حلی.ناشر:مکتبۀ وجدانی.قم.

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 2388

العروه الوثقی.سید محمد کاظم یزدی.

علم الیقین.محمد حسن فیض کاشانی.انتشارات بیدار.قم.1405.

عهد عتیق.

عیون اخبار الرضا.شیخ صدوق.المطبعه الحیدریه.نجف.1390.

غایه النهایه فی طبقات القرّاء.ابن جزری.دار الکتب العلمیه.بیروت.1400.

الغدیر.علاّمۀ امینی.دار الکتاب العربی.چاپ چهارم.1397.

غوالی اللئالی.ابن ابی الجمهور.چاپخانۀ سید الشهداء.قم.1403.

الفائق.جار اللّه زمخشری.ناشر:عیسی البابی الحلبی.چاپ دوم.

فتح الباری فی شرح البخاری.ابن حجر عسقلانی.دار المعرفه.بیروت.

الفتوحات المکیه.محیی الدین ابن عربی.دار احیاء التراث العربی.دار صادر.بیروت.

فتوح البلدان.ابو الحسن بلاذری.دار الکتب العلمیه.بیروت.1978.

فجر الإسلام.احمد امین.ناشر:دار الکتاب العربی.بیروت.

الفرقان فی جمع و تدوین القرآن.ابن خطیب.دار الکتب المصریه.قاهره.1367.

فصل الخطاب.حاجی محمد حسین نوری.چاپ سنگی.تهران.

فصل نامۀ فرراه.شمارۀ 1.زمستان 77.

الفصول المهمه.سید شرف الدین عاملی.انتشارات کتابخانۀ داوری.چاپ پنجم.قم.

فضائل القرآن.ابن کثیر.چاپ شده در پایان تفسیر ابن کثیر.

الفهرست.محمد بن اسحاق ابن ندیم.چاپ الاستقامه.قاهره.

فی ظلال القرآن.سید قطب.چاپ ششم.بیروت.

قرآن پژوهی.بهاء الدین خرمشاهی.ناشر:مرکز نشر فرهنگی مشرق.1372 ش.

القرآن و علومه.دکتر عبد اللّه خورشید.دار المعارف.مصر.

قصه الحضاره.ویل دیورانت.ترجمۀ جرجی زیدان.چاپ دوم.قاهره.1961.

الکامل فی التاریخ.ابن اثیر.ناشر:دار صادر.بیروت.1399.

الکبریت الأحمر.شیخ عبد الوهاب شعرانی.چاپ مصطفی البابی.مصر 1959.در حاشیۀ الیواقیت و الجواهر.

کتاب القراءات الکبیر.ابو بکر ابن مجاهد.دار الاحیاء.1970.

کتاب النقط-النقط.

کتاب سلیم بن قیس-السقیفه.

الکشف عن مناهج الأدله.ابن رشد اندلسی.المطبعه الغربیه.مصر.

الکشف عن وجوه القراءات السبع.ابو محمد مکی بن ابی طالب.چاپ سال 1394.

کشف الغطاء.شیخ جعفر کبیر کاشف الغطاء.چاپ سنگی.تهران.

کفایه الأحکام.محمد مؤمن سبزواری.چاپ سنگی.تهران.1260.

کمال الدین.شیخ صدوق.مکتبه الصدوق.تهران.1390.

الکنی و الألقاب.شیخ عباس قمی.چاپ حیدریه.نجف.1389.

کنز الدقائق.مشهدی.میرزا محمد.ناشر:جامعۀ مدرسین.قم.1410.

کنز العمال.متقی هندی.ناشر:مؤسسۀ الرساله.بیروت.1405.

لباب النقول.جلال الدین سیوطی.چاپ شده در حاشیۀ تفسیر جلالین.دار احیاء الکتب العربیه.مصر.

لسان العرب.ابن منظور.ناشر:دار صادر.بیروت.

لسان المیزان.ابن حجر عسقلانی.مؤسسۀ اعلمی.بیروت.

اللغات.ابو القاسم محمد بن عبد اللّه.چاپ شده در حاشیۀ تفسیر جلالین.دار احیاء الکتب العربیه.مصر.

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 2389

اللغات فی القرآن.ابو القاسم محمد بن عبد اللّه.تحقیق دکتر صلاح الدین المنجد.چاپ سوم.بیروت.

مباحث فی علوم القرآن.صبحی صالح.ناشر:دار العلم للملایین.بیروت.1974.

مبادئ العلوم العامه.حسن صباغ،بشیر اللوس و تحسین ابراهیم.مطبعه التفیض.بغداد.1948.

متشابه القرآن.ابن شهرآشوب.انتشارات بیدار.

المثل السائر.ابن اثیر.چاپ مطبعه الثائر.قاهره.1379.

مجالس المؤمنین.قاضی نور اللّه تستری.چاپ اسلامیه.تهران.1354 ش.

المجتمع الاسلامی.محمد محمد مدنی.دار الاحیاء.قاهره.مصر.1935.

مجمع البیان.ابو علی فضل بن حسن طبرسی.چاپ اسلامیه.تهران.

مجمع الفائده.محقق اردبیلی.انتشارات جامعۀ مدرسین.قم.1403.

المحاسن.برقی.ناشر:المجمع العالمی لأهل البیت.قم.1413.

محاوله لفهم عصری للقرآن.مصطفی محمود.دار المعارف.مصر.

المحلی.ابن خرم اندلسی.ناشر:المکتب التجاری للطباعه و النشر.بیروت.

مختصر فی شواذ القرآن.ابن خالویه.چاپ رحمانیه.مصر.1934.

المدخل إلی القرآن الکریم.محمد عبد اللّه درّاز.قاهره.1957.

مذاهب التفسیر الاسلامی.گلدزیهر.چاپخانه محمدیه.مصر.1955.

مرآه العقول.علاّمۀ مجلسی.دار الکتب الاسلامیه.تهران.1394.

المرشد الوجیز.ابو شامۀ مقدسی.ناشر:دار صادر.بیروت.1975/1395.

مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار.شهاب الدین احمد بن یحیی(ابن فضل اللّه کاتب).جلد اول چاپ شده در مصر.1945.

المستدرک علی الصحیحین.حاکم نیشابوری.ناشر:مکتب المطبوعات الاسلامیه.حلب.

مستدرک الوسائل.میرزا حسین نوری طبرسی.ناشر:مؤسسۀ آل البیت.1407.

مستطرفات کتاب السرائر.ابن ادریس.ج 3.ناشر:جامعۀ مدرسین.قم.1411.

مستمسک العروه الوثقی.آیت اللّه حکیم.مطبعه الآداب.نجف.1389.

مستند الشیعه.علامۀ نراقی.تحقیق مؤسسۀ آل البیت.قم.1415.

المسند.احمد بن حنبل.ناشران:مکتبۀ اسلامی و دار صادر.بیروت.

مشارق انوار الیقین(به نقل از علم الیقین).

المصاحف.سلیمان سجستانی.چاپ مکتبۀ رحمانیه.مصر.1936.

مصباح کفعمی.انتشارات:رضی-زاهدی.قم.1405.

المصنّف(الجامع الکبیر).عبد الرزاق بن همام صنعانی.چاپ صنعاء.1950.

مصور الخط العربی.ناجی المصرف.قاهره.مصر.1967.

المطوّل.تفتازانی.چاپ اسلامبول.

المعارف.ابن قتیبه.ناشر:دار احیاء التراث العربی.بیروت.1390.

مع الطب فی القرآن الکریم.عبد الحمید دیاب و احمد قرقوز.انتشارات رضی-زاهدی.قم.1404.

معانی الأخبار.شیخ صدوق.انتشارات مکتبۀ مفید.قم.

معترک الأقران.جلال الدین سیوطی.ناشر:دار الفکر العربی.

المعجزه الخالده.سید هبه الدین شهرستانی.مکتبه الجوادین.کاظمین.

معجم الأدباء.یاقوت حموی.دار الکتب العلمیه.بیروت.1411.

معجم البلدان.یاقوت حموی.ناشران:دار صادر و دار بیروت.بیروت.

المعرب.جوالیقی.تحقیق دکتر ف عبد الرحیم.دار القلم.دمشق.

معرفه القرّاء الکبار.شمس الدین ذهبی.مطبعه دار التألیف.مصر.

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 2390

معرفه علوم الحدیث.حاکم نیشابوری.ناشر:مکتبۀ علمیه.مدینه.1397.

مفاتیح الشرائع.فیض کاشانی.چاپ خیام.قم.1401.

مفتاح العلوم.سکّاکی.ناشر:مصطفی البابی الحلبی.مصر.1356.

مفتاح الکرامه.سید محمد جواد عاملی.ناشر:مؤسسۀ آل البیت.

المفردات.راغب اصفهانی.مطبعه مصطفی البابی الحلبی.مصر.1381.

مقالات الإسلامیین.ابو الحسن علیّ بن اسماعیل اشعری.چاپ قاهره.1389.

المقتضب.ابو العباس محمد بن یزید مبرّد.مصر.قاهره.

مقدمه ابن خلدون.مکتبه مصطفی محمد.مصر.

المکرّر فیما تواتر من القراءات و تحرر.ابو حفص انصاری.قاهره.مصر.1940.

الملل و النحل.عبد الکریم شهرستانی.ناشر:مؤسسه الحلبی.قاهره.1387.

المنار-تفسیر المنار.

المنار.رشید رضا.ناشر:دار المعرفه.بیروت.1960.

مناقب آل أبی طالب.ابن شهرآشوب.انتشارات علامه.قم.

مناهل العرفان.محمد عبد العظیم زرقانی.چاپ مصطفی البابی الحلبی.

منبع الحیاه.سید جزایری.چاپ بغداد و بیروت.

منتخب کنز العمال.چاپ شده در حاشیۀ مسند احمد.چاپ دار صادر.بیروت.1955.

منتهی المطلب.علامۀ حلی.چاپ سنگی.

منجد المقرئین(نقل از مناهل العرفان).

منهاج الصالحین.آیت اللّه خویی.چاپخانۀ علمیه.قم.1395.

الموضوعات.ابن جوزی.ناشر:مکتبۀ سلفیه-مدینه.1388.

الموطأ(تنویر الحوالک،شرح موطأ)مالک.ناشر:عبد الحمید احمد حنفی.مصر.1390.

المهذّب.محمد سالم محیسن.ناشر:مکتبه الکلیات الازهریه.1389.

میزان الاعتدال.ذهبی.تحقیق علی محمد بجاوی.دار احیاء الکتب العربیه.مصطفی البابی الحلبی.

الناسخ و المنسوخ فی القرآن.ابن حزم اندلسی.چاپ شده در حاشیه جلالین.

النبأ العظیم.عبد اللّه درّاز.مطبعه السعاده.1389.

النشر فی القراءات العشر.ابن جزری.چاپ مکتبۀ مصطفی محمد.مصر.

نظم الدرر.برهان الدین بقاعی.چاپ هند و بیروت.1970.

النقط.ابو عمرو دانی.مکتبه الکلیات الازهریه.قاهره.

النکت و العیون.محمد بن حبیب الماوردی البصری.دار الکتب العلمیه.بیروت.1412.

النهایه.ابن اثیر.المکتبه الإسلامیه لحاج رضا الشیخ.

نهج البلاغه.صبحی صالح.

الوافی.محسن فیض کاشانی.چاپ سنگی و چاپ مکتبه امیر المؤمنین.

وجوه القرآن.حبیش تفلیس.تحقیق دکتر مهدی محقق.ناشر:بنیاد قرآن.تهران.

الوحده الموضوعیه فی القرآن الکریم.محمد محمود حجازی.چاپ.1970.

وسائل الأصول.سید مجاهد طباطبایی.چاپ سنگی.

وسائل الشیعه.محمد بن حسن حر عاملی.چاپ بیروت.1419.

وسیله النجاه.سید ابو الحسن اصفهانی.چاپ مهر.قم.1393.

وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی.سمهودی.دار احیاء التراث العربی.بیروت.1393.

وفیات الأعیان.ابن خلکان.ناشر:دار الثقافه.بیروت.

الیواقیت و الجواهر.شیخ عبد الوهاب شعرانی.ناشر:مصطفی البابی الحلبی.مصر.1378.

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 2391

علوم حدیث

آشنایی با علوم حدیث

مشخصات کتاب

سرشناسه : نصیری، علی

عنوان و نام پدیدآور : آشنایی با علوم حدیث/ علی نصیری

مشخصات نشر : قم : حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، 1382.

مشخصات ظاهری : 251 ص. جدول

موضوع : حدیث

رده بندی کنگره : BP109/ن 6آ5 1382

رده بندی دیویی : 297/26

شماره کتابشناسی ملی : م 82-15299

توضیح : این کتاب بنا به سفارش معاونت آموزش حوزه علمیه قم با تلخیص دو جلد کتاب «حدیث شناسی» سامان یافت و از سال 1382 تا کنون به عنوان متن درسی پایه ششم طلاب در سراسر کشور تدریس شده و بارها تجدید چاپ شده است . در این کتاب خواننده با چهار دانش حدیثی یعنی تاریخ حدیث ، مصطلح الحدیث ، رجال الحدیث و فقه الحدیث آشنا می شود . رسایی و روانی و نظم منطقی میان مباحث از جمله ویژگی های این کتاب است .

ص: 1

مقدمه ناشر

عن زراره قال ابو عبدالله (صلی الله علیه و آله و سلم ): احتفظوا بکتبهم فانکم سوف تحتاجون الیها(1)

حدیث شناسی و آشنایی با علوم حدیث یکی از عوامل بسیار موثر در اجتهاد و کارشناسی معارف دینی بشمار می آید، که فراگیری این علم برای متخصصین در تمامی رشته های علوم اسلامی ضروریست .

احادیث و روایاتی که در اختیار داریم و از ناحیه حامل رسالت و خاندان پاکش صادر گردیده ، به جهت عوامل فراوان سیاسی و اجتماعی ، دستخوش تعرض ، دستبرد، تحریف و... گشته است .

اما همواره ، راویان و محدثان بزرگوار، با نقل سینه به سینه و صفحه به صفحه حدیث ، در دشوارترین وضعیت ها آنها را از گزند راهزنان ، حفظ

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 2392


1- اصول کافی ، ج 1.

و به دست ما رسانده اند.

بدیهی است که استخراج احادیث صحیح و جوهر کلام معصومین علیهم السلام نیازمند شناخت کلیدهای گشاینده این گنج های نهفته است ، که در قالب علوم حدیث بیان می شود و همانگونه که امام صادق (علیه السلام ) می فرماید: اکتب و بث عملک فی اخوانک فان مت فارث کتبک بنیک فانه یاءتی علی الناس زمان هرج لا یاءنسون فیه الا بکتبهم .(1)

بدین جهت ، درس علوم حدیث که شامل تاریخ حدیث ، درایه الحدیث ، رجال الحدیث و فقه الحدیث می شود، جزء دروس حوزه های علمیه قرار داشته و دارد.

بر این اساس معاونت آموزش حوزه علمیه قم ، آشنایی مقدماتی با علوم حدیث را در برنامه درسی سطح یک که دوره عمومی می باشد، گنجاند و کتاب حاضر را که تاءلیف جناب حجه الاسلام علی نصیری می باشد و از مزایای متعددی برخوردار است ، به عنوان متن مطالعاتی برگزید.

امید است کتاب حاضر مورد استقبال طلاب عزیز قرار گیرد و مرضی صاحب حوزه ها حضرت ولی عصر «روحی و ارواح العالمین له الفداء» باشد.

دفتر انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2393


1- اصول کافی ، ج 2.

پیشگفتار

«سنت » پس از قرآن دومین منبع دین شناخت به شمار می آید که تبیین و تفسیر کلیات قرآن را بر عهده دارد. اگر آموزه های قرآن را براساس روایت نبوی «انما العلم ثلاثه : آیه محکمه ، اءو فریضه عادله ، اءو سنه قائمه ؛ علم بر سه دسته است : نشانه ای استوار، یا واجبی میانه ، یا سنتی برپا»(1) به سه بخش اساسی عقائد، اخلاق و احکام تقسیم کنیم ، «سنت » دیدگاه های اسلام را در این سه بخش به تفصیل تبیین می کند.

پاسخ گویی سنت - در تمام عرصه های دین شناخت - در کنار قرآن ؛ نشانگر اهمیت و جایگاه بلند آن است . بدین خاطر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) سنت را به عنوان قرین قرآن ، دومین موهبت الهی برای خود دانسته است ؛ آنجا که فرموده : «او تیت القرآن و مثله معه ؛ به من قرآن و با قرآن همسان آن سلام الله علیهانت ) ارزانی شده است »(2)

اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت علیهم السلام به تعلیم و انتشار آموزه های روایی و تاکید بر ثبت و ضبط آنها و نیز کوشش عموم صحابه ، تابعان و شاگردان ائمه علیهم السلام در فراگیری حدیث ، ثبت و شرح آن ، به رغم ممانعت از کتابت و تدوین حدیث طی یک سده که در تاریخ حدیث اهل سنت اتفاق افتاد، حکایت گر نقش و جایگاه «سنت » است .

با آغاز تدوین سنت در سده سوم ، هزاران روایت در قالب جوامع روایی ، گردآوری شد و در پی آن دانش های تخصصی حدیث ؛ هم چون علم رجال بخاطر ضرورت شناخت هر چه بیشتر راویان حدیث ، درایه الحدیث برای تبیین تقسیمات و اصطلاحات حدیثی ، پدیدار شد و هزاران اثر علمی گران سنگ به رشته تحریر درآمد. آنچه امروز با عنوان جوامع روایی ، منابع مصطلح الحدیث ، رجال ، شرح احادیث و... در اختیار ما قرار گرفته ، حاصل چهارده سده کوشش بی وقفه و

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2394


1- کافی ، ج 1، ص 32. برای آگاهی بیشتر از تبیین این روایت ر.ک : شرح اصول کافی از صدرذ المتاءلهین ، ج 2، ص 37؛ التعلیقه علی کتاب الکافی ، ص 66 - 67.
2- مسند احمد بن حنبل ، ج 4، ص 131؛ فتح القدیر، ج 2، ص 2 118.

مستمر، در ثبت ، انتشار و تبیین گسترده های دانش حدیث است ، که اهتمام ما را برای بازشناخت این دانش ها و تعمیق و توسعه آنها برای انتقال به نسل های آینده می طلبد.

کتابی که در پیش رو دارید، گزیده ای است از دو جلد کتاب که با عنوان حدیث شناسی نگاشته شده و امید است به زودی انتشار یافته و در دسترس علاقمندان قرار گیرد.

در این کتاب دانش های حدیثی به چهار دانش اصلی تقسیم شده اند که عبارتند از:

الف . تاریخ حدیث ؛

ب . درایه الحدیث ، یا مصطلحات حدیث ؛

ج . رجال حدیث ؛

د. فقه الحدیث .

از آنجا که برخی از مباحث ؛ هم چون آشنایی با تعاریف پرکاربرد، دلایل حجیت سنت و... نقش مقدمیت داشته و آگاهی از آنها برای دریافت سایر مباحث و فصول ضروری است ، در نخستین فصل از این کتاب تحت عنوان «بازشناخت کلیاتی پیرامون حدیث » به این مباحث اشاره و پیرامون آنها گفت و گو شده است . و با توجه به آن که تاریخ حدیث اهل سنت تا حدود زیادی با تاریخ حدیث شیعه متفاوت است . مبحث نخست (= تاریخ حدیث ) به دو فصل جداگانه تحت عنوان : تاریخ حدیث اهل سنت و تاریخ حدیث شیعه تقسیم شده است . از این رو مباحث کتاب در شش فصل انعکاس یافته است .

از خداوند متعال بخاطر توفیق انجام این کار سپاسگزارم و از کلیه دست اندرکارانی که در انتشار این کتاب نقش داشته اند، تقدیر و تشکر می نمایم . و امیدوارم این اثر در توسعه و تعمیق دانش ها و آموزه های حدیثی برای طلاب و دانشجویان عزیز و کلیه علاقمندان به مطالعات حدیثی مفید واقع شود.

قم / علی نصیری

25 ربیع الاول 1423

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2395

فصل اول : بازشناخت کلیات علم حدیث

تعاریف و اصطلاحات حدیثی
اشاره

از آنجا که در بیشتر مباحث کتاب از اصطلاحاتی پرکاربرد؛ همچون حدیث ، روایت ، سنت و... استفاده شده است ، پیش از پرداختن به فصل چهارم کتاب که به تفصیل به آشنایی با اصطلاحات حدیث پرداخته است ، به بررسی تعاریف آنها در آغاز این فصل می پردازیم :

حدیث

«حدیث » در لغت به معنای هر چیز نو وتر و تازه است .(1) بر این اساس به شخص کم سن و سال «حدیث السن » و به نوجوان «شاب حدث » گفته می شود.(2)

حدث در روایت انما قلب الحدث کالاءرض الخالیه ، ما اءلقی فیها من شی ء قبلته ؛ همانا دل نو رسته بسان زمین خالی است که هر چه در آن گذارده شود، پذیرا می گردد.(3)

به همین معنای لغوی آمده است . و اطلاق حدیث به خرمای تر و تازه نیز بر همین اساس است .(4)

واژه حدیث با توجه به عنصر معنایی خود (= تری و تازگی داشتن ) دو کار کرد لغوی دارد که عبارتند از: گفتار و رخداد.(5)

به «گفتار» از آن جهت حدیث می گویند، که به خاطر صدور تدریجی ، هر بند و بخش آن نسبت به گذشته از تری و تازگی برخوردار است .(6)

در آیه ذیل «حدیث » به معنای گفتار آمده است : و اذ اءسر النبی الی بعض اءزواجه حدیثا(7) و چون پیامبر با یکی از همسرانش سخنی نهانی گفت .

و آیه فما لهؤ لاء القوم یکادون

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2396


1- العین ، ج 3، ص 117.
2- مفردات راغب ، ص 110.
3- نهج البلاغه ، نامه 31.
4- مفردات راغب ، ص 110.
5- المصباح المنیر، ج 1، ص 124.
6- مجمع البحرین ، ج 1، ص 371.
7- سوره تحریم ، آیه 3.

یفقهون حدیثا(1) (آخر) این قوم را چه شده است که نمی خواهند سخنی را (درست ) دریابند.

و اطلاق حدیث بر قرآن در آیاتی ؛ نظیر (فلیاءتوا بحدیث مثله .(2)) پس سخنی مثل آن بیاورند.

و آیه اءفمن هذا الحدیث تعجبون .(3) آیا از این سخن عجب دارید؟

بدین جهت است که قرآن افزون بر برخورداری از مقوله گفتاری ، از تری و تازگی ویژه ای نیز برخوردار است .(4)

و اطلاق حدیث به «رخدادها» نیز به خاطر صدور تدریجی و نوبه نو شدن آنها در مقایسه با رویدادهای پیشین است و اطلاق احادیث بر روزهای مشهور که در دوران جاهلیت و در میان اعراب مرسوم بود، ناظر به همین معناست .(5)

و «حدیث » در آیه : (هل اءتاک حدیث الغاشیه .(6)) آیا خبر غاشیه (= فراگیرنده ) به تو رسیده است ؟(7) و نیز آیه (فجعلناهم احادیث (8)) پس آنها را حکایت ها گردانیدیم . به همین معنا آمده است .

به رغم آن که حدث شایع ترین و پرکاربردترین اصطلاح در علم حدیث است ، اما درباره حوزه و دامنه مفهومی آن از جهات متعدد اختلاف شده است . برخی از تعاریف ارائه شده درباره حدیث بدین شرح است :

1. این حجر می گوید: «حدیث در اصطلاح شرع آن چیزی است که به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) منسوب است ».(9)

2. سیوطی نیز به نقل از عالمان و محدثان ، در تعریف حدیث آورده است :

«حدیث عبارت است از فعل ، قول و تقریر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )، صحابیان و تابعان ».(10)

3. مامقانی می نویسد: «گروهی از عالمان گفته اند: حدیث در اصطلاح

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2397


1- سوره نساء، آیه 78.
2- سوره طور، آیه 34.
3- سوره نجم ، آیه 59.
4- علم الحدیث و درایه الحدیث ، ص 9.
5- فوح البلدان ، ص 39.
6- سوره غاشیه ، آیه 1.
7- مفردات راغب ، ص 110.
8- سوره سباء، آیه 19.
9- فتح الباری فی شرح صحیح البخاری ، ج 1، ص 173.
10- تدریب الراوی ، ج 1، ص 23.

عبارت است از گزارش قول ، فعل و تقریر معصوم ».(1)

4. محقق قمی معتقد است : «حکایت سخن ، فعل و تقریر معصوم را حدیث می گویند».(2)

5. محمد ابو زهو می نویسد: «مقصود از حدیث در نگاه محدثان ، سخنان ، رفتار، تقریر، صفات خَلقی و خُلقی ، سیره ، جنگ ها و برخی از اخبار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) پیش از بعثت ؛ هم چون تحنّث ایشان در غار حراء... را دربر می گیرد.»(3)

چند تفاوت اساسی در میان این تعاریف به چشم می خورد:

1. اهل سنت عموما تنها گفتار، کردار و تقریر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) را حدیث می نامند و گاه صحابه و تابعان را به آن افزوده اند، در حالی که در تعاریف شیعه به جای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) از کلمه معصوم استفاده شده تا ائمه علیهم السلام را نیز دربر گیرد.

2. در برخی از تعاریف بر خود گفتار، رفتار و کردار معصوم حدیث اطلاق شده ، اما در برخی دیگر از تعاریف به حکایت و گزارش آنها حدیث اطلاق شده است .

تعریف ذیل از دیدگاه نگارنده جامع ترین تعریف برای حدیث است :

«حدیث عبارت است از گفتار غیر قرآنی خداوند، معصومان (اعم از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) و ائمه علیهم السلام و فاطمه سلام الله علیها »، صحابه ، تابعان و حکایت فعل و تقریر آنان ». در این تعریف چند نکته مورد توجه قرار گرفته است :

1. میان گفتار، فعل و تقریر تفصیل قائل شده ایم .

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2398


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 57.
2- قوانین الاصول ، ص 409.
3- الحدیث و المحدثون ، ص 19 - 9.

به این معنا که به خود گفتار حدیث اطلاق می شود، اما در مورد فعل و تقریر به حکایت آنها حدیث اطلاق می گردد.

2. دامنه حدیث ، گفتار غیر قرآنی خداوند، یعنی حدیث قدسی را دربر می گیرد.

3. به گفتار صحابه و تابعان اصطلاحا حدیث اطلاق می گردد؛ زیرا چنان که در فصل اصطلاحات حدیثی خواهد آمد به حدیث صحابه حدیث موقوف و به حدیث تابعان حدیث مقطوع اطلاق می شود. هر چند حجیت حدیث آنان مورد مناقشه است .

سنت

یکی از پرکاربردترین اصطلاح ، در کنار حدیث ، اصطلاح سنت است . سنت در لغت به معنای شیوه ، روش است .(1) اعم از آن که نیکو یا بد باشد.

ابن منظور می نویسد: «السنه : السیره ، حسنه کانت ، او قبیحه ... سنت به معنای سیره و شیوه است ، اعم از آن که نیک باشد یا بد».(2)

سنت در اصطلاح فقهاء و محدثان به معانی مختلف آمده است .(3)

از نگاه فقهاء، سنت هر آن چیزی است که از پیامبر نقل شده ، اما از باب فریضه نباشد؛ یعنی جزء مستحباب باشد.(4) اما محدثان آن را اعم از قول ، فعل ، تقریر، ویژگیهای جسمی و صفات اخلاقی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) پیش از بعثت یا پس از آن دانسته اند.(5)

در تفاوت میان سنت و حدیث می توان گفت که «حدیث » ناظر به گفتار معصومین علیهم السلام است ، در حالی که «سنت » به شیوه ، منش و رفتار آنان ناظر است و از آنجا که منش ، گفتار را نیز دربر می گیرد، می توان سنت را

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2399


1- القاموس المحیط، ج 2، ص 54؛ مختار الصحاح ، ص 169.
2- لسان العرب ، ج 13، ص 225.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : المختصر الوجیز فی علوم الحدیث ، ص 18 - 15.
4- المختصر الوجیز فی علوم الحدیث ، ص 16؛ وسائل الشیعه ، ج 1، ص 431.
5- علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 19.

اعم و فراگیرتر از حدیث دانست .(1) بدین خاطر در برشمردن ادله استنباط، در کنار قرآن از سنت یاد می شود نه حدیث . و در روایات ، عرضه به سنت به عنوان یکی از راه های شناخت روایات مجعول شناخته شده است نه عرضه به جدیت . با این حال باید توجه داشت که امروزه به حکایت فعل و تقریر معصوم (علیه السلام ) نیز بخاطر حیثیت گزارش گری آن حدیث اطلاق می شود.

روایت

روایت در لغت به معنای نقل و حمل است ، چنان که به انسان یا حیوانی که آب حمل می کند «راویه » می گویند.(2) و به روز هشتم ذی الحجه بدین جهت که حاجیان برای عزیمت به عرفات آب حمل می کنند، یوم الترویه گفته شده است .(3)

روایت ، اصطلاحا مترادف حدیث است و همان معنای حدیث درباره روایت نیز جاری است ، هر چند که اصطلاح روایت کاربرد کمتری نسبت به حدیث دارد.

خبر

خبر در لغت چیزی است که آن را گزارش کنند، اعم از این که بزرگ باشد، یا کوچک ، و از این جهت اعم از نباء است ؛ زیرا نباء خبری است که از یک رویداد بزرگ گزارش می کند.(4)

در تاج العروس آمده است : ان الخبر عرفا و لغتا ما ینقل عن الغیر و زاد فیه اءهل العربیه و احتمل الصدق و الکذب لذاته و المحدثون استعملوه بمعنی الحدیث ؛ خبر در عرف و لغت چیزی است که از دیگری نقل شود و زبان دانان عرب احتمال ذاتی صدق و کذب داشتن را بر آن افزوده اند و محدثان آن را به معنای حدیث به کار

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2400


1- این دیدگاه ما عکس نظریه ای است که صبحی صالح ارائه کرده است ، او معتقد است که حدیث ، اعم از سنت است و سنت مخصوص افعال و سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) است . علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 116.
2- الصحاح ، ج 6، ص 2364؛ لسان العرب ، ج 14، ص 347.
3- الصحاح ، ج 6، ص 2364؛ لسان العرب ، ج 14، ص 347.
4- لسان العرب ، ج 4، ص 226؛ مجمع البحرین ، ج 3، ص 281؛ النهایه فی غریب الاثر، ج 2، ص 6.

می بندند».(1)

مصباح المنیر خبر را به معنای علم و آگاهی دانسته است .(2)

خبر دارای دو اصطلاح است :

1. اصطلاح منطقیون ، در منطق ، مرکب تام به دو دسته اساسی خبر و انشاء تقسیم می شود.(3) مقصود از خبر، گفتاری است که ذاتا مطابقت ، یا عدم مطابقت با خارج را برمی تابد. در صورت مطابقت صادق و در صورت مخالفت کاذب است .(4) همین معنا در معانی و بیان نیز به کار می رود.(5)

2. اصطلاح محدثان ، در تعریف اصطلاحی حدیث میان محدثان اختلاف است و در مجموع سه دیدگاه در این باره ارائه شده است :

الف . عموم محدثان خبر را مرادف حدیث می دانند و با تعریفی که از حدیث ارائه کرده اند، خبر را نیز به همان معنا دانسته اند.(6)

ب . برخی خبر را اعم از حدیث دانسته اند؛ به این معنا که خبر گفتار هر انسانی را دربر می گیرد، اما حدیث تنها منحصر به گفتاری است که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )، اهل بیت علیهم السلام و صحابه صادر شده است .(7)

ج . برخی میان مفهوم اصطلاحی حدیث و خبر، تباین قائل شده و می گویند: خبر به گزارش های تاریخی ، اعم از امت های پیشین ، یا امت اسلامی اطلاق می شود. بدین خاطر به کسی که دست اندرکار بررسی رخدادهای تاریخی باشد، «اخباری » گفته می شود. اما حدیث مختص گفتاری است که از معصومین ، صحابه و تابعان نقل شده باشد. بدین جهت به کسی که دست اندرکار بررسی سنت نبوی باشد، «محدث » گفته می شود.(8) طبق این دیدگاه بر حدیث اصطلاحی خبر اطلاق نمی

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2401


1- تاج العروس ، ج 3، ص 166.
2- المصباح المنیر، ج 1، ص 122.
3- المنطق ، ص 52.
4- المنطق ، ص 53.
5- مجمع البحرین ، ج 2، ص 266؛ المختصر الوجیز فی علوم الحدیث ، ص 20 - 19؛ الرعایه فی علم الدراید، ص 58.
6- تدریب الراوی ، ج 1، ص 42؛ مختصر مقباس الهدایه ، ص 11؛ علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 121.
7- المختصر الوجیز فی علوم الحدیث ، ص 19؛ مختصر مقباس الهدایه ، ص 12.
8- تاج العروس ، ج 10، ص 13.

شود.

در میان این دیدگاه ها، دیدگاه نخست صحیح به نظر می رسد؛ زیرا در اصطلاح محدثان و کارکرد رایج روایات ،، حدیث به جای خبر و برعکس استعمال می شود. و مقصود از مفهوم اصطلاحی چیزی جز استعمال رایج و متداول نیست . اما این که به گزارش های تاریخی در اصطلاح تاریخ نگاران خبر گفته می شود - که در جای خود مدعای درستی است - مانع آن نمی شود که اصطلاح خبر از نگاه محدثان به جای حدیث و مرادف با آن به کار نرود.

اثر

یکی دیگر از اصطلاحات نسبتا پر کاربرد که بر حدیث اطلاق می گردد «اثر» است . اثر در لغت به معنای بر جای مانده از هر چیز است .(1) چنان که آثار در آیه : (نکتب ما قدموا و آثارهم .(2)) آنچه را از پیش فرستاده اند، با آثارشان درج می کنیم » به همین معنا آمده است .

جوهری می گوید: اثرت الحدیث اذا ذکرته غیرک و منه قیل : حدیث ماءثوری اءی ینقله خلف عن سلف ؛ هرگاه حدیثی را برای کسی نقل می کنید می گویند: اثرت الحدیث . و از همین باب است حدیث ماءثور؛ یعنی حدیثی که پسینیان از پیشینیان نقل می کنند».(3)

درباره مفهوم اصطلاحی اثر دو نظریه ارائه شده است :

1. اثر، مرادف حدیث است . بدین جهت به محدث «اثری » نیز می گویند.(4)

2. به احادیثی که از صحابه (= موقوف )، یا تابعان (= مقطوع ) نقل شده باشد، اثر اطلاق می شود. در مقابل حدیث که تنها ناظر به گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) است .(5)

دیدگاه

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2402


1- الصحاح ، ج 2، ص 575؛ تاج العروس ، ج 3، ص 5.
2- سوره یس ، آیه 12.
3- الصحاح ، ج 2، ص 575.
4- الرعایه فی علم الدرایه ، ص 51.
5- علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 122؛ اصول الحدیث ، علومه و مصطلحه ، ص 28.

دوم غیر قابل دفاع است ؛ زیرا برای اثبات چنین انحصاری در کاربرد «اثر» دلیلی ارائه نشده است . در برابر، در نگریستن در عموم کتاب های حدیث پژوهشی اثبات می کند که به گفتار صحابه افزون بر اصطلاح اثر، اصطلاحات : روایت و حدیث نیز اطلاق شده است .(1)

از آنچه گفته شد نتیجه می گیریم که چهار اصطلاح : حدیث ، روایت ، خبر و اثر از نگاه ما مترادف اند؛ هر چند کاربرند او اصطلاح حدیث و روایت نسبت به دو اصطلاح خبر و اثر به مراتب شایع تر است و میان اصطلاح سنت با اصطلاحات چهارگانه تفاوت وجود دارد.

حدیث قدسی

در میان احادیث به روایاتی برمی خوریم که از زبان خداوند نقل شده است . از نمونه های معروف آن حدیث سلسله الذهب است که امام رضا (علیه السلام ) به نقل از پدران خود از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )، و ایشان با وساطت جبرئیل (علیه السلام ) از خداوند چنین نقل کرده است : لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی اءمن من عذابی ؛ لا اله الا الله (= کلمه توحید) دژ من است و هر کس داخل دژ من شود از عذابم ایمن خواهد بود».(2) به چنین حدیثی اصطلاحا حدیث قدسی گفته می شود. تفاوت حدیث قدسی با اصطلاحات پیش گفته ، اعم از حدیث ، سنت ، روایت و... روشن است ؛ زیرا این اصطلاحات ناظر به گفتار، کردار و تقریر معصوم است ، در حالی که حدیث قدسی بر گفتار خداوند اطلاق می شود.

تفاوت حدیث قدسی با قرآن را عموما در این

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2403


1- برای نمونه ر.ک : مناقب امیر مؤ منان ، ج 1، ص 142 و 266؛ الا حاد و المثانی ، ج 1، ص 36؛ تنویر الحوالک ، ص 147؛ فتح الباری ، ج 6، ص 355، مقدمه ابن صلاح ، ص 182.
2- الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه ، ص 175.

جهت دانسته اند که لفظ و معنای قرآن از ناحیه خداوند است در حالی که در حدیث قدسی تنها معنا و مفاد به خداوند منسوب است و ساختار لفظی آن از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) ساخته و ارائه می شود.(1)

برخی نیز معتقداند: حدیث قدسی از این جهت با قرآن متفاوت است که مفاد آن در حالت خواب ، یا به صورت الهام بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) القاء می شود، در حالی که آیات قرآن در حالت بیداری و به صورت مستقیم یا با وساطت فرشته بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) ابلاغ می شود.(2)

تفاوت های دیگری نیز میان قرآن و حدیث قدسی گفته شده است .(3)

به نظر می رسد که تفاوت های گفته شده نا تمام است ؛ زیرا ضرورتی ندارد که استناد الفاظ حدیث قدسی را از خداوند منتفی بدانیم . ظاهر نقل پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) آن جا که می فرماید: «قال الله تعالی ». آن است که معنا و لفظ حدیث از آن خداوند است . از سوی دیگر حدیث قدسی نیز می تواند به صورت مستقیم یا با وساطت فرشته به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) ابلاغ شده باشد.

از این رو تنها تفاوت حدیث قدسی با قرآن را از این جهت می توان دانست که به رغم انتساب لفظ و معنای حدیث قدسی به خداوند، چنین گفتاری به عنوان معجزه و با هدف هم آوردطلبی ارائه شده است . در مقابل ، قرآن در کنار استناد لفظ و

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2404


1- درایه الحدیث ، ص 13؛ معجم لغه الفقهاء، ص 177؛ فیض القدیر، ج 4، ص 615.
2- الرواشح السماویه ، ص 205؛ فیض القدیر، ج 4، ص 615.
3- درایه الحدیث ، ص 14 - 13.

معنای آن به خداوند، به عنوان معجزه و با اعلان هم آوردطلبی (= تحدی ) فرود آمده است .(1)

با این توضیح حدیث قدسی را می توان این چنین تعریف کرد:

«گفتار خداوند که بدون عنوان معجزه و بدون هم آوردطلبی از زبان پیامبران علیهم السلام حکایت شده است ».

دانستنی است که شیخ حر عاملی مجموعه روایات قدسی را در کتابی با عنوان «الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه » گرد آورده است .

حجیت سنت
اشاره

با توجه به این که سنت از نگاه شیعه شامل قول ، فعل و تقریر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و امامان معصوم علیهم السلام است ، اثبات حجیت هر یک نیازمند استدلال جداگانه است . از این رو در آغاز، حجیت سنت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را مورد بررسی قرار می دهیم و در پی آن اعتبار سنت ائمه را دنبال خواهیم کرد.

حجیت سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )
اشاره

اعتبار سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با دو دلیل عقلی و نقلی قابل اثبات است . دلیل عقلی از فلسفه رسالت و نبوت بهره می گیرد و دلیل نقلی به قرآن ، اجماع و سیره مسلمانان قابل تقسیم است .

1 . دلیل عقلی

طبق مبانی فلسفی و کلامی ، خداوند برای هدایت مردم و سامان دادن به نظام اجتماعی و پایان دادن به اختلاف های فکری و اجتماعی ، انسان های برگزیده ای را به عنوان پیامبر به سوی آنان گسیل داشته و برانگیختن پیامبران بر اساس قاعده لطف و کامل شدن حجت الهی بر مرم لازم بوده است .(2) از سوی دیگر

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2405


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : قوانین الاصول ، ص 409؛ دراسات فی علم الدرایه ، ص 13؛ معجم الفاظ الفقه الجعفری ص 155؛ اصطلاحات الاصول ، ص 141؛ علم حدیث ، ص 23.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : کشف المراد، ص 348؛ الشفاء، ص 441 - 443.

انجام چنین مسئولیت های سنگین تنها در صورتی میسر است که پیامبران از ارتکاب هر گونه لغزش و خطا به دور باشند و صفحه جانشان چنان پاک و پیراسته باشد که آینه تمام نمای حق و منعکس کننده اراده الهی به شمار آید؛ زیرا تنها در این صورت است که مردم با راهنمایی آنان به صراط مستقیم هدایت می شوند و با اجرای شریعت الهی و آموزه های آسمانی ، نظام اجتماعی سالم و خداگونه شکل می گیرد و اختلاف ها پایان می پذیرد.(1) آیا از پیامبری که وسوسه های شیطانی در او راه دارد و گفتار و رفتارش به جای انعکاس خواسته های الهی ، منعکس کننده هواهای نفسانی است و مرتکب لغزش و خطا می شود، می توان انتظار داشت که مردم را از تاریکیها به سوی نور رهنمون گردد؟!

درست به همین دلیل است که متکلمان مسلمان از آغاز بر عصمت پیامبران پای فشرده اند و بسیاری از مفسران ، آیاتی را که در ظاهر با عصمت آنان منافات دارد، به تاءویل برده اند.

بنابراین فلسفه برانگیختن پیامبران علیهم السلام عصمت آنان را ضروری می سازد و عصمت به معنای انطباق کامل در اندیشه ، رفتار و گفتار پیامبران علیهم السلام با حق و خواست الهی است . و ما از حجیت سنت جز این را دنبال نمی کنیم . مقصود ما از حجیت سنت آن است که اندیشه ، رفتار و گفتار پیامبران به گونه ای باشد که سراسر انعکاس دهنده اراده خداوند بوده و بخاطر انتساب الهی ، پیروی از آن بر ما لازم باشد. در این میان سنت پیامبر اکرم

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2406


1- برای آگاهی بیشتر از دلایل عصمت پیامبر علیهم السلام ر.ک : کشف المراد، ص 349 - 350؛ الالهیات ، ج 2، ص 144 - 188.

(صلی الله علیه و آله و سلم ) بخاطر شخصیت برگزیده و ممتاز آن حضرت در مقایسه با سایر پیامبران از ویژگی منحصر به فردی برخوردار است ؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بخاطر وصول به فرازمندترین قله تکامل بشری و مراتب قریب الهی ، تجلی گر اسماء و صفات الهی بوده و در سرزمین جانش جز خواست و اراده الهی چیز دیگری راه نیافته است . چنین جایگاه بلند معنوی به اندیشه ، کردار و گفتار آن حضرت اعتباری بس ویژه می بخشد.

2 . دلایل نقلی
اشاره

دلایل نقلی حجیت سنت شامل قرآن ، اجماع و سیره مسلمانان است که اینک به بررسی آن ها می پردازیم .

1 - 2. قرآن

شمار زیادی از آیات قرآن بر اعتبار سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) و هر آنچه منتسب به ایشان است ، تصریح نموده که می توان آنها را به چهار دسته تقسیم کرد:

الف . حجیت داوری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )

چنان که در تبیین فلسفه رسالت اشاره شد، یکی از مسئولیت های پیامبران ، داوری و پایان دادن به مشاجرات و اختلاف هاست . قرآن کریم در این باره آورده است : کان الناس اءمه واحده فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین و اءنزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه (1) مردم ، امتی یگانه بودند؛ پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آنان ، کتاب را بحث فرو فرستاد، تا میان مردم در آنچه باهم اختلاف داشتند داوری کنند».

پیداست چنین مسئولیتی از پیامبر اکرم

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2407


1- سوره بقره ، آیه 213.

(صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز خواسته شده است ، اما این فلسفه ، زمانی به تحقق می پیوندد که داوری آنان برای مردم حجیت داشته باشد. از این رو قرآن بر حجیت و نافذ بودن داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) تاکید کرده است .

قرآن ، مومنانی را می ستاید که وقتی برای داوری به سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرا خوانده می شوند سمعا و طاعتا را بر زبان جاری می کنند و از جان و دل پذیرای داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می شوند. انما کان قول المومنین اذا دعوا الی الله و رسوله لیحکم بینهم اءن یقولوا سمعنا و اءطعنا و اولئک هم المفلحون .(1) گفتار مومنان - وقتی به سوی خدا و پیامبرش خوانده شوند تا میانشان داوری کند - تنها این است که می گویند: شنیدیم و اطاعت کردیم و اینانند که رستگارند.

و در جای دیگر به مردان و زنان مومن گوشزد می کند که پس از داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) حق هیچ گونه اظهار نظر و تغییر راءی را ندارند و ما کان لمومن و لامومنه اذا قضی الله و رسوله اءمرا اءن یکون لهم الخیره من اءمرهم .(2) هیچ مرد و زن مومنی را نرسد که چون خدا و فرستاده اش به کاری فرمان دهند، برای آنان در کارشان اختیاری باشد».

و در جای دیگر پا را از این فراتر گذاشته و نشان ایمان را آن دانسته که اولا: مومنان

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2408


1- سوره نور، آیه 51.
2- سوره احزاب ، آیه 36.

، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را داور خود در مرافعات قرار دهند و ثانیا: در پی داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نه بر زبان ، بلکه حتی در دل نیز احساس ناخوشایندی نداشته باشند و تسلیم محض ایشان باشند.

فلا و ربک لا یؤ منون حتی یحکموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فی اءنفسهم حرجا مما قضیت و یسلموا تسلیما.(1) ولی چنین نیست ، به پروردگارت قسم که ایمان نمی آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمی که کرده ای در دلهایشان احساس ناراحتی نکنند، و کاملا سر تسلیم فرود آورند.»

سوگند خداوند به خود، برای تبیین چنین مرتبه ای از ایمان ، بسیار لطیف و قابل توجه است . پیام این آیه ، تسلیم تمام عیار مسلمانان در دل ، زبان و عمل با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) است .

آیا درخواست چنین تسلیمی محض از مسلمانان به معنای اعتبار بخشیدن تمام عیار و بدون حد و مرز به داوری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) - که بخشی از سنت قولی است - نیست ؟!

ب . برابری اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با اطاعت الهی

در برخی از آیات ، اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) برابر با اطاعت خداوند دانسته شده است . و من یطع الرسول فقد اءطاع الله .(2) هرکس از پیامبر اکرم (صلی

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2409


1- سوره نساء، آیه 65.
2- سوره نساء، آیه 80.

الله علیه و آله و سلم ) اطاعت کند، قطعا از خدا اطاعت کرده است .»

چنان که در برخی دیگر از آیات پس از فرمان مومنان به اطاعت خداوند، به آنان امر شده تا از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز اطاعت کنند. یا اءیها الذین امنوا اءطیعوا الله و اءطیعوا الرسول ...(1) ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و پیامبر اکرم را...

در برخی دیگر از آیات مخالفت با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در کنار مخالفت با خداوند - عز اسمه - طرح شده است ، نظیر آیه : و من یعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبینا.(2) و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند، قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است .»

در برخی دیگر از آیات ، پیش دستی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بسان پیش دستی بر خداوند، مورد نکوهش قرار گرفته است : یا اءیها الذین امنوا لاتقدموا بین یدی الله و رسوله .(3) ای کسانیکه ایمان آوردید، در برابر خدا و پیامبرش پیشی مجویید.

نکته قابل توجه آن که در هیچ یک از این آیات ضرورت اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با عدم مخالفت با ایشان ، به حکم یا چیز دیگری تخصیص ، یا تقیید نخورده است . و همان گونه که اطاعت الهی به صورت مطلق و فراگیر طرح شده بر اطاعت مطلق از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز تاکید شده است

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2410


1- سوره نساء، آیه 59.
2- سوره احزاب ، آیه 36.
3- سوره حجرات ، آیه 1.

. این امر نشان گر عصمت مطلق پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و انطباق کامل کردار و گفتار ایشان با خواست الهی است که در آیه : (و ما ینطق عن الهوی .)(1) و از سر هوس سخن نمی گوید.» با نفی سخن گویی از روی هوای نفس انعکاس یافته است .

بدون تردید منوط دانستن محبت الهی به اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )، ناشی از این امر است ؛ آن جا که آمده است : قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله .(2) بگو: «اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد». این آیه ، معادله شگفت آور و درس آموزی را به دست می دهد؛ زیرا در بدو امر چنین به نظر می رسد که آیه می بایست این چنین باشد: قل ان کنتم تحبون الله فاتبعوا الله ... یعنی اگر خدا را دوست دارید از او تبعیت کنید». زیرا نشان حقیقی دوستی ، پیروی و همگامی است ، اما به جای آن که اطاعت از خداوند نشان صدق ادعای آنان در دوستی خداوند مطرح شود، اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) جای آن نشسته است . این آیه بهترین گواه است که خداوند پیروی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را عین تبعیت از خود دانسته است . و این جای شگفتی ندارد؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) انسان ها را به صراط مستقیم ؛ یعنی همان راه الهی

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2411


1- سوره نجم ، آیه 3.
2- سوره آل عمران ، آیه 31.

هدایت می کند انک لتهدی الی صراط مستقیم صراط الله ...(1) به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی ، راه خدا...».

ج . معرفی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به عنوان الگوی حسنه

الگوهای اخلاقی ، بسان خطکش ها و پرگارهای اعوجاج ناپذیری که بخاطر خطا ناپذیری به عنوان وسیله ای برای راست کردن کژیها و ارزیابی میزان بهره مندی خطوط از استقامت و راستی به کار می آیند، حد و مرز انسان کامل را به تصور می کشند و دیگران برای رسیدن به کمال انسانی و سنجش میزان قرب خود به این مرز، می بایست خود را با آن منطبق سازند و به آن نزدیک نمایند. معرفی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به عنوان اسوه حسنه بدین منظور انجام گرفته است : و لقد کان لکم فی رسول الله اءسوه حسنه لمن کان یرجو الله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیرا.(2)

معرفی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به عنوان اسوه حسنه بدین معناست که ایشان آینه تمام نمای انسان کامل است و تمام جوانب زندگی ایشان می تواند سرمشق دیگران قرار گیرد. جالب آن که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به عنوان اسوه حسنه به صورت مطلق و بدون استثنا معرفی شده است . در حالی که پس از معرفی ابراهیم (علیه السلام ) به عنوان اسوه حسنه مومنان ، استغفار ایشان برای پدر (عموی ) خود (=) آذر استثنا شده است : لقد کان لکم اءسوه فی ابراهیم و الذین

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2412


1- سوره شوری ، آیه 52 و 53.
2- سوره احزاب ، آیه 21.

معه ... الا قول ابراهیم لاءبیه لاستغفرن لک .. قطعا برای شما در (پیروی از) ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست ... جز (در) سخن ابراهیم (که ) به (نا) پدر(ی ) خود (گفت :) «حتما برای تو آمرزش خواهم خواست ...».

زیرا قرآن در جای دیگر از استغفار مومنان برای مشرکان نهی کرده است .(1) و این امر نشان از آن دارد که تاءسی مومنان از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می بایست به صورت جامع و فراگیر انجام گیرد. بدون تردید چنین دامنه ای به معنای اعتبار و حجیت تمام شؤ ونات ایشان از جمله سنت است .

د. لزوم تمسک به تمام آموزه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )

با صرف نظر از آیات پیشین که بر حجیت سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) دلالت دارند، رساترین آیه دال بر مدعا این آیه شریفه است : ما آتیکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و اتقوا الله ان الله شدید العقاب (2) آنچه را فرستاده (او) به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت . باز ایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت کیفر است ».

رسایی این آیه از چند جهت است :

1. جمله «ما آتیکم » بخاطر فراگیری معنایی هر آن چیزی که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) صادر شده است ، اعم از رفتار، تقریر و کتابت را دربر می گیرد.

2. در کنار فرمان به تمسک و عمل

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2413


1- البته قرآن در سوره توبه آیه 14 توضیح می دهد که استغفار ابراهیم (علیه السلام ) تا زمانی بود که برای پدرش تعیین کرده بود و همینکه به دشمن بودن او با خداوند اطمینان یافت از او تبری جست برای تفصیل بیشتر ر.ک : تفسیر الصافی ، ج 5، ص 162؛ التبیان ، ج 9، ص 580.
2- سوره حشر، آیه 7.

به برون دادهای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )، به اجتناب از منهیات ایشان نیز تاکید شده است ؛ یعنی عمل به اوامر و ترک مناهی یک جا آمده است .

3. آوردن واژه رسول بر اساس قاعده تعلیق الحکم بالوصف مشعر بعلیته نشان از آن دارد که این اطاعت و پیروی کامل نه بخاطر شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) است ، بلکه بخاطر حیثیت رسالت و انتساب ایشان به خداوند است .

4. توصیه به تقوا و هشدار از کیفر سخت الهی از اعتبار سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و ملازم دانستن آن با پدیده تقوا حکایت دارد.

2 - 2. اجماع

گرچه در حوزه مفهومی اجماع و ملاک حجیت آن ، میان عالمان اهل سنت و شیعه اختلاف های چشم گیری وجود دارد، و اهل سنت آن را اصالتا(1) و شیعه بخاطر کاشفیت از راءی معصوم حجیت می دانند(2) اما در این نکته اختلافی نیست که وقتی تمام مسلمانان و اندیشمندان فِرَق مختلف اسلامی به رغم همه اختلافات و نگرش های گوناگون ، بر یک امر اتفاق نظر دارند چنین اجماعی قطعا حجت است . به عنوان مثال یکصدایی مسلمانان بر اصل توحید و وجوب نماز، نشان گر قطعیت آنهاست . در گفتار معصومین علیهم السلام نیز چنین اجماعی معتبر شناخته شده است . به عنوان نمونه امام هشتم (علیه السلام ) پس از انکار رویت جسمانی الهی از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در پاسخ به پرسش ابو قره که با شگفتی پرسید آیا روایات

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2414


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : الاحکام ، ج 4، ص 554 564؛ المستصطفی ، ج 1، ص 203.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : فرائد الاءصول ، ج 1، ص 75 - 101؛ کفایه الاصول ، ج 2، ص 68 - 77.

را تکذیب می کنید؟! فرمود: اذا کانت الروایات مخالفه للقرآن کذبتها و ما اءجمع المسلمون علیه وقتی روایات ، مخالف قرآن و اجماع مسلمانان باشد، من آن را تکذیب می کنم (و صادر شده از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نمی دانم .)(1)

خوش بختانه سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از مصادیقی است که مسلمانان و اندیش وران تمام فرق اسلامی بر اعتبار و حجیت آن و بر شمردن سنت به عنوان دومین منبع دین شناخت پس از قرآن اتفاق نظر دارند.

3 - 2. سیره عملی مسلمانان

گذشته از حجت دانستن سنت که در نظریه پردازی متفکران اسلامی انعکاس یافته است ، سنت از آغاز تاکنون کانون توجه مسلمانان و مدار مراجعه همه وقت آنان بوده است . صحابه از آغازین روز با شنیدن فرمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ): «صلوا کما راءیتمونی اصلی ؛ همان گونه که می بینید نماز می گذارم ، نماز بخوانید».(2) و «خذوا عنی مناسککم ؛ مناسک خود را از من فراگیرید».(3) شیوه نماز خواندن و حج گذاردن را از سنت عملی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) آموختند. چنان که در برخورد با هر معضلی در حوزه عقاید، اخلاق یا احکام به آن حضرت مراجعه کرده و گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از نگاه ایشان حجت مطلق و قول فصل بوده است .

پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز صحابه ، تابعان و اتباع تابعان هماره پی جوی اخذ و تلقی روایات پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2415


1- کافی ، ج 1، ص 96.
2- بحارالانوار، ج 79، ص 335؛ السنن الکبری ، ج 2، ص 345.
3- فتح الباری ، ج 1، ص 193؛ فیض القدیر، ج 1، ص 100.

اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده اند. و آن هنگام که مکتب های فقهی و کلامی رخ نمود همه کوشیدند تا از سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) برای تحکیم عقاید خود بهره گیرند. و سرانجام تدوین سنت در هزاران نگاشته خرد و کلان و نیز استناد پی در پی همه اندیش وران به سنت در جای جای نگاشته های خود در زمینه های مختلف علوم اسلامی ، اعم از تفسیر، فقه ، کلام ، فلسفه ، اخلاق ، عرفان ، تاریخ و... حکایت از سیره عملی آنان در تمسک به سنت و بالطبع معتبر دانستن آن دارد.

حجیت سنت ائمه اطهار علیهم السلام
اشاره

برای اثبات حجیت سنت نقل شده از ائمه علیهم السلام نیز می توان از دو دلیل عقلی و نقلی کمک گرفت :

1 . دلیل عقلی

فلسفه رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) همان گونه که به حجیت سنت ایشان منتهی می شود. حجیت سنت امامان معصوم علیهم السلام را نیز به اثبات می رساند؛ زیرا امام از منظر شیعه به عنوان وصی و جانشین پیامبر تمام وظائف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )؛ اعم از هدایت امت ، سامان دادن به نظام اجتماعی با تشکیل حکومت اسلامی و رفع انواع اختلاف ها را بر عهده دارد(1) و به همان برهانی که پیامبر اکرم بخاطر ایفای چنین نقش هایی می بایست معصوم و عاری از هر گونه لغزش و خطا بوده و بالطبع تمام حرکات و سکناتش سرمشق و حجت باشد، امام نیز چنین است . تنها با این تفاوت که امام

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 2416


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : کافی ، کتاب الحجه ، باب های معرفه الامام و الرد الیه ، فرض طاعه الائمه ؛ ان الائمه ولاه اءمر الله و خزنه علمه و...

فاقد مقام نبوت است و از وحی رسمی آسمانی بهره نمی گیرد.(1) و این امر به زیبایی در این گفتار بلند پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) خطاب به علی (علیه السلام ) منعکس شده است : اءنت منی بمنزله هراون من موسی الا اءنت لست بنبی ؛ تو برای من به مثابه هارون برای موسی هستی ، جز آن که تو پیامبر نیستی ».(2)

بنابراین ، اندیشه ، کردار، گفتار، تقریر، کتابت و... امام معصوم (علیه السلام ) بسان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از اعتبار و حجیت - که به معنای عاری بودن از هر گونه خطا و انطباق کامل با خواست الهی است - برخوردار است .

2 . دلایل نقلی
اشاره

قرآن و سنت نبوی به عنوان دلایل نقلی حجیت سنت ائمه اطهار علیهم السلام را اثبات می کنند. توضیح این دو دلیل بدین شرح است :

1 - 2. قرآن

گذشته از آیاتی ؛ هم چون آیه «ولایت »(3) و «ابلاغ »(4) که بر امامت و پیشوایی علی (علیه السلام ) و به دنبال ایشان ائمه معصومین علیهم السلام دلالت دارند و با کمک برهان عقلی پیشین و ضرورت معصوم بودن ، حجیت سنت آنان اثبات می گردد، در برخی از آیات بر همسانی آنان با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در ضرورت اطاعت و پیروی تاکید شده است . نظیر آیه اءطیعو الله و اءطیعوا الرسول و اءولی الاءمر منکم (5) خدا را اطاعت کنید و پیامبر را و صاحبان امر از میانتان را.

مقصود از اولی الامر در این آیه به استناد برخی از روایات و گفتار

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2417


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : کشف المراد، ص 364.
2- کافی ، ج 8، ص 107، معانی الاخبار، ص 74.
3- سوره مائده ، آیه 55.
4- سوره مائده آیه 67.
5- سوره نساء، آیه 59.

مفسران شیعه ، اهل بیت علیهم السلام هستند و آنچه این مدعا را به اثبات می رساند آن است که اطاعت اولی الامر پس از اطاعت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و همپای آن دانسته شده است . و این همسویی تا بدان جا پیش رفته که به عکس فقره پیشین «اطیعوا» در این فقره تکرار نشده و اولی الامر بر رسول عطف شده است . این امر نشان گر آن است که اطاعت از اولی الامر عین اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) است .(1) حال اگر مقصود از اولی الامر کسانی جز ائمه علیهم السلام باشند - چنان که عموم مفسران اهل سنت آن را بر علما، زمامداران ، امیران و فرماندهان سپاه تطبیق کرده اند(2) - همسانی اطاعت از آنان . با اطاعت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و فرمان به اطاعت مطلق با وجود راه یافت لغزش از روی عمد، یا خطا در سیره آنان ، با منطق قرآن منافات دارد؛ زیرا قرآن به طریق اقوام و راه رشد و صراط مستقیم رهنمون است ، نه به اطاعت از صاحب منصبانی که هر گونه ظلم و ستم در رفتارشان راه می یابد.(3) امام صادق (علیه السلام ) به استناد همین آیه ، اطاعت اوصیاء را واجب شمرده است .(4)

آن حضرت هم چنین از آیه : لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا.(5) تا بر مردم گواه باشید و پیامبر اکرم بر شما گواه باشد.» برای اثبات حجیت سنت ائمه علیهم السلام کمک گرفته است . امام (علیه

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2418


1- تبیان ، ج 3، ص 236؛ مجمع البیان ، ج 3، ص 114، المیزان ، ج 4، ص 391 - 392.
2- جامع البیان ، ج 5، ص 202؛ الجامع لاءحکام القرآن الکریم ، ج 5، ص 259 - 260.
3- المیزان ، ج 4، ص 394 - 400.
4- کافی ، ج 1، ص 187.
5- سوره بقره ، آیه 143.

السلام ) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را شاهد بر ائمه علیهم السلام دانسته تا گواهی دهد آنان آنچه می بایست از سوی خداوند به مردم ابلاغ شود، ابلاغ کرده اند. و ائمه علیهم السلام را نیز گواهان بر مردم دانسته است .(1)

گذشته از ین دست از آیات ، آیه تطهیر - که به اتفاق همه مفسران شیعه و بسیاری از مفسران منصف اهل سنت ، درباره اهل بیت علیهم السلام نازل شده - اثبات گر عصمت و پیراستگی تکوینی ائمه علیهم السلام است که بالطبع حجیت تمام برون دادهای آنان را به اثبات می رساند. آیه این است : انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اءهل البیت و یطهرکم تطهیرا.(2) خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان (پیامبر) بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند».

دلالت این آیه بر عصمت اهل بیت علیهم السلام با توجه به اراده تکوینی مورد نظر در آیه - که به صورت حصر آمده است - و نفی هرگونه رجس و پلیدی ، و تاکید مجدد بر تطهیر، بر هر صاحب نظری روشن است . و چنان که پیش از این نیز گفتیم ، پیش زمینه اثبات حجیت سنت و بنیاد آن ، اثبات عصمت است ، که در این آیه به صراحت درباره اهل بیت علیهم السلام طرح شده است .(3)

2 - 2. سنت نبوی

گرچه بخاطر محذورِ دَور نمی توان برای اثبات حجیت سنت به خود روایات استناد کرد، اما برای اثبات حجیت و اعتبار سنت نقل شده از ائمه علیهم السلام می توان به سنت نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2419


1- کافی ، ج 1، ص 190.
2- کافی ، ج 1، ص 190.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : المیزان ، ج 16، ص 309 - 313؛ مجمع البیان ، ج 8، ص 156 - 158.

) تمسک نمود؛ زیرا سنت نبوی با دلایل پیشین اعتبار می یابد. در سنت نبوی به دو صورت خاص (ناظر به حضرت امیر علیه السلام ) از پیشوایی ائمه (علیه السلام ) و اعتبار سنت آنان سخن به میان آمده است . آنچه که درباره حضرت امیر (علیه السلام ) وارد شده ، گرچه در ظاهر مختص به ایشان است ، اما مناطا ائمه علیهم السلام را دربر می گیرد. نظیر روایت «منزلت » که منطوقا تنها حضرت امیر (علیه السلام ) بسان هارون معرفی شده است ، اما مناطا تمام ائمه علیهم السلام از چنین جایگاهی برخوردارند.(1) همچنین روایاتی که در آنها از پیشوایی امامان علیهم السلام سخن به میان آمده (2) به ضمیمه آنچه که در برهان عقلی گفته شده اثبات گر اعتبار سنت ائمه علیهم السلام است .

در کنار این روایات ، حدیث «ثقلین » بهترین گواه مدعای ما است . در این روایت که در بخشی از خطبه «حجه الوداع » پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) انعکاس یافته . چنین آمده است : انی تارک فیکم الثقلین ، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا، کتاب الله و عترتی اهل بیتی ، و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض ... من میان شما دو چیز گرانبار به یادگار گذاشته ام که اگر به آنها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و عترتم اهل بیت و آنها هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند تا آن که در حوض بر من خواهند پیوست ».(3)

عموم محدثان اهل سنت در کنار محدثان شیعه روایت را به همین صورت نقل کرده اند.(4)

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2420


1- کافی ، ج 8، ص 105؛ معانی الاخبار، ص 74.
2- در روایتی که با طرق و مضامین نزدیک به هم ، از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل شده چنین آمده است : عن جابر بن سمره قال : سمعت النبی (صلی الله علیه و آله و سلم ) یقول : «اءلا ان الاسلام لایزال عزیزا الی اثنی عشر خلیفه ، ثم قال کلمه لم اءفهمها. فقلت لاءبی : ما قال ؟ قال : کلهم من قریش . جابر بن سمره می گوید: از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) شنیدم که فرمود: «بدانید اسلام هماره سرافراز خواهد بود تا زمانی که دوازده جانشین باشد». آنگاه کلمه ای فرمود که من نفهمیدم و به پدرم گفتم : چه فرمود؟ گفت : پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: همه آنان از قریش اند. این روایت در بسیاری از منابع اهل سنت آمده است و از دیدگاه هر محقق منصفی جز بر ائمه علیهم السلام قابل انطباق نیست . برای تفصیل بیشتر ر.ک : صحیح بخاری ، ج 8، ص 127؛ صحیح مسلم ، ج 6، ص 403، مسلم این روایت را به شش طریق آورده است ؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 5، ص 87 - 108. در این کتاب طرق و مضامین مختلف این حدیث به طور مفصل آمده است . برای آگاهی از توجیهات عالمان اهل سنت درباره این حدیث ر.ک : فتح الباری ، ج 13، ص 181 - 186؛ شرح مسلم ، ج 12، ص 201 - 203.
3- الارشاد، ص 233، برای تفصیل بیشتر ر.ک : عسکری ، نجم الدین ، حدیث الثقلین ؛ محمدی ری شهری ، محمد، اهل البیت فی الکتاب و السنه .
4- مسند احمد بن حنبل ، ج 3، ص 4 و 17؛ سنن دارمی ، ج 2، ص 432؛ المستدرک علی الصحیحین ، ج 3، ص 148. صحیح مسلم ، ج 4، ص 36 - 37، برای (آگاهی بیشر از سایر منابع ر.ک : اهل البیت فی الکتاب و السنه ، ص 126.)
حدیث در دوران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )
اشاره

با توجه به آن که عنصر معنایی حدیث با کردار، گفتار و تقریر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) گره خورده است . بسیار طبیعی است که پیدایش حدیث را همزمان با آغاز رسالت آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم ) بدانیم . هر چند بخاطر شرایط زمانی و محدودیت های موجود، در دوران سیزده ساله مکه کمتر می توان نشانی از اهتمام به حدث یافت ؛ زیرا توجه مسلمانان در آغازین روزهای بعثت به آشنایی با اصل رسالت و معارف بنیادین اسلام و چگونگی مقابله با آزار مشرکان معطوف بوده است . با هجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی ، قضای مناسب برای توجه دادن مسلمانان به ارزش حدیث در کنار قرآن فراهم آمد. از این رو آنچه که در تاریخ از اهتمام رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و مسلمانان به ثبت و نشر حدیث گزارش شده ، بیشتر ناظر به این دوره است .

درنگ علمی لازم در این مقطع تاریخی دارای اهمیت فراوان است ؛ زیرا به هر دلیل نسبت به حدیث پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بی مهری ها، بلکه مخالفت های زیادی انجام گرفت و صدمات جبران ناپذیری به این میراث فرهنگی مسلمانان وارد آمد. از سوی دیگر بسیاری از محققان اهل سنت برای توجیه این بی مهری ها و ممانعت خلفاء با کتابت حدیث ، آن را به سیره عملی ، یا گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2421

و آله و سلم ) مستند ساخته اند. گویا این پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده است که از خلفاء خواسته تا یک سده حدیث را به کناری بیافکنند و شعار «حسبنا کتاب الله » سر دهند! حال اگر در برابر این پندارهای موهوم و مغر ضانه در بررسی تعامل رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با حدیث ، به اهتمام بسیار زیاد ایشان به حفظ، نشر و کتابت حدیث برخورد نماییم ، دیگر جایی برای طرح چنان شبهاتی نمی ماند.

نشانه های اهتمام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به حدیث و کتابت آن
اشاره

اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به حدیث را می توان در محورهای ذیل مورد ارزیابی قرار داد:

1. جایگاه فرهنگ تعلیم و تعلم در اسلام

به اذعان دوست و دشمن هیچ دین و آئینی به اندازه اسلام به تعلیم و تعلم و ارزش دانش اهتمام نشان نداده است . دینی که نخستین واژه کتاب مقدسش و معجزه جاوید پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) پس از بسمله ، با واژه «اقراء» شروع می شود و در آغازین آیات همین سوره در کنار یادکرد قدرت الهی از آفرینش انسان ، از تعلیم قلم و آموختن مجهولات به انسان یاد نموده است . اقراء باسم ربک الذی خلق ، خلق الانسان من علق اقراء و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم (1) بخوان به نام پروردگارت که آفرید. انسان را از علق آفرید. بخوان و پروردگار تو کریمترین است ، همان کس که به وسیله قلم آموخت ، آنچه را که انسان نمی دانست آموخت ».

محدودیت های جغرافیایی (2) را

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2422


1- سوره علق ، آیه 5 - 1.
2- گفتار معروف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در این باره چنین است : اطلبوا العلم و لو بالصین ؛ دانش را حتی اگر در چین باشد، فراگیرید». شرح اصول کافی ، ج 1، ص 157؛ وسائل الشیعه ، ج ، ص 27، استاد معروف هاشم حسنی معتقد است : «رفتن به چین در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از رفتن به ماه در دوران ما سخت تر بوده است ». دراسات فی الحدیث و المحدثین ، ص 19.

برای دانش آموختن به رسمیت نمی شناسد و آن را تاگاه جان سپردن و در همه حال امری مطلوب می داند.(1) و یکی از حقوق فرزندان بر والدین را تعلیم دانش معرفی می کند.(2)

یکی از کارنامه های درخشان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در این زمینه که برای هر تاریخ پژوه و اندیشه وری درس آموز است ، برخورد ایشان با اسیران جنگ بدر است . در تاریخ می خوانیم : «فدای اسیران بدر، چهار هزار درهم و کمتر از این بود و آن که چیزی نداشت ، باید به فرزندان انصار کتابت می آموخت ».(3)

توصیه و امر به مهاجرت گروهی از مسلمانان به مدینه و فراگیری دانش دینی از محضر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و رسیدن به مقام فقاهت دینی برای انذار مردم از مهم ترین شاخصه های دانش آموزی در فرهنگ دینی است : فلولانفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون .(4) پس چرا از هر فرقه ای از آنان ، دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را، وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند، باشد که آنان بترسند».

2. اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به نشر حدیث

رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از نظر شعاع مکانی و زمانی دارای ویژگی های منحصر به فرد است . اسلام از نظر شعاع مکانی از آغاز به سرزمین حجاز محصور نبوده ، بلکه سرتاسر کره خاکی را دربر می گرفت . راز نامه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 2423


1- امام صادق (علیه السلام ) فرمود: «طلب العمل فریضه علی کل حال ؛ طلب دانش در هر حالی واجب است ». وسائل الشیعه ، ج 27، ص 27.
2- تعلیم کتابت ، قرآن و... در برخی از روایات جزء حقوق فرزندان برشمرده شده است . کافی ، ج 6، ص 49؛ بحارالانوار، ج 71، ص 80.
3- طبقات ابن سعد، ج 2، ص 22.
4- سوره توبه ، آیه 122. برای آگاهی از تفسیر این آیه ر.ک : جامع البیان ، ج 11، ص 89 - 92؛ التبیان ، ج 5، ص 321 - 323.

سلم ) به زمامداران ایران ، روم ، مصر، حبشه و... همین امر بوده است .(1) شاهد مدعا آیاتی است که از چیره شدن اسلام بر تمام ادیان و مذاهب گزارش کرده است : هو الذی اءرسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون (2) «اوست کسی که فرستاده خود را با هدایت و آیین درست روانه کرد، تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند. هر چند مشرکان را ناخوش آید».

و نیز آیاتی که مخاطب رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را تمام جهانیان دانسته است ؛ نظیر آیه : و اءرسلناک للناس رسولا(3) «و تو را به پیامبری برای مردم فرستادیم ». و آیه : و اءرسلناک الا رحمه للعمالمین (4) و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم ».

اگر قرار باشد اسلام جهان شمول و جاودانه باشد، آیا می توان انتظار داشت که پیام رسان آن به ابلاغ آموزه های دینی و قالب حدیث تنها به مخاطبان خود در حال حیات می اندیشیده و از کوشش و تمهید راه کارهایی برای نشر آن غفلت نموده باشد؟!. پیداست پاسخ منفی است .

خوش بختانه در سیره قولی و عملی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) شواهدی دال بر این اهتمام وجود دارد.

از جمله شواهد محکم ، روایت معروف رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) است که از نگاه برخی از محدثان به حد تواتر رسیده است .(102 ) روایت این است : من حفظ من امتی اءربعین حدیثا مما یحتاجون الیه فی اءمر

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2424


1- تاریخ ابن خلدون ، ج 2، ص 222؛ تاریخ طبری ، ج 2، ص 293 - 295.
2- سوره صف ، آیه 9.
3- سوره نساء، آیه 79.
4- سوره انبیاء، آیه 107.

دینهم بعثه الله - عزوجل - یوم القیامه فقیها عالما هر کس از امت من چهل حدیث در زمینه نیازهای دینی شان حفظ کند، خداوند - عزوجل - او را روز قیامت فقیه عالم برخواهد انگیخت .(1)

مهم ترین پیام این حدیث ، اهمیت نشر حدیث است . در نظر داشته باشیم که وقتی قرار باشد هر مسلمانی تا روز قیامت با عنایت به این روایت ، خود را مسئول حفظ و نشر حداقل چهل حدیث بداند، مجموعا چه حجم فراوانی از احادیث در گستره زمانی در میان مسلمانان منتشر خواهد شد.(2)

تاریخ حدیث گواه است که بسیاری از اندیش وران مسلمان به تشویق این روایت به گردآوری چهل حدیث و نشر آن - هرچند غالبا با شرح و تفسیر - روی آوردند و ظهور پدیده اربعینیات در تاریخ حدیث از ثمرات بسیار مبارک همین حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) است ، که از رهگذر آن ضمن حفظ بخشی از میراث روایی از خطر نابودی ، بخشی از معارف حدیثی تبیین شده است .(3)

مورخان و محدثان به اتفاق نقل کرده اند که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در خطابه خود در «حجه الوداع » که به تذکار، مهم ترین آموزه های دینی و اخلاقی اختصاص یافت ، فرمود: «فلیبغ الشاهد الغائب ؛ پس باید شاهد به غائب ابلاغ کند».(4)

و نیز در خطابه ای در مسجد خیف فرمود: «خداوند شاد سازد بنده ای را که گفتار مرا شنیده و به گوش جان سپرد و آن را به کسی که نشنیده برساند، که چه بسا کسی دانش را برای کسی حمل می

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2425


1- الخصال ، ص 541 - 543؛ علامه مجلسی ده روایت با مضامین مختلف در این باره نقل کرده است . بحارالانوار، ج 2، ص 153 - 156.
2- برای آگاهی بیشتر از مفهوم حدیث ر.ک : اربعین شیخ بهایی ، ص 503 - 507.
3- شیخ آغا بزرگ تهرانی ، پس از نقل گفتار علامه مجلسی و تاکید بر این نکته که روشن ترین مصداق حفظ، کتابت حدیث است ، می نویسد: «بدین سبب بسیاری از بزرگان با پیروی از این سیره به تالیف کتابی که در آن چهل حدیث گرد آمده باشد، روی آوردند». آنگاه ایشان 90 مورد از اءربعین نویسی را برشمرده است . ر.ک : الذریعه ، ج 1، ص 409 - 433.
4- کافی ، ج 1، ص 291، تحف العقول ، ص 34.

کند که از او داناتر است ، و چه بسا کسی که دانش برای غیر دانا حمل می کند».(1)

ابلاغ حاضران به غائبان نظیر آیه : لاءنذرکم به و من بلغ (2) بر فراگیری زمانی رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نظر دارد.

3. اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به کتابت حدیث

ممکن است کسی به رغم اتقان ادله و شواهد پیشین تنها به اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به حفظ و نشر حدیث به صورت شفاهی تن دهد. و اصطلاحا مدعی باشد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) تنها به فرهنگ شفاهی نشر حدیث توجه داشت و به فرهنگ مکتوب توصیه ای نداشته اند. در این صورت اگر ادعا شود که پس از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) عدم توجه به فرهنگ مکتوب روایات از سوی خلفاء که به صورت ممانعت از کتابت حدیث انجام گرفت ، همسو با شیوه تعامل پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با روایات بوده است ، پاسخ به آن تا حدی دشوار است . هر چند طبق این ادعا خلفاء می بایست به نشر شفاهی روایات اهتمام کامل نشان می دادند، در حالی که طبق شواهد تاریخی ممانعت ، شامل کتابت و نقل بوده است .

با این حال اثبات اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به کتابت حدیث ، راه هرگونه شبهه و تردیدی را در این باره می بندد و کار توجیه عملکرد خلفاء را با دشواری جدی روبرو می سازد.

محورهای اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به کتابت حدیث
اشاره

اهتمام پیامبر اکرم (صلی

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2426


1- بحارالانوار، ج 74، ص 146؛ مسند اءحمد، ج 5، ص 183.
2- سوره انعام ، آیه 19.

الله علیه و آله و سلم ) به کتابت حدیث را در دو محور می توان جست و جو کرد:

الف . توصیه به کتابت حدیث

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به خوبی می داند که تکیه به حافظه تنها برای حفظ میراث علمی خطاست ؛ زیرا حافظه هر قدر قوی و نگاهدار باشد، بخاطر گستردگی و واردات ذهنی ، تشابه موارد، گذشت زمان ، رویکرد پیری و تحلیل قوای بدنی از جمله حافظه ، نگاهبان کاملا امین و مراقبی برای حفظ و ماندگاری دانش نیست . از این رو هماره بر کتابت حدیث پافشاری می کرده اند. در گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) افزون بر توصیه به کتابت «اکتبوا هذا العلم ؛ این دانش را بنگارید».(109 ) از کتابت به عنوان تقیید علم یاد شده است : «قیدوا العلم بالکتاب ».(1)

«قید» به معنای زنجیر و «تقیید» به معنای به زنجیر کشیدن دانش است . این تعبیر کنایه از آن است که آموزه های علمی به منزله اسیر گریز پای وقتی به چنگ انسان می آید، هر لحظه به فکر گریختن است و کتابت آن به منزله زنجیری است که به دست و پای آن زده می شود و امکان گریز و از دست رفتن را از آن می گیرد. بدون تردید این تعبیر نشان گر میزان شناخت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به نقش کتابت در حفظ دانش است و به خوبی از میزان اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به آن حکایت می کند، زیرا بر اساس آن

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2427


1- بحارالانوار، ج 76، ص 139؛ المستدرک علی الصحیحین ، ج 1، ص 106.

میراث روایی که متکی بر فرهنگ شفاهی است . بسان همان اسیر گریز پای ، بالاخره از حافظه ها محو شده و با گذشت زمان و آمدن نسل های پسین از صفحه روزگار محو خواهد شد، اما کتابت آن ، بقا و ماندگاری آن را تضمین می کند.

امروزه با گذشت سده های متمادی از حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به خوبی راز سخن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) پی می بریم ؛ زیرا آنچه از میراث روایی که برای ما مانده است ، مرهون کتابت آن بوده است .

در روایتی دیگر می خوانیم : پس از فتح مکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در میان مردم برخاست و خطبه ای ایراد کرد. مردی از یمن به نام ابو شاه برخاست و گفت : ای رسول خدا این خطبه را برای من بنویسید. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) خطاب به یارانش فرمود: «این خطبه را برای ابو شاه بنویسید» «اکتبوا الاءبی شاه ».(1)

عالمان اهل سنت به خوبی به جایگاه این حدیث در اثبات اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به کتابت حدیث و جواز آن پی برده اند.

عبدالله بن احمد بن حنبل می گوید: «در کتابت حدیث ، صحیح تر و محکم تر از این حدیث روایت نشده است ».(2)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در گفتاری دیگر به رغم عدم نگرانی نسبت به فراموش کاری حضرت امیر (علیه السلام ) از او می خواهد

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2428


1- صحیح بخاری ، ج 3، ص 95، ج 8، ص 38؛ صحیح مسلم ، ج 4، ص 110.
2- به نقل از تدوین السنه الشریفه ، ص 88.

تا سخنان او را بنگارد تا برای فرزندان امامش ماندگار باشد.(1)

از جمله شواهد تاریخی مسلم و غیر قابل توجیه مبنی بر اهتمام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به کتابت حدیث و امر به آن ، گفتار ایشان در آستانه رحلت است ، که عبدالله بن عباس می گوید:

هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در آستانه رحلت قرار گرفت ، در خانه حضرت افرادی از جمله عمربن خطاب حضور داشتند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: «برای من ابزار نوشتن بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که هرگز گمراه نشوید». عمر گفت : شدت درد بر پیامبر غلبه کرده است . آنگاه گفت : قرآن نزد ماست و کتاب الهی ما را بس است .(2)

و از آنجا که این سخن در آخرین لحظات حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) ابراز شده است ، برخی از حدیث پژوهان اهل سنت اذعان کرده اند که این روایت ناسخ روایاتی است که از کتابت حدیث منع کرده اند. نظیر روایت ابو سعید خدری .(3)

ب . فراهم آوردن برخی از مکتوبات حدیثی

گذشته از توصیه های مکرر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به عموم مسلمانان ، یا افرادی خاص به کتابت و ضبط حدیث ، بنا به گزارش های تاریخی ، خود آن حضرت با املاء احادیث و فرمان به کتابت آنها عملا برای فراهم آمدن نگاشته های حدیثی اقدام کرده است .

افزون بر «کتاب علی » (علیه السلام ) یا «جامعه » که در بررسی نخستین دوره از ادوار

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2429


1- امام محمد باقر (علیه السلام ) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) چنین نقل کرده است : «پیامبر اکریم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به امیر مؤ منان (علیه السلام ) فرمود: آنچه بر تو املاء می کنم بنویس . علی (علیه السلام ) عرض کرد: ای رسول خدا، آیا از فراموشی من بیم دارید؟ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: من بر و از فراموشی هراسی ندارم . چه ، برای تو از خداوند درخواست کردم که به تو حافظه فراموش ناپذیر عطا کند، لیکن برای شریکان خود بنویس . علی (علیه السلام ) عرض کرد: شریکان من کیستند ای رسول خدا؟ حضرت فرمود: فرزندان امامت ...». امالی صدوق ، ص 327؛ بصائر الدرجات ، ص 147.
2- صحیح بخاری ، ج 1، ص 37؛ و ج 7، ص 9؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 336.
3- الحدیث و المحدثون ، ص 124.

تاریخ حدیث شیعه از آن گفت و گو خواهیم کرد، در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از دیگر نگاشته های حدیثی ، همچون «صحیفه النبی » (صلی الله علیه و آله و سلم ) و «الصحیفه الصاقه » نیز سخن به میان آمده است .

«صحیفه النبی » مجموعه ای کوچک از روایات بوده که با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نگاشته شده که در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در دستگیره شمشیر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نگاهداری می شد. در برخی از روایات آمده که علی (علیه السلام ) این صحیفه را در دستگیره شمشیر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) یافت (1) و خود آن حضرت نیز این صحیفه را در دستگیره شمشیر خود نگاهداری می کرد.(2)

و «الصحیفه الصادقه » مجموعه ای از روایات بود که عبدالله بن عمرو بن عاص آن را با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فراهم آورد. وجود چنین صحیفه ای در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) که توسط یکی از صحابیان فراهم شده بود، جزء گزارش های مسلم و پذیرفته شده تاریخی است که مورد اذعان همه حدیث پژوهان اهل سنت است .(3) برخی آن را مشهورترین صحیفه نگاشته شده توسط صحابه در عصر پیامبر اکرم دانسته اند.(4)

برخی مدعی اند که این صحیفه دارای هزار روایت بوده است .(5) و احمد بن حنبل ، بخش هایی از این صحیفه را در مسند

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2430


1- امام صادق (علیه السلام ) فرمود: «علی (علیه السلام ) در دستگیره شمشیر رسول خدا نوشته ای یافت ...» کافی ، ج 7، ص 274.
2- بحارالانوار، ج 40، ص 133.
3- فؤ اد سزگین این صحیفه را جزء نگاشته های حدیثی عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برشمرده است . ر.ک : تاریخ نگارش های عربی ، ص 123.
4- التشریع والفقه فی الاسلام تایخا و منهجا، ص 275؛ به نقل از مقاله تدوین حدیث 3.، فصلنامه علوم حدیث ش 3، ص 31.
5- معرفه النسخ و الصحف الحدیثیه ، ص 179، به نقل از مقاله تدوین حدیث 3..

خود ارائه کرده است .(1) عبدالله بن عمرو بن عاص بارها از این صحیفه یاد می کرد و به آن می بالید و تصریح می کرد که آن را با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نگاشته است .(2)

فصل دوم : آشنایی با تاریخ حدیث شیعه

بررسی ادوار تاریخی حدیث شیعه

ادوار تاریخی حدیث شیعه از سه جهت با ادوار تاریخی حدیثی اهل سنت متفاوت است که عبارتند از:

1. همان گونه که در بررسی نخستین دوره از ادوار حدیثی اهل سنت ؛ یعنی دوره ممانعت از تدوین حدیث تبیین شد، ممانعت حدیث از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و اهل بیت علیهم السلام و نیز محدثان شیعه محکوم بوده و محققان شیعه آن را دست آویزی برای اهداف سیاسی خلفا و مخالفت با اهل بیت علیهم السلام ارزیابی کرده اند، از این رو عصری با عنوان دوره ممانعت با تدوین حدیث در تاریخ حدیث شیعه یافت نمی شود.

به عبارت روشن تر، تاریخ حدیث شیعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال کاملی برخوردار بوده و هیچ حلقه ای از آن نیافتاده است . به همین دلیل نخستین دوره تاریخی حدیث شیعه را نخستین نگاشته های حدیثی تشکیل می دهد.

2. گردآورندگان جوامع حدیثی اولیه اهل سنت آنها را براساس سنت شفاهی فراهم آوردند. در حقیقت بخاری و مسلم از روی شنیده های روایی که از طریق اساتید به آنان منتقل شد به تدوین صحیحین پرداختند، اما گردآورندگان جوامع اولیه حدیثی شیعه با سنت مکتوب روبرو بوده اند که ما آن را با عنوان اصول اربعماءه می شناسیم و از آن با عنوان شکل

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2431


1- مسند احمد بن حنبل ، ج 2، ص 158 به بعد.
2- تقیید العلم ، ص 84؛ المحدث الفاصل ، ص 366.

گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعماءه و دوره دوم از ادوار تاریخ حدیث شیعه یاد می کنیم . این دوره از اختصاصات تاریخ حدیث شیعه است .

3. با توجه به اتصال حلقات تاریخی حدیث شیعه و نیز تکیه داشتن آن بر سنت مکتوب و تا حدودی نظارت اهل بیت علیهم السلام بر مکتوبات حدیثی ، پدیده وضع و جعل در مقایسه با حدیث اهل سنت ، به صورت محدودی در حدیث شیعه راه یافته است . این امر پیراستن منابع روایی شیعه از احادیث جعلی را از نگاه محدثان شیعی در مقایسه با آنچه از نگاه محدثان اهل سنت مشهود است ، با ضرورت کمتری مواجه ساخته است .

بر این اساس ادوار تاریخ حدیث شیعه را به شش دوره به شرح ذیل می توان تقسیم کرد:

1. فراهم آمدن نخستین نگاشته های حدیثی ؛

2. شکل گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعماءه ؛

3. دوره تدوین جوامع اولیه حدیثی شیعه ؛

4. دوره تکمیل و تنظیم جوامع حدیثی ؛

5. دوره رکود دانش های حدیثی ؛

6. دوره بیداری و بازگشت به علوم حدیث .

دوره اول : فراهم آمدن نخستین نگاشته های حدیثی
اشاره

نخستین نگاشته های حدیثی شیعه همزمان با دوران رسالت و امامت ائمه علیهم السلام تا زمان امام سجاد (م 95) (علیه السلام ) فراهم آمده و از این نظر می توان آنها را ناظر به سده نخست دانست ؛ یعنی دورانی که نقل کتابت و تدوین حدیث از سوی خلفاء با ممانعت شدید روبرو بوده است .

نخستین نگاشته های حدیثی شیعه را می توان به دو دسته تقسیم کرد.

نگاشته های گزارش شده در منابع تاریخی

برخی از

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2432

نگاشته هایی که در منابع تاریخی ، یا حدیثی از آنها نام برده شده ، اما اثری از آنها برجای نمانده است ، بدین شرح است :

1. کتاب سلمان فارسی ، در این صحیفه گفت و گوی جاثلیق رومی - که از سوی پادشاه روم برای بازشناخت اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به مدینه اعزام شده بود - با علی (علیه السلام ) توسط سلمان (رض ) ثبت شده بود. از نگاه ابن شهر آشوب سلمان فارسی پس از حضرت امیر (علیه السلام ) نخستین کسی است که دست به تاءلیف زد.

2. کتاب الخطبه از ابوذر غفاری ، ابوذر در این کتاب حوادث و رویدادهای پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را تشریح کرد.

3. صحف عبدالله بن عباس در زمینه قضاوت های علی (علیه السلام ).

4. کتاب جابربن عبدالله انصاری ، صحیفه جابر مشهور است .(1) برخی معتقداند که محتوای این صحیفه مناسک حج است ، اما برخی دیگر بر این باورند که جار در این کتاب خطبه حجه الوداع پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را آورده است .

5. کتاب علی بن اءبی رافع ، او کاتب و از خواص حضرت امیر (علیه السلام ) بود و کتابی در ابواب مختلف فقهی ؛ هم چون وضو، نماز، و... داشته که اهل بیت علیهم السلام در کنار تجلیل از این کتاب بر تعلیم و تعلم آن تاکید می کردند.

6. کتاب اصبع بن نباته مجاشعی ، او ضمن کتابت عهدنامه حضرت امیر

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2433


1- فؤ اد سزگین از صحیفه جابر عبدالله انصاری به عنوان نگاشته های عصر اموی و سده نخست یاد کرده است . ر.ک : تاریخ نگارش های عربی ، ص 123.

(علیه السلام ) به مالک اشتر و وصیت امام (علیه السلام ) به محمد بن حنفیه ، برخی از قضاوت های آن حضرت را در کتابی نگاشت .

7. کتاب میثم تمار، میثم تمار دارای تفسیری بود که در آن روایات و نظرگاه های تفسیری حضرت امیر (علیه السلام ) را گرد آورده بود. او کتاب های دیگری نیز داشته که توسط فرزندانش روایت شده است ، هر چند گزارش روشنی از محتوای این کتاب ها و سرنوشت آنها در دست نیست .

8. کتاب زیدبن وهب جهنی ، او بخشی از خطبه های حضرت امیر (علیه السلام ) را که در اعیاد یا سایر مناسبت ها ایراد شد، در این کتاب گرد آورد.

9. کتب حارث بن عبدالله اءعور همدانی ، بر اساس گزارش شیخ طوسی او کتابی فراهم ساخت و در آن گفتار حضرت امیر (علیه السلام ) به شخص یهودی را نگاشت .

10. نسخه عبیدالله بن حر جعفی ، او بخشی از خطبه های حضرت امیر (علیه السلام ) را گردآوری کرد.(1)

نگاشته های حدیثی برجای مانده
اشاره

برخی از نگاشته های حدیثی که در کنار گزارش های تاریخی ، به دست ما رسیده ؛ یا هم چون کتاب علی (علیه السلام ) نزد ائمه علیهم السلام می باشد؛ یا هم چون نهج البلاغه و صحیفه سجادیه حداقل بخش هایی از آن به دست ما رسیده ، بدین شرح است :

1. کتاب علی (علیه السلام )

در منابع تاریخی و نیز روایات از کتاب علی (علیه السلام ) با عنوان های دیگری ؛ همچون «جامعه »، «جفر جامعه »، «صحیفه علی (علیه السلام »)، «صحیفه الفرائض » و... یاد شده

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2434


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مقدمه معجم بحارالانوار، ج 1، ص 31 - 32؛ مقدمه وسائل الشیعه ، ج 1 ص 6 - 8؛ تاءسیس الشیعه ، ص 280 - 285.

است . براساس روایات زیادی که در توصیف آن رسیده ، کتاب علی (علیه السلام ) با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و به خط حضرت امیر (علیه السلام ) فراهم شده و طول آن هفتاد ذراع (یعنی حدود سی و پنج متر) است . این امر نشان گر آن است که این کتاب به صورت طومار بوده است . براساس روایتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) این کتاب را به عنوان میراث علمی برای ائمه علیهم السلام به علی (علیه السلام ) املاء کرد.

در کتاب بصائر الدرجات آمده است :

«رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) به علی (علیه السلام ) فرمود: آنچه بر تو املاء می کنم بنویس . علی (علیه السلام ) گفت : ای پیامبر خدا آیا از فراموشی بر من بیم دارید؟ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: از فراموشی بر تو بیم ندارم ؛ زیرا از خدا خواستم که تو را از فراموشی در امان نگه دارد، اما برای شرکای خود بنویس . علی (علیه السلام ) عرض کرد: ای پیامبر خدا شرکای من کیستند؟ پیامبر اکرم فرمود: امامان از نسل تو...».(1)

ائمه علیهم السلام خود تصریح کرده اند که بخشی از دانش خود را در کنار تلقی از روح القدس از کتاب علی (علیه السلام ) بهره می گیرند.(2)

ائمه علیهم السلام در موارد زیادی به این کتاب مراجعه می کرده و گاه به اصحاب ، یا مخالفانشان آن را نشان می دادند و از آن به عنوان افتخاری برای خود

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 2435


1- بصائر الدرجات ، ص 187.
2- عمار، با یکی دیگر از راویان می گوید: به امام صادق (علیه السلام ) گفتم : به هنگام داوری مستند شما چیست ؟ امام فرمود: «حکم خدا و حکم داود و حکم محمد (صلی الله علیه و آله و سلم ) و هرگاه با چیزی روبه رو شویم که در کتاب علی (علیه السلام ) نیست ، روح القدس به ما القاء می کند و خداوند الهام می نماید». بحارالانوار، ج 25، ص 56.

یاد می کردند. به عنوان مثال ابو بصیر می گوید: از امام صادق (علیه السلام ) درباره مساءله ای از میراث پرسیدم ، امام (علیه السلام ) فرمود: «آیا کتاب علی (علیه السلام ) را به تو نشان ندهم ». من گفتم : آیا کتاب علی (علیه السلام ) از بین نرفته است ، فرمود: «ای ابا محمد کتاب علی (علیه السلام ) از بین نمی رود». آن گاه آن را بیرون آورد - در حالی که کتاب بزرگی بود - و در آن آمده بود که اگر مردی بمیرد و تنها وارث او عمو و دایی اش باشند عمو دو ثلث و دایی یک ثلث ارث می برد.(1)

فضیل می گوید: امام باقر (علیه السلام ) به من فرمود: «ای فضیل نزد ما کتاب علی (علیه السلام ) است به طول هفتاد زراع که در جهان هیچ نیازی نیست ، مگر این که در آن آمده است : حتی دیه خدش ».(2)

نجاشی در ترجمه محمد بن عذافر بن عیسی صیرفی چنین آورده است : عذافر بن عیسی صیرفی می گوید: من با حکم بن عتیبه (از فقهای اهل سنت ) نزد امام باقر (علیه السلام ) بودیم ، او از امام (علیه السلام ) سوالاتی کرد و امام به او احترام می گذاشت . آنان در یک مساءله اختلاف کردند، امام باقر (علیه السلام ) فرمود: «ای فرزندم برخیز و کتاب علی (علیه السلام ) را بیاور». او رفت و کتابی بزرگ و درهم پیچیده را آورد. امام آن را گشود و در آن نگریست تا مساءله را پیدا کرد و فرمود: «این خط علی (علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2436


1- مختلف الشیعه ، ج 9، ص 29.
2- بحارالانوار، ج 26، ص 34.

) و املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) است ».(1)

در بسیاری از روایات از زبان ائمه علیهم السلام چنین آمده است : «در کتاب علی (علیه السلام ) چنین است »، یا «در کتاب علی (علیه السلام ) چنین یافتیم »، یا «در کتاب علی (علیه السلام ) چنین خواندیم » و...(2)

این که اهل بیت علیهم السلام بارها تصریح کرده اند که تمام آنچه امت تا روز قیامت به آن نیاز دارند در این کتاب آمده ، نشان گر جامعیت این کتاب است ، هر چند در مورد چگونگی پاسخ گویی آن می توان مدعی شد که بیشتر به صورت تبیین کلیات است .

مراجعه به روایاتی که در آنها از کتاب علی (علیه السلام ) یاد شده ، نشان می دهد که کتاب علی (علیه السلام ) افزون بر احکام ، حاوی مباحث اخلاقی ، تفسیر قرآن ، پیش بینی برخی از رخدادها در امت اسلامی است .(3) به رغم آن که برخی از دوستان و مخالفان اهل بیت علیهم السلام کتاب علی (علیه السلام ) را دیده اند.(4) اما بنای ائمه علیهم السلام بر پنهان ساختن آن بوده و طبق برخی شواهد این کتاب هم چنان در دست امام زمان (علیه السلام ) است .

2. مصحف فاطمه سلام الله علیها

از مصحف فاطمه سلام الله علیها گاه با عنوان کتاب «فاطمه سلام الله علیها » یا «صحف فاطمه سلام الله علیها » نیز یاد می شود. براساس روایات ، هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از دنیا رفت ، فاطمه سلام الله علیها در اندوه رحلت پدر بسیار می گریست

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2437


1- به نقل از دروس فی فقه الامامیه ، ص 190.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : الخلاف ، ج 1، ص 132؛ المهذب ، ج 2، ص 31؛ السرائر، ج 3، ص 560؛ المعتبر، ج 1، ص 50 و 99؛ و...
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مجمع الفائده ، ج 12، ص 513؛ زبده البیان ، ص 485؛ کافی ، ج 1، ص 41؛ ج 2، ص 136 و ص 259 و 347؛ ج 8، ص 395؛ و... .
4- رجال نجاشی ، ص 306.

، خداوند جبرئیل ، یا فرشته ای دیگر را برای تسلا نزد فاطمه سلام الله علیها می فرستاد و آن فرشته در کنار تسلای آن حضرت رویدادهای مربوط به فرزندانش را تا روز قیامت به ایشان گزارش می کرد و علی (علیه السلام ) آن را نگاشت . بنابراین منبع مصحف فاطمه سلام الله علیها فرشته الهی ، املای آن توسط فاطمه سلام الله علیها و نگارش آن به دست علی (علیه السلام ) انجام گرفت .

ابو عبیده می گوید:... از امام صادق (علیه السلام ) درباره مصحف فاطمه پرسیدم ، امام مکث طولانی کرد و آنگاه فرمود: «... فاطمه پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) هفتاد و پنج روز در حیات بود و بخاطر پدر دچار اندوه شدیدی شد و جبرئیل نزد او می آمد و به او بخاطر از دست دادن پدر تسلیت می گفت و آرامش می داد و از پدر و مکانش و رویدادهای فرزندان او پس از وفاتش به او خبر می آورد و علی (علیه السلام ) آن را می نگاشت ، این است مصحف فاطمه سلام الله علیها ».(1)

از برخی روایات به دست می آید که مصحف فاطمه سلام الله علیها نزد اهل سنت امری شناخته شده بود و آنان می پنداشتند که شیعه براساس آموزه های اهل بیت علیهم السلام معتقدند که بخشی از آیات تحریف و حذف شده در قرآن در این مصحف آمده است . بدین خاطر ائمه علیهم السلام بشدت وجود، هرگونه آیات قرآن در این مصحف را انکار کرده اند.

چنین تهمتی در دوران پس از ائمه

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2438


1- بصائر الدرجات ، ص 173.

علیهم السلام و در دوران ما نیز، هم چنان استمرار یافته است . هاشم معروف حسنی می نویسد:

«برخی از محدثان و مولفان اهل سنت برای تشویش اذهان و متهم ساختن شیعه می گویند: مصحف فاطمه سلام الله علیها قرآنی است غیر از قرآن های موجود در دست مردم ».(1)

علامه عسگری نیز در این باره آورده است :

«برخی دیگر از نویسندگان اهل سنت تهمت دیگری را به مدافعان مکتب اهل بیت علیهم السلام متوجه ساخته و می گویند که : آنان قرآن دیگری دارند به نام مصحف فاطمه سلام الله علیها؛ زیرا نام کتاب فاطمه مصحف است و برخی از مسلمانان نیز در آغاز به قرآن ، مصحف می گفتند».(2)

این که ائمه علیهم السلام تقریبا در تمام روایات ، پس از توصیف این مصحف ، قرآن بودن آن را انکار می کنند، بخاطر دفع این شبهه است .

امام صادق (علیه السلام ) در توصیف مصحف فاطمه سلام الله علیها «به خدا سوگند نزد ما است مصحف فاطمه و در آن حتی یک آیه قرآن نیست ».(3)

در روایت دیگر امام کاظم (علیه السلام ) فرمود: «مصحف فاطمه نزد من است و در آن چیزی از قرآن نیست ».(4)

آنچه از عموم روایات دست یافتنی است این است که در مصحف فاطمه سلام الله علیها رویدادهای امت اسلامی .(5) یا رخدادهای مربوط به حاکمان (6) اسلامی ، یا رویدادهای مرتبط با فرزندان فاطمه سلام الله علیها آمده است . چنان که وقتی محمد و ابراهیم از فرزندان امام حسن (علیه السلام ) بر منصور دوانیقی شورش کردند، امام صادق (علیه السلام ) فرمود: «در میان مصحف فاطمه سلام الله علیها به نام

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2439


1- دراسات فی الحدیث و المحدثین ، ص 302.
2- معالم المدرستین ، ج 2، ص 32.
3- بصائر الدرجات ، ص 173.
4- بصائر الدرجات ، ص 173.
5- معالم المدرستین ، ج 2، ص 312.
6- معالم المدرستین ، ج 2، ص 364.

آنان با عنوان حاکم اسلامی برنخورده ایم »،(1)

3. مصحف علی (علیه السلام )

مقصود از مصحف علی (علیه السلام ) قرآنی است که آن حضرت بنا به دستور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بلافاصله پس از رحلت ایشان فراهم ساخت و پس از ارائه ، مورد بی مهری قرار گرفت و از آن پس از چشم ها پنهان ماند و به عنوان میراث علمی ائمه علیهم السلام دست به دست گشت و طبق برخی روایات اینک در دست امام زمان (علیه السلام ) است .

ابن ندیم وراق سده چهارم ، معتقد است که علی (علیه السلام ) پس از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) سوگند خورد که هرگز ردائش را بر دوش نخواهد گذاشت (و از خانه خارج نخواهد شد)؛ مگر آن که قرآن را گردآوری کند. آنگاه در خانه نشست و قرآن را گردآورد و آن نخستین مصحفی بود که در آن قرآن جمع آوری شد و این مصحف نزد آل جعفر است .(2)

محمد بن سیرین به نقل از عکرمه می گوید: در آغاز خلافت ابوبکر علی بن ابی طالب (علیه السلام ) در خانه نشست و قرآن را گرد آورد.(3) و ابن جزی کلبی گفته است : قرآن در دوران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در صحیفه ها و در سینه مردم ثبت شده بود، اما پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) علی بن ابی طالب آن را بر اساس ترتیب نزول گرد آورد و اگر این مصحف یافت شود در آن دانش فراوان است .(4)

شیخ

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2440


1- مناقب آل ابی طالب ، ج 3، ص 374؛ بصائر الدرجات ، ص 181.
2- الفهرست ، ص 30، هم چنین ر.ک : بحارالانوار، ج 28، ص 266. شگفت آن که ابن ندیم افزوده است : «این است ترتیب سوره ها در آن مصحف » اما این بخش از کتاب حذف شده است !
3- الاتقان فی علوم القرآن ، ج 1، ص 57.
4- التمهید فی علوم القرآن ، ج 1، ص 290، به نقل از التسهیل علوم التنزیل ، ج 1، ص 4.

مفید نیز معتقد است : امیر مؤ منان (علیه السلام ) قرآن فرو فرستاده شده را از آغاز تا پایان براساس چینش نزول گرد آوری کرد. امام آیا مکی را بر مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم داشت و هر چیزی را در جای مناسب آن گذاشت .(1)

از برخی روایات به دست می آید که امام علی 7 این کار را به دستور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )6 انجام داد.(2)

به هر روی باید توجه داشت که به عکس برخی از مدعیان تحریف ، وجود مصحف حضرت امیر (علیه السلام ) به هیچ وجه به معنای راهیافت تحریف در قرآن کنونی نیست ؛ زیرا مصحف امام (علیه السلام ) به سه دلیل فراهم آمد:

1. قرآن در دوران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به صورت صحف (یعنی کتابچه های پراکنده ) و نیز در سینه ها حفظ و ثبت شده بود و آنچه نیاز داشت ، گردآوری به صورت یکپارچه و در یک مصحف بوده است ، همان کاری که امام علی (علیه السلام ) انجام داد.

2. امام (علیه السلام ) در صدد برآمد تا برای راهنمایی امت اسلامی به مفاهیم و معانی قرآن ، آن را براساس ترتیب نزول گرد آورد. بدین ترتیب امام آیات و سور مکی را بر آیات و سور مدنی مقدم داشت و انطباق کاملی میان چینش قرآن و چینش نزول آن فراهم ساخت .

3. مهم ترین هدف امام (علیه السلام ) که در حقیقت بیان گر اساسی ترین ویژگی این مصحف است ، گردآوری تمام روایات و سخنان پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2441


1- المسائل السرویه ، ص 79.
2- مناقب آل ابی طالب ، ج 1، ص 319؛ بحارالانوار، ج 40، ص 155.

اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در تفسیر، تاءویل ، سبب نزول ، شاءن نزول و... آیات بوده است . امام (علیه السلام ) می خواست قرآنی که در دست مسلمانان قرار می گیرد در برگیرنده تفسیر و تبیینی باشد که از سوی دریافت کننده آن ؛ یعنی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بیان شده است ؛ زیرا خود امام (علیه السلام ) اعلام کرد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) تفسیر و تاءویل و تمام آموزه های مرتبط با قرآن ؛ اعم از ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، عام و خاص و... را به او آموخت .(1) با این توضیح ، مصحف حضرت را می بایست «قرآن مفسر» نامید؛ بنابراین تدوین چنین مصحفی به معنای پذیرش تحریف در قرآن کنونی نیست ؛ چه این مصحف بلافاصله پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و به اذعان همگان پیش از هر اقدامی دیگر برای گردآوری قرآن فراهم آمد. بنابراین مجالی برای تحریف قرآن برای کسی نبوده تا امام آن را در مصحف خود تدارک کند.

بر شمردن مصحف حضرت امیر (علیه السلام ) به عنوان نخستین نگاشته های حدیثی بخاطر حجم قابل توجه روایات تفسیری است که در برگیرنده سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده و امام (علیه السلام ) آن را در حاشیه تفسیر و یا لابلای آیات ثبت کرد. ثبت و نگارش روایات تفسیری از سوی امام (علیه السلام ) آن هم بنا به دستور پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2442


1- تفسیر عیاشی ، ج 1، ص 14؛ تفسیر صافی ، ج 1، ص 19.

اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و بلافاصله پس از رحلت ایشان نشان از اهتمام اهل بیت علیهم السلام به کتابت میراث روایی دارد.

4. نهج البلاغه

نهج البلاغه که آن را فوق کلام بشر و دون کلام خالق و اخوالقرآن دانسته اند، نامی است که گردآورنده آن ؛ یعنی سید رضی (م 406) بر مجموعه ای از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علی (علیه السلام ) گذارده است ؛ زیرا از نگاه او یکی از ویژگی های برتر گفتار علی (علیه السلام ) فصاحت (رسایی در ارائه مقصود) و بلاغت (رعایت مقتضای حال ) شگفت آور آن است و هر کس با این سخنان آشنا گردد، با شیوه مناسب سخن گفتن آشنا می شود، از این رو بر آن نهج البلاغه (شیوه بلاغت گویی ) نام نهاد. او از میان انبوه گفتارهای بر جای مانده از آن حضرت در سده چهارم تنها یک سوم آن را برگزید.(1)

این کتاب از روز تدوین تا به امروز، پس از قرآن با بیشترین اقبال عالمان شیعی و سنی روبرو شد به گونه ای که بیش هزاران اثر در شرح ، تعلیق ، اسنادسازی ، تبیین بخش هایی از محتوا، ترجمه آن و... به رشته تحریر درآمد. از این رو می بایست آن را یکی از مهم ترین میراث روایی شیعه برشمرد.

نهج البلاغه کنونی حاوی 241 خطبه ، 79 نامه و 480 حکمت (= کلمات قصار) است . باید توجه داشت که بخش های مهمی از گفتار امام علی بن ابی طالب (علیه السلام ) در کتاب هایی پیش از نهج البلاغه انعکاس یافت .

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2443


1- ر.ک : مقدمه سید رضی بر نهج البلاغه .

چنان که نصر بن مزاحم (م 212)؛ علی بن محمد مائنی (م 225)؛ عبدالعظیم حسنی (م 224)؛ ابراهیم بن محمد ثقفی (م 283)؛ محمد بن جریر طبری (م 310)؛ محمد بن یعقوب کلینی (م 329)؛ شیخ مفید (م 413) و... بخش های قابل توجهی از سخنان و نامه های آن حضرت را در کتابهای خود منعکس ساختند.(1)

بدون تردید کتابت و ثبت خطبه ها، نامه ها و کلمات حضرت امیر (علیه السلام ) که عموما در دوران پنج ساله حکومت آن حضرت انجام یافته و بنا به اذعان سید رضی تنها یک سوم آن در نهج البلاغه کنونی انعکاس یافته ، با حمایت و آگاهی امام علی (علیه السلام ) انجام گرفته است . این امر نشان گر آن است که امام (علیه السلام ) به عکس خلفاء پیشین نه تنها با کتابت حدیث ممانعت نمی کرد، بلکه به آن اهتمام بس ویژه ای داشته است .

5. صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه که به آن «زبور آل محمد علیهم السلام » یا «انجیل اهل بیت علیهم السلام » یا «اخت القرآن » لقب داده اند،(2) و از آنجا که دعا از عرصه های سنت است ، صحیفه سجادیه را می توان به عنوان یک نگاشته حدیثی قلمداد کرد. البته باید توجه داشت که گرچه صحیفه مجموعه ای از دعاهاست ، اما در لابه لای دعاها و در قالب راز و نیازها، درسها و آموزه های مهمی در زمینه های مختلف معارف دینی آمده است .

گرچه صحیفه سجادیه فاقد اتصال سند است ، با این حال آنچه که صدور این صحیفه را از امام سجاد (علیه السلام ) قطعی می

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2444


1- برای تفصیل بیشتر نک : حسینی عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه و اسانیده ؛ جعفری ، محمد مهدی ، پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه ؛ دانشنامه امام علی (علیه السلام )، ج 12، مقاله : اسناد نهج البلاغه ، ص 93 - 117.
2- الذریعه ، ج 13، ص 345 و ج 15، ص 18؛ الصحیفه السجادیه ، تحقیق : ابطحی ، ص 657؛ فتح الابواب ، ص 76.

سازد، محتوای بسیار عالی و غنی آن و الفاظ زیبا و سای آن در عرصه مناجات و گفت و گو با خداوند است ، که از هیچ کس به جز حجت های الهی که در عالی ترین سطح معرفت الهی قرار داشته و با راه و رسم رازگویی با ساحت حق آشنایند، ساخته نیست .

علامه سید محسن جبل عاملی در این باره می نویسد:

«بلاغت و فصاحت بی پایان صحیفه ، معانی و مضامین بسیار عالی ، محتوای عمیق و بی نظیر آن در تبیین تذلل و فروتنی در پیشگاه خداوند و ستایش او و شیوه های شگفت آور در طلب عفو و رحمت الهی و توسل به ذات حق ، که در صحیفه موج می زند، از قوی ترین شواهد صحت انتساب صحیفه به امام سجاد (علیه السلام ) است ».(1)

صحیفه کنونی دارای 54 دعا است . برخی از محدثان با بررسی سایر منابع روایی و گردآوری سایر دعاهای نقل شده از امام سجاد (علیه السلام ) صحیفه های دیگری فراهم آورده اند که از آن میان می توان به الصحیفه السجادیه الثانیه از شیخ حر عاملی ؛ الصحیفه السجادیه الثالثه از میرزا عبدالله افندی ؛ الصحیفه السجادیه الرابعه از محدث نوری و الصحیفه السجادیه الخامسه از سید محسن جبل عاملی و... اشاره کرد.(2)

مرحوم شیخ آغا بزرگ حدود پنجاه شرح بر صحیفه را بر شمرده است .(3)

دوره دوم : شکل گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعماءه
اشاره

اصول اربعماءه ، یا اصول چهار صدگانه به مجموعه ای از مکتوبات حدیثی گفته می شود که در دوران ائمه (علیه السلام ) بویژه در عصر صادقین علیهما السلام توسط یاران ائمه علیهم السلام فراهم گردید و

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2445


1- اءعیان الشیعه ، ج 1، ص 638. هم چنین ر.ک : فتح الابواب ، ص 76.
2- برای آگاهی بیشتر ر.ک : الرسائل الرجالیه ، ص 561 - 620. آقای محمد علی ابطحی در پایان صحیفه سجادیه به صورت مسبوط اسناد و اجازات صحیفه را آورده است . ر.ک : الصحیفه السجادیه ، ص 630 - 686.
3- الذریعه ، ج 13، ص 346 - 359.

در گردآوری جوامع روایی شیعه مورد بهره برداری قرار گرفت . و با توجه به تکیه داشتن جوامع اولیه ، به این اصول ، می بایست آنها را دستمایه های اولیه در تدوین جوامع حدیثی دانست .

بررسی مفهوم اصل و تفاوت آن با مفهوم کتاب و تصنیف

نخست باید دانست که در تبیین مفهوم اصل ، میان صاحب نظران اتفاق نظر وجود ندارد. و شاید طرح این بحث در سده پنجم و بعد از آن از عوامل ابهام باشد. از این رو در مجموع دو دیدگاه اساسی درباره مفهوم آن ارائه شده است :

1. گروهی اصل را مرادف کتاب می دانند و معتقداند که میان مفهوم اصل ، یا تصنیف تباین است . علامه شوشتری در دفاع از این نگرش می گوید: «متقدمین ، اصل و کتاب را به جای یکدیگر بکار می بستند، مثلا شیخ طوسی درباره احمد بن میثم می گوید: از حمید بن زید کتاب ملاحم و کتاب دلالت و اصول دیگر نقل شده است . یا درباره احمد بن سلمه می گوید: حمید بن زیاد از او اصول زیادی از جمله کتاب زیاد بن مروان قندی را روایت کرده است . لذا می بینیم که شیخ در گفتار خود گاه اصل را جای کتاب می نشاند و گاه کتاب را جای اصل .(1)

2. در مقابل بسیاری معتقداند که میان مفهوم اصل و کتاب عموم و خصوص مطلق برقرار است . بر این اساس اصل کتابی است که :

اولا: دربرگیرنده عبارات معصوم است ، به عکس کتاب که در آن استدلال مولف نیز می آید؛

ثانیا: اصل از کتاب دیگر گرفته نشده است ، در حالی که کتاب می تواند

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2446


1- مقدمه معجم بحارالانوار، ص 47، به نقل از قاموس الرجال ، ج 1، ص 65.

از اصل گرفته شده باشد.(1)

بر اساس این دیدگاه «اصل » در حقیقت نوعی خاص از کتاب است .

به نظر می رسد که اصل را می توان این چنین تعریف کرد: «اصل نگاشته ای است اولیه و سامان نایافته که در آن روایات معصوم (علیه السلام ) بدون دخل و تصرف آمده باشد.»

وجود چنین اصولی نشان گر اهتمام اهل بیت علیهم السلام و اصحاب ائمه علیهم السلام به تابت و ثبت احادیث دارد. شیخ بهایی پس از آن که وجود روایت در یکی از اصول اربعماءه را از جمله قرائن صحت آن دانسته در دفاع از اصالت این اصول می نویسد: «از مشایخ حدیثی برای ما نقل شده که داءب صاحبان اصول آن بود که وقتی حدیثی از ائمه علیهم السلام می شنیدند بلافاصله آن را در اصول خود ثبت می کردند تا با گذشت زمان نسبت به بخشی از این روایات ، یا همه آنها فراموشی به آنان دست ندهد».(2) از برخی روایات به دست می آید که ائمه علیهم السلام بخشی از این اصول را پس از نگارش ، مورد بازنگری و اصلاح قرار داده اند که این امر نیز بر اتقان آنها می افزاید.(3)

درباره زمان تاءلیف و امامانی که سخنان آنان در اصول اربعماءه گرد آمده میان صاحب نظران اختلاف وجود دارد. گروهی از عالمان شیعی ؛ هم چون شهید اول ، محقق حلی ، شیخ حسین عبدالصمد (والد شیخ بهایی ) و محقق داماد معتقدند که این اصول مجموعه ای روایی است که چهار صد تن از یاران امام صادق (علیه السلام ) از گفتار آن حضرت ، یا از پاسخ های امام

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2447


1- مقدمه معجم بحارالانوار، ص 47، به نقل از قاموس الرجال ، ج 1، ص 46 - 47.
2- الذریعه ، ج 2، ص 126.
3- وسائل الشیعه ، ج 18، ص 59، 60، 71، 73؛ و... .

(علیه السلام ) به پرسش ها فراهم آورده اند.

شهید اول می نویسد: «از پاسخ های امام صادق (علیه السلام ) چهار صد نگاشته از سوی چهار صد مولف فراهم شده است ».(1)

محقق حلی می گوید: «تنها از پاسخ های امام صادق (علیه السلام ) به پرسش ها، چهار صد تصنیف از سوی چهار صد مولف فراهم آمده که به آنها اصول گفته اند».(2)

در این بین امین الاسلام طبرسی این مجموعه را افزون بر امام صادق (علیه السلام ) حاوی پاسخ های امام کاظم (علیه السلام ) نیز دانسته است .(3)

در مقابل برخی دیگر از صاحب نظران بر این باورند که اصول اربعماءه از زمان حضرت امیر (علیه السلام ) تا زمان امام حسن عسکری (علیه السلام ) فراهم آمده و حاوی گفتار تمام ائمه علیهم السلام است . هر چند بیشترین سهم روایات اصول اربعماءه از آن صادقین علیهم السلام است .

فاضل دربندی آورده است : «امامیه از دوران امیر مؤ منان (علیه السلام ) تا دوران امام حسن عسکری (علیه السلام ) چهارصد کتاب فراهم آوردند که به اصول معروف شده اند».(4)

سرنوشت اصول اربعماءه

بر اساس گزارش های تاریخی این اصول تا دوران صاحبان جوامع اولیه شیعه ؛ یعنی محمدون ثلاث وجود داشته و مورد استفاده آنان قرار گرفته است . و نیز شماری از آنها نیز تا زمان محمد بن ادریس حلی (م 598)؛ سید بن طاوس (م 673؛) شهید ثانی (م 966)؛ کفعمی (م 1104) و میرزا حسین نوری (م 1320) باقی ماند و مورد استناد آنان قرار گرفت .(5) شیخ آغا بزرگ تهرانی در الذریعه با استفاده از منابع تاریخ و رجالی ، هم

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2448


1- الذریعه ، ج 2، ص 129.
2- الذریعه ، ج 2، ص 129.
3- الذریعه ، ج 2، ص 129.
4- مقدمه معجم بحارالانوار، ص 48، به نقل از القوامیس ، ص 73.
5- الذریعه ، ج 2، ص 134 - 135.

چون رجال نجاشی ، فهرست شیخ طوسی معالم العلماء ابن شهر آشوب و منابعی دیگر فهرست 122 اصل از میان اصول اءربعماه را بر شمرده است .(1) امروزه از میان این اصول تنها شانزده اصل به دست ما رسیده است که مرحوم حسن مصطفوی مجموعه آنها را در کتاب «الاصول السته عشر» به چاپ رساند.

از نظر شیخ آغا بزرگ دو عامل مهم در از بین رفتن اصول اربعماءه نقش داشته است :

1. پس از تدوین جوامع اولیه حدیثی از رغبت علماء به اصول اربعماءه کاسته شد؛ زیرا از سویی این روایات در کتب اربعماءه گردآوری شده بود و از جهت دیگر مراجعه مستقیم به اصول اربعماءه بخاطر فقدان تنظیم و تبویب دشوار بود.

2. آتش سوزی کتابخانه شیخ طوسی در سال 448 هجری به دست متعصبان اهل سنت باعث سوخته شدن شماری از ای اصول شد.(2)

دوره سوم : دوره تدوین جوامع اولیه حدیثی شیعه
اشاره

چنان که در تبیین دوره دوم از تاریخ حدیث شیعه روشن شد، اصحاب ائمه علیهم السلام تا دوران امام حسن عسکری (علیه السلام ) کوشیدند تا میراث روایی اهل بیت علیهم السلام را در قالب اصول روایی ثبت و ضبط کنند. بدین ترتیب هر کس بنابه سلیقه خود و میزان حضور در جلسات ائمه علیهم السلام به ثبت پاره ای از روایات توفیق یافت . گرچه شماری از محدثان ؛ هم چون حمید بن زیاد، یونس بن عبدالرحمن ، محمد بن یحیی و... به جامع نویسی و تنظیم بخش هایی از این اصول روی آوردند، اما بخاطر دسترسی نداشتن به تمام اصول روایی و درک بخشی از دوران صدور روایات از ائمه علیهم السلام و نیز توجه

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2449


1- الذریعه ، ج 2، ص 135 - 167.
2- به نقل از پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه ، ص 195.

آنان به بخشی خاص از روایات ؛ نظیر احکام ، کاری در خور و جامع ارائه نگردید.

از سوی دیگر رشد و تعالی جامعه شیعی در دوران غیبت صغرا و آغاز غیبت کبرای امام زمان (علیه السلام ) و نیاز پیوسته عالمان دینی ؛ اعم از فقیهان ، متکلمان ، مفسران شیعه به میراث روایی مدون و رویکرد اختلاف در نگرش های فقهی و کلامی در اثر پراکندگی اصول روایی ضرورت تدوین جوامع حدیثی شیعه را بیش از هر زمان دیگر ضروری می ساخت .

در پاسخ به چنین نیازی بود که ثقه السلام کلینی (م 329)، شیخ صدوق (م 381) و شیخ طوسی (م 460) اقدام به تدوین جوامع روایی نمودند و کتاب های «کافی »، «من لایحضره الفقیه »، «مدینه العلم »، «تهذیب و استبصار» به رشته تحریر در آمد. البته پیش از آنان بزرگانی همچون احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274)، محمد بن صفار (م 290)؛ حمیدی قمی (م 300)؛ به ترتیب کتاب های المحاسن ، بصائر الدرجات و قرب الاسناد را نگاشتند. و نیز همزمان با عصر محمدون ثلاث کتاب های حدیثی دیگری توسط این بزرگان و دیگر محدثان ؛ هم چون عیون اخبار الرضا (علیه السلام )، الخصال ، الامالی از شیخ صدوق ، الغیبه ، الاقتصاد از شیخ طوسی و... تدوین شد، اما به خاطر برخورداری کتاب های پنجگانه از جامعیت ، اتقان سند و متن روایات ، این کتاب ها مورد توجه عالمان شیعی در سده های پسین قرار گرفت و آرام آرام به عنوان کتب خمسه روایی شیعه شناخته شد که البته بعدها پس از

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2450

مفقود شدن کتاب مدینه العلم ، به کتب اربعه حدیثی شیعه اشتهار یافت .

چهار کتاب اصلی روایی شیعه بین شرح است :

1-کافی ، ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی (م 329)
اشاره

ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی که به ثقه الاسلام و رئیس المحدثین معروف است در روستای کلین از روستاهای ری (1) در میان خاندانی علمی چشم به جهان گشود، زمان دقیق ولادت کلینی مشخص نیست ، اما از قرائنی می توان نتیجه گرفت که او با فاصله کوتاهی قبل ، یا پس از ولادت امام زمان (علیه السلام )، یعنی حدود سال 255 هجری ولادت یافت .

کلینی برای کسب حدیث به شهرهای مختلفی ، از جمله کوفه ، بغداد، دمشق و بعلبک مسافرت کرده هر چند گزارش متقنی در این زمینه در دسترس نیست . از او به عنوان شیخ شیعه و چهره نام آور شیعه در ری یاد کرده اند.(2) از این که وی در سال 327 هجری ، یعنی یک یا دو سال پیش از وفات ، پس از اشتهار و نیز پس از تاءلیف کافی وارد بغداد شده و در آنجا به تدریس حدیث پرداخت و با توجه به این که او برای تدوین کافی بیست سال وقت صرف کرد، می توان نتیجه گرفت که او کتاب «کافی » را در ری و قم نگاشته است .(3)

در میان اساتید و مشایخ حدیثی مرحوم کلینی از علی بن ابراهیم قمی ، محمد بن یحیی عطار، ابو علی اشعری ، حسین بن محمد، احمد بن ادریس ، ابن فروخ صفاری ، ابن عقده و... می توان یاد کرد. اما به نظر می رسد که در میان اساتید بیشترین تاءثیر گذاری بر

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2451


1- این روستا در 38 کیلومتری جنوب غربی ری قرار دارد. ر.ک : معجم البلدان ، ج 4، ص 303، به نقل از مدقمه کافی ، ج 1، ص 9.
2- رجال نجاشی ، ص 266.
3- مقدمه معجم بحارالانوار، ص 63.

کلینی از آن علی بن ابراهیم قمی (صاحب تفسیر معروف ) و محمد بن یحیی اشعری است . در میان شاگردان کلینی نیز به چهره های برجسته ای ؛ همچون ابوالقاسم جعفر بن قولویه (م 367) ابو محمد هارون بن موسی تلعکبری (م 385)، ابو غالب احمد بن محمد زراری (م 368)، برمی خوریم که هر یک در زمینه حدیث ، فقه ، رجال دارای جایگاه علمی برجسته ای هستند.(1)

مرحوم کلینی به جز کافی دارای آثار علمی دیگری ؛ از جمله 1. تعبیر الرؤ یا؛ 2. الرد علی القرامطه ؛ 3. رسائل الائمه ؛ 4. کتاب الرجال و... است .(2) کتاب های مختلف کلینی نوع چینش روایات در کافی و نیز انتخاب عناوین ابواب و ارائه نقطه نظرات کلامی که احیانا در لابلای روایات آورده ، نشان می دهد که مرحوم کلینی افزون بر احاطه گسترده به دانش حدیث ، در زمینه کلام و فقه نیز صاحب نظر بوده است .

کلینی سرانجام در سال 328، یا 329 هجری چشم از جهان فرو بست و در بغداد مدفون شد. سال ها پس از وفات او و پس از خراب شدن قبر و رویت بدن و کفن تازه ، از سوی یکی از والیان متعصب بغداد قبه ای بر روی قبر او ساخته شد.(3)

کافی نخستین و مهم ترین جامع روایی شیعه است که به گفته بسیاری ، کتابی هم وزن و هم سنگ آن در اسلام نگاشته نشده است . کافی مجموعا شامل اصول در دو جلد و فروع در چهار جلد و روضه در یک جلد و دارای 30 کتاب و 326 باب و جمعا 16199 روایت است ،(4)

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2452


1- الکلینی و الکافی ، ص 52؛ علم حدیث ، ص 261 - 263.
2- الفهرست ، ص 210د الکنی و الالقاب ، ج 3، ص 121.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : الکلینی و الکافی ، ص 163.
4- برای شمار روایات کافی ارقام دیگری مانند: 16121، یا 16000، یا 15176 نیز گفته شده است ، اما رقم 16199 مورد پذیرش بیشتر صاحب نظران است . ر.ک : مقدمه معجم بحارالانوار، ص 65.

که از آن میان بنابه مبنای متاءخران 5072 روایت صحیح ، 144 روایت حسنه ، 1118 روایت موثقه و 9485 روایت ضعیف وجود دارد.(1) به نظر می رسد که نام کافی از سوی مولف بر این کتاب گذاشته نشده ؛ زیرا مرحوم کلینی در آغاز خطبه اشاره ای به آن نمی کند هر چند با آوردن جمله : و قلت انک تحب اءن یکون عندک کتاب کاف یجمع فیه من جمیع فنون علم الدین ما یکتفی به المتعلم و یرجع الیه المسترشد؛ و گفتی که دوست داری نزد تو کتابی کافی و جامع باشد که در آن تمام فنون علم دین که برای طالب علم کفایت کننده و برای طالب رشد و تعالی مرجع باشد، جمع شده باشد».(2)

اشاره کرده که مقصود او تدوین کتابی است که پاسخ گوی نیاز دینی مومنان و در این جهت کافی باشد.(3)

بنابه تصریح بسیاری از محققان ، کلینی برای تدوین کافی بیست سال زمان صرف کرد. این زمان طولانی نشان گر دقت او در انتخاب روایات و نیز تبویب و تنظیم احادیث در ابواب و فصول متناسب است .(4)

مرحوم کلینی در مقدمه کتاب اشاره می کند که او این کتاب را در پاسخ به نامه یکی از برادران دینی فراهم ساخته است . نام این شخص به طور دقیق مشخص نیست ، اما احتمال داده شده که او محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه صفوانی ، یا محمد بن نعمانی است .(5)

کلینی بخشی از درخواست این شخص را چنین منعکس ساخته است :

«ای برادر! آگاه شدم از آن شکایت که نسبت به مردم زمان نمودی ، که ایشان بر نادانی باهم سازش نموده

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2453


1- برای شمار روایات کافی ارقام دیگری مانند: 16121، یا 16000، یا 15176 نیز گفته شده است ، اما رقم 16199 مورد پذیرش بیشتر صاحب نظران است . ر.ک : مقدمه معجم بحارالانوار، ص 65. به نقل از لؤ لؤ ه البحرین ، ص 394؛ مرآه العقول ، ج 2، ص 437؛ گزیده کافی ، ج 1، ص 21؛ الذریعه ، ج 17، ص 245.
2- مقدمه کافی ج 1، ص 9.
3- پژوهشی در تایخ حدیث شیعه ، ص 470.
4- مقدمه معجم بحارالانوار، ص 63.
5- پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه ، ص 470.

و در آبادانی راه جهالت ، همدست و کوشایند تا آنجا که نزدیک است دانش از ایشان رخت بربندد و ریشه کن گردد... تو یادآور شدی که مطالبی برایت مشکل شده ، که بواسطه اختلاف روایات وارده در آنها حقیقت آنها را نمی فهمی و دانسته ای که اختلاف روایت مربوط به اختلاف علل و اسباب آن است و به دانشمند مورد اعتمادی که در این قسمت وارد باشد، دسترسی نداری تا با او مذاکره و گفت و گو کنی و گفتی که می خواهم کتابی داشته باشم که تمام بخش های علم دین در آن باشد تا دانشجو را بی نیاز کند و مرجع هدایت خواه باشد و کسی که عمل به اخبار صحیح امامان صادق و سنت های ثابت مورد عمل را خواهد از آن کتاب برگیرد و واجبات خدا و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به کمک آن ادا شود».(1)

با این نامه ، انگیزه کلینی نیز مشخص می شود. بنابراین او با تدوین کافی خواسته است تا ضمن نجات روایات شیعه از پراکندگی و تنظیم آن در یک مجموعه واحد، از توسعه دامنه اختلافات دینی جلوگیری کند.

ویژگی ها و امتیازات کافی

1. جامعیت ، کافی نه تنها در مقایسه با هر کتاب روایی ، بلکه حتی در مقایسه با سایر جوامع اولیه حدیثی ، همچون «من لا یحضره الفقیه .»، «تهذیب الاحکام » و «الاستبصار» از جامعیت مطلوبی برخوردار است ؛ زیرا تنها به روایات فروع و احکام بسنده نکرده و با امعان به جایگاه عقاید و اخلاق ، دو جلد نخست کافی را به این دو بخش مهم در

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2454


1- مقدمه کافی ، ج 1، ص 9.

عرصه دین شناسی اختصاص داد. بدون تردید اگر شیخ صدوق و شیخ طوسی به این امر اهتمام داشته و در کنار فروع به اصول نیز می پرداختند، میراث روایی شیعه در این دو عرصه از غنا و جامعیت بیشتری برخوردار بود. به خاطر همین ویژگی ، مرحوم فیض ضمن تجلیل از کافی از سایر جوامع روایی بخاطر غفلت از اصول انتقاد کرده است .(1)

2. چینش قابل تحسین ، باید توجه داش که مرحوم کلینی نخستین کسی است که به تدوین و تنظیم جامع روایی اقدام کرده و پیش از خود هیچ الگویی نداشته تا از آن بهره گیرد. با این حال وقتی به مجموعه کتاب کافی و نیز ابواب و فصول مختلف آن می نگریم به چینش شگفت آوری بر می خوریم . مقدم داشتن اصول بر فروع و نیز الحاق روضه در پایان کتاب حکایت گر حسن سلیقه او در چینش کلی کتاب دارد. او در کتاب اصول ، نخست کتاب العقل و الجهل و سپس کتاب فصل العلم را ذکر می کند و پس از آنها روایات کتاب التوحید و سپس روایات کتاب الحجه را می آورد؛ زیرا پایه همه گفتارها در زمینه اصول و فروع عقل است که مایه امتیاز انسان از حیوان ، نبات و جماد است . و عقل با سرمایه علمی فربه شده ، سمت و سو پیدا می کند.

پس از این مرحله است که نوبت به خداشناسی می رسد. مرحوم کلینی نبوت و امامت را تحت عنوان واحدی به نام کتاب الحجه می آورد؛ زیرا پیامبر اکرم و امام (علیه السلام ) بر اساس اصل حجت الهی برای

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2455


1- وافی ، ج 1، ص 5.

هدایت مردم منصوب می شوند.

سایر فصول و ابواب کتاب نیز دارای چنین چینش مناسبی است .

مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول از علامه مجلسی ، شرح صدر المتالهین و شرح ملا صالح مازندرانی بر اصول کافی از مهمترین شرح های کافی به شمار می روند.

بررسی استناد روضه به کلینی

درباره استناد تمام مجلدات کافی به کلینی هیچ یک از محققان تردیدی روا نداشته اند. در این میان تنها ملا خلیل قزوینی معتقد است که روضه از تاءلیفات ابن ادریس حلی است که اشتباها به کلینی منتسب شده است . این دیدگاه از نگاه حدیث شناسان مورد نقد قرار گرفته و دلایلی بر رد آن به شرح ذیل ارائه شده است :

1. راویاتی که در آغاز سند کافی و از جمله روضه از آنان نام برده شده و کلینی مستقیما از آنان نقل می کند جزء طبقه هشتم یا نهم روایت اند و کلینی خود از طبقه نهم است . در حالی که ابن ادریس جزء طبقه پانزدهم است . چگونه ممکن است ابن ادریس که خود در طبقه پانزدهم است بدون واسطه از اشخاصی روایت کند که در طبقه هشتم ، یا نهم اند.

2. اساتید روایات روضه با اساتید روایات در اصول و فروع کافی یکسان است ، که این امر نشان از یکی بودن مولف آنهاست .

3. نجاشی و شیخ طوسی که سال ها پیش از ابن ادریس بوده اند، روضه را جزئی از کافی و تاءلیف کلینی دانسته است . اگر ادعای تالیف روضه از سوی ابن ادریس (م 598) صحیح باشد، چگونه ممکن است نجاشی و شیخ سال ها

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2456

پیش از وجود و انتساب این کتاب مطلع باشند.(1)

2-من لا یحضره الفقیه ، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی (م 381)

ابو جعفر بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق از محدثان بزرگ شیعه در سده چهارم است . سال ولادت او به طور دقیق مشخص نیست ، اما عموما معتقداند سال ولادت او 306 هجری است .(2) پدر شیخ صدوق از محدثان بنام شیعه و بنا به گفته نجاشی استاد و سرآمد محدثان حوزه قم در عصر خود بوده است . در توقیع شریفی که از سوی امام زمان (علیه السلام ) خطاب به او صادر شد، عباراتی ؛ همچون «یا شیخی و معتمدی و فقیهی ...» آمده که حکایت از مقام بلند معنوی و علمی اوست .(3) او در آغاز سمت استادی فرزند خود شیخ صدوق را بر عهده داشت . شیخ صدوق پس از فراگیری دانش از پدر و پس از وفات او در سال 329 هجری به مجلس درس محمد بن حسن احمد بن ولید پیوست و مدت 15 سال از درس او بهره گرفت . شیخ به رغم احترام به پدر خود بارها نظر استادش ابن الولید را بر نظر پدر ترجیح داده است . شیخ افزون بر این دو محدث نامی از محضر اساتید بزرگی ؛ هم چون محمد بن علی بن ماجیلویه ، محمد بن موسی بن متوکل ، احمد بن محمد بن یحیی عطار و... نیز دانش آموخت .(4)

روزگاری که شیخ صدوق در آن می زیست ، با حاکمیت آل زیاد و آل بویه به عنوان حاکمان شیعی ، همزمان بود. از این جهت شیخ صدوق پس از اشتهار مورد حمایت آنان قرار گرفت . او کتاب عیون اخبار

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2457


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : الکلینی و الکافی ، ص 408 - 415؛ الذریعه ، ج 11، ص 302.
2- مقدمه معانی الاخبار، ص 72 - 73.
3- الکنی و الاءلقاب ، ج 1، ص 222.
4- مقدمه معانی الاخبار، ص 36.

الرضا (علیه السلام ) را بنا به درخواست صاحب بن عباد وزیر دانشمند و با کفایت آل بویه نگاشت .(1)

در میان شاگردان شیخ صدوق می توان از حسین بن عبیدالله غضائری ، علی بن احمد بن عباس نجاشی (پدر نجاشی ) سید مرتضی ، شیخ مفید، هارون بن موسی تلعکبری نام برد.(2)

وجود چهره های برجسته شیعه ؛ هم چون شیخ مفید و سید مرتضی در میان شاگردان او حکایت از جایگاه بلند علمی او دارد.

برای شیخ صدوق بیش از دویست و پنجاه اثر علمی بر شمرده شده است .(3) که تنوع موضوع های این کتاب ها، حکایت از تبحر شیخ در زمینه های مختلف علوم اسلامی است . متاسفانه بیشتر آثار شیخ در اثر گذشت زمان و رخدادهای مختلف از بین رفته است .

شیخ صدوق در سال 381 هجری در شهر ری وفات یافت و در همین شهر مدفون شد. در سال 1238 هجری در دوران فتحعلی شاه در اثر سیل ، قبر شیخ تخریب شد و رویت بدن و کفن تر و تازه و حنای روی ناخن ها بر عظمت مقام معنوی و علمی شیخ بیش از پیش افزود.(4)

کتاب من لا یحضره که گاه از آن با عنوان «من لا یحضر»، یا «فقیه » یاد می شود، پس از «کافی » مهم ترین و معتبرترین جامع روایی شیعه است که در آن روایات مربوط به احکام آمده و در چهار جلد منتشر شده است .

در من لا یحضره الفقیه مجموعا 5998 روایت در 666 باب آمده که از آن میان 3943 روایت مسند و 2055 روایت مرسل (فاقد سند) است .(5) ترتیب روایات کتاب من لا

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2458


1- پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه ، ص 499 - 500.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مقدمه معانی الاخبار، ص 68 - 72. در این کتاب نام 27 تن از شاگردان و راویان شیخ آمده است .
3- مقدمه معانی الاخبار، ص 82.
4- مقدمه معانی الاخبار، 75.
5- شمار روایات من لا یحضر در چاپ جدید با تحقیق استاد علی اکبر غفاری 5920 روایت است ، مقدمه معجم بحارالانوار، ص 68.

یحضر بر اساس ابواب فقهی است . به عنوان مثال او در نخستین باب از احکام آبها از طهارت و نجاست آنها سخن می گوید، آنگاه از احکام تخلی و سپس از ابوابی در زمینه غسل ، تیمم و احکام اموات ، وارد ابواب نماز می شود و سایر جلدهای من لا یحضر نیز بر همین اساس تنظیم شده است .

شیخ صدوق در آغاز کتاب ، انگیزه خود را از تاءلیف من لا یحضر این چنین تشریح کرده است :

«هنگامی که دست قضاء مرا به بلاد غربت و روستای ایلاق در شهر بلخ کشاند، شریف الدین ابو عبدالله معروف به نعمت از فرزندان امام موسی بن جعفر (علیه السلام ) وارد آنجا شد با همنشینی او شادی ام استمرار یافت و با گفت و گو با او سینه ام فراخی گرفت و از مودت و دوستی با او بهره مند شدم ... او از کتابی یادآور شد به نام «من لا یحضر الطبیب » که محمد بن زکریای رازی (طبیب ) آن را فراهم ساخته بود - و گفت که در رشته خو کتاب کاملی است - از من خواست که برای او کتابی در زمینه فقه حلال و حرام ، شرایع و احکام بنویسم تا از هر کتابی در این زمینه کفایت کند و نام آن را کتاب «من لا یحضره الفقیه » بگذارم .(1)

از این مقدمه بر می آید که شیخ صدوق بنا بر درخواست دوست ایمانی اش - که بخاطر اخلاق حسنه به او ارادت ویژه داشته - به نام نعمت ، به تدوین من لا یحضر به عنوان خودآموز فقهی

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2459


1- من لا یحضره الفقیه ، ج 1، ص 2.

پرداخت . و در من لا یحضر تنها روایاتی را آورد که مطابق با فتاوای او بوده است ، چنان که خود در مقدمه آورده است : «من بنا ندارم طبق عادت مصنفان ، تمام روایات را بیاورم ، بلکه تنها روایاتی را ذکر می کنم که طبق فتوای من است و آنها را صحیح می دانم ».(1)

شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه اسناد روایات را به استثنای آخرین راوی حذف کرده و طرق خود را به آن راویان در آخر کتاب در فصلی با عنوان مشیخه تدارک کرده است .

مولی محمد تقی مجلسی (مجلسی دوم ) دو شرح عربی و فارسی به نام های : روضه المتقین فی شرح اخبار الائمه المعصومین علیهم السلام و لوامع صاحبقرانی ، بر این کتاب دارد.

3-تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه ، شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (م 460)
اشاره

اءبو جعفر محمد بن حسن طوسی ملقب به شیخ الطائفه در سال 385 در طوس خراسان چشم به جهان گشود.(2) از چگونگی تحصیل شیخ تا بیست و سه سالگی در ایران گزارش روشن تاریخی در دست نیست ، اما با توجه به شکوفایی دانش های مختلف اسلامی در خراسان ، قم ، ری و نیز حاکمیت آل بویه و حمایت آنان از عالمان شیعی می توان حدس زد که او بخشی از تحصیلات خود را در شهر خود، یا سایر حوزه های درسی ایران فرا گرفته است شیخ در سال 408 هجری وارد بغداد شد.(3)

شهر بغداد به عنوان پایتخت عباسیان در دوران حضور شیخ مهم ترین مرکز علم و دانش جهان اسلام به شمار می رفته است . وجود کتابخانه های مهم و نیز حضور عالمان و صاحب نظران نحله های مختلف

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2460


1- من لا یحضره الفقیه ، ج 1، ص 5.
2- مقدمه النهایه ، به قلم : شیخ آغا بزرگ تهرانی ، ص 6.
3- خلاصه الاقوال ، ص 148؛ مقدمه النهایه ، ص 6.

کلامی و فقهی و سایر عرصه های دینی در بغداد به غنای علمی و فرهنگی این شهر می افزود.

شیخ در طول چهل سال اقامت خود در محله کرخ بغداد که محله ای شیعه نشین بود، ضمن بهره گرفتن از دانش بزرگترین اساتید؛ هم چون شیخ مفید، مهم ترین آثار علمی خود را به رشته تحریر در آورد، تا آن که در سال 448 یا 449 پس از ناکام ماندن سعایت شیخ نزد خلیفه عباسی القائم بالله و بالا گرفتن ستیزه میان سنی های متعصب و شیعیان و حمله کور متعصبان به خانه شیخ و آتش زدن خانه و کتابخانه ، شیخ طوسی به ناچار بغداد را رها و در نجف که در آن روزگار منطقه ای متروک بود رحل اقامت افکند.(1) حضور شیخ در نجف که تا پایان عمر حدود یازده سال به طول انجامید، باعث رویکرد عالمان و محدثان شیعه به این شهر و بنیان گذاری حوزه هزار ساله تشیع در این شهر شد که تا روزگار ما ادامه یافته است .

شیخ طوسی سرانجام در سال 460 هجری در نجف وفات یافت و طبق وصیت او در خانه مسکونی اش مدفون شد.(2)

در میان اساتید شیخ ، به دو چهره بسیار برجسته شیعه ؛ یعنی شیخ مفید و سید مرتضی بر می خوریم که از آنان به عنوان ارکان امامیه یاد می شود. وسعت دانش این دو عالم فرزانه و عقل گرایی آنان و کثرت و عمق آثاری که از خود بر جای گذاشته اند، جای هیچ گونه تردیدی باقی نمی گذارد که شیخ جامعیت علمی خود را مرهون تربیت علمی چنین اساتید است .

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2461


1- مقدمه الخلاف ، ج 1، ص 8 9.
2- الکنی و الالقاب ، ج 2، ص 395.

شیخ مدت 5 سال تا زمان وفات شیخ مفید؛ یعنی در سال 413 ملازم وی بود، پس از وفات شیخ مفید به درس سید مرتضی پیوست و تا پایان حیات سید؛ یعنی سال 436 ملازم او بود.

شیخ طوسی از نظر جامعیت آثار و گستره موضوعات علمی در آنها منحصر به فرد است . نجاشی معاصر شیخ بیست و سه کتاب شیخ را برشمرده و خود شیخ در شرح حال خود بر چهل و یک کتاب اشاره می کند، اما در سایر منابع بیش از پنجاه اثر برای او بر شمرده شده است و احتمالا برخی از این آثار پس از تاءلیف «فهرست » و «تدوین شرح حال »، فراهم آمده است . افزون بر کتاب های تهذیب و استبصار، شیخ در زمینه کلام «تلخیص الشافی »، «المفصح و الغیبه » و در زمینه تفسیر کتاب «تبیان »، در زمینه فقه کتاب های «نهایه »، «مبسوط» و «خلاف » و در زمینه اصول ، کتاب «العده » و در زمینه رجال کتابهای «فهرست » و «اختیار معرفه الرجال » را نگاشت .(1)

کتاب تهذیب الاحکام دارای 13988 روایت است که در 393 باب و 23 کتاب شامل طهارت تادیات تنظیم شده و در ده جلد چاپ و منتشر شده است .(2)

با توجه به عنوان کتاب و طبق توضیح شیخ طوسی ، استاد ایشان ، یعنی شیخ مفید دارای کتابی است به نام المقنعه که شیخ مفید در این کتاب ابتدا اصول عقاید و سپس آراء و فتاوای فقهی خود را بدون ذکر استنادات روایی ، یا بحث های استدلالی ، منعکس ساخته است . از سوی دیگر شیخ

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2462


1- الکنی و الالقاب ، ج 2، 395 - 396.
2- این رقم بر اساس چاپ جدید است . اما سید محسن جبل عاملی و شیخ آغا بزرگ تهرانی شمار روایات تهذیب را 13590 روایت دانسته اند. ر.ک : اعیان الشیعه ، ج 9، ص 161؛ الذریعه ، ج 4، ص 504.

طوسی در آغاز جوانی ؛ یعنی 25 سالگی که هم زمان با آغاز ورود او به بغداد است ، با مشکل تعارض روایات شیعه که باعث طعنه مخالفان بود، روبرو شده و خود را مسئول رفع تعارض روایات و دفع این طعنه دیده و برای این کار کتاب استاد خود را مناسب دیده است . و شیخ زمانی تاءلیف تهذیب را آغاز کرد که 25 سال ، یا 26 سال بیشتر نداشت .(1) در حقیقت تهذیب ، شرح روایی بر کتاب مقنعه است ؛ یعنی او مستندات روایی گفتار استاد خود در این کتاب را ذکر می کند، همان گونه که «وسائل الشیعه » مرحوم شیخ حر عاملی شرح روایی بر کتاب فقهی «شرائع الاسلام » محقق حلی است .

شیخ طوسی در آغاز تهذیب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این چنین شرح داده است .

«برخی از دوستان به من یادآور شدند، که احادیث اصحاب ما دچار اختلاف ، تباین ، و تضاد است ، به گونه ای که حتی روایتی نیست ، مگر آن که در برابر آن روایتی ضد آن قرار دارد و هیچ حدیثی از تعارض سالم نمانده است و این امر باعث شدیدترین و بزرگ ترین طعنه های مخالفان علیه ما شده است ، از این رو پرداختن به شرح کتابی که در بر گیرنده تاءویل ، روایات مختلف و احادیث متعارض باشد، از مهم ترین وظائف دینی و مایه تقرب به خداوند است ».(2)

از این سخن شیخ طوسی برمی آید که انگیزه او از تاءلیف تهذیب ارائه راههای جمع میان روایات است ؛ زیرا تعارض روایات از نظر او

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2463


1- مقدمه معجم بحارالانوار، ص 69.
2- تهذیب الاحکام ، ج 1، ص 2 - 3.

افزون بر آن که باعث طعنه و سرزنش مخالفان شده ، باعث تردید، بلکه انحراف برخی از شیعیان نیز شده است .

ویژگی ها و امتیازات تهذیب الاحکام

1. تهذیب از نظر انعکاس شمار زیادی از روایات فروع و نیز عدم انحصار در ذکر روایات ، مطابق با معیارهای پذیرش (چنان که کلینی چنین بنایی ، داشت )، یا روایات مطابق با فتوا (که شیوه شیخ صدوق است ) نسبت به کافی ، من لا یحضر و حتی استبصار از جامعیت بیشتری برخوردار است .

2. ارائه نسبتا کامل روایات موافق و مخالف ، با صرف نظر از نوع سازشی که شیخ میان آنها برقرار می کند، به فقیه ، یا هر حدیث پژوهی این امکان را می دهد که برای استنباط هر حکمی با همه جوانب صدور و مفاد روایات آشنا شود و با بینش عمیق تر به کند و کاو بپردازد. افزون بر آن ، انعکاس وسیع چنین روایاتی ما را با پدیده تقیه ، ارائه پاسخ ها مطابق با سطح مخاطبان ، قبض و بسط ائمه علیهم السلام در طرح مباحث ، اشتباه راویان در نقل به معنای روایات و... آشنا می سازد.

3. با توجه به جامعیت علمی شیخ طوسی و بهره گیری در شیوه های تعامل خود با روایات از دانش اساتید ناموری ؛ همچون شیخ مفید و سید مرتضی ، چگونگی برخورد او با روایات و تاءویل یا جمع عرفی ، تجربه های عملی کارآمدی را در پیش روی هر حدیث پژوهی می گشاید، هر چند همه تاءویل ها و جمع های او مورد پذیرش نباشد.

4-الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، شیخ طوسی (م 460)

دومین کتاب روایی شیخ طوسی که از

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2464

نظر اعتبار به عنوان چهارمین کتاب در میان کتب اربعه شناخته شده ، کتاب استبصار است . شیخ ، استبصار را در سه جلد فراهم آورد، جلد اول و دوم در زمینه عبادات و جلد سوم در زمینه عقود و ایقاعات و سایر اءبواب فقه است .(1) که در چاپ های کنونی در چهار جلد منتشر شده است . این کتاب طبق شمارش مولف دارای 925 باب و 5511 حدیث است .(2) چنان که شیخ طوسی خود در مقدمه کتاب آورده ، استبصار را پس از تاءلیف تهذیب و بنا به درخواست گروهی از عالمان فراهم آورده است . شیخ انگیزه خود از تالیف استبصار را چنین بیان کرده است :

«چون دیدم گروهی از اصحاب در کتاب بزرگ ما موسوم به تهذیب الاحکام و روایاتی که ما در زمینه حلال و حرام در آن گرد آورده ایم را نگریسته و آن کتاب را در برگیرنده بیشترین مسائل فقه در اءبواب احکام دانسته اند، تمایل یافتند به احادیث مختلف آن به صورت جداگانه و مختصر نیز دست یابند...».(3)

بر اساس این گفتار کتاب استبصار در حقیقت نوعی تلخیص تهذیب الاحکام است . شیخ طوسی در ادامه سخن خود پس از آن که می گوید: این کار؛ یعنی گردآوری روایات مخالف و جمع میان آنها کاری بی سابقه است ، چنین آورده است :

«من در هر باب تحت فتوای خود، روایات مربوط به آن را ذکر می کنم ، سپس روایات مخالف آن را می آورم و راه جمع میان آنها را بیان می کنم و تا آنجا که جمع ممکن باشد از طرح روایت پرهیز می کنم .

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2465


1- الاستبصار، ج 4، ص 450.
2- الاستبصار، ج 4، ص 451، شیخ طوسی پس از ذکر ابواب و روایات هر باب و جلد و مجموع آنها می گوید: من ا نها را شمارش کردم تا فزونی و کاستی در آن ها رخ ندهد.
3- الاستبصار، ج 1، ص 43 و 44.

و در آغاز کتاب به بخشی از قرائنی که می توان به کمک آنها برخی از روایات را بر برخی دیگر ترجیح داد اشاره می کنم ».(1)

شیخ با تقسیم روایات به دو دسته متواتر و غیر متواتر، روایات غیر متواتر را بر دو دسته دانسته است : یک دسته روایاتی که همراه با قرینه هستند، از نگاه ایشان این دست از روایات بسان متواتر، مفید علم اند. آنگاه برخی از قرائن ؛ همچون موافقت با ظاهر قرآن ، دلیل عقل و... را برمی شمرد.

دسته دوم روایات آحاد فاقد قرینه اند. از نظر شیخ به این دسته از روایات در صورتی می توان عمل کرد که معارض نداشته باشند. اما اگر معارض داشته باشد می بایست با آن ها طبق قوانین تعادل و تراجیح عمل کرد.(2)

شیخ در استبصار نیز بسان تهذیب اسناد روایات به استثنای آخرین راوی را حذف کرده آنگاه در مشیخه طرق خود را به روات احادیث تبیین نموده است .

با این توضیح می توان گفت که استبصار از جهات ذیل همسان با تهذیب الاءحکام است :

الف . تنظیم کتاب بر اساس کتاب مقنعه شیخ مفید؛

ب . حذف اسناد روایات و تدارک آنها در مشیخه ؛

ج . کوشش برای رفع تعارض میان روایات و ارائه جمع میان آنها.

تفاوت استبصار با تهذیب از این جهت است که شیخ طوسی در تهذیب تمام روایات موافق گفتار شیخ مفید در مقنعه را به صورت مبسوط ذکر می کند، آنگاه پس از ذکر روایات مخالف به ارائه راه جمع می پردازد، اما در استبصار خود را ملزم به نقل عبارت های مقنعه نمی بیند

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2466


1- الاستبصار، ج 1، ص 43 و 44.
2- الاستبصار، ج 1، ص 44 و 45.

و در هر مساءله تنها بخشی از روایات موافق را ذکر می کند، اما روایات مخالف را به طور کامل می آورد و می کوشد به صورت مبسوطتر و متقن تر به رفع تعارض میان آنها بپردازد. از این جهت استبصار به کتابی اصولی نزدیک شده است . و بدین خاطر آن را بخاطر برخورداری از مباحث علمی متقین برای خواص عالمان مفیدتر دانسته اند.(1)

«ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار» از علامه مجلسی ، «غایه المرام » از سید نعمه الله جزائری ، از جمله شرح های تهذیب و «جلاء الابصار فی شرح الاستبصار» از شیخ عبدالرضا طفیلی از جمله شرح های استبصار است .

روایات کتب اربعه از نگاه اخباریون و اصولیون

میان اصولیون و اخباریون درباره میزان صحت روایات اربعه اختلاف است .

اخباریون بر صحت و قطعیت روایات کتب اربعه پای فشردند، در حالی که اصولیون معتقد به صحت و قطعیت روایات آنها هستند. در میان اخباریون محمد امین استرآبادی که بنیان گزار این گرایش فکری در سده های اخیر به شمار می رود، با گشودن فصلی در کتاب الفوائد المدنیه دوازده دلیل بر صحت روایات کتب اربعه آورده است .(2) فیض کاشانی نیز در مقدمه «وافی » از صحت روایات آنها دفاع کرده است .(3) و مرحوم شیخ حر عاملی در فائده نهم از فوائد طرح شده در پایان کتاب «وسائل الشیعه » بیست و دو وجه برای اثبات مدعای خود ذکر کرده است .(4)

هم چنین محدث بحرانی در مقدمه کتاب فقهی «الحدائق الناضره » نه دلیل برای این مدعا ارائه کرده است .(5)

اهم دلایل اخباریون بر صحت روایات کتب اربعه بدین شرح است :

1. ما می دانیم که بسیاری از اصحاب

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2467


1- مقدمه معجم بحار الاءنوار، ج 1، ص 71.
2- الفوائد المدنیه ، ص 181.
3- وافی ، ج 1، ص 11.
4- سائل الشیعه ، ج 20، ص 96 - 104.
5- الحدائق الناضره ، ج 1 ص 15 - 24.

و راویان ائمه (علیه السلام )، از جمله اصحاب اجماع بسش از سیصد سال برای بر گرفتن احکام و ثبت روایاتی که از آنان می شنیدند و نیز عرضه مکتوبات خود بر ائمه (علیه السلام ) عمر صرف کردند، این کار تا زمان صاحبان کتب اربعه استمرار یافت .

در حقیقت کتب اربعه بر یک میراث روایی مکتوب و برگرفته از روایات ثبت شده از مجالس ائمه (علیه السلام ) متکی است .(1)

2. صاحبان کتب اربعه در مقدمه کتاب هایشان از صحت روایات کتاب خود دفاع کرده اند.

کلینی کتابش را برای رهایی از حیرت و سرگردانی در فهم دین تنظیم کرد. پیداست که با ارائه روایات صحیح چنین کاری میسر است .

مرحوم صدوق به صحت روایات کتاب من لایحضر و مطابقت آنها با فتاوای خود تصریح کرده و شیخ طوسی نیز بخاطر چنین باوری حتی روایاتی که ظاهرا دارای سند ضعیفی هستند را آورده است .(2)

3. از تتبع کتب رجال و احوال پیشینیان به دست می آید که اصول و کتب مورد اعتماد در زمان صاحبان کتب اربعه وجود داشته و آنان کتاب های خود را با استفاده از این اصول و کتب مورد اعتماد در زمان صاحبان کتب اربعه وجود داشته و آنان کتاب های خود را با استفاده از این اصول فراهم ساختند... و اگر آنان در جوامع خود روایاتی را از این اصول ذکر می کردند که جای شک و تردید داشت ، آنها را با علامت هایی مشخص می کردند و الا راهنمای به حق به شمار نمی آمدند، چنان که شیخ طوسی در کتاب «عده » و نیز آغاز «استبصار»

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2468


1- هدایه الاءبرار، ص 83 - 84؛ الفوائد المدنیه ، ص 176.
2- هدایه الابرار، ص 56.

گفته است : هر حدیثی که بدان عمل می شود بر گرفته از اصولی است که بر صحت نقل آن اجماع وجود دارد.(1) در برابر اصولیون به رغم اذعان به جایگاه بلند کتب اربعه و اعتبار آنها به عنوان مهم ترین و محکم ترین منابع روایی شیعه ، قطعیت تمام روایات این کتاب را نمی پذیرد و دلایل ارائه شده را کافی نمی دانند.

آنان معتقداند تکیه داشتن کتب اربعه بر نگاشته های روایی به معنای اتقان و استواری کتب اربعه است ، به صحت تمام روایات آنها؛ زیرا نمی توان با قاطعیت تمام روایات اصول اربعماءه که تکیه گاه کتب اربعه است را صحیح دانست . گواه مدعا حضور راویان کذاب ، جعال و حتی ملحد در میان اصحاب ائمه است که گاه روایات جعلی را در نگاشته های خود، یا مکتوبات دیگران ثبت می کردند.

امام صادق (علیه السلام ) در این زمینه فرموده است : «خداوند مغیره بن سعید را لعنت کند... او بر پدرم دروغ می بست ».(2)

و در جای دیگر امام (علیه السلام ) فرمود: «مغیره بن سعید از روی عمد بر پدرم دروغ می بست و کتب اصحاب پدرم را می گرفت و یاران او خود را در میان یاران پدرم پنهان می کردند و کتب اصحاب پدرم را گرفته به دست مغیره می رساندند و او مطالب کفر آمیز و الحادی را در لابلای روایات جای می داد و آنها را به پدرم مستند می کرد، آنگاه کتاب ها را به صاحبانش بر می گرداند تا میان شیعه پخش کنند».(3)

و ائمه برخی از همین راویان دروغین را مورد لعن و نفرین

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2469


1- الفوائد المدنیه ، ص 183. برای آگاهی بیشتر از دلایل اخباریون بر قطعیت روایات اربعه ر.ک : مصادر الاستنباط بین الاءصولیین و الاءخباریین ، ص 111 - 119.
2- اختیار معرفه الرجال ، ج 2، ص 491؛ بحار الاءنوار، ج 64، ص 202.
3- بحار الاءنوار، ج 96 ص 264.

قرار داده اند.(1)

در مورد گواهی صاحبان کتب اربعه باید گفت که اولا: این گواهی تنها به صراحت از سوی شیخ صدوق ارائه شده است . ثانیا: با فرض پذیرش چنین ادعایی نا آنان را از ارائه عامدانه و آگاهانه روایات غیر صحیح پیراسته می دانیم ، اما این سخن به معنای عدم راهیافت روایات ضعیف از روی سهو و اشتباه نیست .

به عبارت دیگر اذعان به صحت روایات از نگاه آنان مبتنی بر اجتهاد آنان است و این اجتهاد اگر برای خود آنان حجت باشد، برای ما حجت نیست .(2)

گذشته از ناتمام بودن دلائل اخباریون ، وجود شمار قابل توجهی از راویان ضعیف و حتی جاعل حدیث در سلسله اسناد روایات کتب اربعه و نیز وجود روایاتی که مخالف معیارهایی ؛ هم چون قرآن ، یا سنت معتبر، یا عقل صحیح ، یا تاریخ ، یا علم و... است و عدم پذیرش بخشی از روایات از سوی صاحبان کتب اربعه ؛ اختلاف متنی روایات و... بهترین گواه برای قطعی نبودن روایات کتب اربعه است .(3)

دوره چهارم : دوره تکمیل و تنظیم جوامع حدیثی شیعه
اهم منابع حدیثی در دوره تکمیل
1-بحار الاءنوار الجامعه لدرر اءخبار الاءئمه الاءطهار (علیه السلام )، علامه محمد باقر مجلسی (م 215)
اشاره

محمد باقر بن محمد تقی مجلسی معروف به علامه مجلسی از محدثان بزرگ و پرکار شیعه در سده یازدهم است . او در سال 1037 هجری در اصفهان چشم به جهان گشود و در سال 1111 در 73 سالگی از دنیا رفت .

علامه مجلسی در دوران حیات خود افزون بر انجام کارهای علمی و تاءلیف ده ها اثر تحقیقی و تدریس ، امامت جمعه و جماعات ، پاسخ به مسائل شرعی ،(4) به عنوان مؤ ثرترین عالم شیعی در مسائل اجتماعی عصر خود در دوران صفویه ظاهر شده

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2470


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : تلخیص مقباس الهدایه ، ص 266 - 269، اصول الحدیث ، ص 143.
2- معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 103 - 104.
3- برای آگاهی بیشتر از نقد دلائل اخباریون ر.ک : مصادر الاستنباط بین الاصولیین و الاءخباریین ، ص 119ب 124.
4- الکنی و الاءلقاب ، ج 3، ص 148 - 149.

و با استفاده از مقام شیخ الاسلامی و مفتی حکومت صفوی بودن برای انتشار تشیع ، تحکیم عقاید شیعی و پیراستن آراء باطل عوام ، کوشش فراوان و قابل تقدیری انجام داد.(1) بخاطر چنین تاثیر گذاری گسترده و شگرف ، برخی گفته اند که اگر بگوییم شیعه ؛ یعنی افکار و آراء مجلسی سخنی از روی گزافه نخواهد بود.(2)

علامه مجلسی از محضر اساتید نامی ؛ هم چون پدرش محمد تقی مجلسی اول (م 1070)، آقا حسین محقق خوانساری (م 1098)، ملا صالح مازندرانی (م 1086)، ملا محسن فیض کاشانی (م 1091)، سید نور الدین عاملی (م 1061) و... دانش آموخت . و خود علامه نیز شاگردان ناموری ؛ هم چون سید نعمه الله جزائری ، میرزا عبدالله تبریزی اصفهانی ، میر محمد حسین خاتون آبادی و... را تربیت کرد.(3)

علامه مجلسی در میان عالمان و محدثان شیعه به پرکاری و کثرت تاءلیف اشتهار دارد، به گونه ای که برای ایشان 160 عنوان کتاب بر شمرده شده ، که 86 عنوان کتاب فارسی و بقیه عربی است . از میان کتاب های مهم و ماندگار علامه مجلسی افزون بر بحار الاءنوار می توان به کتاب های مرآه العقول فی شرح اءخبار آل الرسول - که شرحی مبسوط و جامع از اصول و فروع و روضه کافی است - حیات القلوب ، عین الحیاه ، زادالمعاد و... اشاره کرد.(4)

بحار الاءنوار جامع ترین و گسترده ترین کتاب روایی است که تاریخ تشیع به خود دیده است . و همان گونه که از نام آن پیداست مرحوم علامه مجلسی دریاهایی از نور فراهم آورده که در آن روایات درربار ائمه (علیه السلام ) گرد

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2471


1- کتاب مفاخر اسلام . (علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین )، ص 14 - 15. برای آگاهی از ماخذ شرح حال علامه مجلسی ر.ک : همین کتاب ، ص 14 15.
2- علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین ، ص 15.
3- همان ، 360 - 425.
4- همان ، 360 - 425.

آمده است . بدون تردید بحار الاءنوار یک دائره المعارف جامع شیعه ، بلکه اسلام است ، که هیچ محققی در عرصه های مختلف شیعه پژوهی ، یا اسلام پژوهی نمی تواند از مراجعه به آن بی نیاز باشد. این کتاب از روز تدوین تا کنون مورد اقبال عالمان و محافل علمی قرار گرفته و مورد ستایش بسیاری از بزرگان قرار گرفته است .

محدث نوری معتقد است : تا کنون کتاب جامعی بسان آن فراهم نشده است .(1)

با توجه به گستردگی کتاب و حجم انبوه روایات ، علامه مجلسی تدوین بحار الاءنوار را به صورت گروهی دنبال کرد، بدین ترتیب که از شماری از شاگردان خود را برای گردآوری و تنظیم روایات کمک گرفت . کسانی که علامه مجلسی را در این کار بزرگ یاری رساندند عبارتند از:

1. آمنه خاتون ، خواهر علامه ؛

2. امیر محمد صالح خاتون آبادی ؛

3. میرزا عبدالله افندی ؛

4. مولی عبدالله بحرینی ؛

5. سید نعمه الله جزائری .(2)

علامه مجلسی در مجموع از 400 کتاب شیعی و 85 کتاب اهل سنت و در مجموع از 485 کتاب به عنوان منبع خود نام برده است .

اما بررسی ها در لابلای بحار نشان می دهد که علامه از 629 منبع بهره جسته است ، هر چند ممکن است با فحص کامل شمار این منابع از این رقم نیز بالاتر رود.(3)

ویژگی ها و امتیازات بحار الأنوار

1. جامعیت ، بحار الاءنوار جامع ترین کتاب روایی است که حجم گسترده ای از روایات در تمام عرصه های دین شناسی ؛ اعم از عقاید، اخلاق و احکام را منعکس ساخته است . استفاده از بیش

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2472


1- الفیض القدسی ، ضمن بحار الاءنوار، ج 105، ص 29.
2- مقدمه معجم الاءنوار، ص 99؛ زندگی نامه علامه مجلسی ، ج 2، ص 266. استاد علی دوانی پس از نقل این ادعا از سوی برخی که گفته اند: بحار الانوار حاصل تلاش شاگردان علامه است نه خود او، با استناد به گفتار برخی از شاگردان علامه مجلسی ، از جمله سید نعمه الله جزائری به نقد آن پرداخته است . ر.ک : علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین ، ص 175 - 182.
3- مقدمه معجم بحار الاءنوار، ص 87 - 98.

از 600 منبع روایی شیعی و سنی افزون بر کتب اربعه شیعه ، نشان گر میزان جامعیت این کتاب است . به نظر می رسد چنین کتاب جامعی نه تنها در میان شیعه ، بلکه در میان صدها کتاب روایی اهل سنت نیز یافت نمی شود.

2. شرح و تبیین روایات ، به رغم آن که بیشتر جامع های روایی تنها به ذکر روایات بسنده می کنند، اما در بحار الاءنوار افزون بر انعکاس روایات ، مباحث مهم گسترده و راهگشایی در زمینه شرح و تبیین روایات آمده است ، که افزون بر ابهام زدایی از مفاهیم روایات و ارائه گسترده آموزه های روایی ما را با شیوه تعامل روایات و مبانی فهم حدیث آشنا می سازد.

3. ذکر اسناد، به رغم آن که در بحار در صدر هر روایتی نام منبع ذکر شده و مراجعه به آن منابع که روایات را با سند ذکر کرده برای پژوهشگران میسر بوده است ، با این حال علامه در سر تا سر بحار، روایات را با سند ذکر کرده است ، که این کار راه را برای بررسی های سندی هموارتر می سازد.

4. انعکاس نظرگاه های عالمان و صاحب نظران ، از شیوه های مورد توجه علامه مجلسی که در بیشتر کتابهای او مشهود است ، انعکاس گسترده دیدگاه های صاحب نظران شیعی و سنی در زمینه های مختلف و بررسی این دیدگاه هاست ، که گاه صفحاتی از کتاب را نقل اقوال آنان تشکیل می دهد. از این جهت بحار به عنوان منبعی مهم برای باز شناخت دیدگاه عالمان قابل بهره برداری است .

2-تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه ، محمدبن حسن حر عاملی (م 1104)

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2473

حمدبن حسن بن علی معروف به شیخ حر عاملی که نسب وی با 36 واسطه به حربن یزید ریاحی می رسد، در سال 1033 در قریه مشغر از قراء جبل عامل لبنان چشم به جهان گشود و در سال 1104 هجری در 71 سالگی چشم از جهان فروبست و در مشهد الرضا (علیه السلام ) مدفون شد.(1)

خاندان شیخ ، از جمله عالمان و فقیهان شیعه در جبل عامل بوده اند، از جمله ، پدر، عمو، و جد مادری ، چنان که صاحب معالم ، شیخ زین الدین محمدبن حسن عموی او بود. از این رو شیخ بیشترین دانش خود را از اطرافیان خود فراگرفت . شیخ هنگام مسافرت به اصفهان ، از علامه مجلسی اجازه روایی گرفت ، چنان که علامه مجلسی نیز متقابلا چنین اجازه ای را از شیخ حر دریافت کرد.(2) شیخ چهل سال در وطن خود اقامت داشت ،آنگاه به منظور زیارت مراقد شریف ائمه (علیه السلام ) به عراق و از آنجا در سال 1703 هجری به مشهد مقدس مسافرت کرد.(3) و چنان که خود تصریح کرده ، علاقمند شد تا در مشهد رحل اقامت افکند، که تا پایان عمر در این شهر مشغول تاءلیف و تدریس بود و شماری از عالمان شیعی از محضر او کسب دانش کردند. او بزودی به عنوان قاضی القضاه و شیخ الاسلام این دیار معرفی شد.(4)

شیخ حر عاملی دارای 24 جلد کتاب است ،(5) که مهم ترین آنها افزون بر «وسائل الشیعه » عبارتند از:

1.الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه ؛

2. اثبات الهداه بالنصوص والمعجزات در 7 جلد؛

3. الفوائد الطوسیه .

وسائل الشیعه کتاب روایی است که در

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2474


1- هدایه الامه ، ج 1، ص ح ؛ وسائل الشیعه ، ج 1، ص 75.
2- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 77.
3- به احتمال زیاد تعظیم شاهان صفویه نسبت به عالمان شیعی و نیز دامنه اختلافات فرقه ای میان شیعه و سنی که در اثر اختلاف میان دولت عثمان و صفوی در شهرهای مختلف ایجاد شد، که منجر به شهادت شهید ثانی در سال 966 هجری گردید، از جمله عوامل مسافرت شیخ حر عاملی به ایران بوده است ، چنان که پیش از او فرزند شهید ثانی و صاحب مدارک الاءحکام (نوه شهید)، محقق کرکی صاحب جامع المقاصد و شیخ بهایی به ایران هجرت کرده بودند.
4- همان ، ص ط؛ وسائل الشیعه ، ج 1، ص 79.
5- شیخ در امل الامل در شرح حال خود عناوین این کتاب ها را بر شمرده است . ج 1، ص 142 - 145.

آن روایات فقهی برگرفته از کتب اربعه و 70 کتاب دیگر آمده است .(1) این کتاب دارای یک مقدمه در 31 باب و 51 کتاب بر اساس کتب فقهی و در مجموع دارای 35850 روایت است .(2) او این کتاب را طی 18 یا 20 سال گرد آورد(3) و پایان تاءلیف آن سال 1082 هجری بوده است . او حداقل سه بار تمام کتاب را مورد مطالعه قرار داد.(4) این کتاب در چاپ سال های اخیر در 20 جلد و با حواشی آیه الله ربانی تا جلد 15 و حواشی مرحوم رازی در سایر مجلدها چاپ و منتشر شده است .

شیخ حر عاملی وجود تطویل و تاءویل های دور از واقع در کتاب های پیشین ، پراکندگی روایات ، ناسازگاری روایات با عنوان باب های فقهی و فقدان بسیاری از روایات مرتبط با مسائل شرعی را انگیزه خود برای تدوین وسائل معرفی کرد.(5) او تصریح می کند که روایات کتابش را از کتاب های مشهوری نقل کرده که مورد اعتنا و عمل شیعه است .(6)

مراجعه به کتاب وسائل نشان می دهد که مؤ لف خواسته است تا با گردآوری تمام روایات مرتبط با ابواب فقهی ، کار استنباط و اجتهاد را تسهیل کند. از نظر او بدون تدوین این کتاب فقیه ناچار است ، به روایات مرتبط در ابواب مختلف و پراکنده کتب اربعه مراجعه کند، تازه پس از این مراجعه او به بخشی از روایات دست می یابد، که تنها در این کتب منعکس شده و از روایات ده ها منبع دیگر اطلاع نمی یابد.

کتاب وسائل بخاطر حسن ترتیب و تبویب از آغاز تا کنون مورد توجه و

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2475


1- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 88. مرحوم استاد مدیر شانه چی با استناد به مقدمه وسائل چاپ اسلامیه تهران ، آورده است که شیخ حر عاملی در تاءلیف این کتاب از 180 کتاب استفاده کرده است . علم الحدیث ، ص 86.
2- علم الحدیث ، ص 88.
3- همان ، ص 87، وسائل الشیعه ، ج 1، ص 95.
4- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 95.
5- وسائل الشیعه ، ج 1، ص 95.
6- همان ، ص 7.

استفاده مجتهدان شیعه بوده است .(1)

3-مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، میرزا حسین نوری (م 1320)

میرزا حسین بن میرزا محمد تقی نوری طبرسی در سال 1254 هجری در روستای یالو از قرای شهرستان نور مازندران چشم به جهان گشود. پس از از دست دادن پدر در سن هشت سالگی ، بخشی از تحصیل خود را در وطن نزد مولی محمد علی محلاتی و در تهران نزد شیخ عبدالرحیم بروجردی دنبال کرد، آنگاه در سال 1273 در سن 19 سالگی برای ادامه تحصیل به نجف رفت و نزد اساتید بنامی ؛ هم چون شیخ عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ العراقین ، شیخ مرتضی انصاری ، سید مجدد شیرازی و... دانش آموخت .

میرزا حسین نوری در اثر رویکرد به دانش حدث و غور در روایات اهل بیت (علیه السلام ) به محدث نوری اشتهار یافت .(2)

او شاگرد بر جسته ای ؛ هم چون شیخ عباس قمی و شیخ آغا بزرگ تهرانی را تربیت کرد.

شیخ آغا بزرگ در آغاز مستدرک از مقام علمی و معنوی استاد خود با کمال تعظیم و احترام یاد می کند و زهد، عبادت ، پشتکار، کثرت مطالعات دینی ، بویژه حدیثی و نظم استاد خود را می ستاید.(3)

محدث نوری آثار مهمی از خود بر جای گذاشته است که کتاب های دارالسلام ، نفس الرحمن ، معالم العبر، جنه الماءوی و... از جمله آثار علمی اوست .(4) شاگرد مبرز محدث نوری ؛ یعنی شیخ عباس قمی در تمجید از استاد خود چنین می گوید: «بهترین فن علوم او علم حدیث ، شناخت رجال و احاطه بر اقوال و اطلاع از دقایق آیات و نکات اخبار بود، به طوری که عقل ها حیران می

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2476


1- علامه طباطبایی در این باره می گوید: «فقهاء شیعه سیصد سال است که به اتفاق به این کتاب مراجعه کرده و روایات آن را نقل و بدان استناد می کنند و این نیست مگر بخاطر حسن ترتیب کتاب و خوبی تبویب و گستره احاطه او به حدیث از منابع روایی اهل بیت (علیه السلام »)، به نقل از مستدرک الوسائل ، ج 1، ص 33.
2- الوائد الرضویه ، ج 1 ص 149 - 153.
3- مستدرک الوسائل ج 1 ص 2.
4- الفائد الرضویه ، ج 1، ص 152. برای محدث نوری 30 اثر شمرده شده است .

ماند. سبحان الله از کثرت اطلاع و دامنه آگاهی و تبحرش در علوم ، اخبار، سنن و آثار...».(1)

محدث نوری سرانجام در سال 1320 حجری در سن 66 سالگی دار فانی را وداع گفت و در نجف اشرف مدفون شد.(2)

کتاب مستدرک الوسائل چنان که از عنوان آن پیداست ، کتابی است روایی که مؤ لف شمار زیادی از روایات را که در وسائل الشیعه انعکاس نیافته ، در آن تدارک کرده است . کتاب مستدرک در بر گیرنده 5421 باب و 23514 روایت است .(3)

محدث نوری در سال 1319 هجری تاءلیف این کتاب را به پایان رساند.(4)

از جمله امتیازات این کتاب بخش خاتمه آن است که مؤ لف به بررسی ده فائده در آن پرداخته است .(5)

در فائده نخست مهم ترین منابع مستدرک ؛ در فائده دوم شرح حال کتب و مولفان آنها شامل 65 کتاب ؛ در فائده سوم طرق محدث نوری به صاحبان کتب پیشین و در سایر فوائد مباحثی پیرامون کتاب کافی ، مشیخه من لایحضر، کتاب تهذیب و... آورده است . مهم ترین بخش از این فوائد، فائده دوم است که در آن مباحث مهم و مقیدی در زمینه کتابشناسی کتب مورد اشاره آورده است . مستدرک بر اساس تنظیم ابواب فقهی در وسائل فراهم آمده و بسان آن تنها معطوف به روایات فقهی است .

این کتاب نخستین بار در سه جلد رحلی منتشر شد، آنگاه به همت مؤ سسه آل البیت در 24 جلد انتشار یافت که 18 جلد آن مباحث اصلی و شش جلد آن خاتمه مستدرک است .

4-جامع احادیث الشیعه ، آیه الله بروجردی (م 1380)
اشاره

آیه الله بروجردی (م 1380) از بزرگ ترین مراجع شیعه در دوران معاصر است

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2477


1- همان .
2- الکنی و الالقاب ، ج 2 ص 445.
3- الذریعه ، ج 21، ص 8.
4- همان .
5- شیخ آغا بزرگ ، تهرانی معتقد است خاتمه مستدرک خود مستقلا نفیس ترین کتاب به شمار می رود که می تواند ما را از سایر کتب علم درایه الحدیث و رجال بی نیاز سازد. ر.ک : الذریعه ، ج 21، ص 8.

، که در دوران زعامت دینی خود خدمات شایان توجهی به جامعه و فرهنگ شیعی ارائه نمود. حوزه علمیه شیعه با حضور و احاطه علمی او به دانش فقه ، رجال ، حدیث و... حیات و پویایی تازه ای یافت و بسیاری از مراجع کنونی و عالمان حوزه از محضر او دانش آموختند.(1)

آیه الله بروجردی در طرح مباحث فقهی از شیوه ای خاص و نوین بهره جست . ایشان معتقد بود که استنباط احکام شرعی ، توجه به تاریخ فقه ، دیدگاه های فقهی سایر مذاهب اسلامی ، آگاهی از تمام منابع روایی و تاریخی و سیره و... افزون بر دانش های شناخته شده برای استنباط را می طلبد و از آنجا که به رغم اعتماد فقیهان به کتاب وسائل الشیعه این کتاب از نگاه ایشان با کاستی هایی روبرو است ، تدوین کتابی جامع و گسترده که در بر گیرنده تمام روایات مورد نیاز فقها، بدون تقطیع باشد را آغاز کرد.

بدین جهت با طرح اندیشه خود به شاگردان ، گروهی از آنان با راهنمایی ایشان کار تاءلیف چنین کتابی که بعدها نام «جامع احادیث الشیعه » را به خود گرفت ، آغاز کردند، که تا زمان حیات آیه الله بروجردی یک جلد از این کتاب منتشر شد.

پس از رحلت مؤ لف و پراکنده شدن اعضای گروه کار تدوین آن توسط یکی از شاگردان ایشان (حاج شیخ اسماعیل معزی ملایری ) دنبال شده و تا کنون 26 جلد از این کتاب منتشر شده است .

امتیازات و ویژگی های جامع احادیث الشیعه

در مقدمه این کتاب به تفصیل 23 ویژگی برای این کتاب بر شمرده شده که به بخشی از

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2478


1- برای آگاهی بیشتر از شرح حال آیه الله بروجردی ر.ک : عباس عابدی ، زندگینامه آیه الله بروجردی ؛ فروغ فقاهت (یادنامه آیه الله بروجردی ).

آنها اشاره می کنیم :

الف . در هر باب آیات الاءحکام مربوط به آن باب ذکر شده است .

ب . بر خلاف روش صاحب وسائل ، متون روایات بدون تقطیع انعکاس یافته ، مگر در مواردی خاص و مشخص که تقطیع به معنا و مدلول روایت صدمه ای وارد نسازد.

ج . ضمن دقت در ذکر صحیح واژه ها و عبارت های روایات بر اساس منابع اصلی ، به اختلاف نسخه ها نیز اشاره شده است .

د. در کنار ذکر روایات متعارض ، به راه های جمع و تاءویل میان آنها پرداخته شده است .

ه. روایات سنن ، آداب ، اخلاق ، دعاها و اذکار، از احکام جدا و به صورت مستقل انعکاس یافته است .

و. احادیث هر باب با رعایت نظمی مشخص انعکاس یافته اند؛ به این معنا که نخست روایات مطابق با فتوا آمده ، سپس به ترتیب روایات معارض ، یا مخالف مدلولی آمده است .

ز. در موارد نیاز، مرجع ضمیر در روایات مشخص شده و معانی واژه های دشوار ارائه شده است .(1)

کتاب جامع احادیث الشیعه از جایگاه ویژه ای نزد آیه الله بروجردی برخوردار بود و ایشان به تکمیل این کار اهتمام ویژه ای داشته و در آخرین لحظات عمر خود تدوین این کتاب را بهترین سرمایه عمر خود می دانست .

اهم منابع حدیثی در دوره تنظیم
1-الوافی فی جمع الاحادیث الکتب الاربعه القدیمه ، ملامحسن فیض کاشانی (م 1091)
اشاره

محمدبن مرتضی بن محمود معروف به فیض کاشانی در سال 1007 هجری در کاشان و در میان خاندانی علمی تولد یافت . فیض نزد اساتید بزرگی چون پدر، سید ماجد بحرانی (م 1028)، صدر الدین شیرازی (م 1050)، میر محمد باقر

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2479


1- جامع احادیث الشیعه ، ج 1، ص ف - ث .

داماد (م 1041)، بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی (م 1030)، مولی خلیل قزوینی (م 1089)، محمد صالح مازندرانی (م 1081)، و... فقه ، حدیث ، فلسفه ، عرفان را آموخت .(1)

بهره مندی از دانش اساتید ناموری ؛ هم چون صدر المتاءلهین و میر داماد در فلسفه و عرفان ، سید ماجد بحرانی ، شیخ بهایی در فقه و عرفان و حدیث ، مولی خلیل قزوینی و محمد صالح مازندرانی در حدیث به او اندیشه ای جامع نگر بخشید. گسترده آثاری که مرحوم فیض به رشته تحریر در آورده نشان گر این جامعیت است . او دارای 144 کتاب است که اهم آنها در فقه «مفاتیح الشرائع »، در تفسیر «تفسیر صافی »، در حدیث «الوافی »، در اخلاق «المحجه البیضاء» است .(2)

از جمله شاگردان بر جسته فیض ، علامه محمد باقر مجلسی ، سید نعمه الله جزائری و قاضی سعید قمی هستند. فیض سرانجام در سال 1091 وفات یافت و در کاشان مدفون شد.(3)

وافی نخستین و جامع ترین کتابی است که تمام روایات کتب اربعه را با حذف مکررات و با چینش جدید و شرح و تبیین روایات آورده است . وافی دارای یک مقدمه ، 14 کتاب ، یک خاتمه و 273 باب است ، بنابر محاسبه شیخ آغا بزرگ تهرانی در وافی حدود 50000 روایت آمده که احتمالا با احتساب روایاتی است که در شرح روایات کتب اربعه آمده است .(4)

مؤ لف انگیزه خود را از تدوین این کتاب کافی نبودن هر یک از کتب اربعه بخاطر عدم یاد کرد روایات مورد نیاز، دشواری مراجعه به آنها بخاطر پراکندگی ابواب و عنوان ها و وجود مکررات

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2480


1- وافی ، ج 1، ص 18.
2- مقدمه تفسیر الصافی ، ج 1، ص 5؛ الکنی و الالقاب ، ج 3، ص 39 - 41.
3- الکنی و الالقاب ، ج 3 ص 41.
4- الذریعه ، ج 25، ص 13.

در آنها دانسته است .(1)

این کتاب در 23 جلد چاپ شده است . دانستنی است که وافی توسط خود مولف تلخیص شده و با عنوان «الشافی المنتخب من الوافی »(2) انتشار یافت .

امتیازات و ویژگی های وافی

1. سامان دادن کتب اربعه ، وافی با حذف روایات تکراری کتب اربعه و تنظیم روایات بر اساس ساختاری جدید، سامان مناسبی به کتب اربعه بخشیده است . به گونه ای که مراجه به وافی ما را از مراجعه به کتب اربعه بی نیاز می کند.

2. شرح و تبیین روایات ، به رغم آن که در جوامع روایی شرح و تفسیر روایات چندان متداول نبوده است ، اما مرحوم فیض با انجام چنین کاری در وافی ، ضمن رفع ابهام و مشکلات در راه فهم روایات ، خود شیوه تعامل با روایات را به دست داده است .

3. ذکر کامل اسناد و متون روایات ، وافی با ارائه اسناد کامل روایات ضمن جبران کاستی من لایحضر و تهذیبین که با مشیخه مشکل حذف اسناد را حل کرده اند، به عکس وسائل روایات را بدون تقطیع ذکر کرده تا قرائن داخلی ، بویژه سیاق به کمک فهم حدیث آید.

2-منتقی الجمان فی الاءحادیث الصحاح و الحسان ، جمال الدین حسن بن زین الدین (م 1011)

جمال الدین اءبو منصور حسن بن زین الدین فرزند شهید ثانی در سال 959 هجری محله جُبع از قرای جبل آمل لبنان تولد یافت و در سال 1011 هجری در موطن خود چشم از جهان فروبست .(3) از آغاز خرد سالی نزد پدر عالم و فقیه اش دانش آموخت و پس از شهادت پدر و استمرار تحصیل در وطن ، به همراه دوست صمیمی اش صاحب مدارک به نجف آمد و در سایه

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2481


1- وافی ، ج 1، ص 19 - 20.
2- الذریعه ، ج 13، ص 10.
3- امل الامل ، ج 1، ص 57؛ روضات الجنات ، ج 2، ص 296.

پشتکار علمی به مدارج بلند علمی در زمینه های مختلف ؛ هم چون فقه ، حدیث ، رجال ، اصول و... نائل آمد.(1) او نزد حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهایی ، مقدس اردبیلی ، شیخ عبد الله یزدی و... تحصیل کرد و خود شاگردانی ؛ هم چون نجیب الدین علی بن محمدبن مکی عاملی و شیخ عبد السلام بن محمد حر را تربیت نمود.(2)

فرزند شهید ثانی دارای 12 اثر است که کتاب معالم الدین و ملاذ المجتهدین که در حوزه های علمیه به عنوان کتاب اصولی مورد مطالعه قرار می گیرد از جمله این آثار است .(3)

شیخ حر او را اعرف اهل زمان خود به فقه ، حدیث و رجال دانسته و او را بخاطر برخورداری از جایگاه علمی و اخلاقی بلند ستوده است .(4)

او در کتاب منتقی الجمان که از جمله آثار ماندگار حدیثی شیعه است ، احادیث فقهی کتب اربعه را گردآورده و آنها را از نظر سند به دسته صحیح و حسن تقسیم کرده - چنان که از نام کتاب هویداست - آنگاه به بررسی دلالی آنها پرداخته است .

از مقدمه مؤ لف بر کتاب پیداست که دغدغه فرزند شهید ثانی افزون بر راهیافت تصحیف و تغییر در متون روایات ، نامشخص بودن صحت و سقم آنها بوده است .(5) بدین خاطر او می کوشد در کتاب خود میان روایات ، صحیح و غیر صحیح تمییز قائل شود.

از مزایای این کتاب فوائد دوازده گانه های است که مؤ لف در آغاز کتاب در زمینه علوم حدیث ، هم چون تقسیم چهارگانه روایات ، تفاوت شیوه صاحبان کتب اربعه ، طرق شیخ و... آورده است

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2482


1- نتقی الجمان فی الاءحادیث الصحاح و الحسان ، ج ، ص 14.
2- همان ، ص 15.
3- همان ، ص 12 و 13.
4- همان ، ص 6.
5- منتقی الجمان ، ج 1، ص 2.

.

این کتاب تا پایان کتاب حج ادامه یافته و متاءسفانه ناتمام مانده است . چاپ نخست کتاب در یک جلد و چاپ اخیر آن در سه جلد انجام یافته است .

تصویر

تصویر

دوره پنجم : دوره رکود دانش های حدیثی شیعه

چنان که تاریخ حدیث شیعه نشان می دهد، پویایی و تلاش گسترده و همه جانبه برای ضبط، نگارش و تدوین احادیث از دوران ائمه (علیه السلام )، بویژه عصر صادقین (علیه السلام ) تا دوران غیبت صغرا ادامه داشته ، تا آن که کار تدوین کتب اربعه شکل می گیرد، اما با رحلت شیخ طوسی در سال 460 هجری و پایان این دوره فضایی سرد و خاموش بر حوزه های علمیه و محافل علمی شیعه حاکم می شود و کار چندان مهم و قابل ذکری در زمینه دانش حدیث و روایات انجام نمی گیرد. و غم انگیزتر آن که این دوران رکود تا سده دهم هجری ادامه می یابد و این در حالی است که فقه ، یا کلام شیعی با چنین دوران رکود روبرو نبوده است .

به نظر می رسد غلبه فقه و اجتهاد در این دوران که بر خاسته از مکتب فقهی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی است و تکیه کمتر بر روایات از عوامل مهم این رکود بوده است .

در سده یازدهم و دوازدهم تا ظهور محمدون ثلاث دوم ؛ یعنی محمدبن مرتضی فیض کاشانی ، (م 1091) محمدبن حسن حر عاملی (م 1104) و علامه محمد باقر مجلسی (م 257) حدیث با پویایی و حیات دوباره و مجددی روبرو می شود. و چنان که بیان شد عموم آثار حدیثی در زمینه های تکمیل ،

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2483

تبیین و تنظیم حدیث در این دوره و توسط همین بزرگان فراهم شد. بدون تردید احیاء نهضت اخباری گری ، که پس از شیخ صدوق با افول دراز مدتی روبرو شد و در سده یازده جانی دوباره پیدا کرد، در حیات دوباره حدیث در فرهنگ شیعی بسیار مؤ ثر بوده است .

نیک می دانیم که فیض کاشانی ، شیخ حر عاملی و علامه مجلسی اول و دوم از پرچمداران و مدافعان مکتب فکری اخباریان اند، البته این سه شخصیت علمی به عکس برخی از اخباریون افراطی دارای افکار معتدلی در رویکرد به احادیث بودند.

آنان با نگریستن در دوران پیش از خود و نیز دوران معاصر خویش دریافتند که در حوزه کلام و فقه شیعه دو مکتب فکری حاکم است . کلام شیعه به شدت از فلسفه مشاء ارسطویی ، یا اشراق افلاطونی تاثر پذیرفته و کمتر از مایه های قرآنی و روایی بهره دارد. درست به همین خاطر است که علامه مجلسی یکی از انگیزه های خود برای تدوین دائره المعارف شیعه ؛ یعنی بحار الاءنوار را رویکرد عالمان و محافل علمی و به مباحث فلسفی معرفی می کند(1) و فقه شیعه نیز از نگاه اخباریون به جای تکیه بر آیات ، به ویژه روایات بیشتر به کنکاش های عقل و اجتهادهای ظنی متکی شده است . باز درست به همین خاطر است که مرحوم فیض در مقدمه وافی به شدت به نهضت اصولی گری و اعراض آنان از روایات می تازد.(2) و مرحوم شیخ حر عاملی در پایان وسائل الشیعه از مبانی فکری اخباریون دفاع می کند.

با رحلت علامه مجلسی کنکاش های حدیثی

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2484


1- بحار الانوار، ج 57، ص 233.
2- وافی ، ج 1، ص 10.

بار دیگر دچار افول و رکود می شود و آثار قابل توجهی ارائه نمی گردد. از جمله عوامل رکود بازار حدیث را می توان پایان پذیرفتن دوران حیات اخباریون با ظهور وحید بهبهانی (م 1280) دانست .

مرحوم وحید بهبهانی در عرصه مبارزه خود با اخباریون را آغاز کرد که مکتب اخباری گری تمام محافل علمی و حوزه های شیعی را در اختیار داشت ، حتی گفته اند در این دوران اگر کسی کتاب فقهی در دست داشت آن را میان دستمالی پنهان می کرد.(1) با غلبه او بر اخباریان و حاکمیت علی الاطلاق مجتهدان بر حوزه ها، نهضت اخباریون باری دیگر دچار افول شد. هر چند با آمدن میرزا حسین نوری [1320] و شاگردان ایشان محدث قمی و علامه مامقانی [م 1351] و علامه شوشتری و آیه الله بروجردی و آیه الله خویی ، بازار حدیث بار دیگر رونق گرفت و آثار روایی و رجالی خوبی ارائه شد.

دوره ششم : دوره شکوفایی دانش های حدیثی
اشاره

پس از دوران رکود دانش های حدیثی که در تاریخ اهل سنت در سده های دهم تا چهاردهم و در تاریخ حدیث شیعه از سده پنجم تا سده دهم و نیز در سده دوازدهم و سیزدهم اتفاق افتاد، از سده چهاردهم تا دوران کنونی ، رویکردی کاملا جدید و پویا به حدیث و دانش های آن و نیز نقد و بررسی کلیه آثار حدیثی بر جای مانده از گذشتگان ظهور کرده است .

محورهای اساسی دوره شکوفایی دانش های حدیثی
اشاره

محورهای اساسی این رویکرد نوین را در بندهای ذیل می توان خلاصه کرد:

1. بررسی عمیق و نقادانه تاریخ حدیث

موضوع ممانعت از کتابت و تدوین حدیث ، انگیزه ها و سودها، یا زیان های آن برای محدثان

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2485


1- علم الاصول تاءریخا و تطورا، ص 169.

پیشین اهل سنت امری متروک و تمام شده تلقی شد و کمتر در کتاب ها طرح گردید، اما در دوران متاءخراین پرسش که براستی ممانعت چه انگیزه هایی داشته و چه پیامدهایی را به دنبال آورده مورد بحث و بررسی عمیق تر قرار گرفت . برخی از حدیث پژوهان معاصر اهل سنت پذیرفته اند که ممانعت از کتابت و تدوین حدیث زیان هایی ؛ هم چون گسترش دامنه وضع و جعل در روایات را به همراه داشته است .(1)

از سوی دیگر حدیث و دانش های حدیثی در برخی از شهرها؛ هم چون بغداد، نیشابور، ری ، کوفه ، بصره ، مکه ، مدینه و... از رونق و شکوفایی بیشتر و کامل تری برخوردار بود، به گونه ای که غالب تحقیقات حدیثی در این شهرها انجام می گرفت و بسیاری از طالبان فراگیری حدیث به این شهرها کوچ می کردند.

از سوی دیگر نوعی خاص از نگرش های حدیثی بخاطر حضور فرهیختگان و حدیث شناسان خاص بر این شهرها حاکم بود، نظیر نگرش نقل گرایی در مدینه و عقل گرایی در کوفه . بدین ترتیب حوزه های و مکاتب حدیثی عملا در تاریخ حدیث شکل گرفت .

2. محدود شدن حوزه مطالعات حدیثی

در ادوار اولیه و مبانی تاریخ حدیث به آثاری ؛ هم چون مقدمه ابن صلاح و مقباس الهدایه مامقانی بر می خوریم که بیشتر مباحث علوم حدیث در آنها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است . بیشترآثار حدیثی پیش از دوران معاصر چنین است ، اما در دوران معاصر همسو با روند تحقیق در سایر عرصه های علمی ، مباحث حدیثی به صورت جزئی و محدود و در

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2486


1- نظیر محمود ابوریه در اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 121.

چارچوب موضوعی خاص ، دنبال شده است . مباحثی از قبیل علل الحدیث ، ناسخ و منسوخ در حدیث ، اسباب صدور حدیث و... از جمله مباحثی است که آثار مستقلی در بررسی آنها ارائه شده است .

3. نقد و پالایش روایات

پیش از این به جوامع روایی و اصول حدیثی ، با قداست ویژه ای نگریسته شده و کمتر محققی به خود اجازه می داد که به نقد و پالایش آنها بپردازد؛ زیرا خود را با انبوهی از اعتراض ها روبرو می دید، اما در دوران معاصر تا حدودی این قداست نگری مطلق کنار گذاشته شده و پاره ای از حدیث پژوهان به نقد و پالایش جوامع حدیثی پرداخته اند.

آثار زیادی که در میان آثار حدیثی اهل سنت در زمینه نقد حدیث ، مبانی و معیارهای آن در دهه های اخیر نگاشته شده ، و نیز برخی آثار حدیثی شیعه نشان گر چنین رویکرد گسترده ای است .

4. تدوین فرهنگ ها و فهرست های حدیثی

بسیاری از محققان حدیث پژوه در سده اخیر کوشیده اند تا با تنظیم فرهنگ ها و فهرست ها راه مراجعه و استفاده بهتر و سریع تر به منابع روایی را هموار سازند. برخی از این فرهنگ ها موضوعی و برخی نیز واژه ای است .

نخستین فرهنگ واژه ای توسط گروهی از خاور شناسان تحت عنوان «المعجم المفهرس لاءلفاظ الصحاح السته » برای تسهیل در مراجعه به جوامع اولیه حدیثی اهل سنت فراهم آمد. معجم المفهرس لاءلفاظ بحار الاءنوار، معجم المفهرس لاءلفاظ الکتب الاءربعه ، الکاشف لاءلفاظ نهج البلاغه و.. از نمونه کارهای فهرست نویسی در میان محققان شیعی است .

5. احیاء آثار پیشینیان

آثار حدیثی که پیشینیان برای

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2487

ما به یادگار گذاشته اند در بر گیرنده عمیق ترین و گسترده ترین مباحث و دانش ها در زمینه علوم حدیث است که نشان از همت والا و کوشش خستگی ناپذیر آنان دارد. بخشی از این آثار در اثر رخدادهای خواسته و ناخواسته طبیعی و فتنه های اجتماعی و آتش سوزی ها از بین رفته است . و بخشی دیگر که به دست ما رسیده به دو گونه است :

1. شمار زیادی از آثار به صورت نسخه های خطی در کتابخانه های شخصی و عمومی نگاهداری می شود.

2. و شماری نیز که به چاپ رسیده فاقد کیفیت مطلوب و لبریز از خطاهای چاپی است . گذشته از آن ، خطوط ریز و در هم تنیده و قطع رحلی کتابها گاه ده ها جلد را در دو، یا سه جلد جای داده کار مطالعه و استفاده از این منابع را با دشواری زیادی همراه می سازد.

در دو سده اخیر، بویژه سده کنونی کوشش قابل تقدیری از سوی اشخاص و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی برای احیاء آثار حدیثی گذشتگان در زمینه احیای نسخه های خطی و نیز چاپ مجدد کتاب ها با کیفیتی مطلوب همراه با مقدمه تحقیق و تخریج مصادر و منابع کتاب انجام گرفته است . در تحقیق کتابهای منتشر شده ، محققان کتاب غالبا در مقدمه به معرفی مولف کتاب ، آثار علمی ، اساتید و شاگردان او می پردازند. آنگاه شیوه مولف در تدوین کتاب و نیز جایگاه کتاب از نگاه سایر محققان را روشن می سازند و ضمن معرفی نسخه های مورد استفاده ، شیوه کار خود را نیز

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2488

تبیین می کنند. این مقدمه ها خود از منابع سرشار برای شناخت آثار و شرح حال مولفان به شمار می روند.

6. رویکرد خاور شناسان به مباحث حدیث پژوهی

مستشرقان در سده کنونی ، یا بخاطر تحصیل در رشته های اسلام شناسی در دانشگاه های امریکایی و اروپایی ، یا بخاطر حضور در کشورهای اسلامی در قالب رایزنی های فرهنگی در زمینه های مختلف اسلام شناسی و حدیث پژوهی به تحقیق و بررسی پرداخته و آثار قابل توجهی از خود به جای گذاشته اند.

گرچه در میان خاور شناسان چهره هایی ؛ همچون گلدزیهر مغرضانه وارد عرصه حدیث پژوهی شده و اشکال هایی به تاریخ اهل سنت و جوامع آنها - که باعث ناخشنودی محققان معاصر اهل سنت شده - وارد کرده است ،(1) اما بخشی از تحقیقات آنان مفید و راهگشا بوده است ، چنان که نخستین فهرست واژه ای جوامع حدیثی اهل سنت توسط گروهی از همین خاورشناسان تدوین و عرضه شد.

7. به خدمت گرفتن رایانه در عرصه حدیث پژوهی

پیدایش رایانه در چند دهه اخیر پدیده مبارکی بود که افزون بر خدمات بس بزرگ و گسترده در آبادانی دنیای مردم و تنظیم روابط اجتماعی و تعامل جهانی ، در زمینه علم و دانش و تحقیقات نیز فوائد زیادی را به همراه داشته است . جهان اسلام گرچه پدید آورنده تکنولوژی رایانه نبوده است ، اما به زودی با اذعان به کار آیی این پدیده نوین ، از آن در عرصه های مختلف دین و اسلام پژوهی و از جمله حدیث پژوهی استفاده کرده است .

ظهور انواع نرم افزارهای حدیثی در میان اهل سنت و شیعه ، که بنا به سلیقه پدیدآورندگانش بخشی از متون جوامع روایی

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2489


1- برای آگاهی بیشتر درباره گلدزیهر ر.ک : فرهنگ خاورشناسان ، ص 328 - 336.

، کتب علوم حدیث ، منابع رجالی و... را در بر داشته و راه مراجعه و استفاده از این منابع را در زمانی بس کوتاه میسر ساخته و نیز پیدایش پایگاه های حدیثی در شبکه جهانی اینترنت از نشانه های حضور گسترده رایانه در عرصه حدیث پژوهی است .

ظهور مراکز آموزشی و پژوهشی در زمینه دانش حدیث ، انتشار فصلنامه های پژوهشی در زمینه علوم و دانش های حدیثی و... از نمونه های دیگر رویکرد جدید و گسترده در عرصه حدیث پژوهی است .

فصل سوم : آشنایی با تاریخ حدیث اهل سنت

ادوار تاریخ حدیث اهل سنت
اشاره

حدیث ، بسان هر دانش دیگری ؛ همچون فقه ، تفسیر، کلام ، فلسفه و... دارای سرگذشت و تاریخی است که آگاهی از آنها به افق اندیشه ما درباره حدیث توسعه می بخشد.

در بررسی تاریخ حدیث اهداف ذیل را می توان دنبال کرد:

الف . میزان اعتبار میراث روایی که اینک پس از گذر چهارده سده در دسترس ماست ، در سایه بررسی های تاریخی ثبت و نگارش حدیث و زمان تدوین جوامع حدیثی ، قابل دستیابی است . پیداست اگر اثبات شود جوامع حدیثی بسان قرآن در عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فراهم آمده است ، نه یک سده بعد، آن جوامع از اعتبار بیشتری برخوردار خواهند بود، همان گونه که فراهم آمدن این جوامع در سده دوم به مراتب بیش از فراهم آمدن آنها در سده سوم ، چهارم ، پنجم و... به اعتبار آنها خواهد افزود. ما در بررسی تاریخی به این نتیجه دست خواهیم یافت که اعتبار جوامع روایی شیعه بخاطر فراهم آمدن دستمایه های آنها -

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2490

یعنی اصول چهار صدگانه - در عصر امامان معصوم علیهم السلام از اعتبار بیشتری نسبت به جوامع حدیثی اهل سنت برخوردارند.

ب . یکی از بحران های میراث روایی در دسترس ، وجود حجم انبوهی از روایات مجعول است که به دست زنادقه ، یهودیان ، مسلمانان سست ایمان و دنیاگرا و... وارد فرهنگ روایی فریقین شده است . شناخت زمینه ها و بسترهای تاریخی جعل احادیث ، انگیزه های جاعلان و میزان راه یافت روایات مجعول که خود بحثی تاریخی است ، ما را در پیراستن هر چه کامل تر میراث روایی یاری خواهد رساند. در کنار جعل ، بخشی از روایات با پدیده تصحیف ، نقل به معنا و... که هر یک کار فهم آنها را دشوار می سازد، روبرو است . بررسی تاریخ حدیث تا حدودی این پدیده ها را باز می شناساند.

ج . آگاهی از منابع حدیثی و آثار مهمی که در زمینه دانش های حدیثی از سوی اندیشمندان و حدیث شناسان در طول تاریخ حدیث فراهم آمده و مقایسه این پژوهش ها با آنچه که در سده اخیر در زمینه حدیث انجام یافته است ، در کنار آشنا ساختن ما به این منابع برای مراجعات و مطالعات حدیثی بر اساس و میزان اعتبار هر یک از آنها ما را با خلاء مطالعات و تحقیقات حدیثی آشنا می سازد. به عنوان نمونه در سایه بررسی تاریخ حدیث در می یابیم که منابع حدیثی از جهت پالایش و خارج ساختن روایات ضعیف و مجعول از لابلای آنها و نیز بررسی محتوایی روایات از جهت (= فقه الحدیث ) به کاری وسیع

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2491

و عمیق نیازمند است .

د. توجه به میزان و حجم آثار عرضه شده در زمینه حدیث و دانش های پیرامون آن در سده های مختلف - که در بررسی ادوار حدیثی دنبال می شود - ما را از فراز و نشیب های رویکرد اندیشمندان مسلمان به دانش حدیث و عوامل آنها آشنا می سازد.

باید دانست که سرگذشت حدیث در میان اهل سنت با سرگذشت آن در میان شیعه از جهاتی متفاوت است . از این رو تاریخ حدیث هر یک از آنها می بایست به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. به عنوان مثال در مکتب خلفاء تا یک سده پس از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از نگارش و حتی نقل احادیث جلوگیری شد، در حالی که اهل بیت علیهم السلام در این دوره به ثبت میراث روایی اهتمام کامل داشته اند. به عبارت روشن تر تاریخ حدیث شیعه به عکس اهل سنت - که دارای حلقه تاریخی مفقود است - از اتصال کامل برخوردار است . از این رو تاریخ حدیث اهل سنت و شیعه را در دو فصل جداگانه مورد بررسی قرار می دهیم .

تاریخ حدیث اهل سنت پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با فراز و نشیب های مختلفی روبرو بوده است ، که بخاطر تحقق تحولات گسترده در نوع و چگونگی برخورد با احادیث و منابع حدیثی در سده های مختلف ، می توان برای آن ادواری را ترسیم کرد. از این رو نگریستن در واقعیت های تاریخ حدیث اهل سنت ، شش دوره

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2492

را به دست می دهد که عبارتند از:

1. دوره ممانعت از تدوین حدیث ؛

2. تدوین جوامع حدیثی ؛

3. دوره تکمیل و تنظیم جوامع روایی ؛

4. دوره ظهور و تکامل دانش های حدیثی ؛

5. عصر رکود دانش های حدیثی ؛

6. عصر شکوفایی دانش های حدیثی .

دوره اول : دوره ممانعت از تدوین حدیث
اشاره

ممانعت از نگارش و تدوین حدث که از دوران خلفاء آغاز و تا دوران حکومت عمر بن عبدالعزیز سلام الله علیهاال 99 هجری ) ادامه یافت . از مسلمات تاریخ حدیث است که هیچ پژوهش گری در آن تردید نمی کند. سخن در این است که آیا این ممانعت در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز وجود داشته است ؟ و اگر پاسخ مثبت است چه عوامل و انگیزه هایی در آن نقش داشته است ؟ عموم حدیث پژوهان اهل سنت تلاش دارند این ممانعت را تا زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) توسعه دهند و با استناد به روایاتی از آن حضرت به این کار مشروعیت ببخشند.

گروهی نیز به رغم پذیرش آغازگری ممانعت از دوران ابوبکر می کوشند آن را کاری از سر خیرخواهی و به سود مصالح اسلام و مسلمانان جلوه دهند، در حالی که واقعیت های تاریخی به خوبی نشان می دهد این کار ناشی از انگیزه های سیاسی بوده و از هر جهت به زبان اسلام تمام شده است .

با صرف نظر از روایاتی که مخالفت با نگارش حدیث را به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نسبت می دهد. نخستین نشانه

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2493

آشکار مخالفت با کتابت حدیث از زبان عمربن خطاب پدیدار شد. به استناد اسناد تاریخی مورد پذیرش عالمان فریقین ، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در آستانه رحلت در حالی که بزرگان صحابه و بنی هاشم در خانه ایشان گرد آمده بودند، فرمود: «برای من کاغذ و قلمی بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید». در این هنگام عمر گفت : بر پیامبر اکرم درد غلبه کرده است ، قرآن نزد ماست و ما را بس است .(1)

و بدین ترتیب با بر هم زدن مجلس و با شعار: «حسینا کتاب الله » مانع نگارش حدیث از سوی آن حضرت شد.

پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) ابوبکر در نخستین روزهای حکومت خود، احادیث گردآورده از سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را از بین برد، آنگاه به صورت رسمی از مردم خواست تا احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را نقل نکنند.

عائشه می گوید: پدرم پانصد حدیث از گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را جمع کرده بود، شبی خوابید، اما آرام نداشت ، من اندوهگین شدم و از ناآرامی اش پرسیدم ، چون آفتاب برآمد، گفت : دخترم ، احادیثی که نزد تو است بیاور. من احادیث را آوردم ، او آتش خواست و آنها را سوزاند».(2)

او در اقدامی دیگر خطاب به مردم گفت :

شما از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) سخن ها گزارش می کنید

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2494


1- صحیح بخاری ، ج 1، ص 54؛ صحیح مسلم ، ج 2، ص 16؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 355.
2- تذکره الحفاظ، ج 1، ص 5، تاریخ الاسلام الثقافی و السیاسی ، ص 362 - 363.

و در آنها اختلاف می کنید، پس از شما اختلاف ها بیش تر خواهد شد. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) چیزی نقل نکنید و اگر کسی از شما سوال کرد، بگویید: بین ما و شما کتاب الهی است . حلالش را حلال و حرامش را حرام بدانید».(1)

براساس برخی از گزارش های تاریخی ، عمر در آغاز می خواست به گردآوری روایات بپردازد و اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نیز او را به این کار تشویق کردند، اما به بهانه ای از این کار منصرف شد. عروه چنین نقل کرده است :

عمر بن خطاب خواست تا سنن را بنگرد و در این کار با اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) مشورت کرد، آنان نیز او را به این کار تشویق کردند. عمر یک ماه در این کار به تاءمل گذراند و از خداوند راهنمایی می خواست تا آن که یک روز خداوند عزم او را استوار ساخت و گفت : من می خواستم سنن را بنویسم ، اما به یاد اقوام پیش از شما افتادم که کتابی (درباره سنت پیامبرانشان ) فراهم آورده و به آن رو آوردند و کتاب الهی را وانهادند، سوگند به خدا که من کتاب خدا را هرگز به چیزی نمی آمیزم ».(2)

بدین ترتیب عمر نه تنه خود به گردآوری روایات اقدام نکرد، بلکه از هر اقدامی برای کتابت و تدوین حدیث بسان ابوبکر جلوگیری نمود. او وقتی مطلع شد که احادیث ، بسیار شده و گروهی به کتابت حدیث روی آورده اند، از آنان خواست

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2495


1- تذکره الحفاظ، ج 1، ص 3؛ معالم المدرسین ، ج 2، ص 44.
2- تقیید العلم ، ص 50.

تا نگاشته های حدیثی خود را بیاورند و دستور داد آنها را بسوزانند.(1)

خطیب بغدادی می نویسد:

«به عمر بن خطاب گزارش دادند که در میان مردم کتابها و حدیثهای فراهم آمده است . او این امر را ناخوش داشت و گفت نای مردم به من گزارش رسیده که در میان شما کتاب هایی فراهم آمده است (بدانید که ) استوارترین آنها محبوب ترینشان نزد خداوند است .

همگان کتاب ها را نزد من آورند تا درباره آنها اظهار نظر کنم ، مردم گمان کردند که او می خواهد در آنها نگریسته و براساس معیار، چندگانگی و تعارض آنها را بر طرف کند، اما هنگامی که کتاب ها را آوردند، همه را در آتش سوزاند».(2)

عمر در این کار چنان مراقبت و پافشاری داشت که گاه بزرگانی از صحابه ؛ هم چون ابن مسعود ابو درداء و ابو مسعود انصاری را به بهانه فراوانی نقل حدیث از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به زندان افکند.(3) و برخی دیگر را که در سایر شهرهای اسلامی به نشر حدیث اشتغال داشتند به مدینه فراخواند و تا زنده بود اجازه خروج از مدینه را به آنان نداد.

عبدالرحمن بن عوف می گوید:

«عمر بن خطاب از تمام شهرهای اسلامی عبدالله بن حذیفه ، ابو درداء، ابوذر، عقبه بن عامر و گروهی دیگر از اصحاب را فراخواند و گفت : این احادیث چیست که در میان شهرها می پراکنید؟ گفتند: آیا ما را از پراکندن حدیث باز می داری ؟! گفت نه ، در پیش من باشید، تا زنده ام از من جدا نشوید، ما بهتر می دانیم چه

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2496


1- طبقات ابن سعد، ج 5، ص 140.
2- تقیید العلم ، ص 52.
3- تذکره الحفاظ، ج 1، ص 75؛ تدوین السنه الشریفه ، ص 436.

چیز را از شما فراگیریم و چه چیز را وانهیم . بدین سان آنان تا زمانی که عمر زنده بود از وی جدا نشدند.»(1)

او حتی اگر ناچار می شد، جمعی را به شهری گسیل می داشت تا به دشت آنان را از نقل حدیث باز دارد.

قرضه بن کعب چنین نقل کرده است :

«عمر خواست ما را به سوی عراق روانه کند، خود نیز تا نقطه صرار ما را همراهی کرد. در بین راه از ما سوال کرد: می دانید چرا شما را مشایعت کردم ؟ گفتیم : برای احترام و تکریم . گفت : علاوه بر این ، غرض دیگری دارم و آن این که شما به دیاری می روید که مردم آن به قرآن ، انس خاصی دارند و همانند زنبوران که در کندوی خویش دائم آواز می خوانند، صدای تلاوت قرآن از خانه های ایشان بلند است . مانع ایشان نشوید. آنها را مشغول حدیث نسازید و روایت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را به حداقل برسانید».(2)

در روای دیگر او گفت : اقلوا الروایه عن رسول الله الا فیما یعمل به ؛ از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) روایت کم نقل کنید، مگر در روایاتی که مربوط به اعمال است .(3)

شدت عمل عمر چنان کارساز شد که بسیاری از بزرگان صحابه از نقل ، یا کتابت حدیث جز در زمان و در مواردی محدود سر باز زدند.

گرچه بخاطر برخورداری عثمان از روحیه تسامح و به گواهی برخی اسناد تاریخی می توان پذیرفت که مخالفت با نقل و تدوین حدیث در دوران عثمان

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2497


1- تاریخ مدینه دمشق ، ج 4، ص 500، کنز العمال ، ج 10، ص 293.
2- سنن ابن ماجه ، ج 1، ص 12؛ المستدرک علی الصحیحین ، ج 1، ص 102.
3- تاریخ مدنیه دمشق ، ج 67، ص 344؛ البدایه و النهایه ، ج 8، 155.

با شدت کمتری دنبال شده است ، اما به هر حال می بایست اذعان کرد که هم چنان کسی مجاز به گردآوری روایات نبود.(1) چنان که صحابیانی ؛ همچون ابوذر از بیان و نشر حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) ممنوع بوده اند.(2)

بررسی دلایل ارائه شده برای توجیه ممانعت از تدوین حدیث
1. روایات منسوب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )

روایاتی که در آنها نهی از کتابت ، به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نسبت داده شده ، از سه تن از صحابه به نام های ابو سعید خدری ، زیدبن ثابت و ابو هریره نقل شده است ، که مهم ترین آنها روایات ابو سعید خدری است .

چنان که دکتر رفعت فوزی معتقد است : «هیچ حدیثی در این باره پیراسته از ضعف نیست ، مگر حدیث ابو سعید خدری ».(3)

دکتر مصطفی اعظمی می نویسد:

«در ناپسندی نگارش و ضبط حدیث ، حدیث صحیحی به جز حدیث ابو سعید خدری وجود ندارد».(4)

این حدیث به دو صورت نقل شده است : در یک روایت او گفتاری از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) را نقل می کند که فرمود: لا تکتبوا عنی شیئا الا القرآن و من کتب عنی شیئا غیر القرآن فلیمحه ؛ از من چیزی جز قرآن را ننویسید و هر کس از من چیزی جز قرآن نگاشته باشد باید آن را محو کند».(5)

در دو روایت دیگر او چنین نقل می کند، که ما از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) اجازه کتابت حدیث خواستیم ، اما آن حضرت اجازه نداد.(277 )

در روایت زید بن ثابت آمده است ، که پیامبر اکرم

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2498


1- از او نقل است که گفت : هیچ کس را روا نیست که حدیثی را که به روزگار ابوبکر و عمر نشنیده است ، گزارش کند الطبقات الکبری ، ج 2، ص 336.
2- الطبقات الکبری ، ج 2، ص 336. برای آگاهی بیشتر از اقدام خلفاء در این زمینه ر.ک : تدوین السنه الشریفه ، ص 423 - 436.
3- توثیق السنه ، ص 46، به نقل از مقاله تدوین حدیث 2 فصلنامه علوم حدیث ، ش 2، ص 35.
4- دراسات فی الحدیث النبوی و تایخ تدوینه ، ج 1، ص 80، به نقل از همان .
5- المستدرک ، ج 1، ص 127، مسند احمد بن حنبل ، ج 3، ص 12 و 21. برای تفصیل بیشتر ر.ک : تدوین السنه الشریفه ، ص 288 - 289.

(صلی الله علیه و آله و سلم ) به ما فرمان داد تا حدیثی را ننگاریم ،(1) با آن که از نگاشته شدن حدیث نهی کرد.(2)

روایات ابو هریره به سه صورت نقل شده است :

در روایت نخست چنین آمده است : پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بر ما در حالتی وارد شد که مشغول نگاشتن احادیث بودیم . پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: آنچه می نگارید چیست ؟ گفتیم : احادیثی است که از شما شنیده ایم . فرمود: آیا کتابی غیر از قرآن را می جویید؟ امت های پیشین از شما گمراه نشدند، مگر بدین خاطر که در کنار کتاب آسمانی شان کتاب دیگر فراهم آوردند.

ابو هریره می گوید: پرسیدم : ای رسول خدا آیا از شما حدیث نقل کنیم ؟ حضرت فرمود:: باری ، از من حدیث نقل کنید و مانعی ندارد. هر کس بر من از روی عمد دروغ ببندد باید برای خود جایگاهی از آتش فراهم آورد.(3)

در روایت دوم او مدعی است که پیامبر اکرم از نهی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) روایات نگاشته شده را در یک جا گرد آورده و سوزاندیم .(4)

در روایت سوم چنین می خوانیم : به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) گزارش شد، که گروهی از مردم احادیثشان را نگاشته اند. آن حضرت بالای منبر رفته و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: این کتابهایی که به من گزارش شده می نویسید، چیست ؟ من تنها بشری هستم ، هر کس چیزی از این احادیث نزد

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2499


1- سنن . بی داود، ج 2، ص 176.
2- تقیید العلم ، ص 35.
3- تقیید العلم ، ص 35.
4- مسند احمد بن حنبل ، ج 3، ص 13.

اوست باید آن را محو کند. ما آن احادیث را گرد آوردیم و گفتیم : ای رسول خدا، آیا از تو حدیث نقل کنیم ؟ فرمود: از من حدیث نقل کنید و مانعی ندارد و هر کس بر من دروغ ببندد، می بایست جایگاهش را از آتش فراهم آورد.(1)

بسیاری از عالمان اهل سنت خود به ضعف سندی این روایات اذعان کرده اند. گروهی روایات ابو سعید را موقوف یا مرفوع می دانند و گروهی در وثاقت برخی از راویان آن ؛ هم چون زیدبن اسلم ، یا فرزند او عبدالرحمن ، یا کثیربن زید تردید روا داشته اند.

افزون بر ضعف سندی در دلالت این روایات نیز تشکیک شده است . مثلا گفته شده که جمله «فاءبی اءن یاءذن لی »، یا «فاءبی اءن یاءذن لنا» شاید ناظر به خصوص ابو سعید خدری ، یا خصوص مخاطبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده است .(2)

به علاوه از ظاهر برخی از روایات پیشین چنین بر می آید که مقصود پیامبر اکرم ، نگاشتن حدیث در کنار قرآن و در یک صفحه است که ممکن است باعث اشتباه قرآن با حدیث گردد.(3)

از سوی دیگر در متن برخی از این روایات همچون روایت اول و سوم ابو هریره بر کتابت حدیث از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) تاکید شده است . و نهی آن حضرت ناظر بر روایات مجعول است .

گذشته از مناقشات سندی و دلالی فوق ، توجه به مضامین روایات مورد ادعا، بویژه روایت نخست ابو هریره نشان گر آن است که آنها در دفاع از سیاست

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2500


1- تقیید العلم ، ص 35.
2- برای آگاهی از این نقدها ر.ک : تدوین السنه الشریفه ، ص 300 - 302.
3- برای آگاهی از این نقدها ر.ک : تدوین السنه الشریفه ، ص 318، به نقل از تیسیر الوصول ، ج 3، ص 177.

خلفاء در ممانعت از تدوین حدیث بر ساخته شده اند؛ زیرا دلایلی که در آنها به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نسبت داده شده ، همان دلایل طرح شده از سوی خلفاست . این که امت های گذشته با رویکرد به سایر کتاب ها از کتاب آسمانی خود بازماندند، عین استدلالی است که از خلیفه دوم نقل شد. و ابراز این نکته که من بشری بیش نیستم ، عین توجیهی است که قریش برای جلگوگیری از عبدالله بن عمرو بن عاص برای گردآوری روایات ارائه کردند. او می گوید:

من هر آنچه را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می شنیدم ، می نوشتم و با این کار، می خواستم از تباهی آنها جلوگیری کنم . قریش مرا از این کار باز داشتند و گفتند: آیا هر آنچه را از پیامبر می شنوی می نویسی ، در حالی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بشری است که در حال خشنودی ، یا ناخشنودی سخن می گوید. من از نوشتن بازایستادم ، و سخن قریشیان را به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بازگو کردم . پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: «بنویس . به خدا سوگند از این (اشاره به دهان مبارک ) به جز حق خارج نمی شود.»(1)

آیا می توان پذیرفت ادای بشری بودن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) که برای بی اعتبار ساختن گفتار ایشان در عتاب ، یا ستایش افراد از سوی دشمنان ایشان عنوان

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2501


1- المستدرک علی الصحیحین ، ج 1، ص 106.

شده است ، و طبق روایت پیشین از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) مردود اعلام شده ، از زبان خود آن حضرت برای توجیه مشروعیت اجتناب از نگارش مطرح گردد؟!

با صرف نظر از این اشکالها، از نگاه عالمان اهل سنت بالاخره آیا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با کتابت حدیث مخالفت کرده است ، یا نه ؟ در این صورت پدید آورندگان جوامع روایی و صاحبان صحاح سته بر اساس چه مجوزی اقدام به کتابت و تدوین حدیث کرده اند؟! اگر سند و دلالت این روایات صحیح باشد، پس با انبوهی از روایات و شواهد که دلالت بر جواز کتابت دارد چه باید کرد؟ بخاطر چنین تعارض شگفت آوری آنان کوشیده اند به شیوه های مختلف تعارض میان روایات نهی و اذن را برطرف کنند.

راه حل های ارائه شده برای جمع میان روایات نهی و اذن
1-جلوگیری از اختلاف مردم

ابوبکر در پاسخ به دختر خود عایشه که پرسید: چرا احادیث پیامبر اکرم را می سوزانی ، گفت : در هراسم که بمیرم و احادیثی از کسی که بدو اطمینان کرده ام در پیش من باشد و به واقع بدان گونه که نقل کرده نباشد.(1) همو در خطابی دیگر به مردم گفت : در آن چه از پیامبر اکرم نقل می کنید اختلاف دارید و مردم پس از شما بیش تر اختلاف خواهند کرد، پس هرگز از رسول خدا حدیث نقل نکنید.(2)

به نظر می رسد که این استدلال تنها از زبان ابوبکر شنیده شده و خلفای دیگر، یا صاحب نظران اهل سنت چندان دفاعی از آن ارائه نکرده اند. بدون تردید خود این امر نشان گر ضعف و

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2502


1- تذکره الحفاظ، ج 1، ص 5.
2- علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 39.

بی اعتباری چنین استدلالی است ؛ زیرا اولا: پذیرش دامنه اختلاف مسلمانان در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )، یا یکی دو سالی پس از رحلت ایشان - که باعث این حد از نگرانی ابوبکر باشد - از نگاه عموم دانشوران اهل سنت پذیرفتنی نیست ؛ زیرا آنان همیشه در نگاشته های خود می کوشند وفاق و همگرایی مسلمانان در ایمان و عقیده را تا سال چهلم هجری امری مسلم قلمداد کنند.(1)

ثانیا: بر فرض که چنین اختلافی راه یافته و منشاء آن اختلاف در نقل روایات باشد، اما آیا راه مقابله با چنین مشکلی نابود کردن و سوزاندن تمام روایات مکتوب و جلوگیری از کتابت و تدوین حدیث است ؟ از خلیفه اول باید پرسید آیا بالاخره مسلمانان برای پاسخ یابی به بسیاری از پرسش های خود در عرصه دین و شریعت نیازمند سنت هستند، یا نه ؟ و اگر نیاز دارند، آیا می توان با سوزاندن متون مکتوب حدیثی بر نیاز آنها خط بطلان کشید؟ اگر قرار باشد متون مکتوب حدیثی بخاطر راهیافت خطا در نقل از اعتبار ساقط شود، آیا در نقل شفاهی سنت که تنها متکی بر حافظه است ، چنین خطری مضاعف نمی شود؟!

ثالثا: اگر قرار باشد روایات مکتوب در نزدیک ترین دوران به عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بخاطر وجود احتمال خطا در نقل ، فاقد اعتبار بوده و می بایست نابود شوند، آیا می توان ، به اعتبار ده ها نگاشته های روایی که حداقل پس از یک سده از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2503


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : السنه و مکانتها من التشریع الاسلامی ، ص 75؛ السنه قبل التدوین ، ص 178 - 189؛ الحدیث و المحدثون ص 480؛ لمحات من تاریخ السنه المشرفه ، ص 36. برخی از این نویسندگان آغاز اختلاف و فرقه فرقه شدن مسلمانان را سال 35 هجری و پس از کشته شدن عثمان دانسته اند و برخی همزمان با جنگ صفین و برخی نیز سال 40 هجری پس از شهادت حضرت علی (علیه السلام ) را آغاز پراکندگی مسلمانان دانسته اند.

آله و سلم ) فراهم آمده تن داد؟!

خطیب بغدادی در توجیه مخالفت شدید عمر با کتابت حدیث می نویسد:

«... عمر این کار را بخاطر احتیاط در دین انجام داد؛ زیرا از آن هراس داشت که مردم به ظاهر احادیث روی آورند و معانی آن را در نیابند... و حدیث وارونه معنا شود... افزون بر آن شدت عمل عمر در برابر نقل حدیث ، تلاشی بود برای حفظ حدیث و تهدیدی برای کسانی که از صحابه نیستند و گفتاری جز سنت را وارد سنت می کردند».(1) پیداست آنچه خطیب بغدادی به عنان دلیل ارائه کرده به جای آن که دلیل بر ممانعت کتابت حدیث باشد، برهان بر ضرورت آن است .

2-بیم آمیختن قرآن با حدیث

یکی از مهم ترین و شایع ترین دلیل برای توجیه ممانعت از کتابت و تدوین حدیث ، بیم آمیختن قرآن با حدیث است . مدافعان این نظریه می گویند: اگر حدیث نیز بسان قرآن نگاشته می شد، احتمال داشت این کار در یک صفحه ، یا صحیفه انجام گیرد و مردم در کنار خواندن قرآن ، احادیث مکتوب را نیز می خواندند و کم کم گمان می کردند که این احادیث نیز آیات قرآن است . در روایتی که ابو هریره از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل کرده آمده است : «اءمحضوا کتاب الله و اءخلصوه ؛ کتاب خدا را یکدست سازید و آن را با چیزی نیامیزید».(2)

عمر نیامیختن قرآن با حدیث را یکی از دلایل خود برای ممانعت اعلام کرد و گفت :... و انی و الله لا اءلبس کتاب الله بشی ء ابدا؛ قسم به خدا

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2504


1- شرف اصحاب الحدیث ، ص 97 - 98، به نقل از مقاله تدوین حدیث 5.، فصلنامه علوم حدیث ، ش 6، ص 23.
2- مسند احمد، ج 3، ص 12 - 13.

من هرگز کتاب الهی را با چیزی نمی آمیزم .(1) و ابو سعید خدری طبق روایاتی که به او نسبت داده اند، در پاسخ کسانی که از او خواستند تا حدیثی برای آنان بنویسد، گفت : احادیث را نمی نویسیم و آن را قرآن قرار نمی دهیم .(2)

ابن صلاح معتقد است : نهی از کتابت حدیث بخاطر بیم اختلاط حدیث با قرآن بوده است و وقتی این بیم مرتفع شد، نهی پایان گرفت .(3)

خطیب بغدادی در توجیه این نظریه چنین آورده است :

«پیشینیان بخاطر احتمال آمیختن غیر قرآن با قرآن از کتابت حدیث کراهت داشتند و از این جهت در صدر اسلام از کتابت دانش نهی شد، که فقیهان و تمییز دهندگان میان وحی و غیر وحی در آن روزگار اندک بودند؛ زیرا بیشتر اعراب فاقد فهم دینی بوده و با علمای آگاه نیز همنشینی نداشتند. بنابراین اطمینان نبود که صحیفه ها را به قرآن ملحق ساخته و گفتار غیر قرآنی را کلام خدا قلمداد کنند.»(4)

سمعانی نیز بر این باور است که : «ناخشنودی کتاب احادیث در آغاز بخاطر بیم آمیختگی با قرآن بود، اما وقتی این بیم مرتفع شد، کتابت حدیث جائز شد.»(5)

در میان حدیث پژوهان معاصر، صبحی صالح نیز بر این نظریه تاکید کرده و می گوید: «پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) در آغاز نزول وحی بخاطر بیم اختلاط و اشتباه گفتارها، شرح ها و سیره خود با قرآن ، از کتابت حدیث جلوگیری کرد، بویژه اگر سنت با قرآن در یک صحیفه نگاشته می شد.»(6)

این نظریه نیز از جهاتی مخدوش است :

1. به استثنای روایت نخست که به پیامبر اکرم (صلی الله

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2505


1- تقیید العلم ، ص 49.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : تدوین السنه الشریفه ، ص 317.
3- مقدمه ابن صلاح ، ص 119.
4- تقیید العلم ، ص 57.
5- اءدب الاملاء و الاستملاء، ص 146.
6- علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 20.

علیه و آله و سلم ) نسبت داده شده است ، گفتار عمر، و نیز ظاهر سخن ابو سعید خدری ناظر به دورانی پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) است . و این دوران ، دورانی است که نگارش قرآن توسط کاتبان وحی پایان گرفته و به اتفاق همگان در مصحف ، یا حداقل در صحفی گردآوری شده بود. و بسیاری از مسلمانان به حفظ قرآن توفیق پیدا کرده بودند. با این حال چگونه می توان از بیم آمیختن حدیث با قرآن از کتابت آن جلوگیری کرد؟!

2. از ظاهر استدلال ها چنین به نظر می رسد که بیم اختلاط ناشی از دو جهت بوده است : الف . حدث را در کنار قرآن و در یک صفحه ، یا صحیفه می نگاشتند و این امر احتمال اختلاط را تشدید می کرد؛

ب . مسلمانان در آغاز از آگاهی دینی بهره چندانی نداشته و قدرت تمییز میان قرآن و حدیث را نداشتند. حال پرسش این است که آیا همه نویسندگان حدیث ، آن را در کنار آیات قرآن می نگاشتند.؟!

3. اساس این نظریه بر هم سطحی حدیث با قرآن است ، به گونه ای که قابل تمایز نبوده و امکان اختلاط میان قرآن و حدیث وجود داشته است . در حال یکه مدافعان این نظریه از این امر غفلت کرده اند که طرح این ادعا به معنای فرو کاستن از اعجاز بیانی قرآن و پذیرش این مدعاست که گفتار غیر قرآن - حتی اگر حدیث باشد - می تواند همپای قرآن باشد. و این مدعا از نظر

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2506

هر محقق باریک اندیشی مردود است .

ابو ریه در نقد این نظریه آمده است :

«این توجیه ، هیچ دانشور و خردمندی را قانع نمی سازد و هیچ محقق جست وجوگری آن را نمی پذیرد، مگر آن که احادیث را از نظر بلاغت از جنس قرآن بدانیم و معتقد باشیم ، اسلوب حدیث در اعجاز، بسان اسلوب اعجاز گونه قرآن است . مدعایی که از سوی هیچ کس حتی طرفداران این نظریه مورد پذیرش نخواهد بود؛ زیرا معنای آن ابطال معجزه قرآن و نابود کردن بنیاد مبانی اعجاز قرآن است ».(1)

محمود سالم عبیدات پس از ذکر این نکته که بیشتر عالمان ، ممانعت از کتابت حدیث را بخاطر بیم آمیختن قرآن با حدیث دانسته اند، می نویسد:

«این توجیه بعید است ؛ زیرا قرآن کریم معجزه است و عرب را از آغاز نزول نخستین آیه بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) مبهوت فصاحت و بیانش ساخته است ».(2)

هاشم معروف الحسنی در این باره آورده است :

«کسانی که می کوشند تا با این توجیه کار عمر را موجه جلوه دهند، نمی توانند که از سوی دیگر به وی ضربه زده اند؛ چرا که عمر تا بدین حد کوته نگر و محدود اندیش و ناآگاه از شیوه های بیان و بلاغت سخن نبوده که عظمت بیان قرآن را نفهمد و چیرگی سخن قرآن بر دلها را درنیابد».

انگیزه ممانعت از کتابت و تدوین حدیث از نگاه حدیث پژوهان شیعی
اشاره

آنچه که از سوی دانشوران اهل سنت برای توجیه ممانعت خلفاء از نقل ، کتابت و تدوین حدیث ارائه شد، برای هیچ محقق منصفی قانع کننده نیست . حال جای این پرسش است که

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2507


1- اءضواء علی السنه المحمدیه ، ص 53 - 54.
2- تاریخ الحدیث و مناهج المحدثین ، ص 27.

براستی چه انگیزه های واقعی برای این کار وجود داشته است ؟ از نگاه محققان شیعه جلوگیری از انتشار فضائل اهل بیت (علیه السلام )، سرپوش گذاشتن بر زشت کاری های گروهی از اصحاب و اطرافیان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و بنیان گذاری راءی و اجتهاد در برابر نص ، انگیزه هایی است که به استناد شواهد و مدارک تاریخی ، زمینه ساز ممانعت خلفاء با کتابت و تدوین حدیث شده است . اینک به اختصار به بررسی این انگیزه ها می پردازیم :

1-جلوگیری از انتشار فضائل اهل بیت علیهم السلام ، بویژه علی (علیه السلام )

مطالعه تاریخ اسلام به خوبی نشان می دهد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در سرتاسر بیست و سه سال بعثت خود بارها بر فضیلت و جایگاه اهل بیت علیهم السلام ، بویژه خلافت و جانشینی علی (علیه السلام ) پای فشرد. در نخستین اقدام آشکار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) که پس از نزول آیه (و اءنذر عشیرتک الاقربین )(1) و خویشان نزدیک را هشدار ده ». انجام گرفت و به دعوت از چهل تن از نزدیکان و اطرافیان انجامید، آن حضرت به صراحت علی (علیه السلام ) را - که در آن روز تنها پانزده سال داشت - به عنوان برادر، وصی و جانشین خود معرفی کرد. اقدامی که باعث استهزاء قریش نسبت به ابو طالب شد.(2) و در آخرین اقدام رسمی و علنی در «حجه الوداع » آشکارا علی (علیه السلام ) را به عنوان ولی و صاحب اختیار مومنان معرفی کرد و از همه مسلمانان خواست تا با او پیمان ولایت ببندند.(3)

و در

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2508


1- سوره شعرا، آیه 214.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : شیره حلبی ، ج 1، ص 321؛ بحارالانوار، ج 18، ص 163.
3- بهترین و جامع ترین منبع در بررسی ماجرای غدیر کتاب گرانسنگ الغدیر نگاشته علامه نستوه امینی است .

آستانه رحلت نیز از حاضران خواست تا به او کاغذ و قلم بدهند تا مطلبی را برای آنان بنگارد که مانع ضلالت مسلمانان تا قیامت شود، که به اذعان بسیاری از محققان ، مقصود آن حضرت تصریح بر خلاف و جانشینی حضرت امیر (علیه السلام ) بوده است .(1)

فداکاری ، خلوص ، عبادت ، ایثار و... حضرت امیر در این دوران چنان زبانزد عام و خاص و ستودنی بود که بارها از سوی خداوند با نزول آیات قرآن ، یا از زبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) مورد تمجید و ستایش قرار گرفت .(2)

فداکاری و از جان گذشتگی علی (علیه السلام ) در جنگ بدر، احد، خندق ، خیبر و... صدور عباراتی ؛ همچون لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار، ضربه علی یوم الخندق افضل من عباده الثقلین . از نمونه های آن است .(3)

مقام و منزلت امام (علیه السلام ) برای تمام اصحاب امری شناخته شده بود، به گونه ای که همگان ایشان را محور حق گرایی می دانستند و به استناد گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) که فرمود: «لا یبغضک الا منافق و لا یحبک الا مومن ؛ تو را جز منافق دشمن نمی دارد و جز مومن دوست نمی دارد».(4) بر اساس دوستی و دشمنی با علی (علیه السلام ) منافقان را از مومنان تمییز می دادند.(5)

گذشته از تجلیل و ستایش از علی (علیه السلام ) که از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به صورت آشکار انجام می گرفت ، گاه این امر به صورت نهانی و در

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2509


1- المراجعات ، ص 356.
2- برای آگاهی از این ستایش ها ر.ک : موسوعه الامام علی بن اءبی طالب ، ج 8، فصل های علی از زبان قرآن ، از زبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و از زبان خود.
3- درباره شجاعت و از خودگذشتگی آن حضرت در جنگ ها ر.ک : همان ، ج 9، ص 421 - 439.
4- الغدیر، ج 3، ص 184؛ کنز العمال ، ج 11، ص 622.
5- قرب الاسناد، ص 26؛ المستدرک علی الصحیحین ، ج 3، ص 129؛ المعجم الاوسط، ج 2، ص 328.

حضور یک یا چند تن از اصحاب اتفاق می افتاد. در چنین مواردی ، گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از حوادث پس از رحلت خود پرده بر می داشت و به منزله هشداری بود بر ضرورت همراهی با علی (علیه السلام ) یا خطر مخالفت با او. گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) خطاب به همسرش عائشه :

«چنان نباش که سگان حواءب بر تو پارس کنند». که با عبور عائشه از منطقه حواءب در جنگ جمل خودنمایی کرد.(1) و نیز سخنان هشدارآمیز حضرت به زبیر - که پس از بیاد آوردن این سخنان از سوی علی (علیه السلام ) که در مذاکره ای خصوصی ، باعث بیدرای زبیر و رها کردن جنگ جمل شد -(2) از نمونه های آن است .

تاکید بر فضائل اهل بیت علیهم السلام و امامت ائمه علیهم السلام نیز مشهود است . روایات ظهور مهدی (علیه السلام ) که در آنها بر بسیاری از ویژگی های آن حضرت هماهنگ با روایات جوامع شیعی تاکید شده و از نگاه قریب به اتفاق محققان اهل سنت جزء روایات متواتر است ، و روایت : «مثل اءهل بیتی ، مثل سفینه نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق ؛ مثل اهل بیت من مثل کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کس از آن کناره گرفت غرق شد.»(3)

از نمونه های این دست از اخبار نقل شده از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) درباره فضائل اهل بیت علیهم السلام است .

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2510


1- شرح نهج البلاغه ، ج 9، ص 310؛ تاریخ یعقوبی ، ج 2، ص 181.
2- شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 233، امالی شیخ طوسی ، ص 137.
3- قرب الاسناد، ص 8، خلاصه عبقات الانوار، ج 4، ص 44.

ز سوی دیگر، چنین تجلیلی برای گروهی از اصحاب و نیز منافقان که فاقد ایمان و تقوا بودند، سخت دشوار می نمود و باعث برانگیختن حس حسادت و احیانا عداوت آنان به اهل بیت علیهم السلام و کانون آن ؛ یعنی علی (علیه السلام ) می شد. بدین جهت بارها زمینه های آزار علی (علیه السلام ) و فاطمه سلام الله علیها را فراهم ساختند.

گران آمدن نشر فضایل علی (علیه السلام ) برای جمعی از اصحاب از نگاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )، پنهان نبوده است ، بهترین شاهد مدعا اشاره خداوند در آیه ابلاغ است ، آنجا که می فرماید: یا اءیها الرسول بلغ ما اءنزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین (1) ای پیامبر آنچه از جانب پرودرگارت به سوی تو نازل شده ، ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای و خدا تو را از (گزند) مردم نگاه می دارد، آری ، خدا گروه کافران را هدایت نمی کند.»

بررسی ابلاغ ولایت علی (علیه السلام ) چه خطر و نگرانی را برای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) داشته که خداوند با اعلام محافظت از ایشان این نگرانی را برطرف می سازد؟ آیا جز آن است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از ریشه های تعصبات جاهلی مردم که هنوز در تاریک خانه دلهای آنان جای داشت و از حاکمیت ارزش های غیر الهی در اندیشه آنان نگران بود؟! باری ،

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2511


1- سوره مائده ، آیه 67.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می دانست که پذیرش ولایت و وصایت جوانی که تنها سی و سه بهار از عمرش می گذشت و او نیز بسان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از تیره بنی هاشم بوده و در اجرای عدالت و احکام الهی بسیار سخت گیر و جدی است ، برای بسیاری از مردم سنگین و ناگوار است . نگرانی هایی که بعدها به واقعیت و باعث بیست و پنج سال خانه نشینی آن حضرت شد.

این مخالفت ها و حسادت ها تا زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) ادامه داشت ، اما به هر حال حضور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) مانع از گسترش آن می شد. اما پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) زمینه برای آشکار شدن و عینیت بخشیدن به تمام دغدغه های درونی بسیار فراهم شد و آنان به آرزوی دیرینه خود که همانا سپردن علی (علیه السلام ) به چاه فراموشی و محو او از تاریخ بوده دست یافتند.

اما اینکه که زمام کار را به دست گرفتند و بر سیاست چیره شدند، با فرهنگ و اندیشه مسلمان که سرتاسر با فضائل علی و اهل علیهم السلام عجین شد، چگونه چاره اندیشی کنند. منطقی رین کاری که هر سیاستمداری در چنین شرائطی انجام می دهد، از بین بردن اسناد مکتوب و جلوگیری از ثبت اسناد جدید و نیز ممانعت از انتشار محتوای اسناد است . این درست همان کاری است که

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2512

ابوبکر و عمر انجام دادند و عثمان نیز البته نه از روی درایت شخصی اش - که فاقد آن بود - بلکه با مشورت مشاورانی ؛ هم چون مروان آن را دنبال کرد.

باری ، مگر نه آن است که ابوبکر و عمر، روایات مکتوب خود و اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را طی دستور العملی گردآوری کرده و سوزاندند؟! آیا آنان از کتابت هرگونه حدیث به استثنای روایات احکام - آن هم به صورت محدود - جلوگیری نکردند؟ و آیا آنان با فراخوانی ناقلان حدیث به مدینه و به زندان افکندن گروهی دیگر و مراقبت شدید امنیتی . از انتشار احادیث جلوگیری نکردند؟!

2-محور روایات نکوهش خلفا

انگیزه ای که حاکمان را واداشت تا فضائل اهل بیت علیهم السلام را پنهان سازند، به صورت کاملا طبیعی آنان را مجاب ساخت تا روایاتی را که در آنها به نحوی نکوهش آنان و طرفدارانشان انعکاس یافته بود، محو سازند؛ زیرا سیاست تحکیم دستگاه حکومتی خلفاء زمانی به طور کامل به تحقق می پیوست که در کنار به فراموشی سپردن فضائل علی و فرزندانش علیهم السلام نکوهش مکتب خلفاء نیز به فراموشی سپرده شود.

آنان برای دستیابی به این هدف از دو شیوه بهره جستند:

1. با ساختن روایاتی دروغین ، شخصیت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را تا سر حد انسان های معمولی و پر لغزش - که گاه کارهای ناروایی ، همچون دشنام ، ناسزاگویی و لعن اشخاص از آنان سر می زند - پایین آوردند، تا کسی به سخنان نکوهش آمیز پیامبر اکرم (صلی الله علیه

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2513

و آله و سلم ) برای قضاوت منفی درباره شخصیت افراد استناد نکند.

2. با شیوه مخالفت با نقل ، کتابت و تدوین حدث ، خاطره این گونه روایات را از اذهان پاک کردند تا در فرصتی مناسب روایاتی در ستایش آنان برساخته شده و میان مسلمانان منتشر گردد.

در راستای شیوه نخست ، روایاتی نظیر روایت زیر را از زبان آن حضرت جعل کردند: اللهم انما اءنا بشر فاءیما رجل من المسلمین سببته ، اءو لعنته ، اءو جلدته فاجعلها له زکاه و رحمه ؛ خدایا من بشری بیش نیستم ، پس هر یک از مسلمانان را که دشنام دادم ، یا لعن کردم یا تازیانه زدم این کیفر را برای او مایه رشد و رحمت قرار ده .(1)

طبق این دست از روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) تصریح می کند که من بشری بیش نیستم ، اما این جای شگفتی ندارد؛ زیرا بارها در قرآن بر آن تاکید شده است ، با این تفاوت که طبق تصویر قرآنی ، او بشری معصوم و پیراسته دامن و پیامبر اکرم است ، اما طبق این روایات او مرتکب لغزش های شگفت آوری می شود. دیگر آن که لعن و دشنام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )، نه تنها باعث هیچ منقصتی برای کسی نمی شود، بلکه به عکس پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از خدا می خواهد که باعث قربت ، رشد و رحمت او شود! و البته که دعای پیامبر اکرم مستجاب است !

بنابراین ، اگر پیامبر اکرم (صلی الله

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2514


1- صحیح مسلم ، ج 8، ص 25.

علیه و آله و سلم ) ابو سفیان ، معاویه و برادرش یزید را نفرین کرد.(1) یا وقتی معاویه و عمرو بن عاص را این چنین نفرین کرد:

خدایا! آنها را در فتنه به سختی گرفتار کن و در دوزخ به بدترین وضعی نگونسار ساز.(2) یا خاندان بنی امیه را شجره ملعونه مورد اشاره قرآن دانست .(3) یا مروان بن حکم را هنگام ولادت به جای دعا نفرین کرد،(4) همه اینها مایه کمال و رحمت برای آنان باشد!

مخالفت قریش با کتابت حدث توسط عبدالله بن عمرو بن عاص بهترین گواه مدعاست . آنان خطاب به او گفتند: آیا هر آنچه از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می شنوی ، می نویسی ، و حال آن که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بشری است که در حال خشنودی و ناخشنودی سخن می گوید.(5)

پیداست آنچه مورد نظر قریش بوده ، احادیث ، فضائل و رذائل اشخاص است که از نظر آنها در حال خشنودی ، یا ناخشنودی شخصی بیان شده و فاقد اعتبار است !! و الا احادیث احکام ، یا اخلاق و... کاری به خشنودی ، یا ناخشنودی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نداشته است .

یکی از محققان مصری می نویسد:

«گروه هایی از مردم را پیامبر لعن و کسانی را طرد کرده بود. جلوگیری از نشر احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )، باعث می شد که کم کم چگونگی آنها از یاد برود و داوری پیامبر اکرم درباره آنها به فراموشی سپرده شود، و حکومت در بهره گیری

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2515


1- شرح نهج البلاغه ، ج 6، ص 289؛ شرح الاخبار، ج 2، ص 147.
2- مسند اءحمد بن حنبل ، ج 4، ص 421.
3- و ما جعلنا الرویا التی اءربناک الا فتنه للناس و الشجره الملعونه فی القرآن ... سلام الله علیهاوره اسراء، آیه 60) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) با نزول این آیه و پس از آگاهی از قتل و غارت های بنی امیه ، تا پایان عمر هرگز خندان دیده نشد ر.ک : المستدرک علی الصحیحین ، ج 4، ص 48.
4- المستدرک علی الصحیحین ، ج 4، ص 481.
5- مسند اءحمد بن حنبل ، ج 2، ص 162؛ المستدرک علی الصحیحین ، ج 1، ص 106.

آنها، در میان مردم مشکلی نداشته باشد».(1)

مخالفت با مصحف حضرت امیر (علیه السلام ) را نیز می بایست بر همین اساس ارزیابی کرد؛ زیرا بر اساس مدارک تاریخی ، از جمله ویژگی های مصحف حضرت امیر (علیه السلام )، گذشته از رعایت ترتیب آیات و سور، ارائه تفسیر و تاءویل و اسباب نزول بوده است که بالطبع بسیاری از حقائق تاریخی در لابلای آیات مرتبط ارائه شده بود.(2)

3-بنیان گذاری راءی و اجتهاد در برابر نص

برخی از صاحب نظران شیعی ، بر این باورند که هدف خلفاء از نقل و کتابت حدیث هموار ساختن زمینه برای راءی گرایی و گریز از روبرو شدن با نصوص دینی بوده است .

استاد شهرستانی در این باره چنین آورده است :

«از بحث های گذشته به این نتیجه می رسیم که عامل حقیقی نهان در ورای منع حدیث ، تنها مخفی کردن فضائل اهل بیت علیهم السلام نبوده است ، بلکه هدف آفرینش فضای فقهی جدید بوده تا خلیفه از رهگذر آن بتواند خلاء ناتوانی فقهی خود را پر نماید... مردم می دانستند که مشرّع ، خدا و رسل او است . از این رو می خواستند احکام را تنها از کسی فراگیرند که از خواص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بوده و از اسرار تنزیل و تاءویل قرآن آگاهی کامل داشت . از سی دیگر قضایایی که خلیفه را ناگزیر به فتوا طبق راءی خود می ساخت ، در نصوص روایی نیامده بود و او ناگزیر از اجتهاد بود و دست دیگران را نیز برای اجتهاد باز گذاشت تا او را در اجتهاد و راءی معذور دارند... بدین ترتیب

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2516


1- معالم الفتن ، ج 1، ص 332، به نقل از مقاله تدوین حدیث 6.، فصلنامه علم حدیث ، س 8، ص 28 - 9. 2
2- از این مصحف در فصل سوم سخن خواهیم گفت .

ممانعت از تدوین حدیث امکان راءی و اجتهاد را برای خلیفه فراهم ساخت ».(1)

عبد الهادی فضلی بر این باور است که : «عامل اساسی در منع تدوین حدیث ، که آن را می توان در پرتو بررسی حوادث شکل گرفته پس از سقیفه و معتبر شناخته شدن راءی و اجتهاد در برابر نص دریافت ، از بین بردن نصوص و یا اندک ساختن آن بوده است ، بویژه آن دسته از نصوص که با فضائل اهل بیت مرتبط بود، تا بدین وسیله جریان راءی در برابر نص گرایی تقویت شود و در میدان سیاست به کار آید».(2)

روی آوری خلفاء، بویژه خلیفه دوم به راءی و اجتهاد در برابر نص از مسلمات تاریخی است ، که مورد پذیرش بسیاری از صاحب نظران اهل سنت قرار گرفته است .

دکتر محمد رواس می نویسد: «نخستین استاد مدرسه راءی ، عمر بن خطاب است ، بویژه از گسترش دامنه حکومت اسلامی در پی فتوحاتی که در دوران او رخ نمود و او با مسائلی نوین روبرو شد».(3)

احمد امین نیز معتقد است : «عمر، روشن ترین مصداق به کارگیری راءی و اجتهاد در مسائل و رخدادهاست که از وی آراء فراوانی نقل شده است ».(4)

زیان های ممانعت از نگارش و تدوین حدیث
اشاره

اینک که مشخص شد کار ممانعت از نگارش و تدوین حدیث فاقد انگیزه الهی و تنها با هدف تحکیم پایه های حکومت خلفاء انجام گرفت ، مناسب است زیان های آن را مورد بررسی قرار دهیم :

1. از بین رفتن حلقه اتصال اسناد روایات

جلوگیری از نقل کتابت حدیث طی یک سده بدین معنا است که حلقه اتصال روایات میان تابعان و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم )؛

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2517


1- منع تدوین الحدیث ، ص 357 - 359.
2- دروس فی فقه الامامیه ، ج 1، ص 111.
3- موسوعه فقه ابراهیم النخعی ، ج 1، ص 85، به نقل از مقاله تدوین حدیث 7 فصلنامه علوم حدیث ، ش 9ت ص 33.
4- فجر الاسلام ، ص 236 - 237.

عملا از دست رفته است . چه ، بیشتر صحابه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) تا پیش از پایان پذیرفتن سده نخست از دنیا رفتند. به استناد منابع تاریخی آخرین صحابه ای که از دنیا رفت ابو الطفیل عامر بن وائله بود که هشت سال حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را درک کرد و در سال 110 هجری با داشتن 108 سال عمر، چشم از جهان فرو بست .(1) براستی چند تن از صحابه از چنین عمری طولانی برخوردار بوده اند؟!

گفتار یک شخصیت سیاسی در این زمینه شنیدنی است . معمر قذافی رئیس جمهور کنونی لیبی می گوید:

«کتاب مقدس موجود کنونی - تورات و انجیل - دچار تبدیل و تغییر شده و فاقد صحت است ؛ زیرا در کتاب مقدس نامی از محمد (صلی الله علیه و آله و سلم ) برده نشده ، در حالی که به یقین می دانیم نام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) چنان که در قرآن آمده در تورات و انجیل نیز برده شده است ...

پس تورات و انجیل دچار تحریف شه است . می پرسیم چگونه تدوین شده اند؟ تماما مثل حدیث شریف . به این معنا که می گوییم : سالیانی پس از عیسی (علیه السلام )، گروهی از مردم که مسیحیان به آنان فرستادگان می گویند متی ، یوحنا، مرقص و پولس آمدند و گفتند: ما انجیلی را که خداوند به عیسی فرستاد از حفظ داریم ... و این امر باعث ظهور چهار انجیل مختلف و متفاوت شد... (درباره

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2518


1- من له روایه فی کتب السته ، ج 1، ص 527؛ تهذیب التهذیب ، ج 5، ص 71.

حدیث نیز) در قرن دوم و پس از سالیان طولانی از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) گفتند که : احادیث پیامبر اکرم را گردآورده اند و معنای این سخن آن است که مسلمانان پس از گذشت دو سده از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بنای ثبت احادیث را گذاشتند و پس از دو سده کسی از معاصران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) زنده نبود تا حدیث صحیح را گرد آورد.

وقتی در دوره جمع و تدوین حدیث هیچ یک از صحابه در قید حیات نبودند، چگونه توانستند احادیث صحیح را بنویسند. چنین گردآوری به معنای تکیه کردن بر شنیده ها و معنعن بودن اسناد است ، پس پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از دنیا رفته و کسان پس از او نیز از دنیا رفته اند، آنگاه در هنگام جمع حدث کسی مدعی می شود که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) چنین فرموده است ؟... و چنین حدیثی فاقد سند است ».(1)

می بینید که این چهره سیاسی با تشبیه روایات به کتب مقدس بخاطر تاخیر زمان تدوین از زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و صحابه و احتمال راهیافت تحریف ، تبدیل و خطای حافظه و فقدان اتصال سند، روایات را فاقد اعتبار می داند. ما نمی خواهیم بر گفتار قذافی صحه بگذاریم و آن را از هر جهت درست قلمداد کنیم ، بلکه مقصود آن است که ممانعت از تدوین حدیث طی یک

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2519


1- المدخل الی علوم الحدیث ، ص 12 - 13.

سده و شروع به تدوین پس از دو سده چنین شبهاتی را پیش می آورد.

استاد حسینی جلالی ضمن بر شمردن تشکیک در سنت نبوی به عنوان یکی از زیان های ممانعت از کتابت حدیث ، گفتار برخی از خاور شناسان را در این زمینه آورده است .

به عنوان نمونه - گلدزیهر معتقد است : تمام روایات تدوین ، مجعول است و تمام کتابهای تالیف یافته در زمینه گردآوری احادیث که منسوب به سده نخست است برساخته و فاقد اعتبار است .(1)

پیداست اگر از کتابت حدیث جلوگیری نمی شد و حلقه احادیث تا عصر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) اتصال می داشت ، رخنه ای برای تشکیک در اعتبار سنت نبوی از سوی مستشرقان ، یا امثال معمر قذافی ایجاد نمی شد.

2. رهیافت وضع در روایات

پدیده وضع و جعل یکی از تلخ ترین حوادث فرهنگی در تاریخ اسلام است که در حقیقت جنگی بود از دین علیه دین ، آنچه جاعلان حدیث بر می ساختند، روایاتی بود که بخاطر انتساب ظاهرشان به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) از قداست و اعتبار کاملی برخوردار بودند، با این حال به مثابه تیشه هایی بودند که پیوسته در حال قطع ریشه اسلام و تخریب مبانی عقیدتی و اخلاقی اسلام به کار بسته می شدند.

بررسی تاریخ جعل حدیث ، حقایق بسیار ناگواری را به دست می دهد. به عنوان مثال در میان عوامل و انگیزه های جعل حدیث از انگیزه الحاد و ستیز عقیدتی با دین نام می برند.(2) و روایاتی را که تنها این گروه با چنین انگیزه ای برساخته

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2520


1- تدوین السنه الشریفه ، ص 528 - 532.
2- المجروحین ، ج 1، ص 62؛ کتاب الموضوعات ، ج 1، ص 18.

اند، حدود چهارده هزار روایت بر شمرده اند.(1)

و معروف است وقتی که محمد بن سلیمان زندیق معروف ابن ابی العوجاء را دستگیر کرده و حکم اعدام او را صادر کرد، او چنین اعتراف کرد: «به خدا قسم میان شمار چهار هزار روایت جعل کرده ام که در میان آنها حلال را حرام و حرام را حلال معرفی کرده ام ، و در روز روزه شما را به افطار و در روز افطار شما را به روزه واداشتم .»(2)

حال اگر سایر انگیزه ها؛ هم چون انگیزه های مذهبی ، سیاسی ، اخلاقی و... را به این انگیزه ، یعنی ستیز دینی بیافزاییم با انبوه زیادی از روایات مجعول برخورد خواهیم کرد.(3) از این رو اگر می خوانیم که بخاری از میان ششصد هزار روایت تنها بیش از هفت هزار روایت را برگزید و در صحیح خود گرد آورد و مالک از میان صد هزار روایت تنها سه هزار روایت ، ابو داود از میان پانصد هزار حدیث تنها پنج هزار و دویست روایت ، مسلم از میان سیصد هزار روایت تنها هفت هزار و دویست حدیث ، و احمد بن حنبل از میان هفتصد و پنجاه هزار روایت ، حدود سی هزار حدیث و... را آورده اند؛ جای شگفتی نخواهد داشت .

با صرف نظر از روایات ضعیف و موضوعی که در این جوامع روایی وجود دارد، و به رغم آن که بسیاری از روایات مجعول از صفحه تاریخ محو شده است ، یکی از محققان معاصر اهل سنت در مقدمه کتاب «موسوعه الاحادیث و الاثار و الضعیفه و الموضوعه » هفتاد و هشت عنوان کتاب در زمینه تبیین

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2521


1- کتاب الموضوعات ، ج 1، ص 20.
2- کتاب الموضوعات ، ج 1، ص 37، اءحادیث اءم المومنین عائشه ، ج 2، ص 327.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : الوضع فی الحدیث ، ج 1، ص 265 - 280؛ اءصول الحدیث ، ص 132 - 133.

و معرفی روایات مجعول معرفی کرده است .(1)

همه اینها نشان گر گوشه هایی از گستردگی دامنه پدیده شوم جعل و وضع روایات است . حال باید صادقانه پرسید: اگر خلفاء با نقل و کتابت حدیث مخالفت نمی کردند و این میراث گرانسنگ به صورت اسنادی مکتوب در می آمد، آیا حدیث با چنین گستردگی جعل روبرو می شد؟ آیا اگر خلفاء، خیر خواهی دین و مسلمانان می بودند، نمی بایست در می یافتند که هزاران دشمن خارجی و داخلی ، اعم از زنادقه یهود، فرقه سازان و... در کمین فرصت مناسبی برای تخریب پایه های دین اند؟ آیا آنان قرآن نخوانده بودند که خداوند در بلندترین آیه تنها برای جلوگیری از خطا و اشتباه و فراموشی از مسلمانان می خواهد که به هنگام قرض دادن به یکدیگر آن را مکتوب ساخته و حتی به امضای شاهدانی برسانند؟!(2)

به عبارت روشن تر حتی اگر خطر جعل جاعلان وجود نداشت ، خطر فراموشی و خطا در نقل روایت - که طبیعی هر انسانی است - نگارش حدیث را ضروری می ساخت . چگونه است که خلفاء برای کتابت قرآن به رغم نگاشته بودن آن در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به صورت صحف و گردآوری آن به صورت مصحف خود را به زحمت انداختند، تا آنجا که عثمان پس از مشورت با صحابیان مصاحف پراکنده را در آتش سوزاند،(3) با آن که شمار زیادی از مسلمانان حافظ قرآن بودند و احتمال خطا و جعل بخاطر اعجاز ساختاری و نیز تضمین الهی در آن وجود نداشت . اما درباره حدیث نه تنها به کتابت و تدوین

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2522


1- موسوعه الاحادیث و الاثار الضعیفه و الموضوعه ، ج 1، ص 209 - 211.
2- سوره بقره ، آیه 282.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مناهل العرفان ، ج 1، ص 260؛ التمهید فی علوم القرآن ، ج 1، ص 338 - 354.

آن تشویقی به عمل نیاوردند، بلکه با شدت و با استفاده از تمام قدرت مانع انتشار و ثبت آن شدند؟! آیا آنان و کسانی که کار خیانت آلودشان را توجیه کرده اند، در پیشگاه تاریخ پاسخی در خور دارند؟!

برخی از محققان منصف اهل سنت خود به این حقیقت اذعان کرده اند که منع تدوین حدیث زمینه ساز راهیافت جعل حدیث شده است .

محمد ابوریه در این باره می نویسد:

«از جمله آثار تاخیر تدوین حدیث تا سال های آغازین سده دوم ، گسترش بدون حد و مرز و بدون ضابط باب وضع و گسترش دروغ بود. تا بدانجا که شمار روایات مجعول به هزاران روایت رسید و بسیاری از آنها در میان و نگاشته های مسلمانان در شرق و غرب جهان اسلام راه یافت ».(1)

دوره دوم : تدوین جوامع روایی
اشاره

مهم ترین و نقش آفرین ترین دوره در میان ادوار حدیثی اهل سنت ، دوره دوم است که در آن جوامع روایی اهل سنت به عنوان میراث حدیثی آنان فراهم آمد؛ زیرا تمام ادوار پسین تا دوران معاصر به گونه ای متاثر از این دوره و کتابهای نگاشته شده در این دوره است . ظهور کتابهای حدیثی ، همچون «موطا مالک »، «مسند احمد بن حنبل »، «صحیح بخاری »، «صحیح مسلم » و... مربوط به این دوره است .

اینک به بررسی این کتابها و مولفان آن می پردازیم :

1. موطاء مالک بن اءنس (م 179)

مالک بن انس در سال 93 هجری در مدینه به دنیا آمد و در سال 179 هجری در همین شهر چشم از جهان فرو بست .(2) او در مدینه از حضور اساتید و مشایخ حدیثی ناموری

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2523


1- اءضواء علی السنه المحمدیه ، ص 121.
2- تاریخ الاسلام ، ج 11، ص 318.

که جزء بزرگان تابعان بودند. همچون : ربیعه الرای ، ابن شهاب زهری ، زید بن اءسلم ، یحیی بن سعید انصاری و... بهره جست .(1) او هم چنین مدتی از محضر امام صادق (علیه السلام ) بهره گرفت و پیوسته آن حضرت را به کثرت عبادت می ستود.(2) مالک یکی از ائمه چهارگانه فقه اهل سنت و بنیان گذار فقه مالکی است . تکیه بر سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) و تا حدود زیادی پرهیز از راءی و قیاس از ویژگی های فقه اوست .(3)

مالک ، کتاب موطا را در پاسخ به درخواست منصور عباسی نگاشت . شافعی چنین نقل می کند:

«منصور در سال 148 هجری به مدینه آمد و مالک بن انس را طلبید و به او گفت : مردم در عراق دچار اختلاف شده اند از تو می خواهیم که کتابی برای مردم فراهم آوری تا باعث اجتماع و اتحاد مردم شود. مالک در پاسخ منصور - خلیفه عباسی - اقدام به تدوین موطا نمود».(4)

او از میان صد هزار حدیث ده هزار روایت را انتخاب کرد و برای تنقیح روایات ، پیوسته به آنها مراجعه می کرد و با محک قرآن و حدیث می سنجید تا آن که بالاخره شمار روایات به سه هزار روایت ، تقلیل یافت .

از نگاه برخی از محققان اگر مالک فرصتی دیگر می یافت ، در پی مراجعه مکرر همه روایات کتابش را حذف می کرد.(5)

مالک ، پس از نگاشتن کتاب خود آن را بر فقهای مدینه عرضه کرد و بخاطر کوشش زیادی که در تنقیح و پیراسته ساختن کتاب خود به عمل آورد،

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2524


1- سیر اعلام انبلاء، ج 8، 49، در این میان ابوبکر عبدالله بن یزید معروف به ابن هرمز (م 148) بیشترین تاءثیر در تربیت علمی او داشته است . ر.ک : موطا مالک ، ج 1، ص 20.
2- امای صدوق ، ص 134؛ الخصال ، ج 1ت ص 167.
3- حلیه الاولیاء، ج 6، ص 324 - 326.
4- اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 313.
5- اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 310 - 311.

نام آن را موطا گذاشت که به معنای کتاب منقح و آماده است .(1)

مالک خود گفته است :

«پس از تالیف کتاب آن را بر هفتاد تن از فقهای مدینه عرضه کردم و چون همگی در محتوای کتاب با من موافقت داشتند آن را موطا (به معنای موافقت شده ) نامیدم ».(2)

کتاب موطا، کهن ترین کتاب روایی تدوین یافته اهل سنت است که در سده دوم نگاشته شده و به دست ما رسیده است . ابوریه به نقل از ابهری آورده است که مالک در این کتاب 1720 روایت آورده که از آن میان 600 حدیث مسند، 222 حدیث مرسل ، 613 حدیث موقوف (= گفتار صحابه ) و 285 روایت گفتار تابعان (= مقطوع ) است .(3)

با توجه به قدمت این کتاب و پدیده استنساخ ، نسخه های موطا دچار اختلاف شده است که شمار آن را تا سی نسخه گفته اند.(4) بنا به نقل سیوطی که خود از شارحان موطا است ، مشهورترین نسخ موطا چهارده نسخته است که از میان آنها معروف ترین نسخه ها، عبارتند از: 1. نسخه یحیی بن یحیی ؛ 2. نسخه محمد بن حسن شیبانی ؛ 3. نسخه اءبو مصعب زهری ؛ 4. نسخه ابن وهب (5) و از میان آنها نسخه یحیی بن یحیی لیثی (م 234) را صحیح ترین نسخه دانسته اند.(6)

کتاب موطا بخاطر جایگاه علمی و فقهی مالک در میان اهل سنت - و نیز دقت مولف در نگارش - از احترام ویژه ای برخوردار است . شافعی معتقد است : صحیح ترین کتابها در زمین پس از قرآن ، موطا مالک است .(7) و دهلوی کتاب «موطا» و «صحیح بخاری »

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2525


1- راویان مشترک ، ج 2، ص 777. به نقل از شرح زرقانی بر موطا، ج 1، ص 12.
2- مقدمه موطا، ج 1، ص 4؛ الحدیث و المحدثون ، ص 246.
3- اءضواء علی السنه المحمدیه ، ص 311. شمار روایات کنونی موطا به مراتب بیش تر این رقم است .
4- تاریخ عمومی حدیث ، ص 124. برخی از دانشمندان ؛ همچون دار قطنی و ابو الولید باجی ، کتابی با عنوان «اختلاف الموطا» نگاشتند.
5- برای تفصیل بیشتر ر.ک : موطا مالک ، ج 1، ص 10 - 16.
6- برای تفصیل بیشتر، ر.ک : موطا مالک ، ج 1، ص 16.
7- برای تفصیل بیشتر ر.ک : موطا مالک ، ج 1، ص 4؛ اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 310.

و «مسلم » را در بالاترین سطح اعتبار می شناسد.(1)

عالمان اهل سنت بر موطا مالک شرح هایی نگاشته اند که از جمله آنها می توان به شروح ذیل اشاره کرد: دو شرح مطول و مختصر جلال الدین سیطوی بر موطا به نام های : 1. کشف المغطاءفی شرح الموطا 2. تنویر الحوالک فی شرح و موطاء مالک و شرح عبد الباقی زرقانی از عالمان مصری در سده یازدهم .

کتاب موطا مالک بخاطر آوردن روایات مرسل ، و نیز جانبداری از مکتب نقل گرایان در برابر مکتب عقل گرایان عراق و... مورد نقل قرار گرفته است .(2)

موطا مالک دارای 3091 روایت و در دو جلد منتشر شده است .

2. مسند احمد بن حنبل (م 241)
اشاره

احمد بن حنبل که از نظر نسب از مردم مرو خراسان به شمار می رود، در سال 164 هجری در بغداد به دنیا آمد. و در سال 341 در همین شهر چشم از جهان فرو بست .(3) او تحصیل خود را در این شهر دنبال کرد و برای فراگیری دانش بیشتر به شهرهای مختلف ؛ همچون مدینه ، بصره ، کوفه و... مسافرت نمود و از درس اساتید و مشایخ حدیث ؛ هم چون وکیع ، سفیان بن عیینیه ، هشیم بن بشیر، قاضی ابو یوسف ، شافعی و... بهره جست (4) احمد بن حنبل بنیان گذار فقه حنبلی و یکی از امامان چهارگانه فقه اهل سنت است . او بنا به نقل ابن ندیم ، 13 کتاب به رشته تحریر در آورد که «المسند» و «العلل » مهم ترین آنها به شمار می روند.(5)

او بخاطر اعتقاد به قدیم بودن قرآن ،، از سوی مامون و بویژه معتصم عباسی متحمل

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2526


1- اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 310.
2- علم حدیث ، ص 36.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 180.
4- ذهبی شمار زیادی از اساتید او را نام برده است . ر.ک : همان ، ص 180 181.
5- الفهرست ، ص 285؛ الاعلام ، ج 1، ص 203.

تازیانه و زندان شد، اما پس از حاکمیت متوکل و پایان بخشیدن به حاکمیت علمی معتزله ، از جایگاه احترام آمیز ویژه ای برخوردار شد و عقاید و فقه او به سرعت انتشار یافت .(1)

با توجه به این که در اواخر سده دوم ، گرایش ویژه ای به مسند نویسی در میان محدثان پدیدار شد و کسانی ؛ همچون سلیمان بن جارود طیالسی (م 204)؛ عبیدالله بن موسی (م 213)؛ عثمان بن ابی شیبه (م 239)؛ به مسند نویسی روی آوردند، احمد بن حنبل با توجه به گستردگی روایاتی که به آنها دست یافته بود، اقدام به تدوین مسند نمود.

او روایات مسند را از میان هفتصد و پنجاه هزار روایت انتخاب کرد و پیوسته به نوشتن و گردآوری آنها در برگه هایی که حکم چرکنویس داشت اقدام کرد. سپس بخاطر احساس پایان یافتن عمر آنها را بر فرزندان و نزدیکان خود خواند و پیش از پالایش و ویرایش آنها از دنیا رفت . آنگاه فرزندش عبدالله و نیز شاگردش قطیعی روایاتی بر آن افزودند و مسند به صورت کنونی درآمد.(2)

شمار روایات مسند بر اساس چاپ های اخیر انجام شده 27718 (بر اساس چاپ دار الفکر) یا 27519 (بر اساس چاپ دار الحدیث ) است .

المسند الاحمد فیما یتعلق بمسند اءحمد از ابن جزری و عقود الزبرجد علی مسند الامام احمد از سیوطی از شرح های مسند ابن حنبل اند.(3)

مسند ابن حنبل در بوته نقد

به رغم آن که احمد بن حنبل از اعتبار مسند خود دفاع کرده و گفته است : «من این کتاب را به عنوان راهنمای مسلمانان تدوین کردم که اگر مردم در سنتی از رسول خدا

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2527


1- سیر اعلام النبلاء، ج 11، ص 222؛ تاریخ الاسلام ، ج 18، ص 16.
2- مسند نویسی ، ص 333 - 334 به نقل از ابن جزری و سفارینی .
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مسند نویسی ، ص 350 - 351.

(صلی الله علیه و آله و سلم ) اختلاف کردند به آن مراجعه کنند و اگر در آن نیافتند، باطلش انگارند».(1) اما بر این کتاب نقدهایی وارد شده است ، از جمله :

1. کتاب مسند در زمان حیات مولف و با نظارت خود او تکمیل و تنقیح نشد. فزونی هایی که توسط فرزند ابو عبدالله و نیز شاگردش ابوبکر قطیعی انجام گرفته ، شاهد آن است . این امر از اتقان کتاب می کاهد، بویژه آن که گفته اند در زیادات «قطیعی » احادیث موضوع نیز راه یافته است .(2)

2. از آنجا که احمد بن حنبل خود تصریح می کند، که ما به عکس روایات حلال و حرام (احکام ) در روایات فضائل تسامح می کنیم و در صحت سند سخت گیری روا نمی داریم .(3) از اعتبار این دست از روایات کاسته می شود؛ زیرا همین تسامح عملا به انعکاس روایات مجعول می انجامد.

بر این اساس شماری از صاحب نظران همچون زین الدین عراقی بر وجود روایات ضعیف در مسند احمد بن حنبل و تا حدودی روایات مجعول پای فشرده اند.(4)

محمود ابو ریه پس از نقل دیدگاه های صاحب نظران درباره مسند چنین آورده است :

«این ها نقطه نظرات عالمان نامداری بوده که ذکر آنها را درباره مسند احمد مناسب دیدم و همین مقدار برای معرفی مسند و ارزش و اعتبار آن بسنده است و نشان می دهد، به عکس آنچه مشهور است ، مسند جزء منابعی است که نمی توان به آن اعتماد، یا استدلال کرد و حکم آن بسان سایر مسانید است ».(5)

3. صحیح محمد بن اسماعیل بخاری (م 256)
اشاره

ابو عبدالله محمد بن اسماعیل بخاری در سال 194

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2528


1- اءضواء علی السنه المحمدیه ، ص 345؛ خصایض المسند، ص 21.
2- ر.ک : مسند نویسی ، ص 334 - 335.
3- اضواء عی السنه المحمدیه ، ص 344.
4- تدریب الراوی ، ج 1، ص 171؛ القول المسدد، ص 3 - 4.
5- اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 347.

هجری در بخارا به دنیا آمد. او بخشی از تحصیلات خود را در موطن خود دنبال کرد، و از آنجا که پدرش پس از درگذشت ، ثروت زیادی برای او به ارث گذاشت او با استفاده از این ثروت برای تکمیل معلومات و استفاده از مشایخ حدیث به شهرهای مشهور در خراسان ، عراق ، حجاز و شام مسافرت نمود.(1) او بخاطر حفظ احادیث زیاد و تبحر در زمینه حدیث شناسی مورد تکریم عالمان عصر خود قرار گرفت . او از اساتید و مشایخ بزرگ عصر خود همچون : ابو زرعه رازی ، احمد بن حنبل ، یحیی بن معین و اسحاق بن راهویه حدیث آموخت .(2)

بخاری پس از مسافرت های مکرر، در سال 256 به زادگاه خود بازگشت و در سال 256 هجری در خرتنگ یکی از روستاهای سمرقند وفات یافت .(3)

بخاری خود درباره انگیزه فراهم آوردن صحیح گفته است : روزی نزد استاد خود اسحاق بن راهویه بودیم که گفت : چه می شد اگر کتاب مختصری درباره سنت صحیح رسول اکرم فراهم می کردید. این امر در دلم نشست و شروع به گردآوری جامع روایی صحیحی نمودم و صحیح خود را از میان ششصد هزار روایت گرد آورد.(4)

او می گفت : من صد هزار حدیث صحیح و صد هزار حدیث غیر صحیح را در حفظ دارم (5) و این امر نشان گر کثرت روایات در عصر بخاری و نیز ضعیف و جعلی بودن بسیاری دیگر از روایات است .

ابن حجر درباره انگیزه بخاری معتقد است :

چون بخاری مسانید را ملاحظه کرد، به این نتیجه رسید که روایات صحیح و ضعیف در آنها درهم آمیخته ،

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2529


1- تاریخ مدنیه دمشق ، 52، ص 50؛ تذکره الحفاظ، ج 2، ص 555؛ سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 392.
2- تاریخ مدنیه دمشق ، ج 52، ص 50! 52؛ سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 394! 396.
3- تاریخ مدنیه دمشق ، ج 52، ص 56.
4- سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 401؛ مقدمه فتح الباری ، ص 5.
5- تذکره الحفاظ، ج 2، ص 556.

به گونه ای که تمییز میان آنها برای همگان میسر نیست ، از این رو تصمیم گرفت از میان هزاران حدیث ، احادیث صحیح را گردآوری کند تا برای کسی جای تردید نماند.(1)

بخاری بر اساس شرائطی روایات خود را انتخاب کرد که عبارتند از: اتصال سند تا طبقه صحابه ، عدالت و ضابطه بودن راویان . او گرچه بر این شرائط تصریح نکرده ، اما این شرائط از شیوه او در کتاب قابل برداشت است .(2)

او نگارش کتاب خود را در حرم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) آغاز کرد و برای تکمیل کار، شانزده سال در بصره و شهرهای دیگر درنگ نموده و سپس آن را در زادگاه خود به پایان رسانده است .

می گویند: او برای انتخاب هر حدیث ، اول غسل می کرد، آنگاه استخاره می نمود، سپس دو رکعت نماز به جای می آورد.(3)

بنا به قرائنی بخاری کتاب خود را بر احمد بن حنبل ، یحیی بن معین ، علی بن مدینی و شماری دیگر از محدثان عرضه کرد و آنان به استثنای چهار حدیث بر صحت سایر روایات گواهی دادند.(4)

بخاری خود از حجیت و صحت روایات صحیح خود دفاع کرده و گفته است : «این کتاب میان من و خدایم حجت است . من جز حدیث صحیح در آن نیاورده ام ».(5)

صحیح بخاری در میان عالمان اهل سنت از جایگاه بس ممتازی برخوردار است ، به گونه ای که آن را تالی تلو قرآن و صحیح ترین کتابها، صحیح بخاری است .(6)

ابن حجر در مقدمه شرح خود بر صحیح بخاری در فصلی از اصح بودن صحیح بخاری در زمینه حدیث دفاع

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2530


1- مقدمه فتح الباری ، ص 5.
2- مقدمه فتح الباری ، ص 7! 8؛ اصول الحدیث ، ص 312! 313.
3- علم حدیث ، ص 34، به نقل از مقدمد التاج ، ج 1، ص 15؛ مقدمه جامع الاءصول ، ج 1، ص 186.
4- الحدیث ، و المحدثون ، ص 378.
5- الحدیث و المحدثون ، ص 378.
6- مقدمه ابن صلاح ، ص 20.

کرده است .(1)

نووی می نویسد: «علماء به یکصدا معتقداند که صحیح ترین کتابها پس از قرآن صحیح بخاری و صحیح مسلم است و امت همگی این دو کتاب را پذیرفته اند و کتاب بخاری در مقایسه با صحیح مسلم صحیح تر و فائده اش بیشتر است ».(2) ذهبی نیز شبیه چنین سخنی را ابراز کرده است .(3)

از این عبارت ها که از زبان مشهورترین عالمان و محدثان اهل سنت ارائه شده می توان برداشت کرد که همگان صحیح بخاری را پس از قرآن معتبرترین کتاب می شناسند و از صحیح مسلم در مرتبه سوم یاد می کنند.

صحیح بخاری بنا به تحقیق فواد عبدالباقی دارای 7563 روایت است .

عوامل اعتبار «صحیح بخاری » نزد عالمان اهل سنت

به نظر می رسد عوامل ذیل در برخورداری صحیح بخاری از اعتباری بس رفیع نزد عالمان اهل سنت نقش داشته است :

1. قدمت کتاب ؛ چنان که بیان شد پیش از صحیح بخاری دو کار برجسته در زمینه گردآوری احادیث انجام گرفت که عبارت بودند از: موطا مالک و مسند احمد بن حنبل .

موطا مالک بخاطر فقدان جامعیت و برخورداری از صبغه اجتهادی و نیز مسند احمد بن حنبل به خاطر برخورداری از روایات ضعیف و موضوع ! چنان که تبیین شد! نتوانستند از جایگاه ممتاز صحیح بخاری برخوردار باشند. بنابراین باید اذعان کرد که صحیح بخاری جامع ترین و در عین حال متقن ترین کتابی است که در دیرپاترین تاریخ تدوین حدیث ؛ یعنی در نیمه اول سده سوم فراهم آمد.

2. محتوای صحیح ؛ کسانی که بخاری را تا سرحد تالی تلو قرآن بالا برده و آن را پس از کتاب الهی اصح کتب

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2531


1- مقدمه ابن صلاح ، ص 7! 8.
2- شرح مسلم ، ج 1، ص 14.
3- سیر اعلام النبلاء، ج 12، ص 470.

معرفی کرده اند با مراجعه میدانی به روایات صحیح دریافته اند که کتاب صحیح همان رنگ و بویی را دارد که آنان طالب اند! او نه بسان احمد بن حنبل روایات فضایل اهل بیت علیهم السلام را آورده و نه مثل حاکم نیشابوری چندان دم از محبت خاندان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) زده است و نه هم چون جارالله زمخشری به مذهب اعتزال گرایشی نشان می دهد. وقتی بخاری پس از غسل ، استخاره و نماز چنان زیبا روایات مربوط به تاریخ اسلام و خلفاء را می چیند که نه سیخ بسوزد و نه کباب - و بر پیشانی طرفداران مکتب خلفاء، چین و شکنی ننشیند - چرا کتاب او اصح کتب شناخته نشود!

صحیح بخاری و نقدها
اشاره

به رغم دفاع بخاری از صحت روایات صحیح خود و نیز تاکید بسیاری از عالمان اهل سنت بر اصح بودن صحیح بخاری پس از قرآن ، نقدهای قابل توجهی بر این کتاب شده است :

الف ) ضعف های سندی صحیح بخاری

با آن که درباره روایاتی که بخاری در صحیح آورده ، گفته شده است : «کل من روی عنه البخاری فقد جاوز القنطره ؛ هر کس که بخاری از او نقل کرده باشد از پل (جرح و تعدیل رجالیان ) گذشته است ».(1) اما واقعیت نشان می دهد که او از افراد فاسق و فاجر، خارجی و ناصبی ، و دین به دنیا فروخته ؛ هم چون ، عمرو بن عاص ، مروان بن حکم ، ابو سفیان ، معاویه ، مغیره بن شعبه ، عبدالله بن عمرو بن عاص ، نعمان بن بشیر! که تا آخرین لحظه ملازم

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2532


1- مقدمه فتح الباری ، ص 381؛ الکشف الحثیث ، ص 112؛ الصحیح من السیره ، ج 1، ص 260.

معاویه و فرزندش یزید بود و در تمام جرائم آنان شرکت داشت ! ابو هریره ، عبدالله بن عمر، ابو موسی اشعری ، عبدالله بن زبیر، عمران بن حطان - که از روسای خوارج و از خطبای آنان بود - عروه بن زبیر، عکرمه - حامل انتشار مذهب خوارج و ابا ضیه در مغرب - و... روایات فراوانی نقل کرده است . اما از افراد صادق و سرچشمه معارف اسلامی و معلم فرهنگ غنی اسلام و حدیث ، یا اصلا حدیث نقل نکرده و یا اگر هم نقل کرده نسبت به دیگران بسیار ناچیز و کم است . مثلا از ابو هریره که سال به سال مصاحب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) بود 446 حدیث ، از عبدالله بن عمر 270 حدیث ، از عائشه 242 حدیث ، و از ابوموسی اشعری 57 حدیث و از انس بن مالک بیش از 200 حدیث نقل کرده ، ولی از علی (علیه السلام ) که باب مدینه العلم بود 19 حدیث و از زهرا دختر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) تنها یک حدیث نقل کرده است و از دیگر اهل بیت و علویین و از امام حسن (علیه السلام ) که هم سن عبدالله بن زبیر بود، و زیدبن علی که دارای مسند و امام فرقه زیدیه است و امام صادق (علیه السلام ) که بیشترین سهم را در ترویج فرهنگ اسلامی در دانشگاه مدینه پس از پدر بزرگوارش امام باقر (علیه السلام ) داشت و امام کاظم و امام رضا (علیه السلام ) که از نظر

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2533

دانش و معرفت اسلامی شهره آفاقند، و امام جواد و امام هادی که هم عصر او بودند و هر کدام مرجع علوم ، معارف و حدیث اسلامی به شمار می آمدند، حتی یک حدیث نقل کرده است .(1)

علامه شرف الدین می نویسد:

«از همه زشت تر آن که بخاری در صحیح خود به ائمه اءهل بیت علیهم السلام احتجاج نکرده است ؛ زیرا هیچ روایتی را از صادق ، کاظم ، رضا، جواد، هادی ، زکی عسکری (علیه السلام )، در حالی که معاصر آنان بود نقل نکرد، چنان که از حسن بن حسن ، زید بن علی بن حسین ، یحیی بن زید، نفس زکیه ... و نه دیگر بزرگان عترت طاهره و گل های باغ زهرا؛ بسان عبد الله بن حسن و علی بن جعفر عریضی و دیگران ، هیچ حدیثی نقل نکرده است . و حتی یک حدیث از سبط اکبر و ریحانه پیامبر اکرم و سرور جوانان بهشت حسن مجتبی (علیه السلام ) نیاورده است ، در حالی که گفتار پرچمدار خوارج که بیشترین دشمنی را با اهل بیت علیهم السلام داشت ؛ یعنی عمران بن حطان را آورده است ، همو که در تمجید ابن ملجم و ضربت زدن او به علی (علیه السلام ) چنین سروده است :

یا ضربه من تقی ما اراد بها الا لیبلغ من ذی العرش رضوانا

چه ضربتی بود از آن پرهیزکار! که از آن جز رسیدن به رضایت خداوند هدفی نداشت .

انی لاءذکره یوما فاءحسبه او فی البریه عند الله میزانا

روزی او (ابن ملجم ) را به یاد آوردم و می پندارم

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2534


1- علم حدیث ، ص 352 - 353.

که سنگین ترین میزان نزد خداوند از آن اوست .(1)

علامه محمد حسن مظفر در کتابی تحت عنوان : الافصاح عن رجال احوال الصحاح از 368 راوی نام می برد که حداقل به استناد دو تن از رجالیان معروف اهل سنت به شدت مورد طعن و ضعف قرار گرفته اند.(2)

گذشته از عالمان شیعی ، صحیح بخاری از جهت ذکر راویان ضعیف ، از سوی بزرگان اهل سنت نیز مورد انتقاد قرار گرفته است .

ابن حجر می گوید: «حفاظ در یکصد و ده حدیث بخاری تشکیک کرده و آنها را فاقد صحت می دانند و هشتاد تن از چهارصد راویانی که منحصرا در صحیح بخاری آمده تضعیف شده اند. او خود در مقدمه جلد دوم شرح خود بر بخاری ، اسامی چهارصد تن از راویان ضعیف و علت ضعف آنها را از نگاه رجالیان آورده است ».(3)

حافظ زین الدین عراقی پس از ذکر سخن محمد بن طاهر که گفت : - بخاری و مسلم شرط کرده اند، تنها روایاتی که وثاقت راویان آن اتفاق نظر بوده و تا صحابی مشهور متصل است را آورده اند - می گوید: «این سخن ، سخن درستی نیست ؛ زیرا نسایی گروهی از راویان بخاری و مسلم ، یا هر کدام از آنان را تضعیف کرده است ».(4)

بدرالدین عینی می گوید: «در صحیح بخاری گروهی ذکر شده اند که برخی از رجالیان متقدم آنان را تضعیف کرده اند.»(5)

ب ) ضعف هایی محتوایی صحیح بخاری

گذشته از اشکالهای پیش گفته ، مهم ترین نقد بر صحیح بخاری انعکاس روایاتی است که از هر جهت با فرهنگ و آموزه های قرآن و اهل بیت علیهم السلام حتی از دیدگاه برخی از

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2535


1- اءضواء علی السنه المحمدیه ، ص 327، به نقل از الفصول المهمه فی تالیف المه ، ص 159 و 168. همچنین ر.ک : المراجعات ، ص 415؛ النص و الاجتهاد، ص 527؛ معالم المدرسین ، ج 2، ص 39؛ دراسات الحدیث و المحدثین ، ص 161! 191.
2- علم حدیث ، ص 353.
3- اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 317، به نقل از فتح الباری ، ج 2، ص 81.
4- اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 317، به نقل از فتح الباری ، ج 2، ص 325.
5- اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 317، به نقل از فتح الباری ، ج 2، ص 325.

صاحب نظران اهل سنت مخالفت است . از سوی دیگر قداست و جایگه رفیع این کتاب در میان جامعه دینی اهل سنت باعث شد تا این روایات مورد استناد و اعتنای بسیاری از پژوهشگران قرار گیرد.

بدون تردید اگر مدعی باشیم که صحیح بخاری در شکل دهی به بسیاری از اندیشه های ناصواب کلامی و فقیهی و دور ساختن امت اسلامی از فرهنگ ناب اسلامی و قرآنی به عنوان مهم ترین منعب روایی ، بیشترین نقش را داشته است ، سخنی از روی گزاف نخواهد بود.

«صحیح بخاری » در بُعد توحید، از خدایی یاد می کند که دارای جسم ، اعضاء و جوارح و قابل رویت است و مانند موجودات عادی ، محل اعراض و صفات قابل زوال است . و در بعد نبوت از پیامبرانی یاد می کند که دروغ می گویند، غذای حرام می خورند، زن باره اند، برای فرار از مرگ ، چشم عزرائیل را می کنند، با حال جنابت نماز می خوانند، اشتباه کار و فراموش خاطراند، در نبوت خود تردید دارند، مورد سحر ساحران قرار می گیرند... . و در ابعاد دیگر، قرآن را تحریف شده معرفی می کند. مباشرت با حائض را جائز می شمرد و غنا را مباح معرفی می کند.(1)

الکواکب الدراری از شمس الدین کرمانی (م 786)، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری از ابن حجر عسقلانی (م 852)؛ و عمده القاری فی شرح صحیح البخاری از بدر الدین عینی (م 855) از مهم ترین شرح های صحیح بخاری به شمار می روند.

4. صحیح مسلم بن حجاج قشیری (م 261)
اشاره

ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری در سال 204 هجری در نیشابور به

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2536


1- علم حدیث ، ص 356، برای آگاهی بیشتر از این دست از روایات ر.ک : نجمی ، محمد صادق ، سیری در صحیحین .

دنیا آمد و در سال 261 هجری در همین شهر وفات یافت .(1) وی تحصیل خود را در زادگاه خود پی گرفت و سپس برای تکمیل علم آموزی خود به شهرهای مختلف در عراق ، حجاز، شام و مصر مسافرت کرد. او حدیث را از محضر اساتید نامداری ؛ مانند یحیی بن یحیی ، احمد بن حنبل ، اسحاق بن راهویه و محمد بن اسماعیل بخاری فرا گرفت .(2)

وسعت دانش او در زمینه روایات و نیز پرکاری اش باعث شد که بزرگانی ؛ همچون احمد بن سلمه و ابو عیسی ترمذی که در حدیث همپای او به شمار می رفتند، از او دانش حدیث فرا گیرند.(3)

نووی شماری از کتابهای مسلم را بر شمرده است .(4)

محمد بن ماسرجی می گوید: از مسلم شنیدم گفت : «کتاب صحیح را از میان سیصد هزار حدیث که خود شنیدم ، فراهم آوردم ».(5)

صحیح مسلم پس از صحیح بخاری معتبرترین کتاب نزد اهل سنت است . و بنا به نقل ابن کثیر عالمان در غرب جهان اسلام و ابو علی نیشابوری در شرق جهان اسلام صحیح مسلم را حتی بر صحیح بخاری ترجیح می دهند.(6)

شمار روایات صحیح مسلم 7275 روایت و با حذف مکررات 3018 روایت است .

شرح صحیح مسلم بن حاج از نووی (م 677). الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج از جلال الدین سیوطی (م 911) از مهمترین شرح های صحیح مسلم اند.

مقایسه ای میان صحیح مسلم با صحیح بخاری

گرچه مسلم نیز بسان بخاری روایات را در صورت برخورداری از شرائطی ، صحیح دانسته و در کتاب خود آورده است ، اما در برخی از شرائط با بخاری هماهنگ نیست . مثلا بخاری در نقل حدیث همزمانی راوی

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2537


1- تاریخ بغداد، ج 13، ص 261؛ البدایه و النهایه ، ج 11، ص 41.
2- تاریخ بغداد، ج 13، ص 101؛ تاریخ مدنیه دمشق ، ج 58، ص 86! 87.
3- شرح مسلم ، ج 1، ص 8.
4- شرح مسلم ، ج 1، ص 8.
5- تاریخ بغداد، ج 13، ص 102؛ البدایه و النهایه ، ج 11، ص 40.
6- البدایه و النهایه ، ج 11، ص 40؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 20.

با شیخ حدیث و ملاقات آن دو را شرط می داند، اما مسلم همزمانی را کافی دانسته و ملاقات را لازم نمی داند. از سوی دیگر ملاکهای توثیق از نگاه بخاری و مسلم یکسان نیست . بدین خاطر مسلم روایات برخی از روایان را آورده که بخاری از ذکر آنها اجتناب کرده است .

از سوی دیگر صحیح مسلم را از جهاتی که بیشتر به ساختار و چینش روایات مربوط است بر صحیح بخاری ترجیح داده اند هر چند بخاری از جهت غوص در دانش حدیث و گسترش آگاهی در این زمینه و نیز بهره مندی بیشتر از بزرگان حدیث بر مسلم برتری دارد، چنان که مقام استادی او بر مسلم ، برتری او را تقویت کرده است .(1)

5. سنن ابی داود سلیمان بن اشعث سجستانی (م 275)

ابو داود سلیمان بن اشعث ازدی سجستانی در سال 202 هجری به دنیا آمد و در سال 275 هجری در بصره وفات یافت .(2) او برای فراگیری حدیث به شهرهای خراسان ، شام ، مصر و حجاز مسافرت کرد و در نهایت تا پایان عمر در بصره رحل اقامت افکند. او فقه و حدیث را نزد احمد بن حنبل و صفوان بن صالح ، قتیبه بن سعید و اسحق بن راهویه فرا گرفت .(3)

گفته اند که ترمذی ، نسایی ، صاحبان سنن و ابو عوانه اسفرائینی از او حدیث سماع کرده اند.(4) و او را امام محدثان در عصر خود دانسته اند.(5) ابو داود دارای آثار مختلف علمی ، از جمله کتاب «المسائل » است که در آن به پرسش های احمد بن حنبل پاسخ گفته است .

ابو داود به دنبال آن بود تا احادیثی را گردآورد که

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2538


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : شرح مسلم ، ج 1، ص 11، و 22؛ اصول الحدیث ، ص 316! 318؛ اضواء علی السنه المحمدیه ، ص 322! 339.
2- تاریخ مدنیه دمشق ، ج 22، ص 196؛ الاعلام ، ج 3، ص 122؛ البدایه و النهایه ، ج 11، ص 65.
3- تاریخ مدنیه دمشق ، ج 1، ص 191؛ سیر اعلام النبلاء، ص 13، ص 203؛ تهذیب التهذیب ، ج 4، ص 150.
4- تاریخ مدینه دمشق ، ج 1، ص 192 و ص 197؛ سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 205.
5- تاریخ مدینه دمشق ، ج 1، ص 194.

برای استدلال فقهاء به کار می آمد و احکام از آنها استنباط می شد، بر این اساس کتاب سنن خود را فراهم آورد. ابوبکر بن داسه یکی از راویان سنن از ابو داود این سخن را نقل کرده است : «از روایات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) پانصد هزار روایت نگاشتم و از میان آنها 4800 حدیث انتخاب کردم و روایات صحیح و نزدیک به صحیح را در آن آورد.(1) او کتاب خود را پس از نگارش به رویت احمد بن حنبل رسانده و او کتابش را مورد تاءیید قرار داد.»(2)

بدین خاطر کتاب سنن ابو داود از اعتبار زیادی برخوردار بوده و پس از صحیح بخاری و مسلم در مرتبه سوم قرار دارد.

خطابی می گوید: «در علم حدیث بسان سنن ابو داود نگاشته نشده است ».(3) مشهورترین راویان سنن عبارتند از: ابو سعید بن اعرابی ، ابو علی لؤ لؤ ی ، ابوبکر بن داسه . و کتاب سنن بنا به روایت ابو علی لؤ لؤ ی انتشار یافته است (4) شمار روایات سنن ابو داود بر اساس چاپ دارالسلام 5274 روایت است .

6. سنن محمد بن عیسی ترمذی (م 279)

ابو عیسی محمد بن عیسی ترمذی در سال 209 هجری در روستای بوغ از روستاهای شهر ترمذ در کنار رود جیحون (5) به دنیا آمد و در سال 279 هجری در همین شهر وفات یافت . او حدیث را از مشایخ حدیث ؛ همچون قتیبه ابن سعید، اسحاق بن راهویه و ابو مصعب زهری فرا گرفت و برای طلب حدیث به شهرهای مختلف ؛ از جمله خراسان ، عراق ، حجاز و بغداد مسافرت نمود.(6) آنگاه به زادگاه خود بازگشت

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2539


1- سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 209؛ البدایه و النهایه ، ج 11، ص 64.
2- سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 209.
3- به نقل از علم حدیث ، ص 41.
4- تاریخ عمومی حدیث ، ص 148.
5- ترمذ از شهرهای قدیم ماوراء النهر و شمال بلخ و جزء جمهوری تاجیکستان است . علم حدیث ، ص 47. 3
6- تذکره الحفاظ، ج 2، ص 636؛ تهذیب الکمال ، ج 26، ص 252، سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 271.

و کتاب سنن را در همین شهر نگاشت . برخی گفته اند که او در پایان عمر نابینا شد لذا به او لقب ضریر داده اند.(1) وی دارای حافظه و هوش سرشاری بود. او نخستین کسی است که اصطلاح «حسن » را برای آن دسته از احادیثی که یک درجه از صحیح کمتر است را باب کرد. پیش از او حدیث تنها به صحیح و ضعیف تقسیم می شد.(2)

دانستنی است که این کتاب دارای دو نام مشهور است : 1. جامع ترمذی ؛ 2. سنن ترمذی . و نام نخست آن در میان حدیث پژوهانی ؛ همچون سمعانی ، مزی ، ذهبی ، عسقلانی و... مشهور است .

از نظر البانی این عنوان از آن جهت بر این کتاب زیبنده است که او در کتابش فوائد و علومی را آورده که حتی در صحیح بخاری و سایر کتب یافت نمی شود.(3)

برخی نیز؛ همچون چلپی در کشف الظنون و احمد شاکر بر آن عنوان : الجامع الصحیح » گذاشته اند،(4) ترمذی چنان که خود گفته است کتابش را پس از نگارش بر محدثان حجاز، عراق و خراسان عرضه کرد و آنان کتابش را مورد تاءیید قرار دادند.(5) و در تمجید از آن گفته اند: من کان فی بته هذا الکتاب فکاءنما نبی یتکلم ؛ هر کس در خانه اش سنن ترمذی باشد، گویا پیامبری در خانه دارد.(6)

سنن ترمذی بر اساس چاپ دار السلام 3956 روایت است .

7. سنن احمد بن شعیب نسایی (م 303)

ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب نسایی در سال 215 هجری در شهر نساء از شهرهای قدیم ایران ما بین سرخس و مرو و ابیورد متولد شد. او در سال 303 هجری در پی مضروب

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2540


1- سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 270.
2- اءضواء علی السنه المحمدیه ، ص 334؛ اصول الحدیث ، 331.
3- ضعیف سنن الترمذی ، ص 18.
4- ضعیف سنن الترمذی ، ص 17.
5- تذکره الحفاظ، ج 2، ص 364؛ سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 274.
6- تذکره الحفاظ، ج 2، ص 634؛ سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 274.

شدن در شام مجروح و سپس در مکه از دنیا رفت و میان صفا و مروه مدفون شد.(1) او نزد بزرگانی همچون ، اسحاق بن راهویه (م 237)؛ حصین بن منصور، عیسی بن حماد و... دانش آموخت .(2)

او نسبت به اهل بیت علیهم السلام محبت ویژه داشت . لذا برخی او را به تشیع نسبت داده اند.(3) او کتابی به نام «خصائص » در فضائل امیرالمومنین دارد و خود می گوید: وقتی وارد شام شدم مردم آن سامان را منحرف از علی (علیه السلام ) یافتم ، از این رو به نگارش این کتاب روی آوردم تا باعث هدایت آنان شود.(4) گویند: پس از تالیف این کتاب شامیان از او خواستند تا کتابی درباره فضائل معاویه بنویسد، اما نسایی گفت : چه بنویسم درباره کسی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ) درباره او فرمود: «لا اشبع الله بطنه ؛ خداوند شکمش را سیر نکند.» آنان با شنیدن این سخن او را مورد هجوم قرار داده و پس از ضرب و شتم از شهر بیرون کردند، که همین حادثه به فوت او در مکه انجامید.(5)

نسایی در آغاز، کتاب مفصلی درباره احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) فراهم ساخت و آن را: السنن الکبری » نامید و در آن روایات صحیح ، حسن و ضعیف را گردآورد و هنگامی که آن را به امیر رمله تقدیم کرد او از نسایی پرسید: آیا همه روایات سنن صحیح است ؟ نسایی پاسخ داد: در این کتاب احادیث صحیح ، حسن و روایای نزدیک به آنها را گرد آورده ام . امیر رمله به او

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2541


1- تذکره الحفاظ، ج 2، ص 701، سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 125. ذهبی ولادت او سال 210 هجری دانسته است .
2- تهذیب التهذیب ، ج 1، ص 36؛ البدایه و النهایه ، ج 11، ص 123.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : خصائص امیرالمومنین ، ص 32 - 34. از جمله مدعیان تشیع نسایی علامه سید محسن جبلی عاملی است . ر.ک : اعیان الشیعه ، ج 8، ص 448. به نقل از همان .
4- سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 129.
5- سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 133.

گفت : احادیث صحیح را از آن استخراج کن . نسایی در پی این درخواست به تلخیص و استخراج احادیث صحیح «السنن الکبری » پرداخت و نام آن را «السنن المجتبی » گذاشت که همان سنن معروف اوست ، که از آن به «السنن الصغیر» نیز یاد می شود و از طریق ابن سنی روایت شده است .

با توجه به ضابطه و متقن بودن نسایی و اعمال شرائط سخت تر از بخاری و مسلم در انتخاب روایات ، سنن او در ردیف صحاح سته به عنوان کتاب معتبر شناخته شد. به گونه ای که برخی آن را بخاطر صح روایات و تنظیم ابواب فقهی همتای سنن ابو داود، یا در مرتبه ای پس از آن دانسته اند.(1)

نسایی از روایان ضعیف ، روایات بس اندکی نقل کرده است . با این حال این کثیر معتقد است : در سنن نسایی راویان مجهول و مجروح و نیز روایات ضعیف ، معلل و منکر آمده است .(2)

از جمله اشکالات سنن نسایی تکرار بیش از حد روایات در آن است که از این جهت در میان صحاح سته منحصر به فرد است . به عنوان مثال روایت نیت شانزده بار در کتاب او تکرار شده است .(3)

در سنن نسایی 5761 روایت آمده است .(4)

8. سنن ابن ماجه قزوینی (م 273)

ابو عبدالله محمد بن یزید ابن ماجه ربعی قزوینی در سال 207 یا 209 هجری تولد و در سال 273 هجری وفات یافت . او برای تکمیل دانش حدیثی خود به شهرهای مختلف علمی آن روزگار؛ از قبیل بغداد، کوفه ، بصره ، شام ، حجاز و ری مسافرت کرد و از مشایخ بزرگ ، همچون

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2542


1- به نقل از مقدمه سنن نسایی ، ص 5.
2- به نقل از اءضواء علی السنه المحمدیه ، ص 335.
3- علم الحدیث ، ص 54.
4- اصول الحدیث ، ص 325.

: علی بن محمد طنافسی ، مصعب بن عبدالله زبیری ، و... علوم حدیث را فرا گرفت .(1)

او دارای کتابی در تفسیر قرآن و کتابی درباره تاریخ قزوین است .(2) اما مهم ترین اثر او کتاب سنن است که در زمینه ابواب فقهی (طهارت تادیات ) در دو جلد نگاشته و در میان صحاح سته اهل سنت به عنوان آخرین کتاب از نظر اعتبار شناخته شده است . البته غالبا مولفان مالکی به جای سنن ابن ماجه ، موطاء مالک را به عنوان کتاب معتبر در میان صحاح سته می شناسند.(3) گذشته از طرفداران مذهب مالکی ، شماری از صاحب نظران ؛ هم چون ابن اثیر جز ری ، موطا مالک را بر سنن ابن ماجه ترجیح داده و برخی دیگر سنن «دارمی » را از سنن ابن ماجه برتر می دانند.(4)

سنن ابن ماجه دارای 4341 حدیث است که حدود 3002 حدیث آن در پنج کتاب دیگر از میان صحاح آمده و از میان روایات باقیمانده تنها 428 حدیث به عنوان روایت صحیح شناخته شده است .(5)

سیوطی برخی از راویان احادیث سنن را اشخاص متهم به کذب و سرقت حدیث دانسته و معتقد است : این دست از احادیث از طریق دیگر نیز نقل شده است .(6)

مصباح الزجاجه از سیوطی و کفایه الحجاجه از سندی از جمله شرح های سنن ابن ماجه اند.

تصویر

دوره سوم : دوره تکمیل و تنظیم جوامع روایی
اشاره

کتابهای هشت گانه روایی نخستین ، یعنی موطاء مالک ، مسند احمد بن حنبل و صحاح سته با توجه به پیشگامی تاریخی ، شخصیت مولفان و اتقان کتابهای نگاشته شده ، در سطحی عالی از اعتبار قرار گرفتند و تلاش های بعدی برای تکمیل و تنظیم جوامع

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2543


1- سیر اعلام النبلاء، ج 13، ص 277 - 278 الاعلام ، ج 7، ص 144.
2- الاعلام ، ج 7، ص 144.
3- کتابخانه ابن طاووس ، ص 322.
4- اصول الحدیث ، ص 327؛ تاریخ عمومی حدیث ، ص 147.
5- اصول الحدیث ، ص 327؛ تاریخ عمومی حدیث ، ص 147.
6- به نقل از تاریخ عمومی حدیث ، ص 147.

روایی متاثر از این جوامع روایی شکل گرفت . بدین ترتیب پس از عرضه جوامع روایی نخستین عالمان حدیث دریافتند که بخش قابل توجهی از روایات به رغم برخورداری از شرائط صحت چه از نگاه صاحبان جوامع و چه از نگاه محدثان دیگر در این کتابها انعکاس نیافته است . از طرفی دیگر آنان در دورانی به سر می بردند که از نظر خود هنوز به سرچشمه های اولیه روایات ؛ اعم از مکتوبات و مشایخ حدیثی دسترسی داشتند. بنابراین احساس کردند که اگر به تکمیل کارهای پیشین نپردازند این بخش از میراث روایی از کف خواهد رفت . چنان که بسیاری از عالمان حدیث دریافتند که لازم است جوامع روایی و حذف روایات مکرر می بایست آن ها را به صورت تنظیم یافته عرضه کرد. بدین ترتیب دوره تکمیل و تنظیم شکل گرفت و کتابهایی فراهم آمد که شماری از آنها را در این جا معرفی می کنیم .

باید توجه داشت که دوره تکمیل بخاطر ضرورت تکیه داشتن به منابع اولیه بیشتر در سده چهارم و بلافاصله پس از دوره تدوین شکل گرفت . اما دوره تنظیم بخاطر عدم ضرورت تکیه داشتن به منابع حدیثی اولیه تا سده کنونی استمرار یافته است .

اهم منابع روایی در دوره تکمیل
1. المسند الصحیح

نگاشته ابو حاتم محمد بن حبان معروف به ابن حبان (م 354). او مورخ ، جغرافی دان و محدث بود.

المسند الصحیح به صحیح ابن حبان نیز مشهور است . ابن حبان در این کتاب روایات را در پنج موضوع کلی ، یعنی اوامر، نواهی ، اخبار، اباحات و افعال پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2544

سلم ) طبقه بندی کرد و کتاب او را بخاطر این دسته بندی ، «الانواع و التقاسیم » نیز گفته اند. برخی معتقداند که کتاب او از نظر صحت بر سنن ابن ماجه برتری دارد.(1)

2. الالزامات

نگاشته ابوالحسن علی بن عمر بن احمد معروف به دارقطنی (م 385) است ، که در زمینه علوم حدیث دارای چهل اثر؛ از جمله التصحیف فی الحدیث ، کتاب الجرح و التعدیل ، کتاب العلل فی الحدیث است .(2)

دار قطنی در کتاب «الالزامات علی الصحیحین » روایاتی را که طبق شرائط بخاری و مسلم صحیح بوده و در صحاح آنها نیز نیامده ، استدراک کرده است .

3. المستدرک علی الصحیحین

نگاشته ابو عبدالله محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری (م 405).

حاکم نیشابوری از محدثان پرکار اهل سنت است . او در کتابش روایاتی که برخوردار از شرائط بخاری و مسلم بود و آنان در کتاب خود نیاورده اند، در کتابش گردآورد و بدین جهت نام کتابش را المستدرک علی الصحیحین گذاشت .(3) این کتاب در چهار جلد منتشر شده و دارای 8803 روایت است .

اهم منابع حدیثی در دوره تنظیم
1. مصابیح السنه

نگاشته حسین بن مسعود شافعی معروف به فراء بغوی (م 516).

بغوی در این کتاب ، روایات صحاح سته ، موطاء مالک ، سنن دارمی و... را با حذف سند و با تنظیم جدید آورده است . حود در مقدمه گفته است که اسانید روایات را بخاطر رعایت اختصار و با توجه به وجود آنها در منابع اصلی نیاورده است . او احادیث کتاب را به دو دسته صحیح و حسن تقسیم کرده است . مقصود او از صحیح ، روایات بخاری و مسلم و مقصود

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 2545


1- الاعلام ، ج 6، ص 78.
2- هدیه العارفین ، ج 1، ص 683.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : المستدرک علی الصحیحین ، ج 1، ص 7! 10.

از حسن روایات سایر کتابها است . و از آن جا که این اصطلاح ، جدید و طبق نظر شخصی خود او ارائه شده ، مورد انتقاد قرار گرفته است .(1)

پس از نگارش این کتاب محمد بن عبدالله مشهور به خطیب تبریزی (م 730) با فزودن فصلی جدید به کتاب بغوی که شامل روایات ضعیف است و نیز با مشخص ساختن راویان و منابع روایت ، کتاب «مشکاه المصابیح » را فراهم آورد که در مقایسه با کتاب بغوی مورد استقبال بیشتر قرار گرفت و برخی ؛ همچون بیضاوی بر آن شرح نگاشتند. کتاب مصابیح در مجموع دارای 43 شرح است . این کتاب در چهار جلد منتشر شده است .

2. جامع الاصول فی احادیث الرسول

نگاشته ابو السعادات مبارک بن محمد معروف به ابن اثیر جزیری (2).

ابن جزری کتاب خود را بر اساس کتاب التجرید الصحیح للصحاح السته ، اثر احمد بن زرین فراهم آورد، با این تفاوت که وی تنها به روایات صحیح صحاح بسنده نکرد، بلکه سایر روایات را نیز مرتب ساخت . ابواب و روایات جامع الاصول بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و مولف در صدر هر روایت نام کتابی که حدیث را از آنجا نقل کرده ، آورده است . از سوی دیگر اسناد روایات به استثنای آخرین راوی ، حذف شده و مولف پاره ای از واژه ها و عبارت های دشوار روایات را توضیح داده است . ابن اثیر در پایان کتاب اسامی تمام راویان را به ترتیب حروف آورده است . کتاب جامع الاصول در 14 جلد چاپ و مورد استقبال محققان قرار گرفته است .

3. المسند الجامع لاءحادیث الکتب السته و مولفات اءصحابها الاخری

و موطاء مالک و مسانید

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2546


1- برای تفصیل بیشتر، ر.ک : مقدمه مصابیح السنه ، ج 1، ص 110.
2- ر.ک : الصحاح ، ج 6، ص 2243؛ النهایه فی غریب الحدیث ، ج 3، ص 465؛ الفروق اللغویه ، ص 412.

الحمیدی و احمد بنحنبل و...

نگاشته هیاءتی با اشراف بشار عواد (معاصر) در این کتاب - چنان که از عنوان آن پیداست - روایات صحاح سته و کتابهای روایی صاحبان صحاح ، موطاء مالک ، مسند حمیدی و ابن حنبل ، مسند عبد بن حمید، سنن دارمی و صحیح ابن خزیمه در مجموع 21 کتاب آمده است . مولفان این کتاب روایات را بر اساس شیوه کتابهای مسند بر محور صحابه تنظیم کرده و در تنظیم روایات هر یک از صحابه از شیوه کتابهای سنن بهره گرفته اند؛ یعنی روایات را بر اساس ابواب فقهی منعکس ساخته اند. در این کتاب روایات مقطوع ، مرسل و معلق نیامده و مجموع روایات آن 17802 روایت است که از 1237 صحابی نقل شده است .

4. جامع المسانید و السنن الهادی لاقوم السنن

نگاشته اسماعیل بن عمر بن کثیر معروف به ابن کثیر دمشقی (م 774.)

ابن کثیر در این کتاب روایات صحاح سته ، مسند احمد حنبل ، مسند ابوبکر بزاز، مسند ابو یعلی موصلی و معجم کبیر طبرانی ! مجموعا ده کتاب - را گرد آورده است . او کتاب خود را بر اساس شیوه مسانید بر محور صحابه و بر اساس حروف الفاء تنظیم کرده است . بدین ترتیب او نخست شرح حال کوتاهی درباره آن صحابی و دیدگاه رجالیان درباره جرح و تعدیل آنان را ارائه می کند، آنگاه روایات او را ذکر می کند. از آنجا که مولف در صدد گردآوری تمام روایات بوده به ذکر روایات صحیح بسنده نکرده و روایات حسن و ضعیف و حتی موضوع نیز در آن آمده است . شمار روایات این کتاب حدود

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 2547

یکصدهزار روایت است که در سی و یک جلد به چاپ رسیده است .(1) این کتاب در زمینه گردآوری و نیز تبیین درجه صحت روایات و ذکر آراء رجالی ، کاملترین و جامع ترین کتاب به نظر می رسد.

5. جمع الوامع

نگاشته عبدالرحمن بن اءبی بکر معروف به جلال الدین سیوطی (م 911).

سیوطی در این کتاب روایات صحاح سته ، مسند احمد بن حنبل ، موطاء مالک بن انس و بیش از هفتاد کتاب روایی دیگر را آورده است . از جهت گستردگی این کتاب - که در دوران متاءخر بزرگ ترین کتاب حدیثی اهل سنت به شمار می رود - به آن جامع کبیر گفته شده است . در این کتاب نیز بسان جامع المسانید ابن کثیر روایات ضعیف در کنار روایات صحیح آمده است ؛ زیرا هدف مولف گردآوری همه روایات بوده است . سیوطی روایات کتاب را بدون سند ذکر می کند و آنها را در دو بخش «اقوال » که روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) به ترتیب حروف الفباء در آن تنظیم شده است ، و «افعال » که بر مبنای اسانید روایات صحابیان در آن ارائه شده ، گرد آورده است .

سیوطی خود با نگاشتن کتاب «المختصر الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر» به تلخیص و تنقیح کتاب جامع کبیر خود اقدام کرد و تلاش نمود روایات ضعیف را از آن بزداید. این کتاب در بردارنده 10031 روایت است .

6. کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال

نگاشته علاء الدین علی بن حسام معروف به متقی هندی (م 975 یا 977 ه)

متقی هندی در مقدمه کتاب توضیح داده که

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2548


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : تمسند نویسی ، ص 457 - 467.

چون دیده است دو کتاب الجامع الصغیر و زوائد آن - تالیف جلال الدین سیوطی - که تلخیصی از بخش اقوال الجامع الکبیر اوست ، بر اساس حروف الفاء تنظیم شده و کتابهای مناسبی است ، آنها را بر اساس ترتیب ابواب فقهی در یک کتاب با نام «مهج العمال فی سنن الاقوال » منتشر ساخت ، آنگاه با افزودن بخش های دیگر اقوال الجامع الکبیر به آن ، کتاب «الاکمال لمنهج العمال » را فراهم آورد و با ادغام دو کتاب مزبور، کتابی با نام «غایه العمال » عرضه داشت . آنگاه با افزود بخش افعال النبی از الجامع الکبیر، مجموعه ای منظم از اقوال و افعال پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را با الهام از الجامع الکبیر سیوطی فراهم آورد و نام آن را کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال گذاشت ، او معتقد است : ضمن تنظیم و تبویب کتاب سیوطی ، روایات از الجامع الصغیر او را که در الجامع الکبیر انعکاس نیافته ، در این کتاب آورده است .(1) در حقیقت کنز العمال گردآوری و تنظیم روایات سه کتاب الجامع الکبیر، الجامع الصغیر و زوائد الجامع الصغیر جلال الدین سیوطی است . این کتاب در 18 جلد منتشر شده است .

دوره چهارم : دوره ظهور و تکامل دانشهای حدیثی
اشاره

گرچه پیش از نگارش موطاء مالک ، مسند احمد و صحاح سته ، دانش های مختلف حدیثی ؛ یعنی مصطلحات حدیث ، رجال حدیث و فقه الحدیث به صورت پراکنده و محدود بر اساس رویکرد نیازها مورد توجه بوده است ، اما پس از تالیف این آثار، این دانشها به صورت رسمی و

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 2549


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : کنز العمال ، ج 1، ص 3! 4.

دارای نظامی منسجم پدید آمد و به سرعت از سده سوم تا سده دهم به رشد و تکامل رسید.

برای روشن شدن زمینه های ظهور این دانشها باید توجه داشته باشیم که دوره تدوین جوامع روایی به صورت کلی کنکاش سه عرصه را برای حدیث پژوهان ضروری ساخت . در حقیقت آنان دریافتند که برای تعامل صحیح تر، استفاده و فهم روایات گرد آورده در جوامع روایی ، منقح ساختن این سه عرصه لازم است که این سه عرصه عبارت بودند از:

1. رجال حدیث

برخی شواهد روایی نشان می دهد که ذکر اسناد برای روایات بنا به توصیه رسول اکرم صلی الله علیه و آله در میان مسلمانان پیدا شد،(1) هرچند پاره ای از محققان اهل سنت این امر را ناشی از ظهور پدیده جعل و وضع در ده جهل هجری می دانند.(2)

به هر روی صاحبان جوامع روایی چنان که از مشایخ حدیث آموخته بودند، خود را ملتزم به ذکر اسناد روایات دیدند. وجود سند در روایت به معنای یاد کرد شمار زیادی از افراد و اشخاص است که به نحوی در انتقال حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله صحابیان و تابعان تا گرد آورنده حدیث دخالت داشته اند. کثرت راویان ، عدم معاصرت و عدم اشتهار شمار زیادی از آنان و... کار معرفی و نقد و بررسی شخصیت آنان (جرح و تعدیل ) را ضروری ساخت . جالب آن که در میان آثار رجالی به کتاب «الضعفاء الکبیر» از محمدبن اسماعیل بخاری و کتاب «الضعفاء و المتروکین » از نسایی که خود از جمله فراهم آورندگان صحاح سته اند برمی خوریم و این امر

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2550


1- ر.ک : کافی ، ج 1، ص 52.
2- از محمد بن سیرین نقل شده است : «مسلمانان از سند احادیث پرسش نمی کردند، اما هنگامی که فتنه (در سال چهلم هجری ) رخ نمود، می گفتند: نام رجال روایات را بگویید». لمحات من تاریخ السنه المشرفه ، ص 36.

به خوبی نشان می دهد که بررسی رجالی راویان حدیث برای آنان امری شناخته شده بوده است تا آیندگان بر اساس مبنای روشنی درباره اسناد روایات به قضاوت بنشینند.

در پی اذعان به چنین نیازی ، گروهی از صاحب نظران علم رجال به تدوین منابع رجالی روی آوردند، که از میان آنها می توان به کتابهای «الجرح و التعدیل » از ابو حاتم رازی (م 327)؛ «التکمیل فی معرفه الثقات و الضعفاء و المجاهیل » از ابن کثیر (م 744)؛ تذکره الحفاظ از شمس الدین محمد ذهبی (م 748) و... اشاره کرد.

2. مصطلحات حدیث

پیش از عصر تدوین ، اصطلاحاتی ؛ همچون حدیث صحیح ، ضعیف ، مسند، مرسل ، موضوع و... برای محدثان امر شناخته شده ای بوده است . تبیین تمام جوانب این اصطلاحات و ظهور آثار علمی متقن ، زمانی ضرورت یافت که صاحبان جوامع روایی بر اساس ضوابطی ، احادیث کتابهای خود را صحیح یا حسن اعلام کردند و از چگونگی تحمل و فراگیری هر حدیث به صورت آشکار، یا غیر آشکار سخن به میان آوردند و گاه درباره چند و چون من روایات ؛ هم چون مشهور بودن یا شاذ بودن ، غریب یا منکر بودن و... دیدگاه های خود را ارائه کردند، که این امر ضرورت بررسی و تبیین چند امر را ضروری ساخت :

الف . برای آن که شناسنامه هر روایت از نظر سند مشخص شود، کاربرد اصطلاحاتی ضروری است . مثلا به جای آن که گفته شود: سلسله اسناد این روایت از طریق راویان ثقه تا پیامبر اکرم متصل است ، برای تسهیل ضروری است گفته شود

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2551

که : روایت صحیح است . از این نظر اصطلاحات حدیث همان نقش علام راهنمایی و رانندگی را ایفاء می کنند که در این صورت ، مشخص ساختن انواع این اصطلاحات و محدوده کاربرد معنایی آنها ضرورت می یابد.

ب . شیوه های تحمل و فراگیری روایات متفاوت و در سطح های مختلف انجام گرفته است ؛ نظیر سماع ، قرائت ، مناوله و... و این شیوه ها از نظر اتقان متفاوت است ، که بررسی این امر میزان اعتبار روایات را مشخص می سازد.

ج . ضوابط پذیرش ، یا رد روایات از ضرورت هایی است که نیاز به بررسی تام دارد؛ زیرا چه بسا از نظر برخی از محدثان ؛ همچون ابن حنبل ، اعتبار، یا حتی ضعف سند! حداقل در بخش فضائل و سنن - برای پذیرش روایت کافی است ، حتی اگر محتوای آن با سایر مبانی دینی ناسازگار باشد، اما برخی دیگر از محدثان افزون بر صحت سند بر صحت محتوا نیز پافشاری داشته باشند و مجموعه این عوامل که به گونه ای متاءثر از تدوین جوامع روایی است ، در پیدایش و تکامل مصطلحات حدیث موثر بوده است .

از مهم ترین آثاری که در این زمینه فراهم آمده می توان به این کتابها اشاره کرد:

«معرفه علوم الحدیث » از حاکم نیشابوری (م 405)؛ «الکفایه فی معرفه الروایه » از خطیب بغدادی (م 463)؛ «مقدمه ابن صلاح » از تقی الدین عمرو بن عثمان بن صلاح (م 643)؛ «نخبه الفکر مصطلح اءهل الاثر» از ابن حجر عسقلانی (م 852).

3. فقه الحدیث
اشاره

حدیث گذشته از سند و نیز اصطلاحات پیرامونی

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 2552

از ویژگی اساسی ؛ یعنی متن برخوردار است که باید اذعان کرد سایر دانشها به گونه ای در خدمت فهم حدیث اند. چنان که در فصل ششم کتاب خواهیم آورد، بنیادین ترین دانش حدیث که اصطلاحا به آن فقه الحدیث می گویند، از کمترین اقبال در میان محدثان برخوردار بوده است . به رغم اذعان به چنین واقعیتی ، برخی از عرصه های این دانش پس از عصر تدوین مورد توجه قرار گرفت و دانشهایی که در این زمینه پدیدار شد و تکامل یافت بدین شرح است :

1 - 3. غریب الحدیث

در شمار قابل توجهی از روایات ، واژه ها و اصطلاحاتی دشوار آمده که فهم آنها با برخورداری از آگاهی های متدوال از ادبیات و لغت میسر نیست که به این واژه ها «غریب الحدیث » گفته می شود(1) و گروهی از عالمان حدیث به شرح و تبیین این واژه ها پرداختند، که بدین ترتیب دانش غریب الحدیث پدید آمد. پیداست که اطلاق دانش بر غریب الحدیث به رغم آن که یکی از عرصه های دانش فقه الحدیث است ، از باب تسامح و همگام با قدماء است که به هر یک از عرصه های دانش کلی ، علم اطلاق می کردند.

کتاب «غریب القرآن و الحدیث » از احمد بن محمد هروی (م 401) و «النهایه فی غریب الحدیث والاثر» از ابو السعادات مبارک بن محمد معروف به ابن اثیر (م 604) از جمله کتابهای مهم این دانش است .

2 - 3. مختلف الحدیث

غالب احادیث تناقض نما هستند؛ یعنی در بدو امر میان آنها تناقض و تعارض به نظر می رسد، اما پس از بررسی عمیق تر تعارض

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 2553


1- تدریب الراوی ، ص 163؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 75.

آنها برطرف می گردد، که این امر ناشی از دو جهت است :

1- احادیث به مثاب قرائن خارجی نسبت به یکدیگر عمل می کنند، از این رو باید طبق قوانین جمع عرفی (حمل عام بر خاص ، مطلق بر مقید و...) و با سازش میانشان به مراد جدی متکلم دست یافت .

2- دلالت برخی از احادیث ظاهر و دلالت برخی دیگر باطنی است ، که اصطلاحا به احادیث دسته نخست محکم و به احادیث دسته دوم متشابه گفته می شود(1) در چنین موارد می بایست از قاعده تاءویل و حمل متشابه بر محکم کمک گرفت .

تناقض نمایی در روایات پس از عصر تدوین و نیز پیداکردن راه های جمع عرفی و تاءویلی ، بویژه پس از تکامل علم اصل فقه زمینه را برای ظهور کتاب هایی در زمینه جمع میان روایات که از جمله مباحث مهم فقه الحدیث است ، فراهم ساخت و کتاب های «تاءویل مختلف الحدیث » از ابن قتیبه دینوری (م 276) و «التحقیق فی اءحادیث الخلاف » از ابن جوزی (م 597)، از مهم ترین کتاب ها در این زمینه است .

3- 3. ناسخ و منسوخ حدیث

نسخ ، محدود ساختن گسترده زمانی عام است که در حقیقت نوعی تخصیص به حساب می آید. اگر دلیل عامی که ظاهر آن گستردگی و فراگیری در محدوده اشخاص و زمان است ، از نظرفراد محدود گردد، می گویند تخصیص خورده است و اگر از نظر زمان دچار محدودیت شده و اعلام شود که از این زمان دیگر دلالت عام ملغی است ، دچار نسخ شده است . این پدیده هم در قرآن و هم در

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2554


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 92.

روایات جاری است .(1) از سوی دیگر عده ای در برخورد با این دست از روایات در جوامع روایی دچار اشتباه می شدند؛ زیرا به جای استناد به روایت ناسخ برای فتوای خود به روایت منسوخ استناد می کردند، که این امر تحقیق در زمینه ناسخ و منسوخ در روایات را که از شعبه های دانش فقه الحدیث است فراهم ساخت . و از مهم ترین آثار در این زمینه می توان به کتاب «الاعتبار فی الناسخ و المنسوخ من الاثار» از ابوبکر محمد بن موسی حازمی (م 538) اشاره کرد.

دوره پنجم : عصر رکود دانش های حدیثی

مقصود از عصر رکود در تاریخ حدیث اهل سنت ، سده های دهم تا سده چهار دهم هجری است که عملا شاهد ظهور محدثان بزرگ و نیز پیدایش آثار مهم حدیثی نبوده است . از این رو میتوان نام این دوره را عصر رکود دانش های حدیثی نام نهاد.

دکتر نورالدین عتر در این باره می نویسد:

«در این دوره اجتهاد در مسائل علمی و ابتکار تصنیف متوقف شد و تنها کتاب های مختصری در علوم حدیث به صورت شعری و لفظی فراوان گشت و نویسندگان به جای ورود به بحث های عمیق تحقیقی و علمی ، خود را به مناقشه های لفظی عبارات مولفان مشغول ساختند(2)».

او در ادامه برخی از تاءلیفات در این زمینه را بر شمرده است (3).

محمد سالم عبیدات نیز همسو با نورالدین عتر این دوره را دوره رکود دانش حدیث دانسته که در آن تحولات علمی ، یا آثار حدیثی قابل توجهی ارائه نشده است (4).

دوره ششم : عصر شکوفایی دانش های حدیثی

از آنجا که شاخصه های عصر شکوفایی به علوم حدیث در تاریخ حدیث اهل سنت

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 2555


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : منهج النقد فی علوم الحدیث ، ص 335- 337.
2- منهج النقد فی علوم الحدیث ، ص 69.
3- منهج النقد فی علوم الحدیث ، ص 69 - 70.
4- تاریخ الحدیث و مناهج المحدثین ، ص 57.

و شیعه تا حدود زیادی یکسان است ، این دوره را به عنوان آخرین دوره تاریخ حدیث شیعه در فصل آتی مورد بررسی قرار داده ایم .

فصل چهارم : آشنایی با مصطلح الحدیث

کلیات تعریف مصطلح الحدیث

نخست باید دانست که از دانش مصطلح الحدیث با عناوین دیگر، همچون درایه الحدیث ، اصول الحدیث نیز یاد می شود. به نظر می رسد که اطلاق مصطلح الحدیث بر این دانش بخاطر تبیینی است که از اصطلاحات حدیثی در این دانش انجام گرفته ، بخش عمده ای از مسائل آن را در برمی گیرد.

«درایه » در لغت به معنای علم و اطلاع است که به نوع خاصی از علم ؛ یعنی دانشی که مسبوق به شک است (1)، یادانش از روی دقت و توجه اطلاق می شود(2). چناکه در آیه ما کنت تدری ما الکتاب و لا الاءیمان (3) تو نمی دانستی کتاب چیست و ایمان [«کدام است »] درایه به همین معنا بکار رفته است . و اطلاق درایه الحدیث بر این علم بدین جهت است که در این دانش تنها به نقل و روایت حدیث توجه نمی شود، بلکه از متن ، مقبول یا مردود بودن آن در کنار سند نیز بحث می شود.

در روایتی از امام صادق (علیه السلام ) چنین آمده است :

حدیث تدریه خیر من اءلف ترویه ؛ فهم معنای یک حدیث ، بهتر از نقل و روایت هزار حدیث است (4).

به رغم چنین کاربرد شایعی نگارنده معتقد است : اصطلاح «در ایه الحدیث » ناظر به فقه الحدیث است و از میان دو اصطلاح مصطلح الحدیث و اصول الحدیث ، اصطلاح نخست شناخته شده تر و نسبت به گستره مسائل

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2556


1- تلخیص مقباس الهدایه ، ص 8.
2- اصول الحدیث و احامه ، ص 14.
3- سوره شوری ، آیه 52.
4- بحارالانوار، ج 2، ص 184؛ معانی الاخبار، ص 2.

آن - که به اصطلاحات حدیث مربوط است - مناسب تر می باد و کاربرد فارسی آن نیز میتواند اصطلاحات حدیث باشد. با این توضیح شایع ترین تعریف مصطلاح الحدیث بدین شرح است :

شهید ثانی در تعریف مصطلح الحدیث می گوید: *العلم الذی یبحث فیه عن متن الحدیث و سنده و طرقه ، من صحیحها و سقیمها و علیلها و مایحتاج الیه لیعرف المقبول منه من المردود(1)؛ دانشی است که در آن از متن حدیث ، سند و طرق آن از نظر صحت ، ضعف ، علت و تمام آنچه که برای شناخت حدیث مقبول از مردود لازم است ، بحث می شود.

شیخ بهای این دانش را چنین تعریف کرده است : علم یبحث فیه عن سند الحدیث و متنه و کیفیه تحمله و آداب نقله (2)؛ مصطلح الحدیث دانشی است که رد آن از سند و متن حدیث و چگونگی تحمل و آداب نقل آن بحث می شود.

با توجه به مسائلی که در دانش مصطلح الحدیث مورد بررسی قرار گرفته و در نوع منابع مربوط به آن از آغاز تا کنون انعکاس یافته ، می توان مصطلح الحدیث را این چنین تعریف کرد:

«مصطلح الحدیث دانشی است که از تقسیمات خبر، اصطلاحات ناظر به سند و متن ، طرق و شرایط تحمل ، نقل و پذیرش روایات گفت و گو می کند».

موضوع ، فایده و مسائل مصطلح الحدیث
اشاره

موضوع دانش مصطلح الحدیث ، «سند و متن حدیث »(3) برخی ، موضوع این دانش را راوی و مروی دانسته اند، اما از آنجا که بحث از آحاد راوی موضوع علم رجال است ، این دیدگاه قابل پذیرش نیست (4). و فایده

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 2557


1- به نقل از: النهایه فی شرح البدیه ، ص 45.
2- الوجیزه فی علم الدرایه ، ص 6.
3- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 44.
4- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 45.

آن شناخت اصطلاحاتی است که در گفتار محدثان بکار رفته و هم چنین تمییز قایل شدن میان روایات مقبول و مردود است (1).

از آنجا که مسائل هر علم را حالات عارض بر موضوع آن دانسته اند، مسائل مصطلح الحدیث حالاتی است ؛ نظیر صحت ، حسن ، ضعف که بر سند عارض می شود، یا حالاتی ؛ نظیر اجمال ، تبیین ، احکام و تشابه که بر متن حدیث عارض می شود(2).

سیوطی به نقل از حازمی چنین آورده است : «علم حدیث در برگیرنده انواع زیادی است که به صد نوع می رسد و هر نوع آن دانش مستقلی است که اگر کسی عمر خود را برای آنها بگذارد به پایانش نخواهد رسید(3)».

بدین ترتیب حاکم نیشابوری در کتاب خود 52 نوع علم ، و ابن صلاح در مقدمه خود 65 نوع علم برای مصطلح الحدیث بر شمرده و در پایان آن گفته است که هم چنین می توان برای آن انواع بی پایانی بر شمرد. سیوطی نیز در «تدریب الراوی » برای دانش مصطلح الحدیث 665 نوع بر شمرده است (4)

بر شمردن صد دانش فرعی ، یا صد نوع علم برای مصطلح الحدیث ، یا ارقامی نزدیک به آن برخاسته از شیوه قدما است که در هر دانش هر مبحث را یک علم بر می شمردند.

به رغم پراکنده بودن مباحث دانش مصطلح الحدیث که در اصطلاح قدما از آنها با عنوان نوع یاد شده است ، می توان این مباحث را به چهار دسته اساسی تقسیم کرد که عبارتند از:

1- تقسیمات خبر، که در آن از تقسیم خبر به متواتر و آحاد و تقسیم آحاد به صحیح

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 2558


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 45. تدریب الراوی ، ص 22.
2- اصول الحدیث و احکامه ، ص 15 و 17.
3- تدریب الراوی ، ص 33.
4- برای تفصیل بیشتر ر.ک : اصول الحدیث ، ص 20.

، ضعیف و...گفت و گو می شود؛ 2- اصطلاحات ، که در آن از اصطلاحات ناظر به سند و متن سخن به میان می آید؛ 3- شرایط و طرق تحمل حدیث ؛ 4 شرایط نقل و پذیرش روایات .

از آنجا که هر روایت از زمان صدور تا انتقال به ما از سه مرحله تحمل ، نقل و پذیرش یا رد برخوردار است ، در این دانش از شرایط این سه مرحله گفت و گو می شود.

مباحث مصطلح الحدیث در این فصل - افزون بر مباحث مقدماتی - بر اساس همین تقسیم چهارگانه طرح شده است .

مبحث نخست : تقسیمات خبر
تقسیم اولیه حدیث به متواتر و واحد
اشاره

باید توجه داشت که تقسیم خبر به متواتر و غیر متواتر اختصاص به دانش حدیث ندارد.

اهل منطق نیز پس از تقسیم مواد قیاس ها به هشت قم و بر شمردن یقینیات از جمله این اقسام ، یکی از اقسام یقینیات را متواترات می دانند و متواتر را مطابق با تعریف آن در دانش حدیث معنا می کنند(1).

روایت در یک تقسیم بندی کلی بر اساس شمار راویان به دو دسته اصلی ؛ یعنی متواتر و واحد تقسیم می شود. متواتر خود به انواعی ؛ هم چون متواتر لظی ، معنوی ، اجمالی و... تقسیم می شود. اما از آنجا که خبر متواتر بسیار اندک بوده و اکثریت قریب به اتفاق روایات بر جای مانده در جوامع روایی جزء اخبار آحاداند، از این رو بیشتر تقسیمات ناظر به خبر واحد است .

اینک به بررسی تفصیلی این تقسیمات می پردازیم .

خبر متواتر
اشاره

متواتر از ریشه «تواتر» به معنای تتابع و درپی آمدن چیزی است ؛ اعم از

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 2559


1- المنطق ، ص 286.

آن که میان درپی آمدن فاصله باشد، یا بدون فاصله باشد، هر چند بیشترین کاربرد این واژه در مورد نخست ؛ یعنی به همراه فاصله زمانی است . در قرآن کریم می خوانیم : ثم اءرسلنا رسلنا تتراکلما جاء اءمه رسولها کذبوه فاتبعنا بعضهم بعضا(1) واژه «تترا» نظیر «دعوی » مصدر و به معنای پی درپی آمده است ؛ یعنی پیامبران الهی از سوی خداوند پی درپی و بدون فاصله زمانی چندانی ارسال می شدند(2).

حدیث متواتر در اصطلاح ، حدیثی است که شمار راویان آن در هر طبقه به حدی باشد که عادتا تبانی آنان بر دروغ محال باشد(3).

عموم حدیث پژوهان شیعه و اهل سنت معتقداند که نمی توان برای شمار راویان خبر متواتر عدد و رقم مشخصی را تعیین کرد. آنچه در تحقق تواتر لازم دانسته شده ، وجود شماری از راویان در هر طبقه است که عادتا تبانی آنها بر دروغ محال باشد.

شهید ثانی می نویسد:

«بنابر اصح ، شمار راویان در عدد خاصی منحصر نیست ، بلکه آنچه معتبر است ، شماری است که شرط متواتر (= محال بودن عادی راویان بر دروغ ) را محقق سازد. و گاه می شود که این شرط با ده راوی ، یا کمتر تحقق می یابد و گاه نیز با صد نفر محقق نمی شود. و این مساءله بسته به میزان صدق و کذب راویان است (4)

ابن حجر عسقلانی معتقد است : «بنابر نظر صحیح ، تعیین رقم راویان معنا ندارد(5)».

در برابر این دیدگاه ، شماری از حدیث پژوهان برای شمار راویان حدیث متواتر ارقامی ؛ همچون چهار، دوازده ، بیست و... را پیشنهاد کرده اند.

شرایط تحقق تواتر در اخبار
1- استناد آگاهی مخبرین به حس

مراد

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2560


1- سوره مومنون ، آیه 44.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 87 - 89؛ اصول الحدیث و احکامه ، 23- 24.
3- مقباس الهدایه ، ج 1، 89 - 90.
4- البدایه فی علم الدریه ، ص 13.
5- علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 148، به نقل از نزهه النظر فی شرح نخبه الفکر، ص 3.

این است که مخبرین از رهگذر حواس ؛ هم چون دیدن ، یا شنیدن از وقوع رخداد، یا صدور گفتاری مطلع شده باشند، نه آن که خود از مجموع شنیده ها و دیده های دیگران و جمع بندی آنها از روی حدس و استنتاج عقلی که از وقوع حادثه ای گزارش دهند؛ به عنوان مثال گزارش کسانی که از نزدیک شاهد کشته شدن زید باشند، می تواند به تواتر خبر بیانجامد، اما اگر افرادی ، از روی علایمی ؛ هم چون ازدحام مردم در خانه زید مرگ زید را گزارش کنند، چنین گزارشی به تواتر نمی انجامد. هر چند ممکن است مجموعه قراین برای خود او در حد تواتر و مفید علم باشد، اما چون گزارش او برای دیگران مستند به حدس است ننه حس ، مفید تواتر نخواهد بود.

2- وجود تواتر در تمام طبقات !

بنابراین اگر شمار روایان خبر در هر یک از طبقات اول ، یا میانه ، یا آخر به حد تواتر نباشد، چنین خبری متواتر نخواهد بود. هر چند ممکن است بر غم فقدان تواتر در یکی از طبقات ، اما به خاطر همراه بودن با قراین ، مفید علم باشد.

افزون بر شرایط فوق ، شرایطی دیگر، هم چون استناد خبر آنان به علم ، اختلاف نسب و... را نیز بر شمرده اند(1).

شروط علم آوری خبر متواتر

روایات متواتر گرچه فی حد ذاته و شاءنا مفید علم اند، اما نسبت به تمام شنوندگان در صورتی مفید قطعه خواهند بود که آنان از دو شرط ذیل برخورد باشند:

1- عدم آگاهی سامع از مضمون خبر؛ زیرا اگر سامع از مضمون خیر آگاه باشد، خبر او، یا عین علمی

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 2561


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مقباس الهدایه ، ج 1، ص 103- 111.

است که قبلا از طریق مشاهده به دست آورده بود و یا مثل آن است . در صورت نخست تحصیل حاصل و در صورت دوم اجتماع مثلین لازم می آید و هر دو محال است .

2- مسبوق نبودن سامع به شبهه ، یا تقلید؛ به این معنا، که سامع نسبت به مضمون خبر دارای شبهه ، یا قلید نباشد. از این رو اگر مخالفان اسلام ، یا تشیع به رغم وجود اخبار متواتر بر وجود معجزات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) و نیز تنصیص بر امامت ائمه از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) به آن تن نمی دهند، بدین جهت نیست که چنین اخبار متواتری برای آنان مفید علم نیست ، بلکه شبهه یا تقلید پیشین مانع پذیرش آنان شده است (1).

اقسام متواتر
اشاره

حدیث متواتر را به دو دسته لفظی و معنوی تقسیم کرده اند:

1- متواتر لفظی

هرگاه راویان حدیث متواتر در تمام طبقات آن را با لفظ و صیغه واحد نقل کنند، متواتر لفظی خواهد بود؛ نظیر روایت : من کذب علی متعمدا فلیتبواء مقعده من النار هر کس بر من به عمد دروغ ببندد می بایست برای خود جایگاهی از آتش فراهم سازد(2).

شهید ثانی می گوید: این حدیث را شمار زیادی از صحابه که گفته می شود چهل ، یا شصت و چند تن بوده اند، روایت کرده اند(3).

روایاتی ؛ هم چون من کنت مولاه فعلی مولاه یا فقره «انی تارک فیکم الثقلین »، در روایت ثقلین ، نیز از جمله نمونه های متواتر لفظی هستند.

2- متواتر معنوی

در بسیاری از مواد متواترات ، الفاظ حدیث یکسان

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 2562


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : معالم الدین و ملاذالمجتهدین ، ص 185- 186.
2- من لا یحضره الفقیه ، ج 4، ص 364؛ مسند احمدبن حنبل ، ج 1، ص 78.
3- به نقل از اصول الحدیث ، ص 79.

نیست ، بلکه به صورت های مختلف نقل شده است ، اما وقتی به مفاهیم تضمنی ، التزامی آنها توجه شود، یک یا چند مفهوم و مدلول مشترک را به دست می دهد. در حقیقت در معنا و مفاد دارای تواتر است نه لفظ. از این جهت به آن متواتر معنوی می گویند؛ به عنوان مثال اءحادیث ظهور مهدی (علیه السلام ) چنین است ؛ زیرا صدها روایت از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) یا اهل بیت درباره اصل ظهور و رخدادهای قبل ، همزمان ، یا پس از ظهور ایشان رسیده است که با ظهور و رخدادهای قبل ، همزمان ، یا پس از ظهور ایشان رسیده است که بااستفاده از مفاهیم و مفاد مشترک آنها می توان به نتایج قطعی دست یافت . اصل ظهور ایشان و ظهور برخی از حوادث کیهانی ؛ هم چون طلوع خورشید از مغرب ، پدید آمدن دودی از آسمان ، خروج دابه الاءرض و... و برخی از حوادث اجتماعی ؛ هم چون گستردگی ظلم و بیداد در سرتاسر گیتی ، فسق و فحشا، فتنه دجال ، طغیان سفانی و... از اموری است که به صورت متواتر معنوی در این روایات تبیین شده است (1). مراجعه به روایات متواتر نشان می دهد که بیشتر روایات متواتر به صورت معنوی است ؛ زیرا تبیین یک موضوع در زمان های متعدد با الفاظ مختلف از سوی معصومین (علیهم السلام ) و نیز راهیافت پدیده نقل به معنا و سوء حافظه برخی راویان امکان یکسان بودن لفظ و عبارت در تمام نقل های یک خبر متواتر را به

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 2563


1- برای آگاهی بیشتر از این روایات ر. ک : الغیبه ، شیخ طوسی ؛ معجم احادیث المهدی ، علی کورانی ؛ بحار الانوار، ح 51 و 52.

شدت کاهش می دهد(1).

خبر واحد
اشاره

هر روایتی که تعریف متواتر بر آن صدق نکند و فاقد شرائط آن باشد، خبر واحد است . به عبارت روشن تر خبری که در تمام ، یا برخی از طبقات ، شمار راویان آن در حدی نباشد که تبانی آنها بر کذب عادتا محال باشد، خبر واحد است ، چنین خبری ذاتا مفید علم نیست . و همان گونه که برای شمار راویان خبر متواتر نمی توان حدی مشخص کرد، شمار راویان یک خبر واحد نیز رقم مشخصی ندارد. از این رو ممکن است روایتی که تنها یک راوی دارد جزء خبر واحد باشد و نیز روایتی که ده تن حتی در تمام طبقات آن را نقل کرده باشند بخاطر ضعف درجه وثاقت و اعتبار راویان ، همچنان خبر واحد محسوب گردد. باید دانست که 95 روایات رسیده از معصومین (علیهم السلام ) جزء اخبار آحاداند. از این رو شناخت وجه حجیت خبر واحد تقسیمات آن و... بسیار مفید و ضروری است (467 ).

تقسیم چهارگانه حدیث
اشاره

قدماء به استناد قرائن همراه خبر، روایات را به دو دسته صحیح و ضعیف ، یا مقبول و مردود تقسیم می کردند، اما نخستین بار علامه حسن بن مطهر حلی (م 677)، یا سیدبن طاووس (م 673) - که در حقیقت ناظر به دوره متاءخرین است - اءحادیث را به چهار دسته صحیح ، حسن ، موثق و ضعف تقسیم کردند(2).

شیخ بهاءالدین عاملی در این باره می گوید:

«این اصطلاح [تقسیم رباعی احادیث ] میان قدماء - چنان که با بررسی گفتار آنان هویداست - شناخته شده نبوده و میان آنان چنین متعارف بود که

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 2564


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مقباس الهدایه : ج 1، ص 115- 117.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 137- 138.

صحیح را بر هر حدیثی اطلاق می کردند، که از نظر آنان اقتضاء اعتماد داشت ، یا همراه با قرائنی بود که باعث اطمینان و اعتماد به آن می شد(1)».

توجه قدماء بیشتر به متن روایات بوده و بر اساس موافقت آنها با کتاب ، سنت ، عقل و... روایت را صحیح می دانستد، حتی اگر در سند روایات ضعف وجود داشته باشد. و در صورتی که روایتی فاقد این قرائن می بود ضعیف و مردود تلقی می شد.

اما چون در دوران متاءخرین ، همه یا بخشی از این قرائن از دست رفت ، آنان به جای توجه به متن ، به سند روایات روی آوردند و با توجه به برخورداری راویان از صفت عدالت ، وثاقت ، و امامی بودن ، روایات را به چهار دسته تقسیم کردند.

از آنجا که اساسی ترین تقسیم روایات و نیز پرکاربردترین اصطلاح همین تقسیم چهارگانه روایات است ، لذا به تعریف آنها می پردازیم :

1- صحیح

صحیح ، روایتی است که سند آن توسط راویان عادل و امامی در تمام طبقات به معصوم متعصل باشد(2). از این تعریف که مورد پذیرش محدثان شیعه است می توان استفاده کرد که در تحقق روایت صحیح شرائط ذیل شرط است :

1- نقل از معصوم ، بنابراین روایتی که بر غم برخورداری از اتصال سند و نیز برخورداری راویان از عدالت و امامی بودن از غیر معصوم ؛ هم چون صحابه نقل شده باشد، اصطلاحا صحیح نخواهد بود.

3- برخورداری راویان در تمام طبقات از دو صفت عدالت و امامی بودن .

تعریف صحیح از نگاه محدثان اهل سنت

محدثان اهل سنت

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 2565


1- مشرق الشمسین ، ص 3.
2- البدایه فی علم الدریه ، ص 19؛ الوجیزه فی علم الدرایه ، ص 5؛ مقباس الهدایه ، ج 1، ص 145- 146.

صحیح را روایتی می دانند که سند آن توسط راویان عادل و ضابط متصل بوده و فاقد شذوذ و علت باشد(1).

در تعریف صحیح از نگاه اهل سنت سه شرط وجودی و دو شرط عدمی لحاظ شده است .

سه شرط عدمی عبارتند از: 1- اتصال سند؛ 2- عدالت راویان ؛ 3- ضابط بودن راویان .

و دو شرط عدمی عبارتند از: 1- شاد نبودن روایت ؛ 2- فقدان علت در روایت .

مقصود از شذوذ آن است که روایت تنها از یک عادل نقل شده و فاقد شهرت باشد که به این روایت شاذ میگویند، چون در برابر مشهور است . و مقصود از علت ، آفتی است ؛ هم چون ارسال ، یا و هم که معمولا پیچیده و پنهان است و تنها حدیث شناسان می توانند آن را بشناسند ؛ زیرا ظاهر چنین خبر صحیح به نظر می رسد.

2- حسن

حسن ، روایتی است که واجد تمام شرائط روایت صحیح است به اسثتنای آن که در میان سلسله راویان نسبت به یک ، یا چند راوی در منابع رجالی تصریح به عدالت نشده و تنها به مدح و ستایش او اکتفا شده باشد(2).

تعریف حسن از نگاه محدثان اهل سنت

محدثان اهل سنت تا پیش از «ترمزی » (م 279) اءحادیث را به دو دسته صحیح و ضعیف تقسیم می کردند، اما ترمزی پیشنهاد کرد، اصطلاح حسن به عنوان واسطه ای میان صحیح و ضعیف مد نظر قرارگیر. این پیشنهاد عملا مورد پذیرش محدثان اهل سنت قرار گرفت و از آن روز تاکنون احادیث در تقسیم بندی کلی از نگاه اهل سنت به سه دسته صحیح

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 2566


1- نخبه الفکر، ص 12؛ فتح المغیث ، ج 1، ص 18؛ تدریب الراوی ، ج 1، ص 43.
2- الوجیزه فی علم الدرایه ، ص 5؛ الدردایه فی علم الدرایه ، ص 21؛ مقباس الهدایه ، ج 1، ص 160- 161.

، حسن و ضعیف تقسیم شدند(1).

مقصود از حسن روایتی است که سند آن از طریق عادل خفیف الضبط متصل بوده و عاری از شذوذ و علت باشد. مراد از خفیف الضبط - در برابر تمام الضبط - کسی است که در ضبط او اندکی خلل راه یافته باشد، اما نه این که به طور کلی ضابط نباشد(2).

3- موثق

موثق ، روایتی است که به رغم برخورداری از اتصال سند به معصوم و نیز عدالت یا وثاقت راویان در تمام طبقات ، یک یا چند راوی آن ، غیر امامی باشند(3). در حقیقت راویان چنین حدیثی در حوزه اخلاق عاری از عیب و نقص اند، اما در حوزه عقیده دچار فساداند. بر اساس این اصطلاح ، کلیه روایاتی که روایاتی که راویان اهل سنت ، یا شیعیان غیر امامی نقل کرده باشند موثق خواهند بود.

4 - ضعیف

با توجه به تعاریف پیش گفته برای حدیث صحیح ، حسن و موثق ، ضعیف حدیثی خواهد بود که هیچ کدام از این تعاریف بر او صادق نباشد(476 ). به عبارت دیگر حدیثی که فاقد اتصال سند، یا راویان آن فاقد صفت عدالت ، یا وثاقت باشند، ضعیف خواهد بود. مفهوم ضعیف از نگاه اهل سنت نیز روشن است ؛ زیرا هر حدیثی که تعریف صحیح و حسن بر آن منطبق نباشد ضعیف است . بنابراین روایاتی که فاقد اتصال ، یا فاقد صفت عدالت در راویان باشند، یا در متن دچار شذوذ، یا علت باشند از نگاه محدثان اهل سنت ضعیف خواهند بود(4).

مبحث دوم : اصطلاحات حدیثی
اشاره

در مبحث پیشین ضمن تقسیم بندی اولیه روایات به چهار دسته ، با برخی از پرکاربردترین اصطلاحات

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 2567


1- علوم الحدیث و مصطلحه ، ص 158.
2- مقدمه ابن صلاح (علوم الحدیث )، ص 31- 32؛ تدریب الراوی ، ج 1، ص 126- 129.
3- البدایه فی علم الدرایه ، ص 23؛ مقباس الهدایه ، ج 1، ص 168.
4- مقدمه ابن صلاح ، ص 41؛ تدریب الراوی ، ج 1، ص 144- 145.

آشنا شدیم . افزودن بر این اصطلاحات بنیادین 60 اصطلاح است که بیان گر توصیفی از اءحادیث است و در میان کتب اصطلاحات حدیثی متداول است . شیوه طرح این اصطلاحات در همه ، یا عموم کتاب ها بدین گونه است که نخست اصطلاحات مشترک میان اقسام چهارگانه را بر شمرده و تعریف می کنند، آنگاه اصطلاحات انحصاری خبر ضعیف را عنوان می کنند. به عنوان مثال می گویند: اصطلاح مشهور، غریب ، مصحف ، مختلف ، محکم ، متاشبه ، نص ، ظاهر، مجمل و مبین و... از جمله اصطلاحات مشترک میان اقسام چهارگانه است که بر تمام روایات صحیح ، حسن ، موثق و ضعیف صادق است و اصطلاحاتی ؛ هم چون موقوف ، مقطوع مرسل ، مضطرب ، مدلس ، مقلوب ، مجهول و... از جمله اصطلاحات مخصوص خبر ضعیف اند(1).

به خاطر برخی اشکالات این تقسیم بندی ، ما این اصطلاحات ناظر به سند؛ 2- اصطلاحات تناظر به متن ؛ 3- اصطلاحات ناظر به سند و متن ، تقسیم می شوند و با توجه به نوع تعریفی که دارند، شامل همه اقسام چهارگانه ، یا بخشی از آنها خواهند بود. بر اساس این تقسیم بندی ، یادگیری دانش با این اصطلاحات آسان تر خواهد بود.

اینک به بررسی اهم اصطلاحات حدیثی می پردازیم :

1- اصطلاحات ناظر به سند
اشاره

نگریستن در اصطلاحات ناظر به سند نشان می دهد که این اصطلاحات براساس چهار محور 1- اتصال سند؛ 2- انقطاع ؛ 3- کیفیت تحمل و نقل روایت ؛ 4 - چگونگی طرح در منابع رجالی پیش بینی شده است .

1- 1. اصطلاحات سندی ناظر به اتصال سند

1- مسند، روایتی است که سلسله اسناد

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 2568


1- به عنوان نمونه ر.ک : مقباس الهدایه ، ج 1، ص 201- 202؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 65.

آن در تمام طبقات متصل به معصوم باشد(1). اهل سنت چون عنوان معصوم را منحصر در پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) می دانند، روایتی که سند آن تا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) متصل است ، مسند می دانند، اما محدثان شیعه بخاطر تعمیم معصوم به ائمه (علیهم السلام ) اتصال به معصوم را در تعریف مسند لحاظ کرده اند. اصطلاح مسند با توجه به این که از بیان عقیده و اخلاق راویان ؛ یعنی اثبات ایمان و عدالت ، ساکت است ، از کارآیی چندانی برخوردار نیست .

گاه نیز مقصود از مسند مجموعه روایی است که روایات آن بر اساس ترتیب صحابه و روایات نقل شده از آنان تنظیم شده است ؛ نظیر مسند احمد بن حنبل .

2- متصل ، متصل بسان مسند، روایتی است که در تمام طبقات دارای اتصال است . با این تفاوت که در متصل ، روایت می تواند از معصوم نقل شود، یا به صورت موقوف به به غیر معصوم منتهی گردد. از این جهت متصل اعم از مرفوع و موقوف است . به حدیث متصل ، موصول نیز می گویند(2).

3- عالی و نازل ، مقصود از عالی السند، روایتی است که رغم بر خورداری از اتصال ، از واسطه کمتری تا معصوم برخوردار باشد باشد و نازل در برارب آن است ؛ یعنی اگر واسطه زیاد باشد نازل گفته می شود(3).

4 - مضمر، روایتی است در انتهای سند به جای تصریح به نام معصوم از ضمیر غایب استفاده شده باشد.

چنین کاربردی ناشی از آن است که راوی بخاطر تقیه از

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 2569


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 202- 203؛ تدریب الراوی ، ج 1 ص 147.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 206؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 44.
3- الرواشح السماویه ، ص 126؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 255.

بردن نام امام اجتناب کرده یا نام امام بر او مشتبه شده است (1).

5 - مفرد،

حدیثی است که تنها از یک راوی ، یا یک فرقه ، یا یک شهر خاص نقل شده باشد؛ نظیر روایت «نحن معاشر الانبیاء لانورث دینارا و لا در هما و ماترکناه صدقه ؛ ما گروه پیامبران دینار و درهم را به ارث نمی گذاریم و آنچه به ارث گذاشته ایم صدقه است »، که تنها ابوبکر آن را از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل کرده است (2).

6 - موقوف ، به روایت که سلسله سند آن به صحابی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )، یا مصاحب امام معصوم (علیه السلام ) منتهی شود موقوف می گویند(3). روایت موقوف بخاطر اعتبار صحابه در بسیاری از موارد از نگاه اهل سنت حجت است ، اما محدثان شیعه روایت موقوف را تنها زمانی که صدور آن از طریق قرائن از معصوم ثابت شود حجت می دانند.

7 - مقطوع ، به روایتی که سلسله سند آن به یکی از تابعان منتهی شود، مقطوع می گویند(4). این اصطلاح بیشتر در روایات اهل سنت رائج است (5). و حدیث مقطوع بسان موقوف به رغم اتصال سند از نظر محدثان شیعه فاقد حجیت است .

8 - مشهور، روایتی است که نقل آن شایع باشد؛ اعم از آن که در برابرش روایت شاذ باشد یا نباشد. شهرت روایی ضرور تا به معنای صحت سند آن نیست (6). اصطلاح مشهور در عرصه های مختلف گسترده مورد توجه قرار گرفته است .

9 - مستفیض ، از ریشه «فاض الماء» به معنای سرازیر شدن

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 2570


1- مقباس الهدایه ، حج 1، ص 332.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 218.
3- مقباس الهدایه ، ج 111 ص 321- 322؛ تدریب الراوی ، ج 1، ص 159.
4- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 330.
5- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 47؛ تدریب الراوی ، ص 159.
6- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 254؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 265.

آب است و در اصطلاح به حدیثی گفته می شود که راویان آن در هر طبقه زیاد باشند، اما بیشتر محدثان معتقداند که مستفیض حدیثی است که راویان آن در هر طبقه بیش از سه تن باشند(1).

10- عزیز، هر روایتی که شمار راویان و طرق آن دو تن باشد، عزیز است و شاید بخاطر اندک بودن چنین روایتی به آن عزیز گفته ده است (489 ). اصطلاح عزیز رواج و کاربرد چندانی ندارد.

11- شاذ یا نادر، شاذ به روایت گفته می شود که تنها دارای یک اسناد و راویان آن ثقه باشند و مخالف روایتی باشد که گروهی (= مشهور) آن را نقل کرده باشند. به روایت شاد، نادر نیز می گویند. نظیر روایت : «و الله ما نقص من شهر رمضان ؛ به خدا قسم ماه رمضان هرگز دچار نقصان (= 29 روز) نمی شود(2) اصطلاح شاذ از جمله اصطلاحاتی است که تا حدود متداول است .

12- منکر یا مردود، به رواتی که تنها دارای یک اسناد بوده و راویان آن غیر ثقه و مخالف روایتی باشد که گروهی (= مشهور) آن را نقل کرده اند، منکر، یا مردود می گویند(3). تفاوت روایت منکر با روایت شاذ در این است که در روایت شاذ بر عکس منکر، راویان ثقه اند. اصطلاح منکر به صورت شایع متداول است .

2- 1. اصطلاحات سندی ناظر به انقطاع سند

از آنجا که انقطاع سند می تواند از آغاز، یا وسط، یا آخر سند و به صورت حذف یک راوی ، یا بیشتر باشد، برای هر نوع از انقطاع سند اصطلاح خاصی بدین شرح وضع کرده اند:

1- معلق ، هرگاه از آغاز سند حدیث یک

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 2571


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 128- 129؛ البدایه فی علم الدرایه ، ص 16.
2- مقباس الهدایه ، ج ، 1 ص 253؛ الرواشح السماویه ، ص 163.
3- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 254؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 80.

، یا چند واسطه به طور پیوسته حذف شده باشد و حدیث به راویان بعدی استناد داده شود، حدیث معلق است (1). چنان که روایات من لایحضره الفقیه و نیز بسیاری از روایات تهذیب الاحکام و استبصار چنین است ، یعنی شیخ صدوق و شیخ طوسی راویان آغاز سند را حذف کرده و روایت را از آخرین راوی امام نقل می کنند.

2- منقطع ، شامل هر حدیثی است که به هر صورتی به معصوم متصل نباشد و از آغاز سند، یا از وسط یا از آخر سند یک ، یا چند راوی ساقط شده باشند، بر این اساس اصطلاح منقطع شامل شش قسم از اقسام حدیث فاقد اتصال سند خواهد بود. اما منقطع به معنای اخص - که اصطلاح منقطع بیشتر در این معنا شناخته شده است - روایتی است که از وسط سند آن یک راوی حذف شده باشد(2). البته تعاریف دیگری نیز برای منقطع گفته شده است . این اصلاح از جمله اصطلاحات کم کاربرد به شمار می رود.

4 - مرفوع ، دارای دو تعریف است : 1، هر حدیثی که به معصوم (علیه السلام ) نسبت داده شود مرفوع است ؛ اعم از آن که متصل باشد، یا منقطع . طبق این تعریف اصطلاح مرفوع در برابر دو اصطلاح موقوف (= روایت منتسب به صحابی ) و مقطوع (= روایت منسب به تابعی ) قرار دارد.

2- هر روایتی که از وسط، یا آخر سند آن یک راوی ، یا بیشتر افتاده شده و تصریح به لفظ رفع شده باشد مرفوع است . مثلا گفته شود: روی الکلینی عن علی بن ابراهیم

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 2572


1- الرواشح السماویه ، ص 128؛ مقباس الهدایه ، ج 1، ص 215.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 335- 337؛ مقدمه این صلاح ، ص 59.

، عن اءبیه ، رفعه عن اءبی عبدالله (علیه السلام ) که در این سند میان پدر علی بن ابراهیم قمی ؛ یعنی ابراهیم بن هاشم تا امام صادق (علیه السلام ) یک یا چند راوی حذف شده و به لفظ «رفع » نیز تصریح شده است (1).

5 - مرسل ، مرسل از ریشه «ارسال الدابه » به معنای برداشتن قید و بند از چهارپا آمده است . گویا در حدیث مرسل با حذف سند قید و ربط حدیث رها شده است .

مرسل دارای دو اصطلاح است : 1- معنای عام ، و آن هر حدیثی است که دچار ارسال و حذف اسناد باشد؛ اعم از این که همه راویان ، یا شماری از آنان حذف شده باشند. مرسل به این معنا شامل اصطلاح نخست مرفوع (=هر حدیث منتسب به معصوم )، موقوف (= روایت صحابی )، مقطوع (=روایت تابعی )، معلق (= حذف آغاز سند)، منقطع (= حذف یک راوی از وسط سند) و معضل (= حذف بیش از یک راوی از وسط سند) می شود.

2- معنای خاص ، مرسل به این معنا حدیثی است که تابعی بدون ذکر واسطه (= یعنی صحابی ) از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل کند. مثلا سعیدبن مسیب - که از تابعان است - بگوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) چنین فرموده است (2).

مفهوم متداول این اصطلاح همان معنای نخست است .

6 - مدلس ، مدلس از مصدر دلس به معنای تاریکی و از ریشه مدالسه به معنای خدعه و نیرنگ زدن به کسی است . و از

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 2573


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 207- 208.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 338- 341؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، 107- 108.

آنجا که مدلس با تدلیس مخاطب ، خود را در تاریکی برده و به او نیرنگ می زند به کار او تدلیس گفته شده است .

تدلیس در اصطلاح محدثان بر دو قسم است : 1- تدلیس اسناد، و آن بدین معناست که عیب سند را پنهان می سازد.

2- تدلیس در شیوخ ، به این معنا که به رغم ملاقات و شنیدن حدیث از شیخ ، نام او را به صراحت نبرده و از او با اسامی و کنیه های غیر معروف یاد کند(1).

7 - موضوع ، وضع به معنای جعل بوده و در اصطلاح ، حدیثی است دروغین و برساخته که به معصوم نسبت داده شده است . به احادیث موضوع ، گاه مجعول نیز گفته می شود(2).

3- 1. اصطلاحات سندی ناظر به چگونگی تحمل و نقل حدیث

1- مکاتب ، حدیثی است که حکایت از کتابت حکم از سوی معصوم (علیه السلام ) دارد؛ اعم از آن که امام به صورت ابتدایی آن حکم و روایت را نوشته باشد، یا در مقام جواب نگاشته باشد و اعم از آن که به خط امام ، یا با املاء او باشد(3).

2- مدبج ، از ریشه تدبیج به معنای چهره به هم نمودن است . گویا دو راوی هنگام اخذ روایت از یکدیگر چهره یکدیگر را به هم می نمایانند(499 ). و اصطلاحا اگر دو راوی از نظر سن ، یا اسناد یا ملاقات با مشایخ حدیث مقارن هم باشند، در صورتی که هر یک از آنان از دیگری روایتی را نقل کند به آن مدبج می گویند(4).

3- روایه الاقران ، در صورتی که دو راوی از نظر سن ، اسناد، یا ملاقات با شیخ ، مقارن

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 2574


1- مقباس الهدایه ، ج 1 ص 376؛ تدریب الراوی ، ج 1، ص 186.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 399- 400.
3- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 283؛ الرواشح السماویه ، ص 164.
4- الوجیزه فی علم الدرایه ، ص 9؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 309.

هم باشند و تنها یکی از آنان برای دیگری حدیث نقل کند، اصطلاحا روایه الاقران است (1).

4 - روایه الاکابر عن الاصاغر، هرگاه راوی نسبت به مروی عنه از نظر سن ، یا ملاقات ، یا میزان دانش و کثرت روایت و... در سطح بالاتری باشد به آن روایه الاکابر عن الاصاغر می گویند؛ نظیر روایت صحابی از تابعی و تابعی از اتباع تابعان (2).

4 - 1. اصطلاحات سندی ناظر به چگونگی طرح در منابع روایی

1- مجهول ، روایتی است که نام تمام ، یا برخی از راویان سند آن در منابع رجالی نیامده باشد و اگر هم آمده باشد به خاطر نامشخص بودن هویت ، حکم به جهالت و ناشناس بودن او شود(3). به عنوان مثال گفته شده که عوف بن عبدالله (4)، علی بن سلیمان و بنان بن محمد(505 ) مجهول اند.

اصطلاح مجهول در منابع علم رجال و نیز کتب رجال کاربرد نسبتا شایعی دارد.

2- مهمل ، حدیثی است که نام تمام ، یا برخی از راویان آن در کتب رجال برده شده باشد، اما درباره مدح ، یا ذم او سکوت شده باشد(5). به عنوان مثال گفته شده که محمدبن موسی قزوینی و حسن بن علی بن مهزیار(6)، مهمل اند.

3- مشترک ، روایتی است که نام برخی از راویان سند آن میان چند تن مشترک بوده و برخی از آنان ثقه باشند؛(7) نظیر محمدبن قیس اسدی که میان چهار تن مشترک است و از میان آنان دو تن ؛ یعنی محمدبن قیس اسدی (ابونصر)، و محمدبن قیس اسدی مولی بنی نصر ثقه و دو تن دیگر غیر ثقه اند.(8)

4 - متشابه ، روایتی است که اسامی راویان سند آن از نظر نگارش و تکلم برابر

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 2575


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 300- 301؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 309.
2- الوجیزه فی علم الدرایه ، ص 9؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 307.
3- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 397.
4- رجال نجاشی ، ص 192.
5- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 397؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 118.
6- تاریخ آل زراره ، ج 1، ص 96 و ج 2، ص 81 (پاورقی ).
7- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 288.
8- همان ، ص 289.

است ، اما اسامی پدران آنها گرچه از نظر نگارش برابر است ، اما از نظر نطق و تکلم متفاوت است ؛ نظیر محمدبن عقیل ، که عقیل با فتح عین نام نیشابوری و با ضم عین نام فریانی است (1). اصطلاح متشابه در منابع رجالی تا حدودی متداول است .

2- اصطلاحات ناظر به متن
اشاره

اصطلاحات ناظر به متن را می توان به دو دسته اساسی تقسیم کرد:

1- اصطلاحاتی که ناظر به چگونگی دلالت متنی روایات است ، مثلا اگر دلالت صریح باشد نص و اگر دلالت غیر صریح و ظنی باشد ظاهر است .

2- اصطلاحاتی که به پذیرش ، یا رد روایت و بخاطر متن آن ناظر است ؛ نظیر اصطلاح مقبول ، یا مطروح . اینکه به بررسی این اصطلاحات می پردازیم :

1- 2. اصطلاحات متنی ناظر به چگونگی دلالت

1 و 2. نص و ظاهر، هرگاه دلالت روایتی چنان صریح باشد که تنها در آن یک معنا احتمال داده شود به آن نص می گویند(2) و ظاهر در مواردی است که دالالت لفظ به صراحت نص نباشد و در آن احتمال خلاف داده شود(3) به عنوان مثال روایت : «الاثنان جماعته »(4) نص است ؛ زیرا به روشنی اثبات می کند که با وجود دو نفر جماعت برقرار می شود و دلیلی مخالف آن وجود ندارد. اما روایت «من کان یومن بالله و الیوم الاخر فلایتبین الا بوتر؛(5) هر کس که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، نباید شب بدون خواند نماز و تیره به خواب رود» ظاهر است ؛ زیرا از نهی ، خلاف ظاهر آن ؛ یعنی استحباب موکد اراده شده است .

3 و 4. مجمل و مبین ،

و

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2576


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 284؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 92.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 284؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 92.
3- همان ، ص 316 - 317.
4- من لابحضره الفقیه ، ج 1، ص 376.
5- همان ، ص 200.

هرگاه دلالت روایت ظاهر و آشکار باشد به آن مبین می گویند. مبین شامل نص و ظاهر می شود؛ یعنی به نص ، یا ظاهر می توان مبین اطلاق کرد.(1)

مجمل در برابر مبین روایتی است که واژه ها، یا مجموعه عبارت های آن فاقد ظهور باشد(2) غالبا اجمال در مواردی است که کلام از تبیین تمام جوانب و پرسش ها ساکت مانده باشد. به عنوان نمونه علامه مجلسی پس از نقل روایات درباره زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام ) می گوید: این روایات جزء مجملات است که تفسیر و تبیین آنها در روایات دیگر آمده است (3).

5 و 6. ناسخ و منسوخ ، نسخ در لغت به معنای ازاله و نقل است . و در اصطلاح رفع حکم سابق با آمدن دلیل لاحق است . به عبارت دیگر ناسخ عموم زمانی دلیل منسوخ را پایان می بخشد، به دلیل نخست منسوخ و به دلیل دوم ناسخ می گویند(4). نسخ در روایات تنها به روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) اختصاص دارد زیرا نسخ شریعت پس از ایشان منتفی است و اگر از ظاهر برخی از روایات اهل بیت (علیه السلام ) نسخ حکمی بدست آید، مقصود کاشفیت از نسخ است ، نه نسخ حقیقی .

8 و 7 محکم و متشابه ، محکم از ریشه احکام به معنای اتقان و استواری است و مقصود از آن روایتی است که دلالتش آشکار و دارای وجوه معنایی مختلف نیست تا برای ترجیح یکی از آن وجوه نیازمند قرینه باشد، در مقابل آن متشابه قرار دارد و آن روایتی است که دارای چند پهلویی معنایی است و

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 2577


1- همان ص 318؛ اصوال الحدیث و اءحکامه ، ص 97.
2- مقباس الهدایه ، 1، ص 316- 317.
3- بحارالانوار، ج 4، ص 132.
4- برای تفصیل بیشتر ر.ک : البیان فی تفسیر القرآن ، ص 277؛ التمهید فی علوم القرآن ، ج 2، ص 277- 278.

مراد جدی متکلم وراء معنای ظاهری آن قرار دارد(1).

به عنوان مثال مرحوم علامه شعرانی روایت : «شاء و اراد و لم یجب ...» را روایت محکمی دانسته که می بایست سایر روایات متشابه در زمینه انتساب افعال به خداوند به آن باز گردانده شود(2)

9 - مشکل ، حدیثی است که در برگیرنده مطالب غامض و پیچیده ای است که تنها صاحبان فن و حدیث شناسان ماهر قادر به فهم آنها هستند.(3)

به عنوان مثال علامه شبر روایت : «اعرفوا الله بالله و الرسول بالرساله ...» را جزء روایات دشوار و پیچیده دانسته است .(4)

10. غریب لفظی ، حدیثی است که در آن واژه ای آمده که بخاطر قلت استعمال در لغت شایع ، دشوار و دور از فهم است . و قید لفظی به آن افزوده شده تا آن را از غریب مطلق جدا کنند(5).

2- 2. اصطلاحات متنی ناظر به پذیرش ، یا رد روایات

1. مقبول ، حدیثی است که در آن را تلقی به قبول کرده و بدون توجه به صحت یا عدم صحت سندی به مضمون آن عمل می کنند. مثال شایع آن مقبوله عمربن حنظله است که در سند آن چنین آمده است : «محمدبن یعقوب ، عن محمدبن یحیی ، عن محمدبن الحسین ، عن محمدبن عیسی ، عن صفوان بن یحیی ، عن داودبن الحصین ، عن عمربن حنظله ...» و به رغم آن که در سند این روایت محمدبن عیسی و داودبن حصین تضعیف شده اند، اما بخاطر استواری متن ، متن روایت مورد پذیرش قرار گرفته است .(6)

2. معتبر، روایتی است که همگان ، یا بیشتر عالمان به آن عمل کرده ، و بخاطر صحت اجتهادی ، یا وثاقت یا حسن ،

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 2578


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 284- 285؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 92.
2- شرح اصول الکافی ، ج 4، ص 270.
3- مقباس الهدایه تج 1، ص 316.
4- مصابیح الانوار، ج 8، ص 24.
5- مقباس الهدایه ، ص 231- 232؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 272.
6- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 279- 281؛ البدایه فی علم الدرایه ، ص 44.

دلیل براعتبار آن رسیده است .(1)

و با این تعریف «معتبر» اعم از مقبول است ؛ زیرا معتبر می تواند علاوه بر قوت متن عاری از ضعف سند باشد.

3. مطروح ، مطروح روایتی است که متن آن از سویی مخالف دلیل قطعی بوده و از سوی دیگر پذیرای تاءویل نیز نباشد. بدین جهت به آن مطروح ؛ یعنی دور ریخته اطلاق می شود(2)

این سه اصطلاح از اصطلاحات پرکاربرد حدیثی اند.

3- اصطلاحات ناظر به متن و سند

بخشی از اصطلاحات با توجه به تعاریفی که از آنها ارائه شده به گونه ای است که متن و سند را با هم در برمی گیرد. این اصطلاحات بدین شرح است :

1- ملل ، دارای دو اصطلاح است :

1- اصطلاح فقهاء متاءخر، که معلل را به احادیثی اطلاق می کنند که در برگیرنده علت و سبب حکم باشد. کتاب علل الشرائع شیخ صدوق از نمونه منابع روایی است که در آن علت جعل احکام تبیین شده است .

2- اصطلاح محدثان ، معلل در اصطلاح محدثان به حدیثی گفته می شود که به رغم سلامت و صحت ظاهری ، در متن ، یا سند در برگیرنده آفت پنهان و پیچیده باشد. معلل به این معنا از ریشه علت به معنای مرض گرفته شده است (3).

2- مدرج ، مدرج به این معناست که گفتار راوی به روایت افزوده شده و گمان شود که از حدیث است . ادراج به دو دستی اساسی «ادراج در متن » تقسیم می شود:

الف . ادراج در سند، آن است که اوصافی را پس از ذکر نام راوی در سند می افزاید و به نظر می آید واقعا توصیف از

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 2579


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 282؛ اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 91.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 314- 315.
3- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 366- 368؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 89.

آغاز در سند بوده است .

ب . ادراج در متن ، و آن بدین گونه است که راوی در وسط، یا پایان روایت گفتاری از خود را به عنوان استدلال بر حدیث ، یا تبیین واژه ای از آن درج کند و توهم شود که این گفتار، سخن معصوم (علیه السلام ) است (1).

3- مصحف ، کلمه تصحیف از ریشه صحیفه به معنای کتاب و تصحیف در لغت به معنای نگارش کتاب است ، اما بعدها توسعه یافت و به خطای در کتابت اطلاق شد(2). مصحف حدیثی است که سند، یا متن آن به گونه ای مشابه متن اصلی است ، تغییر کرده باشد؛ تغییر برید به یزید و حریز به جریز از نمونه های تصحیف سندی است . و تصحیف ستا به شیئا در روایت : «من صام رمضان و اتبعه شیئا من شوال ...؛ هر کس رمضان را روزه بگیرد و مقداری از ماه شوال را به دنبال آن روزه بگیرد...(3)». از نمونه های تصحیف متنی است .

4 - مزید، حدیثی است که نسبت به سایر اءحادیث نقل شده در زمینه آن دارای فزونی باشد. و زیادی ، گاه در متن است ؛ نظیر روایت : «جعلت لی الاءرض مسجدا و ترابها طهورا؛ زمین برای من جایگاه سجده و خاک آن مایه طهارت قرار داده شده است »، که واژه «تراب » به آن افزوده شده و اصل روایت طبق نقل اکثر راویان چنین است : «جعلت لی الاءرض مسجدا و طهورا». و فزونی در سند؛ نظیر ارسال در روایت مسند، قطع در روایت متصل و...است (4). مزید از جمله اصطلاحاتی است که تا حدودی

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 2580


1- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 219- 223؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 95.
2- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 2378، پاورقی .
3- مقباس الهدایه ، ج 1 ص 237- 238.
4- همان ، ص 265- 266؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 286.

رائج است .

مبحث سوم : شرائط و طرق تحمل
اشاره

مقصود از شرائط تحمل حدیث ، شرائطی است که به هنگام تلقی و دریافت آن لازم است و مقصود از طرق تحمل حدیث ، شیوه هایی است که در میان محدثان برای دریافت حدیث متداول است . اینکه به بررسی این دو امر می پردازیم :

شرائط تحمل روایت

در مرحله تحمل حدیث تنها لازم است که راوی برخوردار از دو شرط عقل و تمییز باشد. مقصود از تمییز مرحله ای میان صباوت و بلوغ است ؛ یعنی راوی افزون بر عاقل بودن ، قدرت تمییز میان خیر و شر را داشته باشد. و به عکس مراحل نقل و پذیرش ، اسلام ، ایمان بلوغ و عدالت در مرحله تحمل شرط نیست .

بنابراین اگر کافر، یا منافق (= سایر فرق اسلامی غیر از امامیه ) یا غیر بالغ ، یا فاسق روایتی را به هر یک از طرق تحمل ، تلقی و دریافت کرده باشد، مفهوم تحمل تحقق یافته است ، هر چند حدیث در مرحله اداء و نقل ، زمانی از او پذیرفته می شود که دارای شرایط: اسلام ، ایمان ، بلوغ و عدالت باشد. دلیل مدعا وقوع این گونه تحمل در صدر اسلام است . به عنوان نمونه جبیربن مطعم به هنگام کفر شنید که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) در نماز مغرب سوره طور خواند و آنگاه که اسلام آورد این حدیث سلام الله علیهانت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم » را نقل کرد و از او پذیرفته شد(1).

شیوه های تحمل روایت

1- سماع گفتار شیخ ، سماع به معنای شنیدن است

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 2581


1- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 58 - 59؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 128.

؛ یعنی راوی در حضور شیخ حدیث ، روایتی را که او از روی حافظه ، یا نوشته می خواند استماع کند و در صورتی که راوی گفتار روایی شیخ را کتابت کند به آن «املاء» می گویند(1).

به اتفاق همگان سماع ، عالی ترین نوع در میان طرق هشتگانه حدیث است و حدیثی که از این طریق تحمل و نقل شده باشد از اتقان و اعتبار بیشتری نسبت به سایر طرق برخوردار است ؛

از آنجا که سماع حدیث به آن اعتبار ویژه می بخشد، گفته اند که لازم است راوی این گونه احادیث در مقام نقل ، از عبارت های صریح دال بر سماع ؛ هم چون سمعت فلانا، حدث فلان ، حدثنی ، حدثنا، اءخبرنا، انباءنا و نظایر آنها استفاده کند(2).

2- قرائت بر شیخ ، از این جهت که بر گفتار و شنیدار متکی است ، شبیه طریق پیشین ؛ یعنی سماع است . با این تفاوت که در سماع سخن از شیخ و شنیدن از سوی راوی انجام می گیرد، اما در قرائت بر شیخ ، روایت از سوی راوی خوانده شده و شیخ به استماع آن می پردازد. به این گونه تحمل در اصطلاح محدثان پیشین «عرض » گفته می شده است ؛ زیرا راوی در حقیقت روایت را بر شیخ عرضه می کند و چنین شیوه ای زمانی قابل اعتناء است که شیخ پس از شنیدن ، صحت آن را مورد تاءیید قرار دهد(3).

3- اجازه ، از ریشه «جواز الماء» (= عبور آب ) به معنای عبور داغدن دانش است . گویا شیخ با اجازه دادن ، زمینه عبور و جریان یافتن دانش

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 2582


1- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 66 - 67؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 132.
2- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 69.
3- همان ، ص 83 - 85؛ تدریب الراوی ، ج 2، ص 28.

حدیث را فراهم ساخته است .

اجازه در اصطلاح به این معناست که شیخ به راوی اجازه و اذن دهد تا شنیده ، یا کتاب روایی او را نقل کند.

اجازه می تواند با گفتار صریح ، یا غیر صریح ، یا با اشاره انجام گیرد(1). دانستی است که سنت اجازه پس از تدوین در جوامع روایی به عنوان تیمن و تبرک استمرار یافته است . به عنوان مثال علامه مجلسی از مشایخ حدیثی ای ؛ هم چون آقا حسین محقق خوانساری ، شیخ حر عاملی از باب تیمن اجازه روایت دریافت می کند.

4 - مناوله ، آن است که شیخ کتاب حدیثی را در اختیار راوی قرار دهد. گفته اند: این شیوه از سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) برگرفته شده است ؛(2) زیرا آن حضرت نوشته ای را به فرمانده یکی از سریه ها داد و فرمود: آن را نمی خوانی تا به فلان منطقه برسی ، او وقتی به آن منطقه رسید نامه را گشود و برای مردم خواند(3).

مناوله می تواند به دو صورت ذیل انجام گیرد:

1- مناوله همراه با اجازه ؛ یعنی افزودن بر آن ، شیخ کتاب روایی را در اختیار راوی بگذارد و به او اجازه نقل آن را نیز بدهد.

2- مناوله بدون اجازه ، و آن مطلق مناوله است ؛ یعنی شیخ تنها کتاب را در اختیار راوی قرار دهد و بگوید: هذا سماعی ، یا روایتی .

برخی این قسم از مناوله را کافی نمی دانند و معتقداند: نقل روایت بر اساس آن نادر بوده و ناکافی است ، اما مشهور محدثان آن

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 2583


1- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 114- 115.
2- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 135؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 165.
3- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 136.

را صحیح و کافی می دانند(1).

5 - کتابت ، کتابت آن است که شیخ روایات خود را برای مخاطب حاضر، یا غائب بنگارد، یا به شخص موثق فرمان دهد تا آن روایات را برای آن مخاطب بنگارد و خود در پایان تصریح کند که این کتابت به فرمان او انجام گرفته است .

کتابت را از نظر درجه اعتبار پس از سماع دانسته و گفته اند: لازم است راوی با آوردن عباراتی ؛ هم چون «کتب الا فلان » نوع تحمل با کتابت را از سایر شیوه ها متمایز سازد(2).

6 - اعلام ، آن است که شیخ به شخصی باگفتار صریح ، یا غیر صریح یا کتابت اعلام کند که این کتاب ، یا حدیث ، روایت یا سماع او از فلان شخص است و از اجازه روایت آن سخنی به میان نیاورد. برخی نقل روایت با استناد به اعلام را جائز نمی دانند، اما مشهور محدثان معتقداند: اعلام به منزله قرائت بر شیخ بوده و برای نقل حدیث کفایت می کند(3).

7 - وصیت ، وصیت آن است که شیخ به هنگام مرگ ، یا مسافرت به شخصی وصیت کند که کتاب روایی او را روایت کند. گروهی از محدثان وصیت را جائز دانسته اند؛ زیرا وصیت و واگذار کردن کتاب به معنای اجازه نقل و کاری شبیه مناوله ، یا اعلام است ، اما اکثر محدثان آن را کافی نمی دانند(4).

8 - وجاده ، وجاده بر وزن کتابت از ریشه وجد (= یافتن ) به این معناست که راوی ، کتاب یا روایاتی به خط شیخ را بیابد و - بی آن که معاصر او باشد، یا اگر

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 2584


1- مقباس الهدایه ، ص 136- 146.
2- مقباس الهدایه ، ص 152؛ تدریب الراوی ، ج 2، ص 61.
3- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 158- 159؛ مقدمه ابن صلاح ، ص 175.
4- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 162- 163. تدریب الراوی ، ج 2، ص 56.

معاصر است او را ملاقات کرده باشد - از روی یقین به خط شیخ بودن آن را روایت کند.

و جاده نیز بسان کتابت می تواند همراه با اجازه ، یا بدون اجازه باشد.

به عنوان نمونه کتاب فقه الرضا (علیه السلام ) که منسوب به امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام ) است از طریق و جاده نقل شده است (1).

مبحث چهارم : شرائط نقل و پذیرش روایات
شرائط نقل روایت

1- ذکر اسناد روایات ، ذکر اسناد برای روایات از اختصاصات مسلمانان است به نظر می رسد توجه معصومان (علیه السلام ) به ثبت و ضبط اسناد در کنار متون روایی از عوامل اهتمام مسلمانان به ذکر اسناد بوده است . از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) چنین نقل شده است : اذا کتبتم الحدیث فاکتبوه باسناده فان یک حقا کنتم شرکاء فی الاجر و ان یک باطلاکان وزره علیه ؛(2) هرگاه حدیثی را می نویسید آن را با سندش بنگارید، که اگر راست باشد شما در اجر آن شریک اید و اگر دروغ باشد گناهش بر گردن راوی است . نظیر چنین روایتی از حضرت امیر (علیه السلام ) نیز نقل شده است (3).

وجود سند در کنار روایات ، افزودن بر آن که به متون روایات اعتبار ویژه ای می بخشد، راه ورود روایات مجعول را بسته و زمینه بازشناخت این گونه روایات را هموار می سازد. بدین ترتیب اهتمام به اسناد در تمام ادوار تاریخ حدیث شیعه و اهل سنت مشهود است . این امر چنان شدت داشته که از توجه آنان به محتوای روایات کاسته و باعث انتقاد از پیشینیان به این سبب ؛ یعنی

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 2585


1- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 171.
2- ادب الا ملاء و الاستملاء، ص 11؛ الجامع الصغیر، ج 1، ص 129.
3- کافی ، ج 1، ص 52؛ وسائل الشیعه ، ج 27، ص 81.

اهتمام زیاد به اسناد و غفلت از متون روایی شده است (1).

2. ذکر نص روایات و پرهیز از نقل به معنا، می دانیم که روایت ، بسان هر گفتاری دیگر بر دو عنصر ساختار لفظی و معنای کلام استوار است .

به عنوان مثال در روایت : «طلب العلم فرضه علی کل مسلم (2)؛ طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است .» واژه ها و نوع چینش آنها (ترکیب ) ساختار روایت و وجوب تحصیل دانش برای همه دین داران معنای آن را تشکیل می دهد. حال اگر واژه ها و نوع چینش آنها را با تحفظ بر معنای آن تغییر دهیم در حقیقت «نقل به معنا» کرده ایم ؛ یعنی معنا و مفهوم روایت را نقل کرده ایم ، نه نص آن را. به عنوان مثال جمله : «طلب العلم واجب علی کل مسلم »، یا جمله «طلب العلم واجب علی کل مؤ من » نقل به معنای روایت پیشین خواهد بود.

از سوی دیگر هر یک از واژه ها مفاهیم خاص خود را به دست می دهد، و نوع چینش و ترکیب واژه ها نیز در معنادهی جمله نقش ویژه و گاه بسیار موثری دارند، پیداست که از نظر همگان آنچه مطلوب است نقل نص روایات است .

با این حال نقل نص روایات با دشواری هایی روبرو بوده است ؛ زیرا طبیعت خطا و اشتباه حافظه اقتضاء داشت که احیانا واژه های مترادف ، جای واژه های اصلی بنشیند، یا در چینش روایت جابجایی صورت گیرد، یا حتی جملات روایی دچار کوتاهی و بلندی شوند. بدین جهت پیامبر (صلی الله علیه و آله و

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2586


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : ضحی الاسلام ، ج 2، ص 131؛ جهود المحدثین فی نقد الحدیث النبوی الشریف ، ص 450 - 451.
2- کافی ج 1، ص 30- 31.

سلم ) و امامان (علیه السلام ) نقل به معنا را مجاز شمردند(1).

باید دانست که در نقل به معنا می بایست سه شرط رعایت گردد:

الف - ناقل چنین روایتی می بایست از معانی واژه ها و نقش آنها در جمله و قرائن دال بر خلاف آن آگاه باشد. به عبارت روشن تر می بایست به اندازه کافی گفتار شناس و ادیب باشد.

ب - نقل به معنا نباید از رساندن معنای مقصود معصوم دچار کاستی باشد.

ت - از نظر خفا و آشکاری در دلالت رسانی به مثابه گفتار اصلی باشد(2).

3- ذکر کامل روایات و عدم تقطیع ، هر روایت بسان گفتاری یکپارچه است که صدر و ذیل آن به هم مرتبط بوده و در دلالت رسانی به کمک هم می شتابند. از چنین دلالتی به سیاق تعبیر می شود. از این رو توصیه شده است که ناقلان حدیث آن را به طور کامل و بدون تقطیع نقل کنند. برخی از محدثان تقطیع اءحادیث را به طور مطلق ممنوع و برخی به طور مطلق جائز می دانند. گروهی نیز معتقداند که اگر شخص ، عارف به اءحادیث باشد و بداند که میان بخشی که حذف کرده با بخشی که حذف نکرده چه تفاوتی است و این تقطیع به دلالت زیانی نرساند، مانعی ندارد(3).

شرایط پذیرش روایات

روایات نقل شده به رغم برخورداری از شرایط تحمل و اداء در مرحله پذیرش می بایست برخوردار از شرایط و ضوابطی باشند از این ضوابط و شرایط مربوط به راوی ، یا راویان آن است ؛ یعنی اگر راویان برخوردار از این شرایط باشند، روایتشان زمینه پذیرش را پیدا می کند.

این

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 2587


1- کافی ، چج 1، ص 52؛ وسائل الشیعه ، ج 27، ص 81.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : مقباس الهدایه ، ج 3، ص 245- 246؛ تدوین السنه الشریفه ، ص 516 - 518.
3- مقباس الهدایه ، ج 3، ص 256- 257، پاورقی .

شرایط عبارتند از: اسلام ، عقل ، بلوغ ، ایمان ، عدالت و ضبط.

اینکه به بررسی این شرائط می پردازیم :

1- اسلام ، برخورداری راوی از شرط اسلام مورد اتفاق محدثان است ، بر این اساس روایات کفار؛ اعم از یهود و نصارا، یا فرق اسلامی ؛ هم چون خوارج ، و مجسمه که محکوم به کفراند، مردود است . برای اثابت این شرط به دلالت آیه نبا(1) که در خبر فاسق تثبت و تفحص را لازم کرده ، پس عدم اعتبار خبر کافر به طریق اولی است و نیز آیاتی که از اعتماد و تکیه کردن به ظالمان - که کافران نیز مصداق کفاراند - نهی کرده (2) استناد شده است (3).

2- عقل ، مفهوم شرط دانستن عقل در راوی آن است که روایت مجنون ، یا مست ، یا نائم ، یا بیهوش و کسی که مبتلا به فراموشی است ، مردود است (554 ). پیداست اگر شهادت ، توکیل و وصیت به چنین اشخاص به رغم آن که موارد آنها جزئی و امور شخصی است ، مردود است ، روایشان که ناظر به امور دین و شریعت است ، به طریق اولی مردود خواهد بود.

3- بلوغ ، بر اساس این شرط روایت صبی غیر ممیز به اتفاق همه حدیث پژوهان مردود است و در روایت صبی ممیز گرچه گروهی بر جواز و پذیرش آن راءی داده اند، اما مشهور محدثان برآنند که تنها خبر بالغ در مرحله نقل مورد پذیرش است (4).

4 - ایمان ، مقصود از ایمان اعتقاد به ائمه دوازده گانه است . بسیاری از محدثان شیعه ایمان را از شرایط

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 2588


1- سوره حجرات ، آیه 6.
2- سوره هود، آیه 113.
3- مقباس الهدایه ، ج 2، ص 13- 14؛ البدایه فی علم الدرایه ، ص 64.
4- مقباس الهدایه ، ج 1، ص 21- 22.

راوی بر شمرده اند(1)، اما شیخ طوسی معتقد است : روایات مخالفان از اهل سنت ، یا شیعیان غیر اثنی عشری در صورتی که در روایات اصحاب ، مخالف آنها نیامده باشد، مورد پذیرش است (2) چنان که از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمود: «هرگاه به رخدادی برخوردید و در روایات حکم آن را نیافتید، به روایاتی در نگرید که از علی (علیه السلام ) روایت کرده اند و به آنها عمل کنید(3)».

5 - عدالت ، عموم محدثان شیعه عدالت را از جمله شراطی راوی بر شمرده اند، اما گروهی دیگر معتقد به عدم اشتراطاند. این دسته خود بر دوگروه اند:

الف - جمعی بر آن اند که روایت مجهول الفسق ؛ یعنی راویانی که فسق آنها مجهول است ، پذیرفته است . بنابراین نظریه ، روایات کلیه راویانی که در منابع رجالی از فسق آنها سخنی به میان نیامده ، مورد پذیریش است ؛ اعم از آن که از عدالت ، یا وثاقت آنان گفت و گو شده باشد، یا نه .

ب - شیخ طوسی معتقد است : عدالت لازم نیست ، بلکه اگر اطمینان حاصل شود که راوی از خصوص کذب و دروغ پرهیز دارد، برای پذیرش روایتش کافی است (4). اصطلاحا شیخ معتقد است که وثاقت برای پذیرش کافی است .

6 - ضبط، مقصود از ضبط آن است که راوی از چنان حافظه و قدرت تمییزی برخوردار باشد که بتواند روایات را بدون غلط، تصحیف و تحریف نقل کند و حداقل قدرت ضبط و حفظ او بیشتر از سهو و اشتباهش باشد؛ زیرا نمی توان راهیافت هرگونه خطا و سهو

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 2589


1- مقباس الهدایه ، ج 1 ص 25- 26.
2- همان .
3- وسائل الشیعه ، ج 18، ص 64.
4- وسائل الشیعه ، ج 18، ص 64.

در نقل را منتفی دانست (1).

فصل پنجم : آشنایی با رجال الحدیث

کلیات تعریف علم رجال

رجال دانشی است که به معرفی راویان و صفاتی که در پذیرش ، یا عدم پذیرش راویان نقش دارد - نظیر ایمان و عدالت - می پردازد و از چگونگی توثیق و جرح راویان و راه های رفع تعارض میان جرح و تعدیل سخن به میان می آورد.

می دانیم که روایات معصومین همراه با سند به دست ما رسیده است . مقصود از سند سلسله ای از راویان است که به ترتیب دوره های تاریخی هر یک از آنها از روایت معصوم را برای دیگری نقل کرده است . به عنوان مثال در کتاب کافی به چنین روایتی برمی خوریم :

محمدبن یحیی ، عن محمدبن عبد الجبار، عن محمدبن اسماعیل ، عن علی بن النعمان ، عن ابن مسکان ، عن ابی بصیر، عن ابی عبدالله (علیه السلام ) قال : قال لی : یا ابا محمد! ان الله عزوجل لم یعط الانبیاء شیئا الا و قد اعطاه محمدا (صلی الله علیه و آله و سلم )؛ ای ابا بصیر خداوند عزوجل به پیامبران چیزی نداد، مگر آن که آن را به محمد (صلی الله علیه و آله و سلم ) ارزانی داشت (2).

در این روایت که مربوط به کتاب حجت و از جمله روایات مربوط به عقائد است ، نام شش راوی برده شده که به ترتیب روایت مزبور را از امام صدق (علیه السلام ) نقل کرده اند. این شش تن عبارتند از: محمدبن یحیی ، محمدبن عبدالجبار، محمدبن اسماعیل ، علی بن نعمان ، ابن مسکان ، ابوبصیر. پیداست که مرحوم کلینی (م 329)

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 2590


1- همان ، ص 43 - 49.
2- کافی ، ج 1، ص 327.

از محدثان سده چهارم تا عصر امام صادق (علیه السلام ) - یعنی سال های 114 تا 148 هجری (1) - بیش از 150 سال فاصله داشته است .

بنابراین قطعا او این روایت را از طریق پیش از خود شنیده ، یا به یکی از طرق دیگر تحمل ، دریافت کرده و برای ما نقل نموده است .

اگر او نام این روایان و سلسله سند را ذکر نمی کرد، ما راه تحقیق مناسبی برای دست یابی به اطمینانی آرام بخش که صدور روایت از امام (علیه السلام ) را اثبات کند، نداشتیم ، مگر آن که با خود می گفتیم که کلینی از محدثان بزرگ و محتاط است و لابد خود از راویان پیشین شنیده که برای ما نقل کرده است . افزون بر آن که این اندیشه ما را به اطمینان کافی نمی رساند، محذور دیگری در برداشت و آن این که شاید او در قضاوت درباره عدالت ، وثاقت و ایمان راویان دچار اشتباه شده باشد. ذکر نام راویان و سلسله سند، این امکان را برای ما فراهم می سازد که از منظر اجتهادی و مبانی نظری خود شرائط راویان را مورد بررسی قرار دهیم .

حال می خواهیم بدانیم ، اولا: این شش راوی چه کسانی هستند؟ و در چه عصری می زیسته و با چه کسانی معاصر بوده اند؟ آیا در حوزه عقیده به امامت ائمه (علیهم السلام ) اعتقاد داشته اند؟ آیا در حوزه اخلاق انسان های عادل ، یا حداقل راستگو بوده اند؟ تمام اینها پرسش هایی است که ما برای دست یابی به صحت روایت به پاسخ

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 2591


1- امام صادق (علیه السلام ) در سال 114 هجری پس از شهادت امام باقر (علیه السلام ) به امامت رسید و در سال 148 هجری به شهادت رسید.

آنها نیازمندیم ، از سوی دیگر بیش از سیزده سده میان ما و آنها فاصله شده ، چگونه می توانیم به این پاسخ ها دست یابیم . اینجاست که علم رجال به کمک ما می شتابد و ضمن معرفی هویت راویان ، به ما می گوید که این راوی آیا جزء امامیه است ، یا نه ؟ آیا عادل است ، یا نه ؟ از این رو علم رجال به منزله فرهنگ لغتی می ماند که واژه های دشوار و ناشناخته متون را برای ما معرفی کرده و مبین می سازد. این بخش او وظیفه علم رجال بر عهده کتب و منابع رجالی گذاشته شده است .

اما پاره ای از مشکلات است که صرفا با مراجعه به این منابع حل نمی شود و می بایست مبانی آن قبلا تبیین گردد. برخی از این مشکلات بدین شرح است : رجالیون برای تعدیل ، توثیق ، یا جرح راویان از چه الفاظی استفاده می کنند؟ بر چه مبنایی می توان به توثیق راویان راه یافت ؟ آیا نص امام معصوم لازم است ؟ آیا جزء اصحاب اجماع بودن برای وثاقت کافی است ؟ در مواردی که میان دیدگاه های رجالیون تضاد وجود داشته باشد و اصطلاحا در تعارض میان جرح و تعدیل چه باید کرد؟ منابع رجالی شیعه و اهل سنت کدام است و چه تفاوت هایی میان آنها وجود دارد؟

علم رجال به این پرسش ها نیز پاسخ می دهد. پس بخشی از مباحث علم رجال صرفا نظری و بخش دیگر میدانی و کاربردی است . بخش میدانی و کاربردی را می بایست با مراجعه

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 2592

مستقیم به منابع رجالی دنبال کرد و آنچه معمولا در کتاب های علم رجال طرح می شود، بخش نخست ؛ یعنی مباحث نظری آن است ، که در این فصل نیز همین مباحث طرح شده است .

موضوع و مسائل علم رجال
اشاره

موضوع علم رجال راویان حدیث و بررسی آن دسته از حالاتی است که - نظیر ایمان ، عدالت ، وثاقت ، ضبط - در پذیرش روایتشان ، یا عدم پذیرش نقش دارد و سایر حالات آنان ؛ نظیر شاعر بودن ، تاجر بودن و داشتن پست های اجتماعی و... مورد نظر این دانش نیست .

مسائل علم رجال نیز شامل چند دسته است که عبارتند از: 1- الفاظ جرح و تعدیل و تعارض آنها؛ 2- توثیقات خاص ؛ 3- توثیقات عام ؛ 4 - شناخت منابع رجالی . مباحث این فصل نیز بر اساس همین مباحث چهارگانه افزون بر مباحث مقدماتی تنظیم شده است .

مبحث نخست : الفاظ جرح و تعدیل و تعارض آنها
اشاره

رجالیان برای نشان دادن عدالت یا وثاقت راویان از الفاظی خاص استفاده می کنند که به آنها الفاظ تعدیل و توثیق می گویند. چنان که برای نشان دادن ضعف اعتقادی یا اخلاقی راویان از الفاظی خاص بهره می گیرند که به آن ها الفاظ جرح گفته می شود. در این جا این الفاظ را به طرز جداگانه ذکر می کنیم .

1- الفاظ دال بر توثیق
1- 1. عدل ، امامی ضابط

با توجه به این که در این واژه ها با آمدن واژه عدل بر حوزه اخلاق راوی و پایبندی او به فرائض دینی و با آمدن واژه امامی به حوزه ایمان و عقیده راوی و شیعه اثناعشری بودن او تصریح شده ، چنین عبارتی رابهترین و صریح ترین

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 2593

لفظ برای دلالت بر تزکیه و تعدیل راویان دانسته اند(1).

2 - 1. عدل

در صورتی که این واژه در منابع رجال شیعه بکار رفته باشد به صورت دلالت تضمنی ، یا التزامی دال بر امامی بودن ، یا ضابط بودن راوی نیز خواهد بود؛ زیرا عدالت مطلق فرع اسلام و ایمان است و بر کافر و پیروان سایر فرق اسلامی به صورت مطلق عادل گفته نمی شود.

از سوی دیگر در میان رجالیون شیعه کمتر مرسوم است که به امامی بودن ، یا ضابط بودن راوی تصریح کنند. بنابراین وقتی می گویند: عدل ، مقصود آنان امامی و ضابط بودن در کنار عدالت است (2). بااین حال باید پذیرفت که دلالت این لفظ به صراحت لفظ پیشین نیست .

3- 1. امامی ضابط

در صورتی که این دو لفظ در کنار یکدیگر بکار برده شوند، یا هر کدام به طور جداگانه در مورد یک راوی آورده شوند، دلالت بر مدح راوی دارند، اما این مدح در حد توثیق نخواهد بود؛ زیرا حوزه اخلاق راوی که در اثبات صحت روایت او لازم است ، مسکوت گذاشته شده است (3).

4 - 1. ثقه

واژه ثقه در اصطلاح علمای رجال برابر با عدالت است . ریشه این واژه از وثوق به معنای اطمینان است و مقصود از آن کسی است که نسبت به دوری او از دروغ ، اشتباه و فراموشی اطمینان وجود دارد؛ زیرا اگر قرار باشد شخص ، عادت به دروغ ، اشتباه یا فراموشی داشته باشد، چگونه می توان به گفتار او اطمینان داشت . نسبت به سایر گناهان غیر از دروغ نیز چنین است ؛ زیرا انسان به سخن مثل شرابخوار اطمینان

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 2594


1- اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 155.
2- مقباس الهدایه ، ج 2، ص 144- 145.
3- همان ، ص 142.

نمی یابد(1). بنابراین هرگاه این کلمه به طور مطلق در منابع رجالی بکار رود، در دلالت آن بر عدالت و ضابط بودن راویان جای اشکال نیست ، اما در دلالت آن بر امامیه بودن راوی جای مناقشه است .

5 - 1. ثقه فی الحدیث

او فی الروایه ، دلالت این لفظ نیز بسان دلالت واژه ثقه است ؛ یعنی بر عدالت و ضابط بودن راوی به صورت آشکار دلالت دارد، اما در دلالت آن بر امامی بودن جای تاءمل است (2).

6 - 1. حجت

به معنای صحت احتجاج به حدیث است . این لفظ بر حسب معنای عامش ؛ اعم از حدیث صحیح ، حسن ، موثق و حتی ضعیف است ؛ زیرا درباره هر یک از اءحادیث غیر صحیح بخاطر وجود قرائنی احتمال احتجاج و استدلال وجود دارد، اما در عرف خاص رجالیون واژه حجت به معنای «ثقه » بودن بوده و نظیر این واژه دلالت بر عدالت ، ضابط و امامی بودن دارد(3).

7 - 1. عین و وجه

گاه این دو واژه به طور مطلق بکار می روند و گاه گفته می شود «من عیون اصحابنا»، یا «من وجوه اصحابنا». آیه الله سبحانی آورده است : «کسی که منابع رجالی را مورد بررسی قرار دهد، در می یابد که این دو واژه فراتر از امامی و عادل بودن راوی ، دلالت بر جلالت راوی نیز دارد. و رجالیون این دو وصف را در مواردی بکار می برند که شخص جزء طبقه برجسته در فضل و فضیلت باشد و این امر نشان می دهد که او در میان طائفه از نظر و جاهت جایگاه و ارزش به مثابه چهره و چشم است (4)».

2- الفاظ دال بر جرح

2-

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 2595


1- مقباس الهدایه ، ج 2، ص 146- 147.
2- مقباس الهدایه ، ج 2، ص 162.
3- مقباس الهدایه ، ج 2، ص 170- 171.
4- اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 162- 163.

1. برخی از این الفاظ به حوزه اخلاق راوی ناظر بوده و به صراحت ، عدالت او را نفی کرده و فسق و دروغ را به او نسبت می دهد؛ نظیر فاسق ، شارب الخمر، کذاب ، وضاع الحدیث ، یختلق الحدیث کذبا (= از روی دروغ حدیث می سازد)، یاالفاظی ؛ نظیر لیس بعادل ، لیس بصادق که به صورت سلبی عدالت و وثاقت راوی را نفی می کند.

2- 2. برخی از الفاظ جرح ناظر به حوزه عقیده راوی بوده و برخورداری او از عقیده صحیح ، یعنی امامیه اثناعشری بودن را نفی می کند؛ نظیر غال ، ناصب ، فاسد العقیده .

2- 3. برخی دیگر از الفاظ جرح بی آن که مستقیما به اخلاق ، یا عقیده او مربوط باشد، به شخصیت حدیثی راوی پرداخته و او را فاقد صلاحیت لازم برای نقل حدیث معرفی می کند؛ نظیر ضعیف که نزد قدماء به اشخاصی اطلاق می شد که دارای قلت یا سوء حافظه بودند.

3- تعارض جرح و تعدیل

از جمله مشکلات مراجعه به منابع رجالی اختلاف تباینی علمای رجال درباره برخی راویان است ، به گونه ای که این اختلاف نظر قابل جمع نباشند. مثلا یکی از آنان راوی را صحیح العقیده و دیگری فاسد العقیده معرفی کند، یا یکی او را ثقه و دیگری ضعیف بشناساند. چنین مواردی را اصطلاحا تعارض جرح و تعدیل می گویند.

در چگونگی برخورد با دیدگاه های متعارض رجالیون درباره یک راوی سه نظریه عمده وجود دارد: که عبارتند از:

1- مطلقا جرح مقدم است ؛

2- مطلقا تعدیل مقدم است ؛

3 در صورتی که میان دیدگاه

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 2596

جرح و تعدیل جمع ممکن باشد، به هر دو عمل می شود، ولی اگر جمع ممکن نباشد به مرجحات مراجعه می شود، و اگر ترجیحی در بین نباشد، درباره آن راوی توقف می کنیم .

4- شیوه های توثیق

توثیق راویان به دو صورت خاص و عام انجام می گیرد. مقصود از توثیق خاص آن است که در خصوص یک راوی از سوی ائمه (علیهم السلام )، یا علمای رجال ، الفاظ دال بر وثاقت رسیده باشد، اما در توثیق عام نسبت به جمع و گروهی خاص تمجید، یا توثیق رسیده که راوی مورد نظر در میان آنان قرار دارد. مثلا وقتی گفته می شود: اصحاب اجماع جزء توثیقات عام است ، به این معناست که راویان بر شمرده شده در میان اصحاب اجماع بخاطر اعتبار جمعی اصحاب اجماع از اعتبار و وثاقت برخوردار می گردند. به عبارت روشن تر در توثیق خاص دلالت بر توثیق مطابقی ، اما در توثیق عام دلالت بر توثیق هر یک از راویان تضمنی است . هر چند دلالت تضمنی نیز بسان دلالت مطالبقی برای اثبات و ثاقت کفایت می کند(1).

اینک به بررسی هر یک از توثیقات خاص و توثیقات عام می پردازیم :

مبحث دوم : توثیقات خاص

1- تنصیص یکی از معصومان (علیه السلام )، هرگاه یکی از امامان معصوم (علیه السلام ) بر وثاقت کسی تصریح کنند، بدون تردید وثاقت او ثابت می گردد و پیداست در صورت تحقق چنین تنصیصی دو راه دارد:

الف . علم وجدانی ؛ یعنی شخصا

در حضور امام (علیه السلام ) از چنین تصریحی اطلاع یابیم . روشن است که این راه برای ما در دوران غیبت مسدود

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 2597


1- معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 45.

است .

ب - از راه روایت معتبر؛ خوشبختانه این راه قابل دسترسی است ؛ زیرا در منابع رجالی و روایی روایات معتبر؛ خوشبختانه این راه قابل دسترسی است ؛ زیرا در منابع رجالی و روایی روایات قابل توجهی در توثیق راویان به دست ما رسیده است . به عنوان مثال علی بن مسیب می گوید: به امام رضا (علیه السلام ) عرض کردم : وطن من دور است و نمی توانم در هر زمان خدمت شما برسم ، آموزه های دینی ام را از چه کسی دریافت کنم ؟ امام فرمود: «از زکریا ابن آدم قمی که ماءمون بر دین و دنیاست ». بنابراین امین بودن بر دین و دنیا بالاترین تعبیر برای نشان دادن وثاقت است . و از آنجا که این روایت صحیح است ، پس وثاقت زکریابن آدم ثابت می شود(1).

2- تنصیص یکی از اعلام متقدم ، مقصود از اعلام متقدم آن دسته از رجالیون و محدثان هستند که پیش از شیخ طوسی (م 460) می زیسته اند؛ نظیر برقی ، ابن قولویه ، کشی صدوق ، مفید، نجاشی و دیگران . بر این اساس اگر این بزرگان در منابع رجالی خود بر وثاقت هر یک از راویان تصریح کنند، وثاقت او اثبات خواهد شد.

3- تنصیص یکی از اعلام متاخر، مقصود از اعلام متاخر، رجالیون پس از شیخ طوسی ؛ نظیر شیخ الدین رازی (م 585)، ابن شهر آشوب (م 585)، علامه حلی (م 726)، علامه مجلسی (م 572)، و دیگران هستند.

تنصیص اعلام متاءخر بر وثاقت خود به دو دسته قابل تقسیم است :

الف - بخشی از این تنصیص

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 2598


1- رجال کشی ، ص 496.

ها مستند به حس است ؛ نظیر دیدگاه های رجالی شیخ منتجب الدین و ابن شهر آشوب . اینها را اگر چه نمی توان گفت که معاصر راویان بوده اند، اما حداقل نسبت به آنان قریب العصر به شمار می روند.

ب - بخشی دیگر از تنصیص های علمای رجال مستند به حدس است . دیدگاه های رجالیون پس از علامه حلی ؛ هم چون میرزا استرآبادی ، سید تفرشی ، محقق اردبیلی ، قهپائی ، علامه مجلسی ، آیه الله خویی و... این چنین است .

4 - ادعای اجماع از سوی رجالیون ، همان گونه که اگر یکی از اعلام متقدم بر وثاقت یکی از راویان تصریح می کرد، وثاقت او ثابت می شد، اگر او بر وثاقت کسی ادعای اجماع نماید، دیدگاه او حجت است ، اما اگر از سوی کسی که قول او از باب حجت خبر واحد حجت است ، ادعا شود از حجیت برخوردار خواهد شد(1).

مبحث سوم : توثیقات عام
اشاره

افزون بر توثیقات خاص شیوه های دیگری وجود دارد که راویانی را به صورت عام و به صورت ضمنی و در قالب عناوینی کلی ؛ هم چون اصحاب اجماع به عنوان ثقه معرفی می کند که از آنها به توثیقات عام تعبیر می شود. اینکه به بررسی هر یک از آنها می پردازیم :

- اصحاب اجماع
اشاره

عنوان اصحاب اجماع که در مجموع 22 تن از راویان مهم را در بر می گیرد، گسترده ترین و مهم ترین شیوه در میان توثیقات عام به شمار می رود.

شواهد رجالی نشان می دهد که نخستین بار ابو عمرو کشی (م 329) در رجال خود از

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 2599


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : فرائد الاصول ، ج 1، ص 77 - 104.

مساءله اصحاب اجماع سخن به میان آورده است (1).

شمار اصحاب اجماع
اشاره

«کشی » شمار اصحاب اجماع را این چنین نقل کرده است :

اصحاب امام باقر و امام صادق (علیه السلام ) شش تن اند که عبارتند: از: 1. زراره بن اعین ؛ 2. معروف بن خربوذ؛ 3. بریدبن معاویه ؛ 4. ابوبصیر اسدی ؛ 5. فضیل بن یسار؛ 6. محمدبن و اصحاب امام صادق (علیه السلام ) به طور اختصاصی نیز شش تن اند: 1. جمیل بن دراج ؛ 2. عبدالله بن مسکان ؛ 3. عبدالله بن بکیر؛ 4. حمادبن عثمان ؛ 5. حمادبن عیسی ؛ 6. ابان بن عثمان . و اصحاب امام کاظم و امام رضا (علیه السلام ) نیز شش تن اند: 1. یونس بن عبدالرحمن ؛ 2. صفوان بن یحیی ؛ 3. محمدبن ابی عمیر؛ 4. عبدالله بن مغیره ؛ 5. حسن بن محبوب ؛ 6. احمدبن محمدبن ابی نصر.

بدین ترتیب شمار اصحاب اجماع 18 تن خواهد بود. اما گاهی به جای ابوبصیر اسدی در گروه نخست از ابو بصیر مرادی یاد می کنند و در گروه سوم به جای حسن بن محبوب ، حسن بن علی بن فضال و فضاله بن ایوب ، یا به جای فضاله بن ایوب ، عثمان بن عیسی را می نشانند. اگر این چهار تن ؛ یعنی ابوبصیر مرادی ، حسن بن علی بن فضال ، فضاله بن ایوب و عثمان بن عیسی را که محل اختلاف اند، به اصحاب اجماع اضافه کنیم ، شمار آنان 22 تن خواهد بود. و از آنجا که بر صحت روایات این دست از اصحاب ائمه (علیهم السلام

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 2600


1- معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 59.

) اجماع شده است ، به آنان اصطلاحا اصحاب اجماع اطلاق شده است (1).

مفهوم صحیح شمردن روایات صحیح اصحاب اجماع

در عبارت کشی چنین آمده است : «اءجمعیت العصابه علی تصحیح ما یصح عنهم ». مفهوم عبارت : «اجمعت العصابه علی تصحیح »، که به معنای اتفاق امامیه بر صحیح شمردن است ، روشن است . اما مفهوم «ما یصح عنهم »، روشن نیست ؛ زیرا دو احتمال درباره آن داده می شود: الف . مقصود صحیح شمردن نقل و حکایت آنان است ؛ یعنی اصحاب اجماع را در تمام روایاتی که از ائمه (علیهم السلام ) نقل کرده اند، تصدیق کنیم . به عبارت روشن تر آنان را ثقه بدانیم ، که در این صورت اصحاب اجماع جزء توثیقات عام خواهد شد و شماری از عالمان بر این راءی هستند.

ب - مقصود صحیح شمردن مرویات آنان است ؛ یعنی تمام روایاتی که اصحاب اجماع نقل کرده اند، صحیح و صادر شد از ائمه (علیهم السلام ) بدانیم ، حتی اگر روایت نقل شد فاقد اتصال سند، یا سایر شرائط صحت ؛ هم چون عدالت و ایمان راوی باشد. در این صورت مرتبه ای فراتر از توثیق برای اصحاب اجماع ثابت می گردد؛ زیرا مفهوم این مدعا آن است که نه تنها اصحاب اجماع خود ثقه و عادل اند، بلکه در چنان مرتبه بلندی از وثاقت قرار دارند که جز روایات صادر شده از ائمه (علیهم السلام ) را نقل نمی کنند(2).

مشایخ ثقات

علما رجال شماری از روایان را یه عنوان مشایخ ثقات یاد کرده اند که اینک به بررسی آنان می پردازیم :

1- 2. محمدبن ابی عمیر

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 2601


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : کلیات ء علم الرجال ، ص 170- 168.
2- برای تفصیل بیشتر ر.ک : کلیات فی علم الرحال ، ص 168- 179.

(م 217)، از ابن عمیر با عناوین محمدبن زیاد بزاز یا ازدی نیز یاد شده است . او اهل بغداد بوده و از محضر امام کاظم ، امام رضا و امام جواد (علیه السلام ) حدیث شنیده و از چهره های بنام میان شیعه و از نگاه مخالفان از اوتاد عصر خود بوده است . محمدبن ابی عمیر در زمان هارون الرشید و ماءمون دستگیر شد و به شدت مورد شکنجه قرار گرفت و سپس به مدت چهار سال راهی زندان شد. خواهر ابن ابی عمیر برای حفظ جان او در ایام استتار برادر، کتاب های حدیثی برادرش را در زمین دفن کرد و در اثر طولانی شدن ایام حبس ابن ابی عمیر، کتاب ها متلاشی شد. از این رو او پس از آزادی ، روایات را با تکیه بر حافظه خود نقل می کرد. بدین جهت بزرگان شیعه روایات مرسل او را در حکم مسند دانستند.(1)

2- 2. صفوان بن یحیی بیاع سابری (م 210)، طبق نقل نجاشی او اصاله کوفی و جزء ثقات است که از امام رضا (علیه السلام ) روایت نقل می کند و نزد امام از جایگاه شریفی برخوردار بود، کشی او را جزء اصحاب امام کاظم (علیه السلام ) نقل کرده است . او وکالت امام رضا و امام جواد (علیه السلام ) را بر عهده داشته و در میان طبقه خود در ورع و تقوا ممتاز بوده است .

برابر دانستن مراسیل صفوان بن یحیی با مسانید او و نیز ثقه دانستن تمام مشایخ حدیثی او که از نتایج توثیقات عام است ، از این جهت مورد اشکال واقع شده

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 2602


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : رجال نجاشی ، ص 326؛ فهرست شیخ طوسی ، ص 168.

که او از راویان ضعیف نیز روایاتی را نقل کرده است (1).

2- 3. احمدبن محمدبن ابی نصر بزنطی (م 221)، نجاشی درباره اش می گوید: «او کوفی است که به ملاقات امام رضا (علیه السلام ) و امام جواد (علیه السلام ) نایل آمده و نزد این دو امام از منزلت عظیمی برخوردار بوده است .» آنگاه برای او کتبی بر می شمرد(2).

احمدبن محمدبن ابی نصر طبق نقل شیخ طوسی جزء سه فقیهی است که تنها از ثقات روایت می کرده اند(3). بنا به نقل آیه الله خویی (ره ) از بزنطی در بیش از 788 سند روایات کتب اربعه نام برده شده و ایشان نام 115 تن از مشایخ او را برای او برشمرده است ، که از این میان 53 تن ثقه ، و سایر مشایخ یا مهمل یا مجهول و شماری اندک نیز ضعیف اند(4) راویان ضعیفی که بزنطی از آنان روایت نقل کرده و به همین خاطر قاعده پیش گفته ؛ یعنی عدم روایت از غیر ثقات از نگاه آیه الله خویی مورد خدشه واقع شده ، عبارتند از: مفضل بن صالح ، حسن بن علی بن ابی حمزه ، عبدالله بن محمد شامی و عبدالرحمن بن سالم و...(5).

4 - 2. احمدبن محمدبن عیسی قمی ، گفته شده که احمدبن محمدبن عیسی قمی نیز از محدثانی است که بسان ابن ابی عمیر جز از ثقات نقل نمی کند. بنابراین افزودن بر آن که مشایخ او ثقه اند، روایات مرسل او نیز در حکم ثقه هستند. دلیل مدعا آن است که او احمدبن محمدبن خالد برقی را بدین جهت که از راویان ضعیف روایت نقل می کرد،

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2603


1- کلیات فی علم الرجال ، ص 251- 258.
2- رجال نجاشی ، ص 75.
3- به نقل از کلیات فی علم الرجل ، ص 259.
4- معجم رجال الدیث ، ج 3، ص 23- 24.
5- برای تفصیل بیشتر ر.ک : کلیات فی علم الرجال ، ص 263- 259.

از شهر قم بیرون کرد، هر چند بعدها از نظرش برگشت و از برقی عذر خواهی نمود و پس از مرگ او پای برهنه در تشییع جنازه اش حاضر شد. علامه حلی معتقد است : وقتی منش احمدبن محمدبن عیسی چنین باشد که احمدبن محمد خالد برقی را بخاطر روایت ضعاف از قم بیرون کند، پس آشکار می گردد که خود او اهل نقل از ضعفاء نبوده است .(1)

5 - 2. بنو فضال ، بنو فضال شامل چند تن از راویان است که عبارتند از: علی بن حسن بن علی بن فضال و برادرانش احمد و محمد و پدرشان حسن بن علی بن فضال . آنان به رغم استقامت عقیده در آغاز راه ، دچار انحراف عقیدتی شده و به فرقه فطحیه گراییدند(2).

با توجه به آن که در دوران استقامت ، روایات زیادی از ائمه شنیده و نقل می کردند، محدثان شیعی از امام حسن عسکری (علیه السلام ) درباره استناد به روایاتشان استفسار کردند و امام فرمود: «خذوا ما رووا و ذروا ما راوا؛ به روایاتشان عمل کنید، اما دیگاه هایشان را رها کنید(3)».

طبق این روایت به تصریح امام معصوم (علیه السلام ) روایات بنوفضال قابل عمل است هر چند که آنان دارای فساد عقیده باشند.

-راویان مذکور در اسناد کتاب «کامل الزیارات »

ابو القاسم جعفربن محمدبن قولویه (م 367 یا 369) استاد شیخ مفید و از بزرگان فقه و حدیث شیعه است . نجاشی او را جزء ثقات اصحاب و بزرگان فقه و حدیث دانسته (4) و تمام رجالیون پس از نجاشی به اتفاق او را به وثاقت ، عظمت و جایگاه بلند علمی و معنوی به حساب آورده اند. کتاب «کامل الزیارات

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 2604


1- خلاصه الاقوال ، ص 14؛ و نیز ر.ک : معجم رال الحدیث ، ج 1، ص 70 - 69؛ کلیات فی علم الرجال ، ص 275.
2- رجال خاقانی ، ص 215. فطحیه فرقه ای از شیعه هستند که به جای امامت امام کاظم (علیه السلام ) به امامت عبدالله افطح یکی دیگر از فرزندان امام صادق (علیه السلام ) باور دارند. ر.ک : اصول الحدیث و اءحکامه ، ص 217، به نقل از فرق الشیعه ، ص 88 - 89.
3- خاتمه المستدرک ، ج 4، ص 269 و ص 450؛ معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 67.
4- رجال نجاشی ، ص 123.

» تالیف ابن قولویه است که از آغاز تاکنون به عنوان یکی از منابع مهم حدیثی شیعه مورد توجه و مراجعه عالمان شیعی بوده است .

گفته شده که تمام راویان مذکور در اسناد این کتاب ثقه اند. دلیل مدعا گفتار ابن قولویه در مقدمه کتاب خود است . او در بخشی از این مقدمه چنین آورده است :

«من در این کتاب روایاتی که اصحاب ثقه ما نقل کرده اند، آورده ام و روایتی را که از رجال شاذ و غیر مشهور نقل شده ، نیاورده ام (1).» بر اساس این گفتار و شهادت ثقه ، تمام راویانی که در اسناد روایات این کتاب آمده اند جزء ثقات محسوب می گردند.

- راویان مذکور در اسناد تفسیر علی بن ابراهیم قمی

علی بن ابراهیم قمی از مشایخ حدیثی و بزرگان شیعه است . نجاشی در توصیف او گفته است : «ثقه ، ضابط، قابل اعتماد و دارای مذهب و عقیده صحیح است . او حدیث را با سماع تحمل کرد و روایات زیادی نقل کرد و کتاب هایی نگاشت (2)».

در عظمت او همین مقدار بس که جزء مشایخ کلینی است و کلینی در کافی 7068 روایت را با نقل از او آورده است (3). از جمله کتاب های ماندگار علی بن ابراهیم قمی تفسیر روایی اوست که به نام «تفسیر قمی » معروف است . گفته شده که تمام راویان ذکر شده در اسناد روایات تفسیری این کتاب از سوی مولف توثیق شده اند و می توان به وثاقت همه آنان حکم کرد هر چند این ادعا مورد مناقشه قرار گرفته است (4).

- مشایخ اجازه

گروهی از راویان حدیث روایت اصل ، یا کتاب حدیثی را برای

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2605


1- کامل الزیارات ، ص 4،
2- رجال نجاشی ، ص 260.
3- معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 54.
4- برای تفصیل بیشتر ر.ک : معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 54؛ کلیات فی علم الرجال ، ص 313- 316.

افرادی اجازه داده اند که از آنها به مشایخ اجازه یاد می شود و از آنجا که اجازه حدیث در گذشته از برخورداری شخص از جایگاه و مرتبه ای بلند در حدیث حکایت داشته ، از این رو گفته شده است : مشایخ اجازه جزء ثقات محسوب شده و نیاز به توثیق جدیدی ندارند، و حتی اگر نام آنان در منابع رجالی نیامده باشد، محکوم به وثاقت اند. بر این اساس مشایخ اجازه ، امثال کلینی ، شیخ صدوق ، شیخ طوسی و... همگی ثقه خواهند بود.

آیه الله خویی این دیدگاه را مخدوش دانسته است ؛ زیرا میان شیخ اجازه بودن با وثاقت ملازه نیست ، اجازه بسان سایر طرق تحمل حدیث ؛ هم چون سماع ، قرائت و... بدین معناست که راوی در دریافت این حدیث ، یا کتاب از استاد حدیث خود صادق است نه این که ضرورتا شیخ حدیثی او ثقه باشد.

از سوی دیگر برخی از مشایخ اجازه ، فاقد و ثاقت اند. به عنوان مثال حسن بن محمدبن یحیی و حسین بن حمدان حصینی جزء مشایخ اجازه اند، اما با این حال نجاشی آنان را تضعیف کرده است (1).

مبحث چهارم : آشنایی با منابع رجالی شیعه
اشاره

منابع رجالی شیعه را از نظر ادوار تاریخی و نیز میزان تاءثیر گذاری می توان به سه دسته به شرح ذیل تقسیم کرد:

دسته نخست : منابع اولیه رجالی شیعه که در سده های سوم تا پنجم فراهم آمده اند عبارتند از:

1. رجال کشی ؛ 2. فهرست نجاشی ؛ 3. رجال شیخ طوسی ؛ 4. فهرست شیخ طوسی ؛ 5. رجال برقی ؛ 6. رساله ابوغالب زراری ؛

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2606


1- معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 73.

7. رجال ابن غضائری .

دسته دوم : منابع ثانویه رجال شیعه ، که از سده ششم تا هشتم نگاشته شده و عبارتند از:

1. فهرست شیخ منتجب الدین ؛ 2. معالم العلماء ابن شهر آشوب ؛ 3. رجال ابن داود؛ 4. خلاصه الاقوال علامه حلی .

دسته سوم : منابع متاخر رجال شیعه که از سده دهم تا سده کنونی نگاشته شده و اهم آنها عبارتند از:

1. مجمع الرجال قهپائی 2. نقد الرجال تفرشی ؛ 3. جامع الرواه اردبیلی ؛ 4. رجال سید بحرالعلوم . 5. تنقیح المقال مامقانی ؛ 6. قاموس الرجال تستری (شوشتری )؛ 7. معجم رجال الحدیث آیه الله خویی .

اینک به بررسی و معرفی هر یک از منابع رجالی مذکور می پردازیم :

منابع اولیه رجال شیعه (سده سوم تا پنجم )
1- رجال کشی (حدود 340)

محمدبن عمربن عبد العزیز معروف به کشی دارای کتاب رجالی مهمی بوده که برای نخستین باز درباره رجال شیعه تدوین یافت و به نام «معرفه الرجال »، یا «معرفه الناقلین عن الائمه الصادقین »، معروف است .

شیخ الطائفه محمدبن حسن طوسی با اذعان به جایگاه علمی کشی و اعتبار کتاب تلخیص از این که تها شامل رجال شیعه بود، فراهم آورد و نام کتاب را «اختیار معرفه الرجال » گذاشت .

کتاب «اختیار معرفه الرجال » با تصحیح و تعلیق میرداماد و تحقیق سید مهدی روحانی در دوجلد منتشر شده است . در آغاز کتاب با آمدن 11 روایت از ارزش و اهمیت فراگیری حدیث سخن به میان آمده ، سپس اسامی رجال شیعه را از دوران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) تا عصر امام هادی و عسکری

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 2607

علیهما السلام و بر اساس سیر تاریخی برشمرده و شماری از روایات هر یک را منعکس ساخته است مقباس الهدایه در این کتاب از 1151 راوی گفت و گو شده است .

2- رجال نجاشی (م 450)

نام کامل این کتاب «فهرس اسماء منصنفی الشیعه » است ، که از آن با عنوان فهرست ، یا رجال نجاشی نیز یاد می شود. ابو العباس احمدبن علی بن احمدبن عباس نجاشی اسدی کوفی مولف کتاب از بزرگان و نام آوران حدثی و رجال شیعه است .

در عظمت و جایگاه علمی نجاشی همین بس که کتاب رجال او به عنوان بهترین منبع اولیه رجال شیعه قلمداد شده و عموما دیدگاه او به عنوان قول فصل در بررسی راویان مورد توجه قرار می گیرد.

در رجال نجاشی تنها رجال شیعی آمده و از راویان اهل سنت تنها در مواردی که روایاتی را از شیعه نقل کرده ، یا کتابی در خدمت به فرهنگ شیعه نگاشته ؛ نظیر مدائنی و طبری نام برده است . او غالبا به جرح و تعدیل راویان پرداخته است ، هر چند در برخی از موارد از مدح و ذم آنان سکوت کرده است . در این کتاب با تحقیق سید موسی شبیری زنجانی در یک جلد انتشار یافته و در آن 1269 راوی مورد بررسی قرار گرفته است .

3- رجال شیخ طوسی (م 460)

این کتاب و نیز فهرست شیخ چنان که از مقدمه کتاب پیداست ، بنابه در خواست الشیخ الفاضل فراهم شده است .

کتاب دارای 13 باب و شمار راویان ذکر شده در آن 6429 راوی است . شیخ در این ابواب به ترتیب ، اسامی راویان

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 2608

صحابه ، راویان امیرالمومنین (علیه السلام )، راویان امام حسن مجتبی (علیه السلام ) و... را برای تسهیل به ترتیب حروف الفبا آورده و در آخرین باب نام کسانی را که از هیچ امامی روایتی نقل نکرده اند آورده است . در پایان هر باب پس از حرف یاء (آخرین راوی ) در دو بخش نام صاحبان کنیه و نیز زنان راوی را منعکس ساخته است .

گویا شیخ می خواسته مجموعه ای از راویان ائمه (علیهم السلام ) را بدون در نظر گرفتن مذهبشان در این کتاب بیاورد. بدین جهت اسامی اشخاصی ؛ هم چون معاویه و عمروعاص به عنوان راویان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )، یا عبیدالله بن زیاد را به عنوان صحابه حضرت امیر (علیه السلام ) آورده است . این کتاب با تحقیق جواد قیومی اصفهانی در یک جلد منتشر شده است .

4 - فهرست شیخ طوسی (م 460)

این کتاب بر اساس حروف الفباء تنظیم شده و 912 راوی در آن معرفی شده اند. نخستین راوی ابراهیم بن محمد ابن ابی یحیی و آخرین راوی این عصام است . هدف شیخ از تاءلیف این کتاب ضبط اسامی صاحبان کتاب ، یا اصل بوده است ، اما از آنجا که در کنار ذکر نام آنان ، عموما به جرح و تعدیل آنان پرداخته به عنوان منبع رجالی شناخته شده است .

شیخ طوسی در مقدمه کتاب می گوید: گردآوری فهرست کتب پیش از او - صورت ناقص انجام می شده و او کوشیده است تا آن را تکمیل کند. شیخ از او کتاب از ابوالحسین احمدبن حسین بن عبیدالله (معروف به ابن

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2609

غضائری ) که یکی ناظر به اصول و دیگر مربوط به مصنفات بوده نام می برد(1).

این کتاب های به رغم برخورداری از جامعیت نسبی در اثر کوتاهی ورثه از بین رفته است . این کتاب نیز در یک جلد و با تحقیق جواد قیومی منتشر شده است .

5 - رجال برقی (م 274، یا 280)

ابوجعفر احمدبن محمدبن خالدبن عبدالرحمن بن محمدبن علی برقی از عالمان شیعی سده سوم است . او اصالتا کوفی است . جد او محمدبن علی پس از شهادت زید توسط حاکم وقت کوفه ؛ یعنی یوسف بن عمر حبس و سپس به شهادت رسید. به دنبال این ماجرا برقی به همراه برادرش عبدالرحمن به یکی از روستاهای اطراف قم به نام برق رود متواری شد.

رجال برقی بسان رجال شیخ بر اساس ادوار تاریخی ابتدا اسامی اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) و حضرت امیر (علیه السلام ) و سپس راویان سایر ائمه تا امام زمان (علیه السلام ) تنظیم شده و در پایان نام 12 تن از اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) را که در روز جمعه و در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) به ابوبکر اعتراض کرده اند، آورده است .

در این کتاب مجموعا نام 1707 راوی آمده است و با تحقیق جواد قیومی در یک جلد انتشار یافته است .

6 - رساله ابوغالب زراری (م 368)

احمدبن محمدبن ابوطاهربن بکیربن اعین که به او زراری ، بکیری و شیبانی نیز می گویند، در سال 280 هجری متولد و در سال 368 هجری وفات و در نجف اشرف مدفون شد. او از تبار اعین است

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 2610


1- فهرست شیخ طوسی ، ص 31.

. رساله ابوغالب زراری در معرفی آل اعین که خود مولف از این خاندان است و شرح حال محدثانشان فراهم آمده است .

زراری این رساله را برای نوه اش «محمدبن عبدالله » نگاشت و در آن نام بیش از 20 تن از مشایخ خود را ذکر کرد و در پایان نام 122 کتاب را که او از مولفانشان روایت کرده ، آورده است .

این رساله در یک جلد با تحقیق محمدرضا حسینی منتشر شده است . از این کتاب با عنوان : «تاریخ آل زراره » نیز یاد می شود.

7 - رجال ابن غضائری (م حدود 450)

احمدبن حسین بن عبیدالله معروف به ابن غضائری از عغالمان شیعی در سده چهارم و پنجم است . پدر او حسین بن عبیدالله اسدی واسطی (م 411) از بزرگان و مشایخ مشهور شیعه است که شیخ طوسی از او با عناوین : کثیر السماع (= کسی که حدیث زیادی شنیده است )، عارف بالرجال (= آگاه به علم رجال ) یاد کرده است (1).

تاریخ وفات ابن غضائری مشخص نیست ، اما با عنایت به عمر کوتاه او (کمتر از 40 سال ) و تاریخ وفات پدر می توان آن را حدود سال 450 هجری دانست (2).

از کتاب ابن غضائری با عناوین «الجرح » و «الضعفاء» نیز یاد شده ، اما عنوان رجال مشهورتر است . و درباره این که آیا کتاب ، تالیف // عبیدالله غضائری است ، یا فرزند او احمدبن حسین است ، اختلاف شده ، اما قرائنی در دست است که نشان می دهد کتاب ، تالیف ابن غضائری است .

گفته شده که ابن غضائری در تضعیف راویان بسیار افراط

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 2611


1- رجال شیخ طوسی ، ص 425.
2- رجال ابن غضائری تص 15- 16.

کرده و کمتر راوی ای است که در کتاب او توثیق شده باشد. سید داماد در این باره می گوید: «کمتر کسی از جرح ابن غضائری در امان مانده و کمتر ثقه ای از قدح او رسته است (1)».

این کتاب در یک جلد با تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی منتشر شده و در آن 225 راوی مورد بررسی قرار گرفته است .

منابع ثانویه رجال شیعه (سده ششم تا هشتم )
1- فهرست شیخ منتجب الدین (م حدودا 600)

نام کامل این کتاب : «فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم » اثر منتجب الدین علی بن عبیدالله رازی است . منتجب الدین در مقدمه کتاب ، انگیزه تالیف این کتاب را چنین توضیح داده که روزی سید عزالدین یحیی نقیب از کتاب فهرست شیخ طوسی سخن به میان آورد و گفت : شیخ درباره مشایخ شیعه و تاءلیفات آنان تا عصر خود [= یعنی سال 460 هجری ] کتاب فهرست را نگاشت ، اما کسی پس از او کتابی در این باره به رشته تحریر نیاورد. با اشاره سخن او من تصمیم گرفتم در تکمیل کار شیخ طوسی فهرست مشایخ شیعه و آثار آنان تا عصر خود را فراهم آورم (2)، بر این اساس فهرست منتجب الدین ، فهرست مشایخ شیعه و تاءلیفاتشان میان سال های 480 تا 600 هجری قمری است .

در فهرست منتجب الدین اسامی 553 تن از عالمان شیعی آمده و کتاب براساس حروف الفبا است و مولف در کنار نام بردن از اسامی عالمان شیعه و آثار آنها توضیحاتی درباره شخصیت علمی آنان ؛ هم چون فقیه ، اءدیب ، مناظر و... جرح و تعدیل آنان را نیز آورده هر چند غالبا به تعدیل آنان پرداخته است

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 2612


1- سماء المقال ، ص 22.
2- فهرست شیخ منتجب الدین ، ص 5 - 6.

.

این کتاب با تحقیق سید جلال الدین محدث اروی ؟ جلد منتشر شده است .

2- معالم العلماء ابن شهر آشوب [م 588]

نام کامل این کتاب : «معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین » است . محمدبن علی بن شهر آشوب مازندرانی در سال 489 تولد و در سال 588 در سن 99 سالگی وفات یافت (1).

کتاب معالم العلماء در برگیرنده اسامی 1021 نفر از عالمان شیعی از دوران شیخ طوسی تا عصر مولف است . و همان گونه که در معرفی فهرست شیخ منتجب الدین گفته شد، این کتاب ؛ هم چون فهرست منتجب الدین در تکمیل کار شیخ طوسی و در معرفی رجال شیعه و آثار آنان است .

مولف در پایان کتاب در فصلی مستقل نام شاعران مشهور اهل بیت (علیه السلام ) را آورده است . این کتاب در یک جلد منتشر شده است .

3- رجال ابن داوود (م 707)

تقی الدین حسن بن علی بن داوود حلی در سال 647 در حله تولد یافت و در سال [707] چشم از جهان فروبست . این کتاب دربرگیرنده دیدگاه رجالی شیخ طوسی ، کشی ، نجاشی ، برقی ، غضائری و... است که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است (2). کتاب در دو بخش فراهم آمده : بخش نخست به معرفی موثقین و مهملین اختصاص یافته و در بخش دوم اسامی مجروحین و مجهولین انعکاس یافته است ؛ زیرا از نگاه مولف ، شایسته آن است که نخست از موثقین یاد شود.

مولف در آغاز طرق خود به شیخ طوسی ، شیخ صدوق ، شیخ مفید و... را تبیین نموده است . این کتاب در یک جلد منتشر شده

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 2613


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک مقدمه معالم العلماء به قلم سید محمد صادق آل بحر العلوم ، ص 1- 6.
2- برای آگاهی بیشتر از شرح حال ابن داوود ر.ک : مقدمه رجال ابن داوود به قلم سید محمد صادق آل برح العلوم ، ص 5 - 12.

است .

4 - خلاصه الاقوال علامه حلی [م 726]

حسن بن یوسف بن مطهر علامه حلی متولد سال 648 و متوفای 726 یکی از برجسته ترین عالمان شیعی است که شخصیت علمی او شهره آفاق بوده و در زمینه های مختلف علوم اسلامی ، بویژه فقه ، کلام و رجال دارای آثار گرانقدری است . علامه حلی در زمینه رجال دارای کتاب مفصلی بود به نام «کشف المقال فی معرفته الرجال » که خود از آن با عنوان «رجال کبیر» یاد می کند اما متاءسفانه این کتاب مفقود شده و کتاب «خلاصه الاقوال » تلخیصی از آن است . علامه حلی این کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است بخش نخست مربوط به راویان ثقه و بخش دوم ناظر به متوقفین است . یعنی کسانی که نمی توان به روایاتشان عمل نمود.

این کتاب با تحقیق جواد قیومی در یک جلد منتشر شده است .

تصویر

مصادر متاءخر رجال شیعه (سده دهم تا سده کنونی )
1- مجمع الرجال ، قهپائی [م 993]

نام کامل این کتاب «مجمع الرجال 3 لذکر المترجمین فی الاصول الخمسه الرجالیه » اثر عنایه الله علی قهپائی است . چنان که از مقدمه کتاب پیداست ، قهپائی نخست با مراجعه به منابع پنج گانه اولیه رجالی ؛ یعنی رجال کشی ، رجال و فهرست شیخ طوسی ، رجال نجاشی ، رجال ابن غضائری و با توجه به پراکندگی این کتاب ها در ذکر اسامی راویان ، فهرستی الفبایی از اسامی تمام راویان را فراهم آورد تا مراجعه به این کتاب ها راحت تر باشد. سپس دریافت که رجوع به هر یک از این کتابها و مجلدات آنها و ارزیابی دیدگاه های آنان در مقایسه با یکدیگر دشوار است . از این

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 2614

رو پس از ذکر نام هر یک از راویان عبارات کتب پنج گانه مذکور را با ترتیب پیش گفته و با استفاده از رموزی ؛ هم چون «کش » برای رجال کشی ، «غض » برای رجال ابن غضائری و... در کتابی منعکس ساخت و نام آن را «مجمع الرجال » گذاشت (1). بنابراین مجمع الرجال قهپائی یک کتاب مستقل رجالی به شمار نمی رود، بلکه انعکاس دهنده پنج منبع رجالی کهن با تنظیم مورد نظر مولف است (2).

این کتاب در 7 جلد با تحقیق سید ضیاءالدین اصفهانی منتشر شده است .

2- نقد الرجال ، سید مصطفی حسینی تفرشی (حدود سده یازدهم )،

مولف در مقدمه کتاب خود چنین آورده است :

«وقتی در کتب رجال نگریستم دریافتم برخی از آنها فاقد ترتیب است تا مقصود مولف به آسانی به دست آید و تکرار و اشتباه در آنها راه یافته و برخی نیز اگر چه دارای ترتیب خوبی است ، اما دربرگیرنده غلطهای فراوان است . افزون بر اینها هیچ یک از آنها در ذکر اسامی همه راویان دارای جامعیت نیست . بدین جهت می خواهم کتابی فراهم آورم که حاوی تمام اسامی رجال بوده ... و عاری از تکرار و غلط باشد... و آن را بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده ام (3)».

تفرشی در مواردی برای نشان دادن کامل شخصیت راوی به منابع حدیثی مراجعه داشته و از رهگذر روایات مروی عنه ، راویان را مشخص می سازد.

کتاب نقد الرجال دارای خاتمه ای است که در آن شش فائده ، هم چون کنیه و القاب ائمه (علیهم السلام )، موالید و وفیات ائمه (علیهم السلام )، و طرف شیخ طوسی و صدوق آمده است .

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2615


1- مجمع الرجال ، ج 1، ص 2-3.
2- برای تفصیل بیشتر ر،ک : الذریعه ، ج 20، ص 29.
3- نقد الرجال ، ج 1، ص 33-34.

ین کتاب با تحقیق مؤ سسه آل البیت (علیه السلام ) در پنج منتشر شده است .

3- جامع الرواه اردبیلی [م 1101]

جامع الرواه و ازاعه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد اثر محمدبن علی اردبیلی غروی از جمله آثار قابل تحسین رجالی است که در سده یازدهم به رشته تحریر در آمد.

اردبیلی در مقدمه کتابش می گوید: به رغم ضرورت مراجعه با کتب رجالی و نقش آنها در برخورد با روایات ، مطلق آمدن نام راویان بدون ذکر قیودی ؛ هم چون پدر یا فرزند، یا استاد یا مروی عنه و نیز اشتباه در ضبط نام آنان بخاطر پراکندگی نسخ ، باعث شده که بسیاری از راویان به عنوان چهره های مجهول معرفی شده و عملا روایاتشان از کارآیی بیافتد.

اردبیلی برای نیل به مقصود خود ضمن مراجعه به تمام منابع رجالی ، به منابع حدیثی نیز مراجعه نموده است تا ضمن برشمردن روایات نقل شده از راوی ، از طریق شمار روایات ، یا مروی عنه شناخت بیشتری از او به دست آید. این ابتکار او در میان منابع رجالی قبل از او سابقه نداشته است . تکیه اصلی مولف عبارت های رجال استر آبادی و تفرشی است .

این کتاب در دو جلد منتشر شده است .

4 - الفوائد الرجالیه ، سید محمد مهدی بحر العلوم طباطبایی [م 1212]

از این کتاب غالبا با عنوان رجال بحرالعلوم نیز یاد می شود.

کتاب رجال سید دارای سه مرحله است : 1. بررسی مهم ترین بیوت رجالی شیعه ؛ از قبیل آل ابی رافع ، آل ابی شیعه ، آل اعین .

2. انعکاس اسامی صحابه و راویان پیامبر و ائمه (علیهم السلام ) با ذکر آراء رجالیون پیشین

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 2616

و نقد و بررسی آنها.

3. فوائد رجالی که کتاب بخاطر همین فصل به این نام نامیده شده است . مباحثی ؛ هم چون رجال ارشاد، عدالت در راوی ، شیوه صاحبان کتب اربعه ، شرح حال وکلاء امام زمان (علیه السلام ) و... در این بخش انعکاس یافته است (1).

این کتاب با تحقیق محمد صادق بحر العلوم و حسین بحر العلوم در چهار جلد منتشر شده است .

5 - تنقیح المقال فی علم الرجال ، شیخ عبدالله مامقانی [م 1351]

بدون تردید کتاب تنقیح المقال یکی از بهترین و محققانه ترین منابع رجالی شیعه است که توسط حدیث پژوه سختکوش و نامی ، مرحوم مامقانی به رشته تحریر در آمده است . مولف در مقدمه کتاب توضیح می دهد که هنگام تالیف مقباس الهدایه و عده نگارش کتابی در رجال را داده و اینک پس از گذشت چند سالی با فراهم آوردن تمام منابع رجالی پیشین توفیق انجام این کار را یافته است (2).

مولف در مقدمه ای مبسوط به بررسی برخی از مباحث علم رجال ؛ نظیر چگونگی مراجعه به کتب رجالی ، موالید و وفیات ائمه (علیهم السلام )، بی نیازی مشایخ اجاره از توثیق ، عدم وثوق به جرح و تعدیل منابع فقهی و... پرداخته است .

از ابتکارات ستودنی علامه مامقانی در این کتاب آن است که پیش از ورود به مباحث اصلی کتاب در رساله ای با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح » فهرست کامل راویان ذکر شده در کتاب خود را که شمار آنان 13365 راوی است ، با ذکر نتیجه نهایی ، دیدگاه خود درباره وثاقت ، یا عدم وثاقت راوی منعکس ساخته است .

مولف در بررسی

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 2617


1- الفوائد الرجالیه ، ج 1، ص 8-9.
2- تنقیح المقال فی علم الرجال ، ج 1، ص 1.

رجالی هر یک از راویان ، نخست با آوردن عنوان «الضبط» ضبط صحیح ، اسامی آنها را ذکر می کند و با آوردن عنوان الترجمه به شرح حال آنان می پردازد.

این کتاب در سه جلد رحلی انتشار یافته است .

6 - قاموس الرجال ، شیخ محمد تقی تستری (معاصر)

مرحوم علامه شوشتری از محققان معاصر است که چهره علمی و تلاش خستگی ناپذیر او ارای بسیاری شناخته شده است . کتاب های : نهج البلاغه فی شرح نهج البلاغه ، النجعه فی شرح اللمعه و الاخبار الدخیله ، از آثار علمی ماندگار اوست .

کتاب قاموس الرجال از آثار کاملا تحقیقی رجالی است ، که مولف در آن صرفا به انعکاس دیدگاه های سایر رجالیون نپرداخته ، بلکه بررسی همه جانبه زندگی و میزان وثاقت ، یا ضعف راویان را دنبال نموده است . این کتاب در حقیقت تعلیقه ای بر کتاب تنقیح المقال علامه مامقانی است که خود به عنوان کتاب مستقل رجالی مطرح شده است .

مولف در مقدمه این کتاب چنین آورده است :

«هر چند که کتاب علامه مامقانی در باب خود بهترین نگاشته است ؛ زیرا به گردآوری تمام مدارک و آراء پرداخته و به خاطر نقل عبارات رجالیون محکم ترین کتاب در فن رجالی است ، جز آن که اشکالاتی به چشم می خورد(1)». آنگاه به صورت مبسوط به ذکر این اشکالات پرداخته و در ادامه چنین افزوده است :

«از این جهت این کتاب نیازمند اصلاح بود و من این تعلیقات را بر آن نگاشتم ... و نام آن را تصحیح تنقیح المقال گذاشتم ، اما به پیشنهاد برخی از فضلاء نام قاموس الرجال را برای

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2618


1- قاموس الرجال ، ج 1، ص 8-9.

آن برگزیدم ...(1) ».

این کتاب در 11 جلد منتشر شده است .

معجم رجال الحدیث ، آیه الله سید ابوالقاسم خویی (معاصر)،

نام کامل این کتاب :

«معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه »است . کتاب معجم رجال الحدیث را آخرین و کامل ترین منبع رجال شیعه می توان بر شمرد، این کتاب در 23 جلد منتشر شده است . مولف در مباحث مقدماتی به صورت غیر مبسوط مهم ترین مباحث رجالی ؛ از قبیل اصول رجالی شیعه ، میزان صحت روایات کتب اربعه ، توثیقات عامه ، توثیقات خاصه و... را مورد نقد و بررسی قرار داده است .

مهم ترین ویژگی این کتاب که آن را از این جهت از سایر منابع رجالی ممتاز می سازد، آن است که مولف در کنار بررسی رجالی راویان که در سایر منابع رجالی پیشین متداول است ، فهرست کاملی از روایات او را در کتب اربعه حدیثی شیعه و در مواردی عین روایات او را منعکس ساخته است ؛ زیرا معتقد است این امر ضمن مشخص ساختن طبقه راویان ، جایگاه روایی او را نیز مشخص می کند(2).

این کتاب در 24 جلد منتشر شده و در آن 15706 راوی به طور مبسوط مورد بررسی قرار گرفته اند.

تصویر

فصل ششم : آشنایی با مبانی فقه الحدیث

مفهوم فقه الحدیث

فقه به معنای فهم ، یا فهم از روی تاءمل و دقت (3) و فقه الحدیث به معنای فهم حدیث است . اصطلاح فقه الحدیث در کنار اصطلاح مصطلح الحدیث و رجال الحدیث ، اصطلاح شناخته شده ای است که به یکی از دانش های مهم حدیث ناظر است . احتمال می رود این اصطلاح از روایت مشهور

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2619


1- همان ، ص 12.
2- مولف در مقدمه کتاب مزایا و ویژگی کتاب خود را بر شمرده است .ر.ک : معجم رجال الحدیث ، ج 1، ص 12-15.
3- ر.ک : الصحاح ، ج 6، ص 2243؛ النهایه فی غریب الحدیث ، ج 3، ص 465؛ الفروق اللغویه ، ص 412.

نبوی برداشت شده باشد، آنجا که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است :

نضر الله عبدا سمع مقالتی فوعاها و بلغها من لم یسمعها فرب حامل فقه الی هو افقه منه ، رب حامل فقه الی غیر فقیه (1)؛ خداوند شاد گرداند بنده ای را که گفتارم را شنیده و بفهمد و به کسی که آن را نشنیده برساند، که چه بسیار است کسی که فهم (و دانشی ) را به کسی می رساند که از خود او فهیم تر است و چه بسیار کسی که فهم (و دانشی ) را به کسی که فهیم نیست می رساند».

چه ، در این روایت افزون بر شنیدن روایت از دریافت و فهم آن سخن به میان آمده و حامل حدیث به حامل فقه و فهم آن تعبیر شده است .

فقه الحدیث در حقیقت به معنای تفسیر حدیث است . و همان گونه که درباره قرآن می گوییم که وجود ابهاماتی در آیات ، تفسیر قرآن را ضروری می سازد، درباره حدیث نیز چنین است ؛ یعنی بخاطر وجود ابهامات و مشکلاتی در به دست دادن مدالیل حدیث ، تفسیر آن ضروری می باشد.

بر این اساس تاریخ و مصطلحات حدیث همسان با علوم قرآنی و فقه الحدیث همسان با تفسیر قرآن است . و دانش رجال الحدیث که مختص به حدیث است بخاطر وجود پدیده سند در روایات است که این پدیده در قرآن وجود ندارد. در مجموع می توان فقه الحدیث را این چنین تعریف کرد: «مبانی و ضوابطی که در فهم متون و مدالیل روایات مورد استفاده قرار می گیرد و تفسیر

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2620


1- بحارالانوار، ج 74، ص 146؛ مسند احمدبن حنبل ، ج 5، ص 183.

و تبیینی که براساس این مبانی از اءحادیث ارائه می گردد.» با این تعریف فقه الحدیث افزون بر مبانی فهم ، شرح و تفسیر روایات را نیز شامل می گردد.

در این فصل بخاطر رعایت اختصار به بررسی پنج مبنا از مبانی فهم حدیث می پردازیم .

بررسی برخی از مبانی فقه الحدیث
1- مفاهیم واژه ها
اشاره

واژه ها و الفاظ هر گفتاری مهم ترین رکن معنا دهی آن را تشکیل می دهند. واژه شناس مشهور قرآن ؛ «راغب اصفهانی » در سخنی نغز، واژه ها را در حکم آجرهای یک ساختمان دانسته و در تبیین جایگاه مفردات قرآن می گوید: «به دست آوردن معانی مفردات الفاظ قرآن نخستین یاور برای دستیابی به معانی قرآن است . درست نظیر آن که برای ساختن یک ساختمان نخستین کمک کار به دست آوردن آجرهای آن است . و فهم واژه ها تنها در علم قرآن سودمند نیست ، بلکه در تمام علوم شرعی نافع است (1) ».

از مثال های متداول که بیان گر میزان تاءثیر مفاهیم واژه ها در نوع نگرش از متون و حیاتی است ، واژه ید است ، قرآن بر بریدن دست درد تاکید کرده است ، آن جا که می فرماید: السارق و السارقه فاقطعوا اءیدیهما جزاء بما کسبا نکالا من الله (2) «و مرد و زن دزد را به سلام الله علیهازای ) آنچه کرده اند، دستشان را به عنوان کیفری از جانب خدا ببرید.» اما این که از کجای دست باید بریده شود بسته به مفهومی است که در واژه «ید» به دست می دهد. برخی ید را به معنای تمام دست و برخی تا بازو و برخی تا آرنج

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 2621


1- مفردات الفاظ قرآن ، ص 6.
2- سوره مائده ، آیه 38.

و برخی تا ساعد و برخی تا مچ و برخی تا انگشتان دانسته اند، پیداست طبق هر یک از این معانی می بایست دست سارق به طور کامل یا از بازو، یا از آرنج یا از ساعد یا از مچ یا از سر انگشتان او بریده شود(1).

ظاهرا چنین اختلاف نگرشی تا عصر امام جواد (علیه السلام ) ما بین فقهاء اهل سنت وجود داشته و باعث سردرگمی در برخورد با حکم سرقت شده بود که آن حضرت در جلسه ای در حضور معتصم عباسی با استفاده از آیه شریفه : وان المساجدلله فلاتدعوا مع الله احدا(2).

اثبات نمودند که مقصود از ید تابن انگشتان است (3).

در مباحث غیر فقهی نیز مفاهیم واژه ها نقش تعیین کننده ای در معنادهی دارند، که از نمونه های بارز آن واژه «ولی » است . بر اساس مدعای متکلمان ، محدثان و مفسران شیعه ، واژه «ولی » در آیه ولایت (4) و نیز حدیث غدیر «من کنت مولاه فعلی مولاه » به معنای اولی در تصرف ، یا همان حکومت و امامت است ، اما عالمان اهل سنت آن را به معنای هم پیمان ، دوست ، ناصر، عاقبت و... دانسته اند(5). طبق این تفسیر نادرست نمی توان به حدیث غدیر، یا آیه ولایت برای اثبات امامت حضرت امیر (علیه السلام ) کمک گرفت .

در بررسی واژه ها می بایست نکات ذیل مورد توجه قرار گیرد:

1-1. توجه به ریشه واژه ها

واژه ها بسان شاخ و برگ های یک درخت تنومنداند که در نهایت به یک تنه و ریشه می رسند و بر همین اساس دانش صرف شکل گرفته است ؛ زیرا در علم صرف گفته می

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 2622


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : معالم الدین و ملاذ المجتهدین ، ص 157-158.
2- سوره جن ، آیه 18.
3- ر.ک : نور الثقلین ، ج 5، ص 439.
4- سوره مائده ، آیه 50.
5- برای تفصیل بیشتر ر.ک : الهدایه ، ص 152؛ معانی الاخبار، ص 69-70؛ رسائل المرتضی ، ج 4، ص 131.

شود که هر واژه یک مصدر یابن دارد که بنابه کارکردهای مختلف از نظر شمار انجام دهنده کار، زمان و کیفیت صدور عمل ، دفعه ، یا استمرار عمل و... به قالب های مختلف فعلی ، فاعلی ، اسم مفعولی ، صفت مشبهی ، اسم زمان ، اسم مکان و... تغییر می یابد. اما وقتی به تمام شکل ها و قالب های متعدد آن نگریسته شود، ریشه و بن کلمه هم چنان در همه آنها وجود دارد. بر این اساس توجه به ریشه واژه ها نقش مهمی در معنادهی آن دارد.

به عنوان مثال شیخ طوسی پس از ذکر روایاتی که موجبات وضو را بیان کرده این روایت را ذکر می کند: «... راءیت اءبی - صلوات الله علیه - و قدر رعف بعد ما توضاء دما سائلا فتوضا؛ پدرم را دیدم که پس از وضو گرفتن وقتی خون روانی از بینی او خارج شد، دوباره وضو ساخت (1) ».

طبق ظاهر روایت ، خروج خون از بینی از جمله موجبات وضو عنوان شده است ، در حالی که با روایات پیشین و با دیدگاه مشهور، بلکه اجماع فقهاء شیعه سازگار نیست . شیخ طوسی برای حل این اشکال ، از رهگذر ریشه واژه بهره می گیرد، به این معنا که می گوید: واژه «توضا» در این روایت به معنای وضوء اصطلاحی نیست ، بلکه به معنای شستن است ؛ زیرا ریشه آن وضائت به معنای حسن است . و به کسی که دستش را شسته و نظیف و تمیز نماید می گویند: «وضاها؛ دستش را نیکو ساخته است .» در حالی که توضا اصطلاحی از

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 2623


1- تهذیب الاحکام ، ج 1، ص 13.

ریشه وضوء به معنای شستن اعضاء به صورت خاص است (1).

2-1. توجه به گوهر معنایی

گذشته از واژه هایی که بخاطر اشتراک معنوی ، دارای مفهوم مشترک ، یا به تعبیر ما گوهر معنایی هستند، آن دسته از واژه هایی که از مفاهیم لاهوتی و ماوراء حس و ماده حکایت می کنند نیز دارای گوهر معنایی هستند. و بر این اساس هم بر مصادیق مادی قابل انطباق اند و هم بر مصادیق فرا مادی .

به عنوان مثال در آیات و روایاتی که از چند و چون عالم قبر و قیامت سخن به میان آورده ، واژه هایی ، هم چون سراج (=چراغ )؛ میزان (=ترازو)؛ ظل (=سایبان )، و... بکار رفته است . یا در آیات و روایاتی که به خداشناسی و الم ملکوت پرداخته از واژه هایی ؛ هم چون نور، سمیع ، بصیر، غضب ، رضایت ، عرش (= سخت )؛ جناح (= بال فرشتگان )؛ خزینه (= گنجور الهی ) و... استفاده شده است . در برخورد با این دست از واژه ها سه مکتب وجود دارد:

الف - مکتب تعطیل ، که معتقد است ما حق هیچ گونه تفسیر و تبیینی ؛ برابر مفاهیم لاهوتی که دور از دسترس است نداریم و تنها وظیفه ما ایمان به وجود این مفاهیم و واگذاری حقیقت آن به خداوند است . بر این اساس ما نمی دانیم مقصود از چراغ در قبر و قیامت چیست ؟ میزان اعمال ، یا سایبان بهشتیان ، یا جهنمیان چه ماهیتی دارد؟ یا این که خداوند نور، سمیع و بصیر است ، یعنی چه ؟ یا این که خداوند دارای

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 2624


1- همان ، ص 14.

خشم ، را یا خزینه است ، یعنی چه ؟ یا این که فرشتگان دارای دو، سه یا چهار بال هستند به چه معناست ؟ هر چند وجود و تحقق این مفاهیم را در عالم واقع می پذیریم .

ب - مکتب تشبیه ، که تمام این واژه ها را به همان مفاهیم مادی شان حمل می کنند. پس اگر آمده است که خداوند نور یا سمیع و بصیر است به همین معنای شناخته شده نور، شنیدن و دیدن در این نظم دنیاست ، چنان که ترازوی اعمال در قیامت نیز ترازویی از نوع ترازوی دنیاست .

ج - مکتب میان تعطیل و تشبیه [مکتب اعتدال ]، که ضمن رد تعطیل ، به ورطه تشبیه هم نمی غلطد، یکی از اصولی که این کتب در تفسیر این دست او واژه های کمک می گیرد، اصل گوهر معنایی در مفاهیم واژه هاست . بر اساس این اصل ، واژه هایی مثل نور دارای مراتب وجودی متفاوت اند که از نور شمع گرفته تا نور الهی استمرار می یابد، اما شمع یا خورشید بودن جزء مقوم ماهیت نور نیست تا استعمال این واژه درباره خداوند، مفهوم مادی آن را به دست دهد. نور دارای یک گوهر معنایی است که بدون در نظر گرفتن عناصر مادی و ماوراء مادی بر مصادیق متعدد نور صادق است . آن گوهر معنایی عبارت است از: «الظاهر لنفسه المظهر لغیره ؛ آنچه که در ذات خود دارای روشنی و برای غیر خود روشنگری است ». این تعریف همان گونه شمع ، نور افکن های بزرگ و خورشید را در عالم ماده در

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 2625

بر می گیرد، نور بودن خداوند را نیز شامل می شود، بی آن که مفهومی مادی از آن به دست آید. بر این اساس خداوند حقیقتی است که افزون ! آشکاری درونی آشکار کننده غیر خود نیز هست .

هم چنین مفهوم میزان به معنای : «مایوزن به ؛ آنچه بدان سنجش انجام می گیرد» خواهد بود که در دنیا بر ترازوهای کفه دار و دیجیتالی و در قیامت بر انسان کاملی اطلاق می شود که به عنوان معیار سنجش انسان ها و ارزش کارهای آنان بکار می رود.

بنابراین اگر در روایتی آمده باشد که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) میزان اعمال مردم اند، واژه میزان به همین معنا بکار رفته است (1).

3- 1. توجه به مفاهیم واژه ها در عصر صدور

برخی از واژه ها در گذار زمان و متاءثر از تحولات اجتماعی و فرهنگی از معانی نخستین فاصله گرفته و در مفاهیمی دیگر، یا مفاهیمی که از نظر گستره مفهومی با معنای نخست دچار ضیق ، یا سعه است ، بکار رفته است . از این جهت زبان را هماهنگ با فرهنگ ها دارای حیات ، پویایی و قدرت تحول دانسته اند. گذشته از خوب ، یا بد بودن این تحول معنایی آنچه قابل اهمیت است ، توجه به عصر صدور این واژه هایی تحول یافته را بر اساس مفاهیم عصر خود معنا کنند.

این پدیده درباره واژه های انعکاس یافته در متون دینی ؛ اعم از قرآن و حدیث که از عصر صدور تا روزگار ماگاه با تحولات زیادی روبرو بوده ، کاملا صادق است . از این جهت در به دست آوردن مفاهیم آنها

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 2626


1- بحارالانوار، ج 97، ص 291؛ المزار، ص 185.

می بایست به مفاهیم واژهای در همان عصر صاور که طبعا مورد نظر صاحبان گفتار بوده توجه داشت . و به دست آوردن این امرگاه با مراجعه به منابع لغت نیز میسر نمی گردد، از این جهت باید به نوع کارکرد واژه های متحول را مود بررسی قرار می دهیم :

در قرآن کریم در آیه «نفر» تفقه در دین به عنوان هدف میانی کوچ کردن برای تحصیل علم اعلام شده است ، آنجا که خداوند می فرماید:

فلو لا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فرمود: الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون (1) و شایسته نیست مومنان همگی کوچ کنند پس چرا از هر فرقه ای از آنان ، دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند و قوم خود را وقتی به سوی آنان بازگشتند بیم دهند - باشد که آنان بترسند؟».

هم چنین در روایت مشهور نبوی درباره انتشار چهل حدیث چنین آمده است :

من حفظ من اءمتی اربعین حدیثا ینتفعون بها بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما؛(2) هر کس از امت من چهل حدیث سودمند حفظ کند، خداوند او را در روز قیامت فقیه و عالم محشور می کند».

حال وقتی به مفهوم فقه و تفقه در دوران معاصر، بلکه چند سده اخیر مراجعه می کنیم ، در می یابیم که مقصود از این واژه قدرت اجتهاد و استنباط در احکام شرعی و فروع دینی است . حال اگر این معنا مقصود آیه و روایت فوق باشد، مفهوم آنها این خواهد بود که خداوند هدف از کوچ کردن به مراکز علمی دینی را دستیابی به

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 2627


1- بحارالانوار، ج 97، ص 291؛ المزار، ص 185.
2- عیون اخبار الرضا (علیه السلام )، ج 1، ص 41؛بحارالانوار، ج 2، ص 153.

اجتهاد مصطلح دانسته و مقصود از روایت نبوی آن است که منتشر کننده چهل حدیث به صورت مجتهد اصطلاحی محشور می گردد.

اما وقتی به مفهوم این واژه در عصر صدور آنها مراجعه کنیم ، در می یابیم که مقصود از آنها بصیرت در دین بوده و فقاهت در دین ، تمام عرصه ها؛ اعم عقیده ، اخلاق و احکام را در بر می گیرد، نه اجتهاد در خصوص احکام شرعی را.

شیخ بهاءالدین عاملی در ذیل روایت نبوی مزبور چنین آورده است :

«مقصود از فقه در گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ): بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما... علم به احکام شرعیه علمیه از روی ادله تفصیلی (معای اصطلاحی فقه ) نیست ؛ زیرا این معنا، معنای نوپیدایی است بلکه مقصود از آن بصیرت در امر دین است و فقه در اءحادیث بیشتر به همین معنا آمده است ...(1)».

4 - 1. توجه به اصطلاحات خاص روایات

برخی از واژه ها با صرف نظر از معنای لغوی در زبان روایات و در مفاهیم خاصی بکار رفته اند که بخاطر کثرت این استعمال می توان معنای ثانوی و اصطلاحی آنها را حقیقت شرعیه دانست ، به دست آوردن چنین مفاهیمی با مراجعه به کتب لغت ، یا عرف امکان پذیر نیست ، و تنها راه دستیابی به آنها مراجعه مستقیم به کارکرد این دست از واژه ها در متن روایات است . به عنوان مثال میان کارکرد دو واژه ایمان و نفاق در فرهنگ قرآن و روایات تفاوت وجود دارد. ایمان در قرآن به مرتبه ای فراتر از اسلام و ابراز شهادتین ؛ یعنی دستیابی به باور

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2628


1- اربعین شیخ بهایی ، ص 1.

قلبی به غیبت اطلاق شده است ، چنان که در این آیه بدان تصریح شده است : قالت الا عراب آمنا قل لم تومنوا و لکن قولو اسلمنا و لما یدخل الاءیمان فی قلوبکم (1).

بادیه نشینان گفتند: «ایمان آوردیم »، بگو: «ایمان نیاورده اید، لیکن بگویید: اسلام آوردیم .» و هنوز در دلهای شما ایمان داخل نشده است .» و منافق در قرآن به کسی اطلاق می شود که بر غم پنهان ساختن کفر در باطن ، در ظاهر خود را مؤ من معرفی می کند. اما در اصطلاح روایات ایمان به معنای باور به امامت ائمه (علیهم السلام ) است . در برابر، به کسانی که به امامت ائمه (علیهم السلام ) ایمان نداشته باشند، منافق اطلاق شده است (2).

2- بررسی ساختار جملات

پس از نقش اساسی که واژه ها در معنادهی ایفاء می کنند، نوبت به نوع چینش و نوع ارتباطی می رسد که واژه ها نسبت به یکدیگر پیدا کرده و ساختار جملات را می سازند. با توجه به این که در زبان عربی ساختار جملات از تنوع زیادی برخوردار بوده و هر یک از نوع چینش جملات در نوع معنای آنها موثر است ، دقت در این امر که با آگاهی گسترده از علم نحو و بکار بستن قواعد آن میسور است امری ضروری می باشد.

این امر اختصاص به اءحادیث ندارد، بلکه درباره قرآن نیز صادق است . به عنوان مثال در ذیل آیه شریفه : و ما یعلم تاءویله الا الله و الراسخون فی العلم یقولون امنا به کل من عند ربنا(3) و تاءویل آن را جز خدا و ریشه داران در دانش

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 2629


1- سوره حجرات ، آیه 14.
2- مصباح الفقاهه ، ج 5، ص 95؛بحارالانوار، ج 29، ص 33.
3- سوره آل عمران ، آیه 7.

کسی نمی داند و آنان که می گویند: ما بدان ایمان آوردیم ، همه از جانب پروردگار است .»

مباحث مفصلی در نوع ترکیب این آیه ارئه شده است ، برخی از مفسران و نحویان عطف «الراسخون فی العلم » بر «الله » را مطابق با قواعد نحوی دانسته گفته اند که راسخان در علم نیز از تاءویل قرآن آگاه اند.

گروهی نیز آن را مخالف قواعد نحوی دانسته و نتیجه گرفته اند، که آگاهی از تاءویل متشابهات منحصر به خداوند است ، یا آن که برای اثبات آگاهی راسخان در علم از تاءویل قرآن می بایست از دلیل دیگری کمک گرفت (1).

در روایت معروفی آمده است : «ان الله خلق آدم علی صورته » از ظاهر این روایت - اساس بازگشت ضمیر «صورته » به الله ، - چنان که مدافعان تشبیه و تجسیم می گویند - استفاده می شود که خداوند آدم را بسان صورت خود آفریده ؛ پس خداوند نیز دارای قد و قامت و قواره است . سید مرتضی در تبیین این روایت این است : خداوند آدم را بر صورتی که با آن قبض روح می شود آفریده است ؛ یعنی صورت آدمی از آغاز تا پایان حیات ثابت است . برخی نیز گفته اند: به رغم بازگشت ضمیر به الله ، اضافه ، تشریفیه است نه حقیقیه ؛ نظیر اضافه در آیه : «نفخت فیه من روحی »(2) در این صورت نیز تجسیم استفاده نمی شود(3).

3- توجه به زبان روایات

چنان که گفته شد، روایات ، منطبق با زبان عرف صادر شده و در زبان محاوره ای عرف و نیز در شعر و نثر

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 2630


1- برای آگاهی بیشتر ر.ک : الاتقان فی علوم القرآن ، ج 3، ص 5، مفاتیح الغیب ، ج 7، ص 188- 189؛ التمهید فی علوم القرآن ، ج 3، ص 38- 42؛ المیزان ، ج 3، ص 56.
2- سوره حجر، آیه 29.
3- برای تفصیل بیشتر ر.ک : التوحید، ص 103- 104؛ شرح ملاصالح مازندرانی ، ج 3، ص 196- 198؛بحارالانوار، ج 4، ص 11- 15.

پدیده هایی ؛ هم چون مجاز، تشبیه ، استعاره ، تمثیل یا نمادگویی ، حذف بخشی از گفتار با تکیه بر قرائن و... وجود دارد، بی آن که در فهم آنها دچار چالش جدی شویم . اگر مجموعه ای از گفتاری که در یک روز با آن روبرو می شویم را مورد توجه قرار دهیم می بینیم که حجم قابل توجهی از این پدیده ها در گفتار ما متداول است .

این پدیده ها در آیات قرآن نیز به صورت گسترده منعکس شده است . به عنوان مثال در آیه : ثم استوی الی السماء و هی دخان فقال لها و للارض ائتیا طوعا او کرها قالتا اءتینا طائعین (1). سپس آهنگ [آفرینش ] آسمان کرد و آن بخاری بود، پس به آن و زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید. آن دو گفتند: فرمان پذیر آمدیم .

شماری از مفسران گفته اند: زبان این آیه زبان تمثیل است ؛ یعنی مخاطبه واقعی میان خداوند با آسمان و زمین - که جماد و فاقد شعوراند -، صورت نگرفته است ، بلکه کرنش و اطاعت پذیری کامل آنها به صورت زبان حال و در قالب گفت و شنود به تصویر کشیده شده است (2).

و نیز آیاتی ، نظیر: «و جاء ربک و الملک صفا صفا». و (فرمان ) پروردگارت و فرشته (ها) صف در صف آیند.» و «وجوه یومئذ ناضره الی ربها ناظره »(3). در آن روز چهره هایی شاداب اند، به سوی پروردگار خود می نگرند.» به مجاز حذف تفسیر شده است (630 ).

برخی از مفسران گفته اند: در این دو آیه واژه «رحمت » حذف شده است

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 2631


1- سوره فصلت ، آیه 11.
2- برای آگاهی بیشتر از دیدگاه مفسران در این زمینه ر.ک : اطیب البیان ، ج 11، ص 416؛ مخزن العرفان ، ج 7، ص 315؛ مجمع البیان ، ج 5 ص 6؛ التبیان ، ج 9، ص 109؛ المیزان ، ج 17، ص 387؛ تفسیر نمونه ، ج 2، ص 227.
3- سوره قیامت ، آیه 22 و 23.

. بدین ترتیب مقصود از آمدن خداوند آمدن رحمت اوست و منظور ازنگریستن به خداوند نگریستن به رحمت اوست . بنابراین از این آیات جسمانیت خداوند به دست نمی آید.

در روایات نیز پدیده های مجاز، تشبیه ، استعاره ، تمثیل و... نیز به صورت قابل توجه راه یافته است . به عنوان مثال در روایت معروف : «لاصلاه لجار المسجد الا فی المسجد؛ برای همسایه مسجد نماز جز در مسجد روانیست .» گفته شده که بخاطر دلالت مجاز حذف در آن راه یافته است . و صورت کامل روای چنین است : «لا صلاه کامله لجار المسجد الافی المسجد» بنابراین مقصود از این روایت بطلان نماز همسایه مسجد در صورتی که در خانه نماز بخواند، بلکه به این معناست که نماز چنین شخصی فاقد کمال است ، نه فاقد شرط صحت (1)».

و نیز در روایت معروفی درباره آفرینش عقل چنین آمده است : لما خلق الله العقل استنطقه ، هم قال له : اقبل ، فاقبل ، ثم قال له : ادبر، فادبر...؛ هنگامی که خداوند عقل را آفرید آن را به نطق در آورد و به او فرمود: پیش بیا و عقل پیش آمد. آنگاه فرمود: عقب رو و عقل به عقب بازگشت (2)».

برخی از شارحان این حدیث گفته اند که مقصود از این روایت ، مخاطبه واقعی میان خداوند و عقل نیست ، بلکه تصویری از زبان حال عقل است . به عنوان مثال علامه مجلسی آورده است که به گفت و گو پرداختن با عقل ، پشت و رو کردن عقل از باب استعاره تمثیلیه است تا نشان دهد که محور تکالیف ،

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 2632


1- ر.ک : تذکره الفقهاء، ج 1، ص 170؛ ذکری الشیعه ، ص 267؛ عده الاصول ، ج 3، ص 10.
2- کافی ، ج 1، ص 10.

کمالات و توقیات عقل است (1).

هم چنین در برخی از روایات از گریه آسمان و زمین بر مرگ مؤ من سخن به میان آمده است . نظیر روایت امام کاظم (علیه السلام ) که در آن آمده است : اذا مات المؤ من بکت علیه الملائکه و بقاع الاءرض التی کان یعبد الله علیه (2) هرگاه مومنی از دنیا برود، فرشتگان و بخش هایی از زمین که بر روی آنها خداوند را عبادت کرده ، برای او می گریند».

گریه فرشتگان ، حقیقی است ، اما گریه مناطقی از زمین که بر روی آن عبادت کرده ممکن است از باب مجاز تمثیل باشد.

علامه شعرانی در حاشیه این روایت چنین آورده است : «چنین گفتاری در زبان عربی و فارسی متداول است . و شاعر عربی می گوید:

لما الی خبر الزبیر تواضعت سور المدینه و الجبال الخشع (3)

هنگامی که خبر زبیر آمد، دیوار شهر و کوه ها تواضع کردند و سر به خاک ساییدند.

... و در شعر فارسی چنین آمده است :

ماتم سرای گشت سپهر چهارمین***روح الامین به تعزیت آفتاب شد

گردون سر محمد یحیی به باد داد***محنت رقیب سنجر مالک رقابت شد(4)

هم چنین ملاصالح مازندرانی احتمال داده که این روایت از باب مبالغه در بزرگداشت مؤ من است ؛ زیرا عرب در مرگ انسان های گران قدر از باب مبالغه در شاءن آنان می گوید که آسمان و زمین بر او می گریند(5).

در برخی از روایات آمده است که آسمان و زمین بر شهادت امام حسین (علیه السلام ) چهل شبانه روز گریستنداند(6). به نظر می رسد این روایت نیز بر زبان نمادین و مجاز تمثیل قابل

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 2633


1- مرآه العقول ، ج 1، ص 27.
2- کافی ، ج 1، ص 38.
3- این شعر از جریر است . ابن عساکر می نویسند: «هنگامی که خبر کشته شدن زبیر را برای علی (علیه السلام ) آوردند، آن حضرت و فرزندانش گریستند و ایشان فرمود: کشته شدن زبیر ما را غصه دار کرد». آن گاه افزوده که جریر چنین سرود:...»ر.ک : تاریخ مدنیه دمشق ، ج 18، ص 428، الطبقات الکبری ، ج 3، ص 113.
4- شرح ملا صالح مازندرانی ، ج 1، ص 91، پاورقی .
5- شرح ملا صالح مازندرانی ، ج 1، ص 91، پاورقی .
6- ر.ک : مناقب آل ابی طالب ، 2، ص 212؛ العمده ، ص 405؛ مدینه المعاجز، ج 4، ص 146.

حمل است .

4 - نقش سیاق در معنارسانی

سیاق را به معنای اسلوبی که گفتار بر اساس آن جاری می شود،(1) شیوه سخن ، طرز جمله بندی (2) تسلسل و پی درپی هم آمدن گفتار(3) دانسته اند.

شهید صدر در تعریف آن آورده است :

«سیاق عبارت است از نشانه هایی که معنای لفظ مورد نظر را کشف کند. چه این نشانه ها، نشانه های لفظی باشند؛ مانند کلماتی که با لفظ مورد نظر کلام واحدی را با اجزاء به هم پیوسته به یکدیگر تشکیل می دهند و چه این نشانه ها قرائن حالیه ای باشند که کلام را در بر گرفته و بر معنای خاص دلالت دارند.(4)».

با توجه به موارد کارکرد سیاق ، به نظر می رسد که مقصود از آن تنها نشانه های لفظی است و بر قرائن حالیه ، سیاق اطلاق نمی گردد، هر چند ممکن است این قرائن در نوع معنادهی گفتار موثر باشد.

هر گفتاری افزون بر واژه های و نوع چینش آنها با در نگریستن به مجموعه و صدر و ذیل آن در بسیاری از موارد قرائنی را به دست می دهد که برای فهم صحیح تر آن کمک می رساند. این امر در آیات قرآن که فقرات آن از یکدیگر با عنوان آیه جدا شده بیشتر مشهود است . به عبارت دیگر در موارد زیادی مراجعه به آیه بدون توجه به آیات پیشین و پسین ، معنادهی کاملی را به دست نمی دهد، اما وقتی به آیات قبل و بعد، یا حتی صدر و ذیل همان آیه توجه شود، این معنادهی کامل شده و ابهام های احتمال مرتفع می شود(5).

سیاق در روایات نیز گاه نقش تعیین کننده

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 2634


1- معجم لغه الفقها، ص 252.
2- فرهنگ معین ، ج 2، ص 1967.
3- معجم الفاظ الفقه الجعفری ، ص 236.
4- روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ، ص 202 به نقل از دروس فی علم الاصول ، ج 1، ص 130.
5- به عنوان نمونه ر.ک : المیزان ، ج 20، ص 370.

ای ایفاء می کند و مانع برخی برداشته های ناقص ، یا نادرست می گردد. به یک نمونه اشاره می کنیم .

الف - به رغم تواتر حدیث غدیر عموم متکلمان اهل سنت زیر بار دلالت آن نرفته اند.

بسیاری از آنان با اذعان به صحت روایت : «من کنت مواه فهذا علی مولاه » می گویند: مقصود از ولایت در این حدیث ، حکومت و امامت ، یا جانشینی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) نیست ، بلکه مقصود دوستی و یاری است ؛ یعنی هر کس من دوست ، یا یار او هستم علی نیز چنین است .

یکی از براهین محکم متکلمان شیعه در پاسخ از این شبهه تمسک به قاعده سیاق است .

آنان می گویند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) پیش از بیان این جمله فرموده است : الست اولی بالمومنین من انفسهم و اموالهم ؛ آیا من نسبت به جان و مال مؤ منین از آنان اولی به تصرف نیستم ؟».

و مسلمانان همگی پاسخ آری دادند. این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) ناظر به آیه شریفه : النبی اولی بالمومنین من انفسهم (1) - پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) به مومنان از خودشان سزاوارتر است »، - است و روشن است که ولایت در گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) و آیه مزبور به معنای ولایت در تصرف ؛ یعنی همان حاکمیت علی الاطاق است و وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) با

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 2635


1- سوره احزاب ، آیه 6.

گفتن این جمله به عنوان مقدمه فرموده است : «هر کسی من مولای او هستم علی مولای اوست » مقصود، ولایت در تصرف است ؛ یعنی هر کسی من نسبت به او ولایت در تصرف دارم علی (علیه السلام ) نیز نسبت به او ولایت در تصرف دارد. می بینید که سیاق به عنوان دلیلی محکم از مفهوم روایت ابهام زدایی کرده است (1).

5 - توجه به قرائن خارجی

روایات ائمه (علیه السلام ) بسان حلقات یک زنجیر به هم مرتبط و متصل است . بدین خاطر ائمه (علیهم السلام ) روایات خود را از طریق پدران خود عین روایات پیامبر دانسته اند. گویا از نظر محتوا و متن میان مجموعه روایات آنان که طی حدود 250 سال ارائه شده ، هماهنگی کاملی وجود دارد و این امر نشان گر آن است که روایات در نهایت به منشاء وحیانی متصل است .

و چنان که در آیه : افلا یتدبرون القرآن و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا(2) آیا در قرآن نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خداوند بود قطعا در آن اختلاف بسیاری می یافتند». آمده است که هر آنچه منتسب به خداوند باشد با تناقض و تضاد روبرو نخواهد بود.

از این گفتار دو نکته قابل استفاده است :

الف - در مجموعه آیات و روایات بخاطر هماهنگی پیکره آن ها، اختلاف به صورت تنافی و تناقض راه ندارد. بنابراین اگر در جایی از روایات به تنافی با قرآن ، یا سنت قطعی برخورد کنیم ، در صورتی که روایت تاءویل بردار نباشد، مردود است ؛ یعنی از ائمه (علیهم السلام ) صادر نشده

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 2636


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : خلاصه عبقات الانوار، ج 9، ص 87 - 93.
2- سوره نساء آیه 82.

و منشاء آن یا جعل است ، یا اشتباه راویان در نقل و کتابت .

ب - مجموعه آیات و روایات نسبت به یکدیگر جنبه تفسیری و تبیینی دارند؛ زیرا مجموعه آنها به منزله گفتار یک گوینده است که حق دارد در آغاز، یا وسط یا پایان گفتار خود با آوردن قرائنی ، مقصود خود را به دست دهد. سر تفسیر آیات قرآن با آیات دیگر همین نکته است . روایات نسبت به قرآن و نیز نسبت به روایات دیگر چنین حالتی دارند؛ یعنی می توانند در رفع ابهام های یکدیگر کمک رسانده و مفسر یکدیگر باشند.

بر این اساس توجه به رابطه روایات با قرآن و به عکس و نیز رابطه روایات نسبت به یکدیگر، حائز اهمیت زیادی است . مفاهیمی ؛ هم چون مجمل و مبین ، عام و خاص ، مطلق و مقید، محکم و متشابه ، ناسخ و منسوخ و... بر همین اساس شکل گرفته است که بخش قابل توجهی از آنها در مباحث اصول فقه مورد بررسی قرار گرفته و در فقه کارآیی خود را نشان داده است .

مقصود ما از توجه به قرائن خارجی همین نکته است ؛ یعنی وقتی یک روایت را در هر یک از عرصه های دینی از نظر واژه ها، ساختار جمله ، سیاق و... مورد بررسی قرار داده و به معنا و مفادی دست یافتیم ، نباید شتاب زده آن را مراد جدی و نهایی ائمه معصومین (علیه السلام ) دانسته و به عنوان آموزه دینی قلمداد کنیم ، بلکه لازم است در کنکاشی شایسته ، تمام یا عموم روایات و آیات مرتبط

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 2637

با آن موضوع را گردآوری کنیم ، آنگاه دسته بندی آنها پرداخته و پس از انجام مبانی فقه الحدیث درباره هر یک از آنها، نتیجه نهایی را دنبال کنیم .

پیداست که هر قدر این مراحل با دقت بیشتری انجام گیرد، منظر نهایی ارائه شده با منظر واقعی دینی هماهنگ تر خواهد بود و به عکس کوتاهی در چنین کاوشی نگاهی یک سویه از پیکره دین به دست خواهد داد. بدون تردید یکی از مهم ترین عوامل انحرافات و پیدایش مذاهب و فرق در میان مسلمانان همین یکسو نگری و عدم توجه به قرائن بیرونی برای به دست آوردن نتیجه نهایی از یک متن دینی ؛ اعم از قرآن و روایات است .

به عنوان مثال نگاه جبرگرایانه که در طیف گسترده ای از متفکران اسلامی پدید آمد و به پیدایش فرقه هایی ؛ هم چون مجبره انجامید، ناشی از یکسو نگری به آن دسته از آیات و روایاتی است که از ظاهر بدوی آنها جبر فهمیده می شود.

و یا متصوفه به مجموعه ای از آیات و روایات در نگریسته اند که در آنها از دنیا و محبت به آن نکوهش شده و به گرایش به زهد و آخرت ترغیب شده است .

بدون تردید اگر این دو دسته به بخشی دیگر از آموزه های دینی توجه می کردند، که در آنها به صراحت به آزادی و اختیار انسان و نیز نکوهش عزلت و گوشه گزینی تاکید شده ، به چنین ورطه های خطرناکی نمی غلتیدند.

بر این اساس ائمه (علیهم السلام ) هماره از کسانی که بدون اطلاع و احاطه به همه آموزه

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 2638

های دینی و چگونگی عرضه آنها به یکدیگر به کار داوری ، یا تفسیر یا فقاهت می پردازند، به شدت نکوهش کرده و آنان را از این کار بر حذر داشته اند.(1)

والحمدلله رب العالمین

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 2639


1- برای تفصیل بیشتر ر.ک : وسائل الشیعه ، ج 17، ابواب صفات القاضی ، باب وجوب الجمع بین الاحادیث المختلفه و باب عدم جواز استنباط الاحکام النظریه من ظواهر القرآن .

نهج البلاغه

نهج البلاغه 3 : متن ، ترجمه و شرح نامه 53 (عهدنامه مالک اشتر)

مشخصات کتاب

سرشناسه : علی بن ابی طالب علیه السلام، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40 ق.

عنوان و نام پدیدآور : نهج البلاغه : متن و ترجمه و شرح نامه 31 / از روی متن تصحیح شده مرحوم دکتر صبحی صالح / ترجمه محمد دشتی / شرح آیت الله مکارم شیرازی.

مشخصات نشر : دیجیتالی / مرکز تحقیقات یارانه ای قائمیه اصفهان - 1398

مشخصات ظاهری : 246 ص.

موضوع : علی بن ابی طالب علیه السلام، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. -- نامه ها

توضیح : یکی از برگ های زرّین و ارزشمند دوران حکومت امیرالمؤمنین علی علیه السّلام، نامه ای است که حضرت هنگام اعطای فرمان روایی مصر به مالک اشتر در قالب عهدنامه ای به وی می نویسد. این نامه طولانی ترین و پرمحتواترین نامه های نهج البلاغه است که آیین کشورداری را از تمام جهات بررسی کرده و اصولی پایدار که هرگز کهنه نمی شود در آن ترسیم شده است.

این عهدنامه که بهترین آیین و دستورالعمل برای حاکمان حکومت اسلامی در همه اعصار است، در قرون متمادی مورد اهتمام دانشمندان و علما قرار گرفته، به گونه ای که به شرح و ترجمه آن پرداخته اند.

ص: 1

متن و ترجمه

موضوع
متن

و من کتاب له علیه السلام کتبه للأشتر النخعی لما ولاه علی مصر و أعمالها حین اضطرب أمر أمیرها محمد بن أبی بکر، و هو أطول عهد کتبه و أجمعه للمحاسن.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ

فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلاَّهُ مِصْرَ جِبَایَهَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلاَحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَهَ بِلاَدِهَا

ترجمه

نامه به مالک اشتر، در سال 38 هجری هنگامی که او را به فرمانداری مصر برگزید، آن هنگام که اوضاع محمد بن ابی بکر متزلزل شد، و از طولانی ترین نامه هاست که زیبایی های تمام نامه ها را دارد.

بنام خداوند بخشنده و مهربان

این فرمان بنده خدا علی امیر مؤمنان، به مالک اشتر پسر حارث(1) است، در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر بر می گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد، و با دشمنانش نبرد کند، کار مردم را اصلاح، و شهرهای مصر را آباد سازد.

1- ضرورت خودسازی
متن

أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ الَّتِی لاَ یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا وَ لاَ یَشْقَی إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا وَ أَنْ یَنْصُرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَکَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ.

وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ یَزَعَهَا (2) عِنْدَ الْجَمَحَاتِ (3) فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اللَّهُ.

ثُمّ اعلَم یَا مَالِکُ أنَیّ قَد وَجّهتُکَ إِلَی بِلَادٍ قَد جَرَت عَلَیهَا دُوَلٌ قَبلَکَ مِن عَدلٍ وَ جَورٍ

ص: 2640


1- مالک در سرزمین «یمن» در روستای «بیشه» چشم به دنیا گشود. از قبیله «مذحج» بود که بعدها به مالک اشتر معروف شد، و پدرش یغوث بن نخع می باشد که به مالک نخعی «جدّ پدری» نیز معروف شد، مالک پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در جنگ با رومیان شرکت کرد، و از شام به کمک سعد وقّاص آمده در فتح ایران رفت. در حکومت عثمان با فرماندار فاسد او در کوفه درگیر شد، و اوّل کسی بود که با امام علی علیه السّلام بیعت کرد، مردم کوفه را برای جنگ جمل او آماده ساخت، و در جنگ جمل بود که لیاقت و شجاعت او شهره شد، در صفّین نقش تعیین کننده داشت، نه تنها در شجاعت بلکه در عبادت و ایمان و تقوا نیز مشهور بود و در سال 38 هجری در روستای «قلزم» بین راه مصر توسّط جاسوسان معاویه با زهر مسموم و به شهادت رسید.
2- «یزعها»: یکفها.
3- الجَمَحات: منازعات النفس إلی شهواتها و مآربها.

وَ أَنّ النّاسَ یَنظُرُونَ مِن أُمُورِکَ فِی مِثلِ مَا کُنتَ تَنظُرُ فِیهِ مِن أُمُورِ الوُلَاهِ قَبلَکَ وَ یَقُولُونَ فِیکَ مَا کُنتَ تَقُولُ فِیهِم وَ إِنّمَا یُستَدَلّ عَلَی الصّالِحِینَ بِمَا یجُریِ اللّهُ لَهُم عَلَی أَلسُنِ عِبَادِهِ فَلیَکُن أَحَبّ الذّخَائِرِ إِلَیکَ ذَخِیرَهُ العَمَلِ الصّالِحِ فَاملِک هَوَاکَ وَ شُحّ (1) بِنَفسِکَ عَمّا لَا یَحِلّ لَکَ فَإِنّ الشّحّ بِالنّفسِ الإِنصَافُ مِنهَا فِیمَا أَحَبّت أَو کَرِهَت

ترجمه

او را به ترس از خدا فرمان می دهد، و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدّم دارد، و آنچه در کتاب خدا آمده، از واجبات و سنّت ها را پیروی کند، دستوراتی که جز با پیروی آن رستگار نخواهد شد، و جز با نشناختن و ضایع کردن آن جنایتکار نخواهد گردید. به او فرمان می دهد که خدا را با دل و دست و زبان یاری کند، زیرا خداوند پیروزی کسی را تضمین کند که او را یاری دهد، و بزرگ دارد آن کس را که او را بزرگ شمارد. و به او فرمان می دهد تا نفس خود را از پیروی آرزوها باز دارد، و به هنگام سرکشی رامش کند، که: «همانا نفس همواره به بدی وا می دارد جز آن که خدا رحمت آورد» پس ای مالک بدان من تو را به سوی شهرهایی فرستادم که پیش از تو دولت های عادل یا ستمگری بر آن حکم راندند، و مردم در کارهای تو چنان می نگرند که تو در کارهای حاکمان پیش از خود می نگری، و در باره تو آن می گویند که تو نسبت به زمامداران گذشته می گویی، و همانا نیکوکاران را به نام نیکی توان شناخت

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2641


1- شُحّ بنَفْسِک: ابخل بنفسک عن الوقوع فی غیر الحل، فلیس الحرص علی النفس إیفاءها کل ما تحب، بل من الحرص أن تحمل علی ما تکره.

که خدا از آنان بر زبان بندگانش جاری ساخت. پس نیکوترین اندوخته تو باید اعمال صالح و درست باشد، هوای نفس را در اختیار گیر، و از آنچه حلال نیست خویشتن داری کن، زیرا بخل ورزیدن به نفس خویش، آن است که در آنچه دوست دارد، یا برای او ناخوشایند است، راه انصاف پیمایی.

2- اخلاق رهبری (روش برخورد با مردم)
متن

وَ أَشعِر قَلبَکَ الرّحمَهَ لِلرّعِیّهِ وَ المَحَبّهَ لَهُم وَ اللّطفَ بِهِم وَ لَا تَکُونَنّ عَلَیهِم سَبُعاً ضَارِیاً تَغتَنِمُ أَکلَهُم فَإِنّهُم صِنفَانِ إِمّا أَخٌ لَکَ فِی الدّینِ وَ إِمّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الخَلقِ یَفرُطُ (1)

مِنْهُمُ الزَّلَلُ (2) وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ یُؤْتَی عَلَی أَیْدِیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلِ الَّذِی تُحِبُّ وَ تَرْضَی أَنْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ فَإِنَّکَ فَوْقَهُمْ وَ وَالِی الْأَمْرِ عَلَیْکَ فَوْقَکَ وَ اللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلاَّکَ وَ قَدِ اسْتَکْفَاکَ أَمْرَهُمْ (3) وَ ابْتَلاَکَ بِهِمْ. وَ لاَ تَنْصِبَنَّ نَفْسَکَ لِحَرْبِ اللَّهِ (4) فَإِنَّهُ لاَ یَدَ لَکَ بِنِقْمَتِهِ (5) وَ لاَ غِنَی بِکَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ لاَ تَنْدَمَنَّ عَلَی عَفْوٍ وَ لاَ تَبْجَحَنَّ (6) بِعُقُوبَهٍ وَ لاَ تُسْرِعَنَّ إِلَی بَادِرَهٍ (7) وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَهً (8) وَ لاَ تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ (9) آمُرُ فَأُطَاعُ فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ (10) فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَکَهٌ (11) لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ (12). وَ إِذَا أَحْدَثَ لَکَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِکَ أُبَّهَهً (13) أَوْ مَخِیلَهً (14) فَانْظُرْ إِلَی عِظَمِ مُلْکِ اللَّهِ فَوْقَکَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْکَ عَلَی مَا لاَ تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِکَ فَإِنَّ ذَلِکَ یُطَامِنُ (15) إِلَیْکَ مِنْ طِمَاحِکَ (16) وَ یَکُفُّ عَنْکَ مِنْ غَرْبِکَ (17) وَ یَفِیءُ (18) إِلَیْکَ بِمَا عَزَبَ (19) عَنْکَ مِنْ عَقْلِکَ!

ترجمه

مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده، و با همه دوست و مهربان باش.

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2642


1- یَفْرُط: یسبق.
2- الزلل: الخطأ.
3- استکفاک: طلب منک کفایه أمرک و القیام بتدبیر مصالحهم.
4- أراد «بحرب اللّه» مخالفه شریعته بالظلم و الجور.
5- «لا ید لک بنقمته»: أی لیس لک ید أن تدفع نقمته، أی لا طاقه لک بها.
6- بجح به: کفرح لفظا و معنی.
7- البادره: ما یبدر من الحده عند الغضب فی قول أو فعل.
8- المندوحه: المتسع، أی المخلص.
9- مؤمر - کمعظم -: أی مسلط.
10- الإدغال: إدخال الفساد.
11- منهکه: مضعفه، و تقول «نهکه» أی أضعفه. و تقول: نهکه السلطان - من باب فهم -: أی بالغ فی عقوبته.
12- الغِیَر - بکسر ففتح -: حادثات الدهر بتبدل الدول.
13- الأبّهَه - بضم الهمزه و تشدید الباء مفتوحه -: العظمه و الکبریاء.
14- المَخِیله - بفتح فکسر -: الخیلاء و العجب.
15- یُطامن الشیء: یخفض منه.
16- الطِماح - ککتاب -: النشوز و الجماح.
17- الغرب - بفتح فسکون -: الحده.
18- یفیء: یرجع.
19- عَزَب: غاب.

مبادا هرگز، چونان حیوان شکاری باشی که خوردن آنان را غنیمت دانی، زیرا مردم دو دسته اند، دسته ای برادر دینی تو، و دسته دیگر همانند تو در آفرینش می باشند. (1) اگر گناهی از آنان سر می زند یا علّت هایی بر آنان عارض می شود، یا خواسته و ناخواسته، اشتباهی مرتکب می گردند، آنان را ببخشای و بر آنان آسان گیر، آن گونه که دوست داری خدا تو را ببخشاید و بر تو آسان گیرد. همانا تو از آنان برتر، و امام تو از تو برتر، و خدا بر آن کس که تو را فرمانداری مصر داد والاتر است، که انجام امور مردم مصر را به تو واگذارده، و آنان را وسیله آزمودن تو قرار داده است.

هرگز با خدا مستیز، که تو را از کیفر او نجاتی نیست، و از بخشش و رحمت او بی نیاز نخواهی بود. بر بخشش دیگران پشیمان مباش، و از کیفر کردن شادی مکن، و از خشمی که توانی از آن رها گردی شتاب نداشته باش. به مردم نگو، به من فرمان دادند و من نیز فرمان می دهم، پس باید اطاعت شود، (2) که این گونه خود بزرگ بینی دل را فاسد، و دین را پژمرده، و موجب زوال نعمت هاست. و اگر با مقام و قدرتی که داری، دچار تکبّر یا خود بزرگ بینی شدی به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از تو است بنگر، که تو را از آن سرکشی نجات می دهد، و تندروی تو را فرو می نشاند، و عقل و اندیشه ات را به جایگاه اصلی باز می گرداند.

3- پرهیز از غرور و خودپسندی
متن

إِیَّاکَ وَ مُسَامَاهَ (3) اللَّهِ

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2643


1- نفی تفکّر راسیزم (RACISM : نژاد پرستی) و آپارتاید (APARTHEID : نژاد پرستی) و نفی: الیتیسم (ELITISM : خود برتر بینی و نخبه گرایی) و تأیید: انتر ناسیونالیسم INTERNATIONALISM و کاسموپولیتانیسم COSMOPOLITANISM که همه ملّتها برادر و برابرند.
2- نفی حکومت: ابسولوتیسم (ABSOLUTISM : حکومتهای مطلقه و استبدادی)
3- المساماه: المباراه فی السمو، أی العلو.

فِی عَظَمَتِهِ وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فِی جَبَرُوتِهِ فَإِنَّ اللَّهَ یُذِلُّ کُلَّ جَبَّارٍ وَ یُهِینُ کُلَّ مُخْتَالٍ.

أَنصِفِ اللّهَ وَ أَنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِکَ وَ مِن خَاصّهِ أَهلِکَ وَ مَن لَکَ فِیهِ هَوًی (1) مِن رَعِیّتِکَ فَإِنّکَ إِلّا تَفعَل تَظلِم وَ مَن ظَلَمَ عِبَادَ اللّهِ کَانَ اللّهُ خَصمَهُ دُونَ عِبَادِهِ وَ مَن خَاصَمَهُ اللّهُ أَدحَضَ (2) حُجّتَهُ وَ کَانَ لِلَّهِ حَرْباً (3) حَتَّی یَنْزِعَ (4) أَوْ یَتُوبَ. وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَدْعَی إِلَی تَغْیِیرِ نِعْمَهِ اللَّهِ وَ تَعْجِیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَهٍ عَلَی ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ دَعْوَهَ الْمُضْطَهَدِینَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِینَ بِالْمِرْصَادِ.

ترجمه

بپرهیز که خود را در بزرگی همانند خداوند پنداری، و در شکوه خداوندی همانند او دانی، زیرا خداوند هر سرکشی را خوار می سازد، و هر خود پسندی را بی ارزش می کند. با خدا و با مردم، و با خویشاوندان نزدیک، و با افرادی از رعیّت خود که آنان را دوست داری، انصاف را رعایت کن، که اگر چنین نکنی ستم روا داشتی، و کسی که به بندگان خدا ستم روا دارد خدا به جای بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن را که خدا دشمن شود، دلیل او را نپذیرد، که با خدا سر جنگ دارد، تا آنگاه که باز گردد، یا توبه کند، و چیزی چون ستمکاری نعمت خدا را دگرگون نمی کند، و کیفر او را نزدیک نمی سازد، که خدا دعای ستمدیدگان را می شنود و در کمین ستمکاران است.

4 -مردم گرایی، حق گرایی
متن

وَ لْیَکُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَی الرَّعِیَّهِ فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّهِ یُجْحِفُ (5) بِرِضَی الْخَاصَّهِ وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّهِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَی الْعَامَّهِ - وَ لَیْسَ

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2644


1- من لک فیه هوی: أی لک إلیه میل خاص.
2- أدحض: أبطل.
3- کان حزباً: أی محاربا.
4- «ینزع» - کیضرب -: أی یقلع عن ظلمه.
5- «یجحِف برض الخاصه»: یذهب برضاهم.

أَحَدٌ مِنَ الرَّعِیَّهِ أَثْقَلَ عَلَی الْوَالِی مَئُونَهً فِی الرَّخَاءِ وَ أَقَلَّ مَعُونَهً لَهُ فِی الْبَلاَءِ وَ أَکْرَهَ لِلْإِنْصَافِ وَ أَسْأَلَ بِالْإِلْحَافِ (1) وَ أَقَلَّ شُکْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّهِ وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّینِ وَ جِمَاعُ (2) الْمُسْلِمِینَ وَ الْعُدَّهُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّهُ مِنَ الْأُمَّهِ فَلْیَکُنْ صِغْوُکَ (3) لَهُمْ وَ مَیْلُکَ مَعَهُمْ.

ترجمه

دوست داشتنی ترین چیزها در نزد تو، در حق میانه ترین، و در عدل فراگیرترین، و در جلب خشنودی مردم گسترده ترین باشد، که همانا خشم عمومی مردم، خشنودی خواص (نزدیکان) را از بین می برد، امّا خشم خواص را خشنودی همگان بی أثر می کند. خواصّ جامعه، همواره بار سنگینی را بر حکومت تحمیل می کنند زیرا در روزگار سختی یاریشان کمتر، و در اجرای عدالت از همه ناراضی تر، و در خواسته هایشان پافشارتر، و در عطا و بخشش ها کم سپاس تر، و به هنگام منع خواسته ها دیر عذر پذیرتر، و در برابر مشکلات کم استقامت تر می باشند. در صورتی که ستون های استوار دین، و اجتماعات پرشور مسلمین، و نیروهای ذخیره دفاعی، عموم مردم می باشند، پس به آنها گرایش داشته و اشتیاق تو با آنان باشد.

5 -ضرورت راز داری
متن

وَ لیَکُن أَبعَدَ رَعِیّتِکَ مِنکَ وَ أَشنَأَهُم (4) عِندَکَ أَطلَبُهُم (5) لِمَعَایِبِ النّاسِ فَإِنّ فِی النّاسِ عُیُوباً الواَلیِ أَحَقّ مَن سَتَرَهَا فَلَا تَکشِفَنّ عَمّا غَابَ عَنکَ مِنهَا فَإِنّمَا عَلَیکَ تَطهِیرُ مَا ظَهَرَ لَکَ وَ اللّهُ یَحکُمُ عَلَی مَا غَابَ عَنکَ فَاستُرِ العَورَهَ مَا استَطَعتَ یَستُرِ اللّهُ مِنکَ مَا تُحِبّ سَترَهُ مِن رَعِیّتِکَ أَطلِق (6) عَنِ النّاسِ عُقدَهَ کُلّ حِقدٍ وَ اقطَع عَنکَ سَبَبَ کُلّ وِترٍ (7) وَ

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2645


1- الإلحاف: الالحاح و الشده فی السؤال.
2- جِماع الشیء - بالکسر -: جمعه، أی جماعه الاسلام.
3- الصِغْو - بالکسر و الفتح -: المیل.
4- أشنؤهم: أبغضهم.
5- الأطلب للمعائب: الأشد طلبا لها.
6- أطلق عقده کل حقد: احلل عقد الأحقاد من قلوب الناس بحسن السیره معهم.
7- الوِتْر - بالکسر: العداوه.

تَغَابَ (1) عَن کُلّ مَا لَا یَضِحُ (2) لَکَ وَ لَا تَعْجَلَنَّ إِلَی تَصْدِیقِ سَاعٍ فَإِنَّ السَّاعِیَ (3) غَاشٌّ وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِینَ

ترجمه

از رعیّت، آنان را که عیب جوترند از خود دور کن،(4) زیرا مردم عیوبی دارند که رهبر امّت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است، پس مبادا آنچه بر تو پنهان است آشکار گردانی، و آنچه که هویداست بپوشانی، که داوری در آنچه از تو پنهان است با خدای جهان می باشد، پس چندان که می توانی زشتی ها را بپوشان، تا آن را که دوست داری بر رعیّت پوشیده ماند خدا بر تو بپوشاند.

گره هر کینه ای را در مردم بگشای، و رشته هر نوع دشمنی را قطع کن، و از آنچه که در نظر روشن نیست کناره گیر. در تصدیق سخن چین شتاب مکن، زیرا سخن چین گرچه در لباس اندرز دهنده ظاهر می شود امّا خیانتکار است.

6 -جایگاه صحیح مشورت
متن

وَ لاَ تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلاً یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ (5) وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ (6) وَ لاَ جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ وَ لاَ حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ (7) بِالْجَوْرِ فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّی (8)یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ.

إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِکَ مَنْ کَانَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَکَ وَزِیراً وَ مَنْ شَرِکَهُمْ فِی الْآثَامِ فَلاَ یَکُونَنَّ لَکَ بِطَانَهً (9) فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْأَثَمَهِ (10) وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَهِ (11) وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَیْرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ (12) وَ أَوْزَارِهِمْ (13) وَ آثَامِهِمْ مِمَّنْ لَمْ یُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَی ظُلْمِهِ وَ لاَ آثِماً عَلَی إِثْمِهِ: أُولَئِکَ أَخَفُّ عَلَیْکَ مَئُونَهً وَ أَحْسَنُ لَکَ مَعُونَهً وَ أَحْنَی عَلَیْکَ عَطْفاً وَ أَقَلُّ لِغَیْرِکَ إِلْفاً (14) فَاتَّخِذْ أُولَئِکَ خَاصَّهً لِخَلَوَاتِکَ

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2646


1- «تَغَابَ»: تغافل.
2- یَضِح: یظهر و الماضی وضح.
3- الساعی: هو النمام بمعائب الناس.
4- نفی: آپورتونیسم OPPORTUNISM (فرصت طلبی).
5- الفضل هنا: الإحسان بالبذل.
6- یَعِدُک الفقر: یخوفک منه لو بذلت.
7- الشّرَه - بالتحریک -: أشد الحرص
8- غرائز: طبائع متفرقه.
9- بِطانه الرجل - بالکسر -: خاصته، و هو من بطانه الثوب خلاف ظهارته.
10- الأثمه - جمع آثم -: و هو فاعل الاثم، أی الذنب.
11- الظَّلَمَه: جمع ظالم.
12- الآصار - جمع إصر بالکسر -: و هو الذنب و الإثم.
13- الأوزار: جمع وزر: و هو الذنب و الإثم أیضا.
14- الإلف - بالکسر -: الألفه و المحبه.

وَ حَفَلاَتِکَ ثُمَّ لْیَکُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَکَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَکَ وَ أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَهً فِیمَا یَکُونُ مِنْکَ مِمَّا کَرِهَ اللَّهُ لِأَوْلِیَائِهِ وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ هَوَاکَ حَیْثُ وَقَعَ

ترجمه

بخیل را در مشورت کردن دخالت نده، که تو را از نیکوکاری باز می دارد، و از تنگدستی می ترساند. ترسو را در مشورت کردن دخالت نده، که در انجام کارها روحیّه تو را سست می کند. حریص را در مشورت کردن دخالت نده، که حرص را با ستمکاری در نظرت زینت می دهد. همانا بخل و ترس و حرص، غرائز گوناگونی هستند که ریشه آنها بدگمانی به خدای بزرگ است. بدترین وزیران تو، کسی است که پیش از تو وزیر بدکاران بوده، و در گناهان آنان شرکت داشته، پس مبادا چنین افرادی محرم راز تو باشند، زیرا که آنان یاوران گناهکاران، و یاری دهندگان ستمکارانند. تو باید جانشینانی بهتر از آنان داشته باشی که قدرت فکری امثال آنها را داشته، امّا گناهان و کردار زشت آنها را نداشته باشند: کسانی که ستمکاری را بر ستمی یاری نکرده، و گناه کاری را در گناهی کمک نرسانده باشند. هزینه این گونه از افراد بر تو سبک تر، و یاریشان بهتر، و مهربانیشان بیشتر، و دوستی آنان با غیر تو کمتر است. آنان را از خواص، و دوستان نزدیک، و راز داران خود قرار ده، سپس از میان آنان افرادی را که در حق گویی از همه صریح ترند، و در آنچه را که خدا برای دوستانش نمی پسندد تو را مدد کار نباشند، انتخاب کن، چه خوشایند تو باشد یا ناخوشایند.

7 -اصول روابط اجتماعی رهبران
متن

وَ الْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَ الصِّدْقِ ثُمَّ رُضْهُمْ (1)

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2647


1- «رُضْهُم»: أی عوّدهم علی ألا یطروک: أی یزیدوا فی مدحک.

عَلَی أَلاَّ یُطْرُوکَ وَ لاَ یَبْجَحُوکَ (1)بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ فَإِنَّ کَثْرَهَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ (2) وَ تُدْنِی (3) مِنَ الْعِزَّهِ.

وَ لَا یَکُونَنّ المُحسِنُ وَ المسُیِ ءُ عِندَکَ بِمَنزِلَهٍ سَوَاءٍ فَإِنّ فِی ذَلِکَ تَزْهِیداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِی الْإِحْسَانِ وَ تَدْرِیباً لِأَهْلِ الْإِسَاءَهِ عَلَی الْإِسَاءَهِ وَ أَلْزِمْ کُلاًّ مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ بِأَدْعَی إِلَی حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَیْهِمْ وَ تَخْفِیفِهِ الْمَئُونَاتِ عَلَیْهِمْ وَ تَرْکِ اسْتِکْرَاهِهِ إِیَّاهُمْ عَلَی مَا لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ (4). فَلْیَکُنْ مِنْکَ فِی ذَلِکَ أَمْرٌ یَجْتَمِعُ لَکَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِیَّتِکَ فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ یَقْطَعُ عَنْکَ نَصَباً (5) طَوِیلاً. وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاَؤُکَ عِنْدَهُ وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلاَؤُکَ عِنْدَهُ (6).

وَ لاَ تَنْقُضْ سُنَّهً صَالِحَهً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّهِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَهُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّهُ وَ لاَ تُحْدِثَنَّ سُنَّهً تَضُرُّ بِشَیْءٍ مِنْ مَاضِی تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا.

وَ أَکْثِرْ مُدَارَسَهَ الْعُلَمَاءِ وَ مُنَاقَشَهَ الْحُکَمَاءِ فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ بِلاَدِکَ وَ إِقَامَهِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَکَ.

ترجمه

تا می توانی با پرهیزکاران و راستگویان بپیوند، و آنان را چنان پرورش ده که تو را فراوان نستایند، و تو را برای اعمال زشتی که انجام نداده ای تشویق نکنند، که ستایش بی اندازه، خود پسندی می آورد، و انسان را به سرکشی وا می دارد. هرگز نیکو کار و بدکار در نظرت یکسان نباشند، زیرا نیکوکاران در نیکوکاری بی رغبت، و بدکاران در بد کاری تشویق می گردند، پس هر کدام از آنان را بر أساس کردارشان پاداش ده.

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2648


1- لا یَبْجَحُوک: أی یفرحوک بنسبه عمل عظیم الیک و لم تکن فعلته.
2- الزَهْو - بالفتح -: العجب.
3- «تدنی»: أی تقرّب. و العزه هنا: الکبر.
4- قِبَلَهُم - بالکسر ففتح -: أی عندهم.
5- النَصَب - بالتحریک -: التعب.
6- «ساء بلاؤک عنده»: البلاء هنا: الصنع مطلقا حسنا أو سیئا.

بدان ای مالک هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به رعیّت بهتر از نیکوکاری به مردم، و تخفیف مالیات، و عدم اجبار مردم به کاری که دوست ندارند، نمی باشد، پس در این راه آنقدر بکوش تا به وفاداری رعیّت، خوشبین شوی، که این خوشبینی رنج طولانی مشکلات را از تو بر می دارد،پس به آنان که بیشتر احسان کردی بیشتر خوشبین باش، و به آنان که بد رفتاری کردی بد گمان تر باش. و آداب پسندیده ای را که بزرگان این امّت به آن عمل کردند، و ملّت اسلام با آن پیوند خورده، و رعیّت با آن اصلاح شدند، بر هم مزن، و آدابی که به سنّت های خوب گذشته زیان وارد می کند ، پدید نیاور،(1) که پاداش برای آورنده سنّت، و کیفر آن برای تو باشد که آنها را در هم شکستی. با دانشمندان، فراوان گفتگو کن، و با حکیمان فراوان بحث کن، که مایه آبادانی و اصلاح شهرها، و برقراری نظم و قانونی است که در گذشته نیز وجود داشت.

8 -شناخت اقشار گوناگون اجتماعی
متن

وَ اعلَم أَنّ الرّعِیّهَ طَبَقَاتٌ لَا یَصلُحُ بَعضُهَا إِلّا بِبَعضٍ وَ لَا غِنَی بِبَعضِهَا عَن بَعضٍ فَمِنهَا جُنُودُ اللّهِ وَ مِنهَا کُتّابُ العَامّهِ وَ الخَاصّهِ وَ مِنهَا قُضَاهُ العَدلِ وَ مِنهَا عُمّالُ الإِنصَافِ وَ الرّفقِ وَ مِنهَا أَهلُ الجِزیَهِ وَ الخَرَاجِ مِن أَهلِ الذّمّهِ وَ مُسلِمَهِ النّاسِ وَ مِنهَا التّجّارُ وَ أَهلُ الصّنَاعَاتِ وَ مِنْهَا الطَّبَقَهُ السُّفْلَی مِنْ ذَوِی الْحَاجَهِ وَ الْمَسْکَنَهِ وَ کُلٌّ قَدْ سَمَّی اللَّهُ لَهُ سَهْمَهُ (2) وَ وَضَعَ عَلَی حَدِّهِ فَرِیضَهً فِی کِتَابِهِ أَوْ سُنَّهِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِعَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً.

فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2649


1- اشاره به نقد: تردیسیونالیسم TRADITIONALISM (احترام به اصالت سنن و آداب) و نقد ریتو آلیسم RITUALISM (آداب پرستی افراطی) که عکس دیالکتیک DIALECTIC (تغییر عمومی) است، از دیدگاه امام علیه السلام نه همه سنّتها اصالت دارند و نه همه سنّت ها را باید طرد کرد، بلکه با ارزیابی صحیح باید آداب و سنن نیکو را محترم شمرد.
2- سهمه: نصیبه من الحق.

اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِیَّهِ وَ زَیْنُ الْوُلاَهِ وَ عِزُّ الدِّینِ وَ سُبُلُ الْأَمْنِ وَ لَیْسَ تَقُومُ الرَّعِیَّهُ إِلاَّ بِهِمْ ثُمَّ لاَ قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلاَّ بِمَا یُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِی یَقْوَوْنَ بِهِ عَلَی جِهَادِ عَدُوِّهِمْ وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ فِیمَا یُصْلِحُهُمْ وَ یَکُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ (1). ثُمَّ لاَ قِوَامَ لِهَذَیْنِ الصِّنْفَیْنِ إِلاَّ بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاهِ وَ الْعُمَّالِ وَ الْکُتَّابِ لِمَا یُحْکِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ (2) وَ یَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ وَ یُؤْتَمَنُونَ عَلَیْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا وَ لاَ قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً إِلاَّ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ فِیمَا یَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ (3) وَ یُقِیمُونَهُ مِن أَسوَاقِهِم وَ یَکفُونَهُم مِنَ التّرَفّقِ (4) بِأَیدِیهِم مَا لَا یَبلُغُهُ رِفقُ غَیرِهِم ثُمّ الطّبَقَهُ السّفلَی مِن أَهلِ الحَاجَهِ وَ المَسکَنَهِ الّذِینَ یَحِقّ رِفدُهُم (5) وَ مَعُونَتُهُم وَ فِی اللّهِ لِکُلّ سَعَهٌ وَ لِکُلّ عَلَی الواَلیِ حَقّ بِقَدرِ مَا یُصلِحُهُ وَ لَیسَ یَخرُجُ الواَلیِ مِن حَقِیقَهِ مَا أَلزَمَهُ اللّهُ مِن ذَلِکَ إِلّا بِالِاهتِمَامِ وَ الِاستِعَانَهِ بِاللّهِ وَ تَوطِینِ نَفسِهِ عَلَی لُزُومِ الحَقّ وَ الصّبرِ عَلَیهِ فِیمَا خَفّ عَلَیهِ أَو ثَقُلَ

ترجمه

ای مالک بدان مردم از گروه های گوناگونی می باشند که اصلاح هر یک جز با دیگری امکان ندارد، و هیچ یک از گروه ها از گروه دیگر بی نیاز نیست. از آن قشرها، لشکریان خدا، و نویسندگان عمومی و خصوصی، قضات دادگستر، کارگزاران عدل و نظم اجتماعی، جزیه دهندگان، پرداخت کنندگان مالیات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پیشه وران، و نیز طبقه پایین جامعه، یعنی نیازمندان و مستمندان می باشند، که برای هر یک خداوند سهمی مقرّر داشته، و مقدار واجب آن را در قرآن یا سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2650


1- «یکون من وراء حاجتهم»: أی یکون محیطا بجمیع حاجاتهم دافعا لها.
2- المعاقد: العقود فی البیع و الشراء و ما شابههما مما هو شأن القضاه.
3- المرافق: أی المنافع التی یجتمعون لأجلها.
4- الترفق أی التکسب بأیدیهم ما لا یبلغه کسب غیرهم من سائر الطبقات.
5- رِفْدهم: مساعدتهم وصلتهم.

و آله و سلّم تعیین کرده که پیمانی از طرف خداست و نگهداری آن بر ما لازم است. پس سپاهیان به فرمان خدا، پناهگاه استوار رعیّت، و زینت و وقار زمامداران، شکوه دین، و راههای تحقّق امنیّت کشورند. امور مردم جز با سپاهیان استوار نگردد، و پایداری سپاهیان جز به خراج و مالیات رعیّت انجام نمی شود که با آن برای جهاد با دشمن تقویت گردند، و برای اصلاح امور خویش به آن تکیّه کنند، و نیازمندی های خود را برطرف سازند. (1)

سپس سپاهیان و مردم، جز با گروه سوم نمی توانند پایدار باشند، و آن قضات، و کارگزاران دولت، و نویسندگان حکومتند، که قراردادها و معاملات را استوار می کنند، و آنچه به سود مسلمانان است فراهم می آورند، و در کارهای عمومی و خصوصی مورد اعتمادند. و گروه های یاد شده بدون بازرگانان، و صاحبان صنایع نمی توانند دوام بیاورند، زیرا آنان وسائل زندگی را فراهم می آورند، و در بازارها عرضه می کنند، و بسیاری از وسایل زندگی را با دست می سازند که از توان دیگران خارج است. قشر دیگر، طبقه پایین از نیازمندان و مستمندانند که باید به آنها بخشش و یاری کرد. برای تمام اقشار گوناگون یاد شده، در پیشگاه خدا گشایشی است، و همه آنان به مقداری که امورشان اصلاح شود بر زمامدار، حقّی مشخصّ دارند، و زمامدار از انجام آنچه خدا بر او واجب کرده است نمی تواند موفّق باشد جز آن که تلاش فراوان نماید، و از خدا یاری بطلبد، و خود را برای انجام حق آماده سازد، و در همه کارها، آسان باشد یا دشوار، شکیبایی

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2651


1- نقد میلیتاریسم MILITATISM (اصالت دادن به امور نظامی) که ارتش و نظامیان با اینکه جایگاه مهمّ و ارزشمندی در جامعه اسلامی دارند، امّا نباید به نظامی و نظامی گری اصالت داد.

ورزد.

اوّل : سیمای نظامیان
متن

فَوَلّ مِن جُنُودِکَ أَنصَحَهُم فِی نَفسِکَ لِلّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِکَ وَ أَنقَاهُم جَیباً (1) وَ أَفضَلَهُم حِلماً (2) مِمَّنْ یُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ وَ یَسْتَرِیحُ إِلَی الْعُذْرِ وَ یَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ وَ یَنْبُو عَلَی الْأَقْوِیَاءِ (3) وَ مِمَّنْ لاَ یُثِیرُهُ الْعُنْفُ وَ لاَ یَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ.

ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَ الْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَهِ وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَهِ ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَهِ وَ الشَّجَاعَهِ وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَهِ فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ (4) مِنَ الْکَرَمِ وَ شُعَبٌ (5) مِنَ الْعُرْفِ (6). ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا یَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا وَ لاَ یَتَفَاقَمَنَّ (7) فِی نَفْسِکَ شَیْءٌ قَوَّیْتَهُمْ بِهِ وَ لاَ تَحْقِرَنَّ لُطْفاً (8) تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّهُ دَاعِیَهٌ لَهُمْ إِلَی بَذْلِ النَّصِیحَهِ لَکَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ وَ لاَ تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ أُمُورِهِمُ اتِّکَالاً عَلَی جَسِیمِهَا فَإِنَّ لِلْیَسِیرِ مِنْ لُطْفِکَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ وَ لِلْجَسِیمِ مَوْقِعاً لاَ یَسْتَغْنُونَ عَنْهُ.

وَ لیَکُن آثَرُ (9) رُءُوسِ جُندِکَ عِندَکَ مَن وَاسَاهُم (10) فِی مَعُونَتِهِ وَ أَفضَلَ (11) عَلَیهِم مِن جِدَتِهِ (12) بِمَا یَسَعُهُم وَ یَسَعُ مَن وَرَاءَهُم مِن خُلُوفِ (13) أَهلِیهِم حَتّی یَکُونَ هَمّهُم هَمّاً وَاحِداً فِی جِهَادِ العَدُوّ فَإِنّ عَطفَکَ عَلَیهِم یَعطِفُ قُلُوبَهُم عَلَیکَ وَ إِنّ أَفضَلَ قُرّهِ عَینِ الوُلَاهِ استِقَامَهُ العَدلِ فِی البِلَادِ وَ ظُهُورُ مَوَدّهِ الرّعِیّهِ وإِنّهُ لَا تَظهَرُ مَوَدّتُهُم إِلّا بِسَلَامَهِ صُدُورِهِم وَ لَا تَصِحّ نَصِیحَتُهُم إِلّا بِحِیطَتِهِم (14) عَلَی وُلَاهِ الأُمُورِ وَ قِلّهِ استِثقَالِ دُوَلِهِم وَ تَرکِ اسْتِبْطَاءِ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ فَافْسَحْ فِی آمَالِهِمْ وَ وَاصِلْ فِی حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْهِمْ وَ تَعْدِیدِ مَا أَبْلَی ذَوُو الْبَلاَءِ (15) مِنْهُمْ فَإِنَّ کَثْرَهَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ النَّاکِلَ (16) إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

ثُمَّ اعْرِفْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَی وَ لاَ تَضُمَّنَّ بَلاَءَ (17) امْرِئٍ إِلَی غَیْرِهِ وَ لاَ

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2652


1- جیب القمیص: طوقه، و یقال «نقی الجیب»: أی طاهر الصدر و القلب.
2- الحِلم هنا: العقل.
3- ینبو علیه: یتجافی عنهم و یبعد.
4- جماع من الکرم: مجموع منه.
5- شُعَب - بضم ففتح -: جمع شعبه.
6- العُرُف: المعروف.
7- تعاظم الأمر: عظم، أی لا تعدّ شیئا قویتهم به غایه فی العظم زائدا عما یستحقون، فکل شیء قویتهم به واجب علیک اتیانه، و هم مستحقون لنیله.
8- لا تحقرَنّ لطفاً: أی لا تعد شیئا من تلطفک معهم حقیرا فتترکه لحقارته، بل کل تلطف - و ان قل - فله موقع من قلوبهم.
9- «آثر»: أی أفضل و أعلی منزله.
10- وَاسَاهُمْ: ساعدهم بمعونته لهم.
11- أفضل علیهم: أی أفاض.
12- الجِدَه - بکسر ففتح - الغنی.
13- خلوف أهلیهم: جمع خلف - بفتح و سکون - و هو من یبقی فی الحی من النساء و العجزه بعد سفر الرجال.
14- حِیطه - بکسر الحاء -: من مصادر «حاطه» بمعنی حفظه و صانه.
15- ذوو البلاء: أهل الأعمال العظیمه.
16- یحرص الناکل: یحث المتأخر القاعد.
17- بلاء امریء: صنیعه الذی أبلاه.

تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَایَهِ بَلاَئِهِ وَ لاَ یَدْعُوَنَّکَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَی أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا کَانَ صَغِیراً وَ لاَ ضَعَهُ امْرِئٍ إِلَی أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا کَانَ عَظِیماً.

وَ ارْدُدْ إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَا یُضْلِعُکَ (1) مِنَ الْخُطُوبِ وَ یَشْتَبِهُ عَلَیْکَ مِنَ الْأُمُورِ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ فَالرَّدُّ إِلَی اللَّهِ الْأَخْذُ بِمُحْکَمِ کِتَابِهِ(2)وَ الرَّدُّ إِلَی الرَّسُولِ الْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَهِ غَیْرِ الْمُفَرِّقَهِ.

ترجمه

برای فرماندهی سپاه کسی را برگزین که خیرخواهی او برای خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و امام تو بیشتر، و دامن او پاک تر، شکیبایی او برتر باشد، از کسانی که دیر به خشم آید، و عذر پذیرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد کند، درشتی او را به تجاوز نکشاند، و ناتوانی او را از حرکت باز ندارد. سپس در نظامیان با خانواده های ریشه دار، دارای شخصیّت حساب شده، خاندانی پارسا، دارای سوابقی نیکو و درخشان، که دلاور و سلحشور و بخشنده و بلند نظرند، روابط نزدیک بر قرار کن، آنان همه بزرگواری را در خود جمع کرده، و نیکی ها را در خود گرد آورده اند. پس در کارهای آنان به گونه ای بیندیش که پدری مهربان در باره فرزندش می اندیشد، و مبادا آنچه را که آنان را بدان نیرومند می کنی در نظرت بزرگ جلوه کند، و نیکوکاری تو نسبت به آنان- هر چند اندک باشد- خوار مپندار، زیرا نیکی، آنان را

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2653


1- ما یُضْلِعُک من الخطوب: ما یؤودک و یثقلک و یکاد یمیلک من الأمور الجسام.
2- مُحْکَم الکتاب: نصه الصریح.

به خیرخواهی تو خواند، و گمانشان را نسبت به تو نیکو گرداند، و رسیدگی به امور کوچک آنان را به خاطر رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار، زیرا از نیکی اندک تو سود می برند، و به نیکی های بزرگ تو بی نیاز نیستند. برگزیده ترین فرماندهان سپاه تو، کسی باشد که از همه بیشتر به سربازان کمک رساند، و از امکانات مالی خود بیشتر در اختیارشان گذارد، به اندازه ای که خانواده هایشان در پشت جبهه، و خودشان در آسایش کامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یک چیز بیندیشند. همانا مهربانی تو نسبت به سربازان، دل هایشان را به تو می کشاند، و همانا برترین روشنی چشم زمامداران، برقراری عدل در شهرها و آشکار شدن محبّت مردم نسبت به رهبر است، که محبّت دلهای رعیّت جز با پاکی قلب ها پدید نمی آید، و خیرخواهی آنان زمانی است که با رغبت و شوق پیرامون رهبر را گرفته، و حکومت بار سنگینی را بر دوش رعیّت نگذاشته باشد، و طولانی شدن مدت زمامداری بر ملّت ناگوار نباشد. پس آرزوهای سپاهیان را بر آور، و همواره از آنان ستایش کن، و کارهای مهمّی که انجام داده اند بر شمار، زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را بر می انگیزاند، و ترسوها را به تلاش وامی دارد، ان شاء اللّه. و در یک ارزشیابی دقیق، رنج و زحمات هر یک از آنان را شناسایی کن، و هرگز تلاش و رنج کسی را به حساب دیگری نگذاشته،و ارزش خدمت او را ناچیز مشمار، تا شرافت و بزرگی کسی موجب نگردد که کار کوچکش را

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2654

بزرگ بشماری، یا گمنامی کسی باعث شود که کار بزرگ او را ناچیز بدانی. مشکلاتی که در احکام نظامیان برای تو پدید می آید، و اموری که برای تو شبهه ناکند، به خدا، و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باز گردان، زیرا خدا برای مردمی که علاقه داشته هدایتشان کند فرموده است: «ای کسانی که ایمان آوردید، از خدا و رسول و امامانی که از شما هستند اطاعت کنید، و اگر در چیزی نزاع دارید، آن را به خدا و رسولش باز گردانید» پس باز گرداندن چیزی به خدا، یعنی عمل کردن به قرآن، و باز گرداندن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یعنی عمل کردن به سنّت او که وحدت بخش است، نه عامل پراکندگی.

دوّم : سیمای قضات و داوران
متن

ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُکْمِ بَیْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیَّتِکَ فِی نَفْسِکَ مِمَّنْ لاَ تَضِیقُ بِهِ الْأُمُورُ وَ لاَ تُمَحِّکُهُ (1) الْخُصُومُ وَ لاَ یَتَمَادَی (2) فِی الزَّلَّهِ (3)وَ لاَ یَحْصَرُ (4) مِنَ الْفَیْءِ (5) إِلَی الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ وَ لاَ تُشْرِفُ (6) نَفسُهُ عَلَی طَمَعٍ وَ لَا یکَتفَیِ بِأَدنَی فَهمٍ دُونَ أَقصَاهُ (7) وَ أَوقَفَهُم فِی الشّبُهَاتِ (8) وَ آخَذَهُم بِالحُجَجِ وَ أَقَلّهُم تَبَرّماً (9) بِمُرَاجَعَهِ الْخَصْمِ وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَی تَکَشُّفِ الْأُمُورِ وَ أَصْرَمَهُمْ (10) عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْمِ مِمَّنْ لاَ یَزْدَهِیهِ إِطْرَاءٌ (11) وَ لاَ یَسْتَمِیلُهُ إِغْرَاءٌ وَ أُولَئِکَ قَلِیلٌ ثُمَّ أَکْثِرْ تَعَاهُدَ (12) قَضَائِهِ وَ افْسَحْ لَهُ فِی الْبَذْلِ (13) مَا یُزِیلُ عِلَّتَهُ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَی النَّاسِ وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَهِ لَدَیْکَ مَا لاَ یَطْمَعُ فِیهِ غَیْرُهُ مِنْ خَاصَّتِکَ لِیَأْمَنَ بِذَلِکَ اغْتِیَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَکَ فَانْظُرْ فِی ذَلِکَ نَظَراً بَلِیغاً فَإِنَّ هَذَا الدِّینَ قَدْ کَانَ أَسِیراً فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ یُعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَی وَ تُطْلَبُ

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2655


1- تمحّکه الخصوم: تجعله ماحقا لجوجا. یقال: محک الرجل - کمنع - إذا لجّ فی الخصومه، و أصرّ علی رأیه.
2- یتمادی: یستمر و یسترسل.
3- الزَلّه - بالفتح -: السقطه فی الخطأ.
4- لا یَحْصر: لا یعیا فی المنطق.
5- الفیء: الرجوع إلی الحق.
6- لا تشرف نفسه: لا تطلع و الاشراف علی الشیء: الاطلاع علیه من فوق.
7- أدنی فهم و أقصاه: أقربه و أبعده.
8- الشبهات: ما لا یتضح الحکم فیه بالنص، و فیها ینبغی الوقوف علی القضاء حتی یرد الحادثه إلی أصل صحیح.
9- التبرم: الملل و الضجر.
10- أصرمهم: أقطعهم للخصومه و أمضاهم.
11- لا یزدهیه إطراء: لا یستخفه زیاده الثناء علیه.
12- تعاهده: تتبعه بالاستکشاف و التعرف.
13- افسح له فی البذل: أی أوسع له فی العطاء بما یکفیه.

بِهِ الدُّنْیَا.

ترجمه

سپس از میان مردم، برترین فرد نزد خود را برای قضاوت انتخاب کن، کسانی که مراجعه فراوان، آنها را به ستوه نیاورد، و برخورد مخالفان با یکدیگر او را خشمناک نسازد، در اشتباهاتش پافشاری نکند، و بازگشت به حق پس از آگاهی برای او دشوار نباشد، طمع را از دل ریشه کن کند، و در شناخت مطالب با تحقیقی اندک رضایت ندهد، و در شبهات از همه با احتیاطتر عمل کند، و در یافتن دلیل اصرار او از همه بیشتر باشد، و در مراجعه پیاپی شاکیان خسته نشود، در کشف امور از همه شکیباتر، و پس از آشکار شدن حقیقت، در فصل خصومت از همه برنده تر باشد، کسی که ستایش فراوان او را فریب ندهد، و چرب زبانی او را منحرف نسازد و چنین کسانی بسیار اندکند. پس از انتخاب قاضی، هر چه بیشتر در قضاوت های او بیندیش، و آنقدر به او ببخش که نیازهای او بر طرف گردد، و به مردم نیازمند نباشد، و از نظر مقام و منزلت آنقدر او را گرامی دار که نزدیکان تو، به نفوذ در او طمع نکنند، تا از توطئه آنان در نزد تو در أمان باشد. در دستوراتی که دادم نیک بنگر که همانا این دین در دست بدکاران اسیر گشته بود، که با نام دین به هوا پرستی پرداخته، و دنیای خود را به دست می آوردند.

سوّم : سیمای کارگزاران دولتی
متن

ثُمّ انظُر فِی أُمُورِ عُمّالِکَ فَاستَعمِلهُمُ اختِبَاراً (1) وَ لَا تُوَلّهِم مُحَابَاهً (2) وَ أَثَرَهً (3) فَإِنّهُمَا جِمَاعٌ مِن شُعَبِ (4) الجَورِ وَ الخِیَانَهِ وَ تَوَخّ (5) مِنهُم أَهلَ التّجرِبَهِ وَ الحَیَاءِ مِن أَهلِ البُیُوتَاتِ الصّالِحَهِ وَ القَدَمِ (6) فِی

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2656


1- اسْتَعْمِلْهُم اختباراً: ولّهم الأعمال بالامتحان.
2- محاباه: أی اختصاصا و میلا منک لمعاونتهم.
3- أثَرَه - بالتحریک -: أی استبدادا بلا مشوره.
4- فإنهما جماع من شُعَب الجور و الخیانه: أی یجمعان فروع الجور و الخیانه.
5- «تَوَخّ»: أی اطلب و تحرّ أهل التجربه...
6- القَدَم - بالتحریک -: واحده الأقدام، أی: الخطوه السابقه. و أهلها هم الأولون.

الإِسلَامِ المُتَقَدّمَهِ فَإِنّهُم أَکرَمُ أَخلَاقاً وَ أَصَحّ أَعرَاضاً وَ أَقَلّ فِی المَطَامِعِ إِشرَاقاً وَ أَبلَغُ فِی عَوَاقِبِ الأُمُورِ نَظَراً ثُمّ أَسبِغ (1) عَلَیهِمُ الأَرزَاقَ فَإِنّ ذَلِکَ قُوّهٌ لَهُم عَلَی استِصلَاحِ أَنفُسِهِم وَ غِنًی لَهُم عَن تَنَاوُلِ مَا تَحتَ أَیدِیهِم وَ حُجّهٌ عَلَیهِم إِن خَالَفُوا أَمرَکَ أَو ثَلَمُوا أَمَانَتَکَ (2) ثُمّ تَفَقّد أَعمَالَهُم وَ ابعَثِ العُیُونَ (3) مِن أَهلِ الصّدقِ وَ الوَفَاءِ عَلَیهِم فَإِنّ تَعَاهُدَکَ فِی السّرّ لِأُمُورِهِم حَدوَهٌ لَهُم (4) عَلَی استِعمَالِ الأَمَانَهِ وَ الرّفقِ بِالرّعِیّهِ وَ تَحَفّظ مِنَ الأَعوَانِ فَإِن أَحَدٌ مِنهُم بَسَطَ یَدَهُ إِلَی خِیَانَهٍ اجتَمَعَت بِهَا

عَلَیْهِ عِنْدَکَ أَخْبَارُ عُیُونِکَ اکْتَفَیْتَ بِذَلِکَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَیْهِ الْعُقُوبَهَ فِی بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّهِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِیَانَهِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَهِ.

ترجمه

سپس در امور کارمندانت بیندیش، و پس از آزمایش به کارشان بگمار، و با میل شخصی، و بدون مشورت با دیگران آنان را به کارهای مختلف وادار نکن، زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و با حیا،از خاندان های پاکیزه و با تقوی، که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند انتخاب کن، زیرا اخلاق آنان گرامی تر، و آبرویشان محفوظتر، و طمع و روزی شان کمتر، و آینده نگری آنان بیشتر است. سپس روزی فراوان بر آنان ارزانی دار، که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می کوشند، و با بی نیازی، دست به اموال بیت المال نمی زنند، و اتمام حجّتی است بر آنان اگر فرمانت را نپذیرند یا در امانت تو خیانت کنند. سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن، و جاسوسانی راستگو، و وفا پیشه بر آنان بگمار، که

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2657


1- أسبغ علیه الرزق: أکمله و أوسع له فیه.
2- ثلموا أمانتک: نقصوا فی أدائها أو خانوا.
3- العیون: الرقباء.
4- «حَدْوَه»: أی سوق لهم و حثّ.

مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان، سبب امانت داری، و مهربانی با رعیّت خواهد بود. و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن، و اگر یکی از آنان دست به خیانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تأیید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده او را با تازیانه کیفر کن، و آنچه از اموال که در اختیار دارد از او باز پس گیر، سپس او را خوار دار، و خیانتکار بشمار، و طوق بد نامی به گردنش بیفکن.

چهارم : سیمای مالیات دهندگان
متن

وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا یُصْلِحُ أَهْلَهُ فَإِنَّ فِی صَلاَحِهِ وَ صَلاَحِهِمْ صَلاَحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ وَ لاَ صَلاَحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلاَّ بِهِمْ لِأَنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ عِیَالٌ عَلَی الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَهِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلاَبِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِکَ لاَ یُدْرَکُ إِلاَّ بِالْعِمَارَهِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَهٍ أَخْرَبَ الْبِلاَدَ وَ أَهْلَکَ الْعِبَادَ وَ لَمْ یَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلاَّ قَلِیلاً فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّهً (1) أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ (2) أَوْ بَالَّهٍ (3) أَوْ إِحَالَهَ أَرْضٍ (4) اغْتَمَرَهَا (5) غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ (6) بِهَا عَطَشٌ خَفّفتَ عَنهُم بِمَا تَرجُو أَن یَصلُحَ بِهِ أَمرُهُم وَ لَا یَثقُلَنّ عَلَیکَ شَیءٌ خَفّفتَ بِهِ المَئُونَهَ عَنهُم فَإِنّهُ ذُخرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیکَ فِی عِمَارَهِ بِلَادِکَ وَ تَزیِینِ وِلَایَتِکَ مَعَ استِجلَابِکَ حُسنَ ثَنَائِهِم وَ تَبَجّحِکَ (7) بِاستِفَاضَهِ (8) العَدلِ فِیهِم مُعتَمِداً فَضلَ قُوّتِهِم (9) بِمَا ذَخَرتَ (10) عِندَهُم مِن إِجمَامِکَ (11) لَهُم وَ الثّقَهَ مِنهُم بِمَا عَوّدتَهُم مِن عَدلِکَ عَلَیهِم وَ رِفقِکَ بِهِم فَرُبّمَا حَدَثَ مِنَ الأُمُورِ مَا إِذَا عَوّلتَ فِیهِ عَلَیهِم مِن بَعدُ احتَمَلُوهُ طَیّبَهً أَنفُسُهُم بِهِ فَإِنّ العُمرَانَ مُحتَمِلٌ مَا حَمّلتَهُ وَ إِنّمَا یُؤتَی خَرَابُ الأَرضِ مِن إِعوَازِ (12) أَهْلِهَا وَ إِنَّمَا یُعْوِزُ

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2658


1- إذا شکوا ثِقَلاً أو علّه: یرید المضروب من مال الخراج أو نزول عله سماویه بزرعهم أضرت بثمراته.
2- انقِطاع شِرْبٍ - بالکسر -: أی ماء تسقی فی بلاد تسقی بالأنهار.
3- انقِطاع بالّه: أی ما یبل الأرض من ندی و مطر فیما تسقی بالمطر.
4- إحاله أرض: بکسر همزه إحاله: أی تحویلها البذور إلی فساد بالتعفن.
5- اغتمرها أی: عمها من الغرق فغلبت علیها و الرطوبه حتی صار البذر فیها غمقا - ککتف -: أی له رائحه خمه و فساد.
6- أجحف العطش: أی: أتلفها و ذهب بماده الغذاء من الأرض فلم ینبت.
7- التبجح: السرور بما یری من حسن عمله فی العدل.
8- استفاضه العدل: انتشاره.
9- معتَمِداً فضل قوتهم: أی متحدا زیاده قوتهم عمادا لک تستند الیه عند الحاجه.
10- ذَخَرَت: وفّرت.
11- الإجْمَام: الترفیه و الاراحه.
12- الإعْوَاز: الفقر و الحاجه.

أَهْلُهَا لِإِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاَهِ عَلَی الْجَمْعِ (1) وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ وَ قِلَّهِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ.

ترجمه

مالیات و بیت المال را به گونه ای وارسی کن که صلاح مالیات دهندگان باشد، زیرا بهبودی مالیات و مالیات دهندگان، عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه می باشد، و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت زیرا همه مردم نان خور مالیات و مالیات دهندگانند. باید تلاش تو در آبادانی زمین بیشتر از جمع آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد، و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود، و حکومتش جز اندک مدّتی دوام نیاورد. پس اگر مردم شکایت کردند، از سنگینی مالیات، یا آفت زدگی، یا خشک شدن آب چشمه ها، یا کمی باران، یا خراب شدن زمین در سیلاب ها، یا خشکسالی، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد، و هرگز تخفیف دادن در خراج تو را نگران نسازد زیرا آن، اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو، و آراستن ولایت های تو نقش دارد، و رعیّت تو را می ستایند، و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد، و به افزایش قوّت آنان تکیّه خواهی کرد، بدانچه در نزدشان اندوختی و به آنان بخشیدی، و با گسترش عدالت در بین مردم، و مهربانی با رعیّت، به آنان اطمینان خواهی داشت، آنگاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده شان بگذاری، با شادمانی خواهند پذیرفت، زیرا عمران و آبادی، قدرت تحمّل مردم را زیاد می کند.

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2659


1- إشراف أنفسهم علی الجمع: لتطلع أنفسهم إلی جمع المال، ادخارا لما بعد زمن الولایه إذا عزلوا.

همانا ویرانی زمین به جهت تنگدستی کشاورزان است، و تنگدستی کشاورزان، به جهت غارت اموال از طرف زمامدارانی است که به آینده حکومتشان اعتماد ندارند، و از تاریخ گذشتگان عبرت نمی گیرند.

پنجم : سیمای نویسندگان و منشیان
متن

ثُمَّ انْظُرْ فِی حَالِ کُتَّابِکَ فَوَلِّ عَلَی أُمُورِکَ خَیْرَهُمْ وَ اخْصُصْ رَسَائِلَکَ الَّتِی تُدْخِلُ فِیهَا مَکَایِدَکَ وَ أَسْرَارَکَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الْأَخْلاَقِ مِمَّنْ لاَ تُبْطِرُهُ (1) الْکَرَامَهُ فَیَجْتَرِئَ بِهَا عَلَیْکَ فِی خِلاَفٍ لَکَ بِحَضْرَهِ مَلَإٍ (2) وَ لاَ تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَهُ (3) عَنْ إِیرَادِ مُکَاتَبَاتِ عُمِّالِکَ عَلَیْکَ وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَی الصَّوَابِ عَنْکَ فِیمَا یَأْخُذُ لَکَ وَ یُعْطِی مِنْکَ وَ لاَ یُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَکَ (4) وَ لاَ یَعْجِزُ عَنْ إِطْلاَقِ مَا عُقِدَ عَلَیْکَ (5) وَ لاَ یَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِی الْأُمُورِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ یَکُونُ بِقَدْرِ غَیْرِهِ أَجْهَلَ ثُمَّ لاَ یَکُنِ اخْتِیَارُکَ إِیَّاهُمْ عَلَی فِرَاسَتِکَ (6) وَ اسْتِنَامَتِکَ (7) وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْکَ - فَإِنَّ الرِّجَالَ یَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ (8) الْوُلاَهِ بِتَصَنُّعِهِمْ (9) وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ وَ لَیْسَ وَرَاءَ ذَلِکَ مِنَ النَّصِیحَهِ وَ الْأَمَانَهِ شَیْءٌ وَ لَکِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَکَ فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ کَانَ فِی الْعَامَّهِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَهِ وَجْهاً فَإِنَّ ذَلِکَ دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِکَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ کُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِکَ رَأْساً مِنْهُمْ لاَ یَقْهَرُهُ کَبِیرُهَا وَ لاَ یَتَشَتَّتُ عَلَیْهِ کَثِیرُهَا وَ مَهْمَا کَانَ فِی کُتَّابِکَ مِنْ عَیْبٍ فَتَغَابَیْتَ (10) عَنهُ أُلزِمتَهُ.

ترجمه

سپس در امور نویسندگان و منشیان به درستی بیندیش، و کارهایت را به بهترین آنان واگذار، و نامه های محرمانه، که در بر دارنده سیاست ها و اسرار تو است، از میان نویسندگان به کسی اختصاص ده که صالح تر از دیگران باشد، کسی که گرامی داشتن، او را به

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2660


1- لا تُبْطِره: أی لا تطغیه.
2- جماعه من الناس تملأ البصر.
3- لا تُقصر به الغفله: أی لا تکون غفلته موجبه لتقصیره فی اطلاعک علی ما یرد من أعمالک، و لا فی إصدار الأجوبه عنه علی وجه الصواب.
4- عَقْداً اعْتَقَدَه لک: أی معامله عقدها لمصلحتک.
5- لا یعجز عن إطلاق ما عُقِد علیک: إذا وقعت مع أحد فی عقد کان ضرره علیک لا یعجز عن حل ذلک العقد.
6- الفِراسه - بالکسر - قوه الظن و حسن النظر فی الأمور.
7- الاستنامه: السکون و الثقه.
8- «یتعرفون لفراسات الولاه»: أی یتوسلون الیها لتعرفهم.
9- بتصنعهم: بتکلفهم إجاده الصنعه.
10- تغابیت: أی تغافلت.

سرکشی و تجاوز نکشاند تا در حضور دیگران با تو مخالفت کند، و در رساندن نامه کار گزارانت به تو، یا رساندن پاسخ های تو به آنان کوتاهی نکند، و در آنچه برای تو می ستاند یا از طرف تو به آنان تحویل می دهد، فراموش کار نباشد. و در تنظیم هیچ قراردادی سستی نورزد، و در برهم زدن قراردادی که به زیان توست کوتاهی نکند، و منزلت و قدر خویش را بشناسد، همانا آن که از شناخت قدر خویش عاجز باشد، در شناخت قدر دیگران جاهل تر است. مبادا در گزینش نویسندگان و منشیان، بر تیز هوشی و اطمینان شخصی و خوش باوری خود تکیه نمایی، زیرا افراد زیرک با ظاهر سازی و خوش خدمتی، نظر زمامداران را به خود جلب می نمایند، که در پس این ظاهر سازی ها، نه خیرخواهی وجود دارد، و نه از امانت داری نشانی یافت می شود لکن آنها را با خدماتی که برای زمامداران شایسته و پیشین انجام داده اند بیازمای، به کاتبان و نویسندگانی اعتماد داشته باش که در میان مردم آثاری نیکو گذاشته، و به امانت داری از همه مشهورترند، که چنین انتخاب درستی نشان دهنده خیرخواهی تو برای خدا، و مردمی است که حاکم آنانی. برای هر یک از کارهایت سرپرستی برگزین که بزرگی کار بر او چیرگی نیابد، و فراوانی کار او را در مانده نسازد، و بدان که هر گاه در کار نویسندگان و منشیان تو کمبودی وجود داشته باشد که تو بی خبر باشی خطرات آن دامنگیر تو خواهد بود.

ششم : سیمای بازرگانان و صاحبان صنایع
متن

ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً الْمُقِیمِ

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2661

مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ (1) وَ الْمُتَرَفِّقِ (2) بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ (3) وَ جُلاَّبُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ (4) فِی بَرِّکَ وَ بَحْرِکَ وَ سَهْلِکَ وَ جَبَلِکَ وَ حَیْثُ لاَ یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا (5)وَ لاَ یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ (6) لاَ تُخَافُ بَائِقَتُهُ (7) وَ صُلْحٌ لاَ تُخْشَی غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِکَ وَ فِی حَوَاشِی بِلاَدِکَ.

وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِکَ أَنَّ فِی کَثِیرٍ مِنْهُمْ ضِیقاً (8) فَاحِشاً وَ شُحّاً (9) قَبِیحاً وَ احْتِکَاراً (10) لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَکُّماً فِی الْبِیَاعَاتِ وَ ذَلِکَ بَابُ مَضَرَّهٍ لِلْعَامَّهِ وَ عَیْبٌ عَلَی الْوُلاَهِ فَامْنَعْ مِنَ الاِحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لاَ تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ (11). فَمَنْ قَارَفَ (12) حُکْرَهً (13) بَعْدَ نَهْیِکَ إِیَّاهُ فَنَکِّلْ بِهِ (14) وَ عَاقِبْهُ فِی غَیْرِ إِسْرَافٍ (15).

ترجمه

سپس سفارش مرا به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، و آنها را به نیکوکاری سفارش کن، بازرگانانی که در شهر ساکنند، یا آنان که همواره در سیر و کوچ کردن می باشند، و بازرگانانی که با نیروی جسمانی کار می کنند، چرا که آنان منابع اصلی منفعت، و پدید آورندگان وسایل زندگی و آسایش، و آوردندگان وسایل زندگی از نقاط دور دست و دشوار می باشند، از بیابان ها و دریاها، و دشت ها و کوهستان ها، جاهای سختی که مردم در آن اجتماع نمی کنند، یا برای رفتن به آنجاها شجاعت ندارند. بازرگانان مردمی آرامند،و از ستیزه جویی آنان ترسی وجود نخواهد داشت، مردمی آشتی طلبند که فتنه انگیزی ندارند. در کار آنها بیندیش چه در شهری باشند که تو به سر می بری، یا در شهرهای دیگر،

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2662


1- المضطرب بماله: المتردد به بین البلدان.
2- المترفّق: المکتسب.
3- المَرَافِق: ما ینتفع به من الأدوات و الآنیه.
4- المطارح: الأماکن البعیده.
5- لا یلتئم الناس لمواضعها: أی لا یمکن التئام الناس و اجتماعهم فی مواضع تلک المرافق من تلک الأمکنه.
6- أنهم سِلْم: أی أن التجار و الصناع مسالمون.
7- البائقه: الداهیه.
8- الضیق: عسر المعامله.
9- الشحّ: البخل.
10- الاحتکار: حبس المطعوم و نحوه عن الناس لا یسمحون به إلا بأثمان فاحشه.
11- المبتاع: هنا المشتری.
12- «قارف»: أی خالط.
13- الحُکْرَه - بالضم -: الاحتکار.
14- فَنَکَل به: أی أوقع به النکال و العذاب، عقوبه له.
15- فی غیر إسراف: أی من غیر أن تجاوز حد العدل.

با توجه به آنچه که تذکر دادم. این را هم بدان که در میان بازرگانان، کسانی هم هستند که تنگ نظر و بد معامله و بخیل و احتکار کننده اند، که تنها با زورگویی به سود خود می اندیشند. و کالا را به هر قیمتی که می خواهند می فروشند، که این سود جویی و گران فروشی برای همه افراد جامعه زیانبار، و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس، از احتکار کالا جلوگیری کن، که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن جلوگیری می کرد، باید خرید و فروش در جامعه اسلامی، به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد، با نرخ هایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند، کسی که پس از منع تو احتکار کند، او را کیفر ده تا عبرت دیگران شود، امّا در کیفر او اسراف نکن.

هفتم : سیمای محرومان و مستضعفان
متن

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِی الطَّبَقَهِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لاَ حِیلَهَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَی (1) وَ الزَّمْنَی (2) فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَهِ قَانِعاً (3) وَ مُعْتَرّاً (4) وَ احْفَظِ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ (5) مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِکِ وَ قِسْماً مِنْ غَلاَّتِ (6) صَوَافِی (7) الإِسلَامِ فِی کُلّ بَلَدٍ فَإِنّ لِلأَقصَی مِنهُم مِثلَ ألّذِی لِلأَدنَی وَ کُلّ قَدِ اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ وَ لاَ یَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ (8) فَإِنَّکَ لاَ تُعْذَرُ بِتَضْیِیعِکَ التَّافِهَ (9) لِإِحْکَامِکَ الْکَثِیرَ الْمُهِمَّ فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّکَ (10)عَنْهُمْ وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لَهُمْ (11) وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ (12) وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ فَفَرِّغْ لِأُولَئِکَ ثِقَتَکَ (13) مِنْ أَهْلِ الْخَشْیَهِ وَ التَّوَاضُعِ فَلْیَرْفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ - ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَی اللَّهِ (14) یَوْمَ تَلْقَاهُ فَإِنَّ هَؤُلاَءِ

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2663


1- البؤسی - بضم أوله -: شده الفقر.
2- الزَمْنَی - بفتح أوله -: جمع زمین و هو المصاب بالزمانه - بفتح الزای - أی العاهه، یرید أرباب العاهات المانعه لهم عن الاکتساب.
3- القانع: السائل.
4- المُعْترّ - بتشدید الراء -: المتعرض للعطاء بلا سؤال.
5- اسْتَحْفَظَک: طلب منک حفظه.
6- غَلاّت: ثمرات.
7- صوافی الاسلام - جمع صافیه -: و هی أرض الغنیمه.
8- بَطَر: طغیان بالنعمه.
9- التافه: الحقیر.
10- لا «تُشْخص همک»: أی لا تصرف اهتمامک عن ملاحظه شؤونهم.
11- «صعّر خدّه»: أماله إعجابا و کبرا.
12- تقتحمه العین: تکره أن تنظر الیه احتقارا و ازدراء.
13- «فَرِّغ لأولئک ثقتک»: أی اجعل للبحث عنهم أشخاصا یتفرغون لمعرفه أحوالهم یکونون ممن تثق بهم.
14- «بالإعذار إلی اللّه»: أی بما یقدم لک عذرا عنده.

مِنْ بَیْنِ الرَّعِیَّهِ أَحْوَجُ إِلَی الْإِنْصَافِ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ کُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَی اللَّهِ فِی تَأْدِیَهِ حَقِّهِ إِلَیْهِ - وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْیُتْمِ وَ ذَوِی الرِّقَّهِ فِی السِّنِّ (1) مِمَّنْ لاَ حِیلَهَ لَهُ وَ لاَ یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَهِ نَفْسَهُ وَ ذَلِکَ عَلَی الْوُلاَهِ ثَقِیلٌ وَ الْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ وَ قَدْ یُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلَی أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَهَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللَّهِ لَهُمْ.

وَ اجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ (2) مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَکَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَکَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَ أَعْوَانَکَ (3) مِنْ أَحْرَاسِکَ (4) وَ شُرَطِکَ (5) حَتَّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ (6) فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِیَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ (7) لَنْ تُقَدَّسَ (8) أُمّهٌ لَا یُؤخَذُ لِلضّعِیفِ فِیهَا حَقّهُ مِنَ القوَیِ ّ غَیرَ مُتَتَعتِعٍ ثُمّ احتَمِلِ الخُرقَ (9) مِنهُم وَ العیِ ّ (10) وَ نَحّ (11) عَنهُمُ الضّیقَ (12) وَ الْأَنَفَ (13) یَبْسُطِ اللَّهُ عَلَیْکَ بِذَلِکَ أَکْنَافَ رَحْمَتِهِ (14) وَ یُوجِبْ لَکَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ وَ أَعْطِ مَا أَعْطَیْتَ هَنِیئاً (15) وَ امْنَعْ فِی إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ (16)!

ترجمه

سپس خدا را خدا را در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، که هیچ چاره ای ندارند، [و عبارتند] از زمین گیران، نیازمندان، گرفتاران، دردمندان. همانا در این طبقه محروم گروهی خویشتن داری کرده، و گروهی به گدایی دست نیاز بر می دارند، پس برای خدا پاسدار حقّی باش که خداوند برای این طبقه معیّن فرموده است: بخشی از بیت المال، و بخشی از غلّه های زمین های غنیمتی اسلام را در هر شهری به طبقات پایین اختصاص ده، زیرا برای دورترین مسلمانان همانند نزدیک ترین آنان سهمی مساوی وجود دارد و تو مسئول رعایت آن می باشی. مبادا سر

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 2664


1- ذوو الرقّه فی السن: المتقدمون فیه.
2- «لذوی الحاجات»: أی المتظلمین تتفرغ لهم فیه بشخصک للنظر فی مظالمهم.
3- تُقْعِد عنهم جندک: تأمر بأن یقعد عنهم و لا یتعرض لهم جندک.
4- الأحراس - جمع حرس بالتحریک - و هو من یحرس الحاکم من وصول المکروه.
5- الشُرَط - بضم ففتح - طائفه: من أعوان الحاکم، و هم المعروفون بالضابطه، واحده شرطه - بضم فسکون -.
6- التعتعه فی الکلام: التردد فیه من عجز وعی، و المراد غیر خائف تعبیرا باللازم.
7- فی غیر موطن: أی فی مواطن کثیره.
8- التقدیس: التطهیر، أی لا یطهر اللّه أمه... الخ.
9- الخرق - بالضم -: العنف ضد الزفق.
10- العی - بالکسر -: العجز عن النطق.
11- نَحِّ: فعل أمر من نحّی ینحی، أی ابعد عنهم.
12- الضیق: ضیق الصدر بسوء الخلق.
13- الأنف - محرکه -: الاستنکاف و الاستکبار.
14- أکناف الرحمه: أطرافها.
15- هنیئاً: سهلا لا تخشنه باستکثاره و المن به.
16- امنع فی إجمال و إعذار: و إذا منعت فامنع بلطف و تقدیم عذر.

مستی حکومت تو را از رسیدگی به آنان باز دارد، که هرگز انجام کارهای فراوان و مهم عذری برای ترک مسئولیّت های کوچک تر نخواهد بود. همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روی بر مگردان، به ویژه امور کسانی را از آنان بیشتر رسیدگی کن که از کوچکی به چشم نمی آیند و دیگران آنان را کوچک می شمارند و کمتر به تو دسترسی دارند. برای این گروه، از افراد مورد اطمینان خود که خدا ترس و فروتنند فردی را انتخاب کن، تا پیرامونشان تحقیق و مسائل آنان را به تو گزارش کنند. سپس در رفع مشکلاتشان به گونه ای عمل کن که در پیشگاه خدا عذری داشته باشی، زیرا این گروه در میان رعیّت بیشتر از دیگران به عدالت نیازمندند، و حق آنان را به گونه ای بپرداز که در نزد خدا معذور باشی، از یتیمان خردسال، و پیران سالخورده که راه چاره ای ندارند. و دست نیاز بر نمی دارند، پیوسته دلجویی کن که مسئولیّتی سنگین بر دوش زمامداران است، اگر چه حق، تمامش سنگین است امّا خدا آن را بر مردمی آسان می کند که آخرت می طلبند، نفس را به شکیبایی وا می دارند، و به وعده های پروردگار اطمینان دارند. پس بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصا به امور آنان رسیدگی کنی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2665

در سخن گفتن با تو گفتگو کند،من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بارها شنیدم که می فرمود: «ملّتی که حق ناتوانان را از زورمندان، بی اضطراب و بهانه ای باز نستاند، رستگار نخواهد شد» پس درشتی و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار کن، و تنگ خویی و خود بزرگ بینی را از خود دور ساز تا خدا درهای رحمت خود را به روی تو بگشاید، و تو را پاداش اطاعت ببخشاید، آنچه به مردم می بخشی بر تو گوارا باشد، و اگر چیزی را از کسی باز می داری با مهربانی و پوزش خواهی همراه باشد.

9-اخلاق اختصاصی رهبری
متن

ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِکَ لاَ بُدَّ لَکَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا مِنْهَا إِجَابَهُ عُمَّالِکَ بِمَا یَعْیَا (1) عَنْهُ کُتَّابُکَ وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ یَوْمَ وُرُودِهَا عَلَیْکَ بِمَا تَحْرَجُ (2) بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِکَ وَ أَمْضِ لِکُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ فَإِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ مَا فِیهِ: وَ اجْعَلْ لِنَفْسِکَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَفْضَلَ تِلْکَ الْمَوَاقِیتِ وَ أَجْزَلَ (3) تِلْکَ الْأَقْسَامِ وَ إِنْ کَانَتْ کُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلَحَتْ فِیهَا النِّیَّهُ وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِیَّهُ.

وَ لیَکُن فِی خَاصّهِ مَا تُخلِصُ بِهِ لِلّهِ دِینَکَ إِقَامَهُ فَرَائِضِهِ التّیِ هیِ َ لَهُ خَاصّهً فَأَعطِ اللّهَ مِن بَدَنِکَ فِی لَیلِکَ وَ نَهَارِکَ وَ وَفّ مَا تَقَرّبتَ بِهِ إِلَی اللّهِ مِن ذَلِکَ کَامِلًا غَیرَ مَثلُومٍ (4) وَ لَا مَنقُوصٍ بَالِغاً مِن بَدَنِکَ مَا بَلَغَ وَ إِذَا قُمتَ فِی صَلَاتِکَ لِلنّاسِ فَلَا تَکُونَنّ مُنَفّراً وَ لَا مُضَیّعاً (5) فَإِنّ فِی النّاسِ مَن بِهِ العِلّهُ وَ لَهُ الحَاجَهُ وَ قَد سَأَلتُ رَسُولَ اللّهِ ص حِینَ وجَهّنَیِ إِلَی الیَمَنِ کَیفَ أصُلَیّ بِهِم فَقَالَ صَلّ بِهِم کَصَلَاهِ أَضعَفِهِم وَ کُن

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2666


1- یعیا: یعجز.
2- حَرِجَ یَحْرَج - من باب تعب:
3- أجزلها: أعظمها.
4- «غیر مثلوم»: أی غیر مخدوش بشیء من التقصیر و لا مخروق بالریاء.
5- لا تکوننّ منفرّاً و لا مضیعاً: أی لا تطل الصلاه فتکرّه بها الناس و لا تضیع منها شیئا بالنقص فی الأرکان بل التوسط خیر.

بِالمُؤمِنِینَ رَحِیماً.

وَ أَمَّا بَعْدُ فَلاَ تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ عَنْ رَعِیَّتِکَ فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاَهِ عَنِ الرَّعِیَّهِ شُعْبَهٌ مِنَ الضِّیقِ وَ قِلَّهُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ وَ الاِحْتِجَابُ مِنْهُمْ یَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبِیرُ وَ یَعْظُمُ الصَّغِیرُ وَ یَقْبُحُ الْحَسَنُ وَ یَحْسُنُ الْقَبِیحُ وَ یُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ وَ إِنَّمَا الْوَالِی بَشَرٌ لاَ یَعْرِفُ مَا تَوَارَی عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ وَ لَیْسَتْ عَلَی الْحَقِّ سِمَاتٌ (1) تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْکَذِبِ وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَیْنِ إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُکَ بِالْبَذْلِ (2) فِی الْحَقِّ فَفِیمَ احْتِجَابُکَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِیهِ أَوْ فِعْلٍ کَرِیمٍ تُسْدِیهِ أَوْ مُبْتَلًی بِالْمَنْعِ فَمَا أَسْرَعَ کَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِکَ إِذَا أَیِسُوا (3) مِنْ بَذْلِکَ مَعَ أَنَّ أَکْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَیْکَ مِمَّا لاَ مَئُونَهَ فِیهِ عَلَیْکَ مِنْ شَکَاهِ (4) مَظْلِمَهٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَهٍ.

ترجمه

بخشی از کارها به گونه ای است که خود باید انجام دهی، مانند پاسخ دادن به کارگزاران دولتی، در آنجا که منشیان تو از پاسخ دادن به آنها درمانده اند، و دیگر، بر آوردن نیاز مردم در همان روزی که به تو عرضه می دارند، و یارانت در رفع نیاز آنان ناتوانند، کار هر روز را در همان روز انجام ده، زیرا هر روزی، کاری مخصوص به خود دارد. نیکوترین وقت ها و بهترین ساعات شب و روزت را برای خود و خدای خود انتخاب کن، اگر چه همه وقت برای خداست، اگر نیّت درست و رعیّت در آسایش قرار داشته باشد. از کارهایی که به خدا اختصاص دارد و باید با اخلاص انجام دهی، انجام واجباتی است که ویژه پروردگار است، پس در بخشی از شب و روز،

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2667


1- سمات - جمع سمه بکسر ففتح -: و هی العلامه.
2- البذل: العطاء.
3- أیِسُوا: قنطوا و یئسوا.
4- شکاه - بالفتح -: شکایه.

وجود خود را به پرستش خدا اختصاص ده، و آنچه تو را به خدا نزدیک می کند بی عیب و نقصانی انجام ده، اگر چه دچار خستگی جسم شوی.

هنگامی که نماز به جماعت می خوانی، نه با طولانی کردن نماز، مردم را بپراکن و نه آن که آن را تباه سازی، زیرا در میان مردم، بیمار یا صاحب حاجتی وجود دارد. آنگاه که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مرا به یمن می فرستاد از او پرسیدم، با مردم چگونه نماز بخوانم فرمود: «در حد توان ناتوانان نماز بگذار و بر مؤمنان مهربان باش» هیچ گاه خود را فراوان از مردم پنهان مدار، که پنهان بودن رهبران، نمونه ای از تنگ خویی و کم اطّلاعی در امور جامعه می باشد. نهان شدن از رعیّت، زمامداران را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است باز می دارد، پس کار بزرگ، اندک، و کار اندک بزرگ جلوه می کند، زیبا زشت، و زشت زیبا می نماید، و باطل به لباس حق در آید. همانا زمامدار، آنچه را که مردم از او پوشیده دارند نمی داند، و حق را نیز نشانه ای نباشد تا با آن راست از دروغ شناخته شود،و تو به هر حال یکی از آن دو نفر می باشی: یا خود را برای جانبازی در راه حق آماده کرده ای که در این حال، نسبت به حقّ واجبی که باید بپردازی یا کار نیکی که باید انجام دهی ترسی نداری، پس چرا خود را پنهان می داری و یا مردی بخیل و تنگ نظری، که در این صورت نیز مردم چون

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2668

تو را بنگرند مأیوس شده از درخواست کردن باز مانند. با اینکه بسیاری از نیازمندی های مردم رنجی برای تو نخواهد داشت، که شکایت از ستم دارند یا خواستار عدالتند، یا در خرید و فروش خواهان انصافند.

10-اخلاق رهبری با خویشاوندان
متن

ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّهً وَ بِطَانَهً فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ وَ قِلَّهُ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَهٍ فَاحْسِمْ (1) مَادَّهَ أُولَئِکَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْکَ الْأَحْوَالِ وَ لاَ تُقْطِعَنَّ (2) لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِیَتِکَ وَ حَامَّتِکَ (3) قَطِیعَهً وَ لاَ یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فِی اعْتِقَادِ (4) عُقْدَهٍ تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیهَا مِنَ النَّاسِ فِی شِرْبٍ (5)أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَکٍ یَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُ عَلَی غَیْرِهِمْ فَیَکُونَ مَهْنَأُ (6) ذَلِکَ لَهُمْ دُونَکَ وَ عَیْبُهُ عَلَیْکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ.

وَ أَلزِمِ الحَقّ مَن لَزِمَهُ مِنَ القَرِیبِ وَ البَعِیدِ وَ کُن فِی ذَلِکَ صَابِراً مُحْتَسِباً وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ قَرَابَتِکَ وَ خَاصَّتِکَ حَیْثُ وَقَعَ وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَثْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ فَإِنَّ مَغَبَّهَ (7) ذَلِکَ مَحْمُودَهٌ.

وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِیَّهُ بِکَ حَیْفاً (8) فَأَصْحِرْ (9) لَهُمْ بِعُذْرِکَ وَ اعْدِلْ (10) عَنْکَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِکَ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ رِیَاضَهً (11) مِنْکَ لِنَفْسِکَ وَ رِفْقاً بِرَعِیَّتِکَ وَ إِعْذَاراً (12) تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَکَ مِنْ تَقْوِیمِهِمْ عَلَی الْحَقِّ.

ترجمه

همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خود خواه و چپاولگرند، و در معاملات انصاف ندارند، ریشه ستمکاریشان را با بریدن اسباب آن بخشکان، و به هیچ کدام از اطرافیان و خویشاوندانت زمین را واگذار مکن (13)، و به گونه ای با آنان رفتار کن که قرار دادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند، مانند آبیاری مزارع، یا زراعت مشترک، که هزینه های آن را بر دیگران تحمیل کنند، در آن صورت سودش برای آنان، و عیب و ننگش در دنیا و آخرت برای تو

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2669


1- «فاحسم»: أی اقطع ماده شرورهم عن الناس بقطع أسباب تعدیهم، و إنما یکون بالأخذ علی أیدیهم و منعهم من التصرف فی شؤون العامه.
2- الاقطاع: المنحه من الأرض. و القطیعه: الممنوح منها.
3- الحامّه - کالطّامه -: الخاصه و القرابه.
4- الاعتقاد: الامتلاک، و العقده - بالضم -: الضیعه، و اعتقاد الضیعه: اقتناؤها، و إذا اقتنوا ضیعه فربما أضروا بمن یلیها، أی یقرب منها، من الناس.
5- الشِّرْب - بالکسر -: هو النصیب فی الماء.
6- مهنأ ذلک: منفعته الهنیئه.
7- المَغَبَّه - کمحبَّه -: العاقبه.
8- حَیْفاً: أی ظلما.
9- أصْحِرْ لهم بعذرک: أی أبرز لهم، و بیّن عذرک فیه. و هو من الاصحار: الظهور، و أصله البروز فی الصحراء.
10- عَدَلَ الشیءُ عن نفسه: نحّاه عنه
11- ریاضهً: أی تعویدا لنفسک علی العدل.
12- الإعذار: تقدیم العذر أو إبداؤه.
13- نفی تفکّر: اگوسانتریسم EGOCENTRISM (خودمداری و خود محور بینی)، بلکه باید به خدا توجّه داشت تا انجام وظیفه کرد.

خواهد ماند. حق را به صاحب حق، هر کس که باشد، نزدیک یا دور، بپرداز، و در این کار شکیبا باش، و این شکیبایی را به حساب خدا بگذار، گر چه اجرای حق مشکلاتی برای نزدیکانت فراهم آورد، تحمّل سنگینی آن را به یاد قیامت بر خود هموار ساز. و هر گاه رعیّت بر تو بد گمان گردد، عذر خویش را آشکارا با آنان در میان بگذار، و با این کار از بدگمانی نجاتشان ده، که این کار ریاضتی برای خود سازی تو، و مهربانی کردن نسبت به رعیّت است، و این پوزش خواهی تو آنان را به حق وامی دارد.

11 -روش برخورد با دشمن
متن

وَ لاَ تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیْهِ عَدُوُّکَ و لِلَّهِ فِیهِ رِضًا فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَهً (1) لِجُنُودِکَ وَ رَاحَهً مِنْ هُمُومِکَ وَ أَمْناً لِبِلاَدِکَ وَ لَکِنِ الْحَذَرَ کُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیَتَغَفَّلَ (2) فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِی ذَلِکَ حُسْنَ الظَّنِّ وَ إِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَهً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّهً (3) فَحُطْ (4) عَهْدَکَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْأَمَانَهِ وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّهً (5) دُونَ مَا أَعْطَیْتَ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَیْءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا (6) مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ فَلاَ تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ وَ لاَ تَخِیسَنَّ بِعَهْدِکَ (7) وَ لاَ تَخْتِلَنَّ (8) عَدُوّکَ فَإِنّهُ لَا یجَترَ ِئُ عَلَی اللّهِ إِلّا جَاهِلٌ شقَیِ ّ وَ قَد جَعَلَ اللّهُ عَهدَهُ وَ ذِمّتَهُ أَمناً أَفضَاهُ (9) بَینَ العِبَادِ بِرَحمَتِهِ وَ حَرِیماً (10) یَسکُنُونَ إِلَی مَنَعَتِهِ (11) وَ یَسْتَفِیضُونَ إِلَی جِوَارِهِ (12) فَلاَ إِدْغَالَ (13) وَ لاَ مُدَالَسَهَ (14) وَ لاَ خِدَاعَ فِیهِ

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2670


1- الدَعَه - محرّکه -: الراحه.
2- «قارَبَ لتغفّل»: أی تقرّب منک بالصلح لیلقی علیک عنه غفله فیغدرک فیها.
3- الذمّه أصل معنی الذمّه وجدان مودع فی جبله الانسان، ینبهه لرعایه حق ذوی الحقوق علیه، و یدفعه لأداء ما یجب علیه منها، ثم أطلقت علی معنی العهد و جعل العهد لباسا لمشابهته له فی الرقابه من الضرر.
4- حُطْ عهدک: امر من حاطه یحوطه بمعنی حفظه و صانه.
5- الجُنّه - بالضم -: الوقایه، أی حافظ علی ما أعطیت من العهد بروحک.
6- لما استوبلوا من عواقب الغدر أی وجدوها و بیله، مهلکه.
7- خاس بعهده: خانه و نقضه.
8- الخَتْل: الخداع.
9- «أفضاه»: هنا بمعنی أفشاه.
10- الحریم: ما حرم علیک أن تمسه.
11- المَنَعَه - بالتحریک -: ما تمتنع به من القوه.
12- «یستفیضون»: أی یفزعون الیه بسرعه.
13- الادغال: الافساد.
14- المدالسه: الخیانه.

وَ لاَ تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِیهِ الْعِلَلَ (1) وَ لاَ تُعَوِّلَنَّ عَلَی لَحْنِ قَوْلٍ (2) بَعْدَ التَّأْکِیدِ وَ التَّوْثِقَهِ. وَ لاَ یَدْعُوَنَّکَ ضِیقُ أَمْرٍ لَزِمَکَ فِیهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلَی طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَیْرِ الْحَقِّ فَإِنَّ صَبْرَکَ عَلَی ضِیقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَیْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ وَ أَنْ تُحِیطَ بِکَ مِنَ اللَّهِ فِیهِ طِلْبَهٌ (3) لاَ تَسْتَقْبِلُ فِیهَا دُنْیَاکَ وَ لاَ آخِرَتَکَ.

ترجمه

هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن، که آسایش رزمندگان، و آرامش فکری تو، و امنیّت کشور در صلح تأمین می گردد.(4) لکن زنهار زنهار از دشمن خود پس از آشتی کردن، زیرا گاهی دشمن نزدیک می شود تا غافلگیر کند، پس دور اندیش باش، و خوشبینی خود را متّهم کن. حال اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید، یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد خویش وفا دار باش، و بر آنچه بر عهده گرفتی امانت دار باش، و جان خود را سپر پیمان خود گردان، زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست. که همه مردم جهان با تمام اختلافاتی که در افکار و تمایلات دارند، در آن اتّفاق نظر داشته باشند. تا آنجا که مشرکین زمان جاهلیّت به عهد و پیمانی که با مسلمانان داشتند وفادار بودند، زیرا که آینده ناگوار پیمان شکنی را آزمودند. پس هرگز پیمان شکن مباش، و در عهد خود خیانت مکن، و دشمن را فریب مده، زیرا کسی جز نادان بدکار، بر خدا گستاخی روا نمی دارد، خداوند عهد و پیمانی که با نام او شکل می گیرد با رحمت خود مایه

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 2671


1- العلل - جمع علّه -: و هی فی النقد و الکلام، بمعنی ما یصرفه عن وجهه و یحوله إلی غیر المراد، و ذلک یطرأ علی الکلام عند إبهامه و عدم صراحته.
2- لحنِ القول: ما یقبل التوجیه کالتوریه و التعریض.
3- أن تحیط بک من اللّه فیه طِلْبَه: أی تأخذک بجمیع أطرافک مطالبه اللّه إیاک بحقه فی الوفاء الذی غدرت به.
4- نقد تفکّر: پاسی فیسم PACIFISM (صلح طلبی) که با توسّل به جنگ مخالفند، بلکه پس از دفاع مقدّس اگر دشمن پیشنهاد صلح داد، باید پذیرفت.

آسایش بندگان، و پناهگاه امنی برای پناه آورندگان قرار داده است، تا همگان به حریم أمن آن روی بیاورند. پس فساد، خیانت، فریب، در عهد و پیمان راه ندارد.

مبادا قراردادی را امضاء کنی که در آن برای دغلکاری و فریب راه هایی وجود دارد، و پس از محکم کاری و دقّت در قرار داد نامه، دست از بهانه جویی بردار، مبادا مشکلات پیمانی که بر عهده ات قرار گرفته، و خدا آن را بر گردنت نهاده، تو را به پیمان شکنی وا دارد، زیرا شکیبایی تو در مشکلات پیمان ها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان شکنی است که از کیفر آن می ترسی، و در دنیا و آخرت نمی توانی پاسخ گوی پیمان شکنی باشی.

12 -هشدارها
اوّل : هشدار از خون ناحق
متن

إِیَّاکَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْکَهَا بِغَیْرِ حِلِّهَا فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ أَدْعَی لِنِقْمَهٍ وَ لاَ أَعْظَمَ لِتَبِعَهٍ وَ لاَ أَحْرَی بِزَوَالِ نِعْمَهٍ وَ انْقِطَاعِ مُدَّهٍ مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ بِغَیْرِ حَقِّهَا وَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُکْمِ بَیْنَ الْعِبَادِ فِیمَا تَسَافَکُوا مِنَ الدِّمَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَلاَ تُقَوِّیَنَّ سُلْطَانَکَ بِسَفْکِ دَمٍ حَرَامٍ فَإِنَّ ذَلِکَ مِمَّا یُضْعِفُهُ وَ یُوهِنُهُ بَلْ یُزِیلُهُ وَ یَنْقُلُهُ وَ لاَ عُذْرَ لَکَ عِنْدَ اللَّهِ وَ لاَ عِنْدِی فِی قَتْلِ الْعَمْدِ لِأَنَّ فِیهِ قَوَدَ (1) الْبَدَنِ. وَ إِنِ ابْتُلِیتَ بِخَطَإٍ وَ أَفْرَطَ عَلَیْکَ (2) سَوْطُکَ أَوْ سَیْفُکَ أَوْ یَدُکَ بِالْعُقُوبَهِ فَإِنَّ فِی الْوَکْزَهِ (3) فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَهً فَلاَ تَطْمَحَنَّ (4) بِکَ نَخْوَهُ سُلْطَانِکَ عَنْ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی أَوْلِیَاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ.

ترجمه

از خونریزی بپرهیز، و از خون ناحق پروا کن، که هیچ چیز همانند خون ناحق کیفر الهی را نزدیک مجازات را بزرگ نمی

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2672


1- القود - بالتحریف -: القصاص، و إضافته للبدن لأنه یقع علیه.
2- أفْرَطَ علیک شوْطک: عجّل بما لم تکن تریده: أردت تأدیبا فأعقب قتلا.
3- الوکْزَه - بفتح فسکون -: الضربه یجمع الکف -: بضم الجیم -: أی قبضته، و هی المعروفه باللکمه.
4- تَطْمَحَنّ بک: ترتفعنّ بک.

کند، و نابودی نعمت ها را سرعت نمی بخشد و زوال حکومت را نزدیک نمی گرداند، و روز قیامت خدای سبحان قبل از رسیدگی اعمال بندگان، نسبت به خون های ناحق ریخته شده داوری خواهد کرد، پس با ریختن خونی حرام، حکومت خود را تقویت مکن. زیرا خون ناحق، پایه های حکومت را سست، و پست می کند و بنیاد آن را بر کنده به دیگری منتقل سازد، و تو، نه در نزد من، و نه در پیشگاه خداوند، عذری در خون ناحق نخواهی داشت چرا که کیفر آن قصاص است و از آن گریزی نیست. اگر به خطا خون کسی ریختی، یا تازیانه یا شمشیر، یا دستت دچار تند روی شد،- که گاه مشتی سبب کشتن کسی می گردد، چه رسد به بیش از آن- مبادا غرور قدرت تو را از پرداخت خونبها به بازماندگان مقتول باز دارد.

دوّم : هشدار از خود پسندی
متن

وَ إِیّاکَ وَ الإِعجَابَ بِنَفسِکَ وَ الثّقَهَ بِمَا یُعجِبُکَ مِنهَا وَ حُبّ الْإِطْرَاءِ (1) فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطَانِ فِی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ مَا یَکُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِینَ.

ترجمه

مبادا هرگز دچار خود پسندی گردی و به خوبی های خود اطمینان کنی، و ستایش را دوست داشته باشی، که اینها همه از بهترین فرصت های شیطان برای هجوم آوردن به توست، و کردار نیک، نیکوکاران را نابود سازد.

سوّم : هشدار از منّت گذاری
متن

وَ إِیَّاکَ وَ الْمَنَّ عَلَی رَعِیَّتِکَ بِإِحْسَانِکَ أَوِ التَّزَیُّدَ (2) فِیمَا کَانَ مِنْ فِعْلِکَ أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ فَإِنَّ الْمَنَّ یُبْطِلُ الْإِحْسَانَ وَ التَّزَیُّدَ یَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ وَ الْخُلْفَ یُوجِبُ الْمَقْتَ (3) عِنْدَ اللَّهِ وَ النَّاسِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2673


1- الإطراء: المبالغه فی الثناء.
2- التزید - کالتقیّد -: إظهار الزیاده فی الأعمال عن الواقع منها فی معرض الافتخار.
3- المقت: البغض و السخط.

تَفْعَلُونَ .

ترجمه

مبادا هرگز با خدمت هایی که انجام دادی بر مردم منّت گذاری، یا آنچه را انجام داده ای بزرگ بشماری،یا مردم را وعده ای داده، سپس خلف وعده نمایی منّت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می برد، و کاری را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند، و خلاف وعده عمل کردن، خشم خدا و مردم را بر می انگیزاند که خدای بزرگ فرمود: «دشمنی بزرگ نزد خدا آن که بگویید و عمل نکنید»

چهارم : هشدار از شتابزدگی
متن

وَ إِیَّاکَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا أَوِ التَّسَقُّطَ (1) فِیهَا عِنْدَ إِمْکَانِهَا أَوِ اللَّجَاجَهَ فِیهَا إِذَا تَنَکَّرَتْ (2) أَوِ الْوَهْنَ (3) عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ فَضَعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْقِعَهُ.

ترجمه

مبادا هرگز در کاری که وقت آن فرا نرسیده شتاب کنی، یا کاری که وقت آن رسیده سستی ورزی، و یا در چیزی که (حقیقت آن) روشن نیست ستیزه جویی نمایی و یا در کارهای واضح و آشکار کوتاهی کنی تلاش کن تا هر کاری را در جای خود، و در زمان مخصوص به خود، انجام دهی.

پنجم : هشدار از امتیاز خواهی
متن

وَ إِیَّاکَ وَ الاِسْتِئْثَارَ (4) بِمَا النَّاسُ فِیهِ أُسْوَهٌ (5) وَ التَّغَابِیَ (6) عَمَّا تُعْنَی بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُیُونِ فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْکَ لِغَیْرِکَ وَ عَمَّا قَلِیلٍ تَنْکَشِفُ عَنْکَ أَغْطِیَهُ الْأُمُورِ وَ یُنْتَصَفُ مِنْکَ لِلْمَظْلُومِ.

امْلِکْ حَمِیَّهَ أَنْفِکَ (7) وَ سَوْرَهَ (8) حَدِّکَ (9) وَ سَطْوَهَ یَدِکَ وَ غَرْبَ (10) لِسَانِکَ وَ احْتَرِسْ مِنْ کُلِّ ذَلِکَ بِکَفِّ الْبَادِرَهِ (11) وَ تَأخِیرِ السّطوَهِ حَتّی یَسکُنَ غَضَبُکَ فَتَملِکَ الِاختِیَارَ وَ لَن تَحکُمَ ذَلِکَ مِن نَفسِکَ حَتّی تُکثِرَ هُمُومَکَ بِذِکرِ المَعَادِ إِلَی رَبّکَ.

وَ الْوَاجِبُ عَلَیْکَ أَنْ تَتَذَکَّرَ مَا مَضَی لِمَنْ تَقَدَّمَکَ مِنْ حُکُومَهٍ عَادِلَهٍ أَوْ

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2674


1- التسقط: من قولهم «تسقط فی الخبر یتسقط» إذا أخذه قلیلا، یرید به هنا: التهاون.
2- اللجاجه: الاصرار علی النزاع. و تنکّرت: لم یعرف وجه الصواب فیه.
3- الوَهْن: الضعف.
4- الاستئثار: تخصیص النفس بزیاده.
5- الناس فیه أسوه: أی متساوون.
6- التغابی: التغافل.
7- یقال «فلان حمّی الأنف»: إذا کان أبیا یأنف الضیم.
8- السَوْره - بفتح السین و سکون الواو -: الحده.
9- الحَدّه - بالفتح -: البأس.
10- الغرب - بفتح فسکون -: الحدّ تشبیها له بحد السیف و نحوه.
11- البادره: ما یبدو من اللسان عند الغضب من سباب و نحوه.

سُنَّهٍ فَاضِلَهٍ أَوْ أَثَرٍ عَنْ نَبِیِّنَا صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَوْ فَرِیضَهٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ فَتَقْتَدِیَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ فِیهَا وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِکَ فِی اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَیْکَ فِی عَهْدِی هَذَا وَ اسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّهِ لِنَفْسِی عَلَیْکَ لِکَیْلاَ تَکُونَ لَکَ عِلَّهٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِکَ إِلَی هَوَاهَا. وَ أَنَا أَسْأَلُ اللَّهَ بِسَعَهِ رَحْمَتِهِ وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ عَلَی إِعْطَاءِ کُلِّ رَغْبَهٍ أَنْ یُوَفِّقَنِی وَ إِیَّاکَ لِمَا فِیهِ رِضَاهُ مِنَ الْإِقَامَهِ عَلَی الْعُذْرِ الْوَاضِحِ إِلَیْهِ وَ إِلَی خَلْقِهِ مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِی الْعِبَادِ وَ جَمِیلِ الْأَثَرِ فِی الْبِلاَدِ وَ تَمَامِ النِّعْمَهِ وَ تَضْعِیفِ الْکَرَامَهِ (1) وَ أَنْ یَخْتِمَ لِی وَ لَکَ بِالسَّعَادَهِ وَ الشَّهَادَهِ - إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ السَّلاَمُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ، وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً، وَ السَّلاَمُ .

ترجمه

مبادا هرگز در آنچه که با مردم مساوی هستی امتیازی خواهی از اموری که بر همه روشن است، غفلت کنی، زیرا به هر حال نسبت به آن در برابر مردم مسئولی، و به زودی پرده از کارها یک سو رود، و انتقام ستمدیده را از تو باز می گیرند.

باد غرورت، جوشش خشمت، تجاوز دستت، تندی زبانت را در اختیار خود گیر، و با پرهیز از شتابزدگی، و فروخوردن خشم، خود را آرامش ده تا خشم فرو نشیند و اختیار نفس در دست تو باشد. و تو بر نفس مسلّط نخواهی شد مگر با یاد فراوان قیامت، و بازگشت به سوی خدا.

آنچه بر تو لازم است آن که حکومت های دادگستر پیشین، سنّت های با ارزش گذشتگان، روش های پسندیده رفتگان، و

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2675


1- تضعیف الکرامه: زیاده الکرامه إضعافا.

آثار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و واجباتی که در کتاب خداست، را همواره به یاد آوری، و به آنچه ما عمل کرده ایم پیروی کنی، و برای پیروی از فرامین این عهد نامه ای که برای تو نوشته ام، و با آن حجّت را بر تو تمام کرده ام، تلاش کن، زیرا اگر نفس سرکشی کرد و بر تو چیره شد عذری نزد من نداشته باشی. از خداوند بزرگ، با رحمت گسترده، و قدرت برترش در انجام تمام خواسته ها، درخواست می کنیم که به آنچه موجب خشنودی اوست ما و تو را موفّق فرماید، که نزد او و خلق او، دارای عذری روشن باشیم، برخوردار از ستایش بندگان، یادگار نیک در شهرها، رسیدن به همه نعمت ها، و کرامت ها بوده، و اینکه پایان عمر من و تو را به شهادت و رستگاری ختم فرماید، که همانا ما به سوی او باز می گردیم.

با درود به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و اهل بیت پاکیزه و پاک او،درودی فراوان و پیوسته. با درود.

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2676

شرح : پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام (مکارم شیرازی)

نامه در یک نگاه : پنجاه نکته مهم در یک فرمان

(1)

پنجاه نکته مهم در یک فرمان

برای پی بردن به اهمّیّت این عهدنامه-پیش از آنکه محتوای آن در یک نگاه بررسی شود-توجّه به نکات زیر لازم است:

این نامه طولانی ترین و پرمحتواترین نامه های نهج البلاغه است که آیین کشورداری را از تمام جهات بررسی کرده و اصولی پایدار که هرگز کهنه نمی شود در آن ترسیم شده است.

1.قابل توجّه اینکه ابن ابی الحدید در ذیل خطبه کوتاه 68 (در شرح خود خطبه 67) از ابراهیم ثقفی نویسنده الغارات نامه ای نسبتاً مفصل و طولانی نقل می کند که علی علیه السلام به عنوان برنامه ای اخلاقی جهت تهذیب نفوس و پرورش روح و تقوا برای محمد بن ابی بکر نوشته است و در ذیل آن از همان مورخ (صاحب الغارات) نقل می کند که محمّدبن ابی بکر این نامه را در مصر پیوسته با خود داشت و در آن نگاه می کرد و به آداب آن متأدّب می شد.هنگامی که عمرو عاص بر او مسلط شد و او را شهید کرد تمام نامه های محمّد را گرفت و برای معاویه فرستاد.معاویه در این نامه پیوسته نگاه می کرد و شگفت زده می شد.

سپس می گوید:ولید بن عقبه (برادر مادری عثمان همان کسی که قرآن،در آیه «ان جاءکم فاسق..».او را فاسق نامیده است) در آنجا نزد معاویه حاضر بود. هنگامی که شگفتی او را از این نامه ملاحظه کرد به معاویه گفت دستور ده تا این احادیث را بسوزانند.معاویه گفت:چقدر اشتباه می کنی.ولید گفت:آیا این صحیح است که مردم بدانند احادیث ابو تراب (علی بن ابی طالب) نزد توست و از آن درس می آموزی؟ معاویه گفت:وای بر تو به من می گویی علم و دانشی مثل این را بسوزانم به خدا سوگند مطالب علمی

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2677


1- سند عهدنامه: این عهدنامه مشهور تر و معروف تر از آن است که نیاز به ذکر سندی داشته باشد هر چند آن را در کتب زیادی که قبل از سید رضی و بعد از او نگاشته اند ذکر کرده اند و در واقع شهرت آن بالاتر از آن است که نیاز به شرح مدارک داشته باشد. ولی نویسنده مصادر نهج البلاغه تصریح می کند که قبل از سید رضی جمعی از بزرگان مانند: حسن بن علی بن شعبه توفای 332 در تحف العقول و قاضی نعمان مصری متوفای 367 در کتاب دعائم الاسلام و بعد از سید رضی نجاشی رجالی معروف در کتاب فهرست در شرح حال اصبغ بن نباته آن را آورده و همچنین شیخ طوسی در کتاب فهرست و نویری در نهایه العرب با اختلاف و ابن عساکر متوفای 571 در تاریخ مدینه دمشق بخش هایی از آن را ذکر کرده است. شایان ذکر است که شرح های بسیار زیادی بر این عهدنامه نوشته شده از جمله : 1.آداب الملوک نظام العلماء 2.اساس السیاسه از واعظ معروف شیخ محمد کجوری ملقب به سلطان المتکلمین 3.التحفه السلیمانیه از سید ماجد بحرانی متوفای بعد از 1097. 4.الراعی و الرعیه نوشته استاد توفیق الفکیکی 5. السیاسه العلویه نوشته عبدالواحد آل مظفر 6. شرح عهد امیرالمؤمنین از محمد باقر بن صالح قزوینی 7. شرح عهد امیرالمؤمنین از علامه مجلسی متوفای 1111. 8. شرح عهد امیرالمؤمنین از میرزا حسن بن سید علی قزوینی متوفای 91358. شرح عهد امیرالمؤمنین از میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی 10. شرح عهد امیرالمؤمنین از شیخ هادی بن محمد حسین القائینی 11. شرح الفاضل 12. فرمان مبارک از جواد 13. نصایح الملوک از مولی ابی الحسن العاملی 14. مقتبس السیاسه وسیاج الرئاسه 15. القانون الأکبر فی شرح عهد الامام للاشتر از سید مهدی السویج 16. مع الامام علی فی عهده لمالک الأشتر از علامه الشیخ محمد باقر الناصری (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 426) و شروح فراوان دیگر که در عصر ما نیز ادامه دارد و به طوری که در اخبار آمده این عهدنامه به زبان های مختلف ترجمه شده و در سازمان ملل متحد به عنوان یک سند در میان نمایندگان کشورهای جهان نشر شده است.

جامع تر و استوارتر از این تا کنون نشنیده ام.

این عهدنامه سرانجام در خزائن بنی امیّه باقی ماند ولی هیچ کس آن را افشا نمی کرد تا زمانی که عمربن عبدالعزیز به حکومت رسید و آن را منتشر ساخت و جامعه اسلامی از آن بهره مند شدند.(1)

گفتنی است که ابن ابی الحدید پس از ذکر این سخن از نویسنده الغارات می گوید:سزوارتر این است که بگوییم نامه ای که معاویه پیوسته به آن نگاه می کرد و تعجّب می نمود و بر طبق آن حکم می کرد همان عهدنامه ای است که علی علیه السلام به مالک اشتر نوشته بود،زیرا مردم آداب و قضایا و احکام و سیاست را از آن آموختند (ولی نامه محمد بن ابی بکر تنها متضمّن بحث هایی اخلاقی بود) و باید گفت این عهدنامه هنگامی که معاویه مالک اشتر را مسموم ساخت و پیش از رسیدن به مصر شهید شد به وسیله ایادی او به معاویه منتقل گشت.وی پیوسته در آن می نگریست و شگفت زده می شد و مثل چنین عهدنامه ای است که باید در خزائن سلاطین نگاه داری شود.

به این ترتیب ابن ابی الحدید بر این اعتقاد است که آن نامه تاریخی فوق العاده که معاویه پیوسته از آن بهره می گرفت ولی افشا نمی کرد و سرانجام به وسیله عمربن عبدالعزیز کشف و افشا شد همین عهدنامه مالک بوده است.

ما هم نظریه ابن ابی الحدید را کاملاً تأیید می کنیم،زیرا قراین و شواهد مختلف بر آن گواهی می دهد.

2.نویسنده معروف مسیحی جورج جرداق در کتاب خود به نام الامام علی صوت العداله الانسانیه می نویسد:بسیار مشکل است که انسان اختلافی در میان این عهدنامه و اعلامیّه جهانی حقوق بشر بیابد،بلکه تمام نکات اساسی موجود در این اعلامیه در عهدنامه امام علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2678


1- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص 72.

دیده می شود.اضافه بر این در عهدنامه امام چیزی است که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیست و آن عواطف عمیق انسانی است که بر تمام این نامه سایه افکنده است.(1)

باید توجّه داشت که اعلامیه جهانی حقوق بشر بیش از هزار و سیصد سال بعد از این عهدنامه،آن هم به کمک گروهی از متفکران از سراسر جهان تدوین شده ولی در عین حال هنوز نقایصی دارد و نقیصه مهم آن خالی بودن از مسائل معنوی و ارزش های والای انسانی است.

3.برای پی بردن به اهمّیّت این نامه لازم است اشاره ای به موقعیّت محل مأموریت مالک اشتر؛یعنی سرزمین مصر داشته باشیم.

مورخان تقریباً اتفاق دارند که خاستگاه تمدن بشری،منطقه مشرق زمین و از جمله سرزمین مصر بوده است که در چندین هزار سال قبل،پیش از آنکه دیگر نقاط وارد تمدن شوند آنها پایه های تمدن بشری را گذاردند تا آنجا که«ویل دورانت»این منطقه را گهواره تمدن بشری نام می گذارد و در واقع چنین است و به همین دلیل پیامبران بزرگ الهی که پایه گذاران تمدن مادی و معنوی بوده اند نیز همگی از این منطقه برخاستند سپس پیام دعوت آنها به دیگر نقاط عالم منتقل شد.

مورخ مزبور در جلد اوّل تاریخ تمدّن معروف خود ده ها صفحه درباره تمدن مصر باستان سخن می گوید.آثار مهمی که از آن زمان باقی مانده و هزاران سال است علی رغم دگرگونی های اعصار و قرون همچنان پابرجاست نیز نشانه دیگری از این تمدن کهن است.

مصر یکی از کانون های مهم علم و دانش بشری بود و مخصوصاً شهر اسکندریه بر اساس مدارک تاریخی یکی از مهم ترینِ آنها به شمار می رفت.مردم مصر نه تنها علوم یونانیان را اقتباس کردند،بلکه

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2679


1- مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 425

خود علوم فراوان دیگری بر آن افزودند.در واقع مصر در حکومت اسلامی استان محسوب نمی شد،بلکه کشوری بزرگ و پهناور با مردمی هوشیار و تمدنی آشکار بود.

مصر در سال 19 هجری در زمان خلافت خلیفه دوم به وسیله لشکر اسلام فتح شد و از آن زمان مصریان زیر پرچم اسلام قرار گرفتند و به سرعت-مانند ایرانیان-این آیین جدید را که دارای فرهنگ قوی و نشانه های حقانیّت روشن بود پذیرا شدند؛اما متأسفانه بعضی حاکمان ظالم از طرف خلفا به زمامداری مصر برگزیده شدند.از جمله در زمان عثمان،عبداللّه بن ابی سرح(1) زمامدار مصر بود که ظلم و ستم او بر مردم مصر سبب شورش آنها گشت و چنان که می دانیم دامنه این شورش به مدینه کشیده شد و خطای بزرگ خلیفه سوم به این شورش دامن زد،آنجا که فرمان عزل عبد اللّه را نوشت و به دست شورشیان داد تا به مصر برگردند و همراه آن نامه دیگری با شخص دیگر برای عبد اللّه فرستاد که هنگامی که شورشیان به مصر بازگشتند همه آنها را گردن بزند.این نامه به دست آنها افتاد و از وسط راه بازگشتند و غائله قتل عثمان فراهم شد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام برای جبران خطاهای گذشته نخست محمّد بن ابی بکر را برای حکومت مصر فرستاد و چون در عمل ثابت شد که او توان کشیدن این بار سنگین را ندارد،امام علیه السلام شخص توانا و قدرتمندی همچون مالک را برای این مأموریت برگزید و با همین نامه مورد بحث او را برای سامان بخشیدن به اوضاع این کشور پهناور به سوی مصر فرستاد و افسوس که جنایت معاویه نگذاشت این برنامه به انجام رسد و مردم

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2680


1- درباره پیشینه عبد الله ابی سرح - برادر رضاعی عثمان - در اسلام، شرحی در ذیل نامه 38 در جلد نهم همین کتاب نوشته ایم.

مصر نفس راحتی بکشند.

***

به هر حال این عهدنامه در یک نگاه اجمالی از بخش های متعدّدی تشکیل شده است که ممکن است آن را از یک نظر به پنجاه بخش تقسیم کرد.

1.در بخش اوّل امام علیه السلام هدف اصلی اعزام مالک را به مصر در چهار چیز خلاصه کرده است:رسیدگی کامل به جمع آوری خراج و پیکار با دشمنان این سرزمین و اصلاح اهل آن و عمران و آبادی این سرزمین.

2.تأکید بر رعایت تقوا پیش از هر چیز و اهمّیّت نقش آن در زندگی انسان.

3.مبارزه با هوای نفس.

4.توجّه دادن مالک به موقعیّت محلّ مأموریت او.

5.توصیه به ذخیره عمل صالح و اجتناب از بخل.

6.تلاش و کوشش برای جلب رضایت رعایا و توده های ملّت.

7.نهی از سرکشی در برابر فرمان های الهی.

8.راه مبارزه با کبر و غرور ناشی از مقام.

9.رعایت عدل و انصاف در هر حال و پرهیز از هرگونه ظلم و ستم که سبب تغییر نعمت ها می شود.

10.باید محبوب ترین امور آن شمرده شود که جلب رضایت عامه مردم کند نه خواص.

11.برحذر بودن از وسوسه های عیب جویان و سخن چینان و تلاش در عیب پوشی مردم.

12.لزوم مشورت در کارها و برحذر بودن از مشورت با افراد بخیل و ترسو و دنیاپرست.

13.کنار گذاردن سردمداران حکومت های ستمگر پیشین و به عکس ارتباط داشتن با اهل ورع و صداقت و ایمان.

14.تشویق نیکوکاران و سرزنش و کیفر بدکاران.

15.جلب حسن ظن مردم از طریق احسان و نیکی و سبک کردن بار هزینه ها.

16.احترام به آداب و رسوم نیک پیشین.

17.تداوم نشست و مشورت با علما و خردمندان.

18.تقسیم رعایا به گروه های مختلف و

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2681

رسیدگی به هر کدام طبق نیازها و موقعیّت ها.

19.نهایت تأکید بر رعایت حال قشر محروم.

20.ویژگی های فرماندهان نظامی و افسران لشکر.

21.توجّه خاص به سوابق اشخاص و خاندان های خوش نام و صالح.

22.ویژگی های فرماندهان ارشد.

23.تأکید بر اصل عدالت که مایه روشنی چشم زمامداران است.

24.ستایش از کارهای خوب نیکوکاران تا انگیزه ای برای همگان در کار نیک گردد.

25.سنجش ارزش کار هرکس بدون توجّه به موقعیّت اجتماعی او.

26.مراجعه به کتاب و سنّت در حل مشکلات و استنباط احکام.

27.شرایط قضات و صفات لازم در آنها.

28.زیر نظر داشتن احکام قضایی قضات و تأمین کامل هزینه های زندگی آنها برای جلوگیری از ابتلا به رشوه خواری.

29.بیان معیار در انتخاب فرمانداران بلاد و پرداختن حقوق کافی به آنان و گماردن عیون (مأموران اطّلاعاتی) بر کارهای آنها. 30.سامان بخشیدن به وضع خراج و مالیات و توجّه به عمران و آبادی بیش از توجّه به جمع آوری خراج.

31.ویژگی های مربوط به دبیران و مسئولان اسناد و منشیان خاص و تقسیم کار در میان آنها به طور دقیق.

32.رسیدگی کامل به وضع تجار و صنعت گران و آنهایی که برای نقل و انتقال یا تولید نیازمندی های مردم صادقانه خدمت می کنند و نظارت دقیق بر معاملات، نرخ اجناس و مبارزه با احتکار.

33.باز هم تأکید بیشتر به قشر محروم و کم درآمد جامعه،و لزوم رسیدگی مداوم و خبر گرفتن از وضع آنها.

34.لزوم رسیدگی به وضع ایتام و کهن سالان.

35.تعیین وقت مشخصی برای ملاقات عمومی و اجازه دادن تماس مردم به طور مستقیم با زمامدارشان.

36.تعیین وقت خاصّ دیگری برای کارگزاران جهت حلّ مشکلات خاص آنها.

37.تنظیم برنامه دقیق برای کارهای مختلف روزها.

38.اهتمام به اقامه

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2682

فرایض و اهمّیّت دادن به نماز جماعت و چگونگی برگزاری آن و تعیین وقت فراغتی برای ارتباط با پروردگار عالم.

39.فاصله نگرفتن از مردم برای مدّت طولانی.

40.چگونگی برخورد با همکاران خاص و صاحبان اسرار کشور.

41.رعایت دقیق حقوق همه اعم از افراد نزدیک و دور.

42.اعلام عذر موجه در برابر کمبودها و مشکلات و سوء ظن ها.

43.پذیرش دعوت دشمنان به صلح در عین رعایت هوشیاری در برابر آنان و احترام به قراردادهایی که با آنها برقرار می شود. 44.پرهیز شدید از خونریزی غیر مجاز.

45.پرهیز از هرگونه عُجب و خودبینی و خودپسندی.

46.بر حذر بودن از منت گذاشتن بر رعایا.

47.اجتناب از شتاب زدگی و عجله در کارها.

48.پرهیز از رانت خواری و گرفتن حق اختصاصی در مشترکات.

49.توجّه به سیره رسول خدا و انبیای الهی در تمام امور مربوط به زمامداری.

50.سرانجام دعا برای خود و مالک و درخواست رحمت و توفیق از پروردگار و سعادت شهادت.

این عهدنامه را از زاویه ای دیگر می توان در ده محور خلاصه کرد:1.اهمّیّت ماموریتی که بر عهده مالک گذارده شده بود.2.تذکرات اخلاقی فوق العاده که در روش حکومت بسیار تاثیر گذار است.3.تقسیم رعایا و قشرهای مختلف مردم به چندین بخش از نیروهای نظامی گرفته تا ماموران جمع مالیات و کارگزاران حکومت و قضات و تجار و صاحبان صنایع و تعیین وظایف و ویژگی های مربوط به آنها.4.اهتمام فوق العاده به طبقات محروم.5.لزوم تعیین وقتی برای ملاقات عمومی مردم و به اصطلاح دیدار چهره به چهره با ارباب حاجات.

6.انتخاب مشاوران قوی و خردمند.7.جلوگیری از هرگونه رانت خواری و امتیاز طلبی.8.اهتمام به امر صلحِ آمیخته با هوشیاری در برابر دشمنان و پرهیز از هرگونه

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 2683

خونریزی بی دلیل.9.اهتمام به امر برگزاری فرایض دینی برای عموم مردم.10.دعا برای موفقیت جهت انجام این مسئولیت ها و کمک طلبیدن از ذات پاک پروردگار.

***

بخش اوّل
شرح و تفسیر: نخستین توصیه،تقوا و مبارزه با هوای نفس است

نخستین توصیه،تقوا و مبارزه با هوای نفس است

امام علیه السلام در بخشِ آغازین این نامه،از نام خداوند رحمان و رحیم کمک می طلبد سپس می فرماید:«این دستوری است که بنده خدا علی امیرمؤمنان به مالک بن حارث اشتر در فرمانی که برای او صادر کرده بیان نموده،در آن هنگام که زمامداری مصر را به او سپرد تا حقوق بیت المال در آن سرزمین را جمع آوری کند و با دشمنان آنجا پیکار نماید،به اصلاح اهل آن همت گمارد و به عمران و آبادی شهرها و روستاهای آن بپردازد»؛ (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ.هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ،مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ،حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ.جِبَایَهَ(1) خَرَاجِهَا،وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا،وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا،وَ عِمَارَهَ بِلَادِهَا).

در این فرمان امام علیه السلام نخست خود را بنده خدا می شمارد.سپس امیرمؤمنان، تا روشن سازد که زمامداری مؤمنان نیز در سایه عبودیت پروردگار است نه برای خودکامگی.آن گاه اهداف چهارگانه ای برای این مأموریت بیان می کند:

نخست به امور اقتصادی و مالی اشاره کرده که از آن تعبیر به خراج شده است.

درست که خراج به معنای مالیات سرزمین هایی است که در جنگ ها به دست مسلمانان فتح می شد؛ولی در اینجا مفهوم گسترده تری دارد و تمام امور مالی مربوط به دولت اسلامی را فرا می گیرد؛اعم از خراج و زکات و جزیه و خمس و امثال آن.

سپس به مسأله نیروی نظامی و دفاعی کشور اسلام و آمادگی آنها برای دفع هجمات دشمن اشاره می کند،زیرا تا امر آنها سامان نپذیرد امنیّت

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2684


1- «جبایه» جمع آوری زکات و اموال بیت المال و مانند آن است و در اصل از ریشه «جباوه» بر وزن «عداوه» به معنای جمع آوری کردن گرفته شده است.

در داخل حاصل نمی شود و مردم با فکر آسوده به دنبال کارهای خود نمی روند.

در سومین هدف به اصلاح امور اجتماعی و فرهنگی اشاره می کند از جمله ایجاد انگیزه برای کارهای خیر و از بین بردن سرچشمه های مفاسد اخلاقی و برقرار ساختن امنیّت شغلی و تأمین حقوق همگان و نظام بخشیدن به امور قضایی،گرچه بعضی چنین تصور کرده اند که جمله «اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا» تنها به سامان بخشیدن امور مادی مردم اشاره می کند؛ولی بعید است که نظر امام علیه السلام تنها این باشد،بلکه اصلاح تمام امور معنوی و مادی را دربر می گیرد.

بعضی از تعبیرات امام علیه السلام در همین نامه نشان می دهد که نظر آن حضرت در اینجا گسترده است و همه مسائل اخلاقی را نیز شامل می شود؛مانند جمله

«ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیْهِمُ الْأَرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِکَ قُوَّهٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًی لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ».

در چهارمین هدف،سخن از عمران و آبادی بلاد به میان می آورد که شامل سامان بخشیدن به همه امور کشاورزی،صنعتی و تجارت و بازرگانی می شود.

گرچه در این نامه تنها به مسأله صنعت و تجارت و کسب و کار اشاره شده و سخنی از کشاورزی به میان نیامده است؛ولی با توجّه به اینکه مصر یک کشور کشاورزی بوده و مردم به این امر اهتمام فراوان داشتند گویا امام علیه السلام نیاز به ذکر آن ندیده است و اشاره به کمبودهای صنعتی و تجاری فرموده است و به هنگامی که سخن از گرفتن خراج می کند به مالک دستور می دهد در عین گرفتن خراج، مراقب عمران و آبادی اراضی باشد و از سختگیری هایی که سبب کمبود محصولات کشاورزی می شود بپرهیزد.

آن گاه

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2685

امام علیه السلام در ادامه این سخن چهار دستور اخلاقی مهم به مالک دارد که در واقع پایه های اصلی معنوی حکومت او را تشکیل می دهد.

نخست می فرماید:«او را به تقوای الهی فرمان می دهد»؛ (أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللّهِ).

خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار نهج البلاغه پر است از توصیه به تقوا،همان چیزی که خمیرمایه سعادت انسان در دنیا و آخرت است.تقوا به معنای احساس مسئولیت درونی و پرهیز از هرگونه گناه و امر خلاف و تعدی و اجحاف است و به سخن دیگر،حالت بازدارنده معنوی است که سبب می شود انسان از مسیر حق هرگز منحرف نگردد و البته هرقدر مسئولیت انسان سنگین تر باشد تقوای بیشتری را می طلبد.

در دومین دستور می فرماید:«و او را به ایثار و مقدّم داشتن اطاعت خدا و پیروی از آنچه در کتاب او (قرآن مجید) به آن امر فرموده اعم از فرایض (واجبات) و سنن (مستحبات) دستور می دهد،همان دستوراتی که هیچ کس جز با متابعت آنها روی سعادت نمی بیند و جز با انکار و ضایع ساختن آن در مسیر شقاوت و بدبختی واقع نمی شود»؛ (وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ،وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ:مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ،الَّتِی لَا یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلَّا بِاتِّبَاعِهَا،وَ لَا یَشْقَی إِلَّا مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا).

«فرایض»و«سنن»را معمولاً به واجبات و مستحبات تفسیر می کنند و گاه گفته می شود:«فرایض»واجباتی است که در کتاب اللّه آمده و«سنن»احکام و واجباتی که در کلام پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله ذکر شده است.در این صورت جمله «مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ» شامل امر به اطاعت پیغمبر صلی الله علیه و آله در بیان احکام نیز می شود.

در تفسیر این دو واژه این احتمال نیز

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2686

هست که«فرایض»اشاره به واجبات پراهمّیّت و«سنن»اشاره به واجباتی باشد که در درجه پس از آن قرار دارد.

از تعبیر به «وَ لَا یَشْقَی إِلَّا مَعَ جُحُودِهَا» معلوم می شود که راه سعادت دنیا وآخرت منحصر در همین راه است و طرق دیگر سبب گمراهی است.البته این تعبیر ادراکات عقلی و هدایت های آن را نفی نمی کند،زیرا از جمله اموری که در کتاب اللّه بر آن تاکید شده پیروی از عقل و خرد است که ده ها آیه از قرآن مجید بر آن تأکید کرده است.

در سومین دستور می افزاید:«او را مأمور می کند که (آیین) خدا را با قلب و دست و زبان یاری کند،چرا که خداوند متعال یاری کسی که او را یاری کند و عزت کسی که او را عزیز دارد بر عهده گرفته است»؛ (وَ أَنْ یَنْصُرَ اللّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ؛فَإِنَّهُ،جَلَّ اسْمُهُ،قَدْ تَکَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ،وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ).

تعبیر به یاری کردن خداوند به قلب و ید و لسان به گفته بعضی از شارحان؛ قلب اشاره به اعتقادات،و ید اشاره به جهاد با دشمن،و لسان اشاره به امر به معروف و نهی از منکر است؛ولی بعضی معتقدند قلب تنها اشاره به اعتقادات نیست،بلکه بیزاری درونی از زشتی ها و عشق و علاقه به اعمال نیک نیز جزء آن است و همچنین ید تنها اشاره به جهاد با دشمن نیست،بلکه امر به معروف و نهی از منکر را در آنجا که احتیاج به اقدامات عملی دارد و طبعاً وظیفه حکومت اسلامی است،نیز شامل می شود و لسان هرگونه آموزش و تعلیم و تربیت صحیح اضافه بر امر به معروف و نهی از منکر را فرا

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2687

می گیرد.

تعبیر به «قَدْ تَکَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ» اشاره به آیات شریفه ای از قرآن است که ناظر به این معناست از جمله در سوره محمّد آیه 7: «إِنْ تَنْصُرُوا اللّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ».

در چهارمین دستور می فرماید:«و (نیز) به او فرمان می دهد که هوای نفس خویش را در برابر شهوات بشکند و به هنگام سرکشی نفس،آن را باز دارد،زیرا نفس همواره انسان را به بدی ها امر می کند مگر آنچه را خداوند رحم کند»؛ (وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ،وَ یَزَعَهَا(1) عِنْدَ الْجَمَحَاتِ(2) ،فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ،إِلَّا مَا رَحِمَ اللّهُ).

به راستی این چهار دستور اخلاقی برنامه کامل سعادت برای همه انسان هاست.اگر روح تقوا و حالت باز دارندگی نفس در انسان زنده شود و به دنبال آن انسان راه اطاعت الهی و پیروی از دستورات کتاب و سنّت را پیش گیرد و به مبارزه با مفاسد و زشتی ها و توطئه های دشمنان با قلب و دست و زبان برخیزد و بت هوای نفس را بشکند،چنین انسانی،انسانی کامل است و در واقع مخاطب به خطاب «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ»(3) خواهد بود.

جمله «إِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ» اقتباس از آیه شریفه «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّی»(4) است.(خواه این جمله از زبان یوسف باشد یا از زبان همسر عزیز مصر در هر صورت قرآن بر آن صحه نهاده است).

گرچه بسیاری از پرهیزگاران از وسوسه های شیطان می ترسند؛ولی هوای نفس و وسوسه های شهوانی از آن بسیار خطرناک تر است و شاید به همین دلیل امام علیه السلام مالک اشتر را بیشتر به این مسأله توجّه می دهد.

درست است که مؤمنان والا مقام و اولیای الهی از مرحله نفس

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2688


1- «یزع» از ریشه «وزع» بر وزن «وضع» به معنای باز داشتن و خویشتن داری کردن و گاه به معنای جمع کردن نفرات، گرد هم به کار رفته، به مناسبت اینکه آنها را از پراکندگی باز می دارند.
2- «الجمحات» جمع «جمحه» بر وزن «صدقه» به معنای حوادث یا عوامل سرکش است.
3- فجر، آیه 27.
4- یوسف، آیه 53

امّاره به نفس لوّامه و از آنجا به نفس مطمئنه می رسند؛ولی این بدان معنا نیست که نفس اماره مرده باشد و نباید به خطرات او اندیشید.

نکته ها
1-خطرات نفس اماره

می دانیم بزرگان علما و مفسران با الهام از آیات قرآن مراحل سه گانه ای برای نفس قائل شده اند:نفس امّاره،نفس لوّامه و نفس مطمئنه.

نفس امّاره را اشاره به هوا و هوس های سرکش می دانند که پیوسته انسان را به بدی ها امر می کند و نفس لوامه را به حالت ندامت حاصل از گناه بر اثر پرورش روح تقوا اشاره می دانند و نفس مطمئنه به مرحله تکامل روح انسان گفته می شود که به مرحله ای می رسد که هوا و هوس های نفسانی به طور کامل تحت کنترل قرار می گیرند و سرکشی آنها ناممکن می شود.

امام زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام در مناجات دوم از مناجات های پانزده گانه معروف،نفس امّاره را به روشنی ترسیم کرده و از آن (به عنوان سرمشق دادن به عموم مردم) به پیشگاه خدا این گونه شکایت می کند:

«إِلَهِی إِلَیْکَ أَشْکُو نَفْساً بِالسُّوءِ أَمَّارَهً وَإِلَی الْخَطِیئَهِ مُبَادِرَهً وَبِمَعَاصِیکَ مُولَعَهً وَبِسَخَطِکَ مُتَعَرِّضَهً تَسْلُکُ بِی مَسَالِکَ الْمَهَالِکِ وَتَجْعَلُنِی عِنْدَکَ أَهْوَنَ هَالِکٍ کَثِیرَهَ الْعِلَلِ طَوِیلَهَ الْأَمَلِ إِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ وَإِنْ مَسَّهَا الْخَیْرُ تَمْنَعُ مَیَّالَهً إِلَی اللَّعْبِ وَاللَّهْوِ مَمْلُوَّهً بِالْغَفْلَهِ وَالسَّهْوِ تُسْرِعُ بِی إِلَی الْحَوْبَهِ وَتُسَوِّفُنِی بِالتَّوْبَه؛ خدایا من به سوی تو شکایت می کنم از نفسی که مرا همواره به بدی وا می دارد و به سوی گناه با سرعت می فرستد و به نافرمانی هایت حریص است و به موجبات خشمت دست می آلاید،مرا به راه هایی که منجر به هلاکت می شود می کشاند و به صورت پست ترین هلاک شدگان در می آورد.بیماری هایش بسیار و آرزوهایش دراز است.اگر ناراحتی به او رسد

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2689

بی تاب می شود (و فریاد می کشد) و اگر خیری نصیبش گردد بخل می ورزد.به بازی ها و سرگرمی های بیهوده بسیار تمایل دارد و مملوّ از غفلت و سهو است.مرا به سرعت به سوی گناه می برد و نسبت به توبه امروز و فردا می کند».

آری این است چهره اصلی نفس اماره.

از روایات به خوبی استفاده می شود که نفس امّاره گناه را در نزد انسان زیبا جلوه می دهد و خوبی ها را زشت می نمایاند.هنگامی که انسان مرتکب آن شد و به عواقب آن گرفتار گشت،آن گاه پرده ها کنار می رود و راه بازگشتی هم باقی نمی ماند.

امام امیرمؤمنان (طبق نقل غررالحکم ) در کلام کوتاهی می فرماید:

«النَّفْسُ الأَمّارَهُ الْمُسَوِّلَهُ تَتَمَلَّقُ تَمَلُّقَ الْمُنافِقِ وَ تَتَصَنَّعُ بِشَیْمَهِ الصِّدیقِ الْمُوافِقِ حَتّی إذا خَدَعَتْ وَ تَمَکَّنَتْ تَسَلَّطَتْ تَسَلُّطَ الْعَدوِّ وَ تَحَکَّمَتْ تَحَکُّمَ الْعُتُوِّ فَأوْرَدَتْ مَوارِدَ السَّوْءِ؛ نفس اماره فریبکار همچون منافقان به انسان تملّق می گوید و در چهره دوستِ موافقی بروز می کند تا زمانی که انسان را فریب دهد و بر او همچون دشمن خطرناکی مسلط گردد و بر او حاکم شود و او را به انواع گناهان بکشاند».(1)

به همین دلیل دستور داده اند کاملاً مراقب نفس خویش باشید مبادا گرفتار فریبکاری های این فریبکارِ خطرناک شوید.امیرمؤمنان علی علیه السلام در سخن دیگری مطابق نقل غررالحکم می فرماید:

«إنَّ هذَه النَّفْسِ لَأمّارَهٌ بِالسُّوءِ فَمَنْ أهْمَلَها جَمَحَتْ بِهِ إلَی الْمَآثِمِ؛ این نفس پیوسته انسان را به بدی ها دعوت می کند کسی که آن را نادیده بگیرد او را به انواع گناهان می کشاند».(2)

نفس اماره در واقع مهم ترین ابزار شیطان است و اگر انسان از شر آن رهایی یابد از شر شیطان هم رهایی خواهد یافت.

2-اهمیّت کشور مصر

مصر یکی از قدیمی ترین کانون های تمدن بشری است و

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2690


1- غررالحکم، ح 4683.
2- غررالحکم، ح 4779

جزء گهواره های تمدن محسوب می شود.آثار تاریخی مهمی که در آن سرزمین قرار دارد و حتی با وسایل امروز ایجاد آنها بسیار مشکل می نماید،گویای این حقیقت است که سرزمین مصر از قدیم الایّام جزو پیشرفته ترین کشورهای جهان بوده است.

اسناد و مدارک تاریخی نشان می دهد مصر حتی ده قرن پیش از میلاد مسیح، کشوری بالنده و پیشرفته بوده است؛مدارس بزرگ،کتابخانه ها و مراکز تحقیقاتی در مصر وجود داشته و تمدن مصر و یونان در قدیم به هم گره خورده و دانش های این دو سرزمین با یکدیگر مبادله شده است.

از نعمت های بزرگی که خداوند به این کشور باستانی داده رود عظیم نیل است که آن را کشوری آباد و پربار ساخته که اگر این رود عظیم را از آن کشور بگیرند بخش های عظیمی از آن به صورت بیابانی لم یزرع در خواهد آمد.

این کشور در سال بیستم هجرت در عصر خلیفه دوم به تصرف مسلمانان در آمد و از شگفتی های تاریخ اینکه عمر مانع از دخول لشکر اسلام به مصر بود؛ ولی عمرو بن عاص لشکری فراهم کرد و خودسرانه به سوی مصر حرکت نمود.

این خبر به عمر رسید.او از این می ترسید که اگر لشکر اسلام وارد شود رومیان و مصریان دست به دست هم دهند و آنها را در هم بکوبند،لذا نامه ای نوشته و به وسیله«عقبه بن عامر»به سوی او فرستاد.عقبه هنگامی به عمرو بن عاص رسید که وی نزدیک مصر بود.او وقت ملاقات به عقبه نداد و نامه را دریافت نکرد تا وارد یکی از شهرهای ساحلی مصر شد.آن گاه به عقبه گفت:نامه را بیاور.او نامه را به دست عمرو داد.عمر نوشته بود اگر داخل مصر

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2691

نشده ای فوراً برگرد.عمرو به سربازانش گفت:آیا اینجا که ما هستیم مصر است یا بیرون مصر؟ گفتند:داخل مصر شده ایم.گفت:دستور خلیفه این بوده است که اگر داخل مصر نشده ایم برگردیم،بنابراین این شرط حاصل نشده است و باید به پیشروی ادامه دهیم؛ولی عمرو عاص در فتح مصر با مشکل روبه رو شد و از ترس شکست نامه ای برای عمر نوشت و تقاضای کمک کرد.خلیفه دوم چند نفر از مردان دلاور اسلام را با دوازده هزار نفر به یاری او فرستاد سرانجام مصر فتح شد و مصریان با اشتیاق اسلام را پذیرفتند و بسیاری از علمای اسلام در فنون مختلف پرورش یافته این سرزمین بوده اند و مدارس اسلامی یکی پس از دیگری باشکوه تمام در این کشور سر برافراشتند.

از امتیازات مصر این است که محبّان اهل بیت و عاشقان مکتب علوی در آنجا فراوانند و حتی اهل سنّت مصر به آنها عشق می ورزند و زیارت«رأس الحسین» و بارگاه و مدفن منسوب به حضرت زینب در آنجا زیارتگاه عمومی مردم آن سرزمین است.

اگر دست سیاست بگذارد آنها می توانند وسیله خوبی برای ایجاد وحدت مذاهب اسلامی باشند؛فتوای معروف«شیخ شلتوت»که پیروی از فقه امامیّه را هم ردیف پیروی از مذاهب چهارگانه اهل سنّت قرار داده گواه بر این مدعاست.

به هر حال به سبب اهمّیّتی که این سرزمین داشت،امیرالمؤمنین علی علیه السلام قوی ترین و آگاه ترین یاران خود را که مالک اشتر بود برای زمامداری آنجا برگزید و عهدنامه مورد بحث را که شامل دقیق ترین دستورات کشورداری است نوشت و در اختیار او قرار داد.

***

بخش دوم
شرح و تفسیر: حقوق همه شهروندان را محترم بشمار

حقوق همه شهروندان را محترم بشمار

امام علیه السلام به دنبال وصایای پر معنا و جامعی

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2692

که به طور کلی در بخش نخستین این عهدنامه بیان فرمود،روی سخن را به مالک کرده و انگشت روی نقاط خاص می گذارد.نخست می فرماید:«ای مالک! بدان من تو را به سوی بلادی فرستادم که پیش از تو دولت های عادل و ستمگری بر آن حکومت داشتند و مردم به کارهای تو همان گونه نظر می کنند که تو در امور زمامداران پیش از خود نظر می کردی و همان را درباره تو خواهند گفت که تو درباره آنها می گفتی»؛ (ثُمَّ اعْلَمْ یَا مَالِکُ،أَنِّی قَدْ وَجَّهْتُکَ إِلَی بِلَادٍ قَدْ جَرَتْ عَلَیْهَا دُوَلٌ قَبْلَکَ،مِنْ عَدْلٍ وَ جَوْرٍ،وَ أَنَّ النَّاسَ یَنْظُرُونَ مِنْ أُمُورِکَ فِی مِثْلِ مَا کُنْتَ تَنْظُرُ فِیهِ مِنْ أُمُورِ الْوُلَاهِ قَبْلَکَ،وَ یَقُولُونَ فِیکَ مَا کُنْتَ تَقُولُ فِیهِمْ).

سپس می افزاید:«و (بدان) افراد صالح را به آنچه خداوند بر زبان بندگانش جاری می سازد می توان شناخت»؛ (وَ إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اللّهُ لَهُمْ عَلَی أَلْسُنِ عِبَادِهِ).

امام علیه السلام در این بخش از سخنان خود از باب مقدّمه به وضع کشور مصر-که به یقین منحصر به آن کشور نیست-اشاره می کند که پیش از تو حکومت های عدل و جوری داشت؛حکومت عدل؛مانند حکومت دوران حضرت یوسف بر مصر بود و حکومت جور حکومت بسیاری از فراعنه از جمله فرعون معاصر حضرت موسی بن عمران بود.

سپس به این مطلب مهم اشاره می فرماید:که معیار سنجش حکومت ها از نظر عدل و جور،افکار عمومی توده مردم است،همان چیزی که امروز در تمام دنیا از آن سخن گفته می شود،هرچند در عمل غالباً به فراموشی سپرده خواهد شد ولی در آن روز که امام علیه السلام این سخن را بیان فرمود کمتر کسی اعتقاد به چنین سخنی داشت و

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2693

تصور مردم بر این بود که حکومت بدون استبداد امکان پذیر نیست و استبداد همواره آمیخته با ظلم و ستم است.

در بعضی از تعبیرات دانشمندان آمده است:«ألْسِنَهُ الْخَلْقِ أقْلامُ الْحَقِّ»یا «ألْسِنَهُ الرَّعِیَهِ أقْلامُ الْحَقِّ إلَی الْمُلُوکِ»که مفهوم هر دو یکی است و آن اینکه زبان توده های مردم قلم حق است که نامه های خود را با آن برای زمامداران می نویسد یا خداوند بدین وسیله با آنها مکاتبه می کند و در هر حال هدف این است که قضاوت عمومی و هوش جمعی معیار بسیار خوبی برای سنجش ارزش حکومت هاست.

البته گاه می شود که حکومت ها از طریق تبلیغات دروغین و ریاکاری افکار مردم را می دزدند یا آنها را شستشوی مغزی می دهند.در این گونه موارد قضاوت عمومی بیمار می شود و اثر مطلوب خود را از دست می دهد.

به هر حال شایسته است زمامداران کنونی مسلمانان جمله «إنَّما یُسْتَدلُ عَلَی الصّالِحینَ بِما یُجْرِی اللّهُ لَهُمْ عَلی ألْسُنِ عِبادِهِ» را با آب زر بنویسند و در برابر دیدگان خود نصب کنند و همه روزه آن را بخوانند و به دل بسپارند و برای رسیدن به این مطلب باید متملّقان را از اطراف خود دور سازند و تنها به گواهی اطرافیان قناعت نکنند،بلکه از طریق تماس مستقیم با مردم قضاوت افکار عمومی را دریابند.

در تواریخ آمده است بعضی از زمامداران پیشین که مایل بودند عدالت را اجرا کنند،گاه شبانه لباس مبدل می پوشیدند و تنها در محلات مختلف شهر مخصوصاً مناطق محروم گردش می کردند و اوضاع را دقیقا با حذف تماس واسطه ها بررسی می نمودند.

آن گاه امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه،شش دستور مهم به مالک می دهد:

در آغاز می فرماید:«بنابراین باید

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2694

محبوب ترین ذخایر نزد تو ذخیره عمل صالح باشد»؛ (فَلْیَکُنْ أَحَبَّ الذَّخَائِرِ إِلَیْکَ ذَخِیرَهُ الْعَمَلِ الصَّالِحِ).

قرآن مجید می فرماید: «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً» ؛پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد،باید کاری شایسته انجام دهد».(1)

در جای دیگر می فرماید: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ» ؛ سخنان پاکیزه به سوی او صعود می کند و عمل صالح را بالا می برد (و قبول می کند و پاداش شایسته می دهد).(2)

به تفسیر دیگر عمل صالح سخنان پاکیزه را بالا می برد و اعتقادات را راسخ می سازد. در سوره عصر می خوانیم: ««إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ* إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» ؛که انسان ها همه در زیانند؛مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند،و یکدیگر را به (ادای) حق سفارش کرده و یکدیگر را به استقامت و شکیبایی توصیه نموده اند».(3)

در دومین و سومین دستور می فرماید:«زمام هوا و هوس خود را در دست گیر و نسبت به آنچه بر تو حلال نیست بخیل باش،زیرا بخل به خویشتن،راه انصاف را در آنچه محبوب و مکروه است به تو نشان می دهد»؛ (فَامْلِکْ هَوَاکَ، وَ شُحَّ(4) بِنَفْسِکَ عَمَّا لَا یَحِلُّ لَکَ،فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الْإِنْصَافُ مِنْهَا فِیمَا أَحَبَّتْ أَوْ کَرِهَتْ).

مالکیّت هوای نفس که امام علیه السلام بر آن تأکید فرموده،آن است که به هنگام هیجان شهوات،انسان بتواند خود را کنترل کند و به عکس اگر هوای نفس،مالک فکر و عقل و نیروی انسان شود او را به هر پرتگاهی می کشاند.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم

«احْذَرُوا أَهْوَاءَکُمْ کَمَا تَحْذَرُونَ أَعْدَاءَکُمْ فَلَیْسَ شَیْءٌ أَعْدَی لِلرِّجَالِ مِنِ اتِّبَاعِ أَهْوَائِهِمْ وَ حَصَائِدِ أَلْسِنَتِهِمْ؛ از هوای نفس بترسید همان گونه که

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2695


1- کهف، آیه 110.
2- فاطر، آیه 10.
3- عصر، آیه 3 و 4
4- «شح» در اصل به معنای بخل توأم با حرص است که به صورت عادت درآید و این هر دو از رذایل مهم اخلاقی است بعضی از مفسران قرآن گفته اند «ش » از بخل شدیدتر است. استفاده از این واژه در کلام امام علی اشاره به این است که شدیدا از آنچه بر تو حرام است بپرهیز و خویشتن را از آن باز دار همچون بخیلی که مردم را از اموال و ثروت خود باز می دارد.

از دشمنان بیم دارید،چرا که چیزی دشمن تر از پیروی هوای نفس و آنچه«بی حساب»بر زبان انسان جاری می شود نیست».(1)

در حدیث دیگری در غررالحکم از امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است:

«أمْلِکُوا أنْفُسَکُمْ بِدَوامِ جِهادِها؛ از طریق جهاد مداوم در برابر خواسته های نفس مالک نفس خویش شوید»(2)

بخل به خویشتن در برابر آنچه حرام است مفهومی جز این ندارد که انسان همچون بخیل که حاضر نیست درهم و دیناری از اموال خود را به کسی بدهد در برابر محرمات ایستادگی کند.نتیجه این کار آن است که راه انصاف را در همه حال می پوید؛خواه در اموری که مورد علاقه اوست یا اموری که مورد علاقه او نیست.

سپس امام علیه السلام در چهارمین دستور به مسأله بسیار مهمی اشاره می کند که از سماحت و عظمت قوانین اسلامی پرده برمی دارد و چیزی را که در آن روز در دنیا مطرح نبود عنوان می کند و می فرماید:«و قلب خویش را کانون رحمت و محبّت و لطف به رعیّت قرار ده»؛ (وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَهَ لِلرَّعِیَّهِ وَ الْمَحَبَّهَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ).

می دانیم«اشعر»از ریشه«شعار»است و شعار در اصل به لباس زیرین انسان گفته می شود که با تن او مستقیماً در تماس است.انتخاب این تعبیر از سوی امام علیه السلام اشاره به این است که باید قلب تو مستقیماً با رحمت و محبّت و لطف نسبت به رعایا در تماس باشد.

ممکن است تفاوت رحمت و محبّت و لطف در این باشد که رحمت مرتبه نخستین دوستی و خوش رفتاری است و محبّت درجه بالاتر و لطف آخرین درجه است.نیز شاید تفاوت این مراتب نسبت به موقعیت رعایا باشد؛بعضی استحقاق رحمت دارند و بعضی که سودمندتر

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2696


1- اصول کافی، ج 2، ص 335، ح 1.
2- غررالحکم، ح 4898

و مفیدترند شایسته محبّت و آنهایی که خدمت و تلاششان از همه بیشتر است سزاوار لطف اند.

در روایتی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«لَا تَصْلُحُ الْإِمَامَهُ إِلَّا لِرَجُلٍ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ؛ پیشوایی و زمامداری شایسته کسی است که این سه صفت را داشته باشد».نخستین صفت ورع و تقوایی است که مانع گناه شود و دومین صفت حلم و بردباری که مانع غضب گردد سپس حضرت سومین صفت را چنین بیان می کند:

«وَحُسْنُ الْوِلَایَهِ عَلَی مَنْ یَلِی حَتَّی یَکُونَ لَهُمْ کَالْوَالِدِ الرَّحِیمِ؛ چنان نسبت به رعایا نیکی کند که همچون پدری مهربان باشد».(1)

در ششمین دستور که در واقع تأکیدی است بر آنچه در دستور چهارم بیان شد می فرماید:«و در مورد آنان همچون درنده ای مباش که خوردنشان را غنیمت شماری،زیرا آنها دو گروهند یا برادر دینی تواند و یا انسان هایی که در آفرینش شبیه تو هستند (در هر حال باید حقوق آنها را محترم بشماری)»؛ (وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً(2) تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ،فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ:إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ،وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ).

بی شک پایه حکومت صحیح،مقتدر و عادلانه،بر قلوب و دل های مردم است نه بر شمشیرها و نیزه ها.آنها که بر دل ها حکومت دارند کشورشان امن و امان است و آنها که بر شمشیر تکیه می کنند دائما در خطرند.

امام علیه السلام برای اینکه مالک را به حکومت بر دل ها تشویق کند دستور رحمت و محبّت و لطف را درباره رعایا صادر می کند.سپس به بیان نقطه مقابل آن می پردازد و آن اینکه حاکم همچون حیوان درنده ای باشد که خوردن حق رعایا را غنیمت بشمارد آن گاه بهترین دلیل را برای دستور خود بر می گزیند و آن

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2697


1- کافی، ج 1، ص 407، ح 8
2- «ضاریا» به معنای درنده است از ریشه «ضرو» بر وزن «ضرب» در اصل به معنای حمله شدید به کسی با چیزی است، از این رو در حمله گوسفندان به زراعت نیز به کار میرود.

اینکه رعایا در حکومت اسلامی از دو حالت خارج نیستند:اکثریت مسلمانند و می دانیم اسلام هر مسلمانی را برادر مسلمان می داند و یا اقلیتی هستند که با مسلمین زندگی مسالمت آمیز دارند و آنها انسانند و انسان نسبت به انسان باید نهایت محبّت را داشته باشد. این گفتار در واقع خط بطلانی است بر تبلیغات مسموم دشمنان اسلام که می گویند:مسلمانان حق حیات برای غیر خود قائل نیستند و معتقدند همه را باید از دم شمشیر گذراند و یا اینکه اسلام اصرار دارد دیگران را به اجبار وارد این دین کند.آری این گفتار نشان می دهد تمام انسان ها و پیروان همه مذاهب می توانند با مسلمانان زندگی مسالمت آمیز داشته باشند و در داخل کشورهای اسلامی در سایه قوانین اسلام،جان و مال و ناموس و آبرویشان محفوظ باشد.بر خلاف آنچه در دنیای امروز دیده می شود که حتی اختلاف رنگِ پوست در داخل کشور ظاهرا پیشرفته ای مانند آمریکا مایه تبعیض های وحشتناکی است و بر خلاف نمایش های سیاسی در این زمینه سفیدپوستان آنجا غالباً از سیاه پوستان متنفرند،مراکز اجتماعی آنها از هم جداست و در بسیاری از مسائل اجتماعی حاضر به همکاری با یکدیگر نیستند.

آن گاه امام علیه السلام در پنجمین دستور که از مهم ترین دستورات مدیریت و مردم داری است،می فرماید:«(و بدان) از مردم لغزش ها و خطاها سر می زند و مشکلاتی به آنها دست می دهد (که آنها را از انجام وظیفه باز می دارد) و به دست آنان از روی عمد یا خطا،کارهای (خلافی) ظاهر می شود (در این گونه موارد) از عفو و گذشت خود آن قدر به آنها عطا کن که دوست داری و خوشنود می شوی خداوند از عفوش به تو عطا کند»؛ (یَفْرُطُ(1) مِنْهُمُ الزَّلَلُ(2) ،وَ تَعْرِضُ لَهُمُ

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2698


1- «یفرط» از ریشه «فرط» بر وزن «شرط» به معنای عجله و شتاب کردن در انجام کاری است. این واژه در مورد کسی که برای انجام کاری سبقت می گیرد نیز به کار می رود.
2- «زلل» و «زله» بر وزن «غله» به معنای خطا و لغزش است.

الْعِلَلُ،وَ یُؤْتَی عَلَی أَیْدِیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ،فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلِ الَّذِی تُحِبُّ وَ تَرْضَی أَنْ یُعْطِیَکَ اللّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ).

بدیهی است هیچ انسانی (جز معصومان علیهم السلام) نیست که خطایی از او سر نزند. کوچک و بزرگ،دانشمند و جاهل هر یک به تناسب حال خود گرفتار لغزش هایی می شوند و هیچ کس نمی تواند دعوی بی گناهی کند حتی در حالات بعضی از انبیای الهی گاهی ترک اولی دیده می شود که اگر چه گناه نیست اما شایسته مقام آنها نیز نیست و به گفته شاعر:

آنجا که برق عصیان بر آدم صفی زد ما را چگونه زیبد دعوی بی گناهی؟!

همچنین گاه انسان بر اثر ناراحتی هایی جسمانی و روحانی،شکست در زندگی،از دست رفتن عزیزان و امثال اینها حالت عادی خود را از دست می دهد و در این حال گرفتار لغزش هایی می شود.

امام علیه السلام به مالک اشتر که می خواهد بر گروهی عظیم از مردم یعنی ساکنان مصر حکومت کند عفو از خطاها را (تا آنجا که میسر است و راه دارد) دستور می دهد و برای اینکه انگیزه این کار در وجود او تقویت شود وی را به خطاهایش در پیشگاه پروردگار توجّه داده،می فرماید:آیا مایل نیستی خدا از خطاهای تو بگذرد،پس تو هم از خطاهای رعایای خود بگذر و بر آنان سخت نگیر.البته تا جایی که عفو و بخشش موجب بی نظمی و تضییع حقوق مظلومان نگردد.

هنگامی که داستان افک به وسیله منافقان در میان مسلمانان منتشر شد و گروهی از آنان همسر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را متهم به انحراف از جادّه عفّت کردند، عده ای از مؤمنان نیز آگاهانه یا ناآگاهانه

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2699

در مسیر این شایعه سازی قرار گرفتند.

آیاتی از قرآن نازل شد و شدیداً با این کار برخورد کرد،آن چنان که بعضی از مسلمانان تصمیم گرفتند رابطه خود را با شایعه پراکنان به طور کلی قطع کنند و آنها را از کمک های مادّی خود محروم سازند.آیه نازل شد: ««وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَهِ أَنْ یُؤْتُوا أُولِی الْقُرْبی وَ الْمَساکِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» ؛آنها که از میان شما دارای برتری (مالی) و وسعت زندگی هستند نباید سوگند یاد کنند که از انفاق کردن به نزدیکان و مستمندان و مهاجران در راه خدا (که گرفتار محرومیّت هستند) دریغ نمایند،آنها باید عفو کنند و چشم بپوشند،آیا دوست ندارید خداوند شما را بیامرزد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است (شما هم بخشنده و مهربان باشید).(1)

فرق میان عفو و صفح،این است که عفو کردن به معنای صرف نظر نمودن از کیفر خطاست؛ولی صفح (در این گونه موارد) آن است که به کلی خطا را از ذهن خود بشوید و به فراموشی بسپارد.

جمله «یُؤْتَی عَلَی أَیْدِیهِمْ» به این معنا نیست که باید دست خطاکاران را گرفت و هدایت کرد،آن گونه که بعضی از شارحان گفته اند،بلکه به این معناست که کارهای خطا بر دست آنها جاری می شود.

آن گاه برای توضیح و تأکید بیشتر می فرماید:«زیرا تو فوق آنها هستی و پیشوایت فوق توست و خداوند فوق کسی است که تو را زمامدار آنها قرار داده و تدبیر امور آنها را از تو خواسته و به وسیله آنان تو را آزمایش می کند»؛ (فَإِنَّکَ فَوْقَهُمْ،وَ وَالِی الْأَمْرِ عَلَیْکَ فَوْقَکَ،وَ

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2700


1- نور، آیه 22.

اللّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاکَ! وَ قَدِ اسْتَکْفَاکَ أَمْرَهُمْ، وَ ابْتَلَاکَ بِهِمْ).

امام علیه السلام این نکته را یادآور می شود که هر کس بر گروهی حکومت می کند در حدّ خود تحت حکومت دیگری قرار دارد؛اگر تو بر مصر حکومت خواهی کرد توجّه داشته باش من هم حاکم بر تو و مراقب اعمالت هستم و اگر من بر تو حکومت می کنم باید مراقب باشم که خداوند حاکم بر ماست و به یقین توجّه به این امر سبب می شود که انسان تا می تواند از عفو و گذشت و محبّت بهره گیرد تا بتواند در انتظار عفو حاکم بر خود و بالاتر از آن در انتظار عفو الهی باشد.

***

بخش سوم
شرح و تفسیر: هرگز مغرور مباش!

هرگز مغرور مباش!

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به هفت توصیه مهم دیگر می پردازد.

نخست می فرماید:«هرگز خود را در مقام نبرد با خدا قرار نده،زیرا تاب کیفر او را نداری و از عفو و رحمت او بی نیاز نیستی»؛ (وَ لَا تَنْصِبَنَّ نَفْسَکَ،لِحَرْبِ اللّهِ فَإِنَّهُ لَا یَدَ لَکَ بِنِقْمَتِهِ،وَ لَا غِنَی بِکَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ).

منظور از جنگ با خدا-آن گونه که بسیاری از شارحان نهج البلاغه استنباط کرده اند-همان ظلم و ستم بر بندگانش و تضییع حقوق آنهاست نه هرگونه معصیت و گناه.درست است که همه گناهان زشت و ناپسندند؛ولی تعبیر به «حرب اللّه»چیزی بیشتر از آن را می طلبد.

شاهد این سخن حدیثی است که امام صادق علیه السلام از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:

«لَقَدْ أَسْرَی رَبِّی بِی فَأَوْحَی إِلَیَّ مِنْ وَرَاءِ الْحِجَابِ مَا أَوْحَی وَ شَافَهَنِی إِلَی أَنْ قَالَ لِی یَا مُحَمَّدُ مَنْ أَذَلَّ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَنِی بِالْمُحَارَبَهِ

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2701

وَ مَنْ حَارَبَنِی حَارَبْتُهُ؛ هنگامی که پروردگارم مرا به معراج برد از پشت حجاب های (معنوی) به من آنچه را که می بایست وحی کرد و در حضور نیز (آنچه باید بگوید) فرمود(1) تا آنجا که به من گفت:ای محمد کسی که ولیّ مرا خوار و ذلیل دارد در مقام جنگ با من بر آمده است و کسی که با من به محاربه برخیزد با او محاربه می کنم (و او را در هم می شکنم)».(2)

امام علیه السلام دلیل عدم جنگ با خدا را در این عبارت دو چیز گرفته است یکی نیاز به عفو و رحمت خدا و دیگری پرهیز از عقوبت و عذاب الهی.

در دومین و سومین توصیه می فرماید:«و هرگز از عفو و بخششی که نموده ای پشیمان نباش و از کیفری که داده ای به خود مبال و شادی نکن»؛ (وَ لَا تَنْدَمَنَّ عَلَی عَفْوٍ،وَ لَا تَبْجَحَنَّ(3) بِعُقُوبَهٍ).

این سخن اشاره به این است که تا می توانی جانب عفو را بگیر و کمتر مجازات کن،زیرا اگر اثر کیفر در کوتاه مدّت باشد اثر عفو در دراز مدّت خواهد بود.

البته این حکمی است که در مورد غالب مردم صادق است؛ولی در برابر اقلیتی که عفو در آنها نتیجه معکوس دارد و بر ترس و ضعف عفو کننده حمل می شود،باید شدّت عمل به خرج داد.

در چهارمین توصیه می افزاید:«هرگز به هنگامی که خشمگین می شوی و راه چاره ای برای آن می یابی به انجام اقدام خشن شتاب مکن (و تصمیم ناگهانی مگیر)»؛ (وَ لَا تُسْرِعَنَّ إِلَی بَادِرَهٍ(4) وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَهً(5)). به یقین هنگامی که انسان از خشم برافروخته می شود اعتدال فکری خود را از دست می دهد و بارها آزموده ایم که هر تصمیمی در آن حال

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2702


1- مشابه این تعبیر در قرآن مجید آمده است: «وما کان لیبشر أن یکلمه الله إلأ وحیا أو من ورای حجاب او یرسل رسولا (شوری، آیه 51) پیام الهی گاه مستقیما بر قلب پیغمبر نازل میشد و گاه همچون صدایی که موسی در کوه طور شنید و گاه از طریق فرستادن فرشته وحی که در روایات بالا تنها به قسمت اول و دوم اشاره شده است.
2- کافی، ج 2، ص 353، ح 10,
3- «تبجح» از ریشه «بجح» بر وزن «وجب» به معنای شادی کردن و افتخار نمودن است.
4- «بادره» حرکات و افعال شتاب زده ای است که از انسان به هنگام خشم و غضب سر میزند. از ریشه «بدور» بر وزن «صدور» به معنای سرعت کردن گرفته شده است.
5- «مندوحه» به معنای وسعت و راه چاره است از ریشه «ح» بر وزن «مدح» به معنای وسعت بخشیدن گرفته شده. این واژه ممکن است اسم مفعول باشد به معنای جایی که آن را وسیع ساخته اند یا اسم مکان به معنای مکان وسیع و گسترده.

گرفتیم بعداً ثابت شده که خطا بوده است.حتی عاقل ترین اشخاص به هنگام خشم و غضب ممکن است به صورت نادان ترین افراد در آیند.و این تعبیری که در میان عوام معروف است که می گویند:هنگامی که عصبانی شدم خون چشمانم را گرفت و چیزی را ندیدم و مرتکب فلان کار شدم در واقع اشاره به همین حالت است.

لذا در حدیثی از امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم:

«الْغَضَبُ یُرْدِی صاحِبَهُ وَیُبْدی مَعایِبَهُ؛ غضب صاحبش را به هلاکت می افکند و عیوبش را آشکار می سازد».(1)

در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است:

«بِئْسَ الْقَرِینُ الْغَضَبُ یُبْدِی الْمَعَائِبَ وَیُدْنِی الشَّرَّ وَیُبَاعِدُ الْخَیْرَ؛ غضب بد همنشینی است عیوب انسان را آشکار می سازد شر را نزدیک و خیر را دور می کند».(2)

این نکته هنگامی روشن تر می شود که گاه افرادی یک طرفه می آیند و نزد امرا سخنی می گویند.اگر آنها در همان حال تصمیم بگیرند پشیمان خواهند شد.باید حوصله کنند و سخنان طرف مقابل را هم بشنوند و چه بسا پس از تحقیق،مطلب دگرگون شود.

بنابراین باید مطابق ضرب المثل معروف عمل کرد:به هنگام غضب نه تصمیم نه کیفر و نه دستور.

در پنجمین توصیه او را از مسأله غرور و خودکامگی شدیداً نهی می کند، و می فرماید:«و هرگز مگو من امیرم؛امر می کنم و از من اطاعت می شود که این موجب دخول فساد در دل و ضعف و خرابی دین و نزدیک شدن دگرگونی ها (در قدرت تو) است»؛ (وَ لَا تَقُولَنَّ:إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ،فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ(3) فِی الْقَلْبِ،وَ مَنْهَکَهٌ(4) لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ(5)).

بی شک یکی از آفات خطرناک حکومت و زمامداری،غرور و خودبزرگ بینی و استبداد است و همان گونه که امام علیه السلام فرموده سه پیامد خطرناک دارد.نخست اینکه فکر انسان را فاسد

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2703


1- غررالحکم، ح 6892
2- غررالحکم، ح 6893
3- «إدغال» از ریشه «دغل» بر وزن «عقل» به معنای داخل شدن در جایی به صورت مخفیانه است. از آنجا که فاسدان و مفسدان معمولا به این صورت وارد می شوند، مفهوم فساد نیز غالبا در آن وجود دارد. و «دل» بر وزن «قمر» به معنای فساد و گاه به معنای شخص مفسد می آید و در عبارت بالا نیز معنای فساد مندرج است.
4- «منهکه» از ریشه «نهک» بر وزن «مدح» به معنای خسته کردن و ضعیف نمودن گرفته شده و منهکه به ضعف و ناتوانی یا اسباب ضعف و ناتوانی اطلاق می شود.
5- «غیر» به معنای حوادث دگرگون کننده است، جمع «غیره» بر وزن «غیبه»

می کند و حقایق را آن گونه که هست نمی بیند و تصمیمات نابخردانه و غیر عادلانه می گیرد.دیگر اینکه انسان را گرفتار انواع معاصی و گناهان و ظلم و ستم می سازد و دین او را تضعیف می کند.سوم اینکه چنین حالتی سبب تغییرات و دگرگونی ها در رابطه حکومت با مردم می شود.

بسیاری از شورش های عمومی در طول تاریخ از همین جا سرچشمه گرفته است.

به عکس اگر زمامدار متواضع باشد و باد غرور از سر بیرون کند،هم درست می اندیشد،هم آلوده گناه و ضعف دین نمی شود،و هم رابطه صمیمانه با مردم خواهد داشت،همان رابطه ای که پایه های حکومت را قدرت می بخشد.

امام علیه السلام در کلمات قصارش در غررالحکم تعبیرات تکان دهنده ای درباره سرنوشت شوم مغروران بیان کرده است.در جایی می فرماید:

«طُوبی لِمَنْ لَمْ تَقْتُلُهُ قاتِلاتُ الْغُرورِ؛ خوشا به حال کسی که عوامل نابود کننده غرور وی را به قتل نرسانده است».(1) در جای دیگر می فرماید:

«سُکْرُ الْغَفْلَهِ وَالْغُرُورِ أبْعَدُ إفاقَهً مِنْ سُکْرِ الْخُمُورِ؛ انسان از مستی غفلت و غرور بسیار دیرتر از مستی شراب هوشیار می شود».(2)

آری مستی شراب ممکن است یک روز یا یک شب باشد؛اما مستی غرور شاید پنجاه سال ادامه پیدا کند.

امام علیه السلام در اواخر خطبه دوم نهج البلاغه با اشاره به جمعی از منافقان و گروه هایی که بر ضد حضرتش قیام کرده بودند می فرماید:

«زَرَعُوا الْفُجُورَ وَ سَقَوْهُ الْغُرُورَ وَ حَصَدُوا الثُّبُور؛ آنها بذر فجور پاشیدند و با آب غرور آن را آبیاری کردند و سرانجام بدبختی و هلاکت را درو نمودند».

از آنجا که کار طبیبان آگاه تنها تشخیص و درمان درد نیست،بلکه ارائه طرق درمان نیز از ارکان اصلی برنامه آنهاست،امام علیه السلام این طبیب الهی در

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2704


1- غررالحکم، ح 7175
2- غررالحکم، ح 5750.

ادامه این عهدنامه پس از ذکر آفات غرور به راه درمان آن اشاره کرده می فرماید:«هرگاه بر اثر قدرتی که در اختیار داری کبر و غرور یا عُجب در تو پدید آید،به عظمت قدرت خداوند که فوق توست و بر اموری نسبت به تو قادر است که تو درباره خویشتن قدرت آن را نداری نظر بیافکن،زیرا این نگاه تو را از آن سرکشی پایین می آورد و از شدّت و تندی تو می کاهد و آنچه از نیروی عقلت از دست رفته به تو باز می گرداند»؛ (وَ إِذَا أَحْدَثَ لَکَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِکَ أُبَّهَهً(1) أَوْ مَخِیلَهً(2) ،فَانْظُرْ إِلَی عِظَمِ مُلْکِ اللّهِ فَوْقَکَ،وَ قُدْرَتِهِ مِنْکَ عَلَی مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِکَ،فَإِنَّ ذَلِکَ یُطَامِنُ(3) إِلَیْکَ مِنْ طِمَاحِکَ(4) وَ یَکُفُّ عَنْکَ مِنْ غَرْبِکَ(5) وَ یَفِیءُ إِلَیْکَ بِمَا عَزَبَ(6) عَنْکَ مِنْ عَقْلِکَ).

امام علیه السلام در عبارات بسیار پر معنای خود،نگاه به عظمت ملک خداوند و قدرت وسیع او را،سرچشمه سه اثر برای مغروران به قدرت می شمارد:آنها را از مرکب غرور پیاده می کند،از شدّت عمل آنها می کاهد و عقل از دست رفته به سبب غفلت ناشی از غرور را به آنها باز می گرداند.

آری قوی ترین انسان ها در برابر بسیاری از حوادث که به امر خدا انجام می گیرد همچون پر کاهی در برابر طوفان عظیمی هستند.بسیار شنیده ایم که حاکمان زورگو با یک ایست مختصر قلبی همه چیزشان پایان گرفته است و می دانیم این عارضه بر اثر گرفتن مویرگ های قلب به وسیله قطعه کوچکی از خون لخته شده است.یا از طریق سرطان که چیزی جز طغیان یک سلول ضعیف نیست یا به واسطه یک میکروب یا ویروسی که با چشم دیده نمی شود از پای در آمده اند.گاه زلزله ای تمام قصرهای

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2705


1- «ابهه» به معنای عظمت و گاه به معنای کبر و غرور آمده و در جمله بالا همین معنا مراد است.
2- «مخیله» به معنای عجب و خودپسندی است.
3- «یطامن» از ریشه «طمأنه» بر وزن «گردنه» به معنای فرو نشاندن و آرام کردن و پایین آوردن گرفته شده است.
4- «طماح» به معنای سرکشی است.
5- «غرب» به معنای شدت و تندی است.
6- «عزب» به معنای غایب شدن است.

آنها را ویران کرده و تندبادی همه چیز را در هم کوبیده و سیلابی همه را با خود برده است.اینها همه اشارات کوچکی است از قدرت بی پایان پروردگار.اگر انسان به این امور بیندیشد،در هر مقامی باشد گرفتار غرور نمی شود.

تاریخ،حکومتی بالاتر از حکومت سلیمان به خاطر ندارد.قرآن می گوید هنگامی که زمان مرگ سلیمان نبی فرا رسید اجل به او مهلت نداد که از حالت ایستاده بر زمین بنشیند،بلکه در همان حال که بر عصایش تکیه کرده بود با تمام آنچه در اختیار داشت وداع گفت و هیچ کس از مرگش باخبر نشد مگر آن زمان که موریانه عصایش را جوید و تعادل او بر هم خورد و بر زمین افتاد.

امام علیه السلام در هفتمین توصیه در تأکید بر مطالبی که در بالا آمد برای فرو نشاندن غرور مغروران و کبر متکبّران از طریق تهدید به کیفر الهی وارد می شود و می فرماید:«از دعوی همتایی با خداوند در عظمتش برحذر باش و از تشبه به او در جبروتش خود را برکنار دار،زیرا خداوند هر جباری را ذلیل و هر فرد خودپسند متکبّری را خوار می دارد»؛ (إِیَّاکَ وَ مُسَامَاهَ(1) اللّهِ فِی عَظَمَتِهِ،وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فِی جَبَرُوتِهِ،فَإِنَّ اللّهَ یُذِلُّ کُلَّ جَبَّارٍ،وَ یُهِینُ کُلَّ مُخْتَالٍ(2)).

در واقع کسانی که از باد کبر و غرور سرمستند عملاً دعوی همتایی با خدا را دارند در حالی که ذرّه ناچیزی دربرابر اقیانوس عظمت او هستند.کیفر این گونه بلندپروازیِ بی معنا همان است که خداوند آنها را به ذلت و خواری بکشاند و اگر متکبّران و مغروران توجّه به پایان کار خویش کنند از مرکب غرور و کبر پایین خواهند آمد.

در این زمینه احادیث پرمعنایی از پیغمبر

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2706


1- «مساماه» به معنای برتری جویی و مقابله کردن است.
2- «مختال» به معنای متکبر مغرور است از ریشه «خیلاء» بر وزن «جهلاء» به معنای تخیلاتی است که انسان بر اثر آن خود را بزرگ می بیند.

اکرم صلی الله علیه و آله و سایر امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که از آن حضرت درباره

«أَدْنَی الْإِلْحَادِ»؛ (نخستین مرحله کفر) سؤال شد.امام علیه السلام فرمود:

«إِنَّ الْکِبْرَ أَدْنَاهُ؛ تکبّر مرحله نخست آن است».(1)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام آمده است:

«الْکِبْرُ رِدَاءُ اللّهِ فَمَنْ نَازَعَ اللّهَ شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ أَکَبَّهُ اللّهُ فِی النَّارِ؛ بزرگی،ردایی است که تنها بر قامت کبریایی خداوند موزون است کسی که با خداوند در این امر به منازعه برخیزد (و خود را بزرگ ببیند) خداوند او را به صورت در آتش دوزخ می افکند».(2)

البته تمام اینها به علت آثار بسیار منفی فردی و اجتماعی است که دامان شخص مغرور و متکبّر را می گیرد.در روایات متعدّدی وارد شده است که کبر سبب می شود که انسان حق را نادیده بگیرد و طرفداران حق را سرزنش کند و حقوق مردم را پایمال سازد.(3)

این سخن را با حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پایان می دهیم،که فرمود:

«الْکِبْرُ أَنْ تَتْرُکَ الْحَقَّ وَ تَتَجَاوَزَهُ إِلَی غَیْرِهِ وَ تَنْظُرَ إِلَی النَّاسِ وَ لَا تَرَی أَنَّ أَحَداً عِرْضُهُ کَعِرْضِکَ وَ لَا دَمُهُ کَدَمِکَ؛ کبر آن است که حق را ترک گویی و به سراغ باطل روی و به مردم نگاه کنی و آبروی هیچ کس را همچون آبروی خود و خون هیچ کس را دارای ارزش خون خود ندانی».(4)

***

بخش چهارم
شرح و تفسیر: از نفرین مظلومان بترس!

از نفرین مظلومان بترس!

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه،مالک را با تعبیرات محکم و حساب شده ای دعوت به عدالت و رفع هرگونه تبعیض می کند.می فرماید:«انصاف در برابر خداوند و مردم را نسبت به خویشتن

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2707


1- کافی، ج 2، ص 309، ح 1.
2- کافی، ج 2، ح 5.
3- به کافی، ج 2، باب الکبر مراجعه شود.
4- بحارالانوار، ج 74، ص 90، ح 3.

و خاندان خود و کسانی که از رعایا مورد علاقه تواند رعایت کن»؛ (أَنْصِفِ اللّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِکَ،وَ مِنْ خَاصَّهِ أَهْلِکَ،وَ مَنْ لَکَ فِیهِ هَوًی(1) مِنْ رَعِیَّتِکَ).

البته منظور از انصاف در برابر خداوند اطاعت از اوامر و نواهی اوست و انصاف در برابر مردم ترک هرگونه تبعیض و تمایل به افراد مورد نظر است؛ همان چیزی که غالب زمامداران در گذشته و حال گرفتار آن بوده و هستند که وقتی به قدرت می رسند برای دوستان و بستگان و افراد مورد علاقه خود امتیازاتی قائل می شوند که هرگز آن به دیگران نمی دهند.این تبعیض سرچشمه انواع انحرافات و نابسامانی های حکومت هاست.

باید توجّه داشت که«انصاف»از ریشه«نصف»گرفته شده که به نیمه هر چیزی اطلاق می شود و از آن جایی که عدالت سبب می شود انسان حقوق اجتماعی را در میان خود و دیگران عادلانه تقسیم کند،از این جهت به آن انصاف گفته اند.در بیان دیگر انصاف آن است که انسان هرچه برای خود و دوستان و نزدیکان خود می خواهد برای دیگران هم بخواهد و آنچه درباره خود و افراد مورد علاقه اش روا نمی دارد درباره دیگران نیز روا ندارد.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود:

«سَیِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثَهٌ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ حَتَّی لَاتَرْضَی بِشَیْءٍ إِلَّا رَضِیتَ لَهُمْ مِثْلَهُ» برترین اعمال سه چیز است و امام علیه السلام اوّلین آن را رعایت انصاف درباره مردم شمرد و در تفسیر آن می فرماید:باید به گونه ای باشد که هرچه را برای خود می خواهی مانند آن را برای دیگران هم بخواهی».(2)

اما انصاف در مورد خداوند این است که انسان حدّاقل مواهب الهی را عادلانه تقسیم کند؛نیمی را در راه رضای خدا

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2708


1- «هوی» به معنای میل و علاقه است.
2- کافی، ج 2، ص 144، ح 3.

بدهد و نیمی را برای خویشتن نگه دارد.

وقت و فکر و امکانات دیگر خود را نیز به همین گونه تقسیم کند تا دست کم انصاف را رعایت کرده باشد،هرچند به مقام والای ایثار نرسیده باشد.

البته این کار،کار آسانی نیست،زیرا همیشه انسان مایل است کفه خویشتن و نزدیکان خود را سنگین تر از کفه دیگران کند،لذا در خبری از امام صادق علیه السلام می خوانیم که به یکی از یاران خود فرمود:«آیا می خواهی سخت ترین چیزی را که خداوند بر مردم واجب کرده است برای تو بازگو کنم؟ آن گاه امام علیه السلام سه چیز را بر شمرد و آن سه چیز این بود:

«إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِکَ وَ مُوَاسَاتُکَ أَخَاکَ وَ ذِکْرُ اللّهِ فِی کُلِّ مَوْطِن؛ رعایت انصاف درباره مردم نسبت به خویشتن و مواسات با برادران دینی داشتن و در هر حال به یاد خدا بودن».(1)

تفاوت در میان انصاف و مواسات ظاهراً از این جهت است که انصاف در مورد حقوق و مواسات درباره تمام مواهب زندگی است.

آن گاه امام علیه السلام در ادامه این سخن دلیلی برای گفتار خود ذکر می کند که در واقع،مُرکب از صغرا و کبرا و نتیجه است.می فرماید:«زیرا اگر چنین نکنی (و انصاف را رعایت ننمایی) ستم خواهی کرد و کسی که به بندگان خدا ستم کند خداوند پیش از بندگانش دشمن او خواهد بود و کسی که خداوند دشمن او باشد عذرش را نمی پذیرد و در مقام نبرد با خداست تا زمانی که دست از ستم بردارد و توبه کند»؛ (فَإِنَّکَ إِلَّا تَفْعَلْ تَظْلِمْ! وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللّهِ کَانَ اللّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ، وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللّهُ أَدْحَضَ(2) حُجَّتَهُ،وَ کَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّی یَنْزِعَ(3)

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2709


1- کافی، ج 2، ص 145، ح 8.
2- «ادحض» از ریشه «دحض» بر وزن «محض» به معنای باطل شدن است و هنگامی که به باب افعال می رود به معنای ابطال نمودن است. باطل کردن حجت در اینجا به معنای عدم پذیرش عذر است.
3- «ینزع» از ریشه «نزع» بر وزن «نظم» به معنای برکندن و جدا کردن و رها نمودن است. باید توجه داشت که در جمله بالا تناسب ایجاب می کند که «او» به معنای واو باشد. در بعضی از نسخ نهج البلاغه به جای «او» واو نوشته شده است.

أَوْ یَتُوبَ). روشن است ترک انصاف و روی آوردن به انواع تبعیض ها ظلم فاحش و آشکار است و می دانیم خداوند عادل و حکیم دشمن ظالمان و یار مظلومان است.گفتنی است امام علیه السلام بر این معنا تأکید می کند که خداوند به دشمنی و مخاصمت هرکس اقدام کند هیچ عذر و بهانه ای را از او نمی پذیرد و تعبیر به «أَدْحَضَ حُجَّتَهُ» اشاره به همین معناست.ممکن است در گناهان دیگر اعذار غیر موجهی به لطف خدا و از طریق غفاریت او پذیرفته شود؛ولی در مورد ظلم و ستم هیچ عذری پذیرفته نیست و تنها راه نجات از خصومت پروردگار و عقوبت او این است که دست از ظلم بکشد و از گذشته توبه کند و حقوق از دست رفته را به صاحبانش باز گرداند و جبران نماید.

امام علیه السلام در ادامه این سخن کیفر شدید ظالمان را که در نوع خود بی نظیر است شرح می دهد.می فرماید:«(بدان) هیچ چیز در تغییر نعمت های خداوند و تعجیل انتقام و کیفر او از اصرار بر ظلم و ستم سریع تر نیست،زیرا خداوند دعای مظلومان را (بر ضد تو) می شنود و در کمین ستم کاران است»؛ (وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَدْعَی إِلَی تَغْیِیرِ نِعْمَهِ اللّهِ وَ تَعْجِیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَهٍ عَلَی ظُلْمٍ،فَإِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ دَعْوَهَ الْمُضْطَهَدِینَ(1) ،وَ هُوَ لِلظَّالِمِینَ بِالْمِرْصَادِ).

این جمله هشدار کوبنده ای به ظالمان است که بدانند مجازات کیفر آنها تنها حواله به قیامت نمی شود،بلکه در این جهان نیز گرفتار کیفر اعمال خود خواهند شد.آن هم نه در دراز مدت،بلکه در کوتاه مدت.آری آنچه با سرعت باعث تغییر نعمت ها می شود و عذاب الهی را فرا می خواند اقامه بر ظلم و اصرار بر ستم است.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2710


1- «المضطهدین» جمع «مضطهد» به معنای مظلوم و ستم دیده است و از ریشه ضهد» بر وزن «مهدی» به معنای ظلم گرفته شده است.

در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم که فرمود:«هیچ کس بر دیگری ستم نمی کند مگر اینکه خداوند به سبب آن او را کیفر می دهد؛کیفری در جانش یا در مالش».(1)

در کلمات قصار امام علیه السلام در غررالحکم نیز آمده است:

«مَنْ عَمِلَ بِالْجَوْرِ عَجَّلَ اللّهُ هُلْکَه؛ کسی که ستم کند خداوند در هلاکت او تسریع می کند».(2)

همچنین در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که خداوند به یکی از انبیا که در کشور یکی از ستمکاران زندگی می کرد،وحی فرستاد که به سراغ این مرد جبار برو و به او بگو:

«إِنَّنِی لَمْ أَسْتَعْمِلْکَ عَلَی سَفْکِ الدِّمَاءِ وَ اتِّخَاذِ الْأَمْوَالِ وَ إِنَّمَا اسْتَعْمَلْتُکَ لِتَکُفَّ عَنِّی أَصْوَاتَ الْمَظْلُومِینَ فَإِنِّی لَمْ أَدَعْ ظُلَامَتَهُمْ وَ إِنْ کَانُوا کُفَّاراً؛ من این مقام را به تو ندادم که خون بی گناهان را بریزی و اموال مردم را بگیری بلکه این مقام را بدین جهت به تو دادم که صدای ناله مظلومان را بدرگاه من فروبنشانی،زیرا من از ستمی که بر آنها رفته صرف نظر نمی کنم،هرچند کافر باشند».(3)

ابن عباس که بسیاری از علوم خود را از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام گرفته است می گوید:«من از قرآن مجید به خوبی استفاده کردم که ظلم و ستم خانه ها را ویران می کند».سپس به این آیه اشاره کرد: ««فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَهً بِما ظَلَمُوا» ؛این خانه های آنهاست که بسبب ظلم و ستمشان خالی (و ویران) مانده است».(4)

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«أسْرَعُ الْخَیْرُ ثَواباً الْبِرُّ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ وَ أسْرَعُ الشَّرُّ عُقُوبَهً الْبَغْیُ وَ قَطِیعَهُ الرَّحِمِ؛ از کارهای خیر چیزی که از همه زودتر پاداشش به انسان می رسد نیکوکاری و صله

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2711


1- کافی، ج 2، ص 332، ح 12.
2- غررالحکم، ح 8047.
3- کافی، ج 2، ص 333، ح 14.
4- تفسیر نمونه، ج 15، ذیل سوره کهف، آیه 42

رحم است و از کارهای شر چیزی که کیفرش زودتر از همه به انسان می رسد ظلم و قطع رحم است».(1)

***

بخش پنجم
شرح و تفسیر: همواره با توده مردم باش

همواره با توده مردم باش

امام علیه السلام در این فقره به نکته مهمی می پردازد که در حیات امروز بشر و شکل گیری حکومت ها،اثرش از هر زمان آشکارتر است.می فرماید:«باید محبوب ترین کارها نزد تو اموری باشد که در جهت رعایت حق از همه کامل تر و از نظر عدالت شامل تر و از نظر رضایت عمومی مردم جامع تر باشد»؛ (وَ لْیَکُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیْکَ أَوْسَطُهَا(2) فِی الْحَقِّ،وَ أَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ،وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَی الرَّعِیَّهِ).

بدیهی است قوانین و مقرراتی که دارای این سه ویژگی باشند:هم از نظر حفظ حقوق،جامع تر و هم از نظر رعایت عدالت شامل تر و هم رضایت توده های مردم را بهتر جلب کند،مورد رضای خدا و خلق است و هنگامی که خداوند از حکومتی راضی و خلق خدا از آن خشنود باشند،دوام و بقای آن تضمین شده است.

از آنجا که مفهوم این سخن آن است که مهم رضای اکثریت قاطع مردم است نه اقلیتی ثروتمند و خودخواه که همواره در حاشیه حکومت ها زندگی می کنند.

در ادامه این سخن می فرماید:«زیرا خشم توده مردم خشنودی خواص (اقلیت پرتوقع) را بی اثر می سازد اما ناخشنودی خاصان با رضایت عامه مردم بخشوده و جبران پذیر است»؛ (فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّهِ یُجْحِفُ(3) بِرِضَی الْخَاصَّهِ،وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّهِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَی الْعَامَّهِ).

آنچه در جمله های کوتاه بالا آمد در واقع زیربنای حکومت های پایدار را تشکیل می دهد.افراد یک جامعه همیشه بر دو گروه تقسیم می شوند:اقلیت ثروتمندی که معمولاً اطراف زمامداران را می گیرند و با چاپلوسی و تملق و اظهار اخلاص و فداکاری در فکر تأمین منافع خویشند و در

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2712


1- سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1408.
2- «أوسط» از ریشه «وسط» به معنای میان چیزی گرفته شده؛ ولی در این گونه موارد مفهوم «بهترین» میدهد زیرا چیزی که در حد وسط و اعتدال است بهتر و کامل تر است. قرآن مجید در سوره قلم آیه 28 می فرماید: «وقال أوسطهم ألم أقل لکم لولا تسبحون»؛ آنکه از همه عاقل تر بود گفت: آیا من به شما نگفتم چرا تسبیح خدا نمیگویید» و در لسان العرب آمده است: «أوسط الشئء أفضل الشیء وخیاره»
3- «یجحف» از ماده «اجحاف» و ریشه «جحف» بر وزن «جهل» در اصل به معنای کندن پوست چیزی است سپس به معنای به مشقت انداختن و بی اثر ساختن و خراب کردن آمده است.

برابر آنها اکثریت مردم که چرخ های زندگی اجتماعی با دست و بازوی آنها در حرکت است،بیش از همه زحمت می کشند و بیش از همه به کشورشان علاقه مندند.اگر گروه اوّل از حکومتی ناراضی شوند ولی گروه دوم راضی و خشنود باشند هیچ مشکلی به وجود نمی آید؛مشکلات جامعه با دست توده های مردم حل می شود و داد فریاد آن اقلیت تغییری در مسیر کارها ایجاد نمی کند؛ولی اگر رضایت این گروه اقلیت به بهای خشم توده های مردم جلب گردد آن هنگام است که پایه های حکومت به لرزه در می آید و به گفته شاعر:

نفس ها ناله شد در سینه آهسته آهسته فزون تر گر شود این ناله ها فریاد می گردد

چنانچه نارضایتی ها ادامه پیدا کند منته به قیام و انقلاب ها خواهد شد.

زندگی پیغمبر اسلام و علی علیه السلام بهترین نمونه برای این مسأله است.سعی داشتند همواره جانب توده های محروم و متوسط جامعه را بگیرند و به مخالفت خواص که منافع خود را در خطر می دیدند اعتنا نکنند.

این همان چیزی است که امروز به دموکراسی مردمی یا دموکراسی دینی یا مردم سالاری دینی از آن یاد می شود،هرچند گاهی تنها به الفاظ قناعت می کنند و به واقعیات توجه ندارند.و در واقع مفهومی قدیمی است که در قالب الفاظ جدید ریخته شده است.

البته امروزه نوعی شیطنت بسیار مرموزی از سوی این گروه خاص به کار گرفته می شود که با سلطه بر رسانه های جمعی سعی می کنند افکار عمومی را فریب و به اصطلاح شستشوی مغزی بدهند به گونه ای که تصور شود خواسته های آنها همان است که توده های مردم می خواهند،هرچند با کمی دقت می توان به شگرد آنها پی برد.

گاه به شیوه دیگری متوسل می شوند و

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2713

آن اینکه وسایل هوسرانی و لذات بی قید و شرط جسمانی را در اختیار توده های مردم قرار می دهند و آنها را بدین وسیله سرگرم می سازند تا از آنچه در جامعه می گذرد بی خبر بمانند.اگر آگاهانِ باهدف و مؤمن،آنها را هوشیار سازند تا در این دام ها نیفتند به یقین قیامی خواهند کرد که تومار زندگی این زالو صفتان را در هم بپیچد.

از آنجا که این مسأله دارای اهمّیّت زیادی است،امام علیه السلام در ادامه این سخن به شرح بیشتری پرداخته و انگشت روی جزئیات مسأله می گذارد و صفات آن گروه از خواص و همچنین ویژگی های توده های زحمت کش جامعه را به تفصیل برمی شمارد.نخست به سراغ صفات نکوهیده خواص از خود راضی می رود و هفت ویژگی برای آنها ذکر می کند.

در اوّلین و دومین صفت می فرماید:«و (بدان که) هیچ کس از رعایا از نظر هزینه های زندگی در حالت آرامش و صلح،بر والی سنگین تر و به هنگام بروز مشکلات،کم یاری تر از خواص (از خود راضی و پر توقع) نیست»؛ (وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِیَّهِ أَثْقَلَ عَلَی الْوَالِی مَؤُونَهً فِی الرَّخَاءِ،وَ أَقَلَّ مَعُونَهً لَهُ فِی الْبَلَاءِ).

آنها از والی توقعات بسیار و خواسته های بی شمار دارند و کیسه هایی برای منافع خود دوخته اند که به این آسانی پر نمی شود و به عکس به هنگام بروز مشکلات خود را کنار می کشند و چنین می پندارند که حفظ کشور و ایثار و فداکاری در راه آن بر عهده توده های مردم است؛آنها قشر ممتازی هستند که فقط باید نظارت کنند و نظر دهند.

در سومین صفت می فرماید:«آنها در برابر انصاف (و رعایت حقوق مساوی بین شهروندان) از همه ناخشنودترند»؛ (وَ أَکْرَهَ لِلْإِنْصَافِ) ،زیرا خود را قشر ممتازی می دانند

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2714

که نباید با دیگران در هیچ برنامه ای در یک صف قرار گیرند.

در چهارمین وصف می افزاید:«و به هنگام درخواست (چیزی از حکومت) از همه اصرار کننده ترند»؛ (وَ أَسْأَلَ بِالْإِلْحَافِ(1)) ،زیرا خود را طلبکار می دانند و اضافه بر این به زمامداران نزدیکند و می توانند خواسته خود را مکرر در مکرر عنوان کنند.به خلاف توده های مردم که خواسته های خود را با اصرار بسیار کمتری همراه می سازند و اصولا دسترسی چندانی به حاکمان ندارند.

در پنجمین و ششمین وصف می فرماید:«و در برابر عطا و بخشش کم سپاس ترند و به هنگام منع (از خواسته هایشان) دیرتر پذیرای عذر می شوند»؛ (وَ أَقَلَّ شُکْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ،وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ) ،چرا که عطا و بخشش را خدمتی از ناحیه حاکم نمی بینند،بلکه ادای دین می شمرند و در برابر ادای دین نیازی به سپاسگزاری نمی بینند.آنها غالباً چنین می پندارند که اگر حمایت و نظارتشان بر امر حکومت نباشد،حکومت نمی تواند به حیات خود ادامه دهد، بنابراین آنها حق حیات بر حکومت دارند و هرچه به آنها داده شود کم است.

نیز به همین دلیل اگر خواسته های آنها تأمین نشود کمتر حاضرند عذری را بپذیرند و تمام عذرها را در این زمینه ناموجه می بینند و گاه عذر بدتر از گناه.

در هفتمین و آخرین ویژگی می فرماید:«و به هنگام رویارویی با مشکلاتِ روزگار صبر و استقامت آنها از همه کمتر است»؛ (وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ(2) الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّهِ) ،زیرا آنها در ناز و نعمت پرورش یافته و کمتر با مشکلات روبه رو بوده و هرگز ورزیده و آبدیده نشده اند بر عکس توده های زحمت کش جامعه که در لابه لای مشکلات پرورش می یابند و در کوره حوادث قرار می گیرند و همچون فولادی آبدیده

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2715


1- «إلحاف» از ریشه «لحف» بر وزن «حرف» در اصل به معنای پوشاندن و ملافه کشیدن آمده سپس به معنای اصرار و پافشاری در چیزی به کار رفته است؛ گویا به قدری اصرار می کند که تمام وجود طرف را می پوشاند.
2- «ملمات» از ریشه «لم» بر وزن «غم» به معنای جمع کردن گرفته شده سپس واژه ملمات به حوادث شدید و ناراحت کننده اطلاق شده گویی این گونه حوادث تمام فکر انسان را جمع کرده و متوجه به خود می سازد.

محکم می شوند.

به راستی ترسیمی از این بهتر و گویاتر و شفاف تر درباره این گروهِ اندک از خود راضی و خودبرتربین پیدا نمی شود و می دانیم تمام این صفات ناشی از توهماتی است که درباره امتیازات ذاتی خود و نیاز حکومت به آنها و برتری بر توده های مردم دارند.این اوهام و خیالات،آنها را به این مسیرهای نادرست می کشاند.

اما ویژگی های توده های زحمت کش جامعه و به تعبیر امام علیه السلام عامه در سه چیز خلاصه شده است؛می فرماید:«و (بدان) ستون دین و شکل دهنده جمعیت مسلمانان و نیروی دفاعی در برابر دشمنان،تنها توده ملت هستند،بنابراین گوش به سوی آنها فرا ده و توجّه به آنها داشته باش»؛ (وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّینِ،وَ جِمَاعُ(1) الْمُسْلِمِینَ،وَ الْعُدَّهُ لِلْأَعْدَاءِ،الْعَامَّهُ مِنَ الْأُمَّهِ،فَلْیَکُنْ صِغْوُکَ(2) لَهُمْ،وَ مَیْلُکَ مَعَهُمْ).

چه تعبیرات زنده و پرمعنایی.به یقین اگر حمایت عامه مردم نباشد اصول و فروع دین به فراموشی سپرده می شود و جامعه مسلمانان از هم گسسته می گردد و در برابر هجوم دشمنان،مدافعی نخواهد بود.به همین دلیل،حکومت باید به اقلیت پرادعای بی اثر بی اعتنا باشد و تمام توجّه خود را به کسانی معطوف دارد که شکوفایی و پیشرفت و بقای دین و دنیا از آنهاست.

از مجموع عبارات امام علیه السلام در این فراز از عهدنامه استفاده می شود که توده های زحمت کش مردم ده ویژگی دارند که سه ویژگی آن در ذیل گفته شده و هفت وصف دیگر با اشاره به هنگام بیان صفات نکوهیده خواص از خودراضی بیان شده و آن به شرح زیر است:

1.هزینه آنها به هنگام آرامش،بر والی سبک است.

2.یاری و کمک آنها در مشکلات بسیار زیاد است.

3.از انصاف و رعایت حقوق یکسان خشنودند.

4.به هنگام تقاضای چیزی

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2716


1- «جماع» در اصل مصدر است و در این گونه موارد به معنای وصفی به کار می رود یعنی جامع بودن و جمع کردن.
2- «صغو» به معنای گرایش به چیزی داشتن است. «صغو» به فتح و کسر صاد به گفته جمعی از محققان به یک معنا آمده است.

از حوائج خود زیاد اصرار نمی ورزند.

5.هنگامی که چیزی به آنها هدیه شود شکرگزارند.

6.اگر مانعی برای پذیرفتن خواسته های آنها در کار باشد،عذرپذیرند.

7.در برابر مشکلات روزگار شکیبایی و استقامت فراوان دارند.

تعبیر به «جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ» اشاره به این است که توده های زحمت کش مردم رکن اصلی جامعه اسلامی اند و این همان چیزی است که در روایات دیگر به عنوان«سواد اعظم»از آن تعبیر شده است.به بیان دیگر اگر نفرات جامعه را از هم جدا حساب کنیم جامعه مفهوم نخواهد داشت؛ولی اگر آنها را با پیوند با یکدیگر در نظر بگیریم-همانند ساختمانی که مصالح کوچک آن با ملاط محکمی به هم پیوسته است-جامعه مفهوم اصلی را پیدا می کند و این امر تنها به وسیله همین توده های زحمت کش جامعه حاصل می شود.

جمله «فَلْیَکُنْ صِغْوُکَ لَهُمْ،وَ مَیْلُکَ مَعَهُمْ» در واقع برگرفته از قرآن مجید است آنجا که خطاب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: ««وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَهَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» ؛با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می خوانند و تنها رضای او را می طلبند؛و هرگز برای زیورهای دنیا چشمان خود را از آنها برمگیر و از کسانی که قلبشان را از یادمان غافل ساختیم و از هوای نفس پیروی کردند و کارشان افراطی است،اطاعت مکن».(1)

نه تنها پیغمبر اکرم مامور بود این گروه را تکیه گاه خود قرار دهد،بلکه تمام انبیای پیشین نیز چنین بودند.قرآن مجید درباره نوح پیغمبر می گوید:«هنگامی که جوانان پاکدل به نوح ایمان

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2717


1- کهف، آیه 28.

آوردند و اطراف او را گرفتند،گروهی از ثروتمندان خودخواه به نوح ایراد کردند که اگر می خواهی ما به تو ایمان آوریم باید این گروه را از دور خود دورساز و نوح مأمور شد به آنها چنین پاسخ گوید:

««وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ* وَ یا قَوْمِ مَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» ؛و من کسانی را که ایمان آورده اند (به خاطر شما) از خود طرد نمی کنم،زیرا آنها پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد (اگر آنها را از خود برانم،در دادگاه قیامت خصم من خواهند بود؛) ولی شما را گروهی می بینم که جهالت به خرج می دهید ای قوم من! چه کسی مرا در برابر (مجازات) خدا یاری می دهد اگر آنها را طرد کنم؟! آیا متذکر نمی شوید».(1)

نکته: انواع حکومت ها

انواع حکومت ها

بعضی از دانشمندان حکومت را در طول تاریخ بشر به چهار قسم تقسیم کرده اند: 1.حکومت استبدادی و آن حکومتی است که یک فرد بر جامعه مسلط می شود و بدون هیچ قانونی اراده خود را بر آنها در هر چیز تحمیل می کند (مانند حکومت رؤسای قبایل در تاریخ های دور گذشته).

2.حکومت پادشاهی که در آن نیز حاکم فرد واحدی است؛ولی قانون و نظامی برای خود مقرر داشته است.

3.حکومت اشراف (آریستوکراسی) و آن حکومتی است که در آن گروهی از اشراف بر جامعه حکومت می کنند.

4.حکومت دموکراسی که ملت حاکم واقعی جامعه است و به همین دلیل از طریق انتخابات نمایندگان خود را برای مسائل قانونی و اجرایی و قضایی برمی گزیند که گاه انتخابات بی واسطه است و گاه با واسطه.

البته حکومت الهی؛یعنی حکومت انبیا و امامان معصوم نیز

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2718


1- هود، آیه 29 و 30.

جایگاه ویژه خود را دارد.آنان از طرف خداوند منصوب به این حکومتند و تمام خیر بندگان خدا را طالبند،هر چند آنها هم برای پیشرفت کار خود و جلب حمایت توده های مردم در بسیاری از مواقع از بیعتشان بهره می گرفتند و با آن رسمیت بیشتری به حکومت خود می بخشیدند.این معنا در حکومت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام به خوبی دیده می شود.

***

بخش ششم
شرح و تفسیر: عیب پوش باش

عیب پوش باش

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه عمدتا درباره عیب پوشی والی نسبت به رعیت سخن می گوید و تأکید می ورزد که وظیفه او تنها مبارزه با عیوب ظاهر است و باید از تجسس و پرداختن عیوب باطن و از کسانی که او را تشویق به این کار می کنند بپرهیزد.می فرماید:«باید دورترین رعایا به تو و مبغوض ترین آنها در نزد تو کسانی باشند که بیشتر در جستجوی عیوب مردمند»؛ (وَ لْیَکُنْ أَبْعَدَ رَعِیَّتِکَ مِنْکَ وَ أَشْنَأَهُمْ(1) عِنْدَکَ،أَطْلَبُهُمْ لِمَعَایِبِ النَّاسِ).

معمولاً در اطراف زمامداران گروهی از عیب جویان حاضر می شوند و برای تقرب به والی و زمامدار عیوب و خیانت های این و آن را شرح می دهند آبروی افراد را می برند و ذهن والی را به آنها مشوب می کنند و او را گرفتار سوء ظن نسبت به هرکس می سازند.امام علیه السلام می فرماید:باید این گروه را از خود دور کنی که مایه نابسامانی حکومتند؛از یک سو ایجاد اختلاف در میان مردم می کنند و از سویی دیگر رابطه زمامداران را با توده های ملت سست می سازند و از سوی سوم بذر بدبینی و سوء ظن را در همه جا می پاشند.

آری باید چنان باشد که هیچ کس تصور نکند با عیب جویی از این و

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2719


1- «اشناهم» از ریشه «شنا» بر وزن «شمع» به معنای کینه و عداوت گرفته شده است.

آن به والی تقرب پیدا می کند.

سپس امام برای تأکید و تأیید این سخن به استدلال پرداخته می افزاید:«زیرا در (غالب) مردم عیوبی وجود دارد (که از نظرها پنهان است و) والی از همه سزاوارتر است که آنها را بپوشاند،بنابراین لازم است عیوبی را که بر تو پنهان است آشکار نسازی»؛ (فَإِنَّ فِی النَّاسِ عُیُوباً،الْوَالِی أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا،فَلَا تَکْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْکَ مِنْهَا). در ادامه می افزاید:«وظیفه تو تنها این است که آنچه را بر تو ظاهر گشته اصلاح کنی و آنچه از تو مخفی مانده است خدا درباره آن داوری می کند»؛ (فَإِنَّمَا عَلَیْکَ تَطْهِیرُ مَا ظَهَرَ لَکَ وَ اللّهُ یَحْکُمُ عَلَی مَا غَابَ عَنْکَ).

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

«لَا یُبْلِغْنِی أَحَدٌ مِنْکُمْ عَنْ أَصْحَابِی شَیْئاً فَإِنِّی أُحِبُّ أَنْ أَخْرُجَ إِلَیْکُمْ وَ أَنَا سَلِیمُ الصَّدْرِ؛ هیچ یک از شما عیوب (پنهانی) یاران مرا برای من نقل نکند،زیرا من دوست دارم به همه شما خوش بین باشم».(1)

آنچه امام علیه السلام در این بخش از سخنان خود بیان فرموده اشاره به این حقیقت دارد که بالاخره غالب مردم دارای نقاط ضعفی هستند که بر دیگران پوشیده است.اگر این نقاط ضعف آشکار گردد هم مردم به یکدیگر بدبین می شوند و هم والی به آنها بدبین می گردد و این بدبینی که در حدیث پیامبر نیز به آن اشاره شد، رشته اتحاد آنها را پاره می کند و امکان همکاری صمیمانه آنها را به یکدیگر و همه را با والی سلب می نماید.به همین دلیل قرآن مجید صریحا از تجسس و تفحص از عیوب پنهانی نهی کرده و می فرماید: «وَ لا تَجَسَّسُوا».(2)

وظیفه والی آن است که اگر کسی پرده دری کند و آشکارا

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2720


1- بحارالانوار، ج 16، ص 230.
2- حجرات، آیه 12.

دست به کارهای خلاف زند و عیوب خویش را جسورانه ظاهر نماید به اصلاح آن از طرق مسالمت آمیز بپردازد و اگر از این راه موفق نشد شدت عمل به خرج دهد و حدود الهی را که در حکم جراحی لازم برای پیکر اجتماع است،اجرا کند.

سپس امام علیه السلام برای تکمیل این سخن از راه دیگری وارد می شود و می فرماید:«تا آنجا که در توان داری عیب پوشی کن تا خدا عیوب تو را که دوست داری از رعیتت پنهان باشد بپوشاند»؛ (فَاسْتُرِ الْعَوْرَهَ مَا اسْتَطَعْتَ یَسْتُرِ اللّهُ مِنْکَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِیَّتِکَ). اشاره به اینکه درباره دیگران عیب پوش باش تا خدا عیوب تو را مستور دارد.

این پاداش الهی در دنیاست.در آخرت نیز پاداشی مهم تر و عالی تر در انتظار عیب پوشان است.

در روایتی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«مَنْ سَتَرَ أَخاهُ فی فاحِشَهٍ رَآها عَلَیْهِ سَتَرَهُ اللّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ؛ کسی که کار بدی از برادر مسلمانش ببیند و آن را مستور دارد خداوند عیب او را در دنیا و آخرت مستور خواهد داشت».(1)

در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم:

«کَانَ بِالْمَدِینَهِ أَقْوَامٌ لَهُمْ عُیُوبٌ فَسَکَتُوا عَنْ عُیُوبِ النَّاسِ فَأَسْکَتَ اللّهُ عَنْ عُیُوبِهِمُ النَّاسَ فَمَاتُوا وَ لَا عُیُوبَ لَهُمْ عِنْدَ النَّاس؛ در مدینه گروه هایی بودند که عیوبی داشتند ولی عیوب دیگران را پوشاندند خداوند هم عیوب آنها را از مردم پوشاند،لذا هنگامی که از دنیا رفتند مردم هیچ عیبی بر آنها نمی گرفتند».(2)

سپس امام علیه السلام در ادامه چهار دستور دیگر در این بخش از عهدنامه به مالک اشتر می دهد.نخست می فرماید:«عقده آنها را که کینه دارند (با برخورد خوب و محبّت آمیز) بگشا»؛ (أَطْلِقْ

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2721


1- کنزالعمال، ح 6392
2- بحارالانوار، ج 72، 213، ح 4.

عَنِ النَّاسِ عُقْدَهَ کُلِّ حِقْدٍ(1)).

روشن است که عوامل مختلفی ممکن است مردم را درباره والی کینه توز کند.

والی باید بیدار و هشیار باشد و این کینه ها را که در سینه ها نهفته است با رفتار نیک و بزرگوارانه بر طرف سازد و عقده گشایی کند.

این احتمال نیز در تفسیر این جمله داده شده که کینه های درون خود را نسبت به مردم رها کند و اگر کسی کار خلافی کرد به دل نگیرد و فراموش کند.از قدیم گفته اند کارهای خوبی را که مردم درباره شما می کنند فراموش نکنید و به موقع جبران نمایید و کارهای بد آنها را به فراموشی بسپارید و در مقام انتقام برنیایید؛ ولی معنای اوّل مناسب تر است.

در دستور دوم می افزاید:«و اسباب عداوت و دشمنی را درباره خود قطع کن»؛ (وَ اقْطَعْ عَنْکَ سَبَبَ کُلِّ وِتْرٍ(2)) ،زیرا می دانیم عداوت ها معمولاً بی سبب نیست؛یا نتیجه بدرفتاری است یا تضییع حقوق،یا خودبزرگ بینی و امثال آن.

هنگامی که این اسباب قطع گردد دشمنی ها به دوستی مبدل می شود.

در سومین دستور می فرماید:«از آنچه برای تو روشن نیست تغافل کن»؛ (وَ تَغَابَ(3) عَنْ کُلِّ مَا لَا یَضِحُ(4) لَکَ).

اشاره به اینکه اصرار بر جستجوگری در کار مردم نداشته باش و در جزئیات خود را به فراموشکاری و تغافل بزن،زیرا پرداختن به جزئیات،انسان را از پرداختن به امور کلی و مهم بازمی دارد و به اختلافات و کینه ها و عداوت ها دامن می زند.

در چهارمین و آخرین دستور می فرماید:«و در تصدیق سخن چینان شتاب مکن زیرا سخن چین خیانت پیشه است،هرچند در لباس ناصحان ظاهر شود»؛ (وَ لَا تَعْجَلَنَّ إِلَی تَصْدِیقِ سَاعٍ(5) فَإِنَّ السَّاعِیَ غَاشٌّ(6) ،وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِینَ).

می دانیم سخن چین کسی است که با خبر رسانی درست و نادرست در میان

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2722


1- «حقد» به معنای کینه و عداوتی است که در قلب نهفته شده و در انتظار فرصت برای ظهور و بروز است.
2- «وتر» بر وزن «فکر» و «وتر» بر وزن «سطر» هر دو به معنای مفرد و تنها بودن است. از آنجا که هرگاه کسی کشته شود بازماندگان او تنها می مانند و طبعا کینه او را به دل میگیرند این واژه به معنای کینه و عداوت نیز به کار می رود و در جمله بالا همین معنا مراد است.
3- «تغاب» فعل امر است از ریشه «تغابی» به معنای تغافل از ماده «غباوه» به معنای جهل و بی خبری گرفته شده گویی کسی که خود را به فراموشی و تغافل می زند از آن امر جاهل و بی خبر است.
4- «یضح» از ریشه «وضوح» به معنای روشن شدن چیزی است.
5- «ساع» از ریشه «سعی» در اصل به معنای هرگونه تلاش و کوشش است؛ ولی در این گونه موارد به کسی گفته می شود که سعی در سخن چینی و عیب جویی افراد دارد.
6- «غاش» به معنای خائن و بدخواه است از ریشه «غش» به معنای خیانت و بدخواهی گرفته شده است.

افراد آنها را به جان هم می اندازد و بذر عداوت را در سرزمین سینه ها می پاشد.از قدیم گفته اند:

میان دو کس جنگ چون آتش است سخن چین بدبخت هیزم کش است.

به عکس،اسلام اجازه می دهد برای صلح دادن افراد حتی دروغ بر زبان جاری کنند و به تعبیر دیگر آب بر آن آتش بریزند نه آنکه هیزمی بر آن بیافزایند.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«أَ لَا أُنَبِّئُکُمْ بِشِرَارِکُمْ قَالُوا بَلَی یَا رَسُولَ اللّهِ قَالَ الْمَشَّاءُونَ بِالنَّمِیمَهِ الْمُفَرِّقُونَ بَیْنَ الْأَحِبَّهِ الْبَاغُونَ لِلْبُرَآءِ الْمَعَایِبَ؛ آیا به شما شرورترین مردم را معرفی کنم؟ عرض کردند آری یا رسول اللّه فرمود:

آنها سخن چینانی هستند که در میان دوستان جدایی می افکنند و پاکان را متهم به عیوب می سازند».(1)

نکته: موارد عیب پوشی و موارد اطلاع رسانی

موارد عیب پوشی و موارد اطلاع رسانی

با مطالعه آنچه امام علیه السلام در این بخش در مورد عیب پوشی والیان و طرد عیب جویان و سخن چینان بیان فرموده،این سؤال مطرح می شود که چرا پیغمبر اکرم و شخص امام امیرالمؤمنین عیون و خبرچینانی داشتند که در اقصا نقاط بلاد اسلام خبرهای آشکار و پنهانی امرا و کارگزاران و والیان را به آنها می رساندند آیا این کار بر خلاف عیب پوشی نیست؟

اضافه بر این در دستورات اسلام آمده است که اگر کسی با شما درباره شخصی مشورت کند چنانچه عیوبی پنهانی از او سراغ دارید برای او بازگو کنید و آن را از مسأله غیبت مستثنا دانسته اند.

پاسخ این سؤال چندان پوشیده نیست،زیرا سخن از عیب پوشی درباره عیوب خصوصی و شخصی است که در سرنوشت جامعه تأثیر ندارد یا تأثیر بسیار کمی دارد؛ولی هنگامی که پای مصالح جامعه و نظام کشور اسلام

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2723


1- کافی، ج 2، ص 369، ح 1.

به میان می آید و سخن از توطئه ها و افشای آنها در میان باشد،حکم دیگری دارد.به یقین باید تحقیق و تجسس کرد و خبررسانی داشت مبادا به سبب آن ضرر و زیان گسترده ای دامان گروهی را بگیرد و گاه خون هایی ریخته شود و اموال و اعراضی بر باد رود.اینجا جای عیب پوشی و ستّاریت نیست.

همچنین هرگاه مسلمانی می خواهد به کاری اقدام کند خواه مربوط به ازدواج باشد یا شراکت در امر تجارت،یا انتخاب شخصی برای کارمندی و معاونت و در این باره از شخص مطلعی تحقیق کند و به مشورت با او بنشیند،پنهان کردن اموری که تأثیر در آن امر دارد نوعی خیانت است و شخصی که طرف مشورت واقع می شود حق ندارد در این امر با کتمان عیوب خیانت کند.

به این ترتیب حد فاصل میان عیب پوشی و خبررسانی در امور اجتماعی و در مقام مشورت روشن می شود.

***

بخش هفتم
شرح و تفسیر: از این گونه مشاوران بپرهیز!

از این گونه مشاوران بپرهیز!

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به مسأله مشاوران والی و صفات و ویژگی های آنها می پردازد و جالب اینکه از اصل لزوم مشورت سخن نمی گوید،زیرا آن را امر مسلّمی فرض کرده که هر والی و زمامدار باید مشاورانی برای مسائل مختلف سیاسی و اقتصادی و نظامی داشته باشد تا با استفاده از افکار آنها بهترین راه را برای پیشبرد این امور برگزیند و از استبداد به رأی و تکیه بر افکار فردی بپرهیزد و مصالح رعایا تا آنجا که ممکن است رعایت شود. امام علیه السلام مالک اشتر را از مشورت با سه گروه به شدّت برحذر می دارد و آثار سوء مشورت با آنها را در عباراتی کوتاه و

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2724

پرمعنا بیان می دارد.می فرماید:«هرگز بخیل را در مشورت خود دخالت مده،زیرا تو را از احسان و نیکی کردن منصرف می سازد و از ته دستی و فقر می ترساند و نیز با شخص ترسو مشورت مکن که روحیه تو را در انجام امور تضعیف می کند و از مشورت با افراد حریص برحذر باش که حرص ورزیدن را از طریق ستمگری در نظرت زینت می دهند»؛ (وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلاً یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ،وَ یَعِدُکَ الْفَقْرَ،وَ لَا جَبَاناً یُضْعِفُکَ عَنِ الْأُمُورِ،وَ لَا حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ(1) بِالْجَوْرِ).

امام علیه السلام در واقع او را به سه اصل توصیه می کند:سخاوت،شجاعت و قناعت و توکل.روشن است که مشورت با فرد بخیل جلوی سخاوت را می گیرد و با شخص ترسو پایه های شجاعت را سست می کند و با حریص قناعت را متزلزل می سازد که لازمه آن ستم کردن بر رعایاست.

از سوی دیگر،در برابر امور رفاهی رعایا بخیلان مانع می شوند و در امور نظامی و نبرد با دشمنان ترسوها سنگ می اندازند و در امور اقتصادی حریصان سدّ راهند،بنابراین مشاوران والی باید از میان کسانی انتخاب شوند که در شئون مختلف کشور او را یاری دهند و اراده و تصمیم وی را تقویت کنند و از اموری که مصالح مردم را برباد می دهد برحذر دارند.

آن گاه امام در پایان این بحث به ریشه های این سه صفت زشت وناپسند پرداخته و همه آنها را به یک اصل باز می گرداند.می فرماید:«زیرا«بخل»و«ترس» و«حرص»،تمایلات گوناگونی هستند که جامع آنها«سوء»ظن به خداوند است»؛ (فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ(2) شَتَّی یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللّهِ). امام علیه السلام در این جمله در واقع به روانکاوی عمیقی دست زده،می فرماید:

بخیلان اگر بخل

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2725


1- «الشره» به معنای حرص شدید است
2- «غرائز» جمیع غریزه به معنای طبیعت و قریحه و انگیزه های متمرکز درون ذات انسان یا جانداران دیگر است. از ریشه «غرز» بر وزن «قرض» به معنای سوراخ کردن گرفته شده گویی درون انسان را سوراخ میکنند و انگیزه ای در آن جای می دهند.

می ورزند برای آن است که به فضل و مواهب الهی سوء ظن دارند و چنین می پندارند که اگر امروز بخشش کنند فردا فقیر می شوند و در می مانند و ترسوها به وعده الهی در مورد نصرت یاران حق بدگمانند و چنین می پندارند که اگر عقب نشینی نکنند ممکن است تنها بمانند و نابود شوند و حریصان اگر حرص را پیشه کرده اند به سبب آن است که توکل بر خدا ندارند و در واقع به قدرت خدا سوء ظن دارند.

آیات قرآن مجید نیز گواه بر این معانی است،در یک جا می فرماید: ««الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلاً» ؛شیطان شما را (هنگام انفاق) وعده فقر و ته دستی می دهد و به زشتی ها امر می کند،ولی خداوند وعده آمرزش و فزونی به شما می دهد».(1)

در جای دیگر می فرماید: ««وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» ؛هرگز سست نشوید! و غمگین نگردید؛و شما برترید اگر ایمان داشته باشید».(2)

همچنین در جای دیگری می فرماید: ««وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» ؛و انفاق کنید که برای شما بهتر است؛و کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند رستگارانند».(3)

آنچه از کلام امام در این بخش عهدنامه آمده،شبیه چیزی است که در کلام پیغمبر اکرم هنگام توصیه به علی علیه السلام وارد شده است.در حدیثی از علل الشرایع می خوانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود:

«یَا عَلِیُّ لَا تُشَاوِرْ جَبَاناً فَإِنَّهُ یُضَیِّقُ عَلَیْکَ الْمَخْرَجَ وَ لَا تُشَاوِرِ الْبَخِیلَ فَإِنَّهُ یَقْصُرُ بِکَ عَنْ غَایَتِکَ وَ لَا تُشَاوِرْ حَرِیصاً فَإِنَّهُ یُزَیِّنُ لَکَ شَرَّهَا وَ اعْلَمْ یَا عَلِیُّ أَنَّ

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2726


1- بقره، آیه 268.
2- آل عمران، آیه 139
3- تغابن، آیه 16.

الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِیزَهٌ وَاحِدَهٌ یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ؛ ای علی با ترسو مشورت نکن که راه های خروج از مشکلات را بر تو می بندد و با بخیل مشورت مکن که تو را از رسیدن به هدف باز می دارد و با حریص مشورت ننما،زیرا در میان دو چیز آنچه بدتر است برای تو زینت می بخشد و بدان ای علی که جبن و بخل و حرص به یک ریشه باز می گردند و جامع آنها سوء ظن است».(1)

نکته: اهمّیّت مشورت در زندگی انسان ها

اهمّیّت مشورت در زندگی انسان ها

موضوع مشورت از مهم ترین مسائل اجتماعی است و دلیل آن کاملاً روشن است،زیرا از یک سو مشکلات اجتماعی و حتی شخصی،غالباً دارای پیچیدگی هایی است و از سویی دیگر هر سری را فکری و هر کسی را رأی و هوشی است که اگر همگی تا آنجا که ممکن است برای حل مشکل دعوت شوند راه حل های روشنی به دست می آید.

از این رو در غررالحکم از امام علیه السلام نقل شده که فرمود:

«حَقٌّ عَلَی الْعاقِلِ أنْ یُضِیفَ إلی رَأیِهِ رَأْیَ الْعُقَلاءِ وَیَضُمَّ إلی عِلْمِهِ عُلُومَ الْحُکَماءِ؛ سزاوار است انسان خردمند رأی عاقلان دیگر را به رأی خود اضافه کند و علوم دانشمندان را به علم خود ضمیمه نماید».(2) بدیهی است هر قدر کار مهم تر باشد اهمّیّت مشورت بیشتر می شود و تجربه نشان داده کسانی که کارهای مهم خویش را با مشورت و صلاح اندیشی خردمندان انجام می دهند کمتر گرفتار لغزش می شوند و برعکس مستبدان به رأی که خود را از افکار دیگران بی نیاز می بینند غالباً گرفتار اشتباهات پر هزینه و یا خطرناک می گردد.ولذا در کلمات نورانی و گهربار امام علیه السلام می خوانیم:

«مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2727


1- علل الشرایع، ج 2، ص 559، ح 1. باید توجه داشت که اگر در کلام امام «غزائر شتی» آمده است و در کلام پیغمبر «غریزه واحده» به سبب نگاه کردن به این سه موضوع از زوایای مختلف است. به حسب ظاهر از هم جدا هستند؛ ولی در واقع به یک اصل باز می گردند.
2- غررالحکم، ح 496.

وَمَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا؛ کسی که استبداد به رأی پیشه کند هلاک می شود و کسی که با مردان صاحب نظر به مشورت بنشیند شریک عقل های آنها خواهد بود».(1)

در حدیثی از امام حسن مجتبی علیه السلام آمده است:

«مَا تَشَاوَرَ قَوْمٌ إِلَّا هُدُوا إِلَی رُشْدِهِمْ؛ هیچ گروهی مشورت نمی کنند مگر اینکه به خیر و صلاح خود می رسند».(2)

در حدیثی از امام باقر علیه السلام این جمله حکمت آمیز از تورات نقل شده است:

«مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ یَنْدَم؛ کسی که مشورت نکند پشیمان می شود».(3)

تفاوت نمی کند که انسان با عاقلان بالاتر از خود مشورت کند یا زیردست، چنان که از امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام نقل شده هنگامی که نام پدرش موسی بن جعفر را نزد او بردند فرمود:عقل ها با عقل او برابری نداشتند؛ولی با این حال گاه با غلامان سیاه مشورت می کرد.به آن حضرت عرض کردند:با چنین شخصی مشورت می کنی! فرمود:

«إِنَّ اللّهَ تَبَارَکَ وَتَعالی رُبَّمَا فَتَحَ عَلَی لِسَانِه؛ ای بسا خداوند متعال کلید حل مشکل را بر زبان او قرار دهد».(4)

جالب اینکه در مورد فلسفه های مشورت افزون بر آنچه گذشت آمده است: اینکه دستور به مشورت تأکید شده برای این است که معمولاً طرف مشورت فکر خالصی درباره آن موضوع دارد در حالی که مشورت کننده (چون منافعش مطرح است) فکر او مشوب به هوا و هوس است:

(إنّما حُضَّ عَلَی الْمُشاوَرَهِ لِأنَّ رَأْیَ الْمُشیرِ صِرْفٌ وَرَأْیُ الْمُسْتَشیرِ مَشُوبٌ بِالْهَوی).(5)

البته همان گونه که در عبارت عهدنامه امام آمده است،با هر کس نمی توان و نباید مشورت کرد؛طرف مشورت باید فردی عاقل،با ایمان،و خیرخواه بوده باشد،لذا در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:مشورت باید با معیارهایش صورت بگیرد و گرنه ضررش بیشتر از

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2728


1- نهج البلاغه، کلمات قصار، 161.
2- بحارالانوار، ج 75، ص 105، ح 4.
3- بحارالانوار، ج 74، ص 43، ح 13.
4- بحارالانوار، ج 72، ص 101، ص 25.
5- غررالحکم، ح 10049.

سود آن است.سپس امام چهار معیار برای مشورت ذکر می کند:

1.طرف مشورت فرد عاقلی باشد.

2.آزاداندیش و متدین باشد.

3.دوست مهربان باشد.

4.او را از اسرار درونت آگاه سازی (تا شرایط تو را بداند و مشورت صحیح بدهد) سپس آن را مکتوم دارد.

در پایان حدیث می فرماید:هرگاه این شرایط جمع شود مشورت کامل می گردد و خیرخواهی به حد کمال می رسد.(1)

در دنیای امروز مسأله مشورت و شورا بسیار گسترده تر از گذشته است و گاه انسان گمان می کند که با گسترش مشورت،دنیا رو به صلاح خواهد رفت حال آنکه متأسّفانه این شوراها و مجالس مشورتی غالباً رنگ سیاسی به خود گرفته و در مسیر منافع افراد یا گروه های خاصی است و در حقیقت آن خلوص و قداست مشورت را از دست داده است.نشانه روشن آن اینکه بسیاری از افراد یا گروه ها تلاش می کنند با صرف هزینه های سنگین به عنوان نماینده برای این گونه جلسات انتخاب شوند؛کاری که آشکارا می گوید هدف تأمین مصالح توده های مردم نیست،بلکه بذری می پاشند تا بیشتر از آن به نفع خود درو کنند.

سخن درباره مشورت بسیار است هدف تنها اشاره کوتاهی در این باره بود و این بحث را با تأکید بر این نکته که طرف مشورت همواره مسئولیت سنگینی دارد با ذکر حدیثی پایان می دهیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید:

«مَنِ اسْتَشَارَهُ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فَلَمْ یَمْحَضْهُ النَّصِیحَهَ سَلَبَهُ اللّهُ لُبَّهُ؛ کسی که برادر مؤمنش از او مشورت بخواهد و او در مقام مشورت خالصانه خیرخواهی نکند خدا عقل او را از وی خواهد گرفت».(2)

***

بخش هشتم
شرح و تفسیر: وزرای خوب و بد

وزرای خوب و بد

امام علیه السلام بعد از بیان صفات مشاوران در بخش گذشته،در

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2729


1- بحارالانوار، ج 72، ص 102، ح 30.
2- بحارالانوار، ج 72، ص 104، ح 36.

این بخش به سراغ صفات و ویژگی های وزیران و همکاران در حکومت می رود.نخست افرادی را که صفات منفی دارند معرفی می کند و بعد واجدان صفات نیک و سپس توصیه های لازمی را که باید نسبت به آنها ایفا بشود شرح می دهد.می فرماید:

«بدترین وزرای تو کسی است که پیش از تو وزیر«زمامداران شرور»بوده و در گناهان آنها شرکت داشته است چنین کسی هرگز نباید محرم اسرار تو باشد»؛ (إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِکَ مَنْ کَانَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَکَ وَزِیراً،وَ مَنْ شَرِکَهُمْ فِی الآْثَامِ فَلَا یَکُونَنَّ لَکَ بِطَانَهً(1)).

امام علیه السلام در اینجا به مسأله حسن سابقه و سوء سابقه اشاره می کند و بررسی سوابق اشخاص را در انتخاب آنها برای کارهای مهم لازم می شمرد.این همان چیزی است که در دنیای امروز به صورت برگ اوّل پرونده کارگزاران و کارمندان در آمده است.

سپس امام علیه السلام دلیل آن را به طور شفاف بیان می کند و می فرماید:«آنها معاون گنهکاران و برادران ستمکارانند»؛ (فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْأَثَمَهِ(2) ،وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَهِ).

بعضی کسانی که سال ها با افراد ظالم و ستم پیشه همکاری داشته اند صفات زشت و نکوهیده به صورت حالت و عادت و سجیه آنها درآمده و به فرض اظهار توبه کنند باز هم قابل اعتماد نیستند به ویژه آنکه انسان های لایق و بدون سوء سابقه در جامعه وجود دارند،لذا در ادامه سخن می افزاید:«این در حالی است که تو می توانی جانشینان خوبی به جای آنان انتخاب کنی،از کسانی که از نظر فکر و نفوذ اجتماعی کمتر از آنها نیستند؛ولی بار سنگین اعمال خلاف، گناهان و معاصی آنها را بر دوش ندارند؛از کسانی که هرگز ستمگری را در ستمش یاری نکرده و گناهکاری را در گناهش معاونت ننموده اند»؛ (وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2730


1- «بطانه» در اصل به معنای زیرین است (مقابل «ظهاره» که لباس رویین است) سپس این واژه به معنای محرم اسرار به کار رفته است.
2- «الأثمه» جمع «آثم» به معنای گنهکار است.

خَیْرَ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ،وَ لَیْسَ عَلَیْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ(1) وَ أَوْزَارِهِمْ(2) وَ آثَامِهِمْ،مِمَّنْ لَمْ یُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَی ظُلْمِهِ،وَ لَا آثِماً عَلَی إِثْمِهِ).

از این تعبیر به خوبی استفاده می شود حتی کسانی که یک نقطه سیاه در پرونده پیشین آنها هست نباید برای کارهای مهم،وزارت و امثال آن برگزیده شوند،بلکه لازم است حسن سابقه آنها بر همگان روشن باشد.

در پایان این سخن چنین نتیجه می گیرد و می فرماید:«هزینه این افراد بر تو سبک تر و همکاری و یاریشان بهتر و محبّتشان با تو بیشتر و انس و الفتشان با غیر تو (و بیگانگان) کمتر است،بنابراین آنها را از خواص خود در خلوت ها و رازدار خویش در محافل خصوصی قرار بده»؛ (أُولَئِکَ أَخَفُّ عَلَیْکَ مَؤُونَهً وَ أَحْسَنُ لَکَ مَعُونَهً،وَ أَحْنَی(3) عَلَیْکَ عَطْفاً،وَ أَقَلُّ لِغَیْرِکَ إِلْفاً(4) فَاتَّخِذْ أُولَئِکَ خَاصَّهً لِخَلَوَاتِکَ وَ حَفَلَاتِکَ(5)).

امام علیه السلام در این عبارات کوتاه و پر معنا چهار نقطه قوت برای افرادی که دارای سوء سابقه نیستند ذکر می کند:

1.آن ها هزینه کمتری بر والی دارند،زیرا قبلاً منافع نامشروعی از حاکمان ظلم به آنها نرسیده تا پرتوقع باشند.

2.یاری آنها بهتر و بیشتر است،چرا که نیّاتشان خالص است و کمک هایشان مخلصانه.

3.آنها محبّتشان بیشتر است،زیرا اتحاد فکر و سلیقه و هماهنگی در صفات و نیّات سبب جوشش محبّت آنها می گردد و به حکم: ذره ذره کاندر این ارض و سماست جنس خود را همچو کاه و کهرباست

تجاذب بسیاری میان تو و آنهاست.

4.اینها با بیگانگان سر و سرّی ندارند.تنها تو را می بینند و تو را می خواهند.

این نکته نیز واضح است که یاران ظالمان پیشین نه تنها معاونان خوبی برای والی نخواهند بود،بلکه چون مردم از سوابق

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2731


1- «آصار» جمع «إصر» بر وزن «مصر» در اصل به معنای نگهداری و محبوس ساختن است سپس به کارهای سنگین که انسان را از فعالیت باز می دارد اطلاق شده است و همچنین به گناهانی که بر دوش انسان سنگینی می کند و در جمله بالا همین معنا اراده شده است.
2- «أوزار» جمع «وزر» بر وزن «مصر» در اصل به معنای بار سنگین است و به گناهان بزرگ که مسئولیتش بر دوش انسان سنگینی میکند اطلاق شده و بعضی گفته اند: وزرگناهان سنگین تر از اصر است.
3- «احنی» در اصل به معنای عطف توجه به شخص یا چیزی داشتن است و «عطف» به معنای محبت کردن آمده است.
4- «الف» به معنای الفت داشتن و انس گرفتن است
5- «حفلات» جمع «حفل» بر وزن «هفت» در اصل به معنای محلی است که آب در آن جمع می شود سپس به هر محل اجتماع بزرگ و مجلسی اطلاق شده است و به مجلس نیز محفل گفته میشود.

سوء آنها آگاهند با آنها همکاری نمی کنند و اعتمادشان به والی و زمامدار نیز کم می شود. ابن ابی الحدید پس از نقل این روایت معروف:

«یُنادی یَوْمَ الْقِیامَهِ أیْنَ مَنْ بَرِئَ لَهُمْ-اَیْ لِلظّالِمینَ-قَلَماً؛ روز قیامت منادی فریاد می زند:کجا هستند کسانی که قلمی را تراشیدند و به دست ظالمان دادند (تا حکم ظلمی بنویسند،بیایند و کیفر اعمالشان را ببینند)».داستانی را نقل می کند که مردی را نزد ولید بن عبد الملک آوردند.ولید از او پرسید:درباره حجاج چه می گویی؟ گفت:من چه درباره او بگویم.او گناهی از گناهان تو و شعله ای از آتشت بود.خدا هم تو را لعنت کند و هم حجاج را با تو.و شروع کرد به دشنام دادن به هر دو.ولید به عمر بن عبدالعزیز (عموزاده ولید) که در کنارش بود نگاهی کرد و گفت:درباره این شخص چه می گویی؟ عمر بن عبد العزیز گفت:چه می خواهی بگویم؟ این مردی است که به همه شما دشنام می دهد.یا همانند او دشنامی بده یا او را عفو کن.ولید خشمگین شد و به او گفت:من تو را فقط یک آدم خارجی و بیگانه می دانم.عمر گفت:من هم تنها تو را مجنون فکر می کنم.برخاست و خشمگین بیرون رفت.

خالد بن ریان که رئیس شرطه (نیروی انتظامی) ولید بود برخاست و همراه او رفت و به عمر بن عبدالعزیز گفت:چرا به امیرمؤمنان! (منظور ولید است) چنین گفتی؟ من دستم را به قبضه شمشیر برده بودم منتظر بودم کی به من دستور می دهد گردن تو را بزنم.عمر بن عبد العزیر گفت:اگر چنین دستوری به تو داده بود انجام می دادی؟ خالد گفت:آری.(این ماجرا گذشت) هنگامی که عمر بن عبد العزیز به خلافت رسید خالد آمد بالای سر عمر

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2732

(به عنوان محافظ) ایستاد در حالی که شمشیر بر کمر داشت.عمر نگاهی به او کرد و گفت:شمشیرت را بر زمین بگذار تو باید مطیع ما باشی در هر چه دستور می دهیم و در برابر او کاتب و نویسنده سابق ولید بود.به او گفت:تو هم قلمت را بر زمین بگذار،زیرا گاه با آن ضرر می زدی و گاه منفعت می رساندی.بعد عرضه داشت:خداوندا من این هر دو را بر زمین گذاشتم تو هرگز آنها را بالا مبر.راوی می گوید:به خدا سوگند این هر دو پست و خوار بودند تا مردند.(1)

آن گاه امام علیه السلام بعد از ذکر مسأله حسن سابقه وزرا و کارگزاران به رتبه بندی میان آنها پرداخته و صفاتی را برای برترین ها می شمرد.

نخست می فرماید:«سپس (از میان آنها) افرادی را مقدم دار که در گفتن حقایق تلخ برای تو از همه صریح اللهجه تر باشند»؛ (ثُمَّ لْیَکُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَکَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَکَ).

در وصف دوم می افزاید:«و در مساعدت و همراهی با تو در اموری که خداوند برای اولیایش دوست نمی دارد کمتر کمک کنند خواه موافق میل تو باشد یا نه»؛ (وَ أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَهً فِیمَا یَکُونُ مِنْکَ مِمَّا کَرِهَ اللّهُ لِأَوْلِیَائِهِ،وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ هَوَاکَ حَیْثُ وَقَعَ).

اشاره به اینکه اگر راه خطا رفتی آنها دست از یاری تو بردارند تا هوشیار شوی و به راه ثواب برگردی.به بیان دیگر دارای استقلال فکر و شخصیت باشند.در حق،تو را یاری کنند و در باطل از یاری تو باز ایستند.

در سومین و چهارمین وصف می فرماید:«به اهل ورع و صدق و راستی بپیوند»؛ (وَ الْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَ الصِّدْقِ).

«ورع»به معنای تقوا در حد بالا و«صدق»همان راستگویی در مشورت ها و خبرهای گوارا و ناگوار است.

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2733


1- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 17، ص 43.

عبیر به«مُرِّ الْحَقِّ»در عبارت بالا اشاره به این است که بیان حق گاهی شیرین است و در بسیاری از اوقات تلخ؛ولی به منزله داروی شفابخشی است که گر چه موقتاً کام انسان را تلخ می سازد ولی بیماری های جانکاه را از انسان دور می کند و این یکی از آزمایش های خواص و اطرافیان زمامداران است که آنها جرأت و جسارت را داشته باشند کام حاکم را با گفتن حقایق تلخ اما مفید و سودمند تلخ کنند و از خشم او نهراسند.

همچنین در آنجا که حاکم راه خطا می رود آزمون دیگری برای اطرافیان اوست که شجاع باشند و او را یاری نکنند و از راه خطا باز گردانند نه اینکه چشم و گوش بسته به دنبال آنها حرکت کرده و رضای او را بر رضای خدا و خلق مقدم دارند.

امام علیه السلام در پایان این بخش دستوری درباره وزرا و اطرافیان صادر می کند و می فرماید:«سپس آنها را طوری تربیت کن که از تو ستایش بی جا نکنند (و از تملق و چاپلوسی بپرهیزند و نیز) تو را به اعمال نادرستی که انجام نداده ای تمجید ننمایند،زیرا مدح و ستایش فراوان،عُجب و خودپسندی به بار می آورد و انسان را به کبر و غرور نزدیک می سازد»؛ (ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَی أَلَّا یُطْرُوکَ وَ لَا یَبْجَحُوکَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ،فَإِنَّ کَثْرَهَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ(1) ،وَ تُدْنِی مِنَ الْعِزَّهِ(2)).

با توجّه به اینکه«رُضْهُمْ»از ریشه«ریاضت»است که در اینجا به معنای تمرین دادن و تربیت کردن آمده و«یُطْرُوکَ»از ریشه«اطراء»به معنای مدح و ستایش فراوان است و«یَبْجَحُوکَ»از ریشه«بَجَح»(بر وزن فرح) و به معنای شادمانی است،هدف امام این است که در برابر مداحی اطرافیان روی خوش نشان ندهد و اظهار خوشحالی نکند؛خواه

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2734


1- «الزهو» به معنای تکبر و خودبزرگ بینی است.
2- «العزه» در اینجا به معنای غرور است. در بعضی از نسخ «غره» آمده که استعمال آن در این معنا روشن تر است.

در مورد انجام کارهای نیک باشد یا ترک کارهای بد چرا که تکرار این عمل از سوی اطرافیان تدریجاً در دل زمامدار اثر می گذارد و او را مغرور و ازخودراضی می کند و به یقین غرور سرچشمه انحرافات بسیاری است.

در حدیثی آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:درباره من مدح بیجا نکنید آن گونه که نصارا درباره حضرت مسیح کرده اند (و او را خدا خواندند) من فقط بنده ای از بندگان خدا هستم؛ولی بگویید بنده خدا و فرستاده او.(1)

در روایت معروفی می خوانیم:

«احْثُوا فِی وُجُوهِ الْمَدَّاحِینَ التُّرَاب؛ به صورت ستایشگران تملق گو خاک بپاشید».(2)

در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السلام که در غررالحکم آمده می خوانیم:

«إیّاکَ أنْ تُثْنِیَ عَلی أَحَدٍ بِما لَیْسَ فیهِ فَإنَّ فِعْلَهُ یُصَدِّقُ عَنْ وَصْفِهِ وَ یُکَذِّبُکَ؛ بپرهیز از اینکه ستایشی در حق کسی کنی به چیزی که در او نیست زیرا اعمال او وصف واقعی او را آشکار می سازد و تو را تکذیب می کند».(3)

البته این کار آسانی نیست که اطرافیان و حواشی قدرت ها بدون ترس و واهمه و چشم داشت پاداش واقعیت ها را برملا کنند؛نه از زور بترسند و نه زر انتظار داشته باشند و این در شأن موحدان راستین است.

به گفته آن سخنور معروف:نصیحت پادشاهان کردن کسی را مسلم بُوَد که بیم سر ندارد یا امید زر.

موحد چه در پای ریزی زرش چه شمشیر هندی نهی بر سرش

امید و هراسش نباشد ز کس بر این است بنیاد توحید و بس(4)

البته این سخن توصیه اکیدی به همه متصدیان مراکز قدرت دارد که یاران و مشاوران خود را به گفتن حق عادت بدهند و آماده پذیرش حقایق تلخ باشند.(5)

***

بخش نهم
شرح و تفسیر: سنت های حسنه را احیا کن

سنت های حسنه را احیا

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2735


1- موطأ، ج 1، ص 12 وکتب دیگر.
2- من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 11.
3- غرر الحکم، ص 466، ح 10735.
4- گلستان، در نقل آداب صحبت
5- درباره مدح و ثناخوانی بیجا و زیان های تملق و چاپلوسی، بحث مشروحی در جلد هشتم از همین کتاب ذیل خطبه 216 آمده است.

کن

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به چند امر مهم دیگر توصیه می کند.

نخست درباره پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران تأکید می ورزد و می فرماید:

«هرگز نباید افراد نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان باشند،زیرا این کار سبب می شود نیکوکاران به نیکی ها بی رغبت و بدکاران به اعمال بد تشویق گردند، بنابراین هر یک از اینها را مطابق آنچه برای خود خواسته اند پاداش ده»؛ (وَ لَا یَکُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِیءُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَهٍ سَوَاءٍ،فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزْهِیداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِی الْإِحْسَانِ،وَ تَدْرِیباً(1) لِأَهْلِ الْإِسَاءَهِ عَلَی الْإِسَاءَهِ وَ أَلْزِمْ کُلّاً مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ). آنچه امام علیه السلام در این دستور بیان کرده یکی از اصول مهم مدیریت است؛از مدیریت خداوند وپیامبران بر جهان انسانیت گرفته تا مدیریت یک پدر در خانواده.

قرآن مجید پیامبر را به بشارت و انذار دستور می دهد و او را«مبشر»و«نذیر» می نامد.خداوند وعده بهشت را به صالحان و دوزخ را به بدکاران داده است.

این اصل در تمام اقوام با تمام اختلافاتی که در عقاید و فرهنگ و حکومت دارند تحت عنوان تشویق و تنبیه،ساری و جاری است.دلیل آن روشن است، زیرا ادامه نیکوکاری انگیزه می خواهد و بازایستادن از کار خلاف نیز انگیزه ای می طلبد.ممکن است انگیزه های معنوی و اعتقادات دینی آثار مطلوبی از خود در این زمینه به یادگار بگذارند؛ولی این انگیزه ها در همه نیست به علاوه اگر مسأله پاداش و کیفر نباشد آن انگیزه ها نیز سست می شود.

جمله «وَ أَلْزِمْ کُلّاً. ..»اشاره لطیفی به این نکته است که وقتی آنها چیزی را برای خود بپسندند دلیل ندارد حاکم آن را به آنان ندهد.نیکوکار پاداش را برای خود پسندیده و بدکار کیفر را،بنابراین خواسته

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2736


1- «تدریب» به معنای عادت دادن کسی به چیزی است و در اینجا می تواند معنای تشویق را داشته باشد در مقابل «تزهید» که در اینجا به معنای دلسرد ساختن است..

خودش را باید به او داد.

از این بالاتر،پاداش نیکوکار انگیزه ای برای ترک عمل بدکار و کیفر بدکار انگیزه ای برای ادامه کار نیکوکار می شود همان گونه که امام در عبارت زیبای دیگری در نهج البلاغه فرموده:

«ازْجُرِ الْمُسِیءَ بِثَوَابِ الْمُحْسِنِ؛ بدکار را به واسطه پاداش نیکوکاران مجازات کنید».(1)

اشاره به اینکه وقتی بدکار خود را از پاداش های مادی و معنوی نیکوکاران محروم می بیند تنبیه می شود و بر سر عقل می آید و چه بسا از کار خود توبه کند و باز ایستد.

آن گاه امام در دومین دستور،بهترین وسیله جلب حسن ظن و محبّت رعایا را برای او تبیین می کند و می فرماید:«بدان هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به (وفاداریِ) رعیت بهتر از احسان به آنها و سبک کردن هزینه ها بر آنان و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارند نیست»؛ (وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ بِأَدْعَی إِلَی حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَیْهِمْ،وَ تَخْفِیفِهِ الْمَئُونَاتِ عَلَیْهِمْ،وَ تَرْکِ اسْتِکْرَاهِهِ إِیَّاهُمْ عَلَی مَا لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ).

تعبیر به «مَا لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ» با توجّه به اینکه«قِبَل»گاه به معنای«نزد»و گاه به معنای«قدرت»می آید،می توان جمله را چنین معنا کرد:چیزی که نزد آنها (و بر عهده آنها) نیست یا چیزی که در طاقت و توان آنها نیست.(2)

این حقیقتی است که تجربه بارها نشان داده است که اگر والی به فکر رعایا باشد و زمامداران هزینه ها را بر آنان سبک کنند و اموری را که از وظایف آنها نیست یا قدرت بر آن ندارند از آنها نخواهند رابطه عاطفی قوی و محکمی در میان آنها برقرار خواهد شد؛رابطه ای که حمایت آنها را به زمامدار در حوادث مشکل و پیچیده تأمین می کند.

این نکته نیز حائز اهمّیّت است که امام

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2737


1- نهج البلاغه، کلمات قصار 177.
2- هرچند بعضی معتقدند «قبل» اگر اضافه به ضمیر شود حتما به معنای نزد است و اگر جدا استعمال شود به معنای قدرت و توان است

سخن از عوامل حسن ظن زمامدار به رعایا به میان آورده،نه حسن ظن رعایا به زمامدار در حالی که تصور بر این است که در این گونه موارد تعبیر اوّلی مناسب تر است؛ولی منظور امام این است که آن قدر زمامدار به رعایا خوبی کند که به وفاداری آنها به خود مطمئن گردد.

به همین دلیل امام در ادامه این سخن می فرماید:«بنابراین در این راه آن قدر بکوش تا به وفاداری رعایا به خود خوش بین شوی،زیرا این خوش بینی، خستگی و رنج فراوانی را از تو دور می سازد»؛ (فَلْیَکُنْ مِنْکَ فِی ذَلِکَ أَمْرٌ یَجْتَمِعُ لَکَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِیَّتِکَ فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ یَقْطَعُ عَنْکَ نَصَباً(1) طَوِیلاً). روشن است هر گاه زمامدار به رعیت خود سوء ظن داشته باشد،هر زمان احتمال می دهد شورشی بر ضد او برپا شود و یا به او خیانت کنند یا توطئه ای در برابر او بچینند و این به طور دائم فکر او را ناراحت خواهد ساخت؛اما هنگامی که از وفاداری آنها مطمئن باشد،با آرامش خاطر می تواند به نظم امور و عمران و آبادی و دفع شر دشمنان بپردازد.

آن گاه امام علیه السلام در ادامه این سخن همین توصیه را به تعبیر زیبای دیگری بیان می دارد و می فرماید:«و سزاوارترین کسی که می تواند مورد حسن ظن تو قرار گیرد آن کس است که تو بهتر به او خدمت کرده ای و (به عکس) آن کس که مورد بدرفتاری تو واقع شده است سزاوارترین کسی است که باید به او بدبین باشی»؛ (وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلَاؤُکَ(2) عِنْدَهُ،وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلَاؤُکَ عِنْدَهُ).

اشاره به اینکه همان گونه که نیکی کردن سبب حسن ظن است

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2738


1- «تب» به معنای رنج و تعب است از ریشه نصب بر وزن «نصر» به معنای ثابت قرار دادن گرفته شده؛ مثلا هنگامی که نیزه را بر زمین می کوبند و جای آن را محکم میسازند، نصب گفته میشود و از آنجا که رنج و تعب انسان را از کار متوقف می سازد، این واژه بر آن اطلاق شده است و دشمنان اهل بیت را از این جهت ناصبی می گویند که گویی پرچم عداوت برافراشته اند.
2- «بلاء» معنای اصلی آن آزمایش کردن است که گاه به وسیله نعمتها و گاه به وسیله مصائب صورت می گیرد و به همین جهت بلاء گاه به معنای نعمت و گاه به معنای مصیبت آمده است و در جمله بالا به هر دو معنا - به عنوان حسن بلاء و سوء بلاء - استعمال شده است (این واژه از ریشه «بلی بلو» است).

هر قدر بیشتر نیکی کنی،حسن ظن بیشتری فراهم می شود و همان گونه که بدی کردن سبب سوء ظن می شود هرقدر بدی بیشتر باشد،سوء ظن هم بیشتر است.

در کتاب عیون الاخبار ابن قتیبه آمده است که ابن عباس می گفت:به هرکس نیکی کردم فضای میان من و او روشن شد و به هر کس بدی کردم فضای میان من و او تاریک گشت.(1)

در ضمن می توان از این سخن نتیجه گرفت که اگر کسانی به هر دلیل مورد مجازات و مؤاخذه قرار گرفتند،زمامدار و والی باید از آنها برحذر باشد و از حسن ظن به آنها بپرهیزد.

***

آن گاه امام علیه السلام در ادامه سخن به نکته مهم دیگری می پردازد و مالک اشتر را از شکستن سنّت های صالح برحذر می دارد.می فرماید:«هرگز سنّت مفید و پسندیده ای را که پیشگامان این امت به آن عمل کرده اند و ملت اسلام با آن الفت گرفته و امور رعیت به وسیله آن اصلاح شده مشکن»؛ (وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّهً صَالِحَهً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ(2) هَذِهِ الْأُمَّهِ،وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَهُ،وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّهُ).

سنّت در دو معنا به کار می رود:گاه به معنای عادات و روش هایی است که از گذشتگان و پیشینیان به یادگار مانده و آن بر دو قسم است:حسنه و سیئه.

همان گونه که در روایت معروف پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است:

«مَنْ سَنَّ سُنَّهً حَسَنَهً عَمِلَ بِها مَنْ بَعْدَهُ کانَ لَهُ أجْرُهُ وَ مِثْلُ أُجُورِهِمْ مِنْ غَیْرِ أنْ یَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْءٌ وَ مَنْ سَنَّ سُنَّهً سَیِّئَهً فَعَمِلَ بِها بَعْدَهُ کانَ عَلَیْهِ وِزْرُهُ وَ مِثْلُ أوْزارِهِمْ مِنْ غَیْرِ أنْ یَنْقُصَ مِنْ أوْزارِهِمْ شَیْءٌ؛ کسی که سنّت نیکی را پایه گذاری کند و بعد از وی به

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2739


1- ابن قتیبه، ج 1، ص 64، طبق نقل شرح نهج البلاغه شوشتری، ج 8، ص 519.
2- «صدور» در اینجا به معنای پیشگامان و صدر نشینان و مسلمانان صدر اسلام است.

آن عمل شود پاداش آن و پاداش کسانی که به آن عمل کرده اند برای او خواهد بود بی آنکه چیزی از پاداش آنها کم شود و کسی که سنّت بدی را پایه گذاری کند و بعد از او به آن عمل شود گناه آن و همانند گناه کسانی که به آن عمل کرده اند خواهد بود بی آنکه از گناهان آنها چیزی کاسته شود».(1)

معنای دوم سنّت این است که به معنای سخن پیامبر اکرم و فعل و تقریر اوست و کلام امام علیه السلام در اینجا ناظر به معنای اوّل است.(به قرینه جمله: وَلا تُحْدِثَنَّ سُنَّهً تَضُرُّ ...) مثلاً شخصی یا گروهی هفته ای از سال را به عنوان هفته نیکوکاری یا اکرام یتیمان یا پاک سازی مساجد یا کاشتن انواع درختان قرار می دهند بی آنکه آن را به شرع نسبت دهند.این سنّت صالح باقی می ماند و افرادی به آن عمل می کنند و در پرتو آن کارهای نیکی صورت می گیرد.امام علیه السلام به مالک اشتر دستور می دهد هرگز این گونه سنّت ها را نشکند و بگذارد مردم به آن عمل کنند و از برکاتش بهره مند شوند.

البته اگر سنّت های فاسد و مفسدی باشد؛مانند آنچه در زمان جاهلیت از انتقام جویی ها و زنده به گور کردن دختران و امثال آن وجود داشت،باید با این گونه سنّت های خرافی و غلط و غیر انسانی مبارزه کرد.

تاریخ اسلام نیز نشان می دهد که پیغمبر اکرم سنّت های صالح پیشین را هرگز نشکست،بلکه آنها را تأیید فرمود.مانند سنّت هایی که از عبدالمطلب به یادگار مانده بود؛ولی با سنّت های زشت و خرافی سخت مبارزه کرد.

سپس امام علیه السلام همین مطلب را به صورت دیگری بیان می کند و می فرماید:

«و هرگز سنّت و روشی

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2740


1- کنزالعمال، ح 910. شبیه این حدیث در منابع شیعه از امامان معصوم به طرق مختلف و با تعبیرات متفاوت نقل شده است. به بحارالانوار، ج 68، ص 257 و 258 مراجعه شود.

را که به چیزی از سنّت های (حسنه) گذشته زیان وارد می سازد ایجاد مکن که اجر آن سنّت ها برای کسی خواهد بود که آن را برقرار کرده و گناهش بر توست که چیزی از آن را نقض کرده ای»؛ (وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّهً تَضُرُّ بِشَیْءٍ مِنْ مَاضِی تِلْکَ السُّنَنِ،فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا،وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا).

در واقع امام می فرماید:سنّت های صالح پیشین را نه مستقیما بشکن و نه مزاحمتی برای آنها ایجاد کن که آن را بشکند،بلکه باید در حفظ آن سنّت ها بکوشی تا مردم به سبب پیروی از آن بهره مند گردند.

درباره اهمّیّت سنّت های حسنه و فرق آن با بدعت ها و همچنین سنّت های سیئه و آثار آن در جوامع انسانی،در پایان همین بحث سخن خواهیم گفت. سپس امام علیه السلام در آخرین توصیه در این بخش از عهدنامه به مالک دستور می دهد همواره در کنار علما و حکما باشد،می فرماید:«و با دانشمندان،زیاد به گفت وگو بنشین و با اندیشمندان نیز بسیار به بحث پرداز (و این گفت وگوها و بحث ها باید) درباره اموری (باشد) که به وسیله آن،امور بلاد تو اصلاح می شود و آنچه را پیش از تو باعث پیشرفت کار مردم بوده است برپا می دارد»؛ (وَ أَکْثِرْ مُدَارَسَهَ الْعُلَمَاءِ،وَ مُنَاقَشَهَ(1) الْحُکَمَاءِ،فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ بِلَادِکَ،وَ إِقَامَهِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَکَ).

در واقع امام در این قسمت از وصایای خود به مالک توصیه می کند همواره سطح آموزش خود را در احکام و موضوعات بالا ببرد،با علما و دانشمندان پیوسته به گفت وگو بنشیند تا به احکام الهی و اصول کشورداری آشناتر گردد و با اندیشمندان پیوسته بحث کند تا از تجارب آنها در تشخیص موضوعات مهم بهره گیرد

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2741


1- «مناقشه» از ریشه «نقش» در اصل به معنای بیرون کشیدن خار از بدن به وسیله منقاش است سپس به هر گونه بحث دقیق و حسابرسی کامل اطلاق شده است، بنابراین مناقشه حکما به معنای بحث دقیق با دانشمندان است.

و هنگامی که آگاهی زمامدار نسبت به این دو بخش افزایش پیدا کند، امر بلاد اصلاح می شود و سنّت های حسنه پیشین همچنان باقی و برقرار می ماند.

مرحوم کلینی در جلد اوّل اصول کافی بابی به عنوان«بابُ مُجالَسَهِ الْعُلَماءِ وَ صُحْبَتِهِمْ»آورده و از جمله روایات باب این است:

امام صادق علیه السلام در حدیثی می فرمود:

«لَمَجْلِسٌ أَجْلِسُهُ إِلَی مَنْ أَثِقُ بِهِ أَوْثَقُ فِی نَفْسِی مِنْ عَمَلِ سَنَهٍ؛ مجلسی که در آن در کنار شخص مورد اطمینانی بنشینیم (و از او علم و دانشی فرا گیرم) در دل من اطمینان بخش تر از آن است که یک سال اعمال صالح انجام دهم».(1)

در حدیث دیگری از لقمان نقل می کند که به فرزندش نصیحت کرد:«فرزندم مجالس را با دقت انتخاب کن.هرگاه دیدی گروهی به یاد خداوند بزرگ مشغولند با آنها همنشین شو؛اگر عالم باشی علمت در آنجا تو را سود می بخشد و اگر جاهل باشی به تو تعلیم می دهند و ای بسا خداوند رحمت خود را بر آنها نازل کند و تو را همراه آنان مشمول نعمت سازد و هرگاه جمعی را دیدی که به یاد خدا نیستند با آنها مجالست مکن،زیرا اگر عالم باشی علمت در آنجا به تو سودی نمی بخشد و اگر جاهل باشی بر جهلت می افزایند و چه بسا خداوند عقوبتی بر آنان نازل کند و تو را با آنها همراه سازد.(2)

امام زین العابدین علیه السلام در دعای معروف ابوحمزه ثمالی هنگامی که عوامل سلب توفیق را بر می شمرد می فرماید:

«أَوْ لَعَلَّکَ فَقَدْتَنِی مِنْ مَجَالِسِ الْعُلَمَاءِ فَخَذَلْتَنِی؛ شاید تو مرا در مجالس علما نیافتی و دست از یاری من برداشته ای».

از جمله برکات همنشینی و گفت وگو با دانشمندان این

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2742


1- کافی، ج 1، ص 39، ح 5.
2- کافی، ج 1، ص 39، ح 1.

است که انسان علوم و دانش خود را از یاد نمی برد و اگر چیزی نمی داند به او می آموزند همان گونه که امیرمؤمنان علیه السلام در یکی دیگر از سخنانش می فرماید:

«مَنْ أکْثَرَ مُدارَسَهَ الْعِلْمِ لَمْ یَنْسَ ما عَلِمَ وَاسْتَفْادَ ما لَمْ یَعْلَمْ».(1)

نکته: سرچشمه پیدایش سنّت ها

سرچشمه پیدایش سنّت ها

واژه سنّت در اصل از ماده سنّ (بر وزن فن) به معنای جاری ساختن آب بر صورت گرفته شده و سپس به هر امری که سریان و جریان پیدا کند سنّت اطلاق شده است و به تمام عادات و آداب خوب یا بدی که از سوی شخص یا گروهی در جامعه به جریان می افتد سنّت گفته می شود و به همین دلیل آن را به سنّت های حسنه و سیئه تقسیم کرده اند؛مثلاً قرار دادن برنامه مستمر هر ساله ای جهت نوازش یتیمان یا ایجاد صلح در میان افرادی که با هم اختلاف دارند سنّت حسنه محسوب می شود و برنامه هایی مانند زنده به گور کردن دختران و یا در عصر ما استفاده از مواد محترقه و منفجره در چهارشنبه آخر سال سنّت سیئه است.

در روایات اسلامی بحث های فراوانی درباره کسانی که سنّت حسنه یا سنّت سیئه می گذارند آمده است که نمونه آن را در بحث های گذشته مطالعه کردید.

مخصوصاً در این روایات تأکید شده کسی که سنّت حسنه ای بگذارد به تعداد کسانی که به آن عمل می کنند اجر و پاداش برای سنّت گذار از سوی خداوند داده خواهد شد بی آنکه از ثواب آنها چیزی کاسته شود و آنها که سنّت سیئه می گذارند به تعداد کسانی که به آن عمل می کنند وزر و گناه در نامه اعمال آنها نوشته می شود بی آنکه چیزی از گناهان

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2743


1- غررالحکم، ص 49، ح 273.

آنها کم شود و این در واقع از مسأله تسبیب و تعاون بر خیر و شر سرچشمه می گیرد،زیرا می دانیم گاه انسان عملی را بالمباشره انجام می دهد و گاه بالتسبیب و ایجاد سنّت خوب و بد نوعی تسبیب است.

البته مسأله سنّت های اجتماعی ارتباطی به بدعت گذاشتن ندارد آن گونه که بعضی از وهابیون کوته فکر می پندارند،زیرا بدعت چیزی است که به شارع مقدس و قرآن و سنّت پیغمبر نسبت داده شود و جزء آن نباشد؛ولی سنّت ها نوعی بدعت های عرفی و اجتماعی است که بدون اسناد به شرع مقدس گذارده می شود که اگر در مسیر اهداف شرع باشد (مانند نوازش یتیمان و کمک به محرومان) سنّت حسنه محسوب می شود و مطلوب است و اگر بر ضد آن باشد (مانند زنده به گور کردن دختران که از سنّت های جاهلی بود) سنّت سیئه و نامطلوب است.

از اینجا روشن می شود اینکه وهابی های متعصب با اموری مانند جشن میلاد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله یا برگزاری مراسم تعزیه برای اموات و گذشتگان مخالفت می کنند از سوء فهم آنهاست که سنّت را با بدعت اشتباه می گیرند در حالی که روایات مربوط به سنّت حسنه و سیئه را خودشان در کتاب ها آورده اند.(1)

***

بخش دهم
شرح و تفسیر: اقشار مختلف اجتماعی

اقشار مختلف اجتماعی

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه خود به یکی از مهم ترین بحث های سیاسی و اجتماعی می پردازد و مردمی را که در یک جامعه زندگی می کنند به هفت طبقه یا هفت قشر و جمعیت و گروه تقسیم می فرماید.پیش از ذکر این اقسام شایسته است به این نکته که بعضی از شارحان نهج البلاغه به آن اشاره کرده اند اشاره شود که انسان به طور طبیعی اجتماعی آفریده شده (مدنی

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2744


1- سنن بیهقی، ج 4، ص 176 و مسند احمد، ج 4، ص 362.

بالطبع) زیرا از یک سو نیازهای بشر به قدری متنوع و زیاد است که هیچ کس به تنهایی نمی تواند از عهده تأمین آنها برآید.افزون بر این هیچ انسانی قانع به زندگی یکنواخت نیست،بلکه جامعه بشری دائما به سوی تحول و تکامل پیش می رود و این پیشرفت،تنوع نیازهای او را افزون تر می کند و برای حل مشکلات هیچ راه عاقلانه ای وجود ندارد جز اینکه هر گروه به تأمین بخشی از این نیازها بپردازند و نتیجه کار خود را با دیگران معاوضه کنند تا همگان از زحمات همه بهره مند شوند؛گروهی مأمور حفظ نظم باشند،عده ای به کشاورزی و دامداری برای تأمین مواد غذایی بپردازند،جمعیّتی به تعلیم و تربیت فرزندان و قشری به صنایع مختلف روی آورند،جمعی طبیب شوند و به درمان بیماران بپردازند و گروهی قاضی باشند و فصل خصومات کنند و...

امروز کار به جایی رسیده است که گاه در یک بخش از تأمین نیازهای بشر مثلاً بهداشت و درمان،صدها یا هزاران شاخه های تخصصی پیدا شده و هر گروه در یک رشته فعالیت می کنند.

بر این اساس امام علیه السلام جامعه را به هفت طبقه که در واقع هفت عمود خیمه زندگانی اجتماعی بشر است تقسیم فرموده،هرچند طبقات دیگری نیز می توان پیدا کرد؛ولی عمده و اساس همین هفت قشر هستند.

می فرماید:«(ای مالک) بدان مردم یک کشور از گروه های متعددی تشکیل یافته اند که هر یک جز به وسیله دیگری اصلاح و تکمیل نمی شود و هیچ کدام از دیگری بی نیاز نیست.

گروهی لشکریان خداوند هستند (که امنیّت و نظم جامعه را تأمین و از آسیب دشمنان حفظ می کنند).

گروه دیگری نویسندگان عمومی و خصوصی هستند (که برنامه آنها نگه داشتن حساب های مالی دولت،تنظیم

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2745

بودجه،ثبت اسناد و تعلیم و تربیت مردم است).

جمع دیگری قضات عدل و دادگسترند (که به فصل خصومت و احقاق حقوق می پردازند).

عدّه دیگری عاملان انصاف و مدارا (و کارگزاران حکومت) هستند.

و قشری دیگر اهل جزیه و خراج از غیر مسلمانان هستند که در پناه حکومت اسلامی زندگی می کنند (و در برابر حفظ جان و مالشان به حکومت اسلامی مالیاتی می پردازند).

و گروهی از مسلمانان (زمین های خراجی را کشاورزی می کنند و خراج آن را می پردازند).

جمع دیگری تاجران و صنعت گران اند.

و گروه دیگر طبقه پایین اجتماع از نیازمندان و محرومان (و از کار افتادگان و پیران ناتوان و کهن سال هستند که قادر بر انجام هیچ کاری نیستند)»؛ (وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّعِیَّهَ طَبَقَاتٌ لَا یَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ،وَ لَا غِنَی بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ فَمِنْهَا جُنُودُ اللّهِ، وَ مِنْهَا کُتَّابُ الْعَامَّهِ وَ الْخَاصَّهِ وَ مِنْهَا قُضَاهُ الْعَدْلِ وَ مِنْهَا عُمَّالُ الْإِنْصَافِ وَ الرِّفْقِ، وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْیَهِ وَ الْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّهِ وَ مُسْلِمَهِ النَّاسِ وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَ أَهْلُ الصِّنَاعَاتِ وَ مِنْهَا الطَّبَقَهُ السُّفْلَی مِنْ ذَوِی الْحَاجَهِ وَ الْمَسْکَنَهِ).

آن گاه امام اشاره ای اجمالی به وظایف و حقوق آنها کرده و به دنبال آن به شرح مبسوطی درباره ویژگی ها و صفات و وظایف و حقوق هر یک از این طبقات می پردازد.

در اشاره اجمالی می فرماید:«و خداوند برای هرکدام از این گروه ها سهمی مقرر داشته و در کتاب خود یا سنّت پیغمبر صلی الله علیه و آله وظیفه جداگانه ای تعیین کرده که به صورت عهدی از سوی او در نزد ما محفوظ است»؛ (وَ کُلٌّ قَدْ سَمَّی اللّهُ لَهُ سَهْمَهُ،وَ وَضَعَ عَلَی حَدِّهِ فَرِیضَهً فِی کِتَابِهِ أَوْ

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2746

سُنَّهِ نَبِیِّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً).

روشن است منظور از جنود اللّه سربازانی هستند که از مرزهای کشور اسلام در مقابل هجوم بیگانگان نگهداری می کنند.

اما گروه دوم که امام از آنها به کتاب عامه و خاصه یاد کرده است.کتاب خاصه نویسندگانی هستند که از خاصان والی و زمامدارند و صاحب اسرار و امضا کننده قراردادهای مهم و پیمان های صلح و مانند آن و کتاب عامه تمام کارمندانی را شامل می شود که حساب و کتاب درآمدها و هزینه های دولت را در دست دارند، بدهی ها را می پردازند،مطالبات را جمع آوری می کنند و ممکن است در عصر ما شامل مراکز آموزش و پرورش نوجوانان و جوانان را نیز شامل شود.

اما قضات عدل تمام دستگاه دادگستری اسلام را فرا می گیرد که در رأس آن قضات اند.

عمال انصاف و رفق،اشاره به فرمانداران و بخشدارانی است که برای اداره شهرها و بخش های مختلف کشور اسلام تعیین می شوند و اضافه آن به انصاف و رفق اشاره به این است که باید از میان کسانی انتخاب شوند که واجد این دو صفت برجسته اند؛هم اهل انصاف باشند و حق را به حق دار برسانند و هم با مردم با محبّت و رفق و مدارا رفتار کنند.

اما اهل جزیه و خراج اشاره به دو گروه از شهروندان کشور اسلام است؛اهل جزیه غیر مسلمانانِ اهل کتاب اند که در پناه حکومت اسلامی زندگی می کنند و هر ساله مالیات سرانه ای که غالباً مبلغ اندکی است می پردازند و حکومت اسلام مدافع حقوق آنها و حافظ جان و مال و ناموس آنهاست.

گروه دوم کشاورزانی هستند که اراضی متعلق به جامعه اسلامی

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2747

را (به نام اراضی خراجیه) در اختیار دارند و کشاورزی و باغداری می کنند و هر سال مبلغی به عنوان خراج که در واقع مال الاجاره آن اراضی است می پردازند.

اما تجار و اهل صناعات که به عنوان قشر مهم دیگری از آنها یاد شده قسمت مهمی از جامعه اسلامی را در آن روز و مخصوصاً امروز تشکیل می دهند که امام در ادامه این عهدنامه توصیه های متعددی درباره آنها دارد.

آخرین گروه که به عنوان طبقه پایین از آنها یاد شده افراد پیر و ناتوان و از کار افتاده و نیازمندند که امام در ادامه این عهدنامه درباره رسیدگی به وضع آنان بسیار تأکید فرموده و از هیچ گروهی از گروه های هفت گانه به آن صورت یاد نکرده است.

نکته: لایه های اجتماع

لایه های اجتماع

گاه از آن به طبقات تعبیر می شود،«طبقه»در لغت به معانی زیادی آمده که قریب الافق اند؛مانند گروه،جمعیت،حال،مرتبه،نسل،صنف و لایه های زمین یا طبقات عمارت و در اینجا به معنای گروه اجتماعی است؛ولی این واژه در عصر ما بیشتر اشاره به گروه هایی دارد که یکی برتر از دیگری است و لذا زندگی طبقاتی اشاره به زندگی است که اجتماع را گروهی ثروتمند و گروهی کم درآمد تشکیل دهند.به همین جهت مفهومی منفی را تداعی می کند که البته در اصل معنای لغوی نیست و کلام امام نیز اشاره ای به آن ندارد.

این واژه از ریشه طَبَق به معنای مساوات میان دو چیز گرفته شده و مطابقت و تطابق نیز به همین معنا به کار می رود.

ممکن است کسانی تصور کنند که گروه های دیگری نیز در جامعه بشری وجود دارند که تحت هیچ یک از عناوین هفت گانه قرار نمی گیرند از جمله کارگران،مأموران اطلاعاتی،عاملان حسبه،کسانی

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2748

که بر امور اخلاقی جامعه و انجام وظیفه کاسبان و پیشه وران نظارت دارند،مأموران امر به معروف و نهی از منکر و امثال آنها.

اما با دقت می توان هر یک از اینها را زیر مجموعه گروه های هفت گانه فوق شمرد؛مثلاً عاملان حسبه زیر مجموعه گروه قضات و کارگران تحت عنوان «اهْلُ الصَّناعات»و کسبه و پیشه وران تحت عنوان تجار و مأموران اطلاعاتی تحت عنوان«عُمّالُ الإنْصافِ وَ الرِّفْق»قرار می گیرند.

بخش یازدهم
شرح و تفسیر: پیوند گروه های اجتماعی

پیوند گروه های اجتماعی

امام علیه السلام در بخش گذشته این عهدنامه اشاره ای اجمالی،جامع و جالب به هفت گروه عمده اجتماعی نموده است.سپس از اینجا به بعد به شرح وظایف مسئولیت ها و ویژگی های هر یک می پردازد و از آنجا که نیروی نظامی و انتظامی مهم ترین رکن جامعه است از آن شروع می کند.

می فرماید:«اما سپاهیان-به اذن پرودگار-دژها و پناهگاه های رعیت و زینت زمامداران و عزت دین و راه های امنیّت اند و قوام رعیت جز به وسیله آنها ممکن نیست»؛ (فَالْجُنُودُ،بِإِذْنِ اللّهِ،حُصُونُ الرَّعِیَّهِ،وَ زَیْنُ الْوُلَاهِ،وَ عِزُّ(1) الدِّینِ،وَ سُبُلُ الْأَمْنِ وَ لَیْسَ تَقُومُ الرَّعِیَّهُ إِلَّا بِهِمْ).

امام علیه السلام در این چند جمله کوتاه،پنج اثر مثبت و نتیجه پربار برای وجود لشکریان مؤمن بیان می فرماید.

نخست اینکه آنها دژهای رعیت اند.اشاره به اینکه برای محفوظ ماندن از آسیب دشمنان و خطرات آنها پناهگاهی لازم است و آن پناهگاه لشکریان مقتدرند،زیرا هرگونه ضعف و فتور در آنها سبب طمع دشمنان می شود و انواع مشکلات را برای جامعه مسلمین پدید می آورد.در گذشته تاریخ نظر به اینکه سلاح ها بسیار ساده و ابتدایی بود،وجود دژهای محکم می توانست جلوی بسیاری از آسیب ها را بگیرد،هرچند امروز با وجود هواپیماهای جنگی و موشک ها و توپ های دوربرد،دژها کارآیی چندانی ندارند.

در جمله دوم آن

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2749


1- «عز» واژه «عزیز» که از «عزت» گرفته شده در لغت به معنای هر چیزی است که رسیدن به آن سخت است از این رو به زمینی که عبور از آن به سختی ایجاد می شود عزاز (بر وزن نماز) نامیده میشود و نیز هر چیزی که بر اثر کمیابی دسترسی به آن مشکل باشد به آن عزیز می گویند همچنین افراد قوی و نیرومند که غلبه بر آنها مشکل است یا غیر ممکن، عزیز نامیده میشوند و لذا واژه عزت هم به معنای قدرت و هم به معنای کمیابی و هم به معنای گرانبها بودن به کار می رود. و در جمله پیشین کلمه عز به معنای قدرت است.

را زینت زمامداران می شمرد،زیرا زمامداری در نظر مردم محترم است که صاحب قدرت و نفوذ باشد و قدرت و نفوذ در درجه اوّل از طریق لشکری نیرومند و سر بر فرمان حاصل می شود.

جمله سوم که لشکر نیرومند را سبب عزت و قدرت دین می شمرد،اشاره روشنی به این حقیقت دارد که امور معنوی مردم نیز بدون وجود ارتشی نیرومند سامان نمی پذیرد؛بخش مهمی از امر به معروف و نهی از منکر،احقاق حقوق و اجرای حدود و بسط و گسترش عدل و داد نیاز به قدرت و نیرو دارد،آن هم وابسته به لشکری نیرومند است. چهارمین جمله که در آن سخن از طرق امنیّت به وسیله لشکریان نیرومند به میان آمده اشاره به این است که یک لشکر قوی نه تنها دشمنان خارج را به عنوان «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ»(1) می ترساند،بلکه دشمنان داخل نیز از او می ترسند.یا به این دلیل که جنود در اینجا اعم از نیروی نظامی و انتظامی است و یا اینکه در موارد فوق العاده که نیروی انتظامی از عهده تأمین امنیّت بر نیاید معمولاً نیروی نظامی را در داخل کشور بسیج می کنند و امنیّت را به وسیله آنها برقرار می سازند.

جمله پنجم که می فرماید:قوام رعیت جز به وسیله آنها امکان پذیر نیست، ممکن است به منزله نتیجه گیری از چهار جمله قبل باشد.این احتمال نیز هست که جمله مستقلی باشد و آن اینکه در بسیاری از مواقع ارتش ها به یاری مردم می شتابند؛در زلزله ها،سیلاب ها و حوادث تلخِ غیر مترقبه،دولت ناچار است نیروی نظامی را به کمک مردم بفرستد.

آن گاه امام ارتباط این گروه اجتماعی را با گروه های دیگر به ترتیب بیان می کند و در رابطه سپاهیان و

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2750


1- انفال، آیه 60.

عاملان خراج می فرماید:«سپس استواری و قوام سپاهیان جز به وسیله خراج امکان پذیر نیست،همان چیزی که برای جهاد با دشمن به وسیله آن تقویت می شوند و برای اصلاح خود به آن تکیه می کنند و با آن نیازمندی های خویش را برطرف می سازند»؛ (ثُمَّ لَا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلَّا بِمَا یُخْرِجُ اللّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِی یَقْوَوْنَ بِهِ عَلَی جِهَادِ عَدُوِّهِمْ،وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ فِیمَا یُصْلِحُهُمْ وَ یَکُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ).

از تاریخ اسلام استفاده می شود که در عصر رسول خدا سپاه و لشکر به شکل یک قشر ممتاز و جداگانه وجود نداشت،بلکه به هنگام نیاز برای مقابله با دشمن،پیر و جوان،کوچک و بزرگ که قدرت داشتند سلاح بردارند اسلحه بر می داشتند و همراه پیامبر به سوی میدان نبرد می شتافتند.غالباً سلاح را خود تهیه می کردند و مرکب سواری نیز از خودشان بود.البته قبل از حرکت به سوی میدان، پیامبر دستور می داد آذوقه لشکر را از طریق زکات و تبرعاتی که افراد داشتند تهیه کنند.

ولی در زمان های بعد که حکومت اسلام گسترش یافت و چاره ای جز مقابله با لشکریان سازمان یافته دشمنان نداشتند،مسلمانان ناچار شدند به سپاه اسلام سازمان دهند و پادگان هایی برای آنها فراهم سازند.(1)

اصولاً شهر کوفه به عنوان«کوفه الجند»شمرده می شد که خود یک پادگان بزرگ بود.

البته در مواقع حساس افراد عادی نیز به سپاهیان می پیوستند و به عنوان جهاد فی سبیل اللّه که وظیفه همه افراد قادر بر جهاد است در کنار سپاهیان می ایستادند.

به هر حال یک چنین گروهی که خود را آماده فداکاری برای حفظ حوزه اسلام کرده است باید از نظر معیشت فارغ البال باشد،لذا در اسلام،مالیات خاصی به نام خراج و همچنین سهمی از زکات به عنوان

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2751


1- درباره معنای خراج و مورد آن بحث مشروحی ذیل نامه 51 ذکر کرده ایم.

فی سبیل اللّه برای آنها قرار داده شده است.

جمله های سه گانه ای که در سخن امام آمده می تواند اشاره به نیازهای مختلف سپاهیان باشد جمله «الَّذِینَ یَقْوَوْنَ بِهِ عَلَی جِهَادِ عَدُوِّهِمْ» اشاره به نیازهای مربوط به میدان جنگ از قبیل سلاح و مرکب است.

جمله «وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ فِیمَا یُصْلِحُهُمْ» اشاره به تأمین ضروریات زندگی است.

جمله «وَ یَکُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ» می تواند اشاره به امور رفاهی آنها باشد.

بعضی از شارحان این جمله را چنین تفسیر کرده اند:سپاهیان درآمدی داشته باشند که تمام نیازهای آنها را برطرف سازد.

آن گاه امام ارتباط این دو گروه را با گروه سوم و چهارم و پنجم یعنی قضات و کارگزاران و حساب داران بیان می کند می فرماید:«این دو گروه (سپاهیان و خراج گزاران) جز با گروه سومی از قضات و کارگزاران دولت و منشی ها و حساب داران،قوام و استواری نمی پذیرند،زیرا آنها قراردادها را استحکام می بخشند و مالیات ها را جمع آوری می کنند و در ضبطِ امور خصوصی و عمومی مورد اعتماد و اطمینان هستند»؛ (ثُمَّ لَا قِوَامَ لِهَذَیْنِ الصِّنْفَیْنِ إِلَّا بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاهِ وَ الْعُمَّالِ وَ الْکُتَّابِ،لِمَا یُحْکِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ(1) ،وَ یَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ، وَ یُؤْتَمَنُونَ عَلَیْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا).

در واقع امام در این عبارت نورانی خود سه گروه از گروه های اجتماعی را در یک صنف ادغام کرده و به عنوان صنف سوم در مقابل دو صنف پیشین؛یعنی سپاهیان و جمع آوری کنندگان خراج قرار داده و برای هر کدام از این سه گروه یک اثر مهم اجتماعی ذکر کرده است.

در مورد قضات می فرماید:آنها قراردادها را استحکام می بخشند،زیرا اگر نظارت آنها نباشد ممکن است بسیاری از مردم از تعهدات خود سرباز زنند؛ولی

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2752


1- «معاقد» جمع «معقد» بر وزن «مسجد» در اصل به معنای محل گره زدن است سپس به هر معامله و قراردادی به مناسبت اینکه گرهی در میان طرفین ایجاد میکند اطلاق شده است و ریشه اصلی آن «عقد» به معنای گره زدن است.

وجود محاکم عدل سبب می شود تخلّف نکنند،زیرا از طرف محاکم تحت تعقیب قرار می گیرند و گرفتار مجازات می شوند.

برای عمّال؛یعنی کارگزاران و فرمانداران و بخشداران مسأله نظارت بر جمع منافع را ذکر فرموده.درست است که مأموران گردآوری مالیات و خراج به دنبال جمع آن هستند؛ولی ناظر بر اعمال آنها عاملان یعنی فرمانداران و بخشدارانند. فایده وجودی کتاب را این شمرده که آنها در ضبط امور عام و خاص و درآمدها و هزینه های کشور اسلام مورد اطمینانند.هنگامی که این سه گروه دست به دست هم دهند امر خراج و مالیات اصلاح می شود و با اصلاح آن امر سپاه سامان می پذیرد.

بعضی از شارحان نهج البلاغه چنین تصور کرده اند که این سه گروه یک گروه اند و خلاصه در قضات و کارکنان آنها می شوند و آنچه در جمله های سه گانه آمده به قضات باز می گردد در حالی که به یقین آنها سه گروه اجتماعی هستند که قبلا هم امام به آنها اشاره فرموده و در اینجا نیز برای هر یک وظیفه و برنامه ای ذکر کرده است؛ولی به یقین هر سه با هم ارتباط نزدیک و تنگاتنگ دارند و به همین دلیل به عنوان صنف ثالث ذکر شده اند.

در اینجا این سؤال پیش می آید که قبلاً امام به دو صنف اشاره کرد و مسأله گردآوری خراج را به عنوان صنف دوم بیان فرمود چگونه در اینجا عمّال باز یکی از سه گروه صنف سوم را تشکیل می دهند؟

پاسخ این سؤال آن است که در صدر کلام امام سخن از سپاه بود و کشاورزانی که زمین های خراجیه را آباد می کنند و خراج آن را می پردازند؛ولی در اینجا سخن از کارگزاران دولت؛یعنی فرمانداران

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2753

و بخشدارانی است که بر امر جمع آوری خراج نظارت دارند و مأموران آنها متصدی جمع آن هستند.

توجّه داشته باشید عمّال جمع عامل بارها در کلمات امام به استاندار،فرماندار و بخشدار اطلاق شده است و ناظر به «عامِلینَ عَلَیْها»؛ (مأموران جمع آوری زکات) که در قرآن مجید در مورد زکات آمده نیست.

تعبیر به «خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا» اشاره به این است که کار این نویسندگان گاه ثبت و ضبط مسائل سری و ما فوق و گاه مربوط به ثبت هزینه ها و درآمدهای معمولی است.آنها وظیفه دارند هم اسناد طبقه بندی شده را حفظ کنند و هم درآمدها و هزینه های جاری را.

آن گاه امام علیه السلام پیوند گروه دیگری را با اصناف گذشته بیان کرده می فرماید:

«همه این گروه ها نیز بدون تجار و پیشه وران و صنعتگران سامان نمی یابند (زیرا) آنها (تجار و صنعتگران) وسایل زندگی ایشان (گروه های پیشین) را جمع آوری کرده و در بازارها عرضه می کنند و (گروهی از آنان) وسایل و ابزاری را با دست خود می سازند که دیگران قادر به آن نیستند»؛ (وَ لَا قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً إِلَّا بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ،فِیمَا یَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ(1) ،وَ یُقِیمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ وَ یَکْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ(2) بِأَیْدِیهِمْ مَا لَا یَبْلُغُهُ رِفْقُ غَیْرِهِمْ).

روشن است که جمله «فِیمَا یَجْتَمِعُونَ. ..»و «یُقِیمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ» اشاره به تجار و پیشه وران است که کار آنان جمع آوری مواد مورد نیاز مردم از مناطق دور و نزدیک و عرضه کردن آنها در بازارها و گذاشتن آنها در اختیار مصرف کنندگان است؛ولی جمله «وَ یَکْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَیْدِیهِمْ. ..»اشاره به صنعتگران است که آنها با تلاش و رنج و زحمت وسایل مورد نیاز مردم را با

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2754


1- «مرافق» جمع «مرفق» بر وزن «مسجد» و همچنین جمع «مرفق» بر وزن «محور» به معنای اموری است که انسان از آنها منتفع و بهره مند میشود.
2- «الترفق» به معنای بهره مند شدن و استفاده کردن است و جمله (ما لایبلغه رفق غیرهم) اشاره به این است که خداوند استعدادها و موقعیت های اجتماعی را مختلف آفریده است؛ چه بسیار کارهایی که از فردی ساخته است و از فردی دیگر ساخته نیست و نتیجه زندگی اجتماعی همین است که هر کس بر طبق استعداد و توان خود به کاری مشغول می شود و دیگران از آن بهره مند می گردند و در برابر به او بهره می دهند.

دست های خود-البته طبق شرایط آن زمان-ساخته و پرداخته و در اختیار نیازمندان می گذارند.

ممکن است بعضی چنین پندارند که تجار نقش مهمی در زندگی انسان ها ندارند؛نه کار تولیدی انجام می دهند و نه زراعت و دامداری و صنعت.چگونه امام آنها را از ارکان جامعه شمرده است؟ ولی اگر تاجر،انسانی وظیفه شناس باشد به یقین کارهای مهمی را انجام می دهد،زیرا از یک سو در هر منطقه ای از جهان چیزهایی است که در مناطق دیگر یافت نمی شود.اگر همه مردم روی زمین بخواهند از همه برکات الهی استفاده کنند باید گروهی انتقال این مواد مورد نیاز را از نقطه ای به نقطه دیگر به عهده بگیرند و این گروه همان تجارند.از سویی دیگر حتی در موادی که در یک شهر و یک استان تولید می شود، تولیدکنندگان غالباً توانایی ندارند آنچه را تولید کرده اند شخصاً به بازار بیاورند و خرده فروشی کنند و به اصطلاح از تولید به مصرف برسانند،بلکه ناچارند محصولات خود را یکجا به کسی که سرمایه کافی دارد بفروشند و آن شخص به پیشه وران جزء بدهد و پیشه وران به طور خرده فروشی به مردم عرضه دارند

از سوی سوم بسیاری از تولیدات کشاورزی و دامی و صنعتی است که ممکن است در محل تولید قابل جذب نباشد و باید آنها را جمع آوری کرده در بازارهای دنیا عرضه کنند،لذا گروهی باید کار صادرات را به عهده بگیرند و این گروه همان تجارند به خصوص در محصولاتی که حفظ و ذخیره و نگه داری آنها احتیاج به انبارهای مجهز دارد که از عهده تولید کنندگان خارج است.تجار در این سه امر نقش مهمی دارند؛یعنی معمولاً این دو واسطه (تجار و پیشه وران) برای گردش صحیح

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2755

اموال و محصولات مختلف ضرورت دارد.حال اگر وسائط متعدد شود و هر گروهی بخواهند بدون انجام کاری مثبت بهره بگیرند و بر بهای اجناس بیفزایند و یا تجار اجناسی را که خریداری کرده اند احتکار کنند یا دست به دست هم بدهند و بازار سیاه با قیمت های کاذب تشکیل دهند،انحراف محسوب می شود و ارتباطی به اصل مسأله تجارت ندارد.

به همین دلیل در تمام دولت ها وزارت خانه ای به عنوان وزارت بازرگانی و مانند آن برای نظارت بر امر تجارت و حتی کمک به تجار و دادن سرمایه های لازم به آنها برای انجام صادرات و واردات وجود دارد که در واقع کار صنعتگران، کشاورزان و دامداران را تکمیل می کنند. آن گاه امام از قشر پایین اجتماع یاد کرده،می فرماید:«سپس قشر پایین، نیازمندان و از کار افتادگان هستند که لازم است به آنها مساعدت و کمک شود»؛ (ثُمَّ الطَّبَقَهُ السُّفْلَی مِنْ أَهْلِ الْحَاجَهِ وَ الْمَسْکَنَهِ الَّذِینَ یَحِقُّ رِفْدُهُمْ(1) وَ مَعُونَتُهُمْ).

بدیهی است در هر جامعه ای افرادی هستند که بر اثر پیری،بیماری،نقص عضو،حوادث گوناگون،عقب افتادگی ذهنی و مانند آن نمی توانند تولید کننده باشند و تنها مصرف کننده اند.بسیاری از این گروه به هنگام جوانی و سلامت جسم و روح از تولید کنندگان عمده بودند؛ولی بر اثر گذشت زمان به چنین وضعی گرفتار شدند.نه عقل اجازه می دهد نه وجدان می پذیرد که اینها از حمایت های اجتماعی حذف شوند به همین دلیل در تمام دنیا برای این گروه حسابی باز می کنند و بخشی از درآمدهای حکومت صرف نگهداری و پذیرایی از آنها می شود و در اجتماع نیز مراکزی به حمایت از آنها تشکیل می گردد.در اسلام درباره رسیدگی به این گروه توصیه اکید شده و سهم عمده ای از

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2756


1- «رفد» به معنای عطا و بخشش و کمک کردن است.

خمس و زکات به آنها تعلق دارد.

افزون بر این چنانچه این گروه نادیده گرفته شوند مشکلات مهمی برای اقشار دیگر جامعه فراهم می شود.از یک سو ممکن است آنها برای تأمین زندگی خود دست به کارهای خلاف یا جنایت ها و عقده گشایی ها بزنند،یا اقشار دیگر از کار خود دلسرد شوند و فکر کنند اگر روزی مانند این گروه شوند به چه مصائبی گرفتار خواهند شد؛اما هنگامی که می ببینند بر فرض از کارافتادگی حکومت و جامعه از آنها حمایت می کنند به آینده خود نگران نخواهند شد.

تعبیر به اهل حاجت و مسکنت اشاره به دو گروه است:اهل حاجت کسانی هستند که فعالیتی دارند؛اما درآمدشان کفاف نمی دهد و مسکنت اشاره به از کارافتادگان و زمین گیران است که مطلقا نمی توانند درآمدی داشته باشند. آن گاه امام علیه السلام بعد از ذکر ارتباط این طبقات اجتماعی با یکدیگر اشاره به نکته مهمی می کند و می فرماید:«خداوند در آفرینش خود برای هر یک از این طبقات، وسعتی قرار داده همچنین هر یک بر والی به مقدار اصلاح کارشان حقی دارند»؛ (وَ فِی اللّهِ لِکُلٍّ سَعَهٌ،وَ لِکُلٍّ عَلَی الْوَالِی حَقٌّ بِقَدْرِ مَا یُصْلِحُهُ).

اشاره به اینکه تمام این طبقات برای رسیدن به خواسته های خود از دو سرچشمه کمک می گیرند:نخست سرچشمه آفرینش است که خداوند مواهب و نعمت ها و امکاناتی در این عالم آفریده که هر کدام از این گروه ها می توانند با تلاش و کوشش و برنامه ریزی از آن بهره مند شوند،این بر حسب جهان تکوین، و اما از نظر جهان تشریع،حکومت اسلامی وظیفه دارد که به همه آنها کمک کند تا به مقاصد خویش برسند،زیرا حکومت هم دارای قدرت مالی است و هم قدرت اجرایی

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2757

و می تواند از این دو قدرت برای کمک به همه طبقات اجتماعی بهره بگیرد.

سپس در ادامه این سخن درباره این مطلب سخن می گوید که والی چگونه می تواند وظیفه خود را در این راه به خوبی انجام دهد می فرماید:«هرگز والی از عهده ادای آنچه خداوند او را به آن ملزم ساخته بر نمی آید جز با اهتمام و کوشش و یاری جستن از خداوند و آماده ساختن خویش بر ملازمت حق و شکیبایی و استقامت در برابر آن،خواه اموری باشد که بر او سبک باشد یا سنگین»؛ (وَ لَیْسَ یَخْرُجُ الْوَالِی مِنْ حَقِیقَهِ مَا أَلْزَمَهُ اللّهُ مِنْ ذَلِکَ إِلَّا بِالِاهْتِمَامِ وَ الِاسْتِعَانَهِ بِاللّهِ،وَ تَوْطِینِ(1) نَفْسِهِ عَلَی لُزُومِ الْحَقِّ،وَ الصَّبْرِ عَلَیْهِ فِیمَا خَفَّ عَلَیْهِ أَوْ ثَقُلَ).

در واقع امام علیه السلام سه شرط برای موفقیت والی در انجام وظیفه در برابر گروه های اجتماعی ذکر فرموده است:شرط اوّل تلاش و کوشش در این راه، شرط دوم یاری جستن از خدا و شرط سوم آماده بودن برای تحمل مشکلاتی که در این راه هست.به یقین هرگاه والی بر خداوند تکیه کند و مخلصانه بکوشد و از مشکلات در طریق انجام وظیفه نهراسد موفق و پیروز خواهد شد.

***

بخش دوازدهم
شرح و تفسیر: شرایط فرمانده لشکر

شرایط فرمانده لشکر

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به تفصیل از شرایط فرماندهان لشکر سخن می گوید که از قبیل ذکر تفصیل بعد از اجمال است و در مجموع برای فرماندهان لشکر چهارده وصف ذکر می کند.می فرماید:«فرمانده سپاهت را کسی قرار ده که در نزد تو به خدا و پیامبر و امامت از همه خیرخواه تر و از همه پاک دل تر و عاقل تر باشد»؛ (فَوَلِّ مِنْ جُنُودِکَ أَنْصَحَهُمْ فِی نَفْسِکَ لِلَّهِ وَ

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2758


1- «توطین» به معنای وادار ساختن بر چیزی است و «توطین نفس» یعنی خویشتن را به کاری وادار کردن. در اصل از ماده وطن گرفته شده گویی انسان آن کار را وطن خویش قرار می دهد و در آن توقف می کند. این واژه گاه به معنای عادت دادن نیز آمده است.

لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِکَ، وَ أَنْقَاهُمْ جَیْباً(1) ،وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً).

این اوصاف سه گانه سبب می شود اوّلاً فرمانده لشکر تنها به فکر پیشرفت آیین حق و عظمت پیامبر اکرم و پیروزی امام باشد.ثانیاً خالصانه و مخلصانه در این راه بکوشد و ثالثا با بردباری و عقل و درایتِ کافی امور لشکر را سامان بخشد. واژه«حلم»در اینجا ممکن است به معنای عقل(2) و شاید به معنای خویشتن داری و بردباری باشد.جمله های بعد از آن معنای دوم را تقویت می کند.

آن گاه امام بعد از ذکر این سه وصف به دو وصف دیگر اشاره می کند که در واقع تفصیلی است برای وصف اخیر.می فرماید:«(فرمانده لشکر تو باید) از کسانی باشد که دیر خشم می گیرد و زود عذر می پذیرد»؛ (مِمَّنْ یُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ،وَ یَسْتَرِیحُ إِلَی الْعُذْرِ).

بدیهی است منظور سهل انگاری و عذرپذیری در برابر مسائل مهم و سرنوشت ساز نیست منظور خطاهای جزئی است که ممکن است از همه کس سر بزند.فرمانده لشکر باید در برابر این امور خونسرد و عذرپذیر باشد.

حضرت در ادامه این سخن به چهار وصف دیگر اشاره کرده می فرماید:

«کسی باشد که نسبت به ضعفا رئوف و مهربان و در برابر زورمندان پرقدرت باشد،کسی که مشکلات،او را از جا به در نمی برد و ضعف،او را به زانو در نمی آورد»؛ (وَ یَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ،وَ یَنْبُو(3) عَلَی الْأَقْوِیَاءِ،وَ مِمَّنْ لَا یُثِیرُهُ(4) الْعُنْفُ،وَ لَا یَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ).

این اوصاف از آن کسانی است که با شخصیت،شجاع و پراستقامت باشند؛ چنین افرادی در برابر افراد ضعیف مهربانند.آنها را در زیر چتر حمایت خود می گیرند و مورد محبّت قرار می دهند و به عکس در برابر زورمندان با قدرت می ایستند و هرگز سر خود را در مقابل آنها خم نمی کنند.مشکلات

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2759


1- «جیب» در اصل به معنای یقه پیراهن و گریبان است و از آنجایی که این قسمت از پیراهن با سینه مجاورت دارد و سینه نیز با قلب مجاور است این واژه گاه بر سینه و گاه بر قلب نیز اطلاق می گردد.
2- قرآن مجید درباره کافران می گوید: «أم تأمرهم أحلامهم بهذا أم هم قوم طاغون» (طور، آیه 32)
3- «ینبو» از ریشه «نبو» بر وزن «نذر» در اصل به معنای اثر نگذاشتن شمشیر و تیر و امثال آن است سپس به معنای موافق نبودن و تسلیم نشدن به کار رفته و در عبارت بالا همین معنا اراده شده است.
4- «لایثیره» از ریشه «اثاره» به معنای برانگیختن و یا برانگیزاندن آمده است.

را با عقل و تدبیر و قدرت حل می کنند و در برابر هیچ کس و هیچ کاری ضعف نشان نمی دهند. آن گاه بعد از بیان این اوصاف نه گانه،امام علیه السلام به هشت وصف دیگر و صفات برجسته یک فرمانده لایق اشاره کرده می فرماید:«سپس به سراغ کسانی برو که دارای شخصیت و اصالتِ خانوادگی از خاندان های صالح و خوش سابقه و دارای برازندگی و شجاعت و سخاوت و کرم باشند»؛ (ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْمُرُوءَاتِ وَ الْأَحْسَابِ،وَ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَهِ،وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَهِ،ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَهِ وَ الشَّجَاعَهِ،وَ السَّخَاءِ وَ السَّمَاحَهِ).

«مُرُوءَاتِ»جمع«مروت»از ریشه«مَرء»گرفته شده که معمولاً به معنای شخصیت استعمال می شود.

«أَحْسَابِ»جمع«حَسَب»اشاره به اصالت نژاد و جنبه های مثبت وراثت دارد مثل اینکه می گوییم:فلان کس از طایفه بنی هاشم و سادات صاحب احترام است.

«أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَهِ»اشاره به خاندان هایی است که پاکدامن و صالح العمل هستند.

و«السَّوَابِقِ الْحَسَنَهِ»ناظر به خانواده هایی است که نه تنها امروز بلکه در گذشته به سبب اعمال خوبشان نام نیکی از خود به یادگار گذارده اند.

«النَّجْدَهِ»که در اصل به معنای ارتفاع می آید در اینجا به معنای رفیع بودن مقام و روح بزرگ و جایگاه اجتماعی والاست.

«الشَّجَاعَهِ»که به معنای دلاوری است معنای روشنی دارد.

«السَّخَاءِ»همان مفهوم سخاوت را می رساند.

و«السَّمَاحَهِ»به معنای سعه صدر و بزرگواری است.

بنابراین هر یک از این هشت واژه معانی متفاوتی دارد که به یکی از فضایل و صفات برجسته انسان اشاره دارد،هرچند بعضی از مفسّران نهج البلاغه تعدادی از آنها را مترادف شمرده اند؛مانند«نجده»و«سخاوت»و همچنین «سخاء»و«سماحت»و یا«احساب»و«اهل البیوتات الصالحه». تعبیر به«ألْصِقْ»که مفهومش امر به چسبیدن است،به داشتن روابط نزدیک و تنگاتنگ اشاره دارد؛یعنی با گروه هایی که چنین ویژگی هایی دارند جهت انتخاب فرماندهان لشکر ارتباط بر قرار

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2760

کن.

بی شک آنها که دارای این صفاتند قابل اعتمادتر و کارآیی بیشتر و قرین فتح و پیروزی اند.

نژاد،وراثت،حسن سابقه و اعمالی که نشانه بزرگواری و شجاعت و سخاوت و جوانمردی است همگی می تواند دلیلی بر شخصیت والای صاحب آن باشد و در واقع امام در اینجا به نوعی روانکاوی و روان شناسی دست زده تا مالک بتواند بهترین را برای فرماندهی لشکر برگزیند.

از این رو امام در ادامه این سخن می فرماید:«زیرا آنها کانون کرامت و شاخه های نیکی و شایستگی هستند»؛ (فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ(1) مِنَ الْکَرَمِ،وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ).

تعبیر به«عُرْف»به همه انواع نیکی ها اشاره دارد.این واژه از ماده عرفان و معرفت گرفته شده و به معنای معروف و شناخته شده می آید.از آنجا که نیکی ها و خوبی ها برای روح و عقل انسان اموری شناخته شده هستند از آن تعبیر به عرف یا معروف می شود و به عکس زشتی ها و بدی ها که با روح پاک انسان سنخیت ندارند اموری ناشناخته و منکر محسوب می شوند.امام علیه السلام در این عبارت می فرماید:کسانی که واجد آن صفات هشت گانه باشند،کانونی از شخصیت و کرم و شعبه هایی از صفات برجسته انسانی هستند.

آن گاه امام بعد از ذکر این اوصاف مهم و برجسته،برای فرماندهان لشکر چهار دستور درباره طرز رفتار با آنان صادر می کند.نخست می فرماید:«سپس کارها (و مشکلات و نیازهای) آنها را بررسی کن آن گونه که پدر و مادر از فرزندشان تفقد می کنند»؛ (ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا یَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا).

به این ترتیب فرمانده لشکر نسبت به فرماندهان جزء بلکه نسبت به همه لشکر باید همچون پدر و مادر دلسوز،پر محبّت و جستجوگر درباره نیازهایشان باشد و پیوند عاطفی محکمی با آنها برقرار

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2761


1- «جماع» همان گونه که قبلا گفتیم در اصل مصدر است و در این گونه موارد به معنای وصفی به کار میرود یعنی جامع بودن و جمع کردن.

سازد که سبب وفاداری آنها به فرمانده و پایداری آنان در میدان جنگ شود.

در دستور دوم می افزاید:«هرگز نباید چیزی که آنها را به وسیله آن تقویت کرده ای در نظر تو بزرگ آید»؛ (وَ لَا یَتَفَاقَمَنَّ(1) فِی نَفْسِکَ شَیْءٌ قَوَّیْتَهُمْ بِهِ).

اشاره به اینکه هر اندازه خدمات تو بزرگ باشد باز هم آن را کوچک بشمر و در فکر بهتر از آن باش.

در دستور سوم می فرماید:«و نیز نباید لطف و محبّتی را که درباره آنها ابراز می داری،هرچند کوچک باشد حقیر بشمری»؛ (وَ لَا تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ (2) بِهِ وَ إِنْ قَلَّ).

آن گاه امام علیه السلام دلیلی برای این گفتار خود (رسیدگی به امور کلی و جزئی فرماندهان لشکر و سپاه) ذکر کرده و می فرماید:«این امر آنها را به خیرخواهی و حسن ظن به تو وادار می کند (و پیوندهای عاطفی را محکم می سازد)»؛ (فَإِنَّهُ دَاعِیَهٌ لَهُمْ إِلَی بَذْلِ النَّصِیحَهِ لَکَ،وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ).

در چهارمین دستور می فرماید:«هرگز تفقد و تلاش برای اصلاح امور کوچکِ آنها را به سبب تکیه کردن بر اصلاح امور کلی آنها رها مساز،زیرا رفع نیازهای کوچک برای خود جایگاهی دارد که از آن بهره مند می شوند همان گونه که رفع نیازهای مهم موقعیتی دارد که از آن بی نیاز نخواهند بود»؛ (وَ لَا تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ أُمُورِهِمُ اتِّکَالاً عَلَی جَسِیمِهَا،فَإِنَّ لِلْیَسِیرِ مِنْ لُطْفِکَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ،وَ لِلْجَسِیمِ مَوْقِعاً لَایَسْتَغْنُونَ عَنْهُ).

این نکته کاملاً شایان دقت است که فرماندهان،بلکه تمام مدیران جامعه نباید از امور کوچک و بزرگ غافل شوند یا اینکه تنها به امور سرنوشت ساز و نیازهای مهم و برجسته جامعه بپردازند،بلکه هر کدام را در جایگاه خود ببینند،زیرا گاه می شود فراموش کردن امور فرعی به

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2762


1- «لا یتفاقمن» از ریشه «تفاقم» به معنای بزرگ و خطیر بودن است و از ماده «فقم» بر وزن «فهم» که به همین معنا آمده است.
2- «تعاهدتهم» از ریشه «تعاهد» و از ماده «عهد» گاه به معنای پیمان بستن و گاه به معنای سرپرستی و رسیدگی نمودن است و اینکه در بعضی روایات وارد شده به هنگام ورود در مسجد «تعاهد نعلین» کنید اشاره به همین معنای وارسی کردن جهت آلوده نبودن است (در حدیثی از پیغمبر اکرم عایونه می خوانیم: «تعاهدوا نعالکم عند ابواب مساجدکم» (بحارالانوار، ج 80، ص 367). در عبارت بالا نیز همین معنا اراده شده است؛ یعنی رسیدگی به امر لشکر.

همان اندازه آسیب می رساند که فراموش کردن امور کلی سبب می شود.

نکته جالب دیگر اینکه در تمام بحث های گذشته،امام به جای پرداختن به اهمّیّت آموزش های نظامی و مسائل مربوط به سلاح،به امور معنوی و جنبه های روحی فرماندهان سپاه می پردازد،چون آنچه سبب پیروزی است این امور است، هرچند امور دیگر نیز جایگاه خود را دارد.

در دنیای امروز کمتر دیده می شود که برای انتخاب فرماندهان و مدیران جامعه به سراغ ویژگی های خانوادگی و صفات معنوی و سخاوت و پاکدامنی و تقوای آنها بروند.به همین دلیل بسیار دیده شده که خیانت های بزرگ از سوی همین مدیران صورت می گیرد.

***

بخش سیزدهم
شرح و تفسیر: برترین فرماندهان لشکر

برترین فرماندهان لشکر

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به دنبال توصیه هایی که برای انتخاب فرماندهانِ لشکر در بخش سابق نموده بود،به سراغ اهتمام به امر سپاه و لشکر می رود و به مالک توصیه می کند فرماندهانی انتخاب کن که به امور لشکر بهتر رسیدگی کنند.می فرماید:«برترین فرماندهان لشکر نزد تو باید کسانی باشند که در کمک به سپاهیان بیش از همه مواسات کنند و از امکانات خود بیشتر به آنان کمک نمایند،به اندازه ای که هم نفرات سربازان و هم کسانی که تحت تکفّل آنها هستند به خوبی اداره شوند؛به گونه ای که همه آنها به یک چیز بیندیشند و آن جهاد با دشمن است»؛ (وَ لْیَکُنْ آثَرُ(1) رُءُوسِ جُنْدِکَ عِنْدَکَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِی مَعُونَتِهِ، وَ أَفْضَلَ عَلَیْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ(2) ،بِمَا یَسَعُهُمْ وَ یَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ(3) أَهْلِیهِمْ،حَتَّی یَکُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ).

در دنیای امروز رابطه میان فرماندهان لشکر و افراد یگان ها روابطی خشک و به اصطلاح«نظامی»است نه عاطفی؛روابطی که غالباً بر محور جریمه و مجازات و بازداشت

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2763


1- «آثر» در اینجا صیغه افعل تفضیل است و به معنای برترین آمده، از ریشه «ایثار» به معنای برتری دادن دیگری است.
2- «جده» به معنای توانایی مالی است. این واژه مصدر و از ریشه «وجود» گرفته شده است.
3- «خلوف» جمع «خلف» به معنای بازماندگانی است که انسان به هنگام سفر از خود در وطن میگذارد و معمولا به زنان و فرزندان کوچک و افراد ناتوان اطلاق می شود.

و تهدید دور می زند در حالی که امام،چهارده قرن پیش تأکید فرموده که روابط باید عاطفی باشد و باید فرماندهان مشکلاتِ افراد سپاه و حتی مشکلات خانواده های آنها را در نظر بگیرند و به اندازه کافی زندگی آنها را تأمین کنند تا هنگامی که به میدان جهاد گام می نهند تنها به فکر نبرد با دشمن باشند نه غیر آن.بدیهی است چنین لشکری به پیروزی نزدیک تر است.

هرگاه نفرات لشکر یک چشم به سوی میدان دوخته باشند و با چشم دیگر به پشت سر به خانواده و فرزند خویش نگاه کنند و نگران آنها باشند اراده و عزمشان برای جنگیدن با دشمن سست می شود.

جالب اینکه امام علیه السلام در زندگی شخصی خود حدّاکثر زهد را رعایت می کند و حتی به فرمانداران و فرماندهان نیز این توصیه را دارد که شرح آن در نامه امام به عثمان بن حنیف گذشت؛ولی به گروه هایی که تحت کفالت او هستند توصیه گشایش زندگی در حد معقول دارد.

آن گاه امام علیه السلام در مقام بیان علت برای این دستور بر آمده می فرماید:«زیرا محبّت و مهربانی تو به آنان قلب هایشان را به تو متوجه می سازد»؛ (فَإِنَّ عَطْفَکَ عَلَیْهِمْ یَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیْکَ).

با توجّه به اینکه بر حسب ظاهرِ عبارت ضمیر در«عَلَیْهِم»و«قُلُوبَهُم»به افراد سپاه بر می گردد مفهوم کلام چنین می شود:هنگامی که تو از طریق فرماندهان لشکر به لشکر محبّت کنی،لشکریان از صمیم دل تو را دوست می دارند و وفادار خواهند بود.(1)

آن گاه امام علیه السلام در ادامه این سخن به نکته مهمی اشاره می کند که سبب بقای دولت ها،حکومت ها و مدیریت هاست.می فرماید:«(بدان) برترین چیزی که موجب روشنایی چشم زمامداران می شود برقراری عدالت در همه بلاد و

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2764


1- با توجه به اینکه سخن از رابطه عاطفی فرماندهان لشکر با لشکر بود نه از رابطه مالک و افراد لشکر، لذا در مرجع ضمایر بالا نوعی ناهماهنگی به نظر می رسد؛ ولی اگر به این واقعیت توجه کنیم که مرحوم سید رضی جمله هایی را در این وسط حذف کرده همان جمله هایی که در کتاب تحف العقول و کتاب تمام نهج البلاغه آمده است، آنگاه معلوم می شود امام قبل از این جمله سفارشی به مالک درباره اهتمام به امور فرماندهان میکند و می گوید: «ثم واتر إعلامهم ذات نفسک فی إیثارهم والتکرمه لهم، والارصاد بالتوسعه وحقق ذلک بحسن الفعال والأثر والعطف فإن عطفک علیهم». به همین جهت روشن می شود که ضمیرهای جمع به فرماندهان بر می گردد و سخن از رابطه آنها با مالک است (دقت کنید).

آشکار شدن علاقه و محبّت رعایا به آنهاست»؛ (وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّهِ عَیْنِ الْوُلَاهِ اسْتِقَامَهُ الْعَدْلِ فِی الْبِلَادِ،وَ ظُهُورُ مَوَدَّهِ الرَّعِیَّهِ).

اشاره به اینکه گسترش عدل و داد سبب پیوند عاطفی میان مردم و زمامداران می شود که بهترین وسیله برای حفظ حکومت است.

سپس به عوامل ظهور مودّت و محبّت مردم اشاره کرده می فرماید:«محبّت و علاقه رعایا به آنها جز با پاکی دل هایشان (و برطرف شدن هرگونه سوء ظن به زمامداران) آشکار نمی شود»؛ (و إِنَّهُ لَا تَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ إِلَّا بِسَلَامَهِ صُدُورِهِمْ).

سلامتِ صدور اشاره به خوش بینی و نفی هر گونه کینه و عداوت است.

بدیهی است که اگر رعایا به اعمال زمامداران خوش بین باشند و هیچ گونه کینه و عداوتی از آنان به دل نگیرند محبّت و وفاداری آنان به حکومت آشکار می گردد.

این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که بسیاری از مردم به حکم اجبار و خوف و ترس،ممکن است ثناخوان زمامداران باشند در حالی که سلامتِ صدور ندارند.مودت واقعی زمانی ظاهر و آشکار می شود که دل های آنها به زمامداران علاقه مند باشد.

در ادامه می افزاید:«خیرخواهی آنها در صورتی کاملاً مفید واقع می شود که با میل خود گرداگرد زمامداران جمع شوند و حکومتِ آنها بر ایشان سنگین نباشد و انتظارِ پایان گرفتن مدت حکومتشان را نکشند»؛ (وَ لَا تَصِحُّ نَصِیحَتُهُمْ إِلَّا بِحِیطَتِهِمْ عَلَی وُلَاهِ الْأُمُورِ،وَ قِلَّهِ اسْتِثْقَالِ(1) دُوَلِهِمْ،وَ تَرْک اسْتِبْطَاءِ(2) انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ).

جالب اینکه امام برای دوام و بقای حکومت ها روی مسأله قدرت ظاهری و تسلط لشکر و نیروی انتظامی و اطلاعاتی بر مردم تکیه نمی کند،بلکه تمام تکیه اش بر دل های مردم و جنبه های عاطفی آنان است و راه جلب محبّت آنان را نیز به خوبی نشان

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2765


1- «استثقال» یعنی سنگین شمردن از ریشه «ثقل» گرفته شده است.
2- «استبطاء» به معنای کند شمردن از ریشه «بطء» بر وزن «قطب» به معنای کند بودن گرفته شده است.

می هد.در حالی که در گذشته و حتی دنیای امروز بسیاری از حکومت ها بقای خود را در گروی سلطه ظاهری بر مردم می شمرند و غالباً دیده ایم مردم ناراضی با فراهم آمدن فرصت بر ضد آنها قیام کرده اند و طومار قدرتشان را در هم پیچیده اند.

در شرح نهج البلاغه مرحوم علّامه شوشتری آمده است که«زهری»می گوید:

«روزی وارد بر عمر بن عبد العزیز شدم در همان اثنا که من نزد او بودم نامه ای از یکی از فرماندارانش به او رسید که مضمونش این بود که شهر او نیاز به تعمیر و مرمت دارد.من به او گفتم:اتفاقاً یکی از فرمانداران علی علیه السلام شبیه این نامه را به آن حضرت نوشته بود و امام در پاسخ او نوشت:

«أمّا بَعْدُ،فَحَصِّنْها بِالْعَدْلِ وَ نَقِّ طُرُقَها مِنَ الْجَوْرِ؛ بعد از حمد و ثنای الهی شهر خود را با عدالت محکم کن و جاده هایش را از ظلم و جور پاک گردان»با شنیدن این سخن،عمر بن عبدالعزیز همان را در پاسخ فرماندارش نوشت.(1)

سپس امام علیه السلام در مورد تشویق های مادی می فرماید:«بنابراین میدان آرزوها را (برای زندگی) در برابر سپاهت وسعت بخش (و نیازهای آنها را از این نظر تأمین کن)»؛ (فَافْسَحْ فِی آمَالِهِمْ(2)).

آمال (آرزوها) مفهوم وسیعی دارد که شامل تمام نیازهای ضروری و رفاهی می شود.بدیهی است اگر فرماندهان لشکر و سپاهیان فکرشان از ناحیه تأمین زندگی راحت نباشد کارآیی آنها در میدان نبرد کم می شود.

امام علیه السلام در ادامه این سخن به تشویق های روانی پرداخته می فرماید:«پیوسته آنها را تشویق نما و پیاپی کارهای مهمی را که افرادی از آنها انجام داده اند برشمار،زیرا یادآوریِ کارهای نیکِ آنها افراد شجاعشان را به فعالیتِ بیشتر وامی دارد و کم کاران

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2766


1- شرح نهج البلاغه علامه شوشتری، ج 8، ص538. این داستان در تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 306 آمده است.
2- گاه تصور می شود که ضمیر «آمالهم» و ضمیرهای جمع که بعد از آن آمده باید به رعایا برگردد، زیرا قبلا ضمایر مشابهی بوده که تمام به آنها بازگشت میکرده؛ ولی قراین موجود در عبارت (مانند واژه شجاع وناکل) نشان میدهد که این جمله ها بازگشتی است به مسائل مربوط به فرماندهان اضافه بر این مرحوم سید رضی به هنگام گزینش جمله ها، جمله ای در این وسط بوده که آن را محذوف داشته در حالی که این جمله بیانگر بازگشت این توصیه ها به فرماندهان لشکر است. در تحف العقول بعد از ذکر جمله «انقطاع متهم» آمده است: ثم لا تکلن جودک إلی مغتم وعته بتهم». (تحف العقول، ص 89)

را به کار تشویق می کند.ان شاء اللّه»؛ (وَ وَاصِلْ فِی حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَیْهِمْ،وَ تَعْدِیدِ مَا أَبْلَی ذَوُو الْبَلَاءِ(1) مِنْهُمْ فَإِنَّ کَثْرَهَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ(2) الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ(3) النَّاکِلَ(4) إِنْ شَاءَ اللّهُ).

به یقین مسأله تشویق افراد لایق و پرکار همیشه برای پیشرفت کارهای اجتماعی مؤثر بوده و هست و مخصوصاً در دنیای امروز بسیار به آن اهمّیّت داده می شود.انتخاب استاد نمونه،صنعتگر نمونه،کشاورز نمونه و فرماندهان نمونه و دادن لوح سپاس و جایزه های بزرگ و عنوان کردن نام آنها در رسانه ها در همین راستا صورت می گیرد.

شایان توجّه اینکه این تشویق ها-چنان که امام در گفتار بالا اشاره فرموده-اثر مضاعف دارد؛از یک سو افراد لایق را به کار وامی دارد و از سوی دیگر افراد سست و کم کار که خود را در آن میان سر شکسته می بینند به فکر تغییر مسیر می اندازد.

آن گاه امام علیه السلام در ادامه این سخن-یعنی مسأله تشویق ها-به توضیح بیشتری در این زمینه پرداخته می فرماید:«سپس باید ارزش زحمات هر یک را به دقت بشناسی و هرگز کار خوب کسی را به دیگری نسبت ندهی و ارزش خدمت او را کمتر از آنچه هست به حساب نیاوری»؛ (ثُمَّ اعْرِفْ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَی،وَ لَا تَضُمَّنَّ(5) بَلَاءَ امْرِئٍ إِلَی غَیْرِهِ،وَ لَا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَایَهِ بَلَائِهِ)

امام در این سه جمله که هر یک به نکته خاصی اشاره دارد و در عین حال مکمّل یکدیگر است تأکید می کند که مالک کاملاً مراقب باشد و ارزش زحمات نفرات زیر دست را بشناسد و اگر کسی انجام دهنده اصلی کار مهمی بوده آن را به حسابِ او بگذارند به علاوه نه تنها خادم اصلی را بشناسند،بلکه دقیقاً میزان خدمت او نیز ارزیابی شود.

آن گاه

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2767


1- «بلاء» معنای اصلی آن آزمایش کردن است که گاه به وسیله نعمت ها و گاه مصائب صورت می گیرد و به همین جهت بلاء گاه به معنای نعمت و گاه به معنای مصیبت آمده است. در عبارت بالا اشاره به کارهای قهرمانانه ای است که از لشکر صادر می شود (این واژه از ریشه «بلئ یبلو» است و واژه أبلی که در عبارات بالاست نیز از همین ماده گرفته شده است).
2- «تهز» از ریشه «هز» بر وزن «حظ» به معنای جنبش دادن و تحریک شدید است.
3- «تحرض » از ریشه «تحریض» به معنای برانگیزاندن و ترغیب کردن بر چیزی است
4- «الناکل» به معنای انسان کم کار یا ترسو و عقب نشینی کننده است، از ریشه «نکول» به معنای ترسیدن و عقب نشینی کردن گرفته شده است.
5- «لاتضمن» از ریشه «تضمن» بر وزن «تعهد» به معنای در بر داشتن و شامل شدن چیزی است و در جمله بالا به این اشاره دارد که نقاط قوت کسی را برای دیگری قرار نده و ضمیمه دیگری مساز.

دو دستور دیگر در تکمیل این دستورات بیان می کند و می فرماید:

«مبادا شخصیت کسی موجب این شود که کار کوچکش را بزرگ بشماری و یا کوچکی مقام کسی سبب گردد که خدمت پر ارجش را ناچیز به حساب آوری»؛ (وَ لَا یَدْعُوَنَّکَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلَی أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلَائِهِ مَا کَانَ صَغِیراً وَ لَا ضَعَهُ امْرِئٍ إِلَی أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلَائِهِ مَا کَانَ عَظِیماً).

به تعبیر دیگر نخست به عمل نگاه کن سپس به شخص عامل.به عکس آنچه در میان اکثر مردم معمول است که نخست به عمل کننده نگاه می کنند آن گاه به عمل و همین امر سبب می شود در ارزیابی اعمال اشخاص گرفتار اشتباه و خطا شوند.

شایان توجّه است که امام در مجموع این بخش از عهدنامه خود نخست از صفات برجسته ای که در فرماندهان لشکر است دم می زند و بعد توصیه های لازم درباره افراد لشکر دارد و به دنبال آن سخن از عموم رعایا به میان آورده و در پایان بار دیگر از مسائل مربوط به تشویق فرماندهان لشکر سخن می راند و توصیه های مؤکدی به آن دارد.

بنابراین چنین به نظر می رسد که امام در لابه لای بحث های مربوط به فرماندهان و لشکریان به صورت جمله معترضه از تمام توده های مردم و خیرخواهی برای آنان سخن گفته است.

***

بخش چهاردهم
شرح و تفسیر: راه حلّ مشکلات

راه حلّ مشکلات

امام علیه السلام در این بخش از نامه به تبیین وظیفه مالک در مسائل مربوط به احکام شرع و به اصطلاح شبهات حکمیه می پردازد و راه کشف احکام الهی را در مسائل مربوط به لشکر،جنگ و صلح و سایر مسائل مرتبط به حکومت به او نشان می دهد و به اصطلاح او

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2768

را به اجتهاد در احکام الهی با استفاده از منابع فرا می خواند،زیرا حضرت چنین آمادگی را در او می دید.می فرماید:«امور مهمی که بر تو،سنگین می شود و در کارهای مختلف،مشتبه و پیچیده می گردد به خدا و پیامبر بازگردان (و از گفته آنها برای کشف احکام کمک بگیر)»؛ (وَ ارْدُدْ إِلَی اللّهِ وَ رَسُولِهِ مَا یُضْلِعُکَ مِنَ الْخُطُوبِ،وَ یَشْتَبِهُ عَلَیْکَ مِنَ الْأُمُورِ).

آن گاه به آیه شریفه استناد می کند و می فرماید:«خداوند متعال به گروهی که دوست دارد آنها را ارشاد و راهنمایی کند چنین فرموده:ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر (خدا) و پیشوایان (معصوم) خود را و اگر در چیزی اختلاف کردید آن را به خدا و رسولش ارجاع دهید (و از آنها داوری بطلبید)»؛ (فَقَدْ قَالَ اللّهُ تَعَالَی لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ»(1) ).

سپس می افزاید:«باز گرداندن به خدا به معنای تمسک جستن به قرآن کریم و گرفتن دستور از آیات محکمات آن است و بازگرداندن به پیامبر همان تمسک به سنّت قطعی و مورد اتفاق آن حضرت است که اختلافی در آن نیست»؛ (فَالرَّدُّ إِلَی اللّهِ الْأَخْذُ بِمُحْکَمِ کِتَابِهِ،وَ الرَّدُّ إِلَی الرَّسُولِ الْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَهِ غَیْرِ الْمُفَرِّقَهِ).

تعبیر به «ما یُضْلِعُکَ» با توجّه به اینکه«ضَلْع»؛(بر وزن منع) در اصل به معنای بار سنگینی است که گاه انسان را به این سو و آن سو مایل می کند،اشاره به این است که هر حکم مشکل و پیچیده ای پیش آمد باید از طریق مراجعه به کتاب و سنّت حل شود. تعبیر به«خُطُوب»جمع«خطب»(بر وزن ختم) به معنای

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2769


1- نساء، آیه 59

کار مهم است،در برابر امور که به هر نوع کاری گفته می شود.اشاره به اینکه هم در امور مهمه و هم در امور عادی هر کجا حکمش مشکل شد از نصوص کتاب و سنّت یا از عمومات و اطلاقات کمک بگیر.

تعبیر به «أُولِی الأَمْر» به معنای صاحبان اختیار اشاره به پیشوایان معصوم است که در آن زمان مصداقش خود امام بود.

تعبیر به «مُحْکَمُ کِتابِهِ» اشاره به محکمات آیات است که در مفهوم و تفسیر آن شک و تردیدی نیست.

تعبیر به«سنّت جامعه غیر مفرّقه»اشاره به احادیث و سیره نبوی است که مورد قبول مسلمانان و مشهور در میان آنهاست و اخذ به آن سبب هیچ گونه اختلاف و تفرقه ای نمی شود.

در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا امام علیه السلام از دلیل عقل و اجماع که دو دلیل قطعی از ادله چهارگانه فقه است سخنی به میان نیاورده است؟

پاسخ آن روشن است،زیرا کتاب و سنّت هم حجیت دلیل عقل را صریحاً بیان کرده و هم حجیت اجماع را؛خواه اجماع را یک دلیل مستقل بدانیم و یا آن را به سنّت و کلام معصوم بازگردانیم.

نکته: اولو الامر کیانند؟

اولو الامر کیانند؟

درباره تفسیر اولوا الامر در میان مفسّران اختلاف نظر است.مفسّران اهل سنّت غالباً مقصود از آن را زمامداران و حاکمان وقت می دانند و عجب اینکه استثنایی هم برای آن قائل نشده اند! نتیجه این تفسیر آن است که مسلمانان وظیفه دارند از هر شکل حکومتی پیروی کنند حتی اگر حکومت مغول ها باشد. ولی بعضی از مفسّران اخیر که روشن بینی بیشتری دارند مانند نویسندگان تفسیر«المنار»و«فی ظلال»اولوا الامر را به معنای نمایندگان مردم و علما و صاحب منصبانی می دانند که

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2770

دارای نقشی در زندگی مردم هستند ولی آن را مشروط به این می کنند که بر خلاف مقررات اسلام نبوده باشد.

این در حالی است که بعضی دیگر اولوا الامر را به دانشمندانی که زمامدار معنوی هستند منحصر می کنند و بعضی تنها خلفای چهارگانه را اولوا الامر می شمرند که لازمه آن این می شود در ازمنه دیگر اولی الامری وجود نخواهد داشت.

بعضی دیگر صحابه را نیز جزء اولی الامر می شمرند که همان اشکال و ایراد به آن وارد است.

ولی مفسّران شیعه اتفاق نظر دارند که اولی الامر تنها امامان معصومند که پیشوای مردم از سوی خدا در تمام امور مادی و معنوی هستند.دلیل آن هم روشن است و آن اینکه وجوب اطاعت از اولوا الامر که در آیه شریفه آمده مطلق است.بدیهی است اطاعت مطلق از کسی که ممکن است گرفتار گناه یا خطا بشود معنا ندارد.به خصوص اینکه اولو الامر بدون فاصله عطف بر رسول شده و«اطیعوا»که پیش از آن آمده به طور یکسان پیغمبر اکرم و اولی الامر را شامل می شود.

شایان توجّه است که بعضی از مفسّران اهل سنّت در اینجا انصاف داده و به این حقیقت اعتراف کرده اند؛فخر رازی در تفسیر خود ذیل این آیه می گوید:

«کسی که خدا اطاعت او را به طور قطع و بدون چون و چرا لازم بشمرد حتماً باید معصوم باشد،زیرا اگر معصوم از خطا نباشد به هنگامی که مرتکب خطایی می شود چنانچه پیروی از او لازم باشد با هیچ منطقی سازگار نیست.این خود نوعی تضاد در حکم الهی ایجاد می کند،زیرا از یک سو می گوید این کار ممنوع است و از سوی دیگر دستور به پیروی از اولی الامر خطا کار می دهد و

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2771

می گوید لازم است و این در واقع سبب اجتماع امر و نهی در موضوع واحد می شود».

سپس نتیجه می گیرد که اولی الامر در آیه فوق به یقین ناظر به معصومین باشد.

منتها از آنجا که فخر رازی معصوم بودن امامان اهل بیت علیهم السلام را نپذیرفته می گوید:

«مجموع امت اگر بر چیزی اتفاق کنند معصومند.و به این ترتیب اولی الامر مجموعه امت می شوند».(1) نتیجه اینکه اولی الامر به معنای اجماع است!

ولی فخر رازی از این نکته غافل شده است که قرآن می گوید مسائلی که بر شما پیچیده می شود از طریق اطاعت اولی الامر حل کنید واضح است که مسائل مورد اتفاق و اجماع،محدود و معدود است و نمی توان مشکلات را از طریق به دست آوردن اتفاق همه امت حل کرد.به علاوه از آیه استفاده می شود که مسلمانان باید به حکومت اولی الامر تن در دهند و حکومت مجموعه امت به اتفاق امکان پذیر نیست حتی اگر از طریق انتخابات نمایندگان آنها برای این امر برگزیده شوند کمتر ممکن است مردم در انتخاب نماینده به اتفاق آرا و بدون کمترین مخالفت اقدام کنند و به این ترتیب اطاعت از اولی الامر به عنوان حاکمان اسلامی باطل می شود.

تنها سؤال مهمی که می ماند این است که اولی الامر به معنای امام معصوم،در زمان پیغمبر وجود نداشته،چگونه قرآن به اطاعت آنها امر فرموده است؟

پاسخ این سؤال روشن است،زیرا مخاطبان آیه تنها کسانی نیستند که در زمان پیغمبر و عصر نزول آیه می زیستند،بلکه آیه ناظر به همه زمان هاست،لذا اهل سنّت نیز زمامداران و حاکمان هر زمان را مشمول آن دانسته اند و حتی فخر رازی که اولوا الامر را به معنای اجماع مسلمانان می گیرد،او هم اجماع در هر عصر

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2772


1- تفسیر فخر رازی، ج 10، ص 144، چاپ مصر، سنه 1357.

و زمان را معیار قرار می دهد. بایسته است بدانیم در منابع اسلامی اعم از شیعه و اهل سنّت روایات متعددی وارد شده که اولوا الامر در آن به علی بن ابی طالب (به عنوان یک مصداق کامل) تفسیر شده است.(1)

***

بخش پانزدهم
شرح و تفسیر: قضات باید واجد این دوازده صفت باشند

قضات باید واجد این دوازده صفت باشند

امام علیه السلام در این بخش از نامه خود به مالک اشتر بحث مهمی درباره قضات بیان داشته و آن را از بحث های دیگر مستقل کرده تا اشاره ای به استقلال قضایی باشد که در دنیای امروز به آن اهمّیّت زیادی می دهند و قوه قضائیه را قوه مستقلی در برابر قوه اجرایی (دولت) و قوه قانونگذاری می شناسند.اضافه بر این ذکر ویژگی های قضات بعد از ویژگی های فرماندهان لشکر این پیام را دارد که لشکر، کشوراسلام را در مقابل اجانب حفظ می کند وقوه قضائیه در مقابل نزاع های داخلی، و به بیان دیگر یکی ضامن امنیتی برونی است و دیگری ضامن امنیتی درونی.

نخست می فرماید:«سپس از میان رعایای خود برترین فرد را نزد خود برای قضاوت در میان مردم برگزین»؛ (ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُکْمِ بَیْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیَّتِکَ فِی نَفْسِکَ). این تعبیر می رساند که در مورد قضات حتماً باید به سراغ برترین ها رفت، چرا که مسأله قضاوت امری بسیار سنگین،حساس و سرنوشت ساز است که تنها برترین ها می توانند آن را سر و سامان بخشند.

تعبیر به«اخْتَرْ»نشان می دهد که قضات با آرای مردم-آن گونه که در بعضی کشورهای امروز رایج است-انتخاب نمی شوند،بلکه زمامدار و رهبر آنها را مستقیماً یا به وسیله افراد مورد اعتماد خود برمی گزیند،زیرا مسأله صلاحیت قضایی چیزی نیست که مردم بتوانند درباره آن داوری کنند و رأی بدهند.

آن گاه دوازده صفت برای آنها برمی شمارد که در واقع

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2773


1- برای اطلاع بیشتر از این احادیث به احقاق الحق، ج 3، ص 425 و تفسیر نمونه، ج 3، ذیل آیه 59 سوره نساء مراجعه شود.

از قبیل تفصیل پس از اجمال است و نشان می دهد برترین ها چه کسانی اند:

1.می فرماید:«کسی که امور مختلف وی را در تنگنا قرار ندهد»؛ (مِمَّنْ لَا تَضِیقُ بِهِ الْأُمُورُ).

اشاره به اینکه آگاهی آنها درباره مسائل مختلف و قوانین اسلام و شناخت موضوعات در حدی باشد که هر مسأله پیچیده ای پیش آید راه حل آن را بدانند و در تنگنا قرار نگیرند.به سخن دیگر هم به احکام شرع واقف باشد و هم در تشخیص موضوع آگاه تا بتواند رد فروع به اصول و استخراج فروع از اصول کند و این وصف تنها در مجتهدان مبرّز وجود دارد.

2.در بیان دومین وصف می فرماید:«و برخورد مخالفان و خصوم با یکدیگر او را به خشم و لجاجت وا ندارد»؛ (وَ لَا تُمَحِّکُهُ(1) الْخُصُومُ).

یعنی آن چنان سعه صدری داشته باشد که اگر گاهی طرفین دعوا در محضر او به نزاع و جنجال برخیزند از کوره در نرود و حکم عادلانه الهی را درباره آنها هرچند جسور و بی ادب باشند صادر کند.

3.امام در سومین وصف قضات لایق و کارآمد می فرماید:«کسی که در لغزش و اشتباهاتش پافشاری نکند»؛ (وَ لَا یَتَمَادَی(2) فِی الزَّلَّهِ).

به یقین افراد لجوج هنگامی که مرتکب خطایی شوند و متوجه گردند،به آسانی حاضر نیستند مسیر خود را تغییر داده و به سوی راه راست و صراط مستقیم باز گردند و همین سبب می شود داوری های آنها ظالمانه و غیر واقعی باشد آن هم ظلمی از روی عمد که غیر قابل بخشش است.

قرآن مجید درباره گروهی از کافران می فرماید: ««وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» ؛اگر به آنان رحم کنیم و ناراحتی ها (و

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2774


1- تمحکمه از ریشه «محک» بر وزن «مکر» به معنای پرخاشگری و لجاجت گرفته شده است.
2- «یتمادی» از ریشه «تمادی» و از ماده «مدی» بر وزن «دوا» به معنای استمرار و ادامه و اصرار در انجام چیزی است.

مشکلات) آنان را برطرف سازیم (نه تنها بیدار نمی شوند بلکه) در طغیانشان لجاجت می روزند و سرگردان می شوند».(1)

بسیار می شود که لجاجت در فکر انسان چنان اثر می گذارد که باطل را حق می بیند و حق را باطل.امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

«اللِّجاجُ یُفْسِدُ الرَّأْیَ؛ لجاجت فکر انسان را خراب می کند».(2) در جای دیگر می فرماید:

«اللِّجاجُ أکْثَرُ الْأشْیاءِ مَضَرَّهً فِی الْعاجِلِ وَ الْآجِلِ؛ لجاجت زیان بارترین امور در دنیا و آخرت است».(3)

4.در چهارمین وصف می فرماید:«و هنگامی که خطایش بر او روشن شود بازگشت به سوی حق براومشکل نباشد»؛ (وَ لَا یَحْصَرُ(4) مِنَ الْفَیْءِ إِلَی الْحَقِّ إِذَاعَرَفَهُ).

این وصف در واقع چهره دیگری از عدم لجاجت است و یا به تعبیری دیگر نتیجه آن است.انسانی که لجوج نباشد هنگامی که حق برای او روشن شود به راحتی به سوی حق باز می گردد و تمام آثار خطای خود را اصلاح می کند.به سخن دیگر کسی که شجاعت پذیرش خطا و اصلاح اشتباه خود را داشته باشد و این گونه شجاعت از مهم ترین شاخه های این فضیلت انسانی است.

5.«کسی که نفس او به طمع تمایل نداشته باشد»؛ (وَ لَا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَی طَمَعٍ).

بدیهی است اگر قاضی طمع کار باشد،حتی گرفتار کمترین طمع شود به آسانی می توان او را با پیشنهاد رشوه فریب داد و از داوری به حق باز داشت.

در حدیثی از مولا امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم:

«رَأْسُ الْوَرَعِ تَرْکُ الطَّمَعِ؛ اساس تقوا ترک گفتن طمع است».(5)

در کلمات قصار مولا نیز می خوانیم که می فرماید:

«أَکْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ؛ بیشترین قربانگاه عقل ها در زیر برق طمع هاست».(6)

به دیگر سخن با توجّه به اینکه اشراف به معنای نظر کردن به چیزی از طرف بالا است این تعبیر امام اشاره به این دارد که

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2775


1- مؤمنون، آیه 75.
2- غررالحکم، ص 65، ح 853.
3- غررالحکم، ص 463، ح 10640.
4- «لا یحصر» از ریشه «حصر» بر وزن «نصر» به معنای به تنگنا افتادن است و بسیار می شود که آن را در فروماندن به هنگام سخن گفتن اطلاق می کنند و در عبارت بالا هر دو معنا ممکن است.
5- غررالحکم، ص 272، ح 5954.
6- نهج البلاغه، کلمات قصار، 219.

انسان طمعکار از اوج فضیلت به حضیض رذیلت سقوط می کند.

6.«کسی که در فهم مطالب به اندک تحقیق اکتفا نکند و تا پایان پیش رود»؛ (وَ لَا یَکْتَفِی بِأَدْنَی فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ).

اشاره به این که قاضی باید در فهم مسائل چنان با حوصله باشد که تمام جوانب مسأله را خواه در شبهات حکمیه باشد یا شبهات موضوعیه و شرایط متخاصمین که نزد او به داوری ها حضور می یابند بررسی نماید آن گاه حکم صادر کند.

7.«کسی که در شبهات از همه محتاطتر باشد»؛ (وَ أَوْقَفَهُمْ فِی الشُّبُهَاتِ).

می دانیم-همان گونه که در حدیث معروف نبوی وارد شده-امور بر سه گونه است:قسمتی حق بودن آن آشکار و قسمت دیگری باطل بودن آن آشکار است ولی بخش سوم شبهات است؛یعنی اموری که پی بردن به واقعیت آن آسان نیست.در این گونه موارد دستور داده شده که جانب احتیاط را بگیرید و آن کس که در وادی شبهات گام می نهد سرانجام در محرمات می لغزد و فرو می رود و هر کس شبهات را ترک کند،محرمات واقعی را بهتر ترک می کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

«حَلَالٌ بَیِّنٌ وَ حَرَامٌ بَیِّنٌ وَ شُبُهَاتٌ بَیْنَ ذَلِکَ فَمَنْ تَرَکَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَکَبَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هَلَکَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُ».(1)

مفهوم این سخن آن نیست که قاضی از حکم کردن باز ایستد،زیرا وظیفه او به هر حال فصل خصومت و فیصله دادن نزاع است،بلکه منظور آن است که توقف کند و تمام جوانب را بررسی نماید و ظلمت شبهات را با نور علم برطرف سازد و گاه طرفین نزاع را به مصالحه که مواقف احتیاط است دعوت نماید.

8.«کسی که

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2776


1- .کافی، ج 1، ص 68، ح 1.

در تمسک به حجت و دلیل از همه بیشتر پافشاری کند»؛ (وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ).

مهم ترین برنامه قاضی بررسی ادله طرفین دعواست؛دلایل قوی و قابل قبول و نیز خودداری کردن از پذیرش دلایل ضعیف و آسیب پذیر.

این احتمال نیز هست که منظور از این جمله آن باشد که قاضی باید بیش از هر کس در جستجوی دلیل باشد به این معنا که گاه در مسأله مورد دعوا ظاهراً هیچ دلیلی نیست که حق را روشن سازد؛ولی قاضی می تواند با جستجوگری در گوشه و کنار حادثه،دلایل روشنی برای کشف حق از باطل پیدا کند همان گونه که در بسیاری از قضاوت های امیرمؤمنان علی علیه السلام وارد شده است که حضرت با استفاده از جنبه های روانی یا مجرم را به اقرار وادار می کرد و یا قراینی برای علم قاضی فراهم می ساخت؛مثلاً در داستان اختلاف دو زن بر سر یک کودک و پافشاری هر دو بر ادعای خود که قاعدتاً قاضی در اینجا باید به حکم قرعه دعوا را فیصله دهد،امام جستجوی دلیلی کرد و آن اینکه دستور داد شمشیری بیاورند و فرمود من کودک را دو شقه می کنم و هر شقه ای را به یکی از شما دو نفر می دهم.مادر واقعی فریاد برآورد که من از حق خود گذشتم کودک را به نفر دیگر بدهید و امام علیه السلام با این دلیل مدعی راستین را از دروغین روشن ساخت و در قضایای آن حضرت از این نمونه بسیار است.(1)

9.«کسی که با مراجعه مکرر اطراف دعوا کمتر خسته شود»؛ (وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً(2) بِمُرَاجَعَهِ الْخَصْمِ).

بسیار می شود که ارباب دعوا هر کدام دلایلی برای خود دست و پا می کنند و پی در پی برای

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2777


1- وسائل الشیعه، ج 18 ص 212 ح 11 و بحارالانوار، ج 40، ص 252، ح 26. برای آگاهی بیشتر به وسائل الشیعه، ج 18، کتاب القضاء باب 21 مراجعه شود.
2- «تبرم» از ریشه «برم» بر وزن «نرم» در اصل به معنای تابیدن ریسمان و طناب و امثال آن است و سپس بر هر چیز خسته کننده ای اطلاق شده و در جمله بالا به معنای ناراحتی شدید و خستگی است.

قاضی مزاحمت فراهم می سازند.قاضی اگر کم حوصله باشد آنها را طرد می کند و چه بسا دلایل واقعی با این کار مکتوم می ماند؛ولی اگر پرحوصله باشد و ناراحت نشود حق بهتر به حق دار می رسد.

قاضی باید به طرفین دعوا به مقدار کافی مجال دهد تا آنچه در توان دارند برای اثبات ادعای خود عرضه کنند.

10.«کسی که در کشف حقیقت امور شکیباتر باشد»؛ (وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَی تَکَشُّفِ الْأُمُورِ).

به یقین اگر قاضی عجول و شتاب زده باشد حقیقت امر مخصوصاً در دعاوی پیچیده برای او روشن نمی شود؛اما اگر صبور و شکیبا باشد و در صادر کردن حکم نهایی شتاب نکند بهتر می تواند حق را به حق دار واقعی برساند. معنای این سخن آن نیست که مانند زمان ما رسیدگی به پرونده ها را هر روز به بهانه ای به تأخیر بیندازند و گاهی فیصله یک نزاع سال ها به تأخیر بیفتد.

مخصوصاً اگر پای وکلای پشت هم انداز در میان باشد که گاه با یک بهانه کوچک رسیدگی به پرونده ای را چند ماه به عقب می اندازند.

11.«کسی که به هنگام آشکار شدن حق در انشای حکم از همه قاطع تر باشد»؛ (وَ أَصْرَمَهُمْ(1) عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُکْمِ).

اشاره به اینکه محتاط بودن قاضی و شکیبا بودن در برابر طرفین دعوا و جستجوی حدّاکثری ادله به این معنا نیست که در مقام انشای حکم گرفتار وسواس شود و با روشن شدن حق در انشای حکم امروز و فردا کند،بلکه باید مانند شمشیری برنده نزاع را با انشای حکم قاطع پایان دهد و به پیامدها و آثار متعاقب آن نیندیشد،چرا که معمولاً انشای حکم به نفع یکی از دو طرف دعوا موجب ناراحتی طرف مقابل و حامیان

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2778


1- «اصرم» از ریشه «صرم» بر وزن «سرد» به معنای بریدن و قطع کردن گرفته شده که گاه به معنای برش معنوی و قاطعیت نیز به کار می رود.

و دوستان و گاه طایفه و قبیله او می شود و این لازمه طبعیت قضاوت است و آن کس که در این امور می اندیشد و می خواهد احتیاط کند نباید بر مسند قضا بنشیند.

12.امام علیه السلام در آخرین وصف از اوصاف قاضی شایسته و لایق می فرماید:

«از کسانی که ستایش فراوان،او را مغرور نسازد (و فریب ندهد) و مدح و ثنای بسیار او را به ثنا خوان و مدح کننده متمایل نکند»؛ (مِمَّنْ لَا یَزْدَهِیهِ(1) إِطْرَاءٌ(2) وَ لَا یَسْتَمِیلُهُ(3) إِغْرَاءٌ(4)). ناگفته پیداست که افراد خودخواه و خودپسند هنگامی که از سوی کسانی تمجید و ستایش شوند ممکن است از مسیر حق باز گردند و روی حب ذات به ثناخوان علاقه مند گردند و به سبب همین علاقه حکم را ظالمانه به نفع او صادر کنند.امام تأکید می کند که این قبیل افراد لایق مقام قضاوت میان مسلمانان نیستند،هرچند صفات دیگر در آنها موجود باشد.

آن گاه امام به دنبال ذکر این صفات دوازده گانه که هر یک از دیگری برتر و مهم تر است به قضاتی می پردازد که هنگام روبه رو شدن به پیچیده ترین پرونده ها بتوانند با کمال هوشیاری و شجاعت حق را از باطل تشخیص دهند و بر طبق آن حکم کنند،هرچند صاحب حق ضعیف ترین فرد جامعه و مخالف آن قوی ترین افراد باشند و همان گونه که امام در پایان این اوصاف می فرماید:

«و البته این گونه افراد کم اند»؛ (وَ أُولَئِکَ قَلِیلٌ).

ولی مهم این است که با صبر و حوصله و بررسی همه جانبه باید این قلیل را از میان نخبگان یافت و بر کرسی قضاوت در میان مسلمانان نشاند.

سپس امام علیه السلام به دنبال بیان اوصاف به ذکر وظایف زمامدار در برابر چنین

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2779


1- «یزدهیه» از ریشه «ازدهاء » به معنای عجب و خودبینی و خودپسندی است.
2- «إطراء» به معنای ثناخوانی و تمجید و مدح فراوان است.
3- «یستمیله» از ریشه «استماله» به معنای متمایل ساختن به سوی خویش است.
4- «إغراء» در اصل به معنای چسبانیدن چیزی به چیز دیگر است. سپس به معنای تشویق و تحریک برای انجام کاری به کار رفته است و در جمله بالا معنای تشویق فراوان دارد

قضاتی می پردازد و سه دستور بسیار مهم درباره آنها صادر می کند.

نخست می فرماید:«سپس با جدیت هرچه بیشتر داوری های او را بررسی کن»؛ (ثُمَّ أَکْثِرْ تَعَاهُدَ(1) قَضَائِهِ).

اشاره به اینکه،هرچند واجدان این صفات مورد اعتمادند با این حال چون مسأله قضاوت بسیار مهم است و ممکن است گاه گرفتار اشتباه و خطا یا انحراف شوند،بازرس هایی بفرست تا احکام قضایی آنها را بررسی کنند و یا خودت از نزدیک پاره ای از قضاوت های آنها را بررسی کن که این کار قاضی را در طرفداری از عدالت تقویت می کند.

البته این سخن بدان معنا نیست که در نظام قضایی اسلام مسأله تجدید نظر وجود دارد،بلکه به این معناست که اگر خطای مسلمی دیده شد حکم،ابطال گردد و دادرسی از سر گرفته شود.

در دستور دوم می فرماید:«در بذل حقوق به او سفره سخاوتت را بگستران آنچنان که نیازش را از میان ببرد و حاجتی به مردم پیدا نکند (مبادا خدای نکرده آلوده به رشوه خواری گردد)»؛ (وَ افْسَحْ لَهُ فِی الْبَذْلِ مَا یُزِیلُ عِلَّتَهُ،وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَی النَّاسِ).

اشاره به اینکه یکی از عوامل فساد دستگاه قضایی کم بودن حقوق قضات و کارمندان دستگاه قضاوت است.باید برای آنها حقوق بالایی در نظر گرفت تا از زندگی آبرومند معقولی بهره مند باشند و کمتر فکر قبول رشوه را در سر بپرورانند.می گویند:امروز در بعضی از کشورها برای حقوق،چک سفید به دست قضات می دهند تا هرچه نیاز دارند در آن بنویسند.

این سخن خواه راست باشد یا مبالغه و دروغ از این حقیقت خبر می دهد که قاضی باید به اندازه کافی برای یک زندگی مناسب از بیت المال بهره مند گردد.

شایان توجّه اینکه امام علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2780


1- «تعاهد» به معنای بررسی کردن است و معنای آن به طور مشروح تر در چند صفحه قبل آمد.

در مورد مسأله تأمین زندگی هم درباره قضات حساسیت نشان داده و هم درباره فرماندهان لشکر که در بخش پیشین گذشت.

درست است که باید زندگی همه کارگزاران و حتی فرد فرد کارمندان قضایی و سربازان لشکر اسلام تأمین باشد؛ولی تأکید بر این دو قسمت نشان می دهد که باید برای حفظ حدود و ثغور کشور و حقوق مردم توجّه ویژه ای اعمال شود.

آن گاه در سومین دستور می فرماید:«از نظر منزلت آن قدر مقامش را نزد خود بالا ببر که احدی از یاران نزدیک تو نسبت به نفوذ در او طمع نکند و به این طریق از توطئه و زیان رساندن این گونه افراد نزد تو در امان باشد»؛ (وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَهِ لَدَیْکَ مَا لَا یَطْمَعُ فِیهِ غَیْرُهُ مِنْ خَاصَّتِکَ لِیَأْمَنَ بِذَلِکَ اغْتِیَالَ(1) الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَکَ). این نکته مهمی است که قاضی برای آزادی در انشای حکم حق باید هیچ گونه فشار اجتماعی و گروهی روی او نباشد و این در صورتی ممکن است که از همه به زمامدار نزدیک تر باشد،زیرا اگر افرادی به او نزدیک تر از قاضی باشند هرگز احساس امنیّت نخواهد کرد چون ممکن است برای قرب سلطان،نزد او بروند و برای قاضی سعایت کنند و بیم این کار قاضی را مجبور کند تا طبق خواسته های آنها حکم صادر کند.به تعبیر دیگر قضات باید از هر نظر مصون باشند تا استقلال قضایی را از دست ندهند.

به دنبال این دستورات سه گانه،امام علیه السلام به عنوان تأکید می فرماید:«سپس در آنچه گفتم با دقت بنگر (و همه این دستورات را به طور دقیق اجرا کن)»؛ (فَانْظُرْ فِی ذَلِکَ نَظَراً بَلِیغاً).

تعبیر به«ذلِکَ»ممکن است اشاره به دستور اخیر باشد یا

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2781


1- «اغتیال» در اصل به معنای غافلگیر کردن و زیان رساندن است و گاه به معنای کشتن غافلگیرانه آمده و در عبارت بالا همان معنای اول اراده شده است.

هر سه دستور و یا حتی صفات دوازده گانه قاضی را نیز فرا بگیرد،به این معنا که هم در گزینش قضات دقت کافی به خرج دهد و هم در بازرسی از کار قضات و رفع نیازها و تأمین آزادی قضایی.

امام علیه السلام در پایان این بخش به سراغ ذکر دلیلی بر تأکیداتی که قبلاً فرموده می رود و می فرماید:«زیرا این دین اسیر دست اشرار بود،با هوا و هوس درباره آن عمل می شد و به وسیله آن دنیا را طلب می کردند (از یک سو هواپرستی و از سوی دیگر دنیاپرستی همه ارکان دین را متزلزل ساخته بود)»؛ (فَإِنَّ هَذَا الدِّینَ قَدْ کَانَ أَسِیراً فِی أَیْدِی الْأَشْرَارِ،یُعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَی،وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْیَا).

روشن است که این سخن به زمان عثمان اشاره می کند که گروهی از افراد فاسد و مفسد از بنی امیّه و بنی مروان قدرت را به دست گرفتند،اموال بیت المال را به غارت می بردند و آنچه برای آنها مهم نبود حفظ اسلام و نگهداری از این آیین نوپا بود.

در اینکه در عصر عثمان فساد گسترده ای بر جامعه اسلامی حاکم بود هیچ تاریخ نویسی تردید ندارد منتها بعضی از علمای اهل سنّت برای اینکه موقعیت عثمان را حفظ کنند می گویند:او مرد ضعیفی بود که نتوانست بر این گروه اشرار چیره شود به گونه ای که زمام اختیار را از دست او ربودند،بنابراین او معذور بود.

حال تا چه اندازه می توان چنین عذری را پذیرفت ناگفته پیداست.

در خطبه شقشقیه نیز به این موضوع اشاره شده است آنجا که می فرماید:

«وَ قَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِیهِ یَخْضَمُونَ مَالَ اللّهِ خِضْمَهَ الْإِبِلِ نِبْتَهَ الرَّبِیع؛ و بستگان پدرش (اشاره به بنی امیّه است) به همکاری او (عثمان) برخاستند

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2782

و همچون شتر گرسنه ای که در بهار به علفزار بیفتد و با ولع عجیبی گیاهان را ببلعد به خوردن اموال خدا (بیت المال) مشغول شدند».

بخش شانزدهم
شرح و تفسیر: مراقبت دقیق از کارگزاران

مراقبت دقیق از کارگزاران

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به مطلب مهم دیگری؛یعنی بیان صفات کارگزاران حکومت می پردازد و می فرماید:«سپس در امور مربوط به کارگزارنت دقت کن و آنها را با آزمون و امتحان و نه از روی«تمایلات شخصی»و«استبداد و خودرأیی»به کار گیر زیرا این دو کانونی از شعب ظلم و خیانت اند»؛ (ثُمَّ انْظُرْ فِی أُمُورِ عُمَّالِکَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً،وَ لَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاهً (1)وَ أَثَرَهً (2)،فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِیَانَهِ) .

شک نیست که زمامداران بدون همکاری کارگزارانشان نمی توانند کاری انجام دهند.چنانچه این کارگزاران افرادی صالح و سالم باشند،امور مملکت بر محور صحیح می چرخد وگرنه در همه جا فساد و ظلم و جور آشکار می گردد.

امام در اینجا معیار انتخاب آنها را آزمایش و امتحان قرار داده و مالک اشتر را به شدت از اینکه معیار رابطه ها-و نه ضابطه ها-حاکم گردد و بدون مشورت آنها گزینش شوند برحذر می دارد و تصریح می کند که انتخاب بدون مشورت و یا با تمایلات شخصی مجموعه ای از شاخه های جور و خیانت را به وجود می آورد. (3)

این گفتار امام در واقع اشاره به اوضاع نابسامان جامعه اسلامی در زمان خلیفه سوم دارد که گروهی از بنی امیّه را به سبب رابطه خویشاوندی و بدون هیچ گونه مشورت (یا مشورت با امثال مروان که او هم از بنی امیّه بود) برای پست های حساس کشور اسلام برگزید و آنها هم مصداق بارز «جِماعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الخِیَانَهِ» بودند؛تا توانستند ظلم و ستم کردند و اموال بیت المال را به غارت بردند به

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2783


1- «مُحاباه»به معنای تمایلات شخصی و بخشیدن چیزی به کسی به موجب رابطه خاص است.از ریشه«حَبْو»بر وزن«حمد»به معنای بخشیدن و عطا کردن گرفته شده است
2- «أثَرَه»به معنای استبداد و خودرأیی در کارها و بدون مشورت عمل کردن از ریشه«أَثَر»بر وزن«خبر»به معنای تأثیرگذاری یا مقدم داشتن خویشتن بر دیگری گرفته شده است
3- ضمیر«إنَّهما»که تثنیه است به مُحاباه و اثَرَه باز می گردد و اشاره به کسانی است که بر اساس این دو معیار نادرست برگزیده می شوند،هرچند در بعضی از نسخ به جای آن«إنّهم»به صورت ضمیر جمع که ناظر به برگزیده شدگان است آمده.ولی نسخه تحف العقول که به جای ضمیر تثنیه اسم ظاهر به کار برده و گفته است:«فَإنَّ الْمُحاباهَ وَالْأَثَرَهَ جِماعٌ»گواه بر صحت نسخه اوّل است

گونه ای که همه مسلمانان ناراحت شدند و شورش عظیمی بر ضد آنها و بر ضد خلیفه برپا شد.

آن گاه امام اوصاف آنها را در سه جمله کوتاه و پرمعنا بیان می دارد و می فرماید:«و از میان آنها افرادی را برگزین که دارای تجربه و پاکی روح باشند از خانواده های صالح و پیشگام و باسابقه در اسلام»؛ (وَ تَوَخَّ (1)مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَهِ وَ الْحَیَاءِ،مِنْ أَهْلِ الْبُیُوتَاتِ الصَّالِحَهِ،وَ الْقَدَمِ (2)فِی الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَهِ) .

وصف اوّل یعنی باتجربه بودن در کاری که برای آن انتخاب می شود تأثیر غیر قابل انکاری دارد و همه کسانی که می خواهند شخصی را برای کار مهمی انتخاب کنند بر آن تأکید دارند که باید در آن امر صاحب تجربه باشد.

و«الْحَیاء»که به معنای انقباض نفس در مقابل معصیت است در واقع اشاره به نوعی از وصف عدالت است،زیرا عدالت به معنای مصطلح که حالت خداترسی درونی و پرهیز از گناه است،تقریبا با حیا به معنای وسیع کلمه یکسان خواهد بود.

اما وصف سوم؛یعنی از خانواده های صالح و پیشگام در اسلام بودن اشاره به همان معنای وراثت است،زیرا خانواده های اصیل افزون بر اینکه صفات ذاتی خود را به فرزندان خویش منتقل می کنند به امر تربیت آنها نیز همت می گمارند و غالباً فرزندان صالح و سالمی را تقدیم جامعه می کنند.

آن گاه امام علیه السلام به ذکر دلیل برای انتخاب افرادی که واجد این صفات اند پرداخته می فرماید:«زیرا اخلاق آنها بهتر و خانواده آنان پاک تر و توجّه آنها به موارد طمع کمتر و در سنجش عواقب کارها بیناترند»؛ (فَإِنَّهُمْ أَکْرَمُ أَخْلَاقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً،وَ أَقَلُّ فِی الْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً (3)،وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً) .

با توجّه به اینکه ضمیر«انهم»به کسانی

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2784


1- «تَوَخَّ»به معنای جستجو کردن و برگزیدن است.از ریشه«وخْی»بر وزن«وحی»به معنای قصد کردن و آهنگ چیزی نمودن گرفته شده است
2- «قَدَم»در این گونه موارد به معنای سابقه می آید و«صاحب قدم»یعنی کسی که دارای حسن سابقه است
3- در بسیاری از نسخ به جای«إشراق»که به معنای نورافشانی است«اشراف»که به معنای نظر کردن از محل بالا به چیزی است آمده از جمله در نسخه تحف العقول و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و تمام نهج البلاغه و این نسخه مناسب تر است.شاهد دیگر اینکه در بخش قبل که امام صفات قضات را بیان می فرمود تعبیر به«لا تَشْرفُ نَفْسُه عَلَی الطَّمَع»آمده است

که دارای مجموعه این صفات اند باز می گردد،آثاری که امام برای آنها بر شمرده هر یک نتیجه یکی از این اوصاف است.پاکی اخلاق،و قداست خانوادگی مربوط به اهل بیوتان صالحه است و بی اعتنایی به موارد طمع نتیجه حیاست و بیناتر بودن در عواقب امور از اهل تجربه بودن سرچشمه می گیرد.به این ترتیب مجموعه این علل چهارگانه نتیجه مجموع آن صفات سه گانه است.

آن گاه امام علیه السلام دستور دیگری درباره کارگزاران حکومت می دهد و مسئولیت زمامدار را بعد از انتخاب آنها با اوصافی که در عبارات قبل آمد چنین بیان می دارد:می فرماید:«آن گاه روزی آنها را فراوان کن (و حقوق کافی به آنها بده) زیرا این کار سبب تقویت آنها در اصلاح خویشتن می شود و ایشان را از خیانت در اموالی که زیر نظرشان است بی نیاز می سازد و اضافه بر این حجتی در برابر آنهاست اگر از دستورات تو سرپیچی کنند یا در امانت تو خیانت ورزند»؛ (ثُمَّ أَسْبِغْ (1)عَلَیْهِمُ الْأَرْزَاقَ،فَإِنَّ ذَلِکَ قُوَّهٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ،وَ غِنًی لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ،وَ حُجَّهٌ عَلَیْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَکَ أَوْ ثَلَمُوا (2)أَمَانَتَکَ) .

جالب اینکه امام این فرمان را هم در مورد قضات بیان فرموده و هم فرماندهان لشکر و هم کارگزاران کشور اسلام.دستور می دهد آنها را سیر کن، چرا که شکم گرسنه به اصطلاح ایمان ندارد.شایان دقت است که امام سه دلیل برای این مطلب ذکر فرموده است:

دلیل اوّل اصلاح خویشتن است،زیرا انسان نیازمند نمی تواند به اصلاح اخلاق خود بپردازد و غالباً حالت پرخاش گری در برابر ارباب رجوع پیدا می کند؛ولی اگر زندگی او در حد معقول اداره شود آرامش لازم را می یابد.

در داستان ورود سفیان ثوری

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2785


1- «أسْبِغْ»از ریشه«سُبوغ»بر وزن«بلوغ»به معنای فراخی نعمت است و در اصل به معنای گشاد بودن پیراهن یا زره و«اسباغ»به معنای چیزی را فراوان ساختن آمده است
2- «ثَلَمُوا»از ریشه«ثلم»بر وزن«سرد»به معنای شکافتن یا شکستن چیزی است و در بالا که در مورد امانت به کار رفته اشاره به خیانت در امانت است

(متصوّف معروف) بر امام صادق علیه السلام می خوانیم که امام از جمله مسائلی که در نفی کارهای سفیان بیان داشت چنین فرمود: «ثُمَّ مَنْ قَدْ عَلِمْتُمْ بَعْدَهُ فِی فَضْلِهِ وَ زُهْدِهِ سَلْمَانُ وَ أَبُو ذَرٍّ رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمَا فَأَمَّا سَلْمَانُ فَکَانَ إِذَا أَخَذَ عَطَاهُ رَفَعَ مِنْهُ قُوتَهُ لِسَنَتِهِ حَتَّی یَحْضُرَ عَطَاؤُهُ مِنْ قَابِلٍ فَقِیلَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللّهِ أَنْتَ فِی زُهْدِکَ تَصْنَعُ هَذَا وَ أَنْتَ لَا تَدْرِی لَعَلَّکَ تَمُوتُ الْیَوْمَ أَوْ غَداً فَکَانَ جَوَابَهُ أَنْ قَالَ مَا لَکُمْ لَا تَرْجُونَ لِیَ الْبَقَاءَ کَمَا خِفْتُمْ عَلَیَّ الْفَنَاءَ أَ مَا عَلِمْتُمْ یَا جَهَلَهُ أَنَّ النَّفْسَ قَدْ تَلْتَاثُ عَلَی صَاحِبِهَا إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهَا مِنَ الْعَیْشِ مَا یَعْتَمِدُ عَلَیْهِ فَإِذَا هِیَ أَحْرَزَتْ مَعِیشَتَهَا اطْمَأَنَّت؛ سپس بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله از فضل و زهد سلمان و ابوذر (رضی اللّه عنهما) شنیده اید؛اما سلمان هنگامی که سهمیه خود را از بیت المال می گرفت قوت سال خود را (به صورت زاهدانه) از آن برمی داشت تا سال دیگر فرا رسد.کسی به او گفت ای سلمان تو با اینکه زاهدی چنین می کنی با اینکه نمی دانی شاید مرگ تو امروز یا فردا فرا رسد؟ جواب سلمان این بود:چرا همان گونه که درباره مرگ من می ترسید درباره بقای من امیدوار نیستید؟ آیا شما جاهلان نمی دانید که نفس آدمی گاه بر صاحبش می پیچد (و او را در فشار قرار می دهد) هرگاه وسیله زندگی قابل اعتمادی نداشته باشد؛اما هنگامی که معیشت خود را فراهم ساخت آرامش پیدا می کند؟». (1)

سلمان در واقع این سخن را از کلام پیغمبر گرفته بود که می فرمود: «إِنَّ النَّفْسَ إِذَا أَحْرَزَتْ قُوتَهَا اسْتَقَرَّتْ؛ نفس آدمی هنگامی که قوت خود را

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2786


1- کافی،ج 5،ص 68،ح 1

به دست آورد آرامش می یابد». (1)

دلیل دوم اینکه شخص هنگامی که مستغنی شد کمتر گِرد خیانت می گردد و در حفظ آنچه به او سپرده اند امانت را رعایت می کند.

دلیل سوم اینکه اگر در امانت خیانتی کنند یا بر خلاف فرمان رفتار نمایند مجرم بودن آنها به آسانی اثبات می شود،زیرا مستغنی بودند و حتی دلیل ظاهری بر خیانت در دست نداشتند.

آن گاه امام دستور دیگری درباره کارگزاران می دهد و آن دستور نظارت بر اعمال آنها به وسیله بازرسان و مأموران مخفی است می فرماید:«سپس با فرستادن مأموران مخفی راستگو و وفادار کارهای آنان را تحت نظر بگیر،زیرا بازرسی مداومِ پنهانی سبب تشویق آنها به امانت داری و مدارا کردن به زیردستان می شود»؛ (ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ،وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ،فَإِنَّ تَعَاهُدَکَ فِی السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَهٌ (2)لَهُمْ عَلَی اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَهِ،وَالرِّفْقِ بِالرَّعِیَّهِ) .

امام علیه السلام در جمله های بالا بر این امر تأکید می ورزد که باید مأموران مخفی را از میان افراد راستگو و درستکار و وفادار انتخاب کنی.در ضمن فلسفه این کار را نیز بیان می فرماید و آن اینکه چون کارگزاران احساس کنند مأموران پنهانی اعمالشان را به زمامدار گزارش می دهند از یک سو به کارهای نیک تشویق می شوند و از سوی دیگر لازمه آن این است که خود را از خیانت و بدرفتاری به مردم برکنار می دارند.

آن گاه امام بعد از آن جمله کوتاهی بیان کرده می فرماید:«مراقبت از معاونان می شود»؛ (وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ)

این جمله ممکن است دنباله جمله های پیشین باشد و به صورت«و تَحَفُّظٍ» خوانده شود و ناظر به این معنا باشد که وجود مأموران مخفی سبب می شود کارگزاران افزون بر حفظ امانت و خوش رفتاری با

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2787


1- همان مدرک،ص 89،ح 2
2- «حَدْوَه»به معنای تشویق کردن و تحریک نمودن کسی است و در اصل از ریشه«حُداء»به معنای حرکت دادن سریعِ شتران با آواز مخصوصی گرفته شده است

رعیت مراقب اعوان و یاران و معاونان و زیردستان خویش باشند و از افراد خائن و بد رفتار بپرهیزند، بنابراین تفسیر جمله های بعد ادامه بحث های گذشته درباره کارگزاران خواهد بود و ارتباط و پیوند میان جمله های قبل و بعد کاملاً محفوظ خواهد ماند؛ولی کمتر کسی از مفسّران و شارحان نهج البلاغه به سراغ چنین تفسیری رفته است.

تفسیر دیگر این است که «تَحَفَّظْ مِنَ الْأعْوان» دستور جدیدی باشد و معنای آن این است:«از معاونان خود بپرهیز و برحذر باش»،به این صورت که بحثِ عمال با جمله پیشین پایان گرفته و امام به معاونان زمامدار پرداخته باشد و جمله های بعد که سخن از خیانت و مجازات خائنان می کند ناظر به معاونان باشد.

این تفسیر از جهاتی بعید به نظر می رسد،زیرا طبق معمول،امام هر گروه جدیدی را ذکر می کند مطلب را با«ثم»شروع کرده نخست صفات و شرایط آنها را بیان می دارد و سپس به رسیدگی به حال آنان توصیه می کند و سرانجام دستورات انضباطی را در مورد آنان صادر می فرماید در حالی که در اینجا هیچ یک از این امور مراعات نشده است؛نه با«ثم»تجدید مطلع شده و نه صفات اعوان و معاونان که مهم ترین نزدیکان زمامدارانند بیان گردیده و نه درباره حقوق آنها توصیه شده،بلکه حضرت مستقیماً به سراغ مجازات خیانت کاران رفته است.در ضمن بحث گذشته که درباره مأموران مخفی است ناتمام می ماند،چرا که سخن از نتیجه کار مأموران مخفی و مجازات متخلفان به میان نیامده است.

این احتمال نیز داده شده که «تَحَفَّظْ مِنَ الْأعْوان» جمله معترضه ای باشد؛ یعنی از معاونان خود برحذر باش.جمله بعد نیز ادامه بحث درباره کارگزاران باشد.

با توجّه به آنچه گفتیم روشن

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2788

می شود که تفسیر اوّل از همه مناسب تر است، هرچند کمتر کسی به آن پرداخته است.

آن گاه امام بعد از دستوراتی که جنبه تبشیر و تشویق داشت از انذار و تحذیر سخن می گوید و می فرماید:«و هر گاه یکی از آنها (از کارگزاران تو) دست به سوی خیانت دراز کند و مأموران مخفی ات متفقاً نزد تو بر ضد او گزارش دهند به همین مقدار به عنوان گواه و شاهد قناعت کن و مجازاتِ بدنی را در حق او روا دار و به مقداری که در کار خود خیانت کرده کیفر ده سپس (از نظر روانی نیز او را مجازات کن و) وی را در مقام خواری بنشان و داغ خیانت را بر او نه و قلاده ننگ اتهام را به گردنش بیفکن (و او را چنان معرفی کن که عبرت دیگران گردد)»؛ (فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ یَدَهُ إِلَی خِیَانَهٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَیْهِ عِنْدَکَ أَخْبَارُ عُیُونِکَ، اکْتَفَیْتَ بِذَلِکَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَیْهِ الْعُقُوبَهَ فِی بَدَنِهِ،وَ أَخَذْتَهُ (1)بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ، ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّهِ،وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِیَانَهِ،وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَهِ) .

امام علیه السلام در این حکم بر چند موضوع تأکید ورزیده است.

یکم.برای اثبات مجرم بودن تنها به اخبار یک نفر از مأموران مخفی قناعت نکند،بلکه باید تمام آنها بر خیانت یک فرد اجماع داشته باشند،از این رو در بعضی از نامه هایی که گذشت مشاهده می کنیم که امام می گوید:مأمور پنهانی من چنین گزارشی داده اگر چنین باشد چنان خواهد بود و اگر...معلوم می شود امام در مسائل مهم تنها به اخبار یک نفر قناعت نمی کرد (خواه مربوط به موضوعات باشد یا احکام و این همان چیزی است که در علم اصول

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2789


1- «أخَذْتَ»در اصل از ریشه«أخذ»به معنای گرفتن است؛ولی بسیار می شود که به معنای مجازات کردن به کار رود،زیرا هنگام مجازات نخست مجرم را دستگیر و سپس مجازات می کنند.در قرآن مجید نیز کراراً این معنا به کار رفته است؛مانند:«أخَذْناهُمْ بِالعَذابِ»(مؤمنون،آیه 76)

نیز بر آن تأکید کرده ایم).

دوم.بعد از اجماع آنها تردید به خود راه ندهد و بدون ملاحظه مقام و موقعیت افراد،کیفر لازم را برای آنها مقرّر دارد.

سوم.این کیفر باید جنبه جسمی و روحی هر دو داشته باشد و به گونه ای باشد که درس عبرت برای همگان گردد،زیرا کیفرهای مجرمان به دو منظور انجام می شود:نخست بازداشتن مجرم از جرم در آینده و دیگر بازداشتن افرادی که احتمال آلودگی آنها می رود.

چهارم.باید مجازات به اندازه جرم باشد نه بیشتر و جمله «أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ» اشاره به این معنا دارد.

درباره عیون و مأموران مخفی و اطلاعاتی در بخش ششم همین عهدنامه مطالب لازم بیان شد.

***

بخش هفدهم
شرح و تفسیر: طرق صحیح اخذ مالیات اسلامی

طرق صحیح اخذ مالیات اسلامی

امام علیه السلام بعد از بیان شرایط و وظایف فرماندهان لشکر و قضات و کارگزاران حکومت اسلامی از مسأله خراج و مالیات سخن می راند و دستورات مهمی به مالک اشتر در این باره می دهد،می فرماید:«مسأله خراج و مالیات را دقیقا زیر نظر بگیر،به گونه ای که صلاح خراج دهندگان باشد،زیرا بهبودی و صلاحِ وضع خراج و بهبودی و صلاح حال خراج گزاران سبب بهبودی حال دیگران (و سایر قشرهای جامعه اسلامی) می شود و هرگز دیگران به صلاح نمی رسند مگر اینکه خراج گزاران به صلاح برسند»؛ (وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا یُصْلِحُ أَهْلَهُ،فَإِنَّ فِی صَلَاحِهِ وَ صَلَاحِهِمْ صَلَاحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ،وَ لَا صَلَاحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلَّا بِهِمْ) .

خراج،مطابق آنچه در بسیاری از روایات مربوط به اراضی خراجیه (1)آمده، مال الاجاره زمین های متعلق به عموم مسلمانان است که در جنگ ها نصیب آنان شده است.جمله های بعد که امام در آن توصیه به عمران و آبادی اراضی خراجیه می کند نیز شاهد بر این معناست؛ولی از

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2790


1- رجوع شود به وسائل الشیعه،ج 13،ص 214،باب 15 و 18 از ابواب«احکام المزارعه»

یک نظر سایر مالیات های اسلامی را اعم از خمس و زکات و جزیه و مالیاتی که حکومت اسلامی طبق ضرورت بر درآمدها می بندد نیز شامل می شود (البته از باب ملاک و تنقیح مناط).

بدیهی است همه بخش های حکومت اسلامی اعم از دستگاه قضایی،ارتش و سپاه،کارمندان و کارگزاران و جز آن نیاز به منابع مالی دارند و اگر اختلالی در امور مالی حکومت رخ دهد آثار آن در همه بخش ها آشکار می شود،لذا امام علیه السلام به دنبال گفته بالا در جمله ای کوتاه و پر معنا به این موضوع اشاره کرده می فرماید:«زیرا تمام مردم وابسته به خراج و خراج گزاران هستند»؛ (لِأَنَّ النَّاسَ کُلَّهُمْ عِیَالٌ عَلَی الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ) . آن گاه امام دستور دیگری که جنبه اصولی و اساسی در امر خراج دارد به مالک می دهد و می فرماید:«باید توجّه تو در عمران و آبادی زمین بیش از توجهت به جمع آوری خراج باشد»؛ (وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَهِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ) .

این دستور در واقع به این اشاره دارد که باید به منابع اصلی درآمد بازگشت کرد و آنها را حفظ نمود تا درآمدها ثابت و برقرار بماند و هر قدر منابع تقویت شود درآمدها افزون خواهد شد.

لذا امام علیه السلام در ادامه این بحث به عنوان ذکر دلیل می فرماید:«چون خراج جز با آبادانی به دست نمی آید و آن کس که بخواهد خراج را بدون عمران و آبادانی طلب کند شهرها را ویران و بندگان خدا را هلاک نموده و پایه های حکومتش متزلزل خواهد شد به گونه ای که بیش از مدت کمی دوام نخواهد داشت»؛ (لِأَنَّ ذَلِکَ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِالْعِمَارَهِ وَ مَنْ

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2791

طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَهٍ أَخْرَبَ الْبِلَادَ،وَ أَهْلَکَ الْعِبَادَ،وَ لَمْ یَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلَّا قَلِیلاً) .

در واقع امام برای حکومتی که در بند عمران و آبادی نیست و تنها به فکر جمع آوری خراج است سه نتیجه شوم ذکر می فرماید:«نخست ویران شدن این زمین ها،زیرا عمران و آبادی جز با حمایت حکومت اسلامی میسر نمی شود.در طول تاریخ نیز دیده شده است در مناطقی که حکومت ها خراج سنگینی بر اراضی می بستند و به آبادی زمین نمی اندیشیدند،کشاورزان زمین ها را رها کرده و برای در امان ماندن از شر جمع آورندگان خراج به نقاط دیگر فرار می کردند.

دیگر اینکه مردم به هلاکت سوق داده می شوند،زیرا فقر دامان آنها را می گیرد و یکی از عوامل مهم هلاکت به معنای واقعی یا به معنای اجتماعی؛یعنی از دست دادن روحیه ها همان فقر است.

سومین نتیجه نیز از همین جا حاصل می شود،زیرا فقر عمومی سبب عدم همکاری توده های مردم بلکه شورش آنها بر ضد حکومت می گردد آن هم حکومتی که دستش خالی است و در آمدی ندارد.چنین حکومتی چند صباحی بیشتر نمی تواند خود را نگه دارد.

آن گاه امام علیه السلام به نکته مهم دیگری می پردازد و آن گرفتاری های مختلفی است که ممکن است برای کشاورزان اراضی خراجیه پیدا شود و نتوانند مال الخراج معین را بپردازند و باید مشمول تخفیف والی گردند.جالب اینکه امام روی عوامل مختلف انگشت می گذارد و آنها را یک یک برمی شمارد.

می فرماید:«بنابراین اگر رعایا از سنگینی خراج و یا آفت زدگی یا خشک شدن آب چشمه ها یا کمیِ باران و یا دگرگونی زمین بر اثر آب گرفتگی (و فساد بذرها) یا تشنگی شدید زراعت (و به دنبال آن کمبود محصول) به

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2792

تو شکایت کنند،خراج آنها را به مقداری که امید داری کار آنها را اصلاح کند و بهبود بخشد، تخفیف ده»؛ (فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّهً (1)،أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّهٍ (2)،أَوْ إِحَالَهَ (3)أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا (4)غَرَقٌ،أَوْ أَجْحَفَ (5)بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ) .

در اینجا امام اسباب شکایت کشاورزان را در شش چیز خلاصه کرده است:

نخست.همه چیز زمین و زراعت رو به راه است ولی مال الاجاره و خراجی که بر آن بسته شده سنگین و غیر عادلانه است.

دوم.آفتی به زراعت برسد؛از آفات زمینی و آسمانی و سبب کمبود یا نابودی محصول شود.

سوم.زراعت هایی که با آب نهرها و قنات ها سیراب می شود بر اثر عوامل مختلف،آب نهر و قنات قطع شود و محصولی به دست نیاید و یا به اندازه مورد انتظار نباشد.

چهارم.در زمین هایی که دیمی است و با آب باران سیراب می شود،بر اثر خشکسالی و کمبود نزولات آسمانی گرفتار کمبود محصول شود.

پنجم.بر اثر سیلاب ها و آب گرفتگی زمین های زراعی همه یا قسمتی از محصول از میان برود یا فاسد گردد.

ششم.آب به اندازه کافی به زراعت نرسد.

تفاوت عامل ششم و سوم روشن است؛در عامل سوم سخن از قطع کامل آب بود؛ولی در مورد ششم سخن از کمبود آب است.

به هرحال در تمام این صورت ها والی باید توان کشاورزان را در نظر بگیرد و خراج هر کدام را به اندازه ای که گرفتار ضرر و زیان شده اند تخفیف دهد و یا حتی اگر به هیچ وجه توان ندارند به کلی از خراج معاف کند.

در دنیای امروز نیز حکومت هایی که مدیر و مدبر هستند تمام این امور را در نظر می گیرند و مالیات ها

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 2793


1- «عِلّه»در اصل به معنای بیماری است و در اینجا به معنای آفاتی است که به گیاهان و درختان می رسد
2- «بالّه»به معنای تر کننده از ریشه«بلّ»بر وزن«حل»به معنای مرطوب شدن گرفته شده و«بالّه»در اینجا اشاره به باران و رطوبت های زمینی است که گیاهان را پرورش می دهد
3- «احالَه»در اصل به معنای تغییر یافتن است و در اینجا که اضافه به ارض (زمین) شده است اشاره به دگرگونی زمین بر اثر آب گرفتگی است که موجب گندیدن بذر گیاه و ثمر ندادن می شود
4- «إغْتَمَر»از ریشه«اغتمار»به معنای آب گرفتگی است
5- «أجْحَفَ»از ریشه«اجحاف»در اصل به معنای کندن پوست چیزی است.سپس به معنای به مشقت انداختن و بی اثر ساختن و خراب کردن آمده است

را به همان نسبت تخفیف می دهند.حتی گاهی چیزی به عنوان کمک به مالیات دهندگانی که گرفتار زیان شده اند می پردازند.

آن گاه امام علیه السلام به مالک اطمینان می دهد که تصور نکند تخفیف هایی که برای رعیت در این گونه موارد قائل می شود به زیان او تمام می گردد،بلکه این به تمام معنا سودآور و از جنبه های مادی و معنوی سرشار از فایده است.می فرماید:

«هرگز تخفیف هزینه هایی که به آنها می دهی بر تو گران نیاید،زیرا آن ذخیره ای خواهد بود که از طریق عمران کشورت به تو باز می گردانند و حکومت تو را زینت می بخشند و اضافه بر آن از تو به نیکی یاد می کنند و به سبب گسترش عدالت از سوی تو در میان آنها (و رضایت آنان از حکومتت) از آنان خرسند خواهی شد»؛ (وَ لَا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَؤُونَهَ عَنْهُمْ،فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ فِی عِمَارَهِ بِلَادِکَ،وَ تَزْیِینِ وِلَایَتِکَ،مَعَ اسْتِجْلَابِکَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ،وَ تَبَجُّحِکَ (1)بِاسْتِفَاضَهِ الْعَدْلِ فِیهِمْ) .

امام علیه السلام در اینجا چهار نتیجه قابل توجّه برای تخفیف خراج در موارد بحرانی بیان می فرماید.

نخست اینکه:این تخفیف ها از بین نمی رود،بلکه سبب عمران و آبادی زمین ها می شود و در آینده،بهتر و بیشتر از آن بهره مند خواهی شد.

دوم.سبب آبرومندی و زینت حکومت می گردد،زیرا مردم احساس می کنند والی علاقه مند به آنهاست و در مشکلات با آنان هم درد است.

سوم.هرجا می نشینند تعریف و تمجید می کنند و پایه های حکومت از این طریق محکم می شود.

چهارم.خود والی نیز از رفتار خود به جهت گسترش عدالت شاد و مسرور می شود و روحیه تازه ای برای ادامه حکومتش می یابد.

از این تعبیرات استفاده می شود که حکومت در این گونه حوادثِ سخت نه تنها باید خراج و

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2794


1- «تَبَجُّحْ»به معنای مسرور شدن از ریشه«بَجْح»بر وزن«مدح»به معنای فرح و شادی گرفته شده است

مالیات را تخفیف دهد،بلکه در صورت لزوم باید به آنها کمک نیز بکند و یقین داشته باشد این کمک ها باز می گردد.

شاهد این سخن جمله ای است که در روایت تحف العقول اضافه بر آنچه گفته شده آمده (و مرحوم سیّد رضی به هنگام گزینش آن را حذف کرده است) و آن جمله این است: «وَإِنْ سَأَلُوا مَعُونَهً عَلَی إِصْلَاحِ مَا یَقْدِرُونَ عَلَیْهِ بِأَمْوَالِهِمْ فَاکْفِهِمْ مَؤُونَتَه؛ هرگاه آنها کمکی از تو خواستند برای اصلاح کردن چیزی که با اموال خود قادر بر آن نیستند به آنها کمک کن». (1) سپس امام علیه السلام در تأکید این معنا می فرماید:«این در حالی است که می توانی با تقویت آنها از طریق ذخیره ای که نزدشان نهاده ای آنان را آسوده خاطر سازی و به جهت عدالت و مهربانی که آنها را به آن عادت داده ای نسبت به آنان مطمئن باشی»؛ (مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ،بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِکَ (2)لَهُمْ،وَ الثِّقَهَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ وَ رِفْقِکَ بِهِمْ) .

اشاره به اینکه حمایت از رعایا مخصوصاً در سختی ها و مشکلاتِ طاقت فرسا از یک سو سبب راحتی و آسایش خاطر آنها می شود و از سوی دیگر سبب اعتماد تو بر آنها که آن نیز خود مایه آرامش خاطر توست.

از مجموع این سخنان استفاده می شود که حکومت زمانی سامان می یابد که تکیه گاهش توده های مردم آن کشور باشد در غیر این صورت همیشه تنش ها و ناآرامی و شورش در گوشه ای از کشور حکم فرما خواهد بود؛شورش هایی که سرکوب کردن آن نفرت بیشتری برای حکومت به بار می آورد و اگر مانند بعضی از حکومت های زمان ما تکیه گاه حکومت های بیگانه باشد،مصیبت آن افزون خواهد شد،زیرا بیگانگان هرگز بدون

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 2795


1- تحف العقول،ص 92
2- «إجْمام»به معنای صراحت بخشیدن از ریشه«جموم»که به معنای اجتماع کردن است گرفته شده و ازآنجا که انسان به هنگام استراحت خاطری جمع دارد این واژه به آن اطلاق شده است

منافع مهمی،از حکومت دیگری حمایت نخواهند کرد و نتیجه آن مستعمره شدن کشور اسلامی به وسیله بیگانگان از اسلام خواهد بود.

سپس امام علیه السلام به نتیجه این گونه ارفاق ها در حق رعیت پرداخته می فرماید:

«بسیار می شود در آینده برای تو گرفتاری هایی پیش می آید که اگر در دفع آنها بر این رعایا تکیه کنی با طیب خاطر آن را پذیرا می شوند (و در حل مشکل به تو یاری می دهند)»؛ (فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِیهِ عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طَیِّبَهً أَنْفُسُهُمْ بِهِ) . بدیهی است محبّت،ایجاد محبّت می کند و کمک به افراد وجدان آنها را بیدار می سازد و خود را مدیون محبّت کننده می بینند،بنابراین هرگاه مشکلی برای محبّت کننده پیش آید آنها با رضایت خاطر به کمک می شتابند و این بهترین سرمایه زمامداران برای اداره کشور و بقای حکومت است.

آن گاه امام در جمله ای کوتاه و پر معنا می فرماید:«زیرا عمران و آبادی،هر چه بر آن نِهی تحمل می کند»؛ (فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ) .

اشاره به اینکه اساس کار و آنچه حرف اوّل را می زند عمران و آبادی است؛ اگر زمین های کشاورزی و سایر منابع درآمد مردمِ یک کشور آباد گردد و بنیه اقتصادی همه قوی شود هر مشکلی پیش آید قابل حل است.

آن گاه امام در پایان این سخن به نکته دیگری که عامل اصلی ویرانی کشورهاست اشاره کرده می فرماید:«ویرانی زمین تنها به علت فقر صاحبان آن حاصل می شود و فقر آنها تنها به سبب توجّه زمامداران به جمع مال و زراندوزی و بدگمانی به بقای حکومتشان و کم عبرت گرفتن (از سرنوشت زمامدارانِ پیشین) خواهد بود»؛ (وَ إِنَّمَا یُؤْتَی خَرَابُ الْأَرْضِ

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2796

مِنْ إِعْوَازِ (1)أَهْلِهَا،وَ إِنَّمَا یُعْوِزُ أَهْلُهَا لِإِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلَاهِ عَلَی الْجَمْعِ،وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ،وَ قِلَّهِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ) .

مسائل اجتماعی و حوادثی که در کشورها می گذرد همواره علت و معلول یکدیگرند؛هنگامی که زمامداران بر اثر بی کفایتی یا ظلم بر مردم از آینده خود ناامید شوند و از تجارب پیشینیان در زمینه زمامداریِ صحیح بهره نگیرند دستپاچه می شوند و به جمع مال می پردازند؛گاه آن را در نقاط دور و نزدیک پنهان می سازند و گاه به بستگان خود منتقل می کنند و گاه به کشورهای خارج اگر محل مورد اطمینانی داشته باشند انتقال می دهند و همین امر باعث ویرانی زمین ها و منابع اقتصادی و فقر عمومی می شود و ارکان حکومت را متزلزل می سازد.تجربه نشان داده است که این گونه افراد کمتر می توانند از اموالی که گرد آورده اند بهره بگیرند.نمونه های آن را حتی در عصر خود درباره شاهان گذشته دیده و شنیده ایم.

این نکته نیز شایان توجّه است که بسیاری از برنامه های عمرانی زمان می طلبد و هرگاه زمامداران امید به بقای خود نداشته باشند زیر بار چنین برنامه هایی نمی روند و طبعاً برنامه های عمرانی تعطیل می شود و فقر دامان توده های مردم را می گیرد.

نیز اگر زمامداران دفتر تاریخ را دربرابر خود بگشایند و هر روز صفحه ای از آن را بنگرند به زودی به اشتباهات خویش پی می برند؛ولی غرور یا غفلت مانع از این کار می شود.

شگفت اینکه بعضی از شارحان نهج البلاغه احتمال داده اند جمله (وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ) به این معناست که آنها مرگ را فرموش می کنند و گمان می کنند سالیان دراز زنده اند در حالی که این عبارت هرگز تاب چنین تفسیری را ندارد، زیرا سوء ظن را در واقع به معنای حسن

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 2797


1- «إعْواز»به معنای کمبود و فقر است

ظن تفسیر کرده اند.

***

بخش هجدهم
شرح و تفسیر: منشیان و کارگزاران

منشیان و کارگزاران

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه درباره منشیان مخصوص و حافظان قراردادها و نامه های سرّی و محرمانه دستورات مهمی صادر می کند.می فرماید:

«سپس در وضع دبیران و منشیانت دقت کن و کارهایت را به بهترین آنها بسپار»؛ (ثُمَّ انْظُرْ فِی حَالِ کُتَّابِکَ فَوَلِّ عَلَی أُمُورِکَ خَیْرَهُمْ) .

تعبیر به«خیرهم»تعبیر جامعی است که تمام اوصاف برجسته را که لازمه چنین مقام حساسی است شامل می شود.

آن گاه امام در ادامه این سخن به شرایط کسانی می پردازد که نامه های سرّی و محرمانه و قراردادهای حساس را در اختیار دارند.می فرماید:«نامه های سرّی خود را که در بر دارنده نقشه ها و اسرار مخفی است،در اختیار کسی قرار ده که بیش از همه دارای فضایل اخلاقی باشد»؛ (وَ اخْصُصْ رَسَائِلَکَ الَّتِی تُدْخِلُ فِیهَا مَکَایِدَکَ (1)وَ أَسْرَارَکَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الْأَخْلَاقِ) .

آن گاه امام این فضایل مهم اخلاقی را که باید دبیرانِ مخصوص،واجد آن باشند در پنج چیز خلاصه می کند.

نخست می فرماید:«از کسانی باشد که مقام و موقعیت،او را مست و مغرور نسازد تا جرأت کند در حضور بزرگان و سران مردم با تو مخالفت و گستاخی ورزد»؛ (مِمَّنْ لَا تُبْطِرُهُ (2)الْکَرَامَهُ،فَیَجْتَرِئَ بِهَا عَلَیْکَ فِی خِلَافٍ لَکَ بِحَضْرَهِ مَلَإٍ) .

بسیار شده که افراد کم ظرفیت هنگامی که مقام والا و ویژه ای پیدا می کنند چنان مغرور می شوند که حتی به کسی که این مقام را به آنها سپرده گستاخی می کنند گویا زمام اختیار او را نیز به دست خود می دانند و کراراً دیده شده است که همین مسئله قاتل جان آنها شده و مقام بالاتر نه فقط او را برکنار ساخته،بلکه به مجازات سختی گرفتار نموده است.

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2798


1- «مَکاید»جمع مکیده به معنای حیله و چاره های پنهانی برای حل مشکلات است
2- «تُبْطِرُه»از ریشه«بَطَر»بر وزن«بشر»به معنای طغیان و غرور بر اثر فزونی نعمت یا رسیدن به مقام و قدرت گرفته شده است

در دومین وصف می فرماید:«کسی که در رساندن نامه های کارگزارانت به تو و گرفتن پاسخ های صحیح آن،از تو،غافل نشود.خواه از اموری باشد که برای تو دریافت می دارد یا از سوی تو می بخشد»؛ (وَ لَا تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَهُ عَنْ إِیرَادِ مُکَاتَبَاتِ عُمِّالِکَ عَلَیْکَ،وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَی الصَّوَابِ عَنْکَ،فِیمَا یَأْخُذُ لَکَ وَ یُعْطِی مِنْکَ) .

اشاره به اینکه این دبیران و منشیان واسطه در میان زمامدار و کارگزاران او هستند؛دستوراتِ مهم و فرمان های لازم را باید برسانند و تقاضاهای کارگزاران را نیز منتقل نمایند.لحظه ای غفلت ممکن است سبب نابسامانی های زیادی گردد.به همین دلیل باید این افراد کاملاً هوشیار و بیدار باشند نه غافل و بی خبر.

در سومین وصف می افزاید:«کسی باشد که هرگاه قراردادی برای تو ببندد سست نبندد»؛ (وَ لَا یُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَکَ) .

زیرا قراردادها در صورتی ارزش دارد که محکم و غیر قابل تردید و خالی از هرگونه ضعف،سستی و ابهام باشد مبادا طرف قرارداد از نقاط ضعف استفاده کند و هر زمان موافق میل خود نبیند به فسخ قرارداد اقدام کند.

آنچه در این وصف آمد مربوط به عقد قراردادهاست.در وصف چهارم درباره فسخ قراردادها سخن می گوید و می فرماید:«و هرگاه قراردادی بر ضد تو بسته شده از یافتن راه حلّ آن عاجز نماند»؛ (وَ لَا یَعْجِزُ عَنْ إِطْلَاقِ مَا عُقِدَ عَلَیْکَ) .

نه اینکه ظلم و ستم کند و پایبند به قرارداد نباشد،بلکه پیش بینی های لازم را در قرارداد اعمال کند که به هنگام بروز پاره ای از مشکلات بتواند راه چاره را بیابد.

در پنجمین و آخرین وصف می فرماید:«کسی که از ارزش و قدر خویش در امور مختلف بی خبر نباشد،زیرا آن کس که به قدر

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2799

و منزلت خویش جاهل است نسبت به قدر و منزلت دیگران جاهل تر خواهد بود»؛ (وَ لَا یَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِی الْأُمُورِ،فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ یَکُونُ بِقَدْرِ غَیْرِهِ أَجْهَلَ) .

اشاره به اینکه دبیران و منشیان مخصوص باید هم موقعیت خود را به خوبی بفهمند و هم موقعیت مخاطبان را تا بتوانند با هرکس موافق موقعیتش مکاتبه کنند و نیز توان خویش را در کارها بدانند تا بتوانند توان دیگران را هم درک کنند و با حکم و درایت با مردم رفتار نمایند.

از آنچه در بالا درباره صفات دبیران ذکر شد به خوبی استفاده می شود که امام علیه السلام بر خلاف آنچه در دنیای امروز و دیروز معمول بوده است همه جا بر ضوابط و ارزش ها و شایستگی ها تکیه می کند،نه بر مسائل عاطفی و روابط و دوستی ها.بسیار دیده ایم افرادی که به قدرت می رسند دوستان و بستگان و خویشاوندان خود را در گرد خود مهره چینی می کنند بی آنکه ارزش و قدرت آنها را برای کارهای بزرگ حساب کرده باشند و به عکس افراد لایق و باارزش و قدرتمند را که با آنها رابطه عاطفی خاصی ندارند کنار می زنند.

آن گاه امام بعد از ذکر صفات لازم برای انتخاب دبیران و منشیان مخصوص به طرز تشخیص این صفات و تحقق آنها در افراد می پردازد و راه شناسایی افراد را با این صفات به مالک نشان می دهد.

می فرماید:«سپس در انتخاب این منشیان هرگز به فراست و هوشیاری خود،و اعتماد شخصی و حسن ظن خویش قناعت مکن،زیرا افراد (فرصت طلب) برای جلب توجّه زمامداران به ظاهرسازی و خوش خدمتی می پردازند در حالی که در ماورای این ظاهرِ جالب هیچ گونه خیرخواهی

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 2800

و امانت داری وجود ندارد»؛ (ثُمَّ لَا یَکُنِ اخْتِیَارُکَ إِیَّاهُمْ عَلَی فِرَاسَتِکَ (1) وَ اسْتِنَامَتِکَ (2)وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْکَ،فَإِنَّ الرِّجَالَ یَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلَاهِ بِتَصَنُّعِهِمْ (3)وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ،وَ لَیْسَ وَرَاءَ ذَلِکَ مِنَ النَّصِیحَهِ وَ الْأَمَانَهِ شَیْءٌ) .

این یک واقعیت مهم است،کسانی که در پی احراز مقامات بالا هستند سعی می کنند خود را در نظر زمامداران افرادی امین،پرکار،هوشیار و فعال نشان بدهند تا از این طریق توجّه آنها را به خود جلب کنند و چون بر مرکب مراد سوار شدند دست به سوء استفاده و خیانت بزنند.به همین دلیل نباید به ظاهر سخنان و اعمالی را که در آغاز کار انجام می دهند دلخوش کرد.همچنین حسن ظن و اعتماد شخصی و اعتقاد به هشیاری خویشتن را در این گونه موارد باید کنار گذاشت و برای حسن انتخاب کارگزاران و معاونان و منشیان و مانند آنها به سراغ معیارهای دیگری رفت؛معیارهایی که کاملاً قابل اعتماد و کمتر خطاپذیر است؛ همان معیارهایی که امام در جمله های بعد به آن اشاره فرموده است.

می فرماید:«آنها را از طریق مقاماتی که برای حاکمان صالح پیش از تو داشته اند بیازمای»؛ (وَ لَکِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَکَ) .

این مسأله معیار بسیار اطمینان بخشی است،هرگاه دیدی فلان شخص سال ها با حکومت های صالح همکاری داشته و مورد قبول آنها بوده می توان فهمید که او شخص لایق و درستکاری است؛ولی اگر در پرونده زندگی او همکاری با ناصالحان و قبول پست هایی از سوی زمامداران سوء وجود داشته باشد باید از او صرف نظر کرد. امام علیه السلام در بخش های پیشین همین عهدنامه درباره وزیران به همین نکته اشاره کرد و فرمود: «إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِکَ مَنْ کَانَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَکَ وَزِیراً؛ بدترین

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 2801


1- «فِراسَه»به معنای درک درون افراد با ظن صائب است.به بیان دیگر هوشیاری و مهارت در شناخت باطن و ظاهر امور.این واژه در اصل به معنای صید کردن است و به همین مناسبت در مسائل مربوط به هوشیاری نیز به کار رفته است
2- «استِنامَه»به معنای آرامش و اعتماد و اطمینان است.از ریشه«نوم»به معنای خواب گرفته شده،زیراانسان در حالت خواب به آرامش دست می یابد
3- «تَصَنُّعْ»به معنای ظاهرسازی و تلاش برای خوب نشان دادن شخص یا چیزی است.از ریشه«صنع»و«صنعت»گرفته شده و هنگامی که به باب تفعل می رود به معنای تکلف برای ساختن چیزی است

وزرای تو کسانی هستند که وزیر زمامداران شرور قبل از تو بوده اند».

کوتاه سخن اینکه اشخاص را از سوابق آنها باید شناخت و به ظواهر فعلی آنها که گاه برای فریفتن زمامدران و جلب توجّه آنهاست قناعت نکرد.

سپس به معیار دومی برای این انتخاب اشاره کرده می فرماید:«و بر کسانی اعتماد کن که در میان مردم بهترین آثار نیک را گذارده اند و در امانت داری معروف ترند»؛ (فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ کَانَ فِی الْعَامَّهِ أَثَراً،وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَهِ وَجْهاً) .

به یقین قضاوت توده های مردم درباره اشخاص یکی از بهترین طرق شناسایی آنهاست.

در فرمایش های امام،اوایل همین عهدنامه این جمله را داشتیم: «إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَی الصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اللّهُ لَهُمْ عَلَی أَلْسُنِ عِبَادِهِ؛ برای تشخیص افراد صالح از آنچه خداوند بر زبان بندگانش (و توده های مردم) جاری می سازد می توان بهره گرفت».

سپس امام در پایان این سخن می فرماید:«اگر چنین کنی این دلیل بر خیرخواهی و اطاعت تو از پروردگار است،همچنین اطاعت از کسی که ولایت را از طرف او پذیرفته ای (یعنی امام و پیشوای تو)»؛ (فَإِنَّ ذَلِکَ دَلِیلٌ عَلَی نَصِیحَتِکَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ) .

این احتمال نیز در جمله «لِمَنْ وُلیّتَ أمرَه» هست که منظور از آن مردم باشند؛ یعنی دقت در انتخاب منشیان مخصوص،نشانه خیرخواهی در پیشگاه خدا و خیرخواهی در مورد مردمی است که بخشی از حکومت بر آنها را برعهده گرفته ای.یعنی اگر در انتخاب منشیان مخصوص دقت های لازم را از طرقی که برای تو شرح دادم به کار گیری و آنها را بر اساس حسن ظن و هوشیاری شخصی خود انتخاب نکنی این دلیل بر آن است که حق این امانت الهی (زمامداری) و خیرخواهی

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2802

رعایا را انجام داده ای.

سپس امام علیه السلام در پایان این فقره از عهدنامه به دو موضوع مهم دیگر درباره منشیان مخصوص و دبیران اشاره می کند که نخستین آنها درباره لزوم تقسیم کار در میان آنهاست.می فرماید:«برای هر بخشی از کارهایت رئیس و سرپرستی از میان آنها انتخاب کن؛کسی که کار مهم او را مغلوب و درمانده نسازد و کثرت کارها پریشانش نکند»؛ (وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ کُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِکَ رَأْساً مِنْهُمْ،لَا یَقْهَرُهُ کَبِیرُهَا وَ لَا یَتَشَتَّتُ عَلَیْهِ کَثِیرُهَا) .

اشاره به اینکه تقسیم کار باید به صورتی انجام گیرد که مسئولیت هر یک از آنان روشن شود؛مثلاً بخشی از نامه ها مربوط به پیمان های صلح،قراردادها اعم از قراردادهای مربوط به خارج و قراردادهای داخلی درباره زمین های کشاورزی و مانند آن است که باید مسئول معینی داشته باشد.بخش دیگری نامه های محرمانه است که احتیاج به مدیریت خاصی دارد و بخشی مربوط به نامه های فرمانداران و استانداران و امثال آنها و قسمتی مربوط به تظلم های مردم مظلوم و ستمدیده است.هر یک از اینها باید مسئول خاصی داشته باشد؛مسئولانی که دارای این دو صفت باشند؛نه از کارهای بزرگ بهراسند و نه کثرت کار آنها را پریشان و درمانده کند.

بعضی از شارحان نهج البلاغه این دستور را تنها ناظر به دبیران و منشیان مخصوص ندانسته اند،بلکه به تمام کارهای مملکتی اشاره می دانند.مفهوم آن این است که بخشی از کارها باید به دست وزیری سپرده شود و وزارت خانه او ناظر به امور معینی باشد بی آنکه تداخلی در کارها رخ دهد و یا کاری بدون سرپرست و مسئول باقی بماند. (1) ولی دستور بعد که مربوط به کتّاب است با توجّه به اینکه پیش

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 2803


1- شرح نهج البلاغه علّامه خویی،ج 4،ص 92

از این نیز در این فراز از عهدنامه سخن از کتّاب در میان بوده قرینه می شود که این جمله نیز ناظر به کاتبان باشد،هرچند ملاکِ آن دیگران را شامل شود.

بعضی معتقدند تقسیم کار حکومت به این صورت که امیرمؤمنان علی علیه السلام در این عهدنامه به آن اشاره کرده از اموری است که در قرن های اخیر پیدا شده و در گذشته به این صورت وجود نداشت؛ولی همان گونه که ملاحظه می کنید امام آنچه را در این زمینه لازم بوده با ظرافت خاصی بیان فرموده است.

در دومین دستور به این نکته اشاره می فرماید که تعیین مسئول برای هر کار، سلب مسئولیت از تو نمی کند؛تو نیز با آنها مسئولیت مشترک داری.می فرماید:

«و (باید بدانی) هر عیبی در منشیان مخصوص تو یافت شود که تو از آن بی خبر بمانی مسئول خواهی بود»؛ (وَ مَهْمَا کَانَ فِی کُتَّابِکَ مِنْ عَیْبٍ فَتَغَابَیْتَ (1)عَنْهُ أُلْزِمْتَه) .

این همان چیزی است که از آن به مسئولیت مشترک تعبیر می شود و اشاره به آن است که تعیین مسئول برای هر کار سلب مسئولیت از مقامی بالاتر نمی کند، چرا که او باید در عین تقسیم کار و مدیریت ها،بر وضع مدیران خود نظارت مستمر داشته باشد همان گونه که در دنیای امروز نیز چنین است که اگر مدیری در فلان وزارتخانه دست به کار خلافی زد وزیر را احضار می کنند و از او بازخواست می نمایند و به این ترتیب درباره کارهای مهم نظارت مضاعف صورت می گیرد و سبب استحکام برنامه های اجرایی حکومت خواهد شد.

***

بخش نوزدهم
شرح و تفسیر: تجارت و صنعت را این گونه سامان ده

تجارت و صنعت را این گونه سامان ده

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه خود به گروه ششم از

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2804


1- «تَغابَیْتَ»از ریشه«تَغابی»همان گونه که پیش از این هم اشاره شد به معنای تغافل از ریشه«غَباوه»به معنای جهل و بی خبری گرفته شده است گویا کسی که خود را به فراموشی و تغافل می زند درباره آن امر جاهل و بی خبر است

گروه های اجتماعی پرداخته و در این زمینه سفارش های مهمی به مالک اشتر دارد.

نخست می فرماید:«سپس درباره تجار و صاحبان صنایع نخست به خودت توصیه کن (که مراقب حفظ و تقویت آنان باشی) و نیز دیگران را به خیر و نیکی با آنان سفارش نما»؛ (ثُمَّ اسْتَوْصِ (1)بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ،وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً) .

براین پایه زمامدار،نخست باید خودش نسبت به این گروه اجتماعیِ فعال، حساس باشد و سپس اهمّیّت آنها را به دیگران گوشزد نماید.

این احتمال نیز در جمله«استوص»هست که هر گاه دیگران نسبت به این گروه سفارش های مثبتی کنند،سفارش آنان را بپذیر و جامه عمل به آن بپوشان.

آن گاه امام به گروه های مختلف تجار و صاحبان صنایع اشاره کرده می فرماید:

«(در این توصیه) بین بازرگانانی که در مراکز تجاری اقامت دارند و یا آنها که سیار و در گردش اند و نیز صنعتگران و کارگرانی که با نیروی جسمانی خود به کار می پردازند،تفاوت مگذار»؛ (الْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ (2)بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفِّقِ (3)بِبَدَنِهِ) .

روشن است که تجار دو گروه اند؛گروهی مرکز ثابت دارند و عده ای دائماً اموال تجارتی را از نقطه ای به نقطه دیگر و از آن نقطه به نقطه ثالثی می برند و مواد مورد نیاز مردم را به آنها می رسانند.سرمایه اصلی صنعتگران نیروی بدنی آنهاست که با آن برای رفع نیازهای مردم تلاش و کوشش می کنند.

سپس امام علیه السلام به فلسفه تجارت و آثار مثبت آن-در برابر کسانی که تجار را سربار جامعه می دانند-پرداخته می فرماید:«زیرا آنها منابع اصلی منفعت (مردم) و اسباب آسایش (جامعه) هستند و مال التجاره های مفید را از سرزمین های بعید و دور دست،از صحرا و دریا و سرزمین های هموار و ناهموارِ محل

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 2805


1- «استوص»از ریشه«وصیت»به معنای پذیرش وصیت آمده است و به تعبیر دیگر خویشتن را سفارش به چیزی کردن در مقابل«أوص»که به معنای سفارش به دیگران است
2- «المضطرب»در اینجا به معنای تاجر سیار است که از نقطه ای به نقطه دیگر برای فروش اموال خودمسافرت می کند.از ریشه«ضرب فی الارض»که یکی از معانی آن سیر کردن در زمین است گرفته شده
3- «المترفق ببدنه»در اینجا به معنای کارگر و کسانی است که با نیروی جسمانی خود به تولید مشغولند.از ریشه«رفق»بر وزن«وفق»به معنای مدارا و همراهی کردن گرفته شده است

حکومت تو و از مناطقی که عموم مردم با آن سر و کاری ندارند و (حتی) جرأت رفتن به آن را نیز در خود نمی بینند،گردآوری می کنند»؛ (فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ،وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ (1)،وَ جُلَّابُهَا (2)مِنَ الْمَبَاعِدِ (3)وَ الْمَطَارِحِ (4)،فِی بَرِّکَ وَ بَحْرِکَ،وَ سَهْلِکَ وَ جَبَلِکَ، وَ حَیْثُ لَا یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا،وَ لَا یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا) .

امام علیه السلام سپس با دو جمله اهمّیّت موقعیت بازرگانان با ایمان را بیان کرده می فرماید:«زیرا آنها (بازرگانان،پیشه وران و صنعتگران) مردم سالمی هستند که بیمی از ضرر آنها نمی رود و صلح دوستانی که خوف خیانت و نیرنگ آنها نیست»؛ (فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لَا تُخَافُ بَائِقَتُهُ (5)،وَ صُلْحٌ لَا تُخْشَی غَائِلَتُهُ (6)) .

بر خلاف آنچه بعضی می پندارند،تجار سربار جامعه اقتصادی و واسطه ناسالم نیستند (مشروط به اینکه به وظایف صنفی خود درست عمل کنند) و فلسفه آن را چنان که گفتیم امیرمؤمنان علی علیه السلام در عبارات بالا شرح داده است.

می دانیم هر منطقه ای در روی زمین،تولیدهای کشاورزی و صنعتی خاص خود را دارد و اگر این تولیدات به مناطق دیگر منتقل نشود هم آنها گرفتار خسارت فوق العاده می شوند و هم مناطق دیگر محروم می مانند و اگر نقل و انتقال تجاری صورت نگیرد یک منطقه ممکن است نسبت به چیزی گرفتار قحطی و منطقه دیگر دچار فزونی بی حد و حساب شود.بازرگانان نقش تعدیل اقتصادی را در کشورهای جهان و در شهرهای مختلف یک کشور دارند و آنها که برای این کار به نقاط دور و نزدیک می روند گاه حتی جان خود را نیز به خطر می افکنند.

درست است که آنها دنبال منافع خویش اند؛ولی در کنار تأمین منافع شخصی یک منفعت بزرگ اجتماعی برای مردم یک کشور یا کشورهای

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 2806


1- «المرافق»به معنای وسایل آسایش است
2- «جلاب»جمع جالب به معنای وارد کننده و گردآوری نماینده است
3- «المباعد»جمع«مبعد»به معنای نقطه دور دست است
4- «المطارح»جمع«مطرح»به معنای نقطه دور دست است
5- «بائقه»به معنای ستم کردن و ایجاد حادثه وحشتناک است از ریشه«بوؤق»بر وزن«حقوق»به معنای فاسد شدن و هلاک گشتن است
6- «غائله»به معنای شر از ریشه«غول»بر وزن«قول»است که در اصل به معنای فسادی است که به طور پنهانی در چیزی نفوذ می کند،لذا به قتل های مخفی و ترور«غیله»گفته می شود

مختلف جهان دارند.آنها به مجرد اینکه احساس کنند فلان جنس در فلان منطقه نسبت به منطقه دیگر ارزان تر است به سوی آن منطقه هجوم می آورند و اجناس اضافی آن منطقه را به منطقه ای که آن جنس کمیاب است می برند تا سودی عایدشان شود؛ ولی این سود انگیزه ای برای بهره مندی هر دو نقطه می گردد.

آن گاه امام علیه السلام دستور دیگری به مالک درباره بازرگانان و صنعت گران داده می فرماید:«کارهای آنها را پیگیری کن و سامان ده چه آنها که در حضور تو (و مرکز فرمانداریت) زندگی می کنند و چه آنها که در گوشه و کنار کشورت هستند»؛ (وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِکَ وَ فِی حَوَاشِی بِلَادِکَ) .

درست است که حکومت نباید امر تجارت و صنعت را به دست گیرد،بلکه بهترین راه آن است که آن را به بخش خصوصی واگذار کند؛ولی با این حال نباید جهات حمایتی و هدایتی را از آنها دریغ دارد،زیرا غالباً بدون حمایت و هدایت حکومت به مشکلات زیادی برخورد می کنند که دامنه آن عموم مردم را دربر می گیرد.به همین دلیل اقتصاددان های آگاه در دنیای امروز به همین امر توصیه می کنند که دولت بی آنکه خود تاجر و صنعتگر باشد باید از آنها حمایت کند و در موارد لازم نظارت و هدایت آنها را نیز به عهده بگیرد و این کار نقش مهمی در موفقیت تجارت و صنعت خواهد داشت.

ولی گاه می شود که تجار از مسیر سالم خود منحرف شده برای دست یابی به سود بیشتر بازار سیاه ایجاد می کنند یا به سراغ احتکار می روند یا با ایجاد واسطه های غیر ضروری عملاً نرخ کالاها را بالا می برند یا برای اهداف سیاسی، کشوری را در محاصره

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 2807

اقتصادی و به صورت ابزاری برای دست سیاست مداران قرار می دهند و گاه بالعکس سیاست مداران به صورت ابزاری در دست آنها عمل می کنند.آن گونه که در دنیای امروز بسیار دیده می شود.

به همین دلیل امیرمؤمنان علیه السلام در ذیل این جملات به آنها هشدار داده و خطاب به مالک می فرماید:«بدان با تمام آنچه گفتم در میان آنها جمع کثیری هستند به شدّت تنگ نظر و بخیلِ زشت کار و احتکار کننده مواد مورد نیاز مردم و اجحاف کننده در تعیین قیمت ها و اینها موجب زیان برای توده مردم و عیب و ننگ بر زمامدارانند»؛ (وَ اعْلَمْ-مَعَ ذَلِکَ-أَنَّ فِی کَثِیرٍ مِنْهُمْ ضِیقاً (1)فَاحِشاً،وَ شُحّاً (2)قَبِیحاً،وَ احْتِکَاراً لِلْمَنَافِعِ،وَ تَحَکُّماً فِی الْبِیَاعَاتِ (3)،وَ ذَلِکَ بَابُ مَضَرَّهٍ لِلْعَامَّهِ وَ عَیْبٌ عَلَی الْوُلَاهِ) .

امام در این تعابیر کوتاه و پرمعنا چهار نقطه ضعف مهم را که ممکن است دامنگیر تجار و صنعتگران شود بر می شمارد:

یکم:تنگ نظری فاحش،اشاره به آنها که انحصار طلبند و تنها به منافع خود می اندیشند و حاضر نیستند دیگری در تجارت و صنعت پرورش پیدا کند.

دوم:بخل قبیح،اشاره به کسانی که حاضر نیستند چیزی از درآمد خود را در کارهای خیر و به نفع محرومان جامعه مصرف کنند.

سوم:احتکار که سبب می شود اجناس را هنگام فراوانی ارزان بخرند و برای روز کمیابی انبار کنند تا بسیار گران بفروشند.

چهارم:تحکم بر قیمت گذاری ها بدون توجّه به منافع مردم و قدرت خرید آنها،به این ترتیب که از طرق مختلف برای ایجاد بازار سیاه و بالا بردن نرخ ها به صورت کاذب تلاش کنند و گاه دست به دست یکدگر بدهند تا قیمت ها را به طور مصنوعی بالا نگه دارند.

این چهار عیب بزرگ است

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2808


1- «ضیق»در اینجا به معنای سخت گیری در معامله است
2- «شح»همان گونه که راغب در کتاب مفردات آورده به معنای بخل توأم با حرص است که به صورت عادت در آمده
3- «البیاعات»جمع«بیاعه»بر وزن«زیاره»به معنای متاع است و منظور از«تحکم در بیاعات»تعیین نرخ ظالمانه برای متاع هاست

که در دنیای دیروز به صورت کم رنگ و در دنیای امروز به صورت پررنگ در امر تجارت و صنعت خودنمایی می کند.

در ضمن امام علیه السلام تأکید می کند که اگر این گونه مسائل در امور اقتصادی راه یابد دو مشکل بزرگ پیدا می شود:

1.اینکه توده های مردم در تنگنای اقتصادی قرار می گیرند و سبب نارضایتی آنها از حکومت می شود همان چیزی که ممکن است به شورش های خطرناک بینجامد.

2.اینکه لکه ننگی بر دامان حکومت می نشیند و دلیل بر بی کفایتی و عدم مدیریت او خواهد بود،زیرا حل مشکلات اقتصادی از مهم ترین یا مهم ترین وظیفه حکومت است.اگر در این قسمت وا بماند کارهای دیگر او مردم را راضی نخواهد ساخت.

امام علیه السلام در ادامه این سخن چند دستور درباره مسائل اقتصادی می دهد و از احتکار شروع می کند می فرماید:«از احتکار (به شدت) جلوگیری کن،چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن منع فرمود»؛ (فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِکَارِ،فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ-صلی اللّه علیه و آله و سلم-مَنَعَ مِنْهُ) .

احتکار به معنای گردآوری احتیاجات مردم و ذخیره کردن و به انتظار گرانی نشستن و منافع کلان بردن است و در اصل از ریشه حَکْر (بر وزن مکر) به معنای ظلم و ستم و بدرفتاری گرفته شده و از آنجایی که احتکار طعام از روشن ترین مصداق های ظلم و بدرفتاری است این واژه بر آن اطلاق شده است.

در فقه اسلام بحث مشروحی درباره احتکار آمده و همه فقهای اسلام آن را حرام شمرده اند و روایات بسیاری در این زمینه وارد شده از جمله در حدیثی که در کتب اهل سنّت و امامیه وارد شده از رسول خدا صلی الله علیه

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 2809

و آله می خوانیم: «الْمُحْتَکِرُ مَلْعُون؛ محتکر رانده درگاه خداست». (1)

در حدیث دیگری از امام امیر المؤمنین در غررالحکم آمده است: «الْمُحْتَکِرُ الْبَخِیلُ جَامِعٌ لِمَنْ لَا یَشْکُرُهُ وَ قَادِمٌ عَلَی مَنْ لَا یَعْذِرُهُ؛ محتکر بخیل ثروتی جمع می کند برای وارثانی که هرگز از او راضی نخواهند شد و بر خدایی (در محشر) وارد می شود که او را معذور نخواهد داشت». (2)

در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم: «یَقُومُ الْمُحْتَکِرُ مَکْتُوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ یا کافِرُ تَبَوَّأ مَقْعَدَکَ مِنَ النّارِ؛ شخص محتکر در روز قیامت در حالی محشور می شود که در پیشانی او نوشته شده است:ای کافر جایگاه خودت را در آتش دوزخ انتخاب کن». (3)

در اینکه احتکار مخصوص مواد غذایی است یا همه احتیاجات مردم را شامل می شود،حکومت اسلامی با محتکر چگونه برخورد کند و اموال احتکار شده را با چه شرایطی در اختیار توده های مردم نیازمند گذارد گفت وگوهای زیادی در فقه شده است که اینجا محل شرح آن نیست.همین قدر باید دانست که احتکار از بدترین مفاسد اقتصادی است که اسلام از آن به شدت نهی کرده و همان گونه که در ادامه همین عهدنامه می آید برای محتکران مجازات قائل شده است.

دومین دستوری را که امام به مالک اشتر در زمینه مسائل اقتصادی می دهد این است که می فرماید:«باید معاملات با شرایط آسان صورت گیرد:با موازین عدل و نرخ هایی که نه به فروشنده زیان رساند و نه به خریدار»؛ (وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً (4):بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ (5)لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ (6)) .

امام علیه السلام در این جمله کوتاه و پر معنا نخست دستور کلی می دهد که معاملات با شرایط آسان باید انجام

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 2810


1- بحارالانوار،ج 59،ص 292
2- غررالحکم،ح 8205
3- کنزالعمال،ح 43958
4- «سَمْح»به معنای آسان گرفتن و سخاوت نمودن است
5- «أسْعار»جمع«سعر»بر وزن«شعر»به معنای نرخ اجناس است
6- «المُبْتاع»به معنای مشتری و خریدار است

گیرد،آن گاه آن را به شکل مشروح تر در دو جمله بیان می فرماید:نخست اینکه میزان های سنجش باید عادلانه باشد؛کم فروشی و تقلّب در کار نباشد و دیگر اینکه قیمت ها باید متعادل گردد و معنای تعادل در قیمت ها آن است که هم از تولید کننده حمایت کنند و هم از مصرف کننده،زیرا هرگاه تنها به نفع مصرف کننده باشد و تولید کنندگان زیان ببینند دست از تولید می کشند و این خود مایه گرانی و کمبود اجناس می شود و اگر تنها جانب تولیدکننده در نظر گرفته شود و با منافع زیاد اجناس خود را عرضه کنند مصرف کنندگان به زحمت می افتند.

بسیاری از فقیهان و دانشمندان از این جمله امام علیه السلام استفاده کردند که حکومت اسلامی حق قیمت گذاری را در مواردی که لازم می بیند دارد و اگر نرخ هایی برای مواد غذایی و غیر آن تعیین کند همه مردم باید آن را معتبر بشمارند و تخلّف از آن ممنوع است.

البته در روایاتی از قیمت گذاری نهی شده و قیمت ها بر اساس عرضه و تقاضا گذارده شده،از جمله در حدیثی می خوانیم که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از کنار جمعی از محتکران عبور می کرد.دستور داد انبارهای آنها را بگشایند و اجناسشان را در بازار عرضه کنند.کسی به حضرت عرض کرد:چه خوب است قیمت آن را نیز تعیین کنید.پیغمبر خشمگین شد فرمود: «أَنَا أُقَوِّمُ عَلَیْهِمْ؟ إِنَّمَا السِّعْرُ إِلَی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَرْفَعُهُ إِذَا شَاءَ وَ یَخْفِضُهُ إِذَا شَاءَ؛ آیا من قیمت را تعیین کنم؟ قیمت به دست خداست هر زمان بخواهد آن را بالا می برد و هر زمان بخواهد پایین می آورد». (1)

این جمله اشاره لطیفی است به همان مسأله عرضه

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 2811


1- من لایحضره الفقیه،ج 3،ص 265،ح 3955

و تقاضا که به طور طبیعی قیمت ها را تعیین می کند؛یعنی اساس در نرخ گذاری همان عرضه و تقاضاست؛ ولی در موارد خاصی حکومت اسلامی می تواند دخالت کند و قیمت ها را تحت کنترل درآورد.

حضرت در پایان این بخش می فرماید:«هر گاه کسی بعد از نهی تو از احتکار دست به چنین کاری زند او را کیفر ده؛ولی هرگز در مجازات زیاده روی نکن»؛ (فَمَنْ قَارَفَ (1)حُکْرَهً بَعْدَ نَهْیِکَ إِیَّاهُ فَنَکِّلْ بِهِ (2)،وَ عَاقِبْهُ فِی غَیْرِ إِسْرَافٍ) .

اگر چه«قارف»از ریشه«مقارفه»به معنای اکتساب و به دست آوردن چیزی به کار می رود؛ولی با توجّه به اینکه از ریشه قَرْف (بر وزن حرف) به معنای کندن پوست از درخت و مانند آن است ممکن است در اینجا اشاره به این نکته باشد که محتکران در واقع با عملشان پوست نیازمندان و فقرا را می کنند و به همین دلیل مستحق مجازات اند.

تعبیر به«نکّل»؛(مجازات کن) از ماده«تنکیل»و از ریشه نَکْل (بر وزن أکل) به معنای لجام حیوان گرفته شده نشان می دهد که منظور از این مجازات همان مجازات بازدارنده است که از آن تعبیر به تعزیر می شود.هدف انتقام جویی نیست بلکه هدف آن است که محتکر را از تکرار عمل بازدارند و دیگران هم عبرت گیرند و به سراغ احتکار نروند.

به هر حال تصریح به مجازات محتکر دلیل روشنی است که احتکار از گناهان کبیره است،زیرا تعزیر تنها در گناهان کبیره آمده است. تعبیر به «فِی غَیْرِ إِسْرَافٍ» اشاره به مطلبی در باب تعزیرات در فقه است که تعزیر باید متناسب با گناه مجرم باشد و اینکه گفته اند به اختیار حاکم شرع است منظور اختیار در انتخاب مجازات مناسب گناه است.

در نسخه تحف العقول و

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 2812


1- «قارَفَ»از ریشه مقارفه به معنای نزدیک شدن به چیزی یا ارتکاب عملی است
2- «نَکِّلْ بِهِ»یعنی او را کیفر ده از ریشه«تنکیل»به معنای کیفر و مجازات دادن گرفته شده است

تمام نهج البلاغه که گزینش مرحوم سیّد رضی در آن نیست،جمله اضافه ای دیده می شود که امام علیه السلام در ذیل آن فرموده اند: «فَإنَّ رَسُولَ اللّهِ صَلّی اللّهُ عَلَیْهِ و آلِهِ فَعَل ذلِکَ؛ پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز درباره محتکر اقدام به مجازات فرمود».

نکته: احتکار در شریعت اسلامی

احتکار در شریعت اسلامی

حرام بودن احتکار در میان علمای اهل سنّت مورد اتفاق و اجماع است، همان گونه که در کتاب الموسوعه الفقهیه الکویتیه (1)آمده است؛ولی در ظاهر چنین به نظر می رسد که فقهای امامیه در آن اختلاف نظر دارند؛گروهی آن را مکروه می دانند و گروهی حرام و بعضی معتقدند که دارای احکام خمسه است (2)؛ولی با دقت در ادله این اقوال روشن می شود که نزاع لفظی است همان گونه که صاحب جواهر در پایان این بحث آورده است،زیرا آن کس که قائل به حرمت است منظورش احتکاری است که سبب ضرر و زیان توده مردم مسلمان می شود همان گونه که در کلام امیرمؤمنان در همین فصل از عهدنامه آمده بود: «وَذلِکَ بابُ مُضَرَّهٍ لِلْعامَّهِ» و همان گونه که در ذیل همین فصل اشاره به مجازات محتکران شده بود.

آنها که مانند مرحوم محقق در شرایع و جمعی دیگر احتکار را مکروه دانسته اند ناظر به ذخیره کردن اجناسی هستند که در شرایط خاص سبب ضرر و زیانی به مردم نمی شود،بلکه قیمت ها کمی ترقی می کند.

از جمله شواهدی که نشان می دهد احتکار به معنای بالا حرام است اینکه فقها اتفاق نظر دارند امام المسلمین (حکومت اسلامی) حق دارد محتکر را به فروش مجبور کند که اگر احتکار مکروه باشد اجبار بر بیع معنا ندارد.این اجبار نشان می دهد احتکارِ حرام ناظر به مواردی است که اگر محتکر مجبور

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 2813


1- الموسوعه الفقهیه الکویتیه،ج 2،ص 90
2- به کتاب جواهرالکلام،ج 22،ص 477 به بعد و کتاب مهذب الاحکام،ج 16،ص 30 به بعد مراجعه شود

به فروش نشود مردم در تنگنای شدید برای به دست آوردن نیازهایشان گرفتار می شوند

جالب اینکه مرحوم شیخ در مبسوط (بنا به نقل شهید ثانی در کتاب مسالک ) در کتاب الاطعمه می گوید:«هرگاه صاحب طعام (در موارد اضطرار مردم) از بذل طعام خودداری کند مگر به زیادتر از قیمت اگر شخص مضطر قادر باشد با او می جنگد اگر مضطر کشته شود مظلوم است و دیه او باید پرداخت شود و اگر مالک طعام کشته شود خون او هدر است و اگر قادر به جنگیدن با او نباشد یا قادر باشد و نخواهد کار به خون ریزی برسد می تواند از طریق حیله با او وارد شود و طعام را به قیمتی که او می گوید (هرچند بسیار زیاد) بدون قصد جدی خریداری کند ولی بعداً تنها قیمه المثل را بپردازد». (1)

***

بخش بیستم
شرح و تفسیر: بسیار مراقب قشر محروم باش

بسیار مراقب قشر محروم باش

آن گاه امام علیه السلام به سراغ آسیب پذیرترین قشر جامعه می رود و درباره آنها تأکید زیادی دارد که در بخش های گذشته تا این حد نبود.به همین دلیل آن را با«اللّه اللّه»آغاز می کند می فرماید:«سپس خدا را خدا را (در نظر داشته باش) درباره طبقه پایین اجتماع؛همان ها که راه چاره ای (حتی برای معیشت ساده) ندارند»؛ (ثُمَّ اللّهَ اللّهَ فِی الطَّبَقَهِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لَا حِیلَهَ لَهُمْ)

سپس امام آن ها را به شکل مشروح تر-به عنوان ذکر تفصیل بعد از اجمال - بیان کرده می فرماید:«آن ها مستمندان و نیازمندان و ته دستان و از کار افتادگان هستند»؛ (مِنَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَی (2)وَ الزَّمْنَی (3)) .

گروه اوّل؛یعنی مساکین کسانی هستند که از شدت فقر گویی به زمین چسبیده اند و توان برخاستن ندارند و گروه دوم؛یعنی محتاجان،نیازمندانی که در حد

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 2814


1- مسالک،ج 12،ص 121
2- «بُؤسی»از ریشه«بُؤس»گرفته شده که به معنای شدت فقر است،در مقابل«بأس»که به معنای شجاعت است
3- «زَمْنی»جمع«زَمِن»(به کسر میم) به معنای کسی است که به بیماری هایی گرفتار شده که او را از کار انداخته است

مسکین نیستند؛ولی از نظر زندگی و معیشت گرفتارند و گروه سوم یعنی اهل بؤس به فقیرانی گفته می شود که فقرشان از همه بیشتر است؛همان گونه که در حدیثی در اصول کافی از امام صادق علیه السلام آمده است که در تفسیر بائس می فرماید او از همه فقیرتر و تنگدست تر است: «وَ الْبَائِسُ أَجْهَدُهُم» (1)و گروه چهارم«زَمْنَی»به کسانی گفته می شود که بر اثر بیماری از کار افتاده اند و به این ترتیب امام تمام افرادی را که گرفتار فقر و تنگدستی هستند با توجّه به سلسله مراتب آنها مورد توجّه دقیق قرار داده است.گویا امام با این تقسیم بندی می خواهد اولویت ها را برای مالک در مورد کمک کردن به نیازمندان گوشزد کند تا آن ها که بیشتر با فقر دست به گریبانند بیشتر مورد توجّه واقع شوند.

سپس امام به تقسیم دیگری درباره این قشر جامعه پرداخته می فرماید: «و (بدان) در این طبقه گروهی قانع اند (و به آنچه به آنها بدهند اکتفا می کنند) و گروهی دیگر کسانی هستند که سؤال می کنند (و در برابر کمک هایی که به آنها می شود گاه اعتراض دارند)»؛ (فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَهِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً) .

بعضی نیز«قانع»را به معنای فقیرانی تفسیر کرده اند که زبان سؤال دارند و در مقابل آن ها«مُعْتَرّ»است که بدون سؤال حال خود را نشان می دهند و با زبان حال تقاضای کمک می کنند.

امام با این تعبیر می خواهد به مالک گوشزد کند که مبادا از ناسپاسی و اعتراض نیازمندان ناراحت شود زیرا طبیعی است شخص نیازمند گاه از کوره بیرون می رود و عقده ها و ناراحتی های خود را حتی در برابر فردی که به او نیکی کرده آشکار می سازد.

در ادامه سخن تأکید کرده

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 2815


1- کافی،ج،3،ص 501،ح 16

و می فرماید:«آنچه را خداوند درباره حق خود نسبت به آنها به تو دستور داده است حفظ کن»؛ (وَ احْفَظِ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ) .

اشاره به اینکه خداوند تأکیدهای فراوانی درباره آنها کرده و این حق پروردگار است که باید آن را با دقت رعایت کند.آن گاه امام بعد از این تأکیدات چند دستور درباره رعایت حقوق این قشر محرومِ جامعه اسلامی می دهد.

نخست می فرماید:«بخشی از بیت المال مسلمین و قسمتی از غلات خالصه جات اسلامی را در هر شهر (و آبادی) به آنها اختصاص ده،زیرا آنها که دورند به مقدار کسانی که نزدیک اند سهم دارند و تو مأموری که حق همه آنها را رعایت کنی»؛ (وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِکِ،وَ قِسْماً مِنْ غَلَّاتِ صَوَافِی (1) الْإِسْلَامِ فِی کُلِّ بَلَدٍ،فَإِنَّ لِلْأَقْصَی مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِی لِلْأَدْنَی،وَ کُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ) .

امام علیه السلام در اینجا به دو نکته اشاره می کند:

نخست اینکه بخشی از بیت المال و بخشی از درآمد اراضی خراجیه (زمین هایی که در فتوحات اسلامی به دست لشکر اسلام افتاده) باید به مساکین و نیازمندان و از کار افتادگان اختصاص یابد.گرچه در دنیای امروز در بودجه کشورهای مختلف چنین پیش بینی هایی شده است؛ولی به گفته مرحوم مَغنیّه در شرح نهج البلاغه،در هزار و سیصد سال قبل دولتی را سراغ نداریم که مقید باشد سهمی از خزانه دولت را به نیازمندان و محرومان اختصاص دهد و این یکی از نشانه های عظمت اسلام است. (2)

دیگر اینکه بر خلاف آنچه در مورد بخشی از بیت المال معمول بوده که میان حاضران تقسیم می شده،امام علیه السلام تأکید می فرماید که بخش مربوط به محرومان همه نیازمندان را شامل می شود چه آنها که در

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 2816


1- «صَوافِی»جمع«صافیه»به معنای زمین هایی است که به عنوان غنیمت به دست مسلمانان افتاده یا ازطریق دیگری در اختیار حکومت اسلامی قرار گرفته است.این زمین ها که عمدتاً همان زمین های خراجی است،درآمدش به همه مسلمانان تعلق دارد.و تعبیر به«صافِیه»برای آن است که آن را جزء خالصه جات حکومت می دانستند که اشخاص حق خاصی در آن نداشتند
2- فی ظلال نهج البلاغه،ج 4،ص 100

مرکز حکومت اسلامی می زیستند و چه آن ها که در دورترین نقاط زندگی می کردند،زیرا اراضی خراجیه تقریبا در تمام مناطق بود و می بایست از درآمد آن،بخشی صرف رفع نیازمندی این نیازمندان شود و به این ترتیب باید تمام مسلمانان نیازمند در سراسر کشور اسلامی زیر پوشش این کمک بیت المال باشند.

جمله «لِلْأَقْصَی مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِی لِلْأَدْنَی» اشاره به این است که حاکم اسلامی مجاز نیست برای حاضران در مرکز حکومت امتیازی نسبت به افراد دور دست قائل شود.

این نکته شایان دقت است که«صَوافی»جمع«صافیه»به معنای اراضی اختصاصی است و هنگامی که اضافه به اسلام شود تمام زمین های«مفتوح عَنْوَه» و به تعبیر دیگر زمین های خراجیه را شامل می گردد و از اینجا روشن می شود که آنچه ابن ابی الحدید در تفسیر این واژه گفته که منظور از«صوافی»خالصه جاتی بوده که مخصوص پیغمبر اکرم بوده و آن را به معنای اراضی«غیر مفتوح عنوه» تفسیر کرده صحیح نیست (1)،زیرا در اینجا سخن از«صَوافی الإسلام»است نه «صوافی رسول اللّه»به علاوه زمین های غیر خراجی نیز اختصاص به پیغمبر اکرم نداشت،بلکه برای آن مصارفی بود که در آیه هفتم سوره«حشر»آمده و از آن جمله یتیمان و مساکین و ابن سبیل نیز هست.و ابن ابی الحدید این آیه را رها کرده و به سراغ آیه خمس رفته است که ارتباطی به بحث ما ندارد،زیرا غنایم جنگی شامل زمین های فتح شده نمی شود.

حضرت در سومین دستور می فرماید:«هرگز غرور و سرمستی زمامداری،تو را به خود مشغول نسازد (و از رسیدگی به کار آنها باز ندارد) زیرا هرگز به بهانه کارهای فراوان و مهمی که انجام می دهی از ترک خدمات کوچک معذور نیستی»؛ (وَ لَا یَشْغَلَنَّکَ عَنْهُمْ بَطَرٌ (2)،فَإِنَّکَ لَا تُعْذَرُ بِتَضْیِیعِکَ التَّافِهَ (3)لِإِحْکَامِکَ الْکَثِیرَ

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 2817


1- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 17،ص 86
2- «بَطَر»بر وزن«بشر»به معنای طغیان و غرور بر اثر فزونی نعمت است و ترک شکرگزاری در معنای آن نهفته شده است
3- «تافِه»به معنای چیز قلیل و کم ارزش از ریشه«تَفَه»بر وزن«ثمر»به معنای کاستی و قلت گرفته شده است

الْمُهِمَّ) .

امام علیه السلام در اینجا نخست به مالک اشتر هشدار می دهد که گاه می شود سرمستی مقام و غرور حاصل از آن انسان را به خود مشغول می دارد به گونه ای که وظایف خود را فراموش می کند و نیز هشدار می دهد مبادا گمان کنی که اگر به امور مهم نیازمندان رسیدگی کردی در ترک امور غیر مهم معذور هستی.چنین نیست؛ بلکه همه امور آنها باید مورد نظر باشد از کوچک تا بزرگ و ای بسا تضییع کار کوچکی سبب مصائب بزرگی شود و یا لا اقل مایه شکستن قلب آنها گردد. این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا داده شده که مفهوم کلام امام این است که اشتغال به کارهای مهم کشور اسلام نمی تواند عذری برای ترک رسیدگی به کارهای فقرا و حاجتمندان شود؛ولی این تفسیر با توجّه به جمله «بِتَضْییعکَ التّافِهِ» بعید به نظر می رسد،زیرا امام هرگز رسیدگی به حال نیازمندان را«تافِه»؛ (کوچک و بی ارزش) نمی شمرد.

آن گاه در چهارمین و پنجمین دستور می فرماید:«نباید همّ خود را از آنها برگیری و روی از آنان برگردانی (و بی اعتنایی کنی)»؛ (فَلَا تُشْخِصْ (1)هَمَّکَ عَنْهُمْ وَ لَا تُصَعِّرْ (2)خَدَّکَ لَهُمْ) .

به این ترتیب امام علیه السلام نخست دستور می دهد که بخش مهمّی از همّ و غمّ او متوجه حال نیازمندان باشد و سپس دستور می دهد که با برخورد خوب و چهره گشاده با آنان روبه رو گردد،درخواست های آنها را بشنود و به آن ترتیب اثر دهد.

در ششمین دستور به مطلب مهم دیگری اشاره کرده می فرماید:«نسبت به کارهای کسانی که دسترسی به تو ندارند و مردم به دیده تحقیر به آنها می نگرند، (حتی) رجال حکومت نیز آنها را کوچک می شمرند

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 2818


1- «لاتُشْخِصْ»از ریشه«اشْخاص»در اصل به معنای تیر زدن در نقطه بالاتر از هدف است و سپس به خارج ساختن و بیرون کردن اطلاق شده،بنابراین جمله«فَلا تُشْخِصْ هَمَّکَ عَنْهُمْ»مفهومش این است که فکر خود را از گروه نیازمند بیرون مبر
2- «تُصَعِّر»از ریشه«صَعْر»در اصل یک نوع بیماری است که به شتر دست می دهد و گردن خود را کج می کند و جمله«وَلا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لَهُمْ»یعنی با بی اعتنایی از ایشان روی مگردان

(با دقت) بررسی کن و برای این کار،فرد (یا افراد) مورد اطمینانی را که خداترس و متواضع باشند برگزین تا وضع آن ها را به تو گزارش دهند»؛ (وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لَا یَصِلُ إِلَیْکَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ (1)الْعُیُونُ،وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ،فَفَرِّغْ (2)لِأُولَئِکَ ثِقَتَکَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْیَهِ وَ التَّوَاضُعِ، فَلْیَرْفَعْ إِلَیْکَ أُمُورَهُمْ) .

جمله «مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ» اشاره به کسانی است که توده مردم به آنان چندان اعتنایی ندارند و آنها را کوچک می شمارند.

جمله «تَحْقِرُهُ الرِّجالُ» اشاره به این است که مردان حکومت نیز آنها را در خور اعتنا نمی دانند.

تعبیر به «فَرِّغْ» اشاره به این است که کسی را که برای شناسایی این افراد انتخاب می کنی باید تمام هم و غمش همین کار باشد نه اینکه در کنار کارهای دیگر به این کار هم رسیدگی کند.

در ضمن امام علیه السلام برای مأموران بازرسیِ حال نیازمندان و شناسایی آنها سه وصف ذکر فرموده است:مورد اعتماد و اطمینان باشند،خدا ترس و متواضع باشند.

امام علیه السلام در توصیه هفتم می فرماید:«سپس با این گروه آن گونه رفتار کن که به هنگام ملاقات پروردگار (در روز قیامت) عذرت پذیرفته باشد،چرا که از میان رعایا،این گروه از همه به احقاق حق نیازمندترند»؛ (ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَی اللّهِ یَوْمَ تَلْقَاهُ،فَإِنَّ هَؤُلَاءِ مِنْ بَیْنِ الرَّعِیَّهِ أَحْوَجُ إِلَی الْإِنْصَافِ مِنْ غَیْرِهِمْ) .

به این ترتیب امام علیه السلام مالک اشتر را از مسئولیت عظیمی که روز قیامت در پیشگاه پروردگار نسبت به ادای حقوق این گروه دارد هشدار می دهد و علت این هشدار و سنگینی این مسئولیت را چنین می داند که آنها از همه نیازمندتر به احقاق حقند،زیرا اولاً آنها قشر محروم جامعه هستند

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 2819


1- «تَقْتَحِمُ»از ریشه«اقْتِحام»در اصل به معنای داخل شدن در کار شدید و پر زحمت است و جمله«تَقْتَحِمُهُ الْعُیُونُ»مفهومش این است که از بس کوچک هستند چشم ها به زحمت آنها را می نگرند
2- «فَرِّغ»از ریشه«فَراغ»بر وزن«بلاغ»در اصل به معنای خالی شدن ظرف و مانند آن است و هنگامی که به باب تفعیل برود به معنای خالی کردن می آید.سپس این واژه در مورد کسی که فکر خود را از همه چیز خالی می کند و تنها به یک موضوع می اندیشد استعمال شده است

وثانیاً قدرت دفاع از خویشتن ندارند و حتی بسیاری از آنان راه دادگاه و محکمه قضا را بلد نیستند و قاضی را نمی شناسند و اگر زمامدار مراقب حقوق آنان نباشد ضایع خواهند شد. از آنجا که ممکن است کسی فکر کند من حق اکثریت آنها را ادا کرده ام و عدم رسیدگی به جمع اندکی از آنان مشکل ایجاد نمی کند،امام هشدار می دهد که باید به حق فرد فرد آنها رسیدگی کنی.می فرماید:«باید در ادای حق هر فردی از آنان در پیشگاه خدا عذر و دلیل داشته باشی به گونه ای که حتی حق یک فرد هم ضایع نشود»؛ (وَ کُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَی اللّهِ فِی تَأْدِیَهِ حَقِّهِ إِلَیْهِ) .

امام خود بهترین نمونه و برگزیده ترین اسوه و پیشوا در این قسمت بود.تمام عمرش در خدمت محرومان گذشت و هرگز از حال آنها غافل نشد و حتی این صفت را در عصر حیات پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز به طور بارز داشت،لذا پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در حق او فرمود: «یَا عَلِیُّ إِنَّ اللّهَ قَدْ زَیَّنَکَ بِزِینَهٍ لَمْ یُزَیِّنِ الْعِبَادَ بِزِینَهٍ أَحَبَّ إِلَی اللّهِ مِنْهَا زَیَّنَکَ بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا وَ جَعَلَکَ لَا تَرْزَأُ مِنْهَا شَیْئاً وَ لَا تَرْزَأُ مِنْکَ شَیْئاً وَ وَهَبَ لَکَ حُبَّ الْمَسَاکِینِ فَجَعَلَکَ تَرْضَی بِهِمْ أَتْبَاعاً وَ یَرْضَوْنَ بِکَ إِمَاما؛ ای علی خداوند تو را به زیوری آراسته است که هیچ یک از بندگانش را به زیوری از این محبوب تر نیاراسته،تو را مزین به زینت زهد (و بی اعتنایی به) دنیا نمود،آن چیزی از تو نمی کاهد و تو نیز چیزی از آن کم نمی کنی و محبّت مساکین را به تو بخشید آن گونه

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 2820

که تو از اینکه آنها پیروان تو باشند خشنودی و آنها نیز از اینکه امام و پیشوای آنها باشی خشنودند». (1)

آن حضرت در هشتمین توصیه درباره این قشر محروم درباره یتیمان و پیران از کار افتاده که از همه کس بیشتر نیازمند حمایت اند،می فرماید:«به کار یتیمان و پیرانِ از کار افتاده که هیچ راه چاره ای ندارند و نمی توانند دست نیاز خود را به سوی مردم دراز کنند رسیدگی کن»؛ (وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْیُتْمِ وَ ذَوِی الرِّقَّهِ فِی السِّنِّ مِمَّنْ لَا حِیلَهَ لَهُ وَ لَا یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَهِ نَفْسَهُ) .

تعبیر به «ذَوِی الرِّقَّهِ فِی السِّنِّ» که اشاره به پیران از کار افتاده است می تواند از این جهت باشد که«رقت»گاه به معنای ضعف و ناتوانی آمده؛یعنی آنها به سبب سن زیادشان ناتوان و افتاده شده اند و گاه به معنای نازکی آمده،زیرا پوست بدن به هنگام پیری نازک می شود.احتمال سومی نیز داده شده که منظور از«رقت» عواطف رقیق مردم نسبت به آنان به علت شدت کهولت باشد و جمع میان این احتمالات سه گانه نیز بعید به نظر نمی رسد،همان گونه که در آیات قرآن جمع میان تفاسیر مختلف ممکن است.

جمله «لَا یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَهِ نَفْسَهُ» اگر اشاره به یتیمان و پیران هر دو باشد مفهومش این است که آنها حتی توان سؤال را برای رفع حاجاتشان ندارند و اگر تنها وصف پیران باشد اشاره به این است که آنها به واسطه کبر سن سؤال و تقاضا را در شأن خود نمی دانند،همان گونه که در قرآن مجید درباره گروهی از نیازمندان آمده است: ««یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النّاسَ إِلْحافاً» ؛افراد ناآگاه هنگامی که به چهره آنها می نگرند گمان می برند

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 2821


1- بحارالانوار،ج 40،28،ح 55

از اغنیا هستند؛ولی تو با دقت در چهره آنان را می شناسی (و آثار فقر را در چهره آنان می نگری) آنها هرگز چیزی با اصرار از مردم نمی طلبند». (1)

آن گاه امام علیه السلام در پایان این بخش با اشاره به تمام دستورات گذشته که درباره اقشار نیازمند جامعه بیان کرد می فرماید:«گرچه انجام این امور (درباره قشر محروم و نیازمند) بر زمامداران سنگین است،ولی ادای حق تمامش سنگین است»؛ (وَ ذَلِکَ عَلَی الْوُلَاهِ ثَقِیلٌ،وَ الْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ) .

این تعبیر که تنها در این مورد آمده شاید اشاره به این باشد که در کار نیازمندان و محرومان دقت زیاد باید کرد و همان گونه که گفته شد،دور و نزدیک را باید در نظر داشت و لحظه ای از کار آنها غافل نگشت.این دقت با توجّه به کثرت نیازمندان در جوامع انسانی کار سنگینی است. اضافه بر این خدمت کردن به گروه هایی که پیش از این اشاره شد به جهت خدماتی که در مقابل انجام می دهند آسان تر است؛اما گروه نیازمندان باید به آنها خدمت شود بی آنکه انتظار خدمتی از سوی آنها باشد و این بر سنگینی کار می افزاید.

افزون بر اینها بسیاری از محرومان بر اثر فشار زندگی عصبانی و ناراحتند و تعبیرات تند و خشن و ناگواری بر زبان می رانند که تحمل آنها کار آسانی نیست.روی این جهات سه گانه امام هشدار می دهد که ادای حق این گروه بر زمامداران کار سنگینی است.

جمله «وَ الْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ» اشاره به این است که ادای حقوق تنها در این مورد سنگین نیست؛در همه جا سنگین است،زیرا غالباً بر خلاف خواسته نفس است و انسان ها به طور طبیعی به هنگام مزاحمت حقوق با

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 2822


1- بقره،آیه 273

یکدیگر جانب خویش را ترجیح می دهند.

امام در ادامه این سخن راه آسان شدن این امر سخت و سنگین را در چند جمله کوتاه و پرمعنا بیان می کند.می فرماید:«گاه خداوند تحمل حق را بر اقوامی سبک می سازد؛اقوامی که طالب عاقبت نیک اند و خویش را به استقامت و شکیبایی عادت داده و به صدق وعده های الهی اطمینان دارند»؛ (وَ قَدْ یُخَفِّفُهُ اللّهُ عَلَی أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَهَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللّهِ لَهُمْ) .

جمله «طَلَبُوا الْعَاقِبَهَ» اشاره به افراد دوراندیش،عاقبت نگر و طالب حسن عاقبت است.قرآن مجید نیز می فرماید: ««وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ» ؛عاقبت نیک برای پرهیزکاران است». (1)

جمله «صَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ» اشاره به این است که خود را به استقامت و شکیبایی وادار می کنند تا عادت و حالت آنها شود و جمله «وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللّهِ لَهُمْ» اشاره به ایمان قوی آنها به معاد و وعده های الهی در حق نیکوکاران است.

نکته: حمایت از نیازمندان در اسلام

حمایت از نیازمندان در اسلام

همان گونه که در این بخش از عهدنامه امام امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر یا به تعبیر دیگر به همه زمامداران حق جو و حق طلب آمده بود،امام بیشترین تأکید را درباره قشر نیازمند جامعه فرمود و سفارش هایی را که درباره آنها ذکر کرد درباره هیچ یک از گروه هایی که دست اندر کار تولید و سوددهی و امنیّت جامعه هستند نفرمود،هرچند به آنها نیز اهمّیّت فراوان داد با اینکه تصور بسیاری بر این است که از کارافتادگان اجتماع و نیازمندان بی دست و پا چون نقشی در تولید و پیشرفت جامعه ندارند نباید اهمیتی داشته باشند.

حتی در دنیای مادی،امروزه گروه هایی هستند که معتقدند از بین بردن آنها با یک طریق آسان

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 2823


1- قصص،آیه 83

و بدون درد کار شایسته ای است و بحث های مربوط به «أتانازی»؛(مرگ از روی ترحم) مدافعان سرسختی دارد.

البته تفکرات مادی نتیجه ای جز این ندارد،زیرا به عقیده آنها این گروه تنها مصرف کننده و سربار جامعه اند؛ولی از نظر ادیان آسمانی و مخصوصاً اسلام که بر محور مسائل اخلاقی و انسانی دور می زند و پرورش عواطف بشری را در سایه خدمت به این گروه می داند بیشترین تأکید برای رسیدگی به آنها شده است.

در جهان خلقت نیز چنین است:اگر مثلاً عضوی از بدن انسان آسیب ببیند و کارایی خود را موقتاً یا برای همیشه از دست بدهد قلب و سایر اعضا،خدمات به آن را هرگز تعطیل نمی کنند،بلکه گاهی قلب خون بیشتر و غذای فراوان تری به آنجا می فرستد و تا حد ممکن در ترمیم آن می کوشد.

اضافه بر این نباید فراموش کرد که بسیاری از این گروه روزگاری در خدمت جامعه بوده اند و گاه بهترین خدمات را ارائه داده اگر امروز به فراموشی سپرده شوند یا کسی تسریع در مرگ آنان را با قساوت و بی رحمی طالب باشد انگیزه خدمت در دیگران که پایان کار خود را به این صورت می بینند ضعیف می شود.

افزون بر این نهایت بی انصافی است که در روز توانایی خدمت کنند و در روز ناتوانی محروم گردند و این سخن یادآور حدیث معروفی است که از مولا علی علیه السلام نقل شده و در آن آمده است: «مَرَّ شَیْخٌ مَکْفُوفٌ کَبِیرٌ یَسْأَلُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا هَذَا فَقَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَصْرَانِیٌّ قَالَ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اسْتَعْمَلْتُمُوهُ حَتَّی إِذَا کَبِرَ وَعَجَزَ مَنَعْتُمُوهُ أَنْفِقُوا عَلَیْهِ مِنْ بَیْتِ الْمَالِ؛ پیرمرد نابینای ناتوانی

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2824

در حال عبور بود که از مردم درخواست کمک می کرد.حضرت فرمود:او کیست (که دست به سؤال دراز کرده؟) عرض کردند:مردی است نصرانی.

فرمود:در آن روز که قوی و توانا بود از وجود او استفاده کردید؛اما امروز که پیر و ناتوان شده رهایش ساختید؟ باید از بیت المال مسلمین او را اداره کنید». (1)

آنچه امام در این بخش از سخنانش فرموده با روایات زیادی که از رسول خدا و سایر معصومان علیهم السلام در زمینه کمک به نیازمندان وارد شده و آن را یکی از بزرگ ترین حسنات شمرده اند هماهنگ است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «مَنْ سَعَی فِی حَاجَهِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ فَکَأَنَّمَا عَبَدَ اللّهَ تِسْعَهَ آلَافِ سَنَهٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَیْلَهُ؛ کسی که برای انجام حاجت برادر مسلمانش تلاش و کوشش کند مانند آن است که خدا را نه هزار سال عبادت کرده باشد؛تمام روزها را روزه بگیرد و شب را تا به صبح به عبادت برخیزد». (2)

در حدیث دیگری از امام کاظم علیه السلام می خوانیم: «إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً فِی الْأَرْضِ یَسْعَوْنَ فِی حَوَائِجِ النَّاسِ هُمُ الآْمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ؛ خداوند بندگانی در زمین دارد که برای رفع نیازهای مردم تلاش می کنند.آن ها در روز قیامت در امنیّت اند». (3) امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «مَنْ سَعَی فِی حَاجَهِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ طَلَبَ وَجْهِ اللّهِ کَتَبَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَه؛ کسی که برای انجام حاجت برادر مسلمانش کوشش کند و این کار را برای خدا انجام دهد خداوند متعال هزار هزار حسنه به او عطا می کند». (4)

***

بخش بیست و یکم
شرح و تفسیر: تشکیل مجلس عام برای رسیدگی به کار مردم

تشکیل مجلس عام برای رسیدگی به کار مردم

امام علیه السلام بعد از شرح کامل طبقات جامعه و دستورات لازم

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 2825


1- تهذیب،ج 6،ص 292،ح 16؛ وسائل الشیعه ،ج 15،ص 66
2- بحارالانوار،ج 71،ص 315،ح 72
3- همان مدرک،ص 319،ح 84
4- بحارالانوار،ج 71،ص 333،ح 110

در مورد هر یک و وظایفی را که زمامدار در برابر آنها دارد نکاتی را یادآور می شود که ناظر به همه آنهاست و هر یک به نحوی در آن مشترک اند.نخستین دستور اینکه می فرماید:

«برای کسانی که به تو نیاز دارند وقتی مقرر کن که شخصاً (و چهره به چهره) به نیاز آنها رسیدگی کنی و مجلسی عمومی و همگانی برای آنها تشکیل ده (و در آنجا بنشین و مشکلات آنها را حل کن)»؛ (وَ اجْعَلْ لِذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَکَ،وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً) .

بعضی تصور کرده اند که این فصل دنباله فصل سابق و مربوط به محرومان و نیازمندان جامعه است در حالی که چنین نیست و ممکن است کسی کاسب یا تاجر یا کارمند اداره ای باشد و فرد زورمندی حقش را پایمال نموده باشد و نیاز به دادخواهی داشته باشد.

تعبیر به «ذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْکَ» به جای«ذَوِی الْحَاجَاتِ مِنْهُمْ»نیز دلیل بر عمومیت است و تعبیر به«گرفتن حق ضعیف از قوی»که ذیل این کلام آمده، دلیل دیگری بر عمومیت مفهوم این بخش است.

امام علیه السلام به دنبال این سخن می فرماید:دو نکته دیگر را نیز فراموش نکن:

نخست اینکه«در آن مجلس برای خدایی که تو را آفریده است تواضع کن»؛ (فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَکَ (1)) .

روشن است اگر زمامدار تواضع نکند و با ابهت و کبر و غرور در بالای مجلس بنشیند ضعیفان و نیازمندان جرأت نمی کنند که با صراحت مشکل خود را مطرح کنند.

دیگر اینکه«لشکریان و معاونانت اعم از پاسداران و نیروی انتظامی را از آنها دور ساز تا هر کس بخواهد بتواند با صراحت و بدون

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 2826


1- در بعضی از نسخه ها«رَفَعَک»(یعنی برتری داد) آمده است که تناسب بیشتری دارد

ترس و لکنت زبان،سخن خود را با تو بگوید»؛ (وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَکَ وَ أَعْوَانَکَ مِنْ أَحْرَاسِکَ (1)وَ شُرَطِکَ (2)،حَتَّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ (3)) .

بدیهی است اگر مأموران با لباس های رسمی اطراف مجلس را گرفته باشند چنان رعب و وحشتی به افراد دست می دهد که توان بیان حاجت خود را پیدا نمی کنند.

ممکن است گفته شود که حضور زمامدار بدون اعوان و انصار و پاسدار در چنین مجلسی خطرناک است؛ولی اوّلاً،زمامدارانِ عادل و مردمی،هنگامی که میان مردم می آیند خود مردم محافظ و پاسدار آنها هستند.ثانیاً،ممکن است عده ای با لباس های عادی و معمولی در لا به لای جمعیت باشند تا اگر شخصی شرور قصد سوئی داشته باشد بتوانند جلوی او را بگیرند.

آن گاه امام علیه السلام برای این دستور مهم و اجتماعی دلیل روشنی از کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند و می فرماید:«زیرا من بارها از رسول خدا-که درود خدا بر ایشان و خاندان پاکش باد-این سخن را شنیدم که می فرمود:«امتی که در آن حق ضعیف از زورمند با صراحت گرفته نشود هرگز روی قداست و پاکی را نخواهد دید (و آرامش از آنها رخت بر می بندد)»؛ (فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی اللّه علیه و آله و سلم یَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ:لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّهٌ لَا یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ) .

منظور از تقدس و پاکیزگی همان پاکیزه شدن از ظلم و جور و جنایت و هرج و مرج است،چرا که اگر ضعیفان جامعه پناهگاهی برای خود پیدا نکنند دست به دست هم می دهند و شورشی به راه می اندازند که کنترل آن بسیار مشکل و گاه غیر ممکن است و

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 2827


1- «أحْراس»جمع«حارس»و«حَرَسیّ»به معنای نگهبان از ماده حراست به معنای نگهبانی گرفته شده است
2- «شُرَط»جمع«شُرطه»به معنای پاسبان (نیروی محافظت شهر) است.ارباب لغت گفته اند که این واژه از«شَرَط»بر وزن«شرف»به معنای علامت گرفته شده،زیرا این مأموران همیشه علامت هایی بر خود می نهند که شناخته شوند
3- «مُتَتَعْتِع»به شخصی که دارای لکنت زبان است گفته می شود.از ریشه«تَعْتَعه»به معنای لکنت زبان گرفته شده و در واقع شبیه به اسمای اصوات است

تاریخ نشان می دهد که قیام ضعفای جامعه و شورش های فراگیر از همین جا سرچشمه می گیرد.

بنابراین آنچه امام و همچنین پیامبر اکرم فرمودند افزون بر اینکه دستوری اخلاقی و انسانی و سبب پیشرفت دین و آیین است جنبه سیاسی هم دارد.

در حدیثی ابن مسعود نقل می کند: «أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ یُکَلِّمُهُ فَأُرْعِدَ فَقَالَ هَوِّنْ عَلَیْکَ فَلَسْتُ بِمَلِکٍ إِنَّمَا أَنَا ابْنُ امْرَأَهٍ کَانَتْ تَأْکُلُ الْقَدَّ؛ مردی خدمت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و در حالی که با پیامبر صحبت می کرد می لرزید.پیغمبر فرمود کار را بر خود آسان گیر (بیهوده نترس) من شاه نیستم.من فرزند زنی هستم که غذای بسیار ساده ای می خورد». (1)

آن گاه امام علیه السلام در دستور دیگری به دنبال دستور بار عام برای همه حاجت مندان می افزاید:«سپس خشونت و کندی و ناتوانی آنها را در سخن، تحمل کن و هرگونه محدودیت و تنگخویی و استکبار در برابر آنها را از خود دور ساز (تا بتوانند حرف دل خود را بگویند) خداوند با این کار،رحمت واسعه خود را بر تو گسترش خواهد داد و ثواب اطاعتش را برای تو قرار می دهد»؛ (ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ (2)مِنْهُمْ وَ الْعِیَّ (3)،وَ نَحِّ (4)عَنْهُمُ الضِّیقَ وَ الْأَنَفَ (5)یَبْسُطِ اللّهُ عَلَیْکَ بِذَلِکَ أَکْنَافَ رَحْمَتِهِ،وَ یُوجِبْ لَکَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ) .

در نهایت می فرماید:«آنچه می بخشی به گونه ای ببخش که گوارا (و بی منت باشد) و آن گاه که (به هر علت) از بخشش خودداری می کنی آن را با لطف و معذرت خواهی همراه ساز»؛ (وَ أَعْطِ مَا أَعْطَیْتَ هَنِیئاً،وَ امْنَعْ فِی إِجْمَالٍ (6)وَ إِعْذَارٍ (7)) .

قرآن مجید نیز در این زمینه دستور صریحی دارد گاه خداوند به پیامبرش خطاب می کند و می فرماید: ««وَ

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 2828


1- بحارالانوار،ج 16،ص 229
2- «خُرْق»به معنای سخت گیری در برابر«رفق»که به معنای مدارا کردن است
3- «عِیّ»(با کسر عین) به معنای کند زبانی است و«عَیّ»بر وزن«حیّ»معنای وصفی دارد؛یعنی کند زبان
4- «نحّ»فعل امر از باب تفعیل و از ریشه«تنحیه»به معنای دور کردن و زائل کردن گرفته شده است
5- «الأنَف»یعنی خودداری از کاری بر اثر استکبار و خودبرتربینی است
6- «اجْمال»به معنای لطف و مدارا کردن است
7- «اعذار»به معنای معذرت خواهی نمودن است

إِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَهٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُوراً» ؛و هر گاه از آنان [مستمندان] روی برتابی و انتظار رحمت (و نعمت) پرودگارت را داشته باشی (تا توانایی یابی و به آنها کمک کنی) با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنان سخن بگو». (1)

و در جای دیگر عموم مردم را مخاطب ساخته می فرماید: ««قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذیً» ؛گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان) و عفو (و گذشت از تندخویی آنها) از صدقه ای که آزاری به دنبال آن باشد بهتر است». (2)

امام علیه السلام به این ترتیب تمام ظرافت های مربوط به چنان مجلسی را بیان فرموده و نکات روانی لازم را که سبب بهره گیری بهتر و بیشتر از چنین مجلسی می شود گفته است.

گرچه در دنیای امروز کمتر زمامداری دست به تشکیل چنین مجلسی می زند؛ ولی به یقین ارتباط مستقیم با مردم حاجتمند و به شکل چهره به چهره می تواند حلّال بسیاری از مشکلات باشد و فواید زیر را در بر دارد:

1.مردم می توانند عقده های دل خود را در نزد زمامدار بگشایند.

2.این امر پیوند محبّت را میان مردم و زمامدار محکم می کند.

3.کارمندان و دولتمردان از ترس اینکه در چنین مجلسی رازشان فاش شود از ظلم به رعایا و غصب حقوق آنان خودداری خواهند کرد.

ممکن است گفته شود با توجّه به فزونی جمعیت و سرعت و آسانی ارتباطها،هجوم مردم حاجتمند رشته کار را از دست زمامدار خواهد گرفت،چرا که ممکن است در یک کشور در زمان واحد ده ها هزار یا صدها هزار از این قبیل افراد باشند ولی راه حل آن با دادن نوبت و در نظر

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 2829


1- اسراء،آیه 28
2- بقره،آیه 263

گرفتن اولویت،و بهره گیری از مشاوران امین قابل حل است.

***

بخش بیست و دوم
شرح و تفسیر: کار امروز را به فردا میفکن

کار امروز را به فردا میفکن

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه خود به مالک اشتر چند دستور مهم درباره تقسیم کارها و تقسیم اوقات روزانه می دهد،نخست می فرماید:«سپس (آگاه باش) بخشی از کارهای توست که باید شخصاً به آنها بپردازی (و نباید به دیگران واگذار کنی) از جمله،پاسخ گفتن به کارگزاران حکومت است در آنجا که منشیان و دفترداران از پاسخ آن عاجزند»؛ (ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِکَ لَابُدَّ لَکَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا:

مِنْهَا إِجَابَهُ عُمَّالِکَ بِمَا یَعْیَا (1)عَنْهُ کُتَّابُکَ) .

این معنای مدیریت صحیح و اثربخش است که کارهای کلیدی و اموری که از دست دیگران ساخته نیست رسما به دست رئیس حکومت باشد و لحظه ای از آن غافل نشود؛اموری که اگر انسجام یابد تمام بخش های حکومت در مسیر صحیح خود قرار خواهد گرفت.

سپس می افزاید:«و دیگر،برآوردن نیازهای مردم است در همان روز که حاجات و نیازهای آنها به تو گزارش می شود و معاونان تو در پاسخ به آن مشکل دارند»؛ (وَ مِنْهَا إِصْدَارُ (2)حَاجَاتِ النَّاسِ یَوْمَ وُرُودِهَا عَلَیْکَ بِمَا تَحْرَجُ (3)بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِکَ) .

آن گاه دستور دیگری می دهد؛دستوری که از نظر مدیریت خرد و کلان فوق العاده اهمّیّت دارد.می فرماید:«(به هوش باش) کار هر روز را در همان روز انجام بده (و به فردا میفکن) زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد (و اگر کار روز دیگر بر آن افزوده شود مشکل آفرین خواهد بود)»؛ (وَ أَمْضِ لِکُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ، فَإِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ مَا فِیهِ) .

این گفته منطقی و روشن است که هر روز مشکلات خاص خود را دارد و اگر کار امروز به فردا افکنده

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 2830


1- «یَعْیا»فعل مضارع از ریشه«عیّ»بر وزن«حیّ»به معنای ناتوان شدن است
2- «إصْدار»به معنای انجام دادن و صادر نمودن است
3- «تَحْرَج»فعل مضارع از ریشه«حرج»بر وزن«کرج»به معنای در تنگنا قرار گرفتن است

شود مشکلی بر مشکل افزوده می گردد و پاسخگویی به آن آسان نخواهد بود و ممکن است سبب شود که باز کارهای آن روز به روزهای دیگری موکول شود و سرانجام آنچنان کارهای پیچیده و مختلف روی هم انباشته گردد که مانند بهمنی عظیم بر سر مدیران سقوط کند و آنها را بیچاره سازد.

در سومین دستور می فرماید:«باید بهترین اوقات و بهترین بخش های عمرت را برای خلوت با خدا قرار دهی،هرچند تمام کارهایت برای خداست اگر نیّت خالص داشته باشی و رعیت به سبب آن در سلامت و آرامش زندگی کنند»؛ (وَ اجْعَلْ لِنَفْسِکَ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللّهِ أَفْضَلَ تِلْکَ الْمَوَاقِیتِ،وَ أَجْزَلَ (1)تِلْکَ الْأَقْسَامِ، وَ إِنْ کَانَتْ کُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلَحَتْ فِیهَا النِّیَّهُ،وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِیَّهُ) .

اشاره به اینکه درست است که انسان هر کاری را که با نیّت خالص کند عبادت محسوب می شود حتی غذایی که می خورد اگر به قصد این باشد که برای انجام وظایف الهی نیرو بگیرد عبادت است؛خواب و تفریح نیز اگر برای آماده ساختن جسم و روح جهت خدمت به خلق خدا باشد آن هم عبادت بزرگی است؛ولی با این حال باید بخشی از بهترین اوقات شبانه روز برای راز و نیاز خالصانه به درگاه خدا اختصاص یابد که حاصل زندگی را پربار و پربرکت و پایه های کاخ سعادت انسان را محکم می سازد.

در روایات اسلامی نیز از یک سو این حقیقت آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: «یَا أَبَا ذَرٍّ لِیَکُنْ لَکَ فِی کُلِّ شَیْءٍ نِیَّهٌ حَتَّی فِی النَّوْمِ وَ الْأَکْلِ؛ باید در هر چیز نیت (و قصد قربت) داشته باشی حتی

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 2831


1- «أجْزَل»به معنای بهترین و پربارترین از ریشه«جَزْل»بر وزن«عزل»است

در غذا خوردن و خوابیدن (تا همه آنها جزء عبادات تو محسوب شود)». (1)

از سوی دیگر در حدیثی که در کتاب شریف کافی آمده است می خوانیم: «کَانَ عَلِیٌّ علیه السلام إِذَا هَالَهُ شَیْءٌ فَزِعَ إِلَی الصَّلَاهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الآْیَهَ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَاهِ؛ علی علیه السلام هرگاه مشکل مهمی پیش می آمد به سراغ نماز می رفت (تا مشکل را با قدرت بیشتری حل کند) سپس این آیه شریفه قرآن را تلاوت می فرمود:«از شکیبایی (روزه) و نماز یاری بطلبید». (2)

در آیات 6 و 7 سوره مزمّل می خوانیم: ««إِنَّ ناشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً* إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً» ؛به یقین نماز و عبادت شبانه گامی استوارتر و گفتاری پایدارتر است،زیرا تو در روز تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت (و عبادت شبانه به تو نیرو می بخشد)».اشاره به اینکه چون در روز وظایف سنگین بر دوش داری باید روح خود را با عبادت شبانه تقویت کنی و آمادگی لازم برای کارهای بزرگ به دست آوری.

***

بخش بیست و سوم
شرح و تفسیر: در همه چیز حتی نماز اعتدال را رعایت کن

در همه چیز حتی نماز اعتدال را رعایت کن

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه دو دستور مهم به مالک در مورد عبادات می دهد:

دستور اوّل درباره عبادت های خصوصی است که انسان تنها با خدا راز و نیاز می کند مخصوصاً در دل شب ها و در آن زمان که چشم گروهی در خواب است.

می فرماید:«از جمله اموری که باید آن را به جهت خلوص دینت برای خدا انجام دهی اقامه فرائضی است که مخصوص ذات پاک اوست»؛ (وَ لْیَکُنْ فِی خَاصَّهِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دِینَکَ،إِقَامَهُ فَرَائِضِهِ الَّتِی هِیَ لَهُ خَاصَّهً) .

اشاره به اینکه مبادا

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 2832


1- بحارالانوار،ج 74،ص 84
2- کافی،ج 3،ص 480،ح 1

تصور کنی انجام وظایف زمامداری مخصوصاً خدمت به نیازمندان می تواند مانع از عبادات و اقامه فرائض گردد که هر یک از این دو جای مخصوص خود را دارد و هیچ کدام نمی تواند جانشین دیگری شود.

به دنبال آن تأکید بیشتری کرده می فرماید:«بنابراین از نیروی بدنی خود را در شب و روز در اختیار فرمان خدا بگذار و آنچه را موجب تقرب تو به خداوند می شود به طور کامل و بی نقص به انجام رسان،هرچند موجب خستگی فراوان جسمی تو شود»؛ (فَأَعْطِ اللّهَ مِنْ بَدَنِکَ فِی لَیْلِکَ وَ نَهَارِکَ،وَ وَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَی اللّهِ مِنْ ذَلِکَ کَامِلاً غَیْرَ مَثْلُومٍ وَ لَا مَنْقُوصٍ بَالِغاً مِنْ بَدَنِکَ مَا بَلَغَ) .

بنابراین زمامدار هرچند در تمام اوقات به تدبیر امور کشور مشغول است؛ ولی باید بخشی از اوقات شبانه روز خود را برای راز و نیاز با خدا بگذارد و عبادات را به طور کامل انجام دهد،هر چند جمع میان آن و انجام وظایف زمامداری بر او سنگین باشد چرا که این عبادات و راز نیازها و مناجات های با خداست که به او نیرو و توان می بخشد و قصد او را در خدمت خالص می کند.

تعبیر «غَیْرَ مَثْلُومٍ» با توجّه به اینکه«ثُلْمَه»در اصل به معنای شکاف و شکستگی است در اینجا اشاره به کم نگذاردن از نظر اجزا و شرایط و ترک موانع نماز است،ازاین رو ممکن است جمله «وَ لَا مَنْقُوصٍ» اشاره به کاستی هایی از نظر مستحبات و کمالات عبادت باشد؛یعنی عبادت را به طور کامل انجام ده به گونه ای که نه کمبودی از نظر واجبات داشته باشد و نه مستحبات.

در واقع امام علیه السلام با این بیان به

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 2833

تمام کسانی که در اجتماع شغل های مهم و پردردسری دارند درسی می دهد که مبادا وجود گرفتاری های زیاد سبب شود که آنها خود را از عبادات مستحب و نوافل معاف بدانند که این اشتباه بزرگی است و یا اینکه تصور کنند انجام فرائض به طور کامل ممکن است سبب گردد تا در وظایف اجتماعی گرفتار کوتاهی ها و خطا و اشتباه شوند.

جالب اینکه در بعضی از نقل ها آمده است در زمان مرحوم میرزای قمی اطرافیان سلطان وقت به او نوشتند:اگر سلطان در این فصل گرما بخواهد روزه بگیرد ممکن است در اواخر روز حالت عصبانیت به او دست دهد و حکم خلافی صادر کند؛خون بی گناه یا کم گناهی ریخته شود و افرادی بیش از استحقاقشان مجازات گردند.مرحوم میرزای قمی در پاسخ نوشت:سلطان باید روزه بگیرد و عصبانی هم نشود.

آن گاه به سراغ دومین دستور درباره عبادات جمعی می رود و می فرماید:

«هنگامی که به نماز جماعت برای مردم می ایستی باید نمازت نه (چندان طولانی باشد که) موجب نفرت مردم گردد و نه (چنان سریع که) موجب تضییع واجبات نماز شود»؛ (وَ إِذَا قُمْتَ فِی صَلَاتِکَ لِلنَّاسِ،فَلَا تَکُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لَا مُضَیِّعاً) .

آن گاه امام علیه السلام به دو دلیل عقلی و نقلی برای این دستور تمسک می جوید:

نخست می فرماید:«زیرا در میان مردمی (که با تو به نماز می ایستند) افراد بیماری هستند یا کسانی که حاجات فوری دارند»؛ (فَإِنَّ فِی النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّهُ وَ لَهُ الْحَاجَهُ) . بنابراین عقل ایجاب می کند که امام جماعت وضع آنها را در نظر بگیرد تا نماز جماعت موجب نفرتشان نگردد.

آن گاه به سراغ دلیل نقلی می رود و می فرماید:«من از رسول خدا صلی

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2834

الله علیه و آله به هنگامی که مرا به سوی یمن فرستاد پرسیدم:چگونه با آنان نماز بخوانم؟ فرمود:

با آنها نمازی بخوان که همچون نمازِ ناتوان ترین آنها باشد و نسبت به مؤمنان رحیم و مهربان باش»؛ (وَ قَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله حِینَ وَجَّهَنِی إِلَی الْیَمَنِ کَیْفَ أُصَلِّی بِهِمْ فَقَالَ:صَلِّ بِهِمْ کَصَلَاهِ أَضْعَفِهِمْ وَ کُنْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً) .

مرحوم شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه در ابواب مستحبات نماز جماعت بابی به عنوان«اسْتِحْبابُ تَخْفِیفِ الْإمام صَلاتَهُ»گشوده است و در آن هشت روایت از معصومان علیهم السلام در این زمینه نقل کرده است،از جمله اینکه در روایتی آمده است:«روزی معاذ (بن جبل) در زمان رسول خدا در مسجدی نماز جماعت برگزار می کرد و قرائت نماز را طولانی می خواند.مردی در نماز به او ملحق شد و معاذ سوره طولانی را آغاز کرد.آن مرد برای خود سوره کوتاهی خواند و نماز را تمام کرد و سوار مرکبش شد (و رفت) این جریان به گوش رسول خدا رسید.کسی را نزد معاذ فرستاد و فرمود: «یَا مُعَاذُ إِیَّاکَ أَنْ تَکُونَ فَتَّاناً عَلَیْکَ بِالشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا وَ ذَوَاتِهَا؛ ای معاذ فتنه گر مباش (و مردم را از جماعت دور مساز) لازم است سوره«و الشمس و ضحاها»و امثال آن (از سوره های کوتاه) را بخوانی». (1)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود: «یَنْبَغِی لِلْإِمَامِ أَنْ تَکُونَ صَلَاتُهُ عَلَی صَلَاهِ أَضْعَفِ مَنْ خَلْفَهُ؛ سزاوار است نماز امام همانند نماز ضعیف ترین کسی باشد که پشت سر او نماز می خواند». (2) در حدیث دیگری آمده است: «إِنَّ النَّبِیَّ کَانَ ذَاتَ یَوْمٍ یَؤُمُّ أَصْحَابَهُ فَیَسْمَعُ بُکَاءَ الصَّبِیِّ فَیُخَفِّفُ الصَّلَاهَ؛ پیغمبر

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 2835


1- وسائل الشیعه،ج 5،باب 69،ح 4
2- همان مدرک،ح 3

اکرم روزی با اصحابش نماز می خواند صدای گریه کودکی را شنید.نماز را تخفیف داد و کوتاه کرد». (1)

در روایت دیگری شبیه آن آمده که اصحاب سؤال کردند چرا نماز را کوتاه فرمودی؟ پیغمبر فرمود: «أَ وَ مَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِیِّ؟؛ آیا صدای گریه کودک را نشنیدید؟». (2)

بدیهی است منظور از تخفیف نماز در این روایات این نیست که واجبات نماز رعایت نگردد.

***

بخش بیست و چهارم
شرح و تفسیر: عیوب پنهان شدن زمامدار از دید مردم

عیوب پنهان شدن زمامدار از دید مردم

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه خود درباره لزوم رابطه نزدیک میان والی و توده های مردم سخن می گوید و معایب دور ماندن او از آنها را شرح می دهد و با دلایل مختلف روشن می سازد که نباید والی خود را از مردم پنهان دارد و اگر شرائطی ایجاب کند که از آنها پنهان شود نباید این پنهانی به طول انجامد.

می فرماید:«و اما بعد (از این دستور) هیچ گاه خود را در زمانی طولانی از رعایا پنهان مدار،زیرا پنهان ماندن زمامداران از چشم رعایا موجب نوعی کم اطلاعی نسبت به امور (مردم و کشور) می شود»؛ (وَ أَمَّا بَعْدُ فَلَا تُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَکَ (3)عَنْ رَعِیَّتِکَ،فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلَاهِ عَنِ الرَّعِیَّهِ شُعْبَهٌ مِنَ الضِّیقِ،وَ قِلَّهُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ) .

در طول تاریخ بسیار دیده شده که حواشی سلطان و اطرافیان زمامدار او را عملاً در محاصره خود قرار می دهند و تنها اخباری را به او می رسانند که موجب خشنودی او یا به نفع حواشی و اطرافیان باشد و به این ترتیب او را از آنچه در کشور می گذرد دور می سازنند و این وضع،بسیار برای اداره یک کشور خطرناک است؛اما هنگامی که او با آحاد مردم در جلساتی تماس داشته باشد واقعیت های دست اوّل به

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 2836


1- وسائل الشیعه،ج 5،باب 69،ح 5
2- همان مدرک،ح 1
3- «احْتِجاب»به معنای خویشتن را پنهان داشتن از ریشه«حَجْب»بر وزن«حجم»به معنای پوشانیدن آمده است

او منتقل می شود و حتی خیانت اطرافیان و مظالم آنها آشکار می گردد.

یکی از دستورات اسلامی این بوده که زمامداران،امامت جماعت را بر عهده می گرفتند؛یعنی در میان مردم همه روز حاضر می شدند و این کار می توانست بسیاری از واقعیت ها را به آنها منتقل کند؛خواه تلخ باشد یا شیرین.

آن گاه در ادامه این سخن می فرماید:«و آنها را از آنچه نسبت به آن پنهان مانده اند بی خبر می سازد در نتیجه مسائل بزرگ نزد آنان کوچک و امور کوچک در نظر آنها بزرگ می شود،کار خوب،زشت جلوه می کند و کار زشت،خوب؛ و حق و باطل با یکدیگر آمیخته می شود.(و به یقین تدبیر لازم برای امور کشور در چنین شرایطی امکان پذیر نیست)»؛ (وَ الِاحْتِجَابُ مِنْهُمْ یَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْکَبِیرُ،وَ یَعْظُمُ الصَّغِیرُ،وَ یَقْبُحُ الْحَسَنُ،وَ یَحْسُنُ الْقَبِیحُ وَ یُشَابُ (1)الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ) .

امام علیه السلام به روشنی آثار شوم این دور ماندن از مردم را بیان فرموده و انگشت روی جزئیات گذاشته است،زیرا زمامدار در صورتی می تواند تصمیم صحیح در اداره امور کشور بگیرد که حوادث خوب را از بد و بد را از خوب و حق را از باطل و باطل را از حق بشناسد.بلکه در اندازه گیری های حوادث نیز به خطا نرود.اگر حادثه کوچکی را بزرگ ببیند و تصمیمات شدید نسبت به آن بگیرد به یقین گرفتار مشکلات می شود و همچنین به عکس اگر حوادث مهم را اطرافیان و حواشی در نظر او کوچک جلوه دهند ممکن است وقتی خبردار شود که شیرازه کشور از هم گسیخته باشد.

این یکی از دستورات مهم اسلام است و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و حاکم عادلی همچون علی

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 2837


1- «یُشابُ»از ریشه«شَوْب»بر وزن«شوق»به معنای مخلوط کردن و آمیختن است و گاه به معنای آلوده کردنی که منشأ فساد است

علیه السلام با دقت آن را رعایت می کرده است؛هنگامی که حاکمان جور بنی امیّه و امثال آنها بر سر کار آمدند وضع دگرگون شد و حاجبان درگاه از ارتباط آحاد مردم با آن خلفای جور جلوگیری می کردند.حتی طبق بعضی از تواریخ گاه می شد که ارباب حاجت ماه ها بر در کاخ حکومت و حتی گاهی به مدت یک سال رفت و آمد می کردند؛ولی آنها را به درون راه نمی دادند. (1)

به همین دلیل مردم به کلی از آنها جدا شدند و ادامه حکومتشان جز با استبداد و کشتار بی گناهان امکان پذیر نبود.

سپس امام علیه السلام به سه دلیل دیگر برای نهی از پنهان ماندن زمامدار از مردم توسل می جوید که هر یک به تنهایی می تواند برای اثبات این واقعیت کافی باشد.

نخست می فرماید:«زیرا والی فقط یک انسان است که اموری را که مردم از او پنهان می دارند نمی داند و حق،همیشه علامتِ مشخصی ندارد و نمی توان همیشه«صدق»را در چهره های مختلف از«کذب»شناخت»؛ (وَ إِنَّمَا الْوَالِی بَشَرٌ لَا یَعْرِفُ مَا تَوَارَی عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ،وَ لَیْسَتْ عَلَی الْحَقِّ سِمَاتٌ (2)تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْکَذِبِ) .

این دلیل بسیار روشنی است که زمامدار«عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ»و حق و باطل نیز همیشه نشان دار نیست،بهترین راه شناخت این است که با واقعیات بدون واسطه تماس داشته باشد تا از آنچه در کشورش می گذرد به طور صحیح با خبر گردد. ممکن است در اینجا سؤال شود که این سخن با حدیثی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده چگونه سازگار است: «إِنَّ عَلَی کُلِّ حَقٍّ حَقِیقَهً وَ عَلَی کُلِّ صَوَابٍ نُوراً فَمَا وَافَقَ کِتَابَ اللّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ کِتَابَ اللّهِ

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 2838


1- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 17،ص 93
2- «سِمات»جمع«سِمَه»به معنای علامت است

فَدَعُوهُ؛ بر هر حقی نشانه ای از حقیقت است و بر هر سخن راستی نوری است.آنچه (از روایات) موافق کتاب اللّه است آن را بگیرید و آنچه را مخالف آن است رها سازید». (1)

پاسخ آن روشن است،زیرا حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله ناظر به روایات و احکام است که می توان آنها را با معیار سنجشی همچون قرآن مجید سنجید و حق را از باطل جدا کرد؛اما آنچه در عهدنامه مالک آمده مربوط به موضوعات و مصادیق حق و باطل و راست و دروغ است که غالباً نشانه روشنی ندارد.

آن گاه امام به سراغ دلیل دوم می رود و می فرماید:«وانگهی تو از دو حال خارج نیستی:یا مردی هستی که آمادگی برای سخاوت و بذل و بخشش در راه حق داری،بنابراین دلیلی ندارد که خود را پنهان داری و از عطا کردن حقِ واجب خودداری کنی،و فعل کریمانه ای را که باید انجام دهی ترک نمایی،یا مردی بخیل و تنگ نظر هستی در این صورت (هنگامی که مردم تو را ببینند و این صفت را در تو بشناسند) از بذل و بخشش تو مأیوس می شوند و دست از تو برمی دارند»؛ (وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَیْنِ:إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُکَ بِالْبَذْلِ فِی الْحَقِّ،فَفِیمَ احْتِجَابُکَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِیهِ،أَوْ فِعْلٍ کَرِیمٍ تُسْدِیهِ! (2)أَوْ مُبْتَلًی بِالْمَنْعِ،فَمَا أَسْرَعَ کَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِکَ إِذَا أَیِسُوا مِنْ بَذْلِکَ!) .

این یک واقعیت است که مردم اگر درباره کسی گرفتار شک و تردید باشند، پیوسته به او مراجعه می کنند؛اما هنگامی که با او تماس نزدیک داشته باشند اگر اهل بذل و بخشش است عطای او را می گیرند و به دنبال کار خود می روند و اگر آدمی بخیل است

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 2839


1- کافی،ج 1،ص 69،ح 1
2- «تُسْدی»از ریشه«اسداء»به معنای بخشیدن و عطا کردن است و از ریشه«سدو»بر وزن«سرو»به معنای دست به سوی چیزی بردن گرفته شده است

مأیوس می شوند باز هم به سراغ کار خود می روند؛ولی شخصی که خود را پنهان می دارد ممکن است بر در خانه او پیوسته ازدحام باشد.

سپس امام علیه السلام دلیل سوم را بیان می کند و می فرماید:«افزون بر اینها،بسیاری از حوایج مردم نزد تو،هزینه ای برای تو ندارد؛مانند شکایت از ستمی یا درخواست انصاف در داد و ستدی»؛ (مَعَ أَنَّ أَکْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَیْکَ مِمَّا لَا مَئُونَهَ فِیهِ عَلَیْکَ،مِنْ شَکَاهِ (1)مَظْلِمَهٍ،أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَهٍ) .

اشاره به اینکه تمام مراجعات مردم درخواست مالی نیست بسیاری از آنها درخواست کمک برای حل مشکلات است؛مثلاً ظالمی به کسی ستمی کرده و مظلوم از تو کمک می خواهد یا معامله ای صورت گرفته و یکی از دو طرف معامله به دیگری زور می گوید،یا بدون مجوز شرعی می خواهد معامله را فسخ کند و یا بدهی خود را بدون دلیل نمی پردازد.در تمام این گونه امور اگر والی در جلساتی با مردم ارتباط مستقیم داشته باشد می تواند از نفوذ و قدرت خود استفاده کند و احقاق حق نماید بی آنکه هزینه مالی برای او داشته باشد.

نکته: دیدارهای مستقیم مردمی

دیدارهای مستقیم مردمی

تنها در این عهدنامه نیست که امیرالمؤمنین علی علیه السلام به مالک اشتر این توصیه را می کند که سعی کند در ساعات معینی تماس مستقیم با مردم داشته باشد و از مشکلات آنها آگاه گردد و جلوی مظالم را بگیرد،بلکه در روایات دیگری از معصومان علیهم السلام نیز بر این معنا تأکید شده است.

از جمله یکی از یاران خاص امام علی بن موسی الرضا علیه السلام به نام بزنطی می گوید:نامه ای از امام را دیدم که به فرزندش امام جواد علیه السلام نوشته است و می فرماید: «یَا أَبَا

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 2840


1- «شَکاه»به معنای شکایت است

جَعْفَرٍ بَلَغَنِی أَنَّ الْمَوَالِیَ إِذَا رَکِبْتَ أَخْرَجُوکَ مِنَ الْبَابِ الصَّغِیرِ وَإِنَّمَا ذَلِکَ مِنْ بُخْلٍ بِهِمْ لِئَلَّا یَنَالَ مِنْکَ أَحَدٌ خَیْراً فَأَسْأَلُکَ بِحَقِّی عَلَیْکَ لَایَکُنْ مَدْخَلُکَ وَمَخْرَجُکَ إِلَّا مِنَ الْبَابِ الْکَبِیرِ وَإِذَا رَکِبْتَ فَلْیَکُنْ مَعَکَ ذَهَبٌ وَفِضَّهٌ ثُمَّ لَا یَسْأَلُکَ أَحَدٌ إِلَّا أَعْطَیْتَهُ؛ به من اطلاع داده اند که خادمان و معاونان تو هنگامی که سوار می شوی تو را از در کوچک بیرون می برند (تا مردمی که در برابر در بزرگ ایستاده اند با تو ملاقات نکنند) این به جهت بخلی است که آنها دارند و می خواهند خیری از تو به کسی نرسد از تو می خواهم به حقی که بر تو دارم (چنین کاری را ترک کنی و) ورود و خروج تو فقط از باب کبیر باشد (تا بتوانی با مردم تماس داشته باشی و بخشی از مشکلات آنها را حل کنی) افزون بر این هنگامی که سوار می شوی مقداری درهم و دینار با خود داشته باش و هر کس تقاضایی کرد چیزی به او بده». (1)

در حدیث دیگری از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: «أَیُّمَا وَالٍ احْتَجَبَ عَنْ حَوَائِجِ النَّاسِ احْتَجَبَ اللّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ عَنْ حَوَائِجِهِ؛ هر والی که خود را از برآوردن نیاز مردم پنهان دارد خداوند در قیامت از حوائج خود آنها را پنهان می دارد». (2)

البته نمی توان انکار کرد که زمان ها یکسان نیستند مثلاً در زمان ما یکی از مشکلات مهم،مشکلات امنیتی است که در بسیاری از موارد اجازه نمی دهد دولت مردان بدون حاجب و محافظ در میان مردم ظاهر شوند،در حالی که امام در سخنان فوق دستور می داد که تمام حاجبان و پاسداران را از آن مجلس خارج سازند.البته ممکن است نیروهای مخفی تا حدی مشکلات را

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 2841


1- بحارالانوار،ج 50،ص 102،ح 16
2- همان مدرک،ج 72،ص 345،ح 42

حل کنند؛ولی گاه به تنهایی کافی نیست. علاوه بر این فزونی جمعیت در عصر ما و سهولت ارتباطها از اقصا نقاط کشور به مرکز حکومت سبب می شود که این گونه مجالس شدیداً مورد هجوم واقع شود.البته نباید آن را تعطیل کرد؛ولی باید تدبیرهایی برای حل مشکلاتِ این گونه ملاقات ها اندیشید.

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود به نکته دیگری نیز در مورد معایب پنهان ماندن والی از مردم اشاره می کند که قابل توجّه است.می گوید:ممکن است بسیاری از صاحب نظران و اهل فضل و شخصیت های مستقل بخواهند با والی تماس گرفته و نظرات مفید خود را برای حل مشکلات کشور در اختیار او بگذارند.اگر والی خود را از آنها پنهان دارد در واقع آنها را تحقیر کرده و سبب می شود که آنها از وی نفرت پیدا کنند (و این خسارت بزرگی است) و بدون شک بزرگان را تحقیر کردن و مأموران کوچک خود را بزرگ داشتن سبب حقارت والی می شود و گناهی است نابخشودنی،چرا که در واقع کسی را که به تو بدی نکرده مجازات کرده ای و آن کس که می خواهد خشنودی تو را به دست آورد به خشم آورده ای آیا چیزی از این قبیح تر و زشت تر هست؟ (1)

***

بخش بیست و پنجم
شرح و تفسیر: از زیادخواهی اطرافیانت بپرهیز

از زیادخواهی اطرافیانت بپرهیز

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه چند دستور مهم دیگر به مالک می دهد که همه آنها سرنوشت ساز است.

نخست می فرماید:«(اضافه بر این گاه) برای زمامدار،خاصان و صاحبان اسرار (و نزدیکان و اطرافیانی) است که خودخواه و برتری طلبند و در داد و ستد با مردم عدالت و انصاف را رعایت نمی کنند»؛ (ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّهً وَ بِطَانَهً (2)، فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ (3)وَ تَطَاوُلٌ (4)،وَ قِلَّهُ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَهٍ) .

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 2842


1- فی ظلال نهج البلاغه،ج 4،ص 107
2- «بِطانَه»به معنای لباس زیرین در مقابل«ظهاره»که به لباس رویین گفته می شود،نیز به افرادی که محرم اسرار هستند«بطانه»گفته می شود و منظور امام از این واژه معنای اخیر است
3- «استئثار»به معنای چیزی را به خود اختصاص دادن از ریشه«أثر»در اصل به معنای علامتی بر چیزی گذاردن گرفته شده و از آنجا که وقتی انسان چیزی را به خود اختصاص می دهد گویی اثری بر آن می گذارد این ماده در آن معنا به کار رفته است
4- «تَطاول»به معنای برتری جویی از ریشه«طول»به معنای مرتفع شدن گرفته شده است

آنچه امام علیه السلام در اینجا به آن اشاره کرده یک واقعیت تلخ و گسترده تاریخی است که همواره دنیا پرستان و فرصت طلبان خود را به مراکز قدرت نزدیک می کنند و با اظهار اخلاص و فداکاری کامل به آنها تقرب می جویند تا به وسیله آنها بخش هایی از بیت المال در اختیار آنان و منسوبانشان قرار بگیرد و بر دوش مردم مظلوم سوار شوند و اموال و منافع آنها را غارت کنند.امام به مالک اشتر هشدار می دهد که مراقب این گروه باشد.

سپس دستور قاطعی در این زمینه صادر کرده در ادامه سخن می فرماید:

«ریشه ستمشان را با قطع وسائل آن بر کن و هرگز به هیچ یک از اطرافیان و هواداران خود زمینی از اراضی مسلمانان را وا مگذار و نباید آنها طمع کنند که قراردادی به سود آنها منعقد سازی که موجب ضرر بر همجواران آن زمین باشد؛ خواه در آبیاری یا عمل مشترک دیگر.به گونه ای که هزینه های آن را بر دیگران تحمیل کنند و در نتیجه سودش فقط برای آنها باشد و عیب و ننگش در دنیا و آخرت نصیب تو گردد»؛ (فَاحْسِمْ (1)مَادَّهَ أُولَئِکَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْکَ الْأَحْوَالِ،وَ لَا تُقْطِعَنَّ (2)لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِیَتِکَ وَ حَامَّتِکَ (3)قَطِیعَهً وَ لَا یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فِی اعْتِقَادِ عُقْدَهٍ، تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیهَا مِنَ النَّاسِ،فِی شِرْبٍ أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَکٍ یَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلَی غَیْرِهِمْ، فَیَکُونَ مَهْنَأُ (4)ذَلِکَ لَهُمْ دُونَکَ،وَ عَیْبُهُ عَلَیْکَ فِی الدُّنْیَا وَ الآْخِرَهِ) .

این تعبیرات با صراحت بیانگر این حقیقت است که شخص والی و زمامدار باید دست رد بر سینه گروه فرصت طلب سودجوی حاشیه نشین بزند و هرگز تسلیم خواسته های آنها نشود و زمین هایی را که به مسلمانان تعلق دارد در اختیار

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 2843


1- «احْسِم»صیغه امر از ریشه«حسم»بر وزن«وصل»به معنای قطع کردن گرفته شده
2- «لاتقطعنّ»از ریشه«قطع»به معنای جدا کردن گرفته شده و این واژه هنگامی که به باب افعال می رود به معنای تخصیص دادن چیزی به کسی مثلاً زمینی را در اختیار کسی قرار دادن می باشد
3- «حامّه»به معنای نزدیکان و خاصان و خویشاوندان است از ریشه«حمّ»به معنای گرم کردن گرفته شده به مناسبت اینکه علاقه و دوستی آنها گرم و داغ است.به همین دلیل دوست صمیمی را«حمیم»می گویند
4- «مهنأ»به معنای چیز مرغوب و گواراست

آنان نگذارد،زیرا آنها به سبب نفوذی که در مرکز اصلی قدرت دارند سعی می کنند تمام هزینه های این املاک را که قاعدتاً باید در میان همه کسانی که ملک مشترک دارند تقسیم شود به زور بر عهده دیگران بیندازند و منفعت خالص از آنِ آنها باشد؛کاری که ظلم فاحش و خیانت آشکار است.

شایان توجّه است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به فرمان خدا زکات را بر بنی هاشم تحریم کرد مبادا از خویشاوندی آن حضرت استفاده کنند و بخش های عظیمی از زکات را در اختیار خود بگیرند.حتی در روایت آمده است:«هنگامی که جمعی از بنی هاشم خدمت آن حضرت رسیدند و عرض کردند:اجازه بده جمع آوری زکات حیوانات بر عهده ما باشد.(ما از زکات سهمی نمی خواهیم ولی) سهم «والعاملین علیها»(کسانی که جمع آوری زکات می کنند) را به ما ده و گفتند ما از دیگران به این کار سزاوارتریم.پیغمبر فرمود:زکات (حتی سهم جمع آوری کنندگان آن) بر من و شما حرام است؛ولی به من وعده شفاعت داده شده...آیا فکر می کنید دیگران را (در شفاعت کردن) بر شما مقدم می دارم؟)». (1)

دور نگه داشتن خویشاوندان و اطرافیان از حکومت و دسترسی به بیت المال، تا مدتی در میان مسلمانان رواج داشت؛ولی هنگامی که زمان عثمان فرا رسید، اوضاع به کلّی دگرگون شد؛بنی امیّه و بنی مروان اطراف او را گرفتند؛هم پست ها و مقام ها را در میان خود تقسیم کردند هم بیت المال و اراضی مسلمانان را.نتیجه آن شورش عظیمی بود که به وجود آمد و خون خلیفه در این راه ریخته شد.

وقتی نوبت به امام امیرمؤمنان علیه السلام رسید اوضاع به کلی تغییر یافت تا آنجا که حتی برادرش عقیل اجازه نیافت سهم

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 2844


1- کافی،ج 4،ص 58،ح 1

مختصری بیشتر از دیگران از بیت المال داشته باشد وچون حکومت به معاویه و بنی امیّه و پس از آنها به بنی عباس رسید غوغایی برپا شد اموال مسلمانان و بیت المال در میان بستگان و اطرافیان و چاپلوسان تقسیم شد و در عوض،آنها با خشونت تمام از حکومت دفاع کردند و صداها را در سینه ها خاموش نمودند و غالب شورش هایی که پیدا شد بر اثر همین مظالم بود.

تنها از عمر بن عبدالعزیز نقل می کنند که وقتی احساس کرد ممکن است این امر سرچشمه شورش عظیمی شود دستور اکید داد تمام این اموال به بیت المال مسترد گردد و جلوی این امتیازات گرفته شود.

این امر در دنیای امروز نیز کاملاً رواج دارد،اشخاص و گروه های وابسته به حکومت از امتیازهای خاصی برخوردارند.همین امر سبب ناآرامی های فراوان و شورش های خطرناک است.

امام علیه السلام در دومین دستور می فرماید:«حق را درباره آنها که صاحب حق اند رعایت کن؛چه از نزدیکان تو باشد یا غیر آنها و در این باره شکیبا باش و به حساب خدا بگذار (و پاداش آن را از او بخواه) هرچند این کار موجب فشار بر خویشاوندان و یاران نزدیک تو شود سنگینی این کار را بپذیر،زیرا سرانجامش پسندیده است»؛ (وَ أَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ،وَ کُنْ فِی ذَلِکَ صَابِرا مُحْتَسِباً،وَاقِعاً ذَلِکَ مِنْ قَرَابَتِکَ وَ خَاصَّتِکَ حَیْثُ وَقَعَ،وَ ابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَثْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ،فَإِنَّ مَغَبَّهَ (1)ذَلِکَ مَحْمُودَهٌ) .

این همان چیزی است که امروز از آن به عنوان مقدم داشتن ضابطه بر رابطه تعبیر می شود و کاری است بسیار مشکل که انسان حق را بر پیوندهای خویشاوندی و دوستان نزدیک و همکاران خود مقدم دارد و

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 2845


1- «مَغَبَّه»به معنای عاقبت و نتیجه چیزی است

معاونان خود را در برابر حق به فراموشی بسپرد و اگر خواسته آنها بر خلاف حق است اجرای حق را بر خواسته آنها مقدم بدارد.همان چیزی که نمونه کاملش خود امام علیه السلام است و داستان او با برادرش عقیل معروف است.و همچنین نامه ای که برای عثمان بن حنیف نوشت و به علت انحراف کوچک او از مسیر حق،شدیدا وی را سرزنش فرمود.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود:امیرمؤمنان به عمر بن خطاب چنین فرمود: «ثَلَاثٌ إِنْ حَفِظْتَهُنَّ وَ عَمِلْتَ بِهِنَّ کَفَتْکَ مَا سِوَاهُنَّ وَ إِنْ تَرَکْتَهُنَّ لَمْ یَنْفَعْکَ شَیْءٌ سِوَاهُنَّ؛ سه چیز است اگر آنها را حفظ کنی و به آنها عمل نمایی تو را از غیر آن بی نیاز می کند و اگر آنها را ترک گویی چیزی غیر از آن تو را سودی نمی بخشد».

عمر گفت:«وَ مَا هُنَّ یَا أَبَا الْحَسَنِ؛ای ابو الحسن! آن سه چیز چیست؟»

امام فرمود: «إِقَامَهُ الْحُدُودِ عَلَی الْقَرِیبِ وَ الْبَعِیدِ وَ الْحُکْمُ بِکِتَابِ اللّهِ فِی الرِّضَا وَ السَّخَطِ وَ الْقَسْمُ بِالْعَدْلِ بَیْنَ الْأَحْمَرِ وَ الْأَسْوَدِ؛ اجرای حد درباره نزدیکان و دوران (به طور یکسان) و حکم بر طبق کتاب خدا در حالت خشنودی و غضب و تقسیم عادلانه در میان سفید و سیاه».

عمر گفت:«لَعَمْرِی لَقَدْ أَوْجَزْتَ وَ أَبْلَغْتَ؛به جانم سوگند که مختصر گفتی و حق مطلب را ادا کردی». (1)

تعبیر امام به «فَإِنَّ مَغَبَّهَ ذَلِکَ مَحْمُودَهٌ» اشاره به این است که رعایت عدالت و عدم تبعیض در میان نزدیکان و غیر آنها در دنیا عاقبت نیکی دارد،زیرا سبب اطمینان و خشنودی توده مردم و همراهی آنها با حکومت می شود و در آخرت نیز ثواب

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 2846


1- تهذیب الأحکام،ج 6،ص 227،ح 7

نیکوکاران و مجاهدان را در بر دارد.

آن گاه امام سومین دستور مهم را صادر می فرماید که بسیاری از مشکلات حکومت را کم می کند.می فرماید:«هرگاه رعایا نسبت به تو گمان بی عدالتی ببرند عذر خویش را آشکارا با آنان در میان بگذار و با بیانِ عذر خویش گمان آنها را نسبت به خود (درباره آنچه موجب بدبینی شده) اصلاح کن،زیرا این امر از یک سو موجب تربیت اخلاقی تو می شود و از سوی دیگر ارفاق و ملاطفتی است درباره رعیت و سبب می شود که بیانِ عذر خود،تو را به مقصودت که وادار ساختن آنها به حق است برساند»؛ (وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِیَّهُ بِکَ حَیْفاً (1)فَأَصْحِرْ (2)لَهُمْ بِعُذْرِکَ،وَ اعْدِلْ (3)عَنْکَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِکَ،فَإِنَّ فِی ذَلِکَ رِیَاضَهً مِنْکَ لِنَفْسِکَ،وَ رِفْقاً بِرَعِیَّتِکَ،وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَکَ مِنْ تَقْوِیمِهِمْ (4)عَلَی الْحَقِّ) .

می دانیم یکی از مشکلات حکومت ها این است که بسیاری از مردم از جزئیات مسائلی که در جامعه می گذرد ناآگاه اند و گاه زمامدار عادل دست به اقداماتی برای حل مشکلات و اصلاح امور می زند که دلیلش بر آنها مخفی است.

همین امر موجب بدگمانی مردم می شود و اگر این بدگمانی ها روی هم متراکم گردد ممکن است مردم را از حکومت جدا سازد،از این رو هرگاه والی و زمامدار احساس کند سوء ظنی برای مردم درباره مسأله ای پیدا شده،باید آشکارا دلیل منطقی کار خود را بیان دارد تا آنها آرامش فکر پیدا کنند و سوء ظنشان برطرف گردد.

یکی از بهترین فرصت ها در اسلام برای زمامداران،استفاده کردن از خطبه های نماز جمعه است که قریب و بعید و نزدیکان و غیر آنها در آن جمع اند و او می تواند خود به طور مستقیم یا نائبانش مسائل را بشکافند

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 2847


1- «حَیْف»به معنای ظلم و ستم و بی انصافی است و از آنجا که وقتی چیزی به وسیله ظلم و ستم از دست برودانسان افسوس می خورد،این واژه امروز به معنای افسوس خوردن به کار می رود
2- «أصْحِر»فعل امر از ریشه«صحرا»به معنای بیابان گرفته شده و«اصْحار»یعنی به بیابان رفتن.از آنجا که در بیابان همه چیز ظاهر و آشکار می شود،این ماده به معنای آشکار ساختن به کار رفته و در کلام امام نیز به همین معناست
3- «اعْدِل»از ریشه«عدول»به معنای برگرداندن گرفته شده است
4- «تقویم»به معنای صاف و راست کردن و کجی ها را از بین بردن است

و دلایل انجام هر کاری را که موجب بدگمانی شده آشکارا بگویند. امروز با توجّه به گستردگی رسانه ها،معمولاً با مصاحبه یا دادن بیانیه در این گونه موارد اقدام می کنند؛ولی آنها که عذر موجهی ندارند به زودی رسوا می شوند و پایه های قدرتشان به لرزه در می آید.

این نکته نیز قابل توجّه است که امام علیه السلام برای افشاگری در موارد سوء ظن رعیت دو فایده مهم ذکر فرمود:اوّل:رفع سوء ظن مردم از طریق بیان واقعیت ها و شرح امکانات و تنگناها.دوم:ریاضت نفس والی و زمامدار،زیرا او با این عمل،گویی خود را در اختیار مردم گذارده و از اوج قدرت فرود آمده و همچون یک دوست و برادر،با آنها متواضعانه سخن می گوید و این تواضع مایه ریاضت نفس و پرورش روح و اخلاق زمامدار است.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز بارها اقدام بر این کار کرده و اسوه عملی برای این دستور بود.از جمله:

1.به هنگام تقسیم غنائم فراوان جنگ حنین،هنگامی که برای رؤسای تازه مسلمان قریش مانند ابوسفیان و بعضی دیگر یکصد شتر سهمیه قرار داد و سهم مهاجران و انصار پیشین را بسیار کم و در حدود چهار شتر مقرر فرمود،گروهی از آنها سخت ناراحت شدند و بعضی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را متهم به عدم رعایت عدالت در تقسیم غنیمت نمودند.در اینجا پیغمبر خدا عذر خود را آشکارا بیان کرد و به آنها گفت:من با این کار محبّت این افراد را نسبت به اسلام جلب کردم تا مسلمان شوند ولی شما را به اسلامتان (که در وجودتان ریشه دار است واگذاردم) آیا دوست ندارید گروهی شتر و گوسفند ببرند ولی

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 2848

شما محبّت و ایمان به رسول اللّه را با خود ببرید؟ (1)

2.نمونه دیگر جریانی است که در صلح حدیبیه اتفاق افتاد.پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در این صلح که با مشرکان مکه برقرار کرد اوّلاً حاضر شد بدون انجام اعمال عمره-با اینکه خود و یارانش احرام بسته بودند-به مدینه باز گردد و ثانیاً شرطهایی را که به نفع قریش در این صلح نامه آمده بود بپذیرد که این مسأله بر یارانش سنگین بود.

از جمله کسانی که زبان به اعتراض گشودند عمر بود.در روایتی آمده که او گفت:«ما شَکَکْتُ فِی الإسْلامِ قَطُّ کَشَکّی یَوْمَ حُدَیْبِیَّهَ؛هیچ گاه در اسلام شکی مانند شک روز حدیبیه نکردم»خدمت پیغمبر آمده عرض کرد:آیا ما مسلمان نیستیم؟ فرمود:هستید.عرض کرد:آیا آنها مشرک نیستند؟ فرمود:هستند.عرض کرد:پس چرا ما این همه خفت و خواری را در دین خود بپذیریم؟ پیامبر یاران خود را مخاطب قرار داد و فرمود:این از ناحیه من نبود؛خدا چنین دستور صلحی را به من داده و احدی نمی تواند امر پروردگار را مخالفت کند و بدانید خدا مرا ضایع نخواهد کرد.(و پیروزی ها در پیش است). (2)

3.در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که می فرمود:چیزی«از مواد غذایی»خدمت پیغمبر آوردند تا (بر اهل صفه) تقسیم کند؛ولی به اندازه ای نبود که به همه برسد،از این رو تنها به جمعی از آنها داد و چون ممکن بود دیگران قلباً ناراحت شوند و معترض باشند،پیامبر در برابر آنها آمد و فرمود:ای اهل صفه مقدار کمی برای ما آورده بودند؛من دیدم به همه نمی رسد.آن را به افرادی که نیاز بیشتری داشتند دادم (و در آینده جبران خواهد شد). (3)

***

بخش بیست و ششم
شرح و تفسیر: احترام به عهد و پیمان از مهم ترین واجبات است

احترام به عهد و پیمان از مهم ترین واجبات است

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 2849


1- سیره ابن هشام،ج 2،ص 320 و تاریخ طبری،ج 2،ص 361،حوادث سال هشتم هجرت
2- سیره ابن هشام،ج 2،ص 215
3- وسائل الشیعه،ج 6،کتاب الزکات،باب 28،ح 2؛منهاج البراعه،ج 20،ص 296

مام علیه السلام در این بخش،مسائل مهمی در ارتباط با دشمنان و طرز برخورد با آنها در صلح و جنگ بیان می کند.نخست می فرماید:«هرگز صلحی را که از جانب دشمن پیشنهاد می شود و رضای خدا در آن است رد مکن؛چرا که در صلح برای سپاهت آرامش (و سبب تجدید قوا) و برای خودت مایه راحتی از همّ و غم ها و برای کشورت موجب امنیّت است»؛ (وَ لَا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاکَ إِلَیْهِ عَدُوُّکَ وَ لِلَّهِ فِیهِ رِضًی فَإِنَّ فِی الصُّلْحِ دَعَهً (1)لِجُنُودِکَ،وَ رَاحَهً مِنْ هُمُومِکَ،وَ أَمْناً لِبِلَادِکَ) .

تعبیر به «وَ لِلَّهِ فِیهِ رِضًی» اشاره به صلح عادلانه است؛صلحی که سبب سرشکستگی ملت اسلام نشود و اجحافی بر دشمن در آن نباشد؛صلحی عادلانه و پرفایده.

این تعبیر ممکن است اشاره به این موضوع نیز باشد که گاه بعضی از افراد پرتوقع و تندرو رضایت به صلح ندهند در حالی که رضای خدا در آن باشد مانند صلح حدیبیه که رضای خداوند و پیامبر اسلام در آن بود؛ولی بعضی از تندروان با آن به مخالفت برخاستند و سرانجام فهمیدند اشتباه از آنان بوده است.

به عکس گاهی افراد طرفدار صلح اند در حالی که خدا از آن راضی نیست مانند آنچه در صفین واقع شد که گروهی فریب خورده و نادان بعد از مشاهده قرآن ها بر سر نیزه ها بر صلح با معاویه اصرار داشتند در حالی که این صلح مایه بدبختی مسلمانان شد و اگر جنگ کمی ادامه می داشت کار برای همیشه یکسره می شد.

در عصر ما گاه دولت های استعماری دم از صلح با ملت ها می زنند؛صلحی که به گفته مرحوم مَغنیّه در شرح نهج البلاغه اش در سه چیز خلاصه می شود:روی کار

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 2850


1- «دَعْهُ»به معنای سکون و آرامش است و از ریشه«وَدَعَ»بر وزن«منع»گرفته شده است

آمدن حکومتی مزدور؛اقتصادی که مصالح استعمارگران را تأمین کند و تشکیلات اداری و نظامی که تابع اراده آنها باشد.و اظهار می دارند که اگر این سه تأمین بشود هر شرط دیگری را خواهند پذیرفت در حالی که نتیجه آن جز بدبختی و شکست همه جانبه نخواهد بود. (1)

بدیهی است منظور از رضایت خداوند همان تأمین مصالح اسلام و مردم مسلمان است که به وسیله اندیشمندان و مشاوران آگاه حکومت تضمین می شود.

فواید سه گانه ای را که امام در اینجا برای صلح بیان فرموده کاملاً جامع است، زیرا صلح نتیجه ای برای لشکر،ثمره ای برای زمامدار و فایده ای برای مردم دارد؛ لشکر آرامش پیدا می کند و می تواند خود را آماده تر از پیش برای دفع هرگونه حمله دشمن سازد و زمامدار که به هنگام جنگ تمام فکرش متوجه برنامه های آن می شود از این افکار آزار دهنده راحت می گردد و به تمشیت سایر امور می پردازد و مردم هم احساس امنیّت می کنند و به پیشبرد کارهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی می پردازند.

این تعبیرات نشان می دهد که جنگ بلایی بزرگ است و حتی الامکان باید از آن پرهیز کرد مگر آنکه خطری برای کشور اسلام احساس شود که در آنجا باید شجاعانه ایستاد. سپس امام علیه السلام در ادامه این سخن به نکته مهم دیگری اشاره کرده می فرماید:

«اما سخت از دشمنت پس از صلح با او برحذر باش،زیرا دشمن گاه نزدیک می شود که غافلگیر سازد،بنابراین دوراندیشی را به کار گیر و در این مورد خوش بینی را کنار بگذار»؛ (وَ لَکِنِ الْحَذَرَ کُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّکَ بَعْدَ صُلْحِهِ،فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ،وَ اتَّهِمْ فِی ذَلِکَ حُسْنَ الظَّنِّ) .

این یک واقعیت است که

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2851


1- فی ظلال نهج البلاغه،ج 4،ص 112

پیشنهاد صلح از سوی دشمن همیشه صادقانه نیست و نمی توان آن را دلیل بر صلح طلبی وی دانست،گرچه باید پیشنهاد صلح شرافتمندانه را پذیرفت؛ولی نباید به آن دل بست و اطمینان نمود.تاریخ گذشته و معاصر نمونه های زیادی از صلح غافلگیرانه را به خاطر دارد.

اینکه امام علیه السلام می فرماید:«حسن ظن و خوش بینی را در اینجا کنار بگذار»با اینکه اصل در اسلام بر خوش بینی است به سبب آن است که طرف مقابل دشمن است نه دوست.

آن گاه امام علیه السلام دستور مهم دیگری را در برابر دشمنان بیان می دارد و با تأکید تمام به آن می پردازد؛تأکیدی که نشانه روح عدالت و جوان مردی و اخلاق انسانی در اسلام است.می فرماید:«اگر پیمانی میان خود و دشمنت بستی یا لباس امان بر او پوشاندی (و او را پناه دادی) به عهدت وفا کن و قرارداد خود را محترم بشمار و جان خویش را در برابر تعهداتت سپر قرار ده»؛ (وَ إِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَهً،أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّهً،فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفَاءِ،وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْأَمَانَهِ، وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّهً دُونَ مَا أَعْطَیْتَ) .

از آنجا که مسأله عهد و پیمان ها و پایبندی به آن نقش بسیار مهمی در مسأله صلح در جهان انسانیت دارد،امام با ذکر چند دلیل بر آن تأکید می نهد.می فرماید:

«زیرا هیچ یک از فرایض الهی همچون بزرگداشت«وفای به عهد و پیمان» نیست و مردم جهان با تمام اختلافات و تشتت آرایی که دارند نسبت به آن اتفاق نظر دارند»؛ (فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللّهِ شَیْءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِمَاعاً،مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ،وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ) .

اشاره به اینکه همه مردم جهان در طول تاریخ وفای

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 2852

به عهد و پیمان ها را که در میان کشورها و قبائل بسته می شود لازم شمرده و می شمرند و مخالفت با آن را ننگ می دانند،هرچند نمونه هایی از پیمان شکنی در گذشته و حال داشته ایم؛ ولی پیمان شکنان هم اصرار داشته اند کار خود را به نوعی توجیه کنند که رنگ پیمان شکنی به خود نگیرد تا مورد نکوهش همگان واقع نشوند.

آن گاه به سراغ دلیل دیگری رفته می فرماید:«حتی مشرکان زمان جاهلیت - علاوه بر مسلمین-آن را مراعات می کردند،چرا که عواقب دردناک پیمان شکنی را آزموده بودند»؛ (وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا (1)مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ) .

می دانیم عرب در زمان جاهلیت تقریبا از تمام ارزش های اخلاقی و انسانی دور افتاده بود؛غارتگری و کشتار را جزء افتخارات خود می شمرد؛ولی با این حال اگر عهد و پیمانی از سوی قبیله ای با قبیله دیگری بسته می شد حتی الامکان آن را محترم می شمرد و پیمان شکنی را گناه بزرگی می دانست.

در اسلام نیز مسأله وفای به عهد در برابر دوست و دشمن یکی از اصول مسلّم است.

در حدیثی می خوانیم شخصی از محضر امام سجاد علیه السلام سؤال کرد و گفت:

«أَخْبِرْنِی بِجَمِیعِ شَرَائِعِ الدِّینِ؛ تمام اصول اساسی دین را برای من بیان فرما».

امام علیه السلام فرمود: «قَوْلُ الْحَقِّ وَالْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ؛ سخن حق و حکم به عدالت و وفای به عهد شرایع دین است». (2)

آن گاه امام علیه السلام در ادامه همین سخن،با دو بیان دیگر،شدیداً از پیمان شکنی نهی می کند.نخست می فرماید:«بنابراین هرگز پیمان شکنی نکن و در عهد و پیمان خود خیانت روا مدار و دشمنت را فریب نده،زیرا هیچ کس جز شخص جاهل و شقی (چنین) گستاخی را در برابر خداوند

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2853


1- «اسْتَوْبَلُوا»از ریشه«استیبال»به معنای آزمودن گرفته شده و ریشه اصلی آن«وَبْل»بر وزن«نقل»به معنای بارش شدید باران است و چون چنین بارشی مشکلاتی ایجاد می کند این واژه در مورد ضرر و زیان و امتحانات سخت به کار رفته است
2- بحارالانوار،ج 72،ص 26،ح 10

روا نمی دارد»؛ (فَلَا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ،وَ لَا تَخِیسَنَّ (1)بِعَهْدِکَ،وَ لَا تَخْتِلَنَّ (2)عَدُوَّکَ،فَإِنَّهُ لَا یَجْتَرِئُ عَلَی اللّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِیٌّ) .

اشاره به اینکه پیمان شکنی و خیانت در عهد و فریب دادن دشمن از این طریق نوعی دشمنی با خداست،زیرا او دستور فراوان بر وفای به عهد و ترک غدر و مکر داده است و مخالفت با آن یا از سر جهل است و یا از روی شقاوت (در فرض آگاهی) از اینجا روشن می شود که اسلام تا چه حد برای وفاداری به عهد و پیمان ها اهمّیّت قائل شده و آن را به عنوان یک ارزش انسانی والا واجب و لازم شمرده است.

در تعبیر دوم می فرماید:«خداوند عهد و پیمانی را که با نام او منعقد می شود به رحمت خود مایه آسایش بندگان و حریم امنی برای آنها قرار داده تا به آن پناه برند و برای انجام کارهای خود در کنار آن بهره بگیرند،لذا نه فساد،نه تدلیس و نه خدعه و نیرنگ در عهد و پیمان روا نیست»؛ (وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ (3)بَیْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ،وَ حَرِیماً یَسْکُنُونَ إِلَی مَنَعَتِهِ (4)،وَ یَسْتَفِیضُونَ إِلَی جِوَارِهِ، فَلَا إِدْغَالَ (5)وَ لَا مُدَالَسَهَ (6)وَ لَا خِدَاعَ فِیهِ) .

قابل توجّه اینکه تعبیر به «بَیْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ» که همه بندگان،اعم از مؤمن و کافر و دوست و دشمنِ مسلمانان را شامل می شود به خوبی نشان می دهد که این دستور از دستورات مربوط به حقوق مؤمنان و برادران مسلمان نیست،بلکه جزء حقوق بشر است که صرف نظر از مذهب و عقیده باید اجرا شود و در سایه آن مردم جهان با تمام اختلافاتی که در آن دارند بتوانند در کنار هم در آرامش زندگی

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2854


1- «لاتَخیسَنَّ»از ریشه«خَیْس»بر وزن«خیر»به معنای فاسد شدن و متعفن گردیدن گرفته شده سپس به معنای خیانت و نقض عهد به کار رفته است
2- «لا تَخْتِلَنَّ»از ریشه«خَتْل»بر وزن«قتل»به معنای خدعه و نیرنگ غافلگیرانه است
3- «افْضا»از ریشه«افضاء»به معنای توسعه دادن و از ریشه«فضا»گرفته شده و گاه به معنای گستردن و منتشر ساختن نیز به کار می رود و در جمله بالا همین معنا اراده شده است
4- «مَنَعَه»به معنای قوت و قدرتی است که انسان را در مقابل دشمن یا حوادث ناگوار حفظ می کند
5- «ادْغال»از ریشه«دَغْل»بر وزن«عقل»به معنای داخل شدن در یک مکان به صورت مخفیانه است و از آنجا که فاسدان و مفسدان معمولاً به این صورت وارد می شوند،مفهوم فساد نیز غالباً در آن وجود دارد.و«دَغَل»بر وزن«قَمَر»به معنای فساد و گاه به معنای شخص مفسد می آید و در عبارت بالا نیز معنای فساد مندرج است
6- «مُدالَسَه»به معنای خدعه و خیانت کردن است و ریشه اصلی آن«دَلَس»بر وزن«قفس»به معنای ظلمت است و سپس به معنای خیانت به کار رفته است

کنند.

سپس امام علیه السلام از سومین دستور در زمینه عهد و پیمان با مخالفان سخن می گوید و می فرماید:«(اضافه بر این) هرگز پیمانی را که در آن تعبیراتی است که جای اشکال (و سوء استفاده دشمن) در آن وجود دارد منعقد مکن»؛ (وَ لَا تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِیهِ الْعِلَلَ (1)) .

این نکته مخصوصاً در پیمان هایی که در میان اقوام و ملت ها و دولت ها بسته می شود،بسیار مهم است که تمام بندهای پیمان باید شفاف و روشن باشد و تعبیرات دو پهلو که امکان سوء استفاده در آن راه یابد وجود نداشته باشد،زیرا بسیار می شود که دشمن با زیرکی خود جمله ای مبهم را در عهدنامه می گنجاند و سپس برای طفره رفتن از وفای به عهد از آن بهره می گیرد.

در دنیای امروز این مسأله به دقت دنبال می شود؛مواد عهدنامه ها را چندین بار می خوانند و از کارشناسان حقوقی و غیر حقوقی کمک می گیرند مبادا یک بند آن مشکل آفرین باشد.سزاوار است مردم در معاملات شخصی و خصوصی نیز این دستور مولا را که در مورد عهدنامه ها بیان فرموده رعایت کنند و خود را از مشکلات احتمالی رهایی بخشند.

حضرت در ادامه سخن در چهارمین دستور می فرماید:«(و همان گونه که نباید عبارتی در عهدنامه باشد که دشمن از آن سوء استفاده کند) تو نیز بعد از تأکید و عبارات محکم عهدنامه،تکیه بر بعضی از تعبیرات سست و آسیب پذیر برای شکستن پیمان منما»؛ (وَ لَا تُعَوِّلَنَّ عَلَی لَحْنِ قَوْلٍ (2)بَعْدَ التَّأْکِیدِ وَ التَّوْثِقَهِ)

این دستور امام علیه السلام پایبند بودن اسلام و مسلمانان را به ارزش های انسانی درباره وفای به عهد آشکارتر می سازد و نشانه روشنی از عدالت اسلام است، زیرا همان گونه

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 2855


1- «عِلَل»جمع«عله»به معنای بیماری و فساد است و در عبارت بالا به معنای ابهاماتی است که سرچشمه توجیهات فاسد و مفسد می شود
2- «لَحْن قَوْل»به گفته ارباب لغت سخنی است که از قواعد و سنن خود منصرف گردد و نتیجه خلافی از آن گرفته شود

که سوء استفاده دشمن را از عبارات عهدنامه نمی پسندند به دوست هم اجازه این کار را نمی دهد.

البته ممکن است امضاکننده پیمان اظهار کند که هدفم غیر از این بوده است که ظاهر عبارت دلالت دارد،یا من به حکم ناچاری توریه کردم ولی می دانیم در تمام پیمان ها و حتی اسناد معاملات و وقف نامه ها و وصیت نامه ها معیار،ظواهر الفاظ است و هیچ کس حق ندارد با هیچ بهانه ای از آن فراتر رود.

از این رو امیرمؤمنان علی علیه السلام در خطبه هشتم نهج البلاغه هنگامی که«زبیر»با عذرهای واهی می خواست بیعت خود را با امام بشکند چنین فرمود: «یَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ بَایَعَ بِیَدِهِ وَلَمْ یُبَایِعْ بِقَلْبِهِ فَقَدْ أَقَرَّ بِالْبَیْعَهِ وَادَّعَی الْوَلِیجَهَ فَلْیَأْتِ عَلَیْهَا بِأَمْرٍ یُعْرَفُ وَإِلَّا فَلْیَدْخُلْ فِیمَا خَرَجَ مِنْهُ؛ او گمان می کند که بیعتش تنها با دست بوده نه با دل پس اقرار به بیعت می کند؛ولی مدعی امری پنهانی است (که نیّتش چیز دیگری بوده) بنابراین بر او واجب است دلیل روشنی بر این ادعای خود بیاورد و گرنه باید در آن چیزی که از آن خارج شده بازگردد و به بیعت خود وفادار باشد».

در ادامه برای تأکید بیشتر می افزاید:«هیچ گاه نباید قرار گرفتن در تنگناها به سبب الزام های پیمان الهی تو را وادار سازد که برای فسخ آن از طریق ناحق اقدام کنی»؛ (وَ لَا یَدْعُوَنَّکَ ضِیقُ أَمْرٍ،لَزِمَکَ فِیهِ عَهْدُ اللّهِ،إِلَی طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَیْرِ الْحَقِّ) .

ممکن است گاهی عمل به عهدنامه ای واقعا مشکل آفرین باشد و مسلمانان را در تنگناها قرار دهد؛ولی تحمل این مشکلات بر شکستن پیمان کاملاً ترجیح دارد.

آن گاه امام علیه السلام به ذکر دلیل آن می پردازد و می فرماید:«زیرا شکیبایی تو در تنگنای پیمان ها

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 2856

که (به لطف خداوند) امید گشایش و پیروزی در پایان آن داری بهتر از پیمان شکنی و خیانتی است که از مجازات آن می ترسی.همان پیمان شکنی که سبب مسئولیت الهی می گردد که نه در دنیا و نه در آخرت نمی توانی پاسخ گوی آن باشی»؛ (فَإِنَّ صَبْرَکَ عَلَی ضِیقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ،خَیْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ،وَ أَنْ تُحِیطَ بِکَ مِنَ اللّهِ فِیهِ طِلْبَهٌ (1)،لَا تَسْتَقْبِلُ فِیهَا دُنْیَاکَ وَ لَا آخِرَتَکَ) .

اشاره به اینکه مشکلات آخرت در برابر مشکلات دنیا قابل مقایسه نیست و خشم پروردگار با هیچ چیز قیاس نمی شود،بنابراین باید تنگناها و مشکلات پیمانی که بسته شده تحمل شود و باید از پیمان شکنی که مجازات الهی را در پی دارد پرهیز کرد که نه تنها مجازات الهی را در پی دارد،بلکه در دنیا نیز اسباب سرشکستگی و بی اعتباری است.

نمونه روشن این مطلب حادثه ای است که بعد از عهدنامه صلح حدیبیه اتفاق افتاد چون یکی از مواد این صلح نامه این بود که اگر کسی از زندانیان مکه به مدینه فرار کند او را باز گردانند و تحویل دهند؛ولی اگر از مسلمانان مدینه کسی به مکه فرار کند تحویل او لازم نباشد که این ماده به هنگام نوشتن عهدنامه مورد ایراد بعضی از مسلمانان واقع شد و پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ داد:اگر کسی از ما به سوی مکه فرار کند مفهومش این است که مرتد شده و چنین فردی به درد مسلمانان نمی خورد.

به دنبال این موضوع شخصی از زندانیان مکه از قریش به نام«ابو بصیر»فرار کرد و به مدینه آمد.مکیان دو نفر را برای تحویل گرفتن او به مدینه فرستادند.

پیغمبر صلی

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2857


1- «طِلبَه»اسم مصدر و به معنای مطلوب است

الله علیه و آله فرمود:ای ابو بصیر تو می دانی ما با این جمعیت پیمان بستیم و در دین ما پیمان شکنی جایز نیست ناچاریم تو را به آنها تحویل دهیم؛ولی خداوند گشایش و فرجی برای تو فراهم می آورد.آن دو مأمور،ابو بصیر را تحویل گرفتند و در وسط راه ابو بصیر به یکی از آن دو مأمور گفت:شمشیر تو واقعا برنده است؟ گفت:آری.گفت:ببینم.شمشیرش را به دست او داد او هم وی را کشت (و نفر دوم جرأت حمله به وی را نداشت و فرار کرد) ابو بصیر بعد از این جریان به مدینه بازگشت. (1)

نکته: وفای به عهد و پیمان در تعلیمات اسلام

وفای به عهد و پیمان در تعلیمات اسلام

در آیات قرآن و روایات اسلامی در مورد وفای به عهد و پیمان حتی با دشمنان،تأکید بسیار شده است.این تأکیدهای پی در پی درباره وفاداری به پیمان های میان ملت ها و کشورها و طوایف و قبایل،همه از اینجا سرچشمه می گیرد که بدون آن آرامش و امنیتی در جهان پیدا نخواهد شد و اگر کشورها و دولت ها پایبند به پیمان های خود نباشند،مردم دنیا در وحشت و ناامنی عجیبی فرو می روند.فراموش نکنیم که اسلام این دستور انسانیِ بسیار مهم را چهارده قرن پیش،داده است؛چیزی که دنیای امروز هنوز در آن گرفتار مشکل است.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: «ثَلَاثَهٌ لَا عُذْرَ لِأَحَدٍ فِیهَا:أَدَاءُ الْأَمَانَهِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کَانَا أَوْ فَاجِرَیْنِ؛ سه چیز است که هیچ کس در مخالفت با آن معذور نیست:ادای امانت خواه متعلق به انسان نیکوکاری باشد یا بدکار و وفای به عهد،خواه در برابر نیکوکاری باشد یا بدکار و نیکی

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 2858


1- تاریخ طبری،ج 2،ص 284

به پدر و مادر خواه نیکوکار باشند یا بدکار». (1)

در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم: «مَنْ عَامَلَ النَّاسَ فَلَمْ یَظْلِمْهُمْ وَحَدَّثَهُمْ فَلَمْ یَکْذِبْهُمْ وَوَعَدَهُمْ فَلَمْ یُخْلِفْهُمْ فَهُوَ مِمَّنْ کَمَلَتْ مُرُوءَتُهُ وَظَهَرَتْ عَدَالَتُهُ وَوَجَبَتْ أُخُوَّتُهُ وَحَرُمَتْ غِیبَتُهُ؛ کسی که با مردم معامله کند و به آنها ستم روا ندارد و با آنان سخن گوید و دروغ نگوید و وعده دهد و مخالفت با وعده خود ننماید از کسانی است که شخصیتش کامل و عدالتش ظاهر و برادری او واجب و غیبتش حرام است». (2)

ولی در دنیای امروز که متأسّفانه پایه های ارزش های اخلاقی و انسانی سست شده،گاهی مهم ترین و مؤکدترین پیمان ها را زیر پا می گذارند و با صراحت می گویند:«معیار منافع خصوصی است نه پیمان»و به همین دلیل آرامشی که باید بعد از پیمان های صلح حاصل شود فراهم نمی گردد.

مرحوم شهید مطهری در کتاب«سیری در سیره نبوی»نکته ای را از نخست وزیر و فرمانده معروف انگلیسی«چرچیل»نقل می کند که در کتاب خود درباه حمله متفقین به ایران چنین می گوید:«اگر چه ما با ایرانی ها پیمان بسته بودیم که در کشور آنها وارد نشویم و طبق قرار داد نباید چنین کاری می کردیم ولی این معیارها؛یعنی پیمان و وفای به پیمان،در مقیاس های کوچک قابل قبول است؛ هنگامی که دو نفر با یکدیگر قول و قرار می گذارند؛اما در عالم سیاست هنگامی که پای منافع یک ملت در میان است این حرف ها دیگر موهوم است.من نمی توانستم از منافع بریتانیای کبیر به عنوان این که این کار ضد اخلاق است چشم بپوشم که ما با فلان کشور پیمان بسته ایم و نقض پیمان بر خلاف اصول انسانیت است.این حرف ها اساساً در مقیاس های کلی

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 2859


1- بحارالانوار،ج 92،ص 72،ح 2
2- همان مدرک،ح 4

و شعاع های وسیع درست نیست!!». (1)

این در حالی است که قرآن مجید درباره مخالفان اسلام با صراحت می گوید:

««وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاّ عَلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» ؛و (تنها) اگر در (حفظ) دین (خود) از شما یاری طلبند بر شماست که آنها را یاری کنید جز بر ضد گروهی که میان شما و آنها،پیمان (ترک مخاصمه) است.و خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست». (2)

به بیان دیگر لزوم دفاع از دوستان در صورتی است که در برابر دشمنان مشترک قرار گیرند؛اما اگر در برابر کفاری که با مسلمانان پیمان بسته اند واقع شوند احترام به پیمان از دفاع از این گروه لازم تر است.

در آیه دیگر می خوانیم: ««وَ إِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ فَدِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ إِلی أَهْلِهِ وَ تَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ» ؛و اگر از گروهی باشد که میان شما و آنها پیمانی برقرار است،باید خون بهای او را به کسان او بپردازد و یک برده مؤمن (نیز) آزاد کند و آن کس که نمی تواند (برده آزاد کند) باید دو ماه پی در پی روزه بگیرد». (3)خلاصه مضمون آیه این است که اگر خاندان مقتول از کفاری باشند که با مسلمانان هم پیمانند،در این صورت برای احترام به پیمان باید علاوه بر آزاد کردن یک برده مسلمان خون بهای مقتول را به بازماندگانش بپردازند.

تمامی این دستورات و تأکیدات،نشانه روشنی از لزوم پایبندی مسلمانان به عهد و پیمان هاست که بدون آن،اعتماد از جامعه رخت می بندد.

***

بخش بیست و هفتم
شرح و تفسیر: از ریختن خون بیگناهان بپرهیز

از ریختن خون بیگناهان بپرهیز

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه مسأله بسیار مهم دیگری

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 2860


1- سیری در سیره نبوی،ص 92
2- انفال،آیه 72
3- نساء،آیه 92

را عنوان می کند و آن احترام به خون انسان هاست،حضرت با تعبیرات متعدد و مؤکد مالک اشتر را از این امر به پرهیز وامی دارد.به یقین مالک کسی نبود که خون بی گناهی را بریزد،بلکه منظور از این سخن آن است که به هنگامی که فرمان قتل افراد مهدور الدم را صادر می کند،نهایت دقت را به خرج دهد مبادا بی گناهی به اشتباه کشته شود.

نخست می فرماید:«از ریختن خونِ ناحق شدیداً بپرهیز»؛ (إِیَّاکَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْکَهَا (1)بِغَیْرِ حِلِّهَا) .

این جمله در واقع از قبیل توضیح بعد از اجمال است؛نخست می فرماید:از خون ها بپرهیز بعد آن را توضیح می دهد که منظور ریختن خون ناحق است.

آن گاه در ادامه سخن پیامدهای شوم و مرگبار این عمل بسیار زشت را بیان می کند و می فرماید:«زیرا هیچ چیز در نزدیک ساختن انتقام الهی و مجازاتِ شدیدتر و سرعتِ زوال نعمت و پایان بخشیدن به حکومت ها،همچون ریختن خونِ به ناحق نیست»؛ (فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ أَدْنَی لِنِقْمَهٍ،وَ لَا أَعْظَمَ لِتَبِعَهٍ (2)،وَ لَا أَحْرَی بِزَوَالِ نِعْمَهٍ،وَ انْقِطَاعِ مُدَّهٍ،مِنْ سَفْکِ الدِّمَاءِ بِغَیْرِ حَقِّهَا) .

امام علیه السلام در این عبارت چهار اثر بسیار منفی ریختن خون به ناحق را بیان فرموده:انتقام شدید الهی،مجازات سنگین او،زوال نعمت ها از قبیل آرامش، امنیّت،سلامت و سعادت و زوال مُلک و حکومت.

تاریخ هم نشان داده است که چگونه خون به ناحق دامان صاحبش را می گیرد و او را در پرتگاه نیستی می افکند.

سپس پنجمین اثر شوم آن را بیان می فرماید:«خداوند سبحان در دادگاه قیامت پیش از هر چیز در میان بندگان خود در مورد خون هایی که ریخته شده دادرسی خواهد کرد»؛ (وَ اللّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُکْمِ بَیْنَ الْعِبَادِ،فِیمَا تَسَافَکُوا مِنَ الدِّمَاءِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ)

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 2861


1- «سَفْک»در اصل به معنای ریختن خون یا ریختن اشک از دیدگان است؛ولی غالباً در همان خون ریزی استعمال می شود
2- «تَبِعَه»در اصل از«تَبَع»به معنای متابعت و پیروی کردن و دنبال چیزی رفتن گرفته شده و سپس به مجازات و کیفر که به دنبال اعمال انسان دامان او را می گیرد اطلاق شده است و در جمله بالا همین معنا اراده شده است

.

درست است که حساب در قیامت بسیار سریع انجام می گیرد؛ولی این مانع از آن نمی شود که اعمال بهتر زودتر حسابرسی شود و همچنین اعمال بدتر.

در روایات آمده است نخستین چیزی که از اعمال نیک در قیامت به آن نگاه می شود نماز است «أَوَّلُ مَا یُنْظَرُ فِی عَمَلِ الْعَبْدِ فِی یَوْمِ الْقِیَامَهِ فِی صَلَاتِهِ» (1)در معاصی بزرگ نیز نخستین چیزی که خدا درباره آن حکم می کند خون به ناحق است.

حضرت در ادامه به چهار پیامد شوم دیگر اشاره می کند و می فرماید:«بنابراین حکومت و زمامداری خود را هرگز با ریختن خون حرام تقویت مکن،زیرا این عمل،پایه های حکومت را ضعیف و سست می کند،بلکه بنیاد آن را می کَند یا به دیگران منتقل می سازد»؛ (فَلَا تُقَوِّیَنَّ سُلْطَانَکَ بِسَفْکِ دَمٍ حَرَامٍ،فَإِنَّ ذَلِکَ مِمَّا یُضْعِفُهُ وَ یُوهِنُهُ،بَلْ یُزِیلُهُ وَ یَنْقُلُهُ) .

تفاوت میان این چهار جمله (یُضْعِفُ،یُوهِنُ،یُزِیلُ و یَنْقُلُ) روشن است زیرا گاه ممکن است چیزی ضعیف شود؛اما پایه های آن سست نگردد و با آن حال مدت ها بماند،و گاه ممکن است چیزی ظاهرا ضعیف نشود ولی پایه های آن سست شده باشد و در آینده خطراتی متوجه آن گردد؛مثلاً دولت نیرومندی بر اثر حوادثی لشکرش نصف می شود،این نوعی ضعف است ولی گاه لشکر به همان تعداد،باقی مانده اما پایه ها سست است و ممکن است روزی مواجه با خطر شود.

جمله (یُزیلُهُ) اشاره به نابودی مطلق یک حکومت است مانند کشورهایی که بر اثر شکست،مستعمره کشوری دیگر و یا ملحق به آن شده است و جمله (یَنْقُلُهُ) اشاره به این است که حکومت باقی است اما گروهی جانشین گروه دیگری می شود.

آن گاه امام علیه السلام اشاره به پیامد شوم قتل عمد کرده

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 2862


1- بحارالانوار،ج 79،ص 227،ح 53

می فرماید:«هیچ گونه عذری نزد خداوند و نزد من در قتل عمد پذیرفته نیست»؛ (وَ لَا عُذْرَ لَکَ عِنْدَ اللّهِ وَ لَا عِنْدِی فِی قَتْلِ الْعَمْدِ) .

اشاره به اینکه آنچه در بحث های سابق گذشت ناظر به قتل هایی است که از بی توجهی صورت می گیرد نه قتل عمد و اما قتل عمد مجازاتش بسیار سنگین است«و کیفر آن قصاص است»؛ (لِأَنَّ فِیهِ قَوَدَ (1)الْبَدَنِ) .

سپس در ادامه می افزاید:«اگر به قتل خطا مبتلا گشتی و تازیانه یا شمشیر تو و یا (حتی) دستت به ناورا کسی را کیفر داد-چون ممکن است حتی با یک مشت زدن و یا بیشتر،قتل واقع گردد-مبادا غرور زمامداری ات مانع از آن شود که حق اولیای مقتول را بپردازی (و رضایت آنها را جلب کنی)»؛ (وَ إِنِ ابْتُلِیتَ بِخَطَإٍ وَ أَفْرَطَ عَلَیْکَ سَوْطُکَ أَوْ سَیْفُکَ أَوْ یَدُکَ بِالْعُقُوبَهِ؛فَإِنَّ فِی الْوَکْزَهِ (2)فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَهً، فَلَا تَطْمَحَنَّ (3)بِکَ نَخْوَهُ (4)سُلْطَانِکَ عَنْ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی أَوْلِیَاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ) .

می دانیم مطابق آنچه فقها از آیات قرآن و روایات اسلامی استفاده کرده اند، قتل بر سه نوع است:

یکم:قتل عمد و آن در جایی است که قصدِ جانی،کشتن طرف مقابل باشد و یا اینکه به سراغ کاری برود که غالباً منجر به قتل می شود،هرچند قصد او قتل نباشد مانند ضربه سنگینی بر مغز وارد کردن که غالباً سبب قتل می شود و اگر جانی قصد قتل هم نداشته باشد محکوم به قصاص است.مگر اینکه صاحبان خون و جانی بر دیه توافق کنند.

دوم:قتل شبه عمد است و آن در جایی است که انسان کاری انجام می دهد که غالباً سبب قتل نیست و قصد او هم قتل نیست؛ولی اتفاقاً منجر به مرگ می شود؛ مانند

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2863


1- «قَوَد»به معنای قصاص است و در اصل از«قَوْد»بر وزن«قول»و«قیادت»گرفته شده که به معنای راه بردن و سوق دادن چیز یا شخصی است.از آنجا که قاتل را به محل قتل می برند،این واژه به معنای قصاص آمده است
2- «وَکْزَه»به معنای مشت زدن از ریشه«وَکْز»بر وزن«مغز»به معنای زدن و عقب راندن گرفته شده است
3- «لا تَطْمَحَنَّ»از ریشه«طُموح»و«طمْح»بر وزن«سهم»به معنای بالا بردن و تکبر کردن گرفته شده و در عبارت بالا به معنای کبر و غرور است
4- «نَخْوَه»به معنای تکبر است

اینکه کسی سوزنی به بدن دیگری وارد می کند و بر اثر آن،به طرف شوک وارد می شود و می میرد این را شبه عمد می گویند.بسیاری از تصادف های وسایل نقلیه در جاده ها از همین قبیل است و حکم آن تعلق دیه در مال جانی است.

سوم:قتل خطای محض است و آن اینکه انسان،دست به کاری می زند که هیچ ارتباطی به شخص مقتول نداشته؛اما بر اثر عواملی،شخص مقتول هدف واقع می شود و از بین می رود.مثل اینکه شخصی برای شکار کردن تیری به سمت راست رها می کند اما این تیر به سنگیی خورده کمانه می کند و به فردی خورده او را می کشد این را خطای محض می گویند و حکم آن تعلق دیه به عاقله است. در کتاب حدود و دیات آمده است که اگر مجری حد یا تعزیر در اجرای آن خطا کند و بیش از اندازه اجرا نماید؛خواه موجب مرگ محکوم شود یا نه در هر صورت باید جبران گردد.این مسأله با مسأله دیگری که در آن کتاب مطرح شده که هرگاه حد و تعزیر کاملاً به اندازه و بدون افراط و خطا انجام گیرد ولی سبب مرگ محکوم شود آیا بیت المال یا مجری حد و تعزیر،ضامن است یا نه؟ ارتباطی ندارد،هرچند در آن مسأله،معروف عدم ضمان است؛اما آن حکم نیز خالی از اشکال نیست و آنچه در بعضی از شروح دیده می شود که این دو مسأله را با هم خلط کرده اند صحیح نیست و کلام امام علیه السلام ارتباطی با مسأله دوم ندارد.

نکته: اهمّیّت گناه قتل نفس در اسلام

اهمّیّت گناه قتل نفس در اسلام

در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی تعبیراتی درباره ریختن خون بی گناهان آمده که شبیه آن در هیچ موضوع

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 2864

دیگری دیده نمی شود:

از جمله در آیه 32 سوره مائده آمده است: ««مِنْ أَجْلِ ذلِکَ کَتَبْنا عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِیعاً» ؛ به همین جهت بر بنی اسرائیل مقرر داشتیم که هر کس،انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد،چنان است که گویی همه انسان ها را کشته است».

در آیه 93 سوره نساء آمده است: ««وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً» ؛هرکس فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند مجازات او دوزخ است در حالی که جاودانه در آن خواهد بود و خداوند بر او غضب می کند و او را از رحمتش دور می سازد و مجازات بزرگی برای او آماده ساخته است». از تعبیر به«خلود و جاودانگی در آتش»چنین بر می آید که قاتلِ عمد باایمان از دنیا نخواهد رفت،زیرا می دانیم هیچ فرد باایمانی خلود و جاودانگی در آتش ندارد.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: «لَزَوالُ الدّنْیا جَمیعاً أهْوَنُ عَلَی اللّهِ مِنْ دَمٍ سُفِکَ بِغَیْرِ حَقٍّ؛ تمام دنیا ویران شود در پیشگاه خداوند آسان تر از این است که خونی به ناحق ریخته شود». (1)

در حدیث دیگری از امام معصوم علیه السلام می خوانیم: «أُتِیَ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللّهِ قَتِیلٌ فِی مَسْجِدِ جُهَیْنَهَ فَقَامَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَمْشِی حَتَّی انْتَهَی إِلَی مَسْجِدِهِمْ قَالَ وَتَسَامَعَ النَّاسُ فَأَتَوْهُ فَقَالَ علیه السلام مَنْ قَتَلَ ذَا قَالُوا یَا رَسُولَ اللّهِ مَا نَدْرِی

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 2865


1- میزان الحکمه،ج 10،ص 4769

فَقَالَ قَتِیلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ بَیْنَ ظَهْرَانَیِ الْمُسْلِمِینَ لَایُدْرَی مَنْ قَتَلَهُ وَاللّهِ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَرِکُوا فِی دَمِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ وَرَضُوا بِهِ لَأَکَبَّهُمُ اللّهُ عَلَی مَنَاخِرِهِمْ فِی النَّارِ أَوْ قَالَ عَلَی وُجُوهِهِمْ؛ کسی خدمت رسول خدا رسید و عرض کرد:ای رسول خدا کشته ای در مسجد (قبیله) جُهَیْنه افتاده است.پیامبر برخاست و حرکت کرد تا به مسجد آنها رسید.هنگامی که مردم این سخن را شنیدند در آنجا اجتماع کردند پیامبر فرمود:چه کسی این فرد را کشته است؟ عرض کردند:ای رسول خدا نمی دانیم.عرض کرد:کسی در میان مسلمانان کشته شود و قاتل او معلوم نباشد؟ قسم به خدایی که مرا مبعوث به حق کرده است اگر تمام اهل آسمان ها و زمین شریک خون مسلمانی باشند و راضی به آن شوند همه آنها را به صورت در آتش دوزخ خواهد افکند». (1)

***

بخش بیست و هشتم
شرح و تفسیر: از این صفات زشت بپرهیز

از این صفات زشت بپرهیز

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به چندین مطلب مهم اشاره کرده و مالک را به آن توصیه می کند.

نخست می فرماید:«از خودپسندی و تکیه بر نقاط قوت خویش و علاقه به مبالغه در ستایش (ستایش گویان) شدیداً بپرهیز»؛ (وَ إِیَّاکَ وَ الْإِعْجَابَ بِنَفْسِکَ، وَ الثِّقَهَ بِمَا یُعْجِبُکَ مِنْهَا،وَ حُبَّ الْإِطْرَاءِ (2)) .

امام علیه السلام انگشت روی سه نقطه ضعف از نقاط ضعف آدمی به خصوص زمامداران گذارده است:اوّل خودپسندی،دوم اعتماد بر نقاط قوت خویش و سوم علاقه به مدح و ثنای ثناگویان.

گرفتاری انسان در این گونه موارد از آنجا نشأت می گیرد که حب ذات و علاقه به خویشتن سبب می شود نقاط قوت خود را بزرگ ببیند و بر آنها تکیه کند و دوست دارد او را بستایند،بلکه

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2866


1- بحارالانوار،ج 101،ص 383،ح 3
2- «اطْراء»از ریشه«طراوه»به معنای تر و تازه بودن است و هنگامی که به باب افعال می رود معنای ثناخوانی و مدح کردن می یابد.گویی کسی می خواهد با مدح خود،شخصی را تر و تازه نگهدارد.و در بسیاری از موارد به ثنا خوانی بیش از حد و تملق آمیز گفته می شود و در عبارت بالا همین معنا اراده شده

گاه نقاط ضعف خویش را نقطه قوت می شمرد و ثنای ثناگویان را می طلبد که این خطرناک ترین حالات انسان است.

لذا در ادامه سخن به بیان دلیل این نهی شدید پرداخته می فرماید:«زیرا این صفات از مطمئن ترین فرصت های شیطان است تا کارهای نیک نیکوکاران را محو و نابود کند»؛ (فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطَانِ فِی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ (1)مَا یَکُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِینَ) .

دلیل آن روشن است،زیرا هنگامی که انسان کارهای خود را بزرگ بیند و طالب ثناخوانی و مداحی شود،قطعا گرفتار ریاکاری خواهد شد و می دانیم ریاکاری اعمال انسان را بر باد می دهد،زیرا خداوند جز عمل خالص را نمی پذیرد.

تعبیر به«فی نَفْسِهِ»در واقع اشاره به شیطان است یعنی شیطان در نظر خود بهترین فرصت را برای نفوذ در انسان و نابود کردن اعمال او همین صفات سه گانه می داند.

در روایات اسلامی نیز از این صفات به شدت نهی شده است؛در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: «قَالَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللّهُ لِجُنُودِهِ إِذَا اسْتَمْکَنْتُ مِنِ ابْنِ آدَمَ فِی ثَلَاثٍ لَمْ أُبَالِ مَا عَمِلَ فَإِنَّهُ غَیْرُ مَقْبُولٍ مِنْهُ إِذَا اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَنَسِیَ ذَنْبَهُ وَدَخَلَهُ الْعُجْبُ؛ ابلیس به لشکریان خود چنین می گوید:اگر من در سه چیز بر انسان ها پیروز شوم،کار به اعمال آنها ندارم،زیرا اعمال آنها پذیرفته نیست.(نخست اینکه) عملش را بزرگ بشمرد و (دیگر اینکه) گناهش را فراموش کند و (سوم اینکه) عجب و خودپسندی در او نافذ گردد». (2)

در روایات اسلامی نیز خودپسندی و عُجب،شدیداً نکوهش شده است از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود: «مَنْ أُعْجِبَ بِنَفْسِهِ هَلَکَ وَمَنْ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ هَلَکَ؛ هرکس خود را بزرگ ببیند هلاک (و گمراه)

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2867


1- «یَمْحَق»به معنای نقصان و کم شدن تدریجی و سرانجام نابود شدن است
2- بحارالانوار،ج 69،ص 315،ح 15

می شود و آن کس که فکر و رأی خود را بزرگ ببیند هلاک و (گمراه) می شود.

در ذیل این حدیث آمده است که عیسی بن مریم می گوید:بیماران را مداوا کردم و آنها را به اذن خدا شفا بخشیدم؛کور مادرزاد و کسی را که گرفتار برص بود به اذن خدا سالم کردم و حتی مردگان را زنده نمودم؛ولی هرچه در معالجه احمق کوشیدم قادر بر اصلاح او نبودم.عرض کردند:ای روح اللّه،احمق کیست؟ فرمود:آن کسی که خویشتن و رأی خود را بزرگ می شمرد و تمام فضیلت را برای خود می داند و تمام حق را برای خود می خواهد و خود را مدیون هیچ حقی نمی شمرد.و او احمقی است که درمان پذیر نیست». (1)

در حدیث دیگری نیز از امام امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم: «إِنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ وَآفَهُ الْأَلْبَاب؛ خودپسندی ضد درستکاری و آفت عقل انسانی است». (2)

جالب توجّه اینکه عرب جاهلی با تمام محرومیت های مختلفی که داشت بسیار خودپسند و خودبزرگ بین بود؛در فقر و جهل و ناتوانی و ذلت دست و پا می زد،ولی خود را بزرگ ترین انسان روی زمین می دانست و حتی هر قبیله ای برای خود چنین حالتی را داشت و حاضر نبودند دختران قبیله را به ازدواج پسران قبیله دیگر در آورند و حتی گاه هدایای یکدیگر را نمی پذیرفتند،چون کسر شأن خود می پنداشتند.این حالت که پیغمبر اکرم در خطبه فتح مکه از آن به «نخوت جاهلیت»یاد کرد بسیار آزار دهنده بود تا زمانی که اسلام آمد و قلم بطلان بر این گونه افکار شیطانی و بی ارزش کشید.

در خطبه فتح مکه می خوانیم که پیغمبر فرمود: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللّهَ قَدْ أَذْهَبَ عَنْکُمْ نَخْوَهَ الْجَاهِلِیَّهِ وَتَفَاخُرَهَا بِآبَائِهَا أَلَا إِنَّکُمْ مِنْ آدَمَ وَآدَمُ

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2868


1- بحارالانوار،ج 69،ص 320،ح 35
2- نهج البلاغه،نامه 31

مِنْ طِین؛ خداوند (در پرتو اسلام) کبر و خودپسندی جاهلیت و افتخار به پدران را از شما دور ساخت.

همه مردم از آدمند (و همه برادر یکدیگر) و آدم از خاک است». (1) امام علیه السلام در ادامه این سخن از سه صفت نکوهیده به شدت نهی می کند و می فرماید:«از منّت بر رعیت به هنگام احسان،شدیداً دوری کن و (همچنین) از افزون شمردن کارهایی که انجام داده ای خودداری نما و نیز از اینکه به آنها وعده دهی سپس تخلف کنی برحذر باش»؛ (وَ إِیَّاکَ وَ الْمَنَّ عَلَی رَعِیَّتِکَ بِإِحْسَانِکَ، أَوِ التَّزَیُّدَ فِیمَا کَانَ مِنْ فِعْلِکَ،أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ) .

از چیزهایی که-طبق صریح قرآن مجید-کمک های به مردم را باطل می کند منّت است می فرماید: «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی». 1 بزرگ شمردن و بیش از اندازه نمایش دادن فعل خود نیز از اموری است که ارزش کارهای نیک را در پیشگاه خدا بر باد می دهد،چرا که یکی از مصداق های واضح دروغ است و دروغ از بزرگترین گناهان محسوب می شود.خلف وعد نیز از اموری است که هم در آیات و هم در روایات اسلامی به طور گسترده از آن نهی شده است.

آن گاه امام علیه السلام به ذکر دلیل برای آنچه بیان کرد پرداخته می فرماید:«زیرا منّت گذاردن،احسان را باطل می سازد و بزرگ شمردن نعمت نور حق را می برد و خلف وعده موجب خشم خدا و خلق است؛خداوند متعال می فرماید:نزد خدا بسیار خشم آور است که چیزی را بگویید که انجام نمی دهید»؛ (فَإِنَّ الْمَنَّ یُبْطِلُ الْإِحْسَانَ،وَ التَّزَیُّدَ یَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ،وَ الْخُلْفَ یُوجِبُ الْمَقْتَ (2)عِنْدَ اللّهِ وَ النَّاسِ،قَالَ اللّهُ تَعَالَی: «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ»)

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 2869


1- منهاج البراعه،ج 20،ص 315 و کافی،ج 8،ص 246،ح 342
2- «مَقْت»در اصل به معنای بغض شدید و خشم به کسی است که کار بدی انجام داده است

3.

امام علیه السلام در این عبارت به سه دلیل برای هر سه دستور که در عبارت بالا فرموده است توسل جسته و یا به تعبیر دیگر پیامدهای سوء هر یک از آن رذائل اخلاقی را بیان می کند.

منّت گذاردن یعنی خدمت خود را بزرگ شمردن و به رخ طرف کشیدن سبب می شود که احسان هم در پیشگاه پرودگار و هم در نزد مردم،ناچیز یا نابود گردد.

همچنین«تَزیُّد»یعنی واقعیت را بیش از آنچه هست و بر خلاف آنچه هست ارائه کردن،نور حق را می برد،زیرا مصداق روشن کذب است و می دانیم کذب نور حق را ضایع می کند.

تخلّف از وعده ها افزون بر اینکه موجب خشم و غضب مردم می شود در پیشگاه خداوند نیز همین اثر را دارد،بنابراین حاکمان و زمامداران بلکه تمام مدیران و فرماندهان باید از این سه کار بپرهیزند که محبوبیت آنها را سخت متزلزل می سازد و موقعیت آنها را در میان مردم به خطر می افکند.

در حدیث نیز آمده است: «مَنْ کَثُرَ کَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ؛ کسی که زیاد دروغ بگوید نورانیّت و زیبایی او از بین می رود». (1)

سپس امام علیه السلام در ادامه این سخن از افراط و تفریط در کارها شدیداً برحذر می دارد و روی دو موضوع مخصوصاً انگشت می گذارد،نخست می فرماید:«از عجله در کارهایی که وقتش نرسیده است جداً بپرهیز و از کوتاهی در آن کارها که امکانات عمل آن فراهم شده خودداری کن»؛ (وَ إِیَّاکَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا (2)،أَوِ التَّسَقُّطَ (3)فِیهَا عِنْدَ إِمْکَانِهَا) .

می دانیم هرکاری وقتی دارد و هر برنامه ای شرایطی.آن گاه که وقت و شرایط فراهم نباشد شتاب کردن سبب ناکامی است و نیز با فراهم آمدن شرایط باید به سرعت

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 2870


1- کافی،ج 2،ص 341،ح 13
2- «أوان»به معنای زمان و موقع است
3- «تَسَقُّط»در اصل به معنای تدریجا به سراغ چیزی رفتن است که لازمه آن در بسیاری از موارد سستی و اهمال کاری است که نقطه مقابل در جهت تفریط نسبت به عجله است.در بسیاری از نسخ به جای«تَسَقُّط»«تَساقط»آمده که به معنای تهاون و سستی کردن است

کار را انجام داد،چرا که در صورت کوتاهی کردن فرصت از دست می رود و سبب پشیمانی است.عجله در سوی افراط قرار گرفته و سستی در کار به هنگام فرا رسیدن وقت عمل در مسیر تفریط است.

در مورد موضوع دوم می فرماید:«از لجاجت در اموری که مبهم و مجهول است بپرهیز و (نیز) از سستی در انجام آن به هنگامی که روشن شود برحذر باش»؛ (أَوِ اللَّجَاجَهَ فِیهَا إِذَا تَنَکَّرَتْ (1)،أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ (2)) .

می دانیم انسان هنگامی باید به سراغ انجام برنامه ای برود که تمام جوانب آن روشن باشد؛ولی افراد لجوج علی رغم ابهام ها و ناآشنایی ها به حقیقت امور با لجاجت به سراغ آن می روند و چون راه ورود و خروج بر آنها تاریک است غالباً گرفتار خطا و ناکامی می شوند.

این در طرف افراط است و در مقابل؛یعنی در طرف تفریط این است که انسان پس از وضوح مطلب گرفتار وسواس شود و در انجام امر کوتاهی کند تا فرصت از دست برود.

در پایان دستوری کلی که شامل همه اینها و غیر اینهاست و در مدیریت بسیار کارساز است بیان کرده می فرماید:«(آری) هر امری را در جای خویش و هر کاری را به موقع خود انجام ده»؛ (فَضَعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ،وَ أَوْقِعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْقِعَهُ) .

این همان چیزی است که در تعریف عدالت بیان می شود و به گفته خود امام علیه السلام در نهج البلاغه: «الْعَدْلُ یَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا؛ عدالت،هر چیزی را در جایگاه خودش قرار می دهد». (3) علمای اخلاق نیز تمام صفات رذیله را خروج از حد اعتدال و از مصادیق افراط یا تفریط شمرده اند که با آنچه امام در کلمات پیشین فرموده

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 2871


1- «تَنَکَّرتْ»از ریشه«تنکّر»به معنای ابهام داشتن و ناآشنا بودن در مقابل واضح و روشن بودن است
2- «اسْتَوْضَحَت»از ریشه«استیضاح»به معنای توضیح خواستن گرفته شده و معمولاً به صورت متعدی به یک مفعول یا دو مفعول به کار می رود؛ولی در جمله بالا به معنای فعل لازم به کار رفته؛یعنی«واضح شدن».از آنجا که این معنا در کتب لغت نیامده بعضی آن را به صورت فعل مجهول (استُوضِحَتْ) خوانده اند تا هماهنگ با معنای لغوی گردد
3- نهج البلاغه،کلمات قصار،437

کاملاً مطابقت دارد.

در خطبه پنجم امام نیز آمده بود که فرمود: «وَمُجْتَنِی الثَّمَرَهِ لِغَیْرِ وَقْتِ إِینَاعِهَا کَالزَّارِعِ بِغَیْرِ أَرْضِهِ؛ آنان که میوه را پیش از رسیدن بچینند به کسی می مانند که بذر را در زمین نامناسبی پاشیده (هیچ کدام بهره ای از تلاش خود نمی گیرند)».

امام علیه السلام این سخن را زمانی بیان فرمود که مردم پس از رحلت پیغمبر اکرم و بیعت گروهی با ابوبکر خدمت آن حضرت آمدند و تقاضا کردند با امام به عنوان خلافت بیعت کنند.

در آیات قرآن مجید نیز از عجله و لجاجت نهی شده است در یک جا می فرماید: ««خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِیکُمْ آیاتِی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ» ؛(گرچه) انسان از عجله آفریده شده به زودی آیاتم را به شما نشان خواهم داد ولی با عجله چیزی از من نخواهید». (1)

همچنین در جای دیگری از قرآن مجید در مذمت گروهی از کفار می فرماید:

««وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ» ؛اگر به آنان رحم کنیم ناراحتی ها (و مشکلات) آنان را برطرف سازیم (نه تنها بیدار نمی شوند بلکه) در طغیانشان لجاجت می روزند و سرگردان می مانند». (2)

نکته: چگونگی حبط اعمال

چگونگی حبط اعمال

حبط به معنای بی اثر شدن و باطل گشتن است و به همین دلیل در بعضی از آیات قرآن«باطل»بر آن عطف شده است:در آیه 16 سوره هود می خوانیم:

«أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ إِلاَّ النّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ».

ولی در اصطلاح علمای کلام و عقاید این است که اعمال نیکِ انسان بواسطه گناهانی که انجام می دهد از میان برود.جمعی از بزرگان این علم،حبط و احباط را باطل شمرده و

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 2872


1- انبیاء،آیه 37
2- مؤمنون،آیه 75

آن را مخالف دلیل عقل و نقل دانسته اند.

دلیل عقلی آنان این است که احباط اعمال موجب ظلم است،زیرا نتیجه آن این است که اگر کسی ثواب کمتری انجام دهد و گناه بیشتری داشته باشد اگر گناهان او تمام اعمال نیک را از بین ببرد،همانند کسی خواهد بود که اصلاً کار نیکی نکرده است و این ستمی در حق اوست.

از دلیل نقلی آیه شریفه سوره زلزال را عنوان کرده اند که می گوید: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ* وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ» ؛پس هر کس هموزن ذرّه ای کار خیر انجام دهد آن را می بیند و هر کس ذرّه ای کار بد کرده آن را (نیز) می بیند». (1)

البته آنها یک مورد را استثنا کرده اند و آن جایی است که انسان در آخر عمر بی ایمان از دنیا برود که اعمال او در این صورت حبط خواهد شد.

قرآن مجید نیز در آیات زیادی سخن از حبط اعمال به میان آورده؛ولی غالباً در مورد کافران است که در آن اتفاق نظر وجود دارد.

در جواب می توان گفت:ممکن است این نزاع به نزاعی لفظی باز گردد،زیرا آنچه صحیح نیست این است که به نحو یک قاعده ای کلی بگوییم:همیشه حسنات و سیئات با هم سنجیده می شوند و آن سو که غلبه دارد دیگری را از بین می برد و به اصطلاح کسر و انکسار حاصل می شود؛ولی به صورت قضیه جزئیه نه تنها اشکالی ندارد،بلکه دلایل فراوانی برای آن می توان ارائه کرد؛یعنی همان گونه که در ارتباط با محو شدن سیئات به وسیله حسنات،قرآن مجید می گوید: «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ» و یا مسأله شفاعت و عفو الهی سبب نابودی گناهان می شود و اشکالی

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 2873


1- زلزال،آیه 7 و 8

لازم نمی آید همچنین در مورد محو شدن حسنات بر اثر گناهان نیز این معنا ممکن است.

قرآن مجید درباره از بین رفتن ثواب صدقات به وسیله منّت و آزار بعدی با صراحت می گوید: ««یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید! صدقات خود را با منت گذاردن و آزار باطل نسازید». (1)

در سوره حجرات نیز می فرماید: ««یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید! صدای خود را از صدای پیامبر بالاتر نبرید و در برابر او بلند سخن مگویید (و او را بلند صدا نزنید) آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می کنند مبادا اعمال شما نابود گردد در حالی که نمی دانید». (2)

درباره عُجب و خودبزرگ بینی بعد از عمل نیز در روایات آمده است: «الْعُجْبُ یَأْکُلُ الْحَسَناتَ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ؛ عجب حسنات انسان را از بین می برد همان گونه که آتش هیزم را». (3)

در مورد حسد نیز شبیه همین تعبیر آمده است از جمله در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم: «إِیَّاکُمْ وَالْحَسَدَ فَإِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ» . (4) از بعضی از روایات نیز استفاده می شود که جسور بودن و بی باکی در برابر گناه نیز از عوامل حبط اعمال است، (5)بنابراین آنچه در کلام امام علیه السلام در این فراز از عهدنامه آمده است که علاقه به ثناگویی و تملق فرصتی برای شیطان است تا نیکی نیکوکاران را محو و نابود سازد،مطلبی است حساب شده و موافق با عقل و نقل

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 2874


1- بقره،آیه 264
2- حجرات،آیه 2
3- تفسیر روح البیان،ج 8،ص 522
4- بحارالانوار،ج 70،ص 255،ح 26
5- مستدرک،ج 11،ص 280،ح 16

و آیات و روایات.در ادامه این سخن نیز امام در مورد منّت می فرماید:از منت بپرهیز که احسان را باطل می سازد.

***

بخش بیست و نهم
شرح و تفسیر: از کارهای شتاب زده و سخنان نسنجیده بپرهیز

از کارهای شتاب زده و سخنان نسنجیده بپرهیز

امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه به سه موضوع مهم دیگر اشاره کرده و مالک اشتر را از آن بر حذر می دارد:

نخست می فرماید:«از امتیاز خواهی برای خود در آنچه مردم در آن مساوی اند جدّاً بپرهیز»؛ (وَ إِیَّاکَ وَ الِاسْتِئْثَارَ (1)بِمَا النَّاسُ فِیهِ أُسْوَهٌ (2)) .

امتیاز خواهی حاکمان و حواشی و اطرافیان و حامیان آنها یکی از آفات مهم حکومت هاست که در اموری که همه مردم باید در آن یکسان باشند،آنها بیش از حق خود سهم خواهی می کنند؛چیزی که افکار عمومی را بر ضد آنها می شوراند.

این همان چیزی است که در زمان ما به عنوان رانت خواری (امتیاز ویژه طلبیدن) مشهور شده است و متأسّفانه در تمام دنیا وجود دارد و عامل مهمی برای جدایی ملت ها از دولت هاست.امام مالک اشتر را از این کار به شدت برحذر می دارد، زیرا مردم سخت در این موضوع حساسیت دارند حتی اگر به عنوان نمونه در زمان ما اتومبیل یکی از رؤسا از خیابانی که گذشتن از آن برای دیگران ممنوع است بگذرد در برابر آن عکس العمل نشان می دهند.

در دومین توصیه می فرماید:«و از غفلت در انجام آنچه مربوط به توست و در برابر چشمان مردم واضح و روشن است برحذر باش،چرا که به هر حال در برابر مردم نسبت به آن مسئولی و به زودی پرده از کارهایت کنار می رود و انتقام مظلوم از تو گرفته می شود»؛ (وَ التَّغَابِیَ (3)عَمَّا تُعْنَی بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُیُونِ،فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْکَ لِغَیْرِکَ،وَ عَمَّا

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 2875


1- «الإسْتِئْثار»به معنای چیزی را به خود اختصاص دادن است و از ریشه«اثر»بر وزن«خبر»به معنای علامتی است که از چیزی باقی می ماند و گویی شخص انحصار طلب در اشیایی علامت می گذارد که از آنِ من و مخصوصِ من است
2- «أُسْوه»به معنای حالتی است که از پیروی کردن از دیگری حاصل می شود و چون نتیجه آن مساوات میان دو چیز است،این واژه به معنای مساوی نیز به کار رفته است
3- «تَغابی»به معنای تغافل و نادیده گرفتن چیزی است و در اصل از ریشه«غَباوه»به معنای ناآگاه بودن گرفته شده است

قَلِیلٍ تَنْکَشِفُ عَنْکَ أَغْطِیَهُ الْأُمُورِ،وَ یُنْتَصَفُ مِنْکَ لِلْمَظْلُومِ) .

اشاره به اینکه بسیار می شود که نزدیکان و حامیان زمامدار کارهای خلافی انجام می دهند و حق مظلومی را پایمال می سازند و حاکمان جور معمولاً آن را نادیده گرفته و از کنار آن به سادگی می گذرند.امام مالک اشتر را از این کار به شدت برحذر می دارد،زیرا هم عواقب شومی در دنیا دارد که همان بدبینی مردم و جدایی آنها از حکومت است و هم در آخرت؛زمانی که پرده ها کنار رود و اعمال آشکار شود و خداوندِ عالم به اسرار،حق مظلوم را از ظالم بگیرد.

متأسّفانه در عصر بعضی از خلفا (مانند خلیفه سوم) اموری رخ داد که درست در نقطه مقابل دستورات بالاست دستوراتی که از کتاب و سنّت پیامبر اکرم نشأت نگرفته است:

از جمله به گفته ابن قتیبه مورخ معروف اهل سنّت در کتاب الخلفا :«جمعی از صحابه اجتماع کردند و نامه ای به خلیفه سوم عثمان نوشتند و کارهایی را که بر خلاف سنّت انجام داده بود بر او خرده گرفتند....از جمله اینکه بخش هایی از اطراف مدینه را به صورت خالصه در اختیار شخص خودش گرفته بود.یکی از مهاجران گفت:ای عثمان آیا این کار را که کرده ای خداوند به تو اجازه داده یا بر خدا افترا می بندی (آللّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللّهِ تَفْتَرُونَ)» . (1)

نیز همان مورخ در همان کتاب آورده است که«جمعی از صحابه نامه ای نوشتند و بخشی از بدعت های عثمان را یادآور شدند...از جمله اختصاص دادنِ مقامات حکومت اسلامی به خویشاوندانش از بنی امیّه و افرادی که هرگز محضر رسول خدا را درک نکرده بودند و جوانان بی تجربه ای محسوب می شدند در حالی که از

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2876


1- خلفاء ابن قتیبه،(معروف به الامامه و السیاسه) ج 1،ص 50،چاپ منشورات رضی

وجود مهاجران و انصار برای آن مقامات استفاده نمی کرد و حتی با آنها به مشورت نمی نشست و تنها به رأی خود قناعت می کرد و نیز داستان ولید بن عقبه که از طرف عثمان فرماندار کوفه بود و نماز صبح را در حال مستی،چهار رکعت برای مردم خواند سپس گفت اگر بخواهید یک رکعت دیگر نیز اضافه می کنم و اجازه نداد حد (شرب خمر) را بر او اجرا کنند. (1)

این است معنای بی اعتنایی به احکام اسلام و بی تفاوت از کنار امور گذشتن که برای همه واضح و آشکار است.

آن گاه امام علیه السلام سومین دستور را بیان می دارد و مالک اشتر را به شدت از هرگونه قضاوت و حرکت به هنگام غضب نهی می کند،می فرماید:«به هنگام خشم،خویشتن دار باش و از تندی و تیزی خود،و قدرت دست،و خشونت زبانت بکاه و برای پرهیز از این امور از انجام کارهای شتاب زده و سخنان ناسنجیده و اقدام به مجازات،برحذر باش تا خشم تو فرو نشیند و مالک خویشتن گردی»؛ (امْلِکْ حَمِیَّهَ (2)أَنْفِکَ وَ سَوْرَهَ حَدِّکَ (3)،وَ سَطْوَهَ (4)یَدِکَ وَ غَرْبَ (5)لِسَانِکَ،وَ احْتَرِسْ مِنْ کُلِّ ذَلِکَ بِکَفِّ الْبَادِرَهِ (6)،وَ تَأْخِیرِ السَّطْوَهِ حَتَّی یَسْکُنَ غَضَبُکَ فَتَمْلِکَ الِاخْتِیَارَ) .

به هنگام عصبانیت،انسان گاه باد در دماغ می افکند و نسبت به کارهای انجام شده اظهار تنفر می کند و گاه تندی و تیزی نشان می دهد و گاه دست به مجازات دراز می کند و گاه به دشنام و بد گویی می پردازد.امام علیه السلام مالک اشتر را از این پدیده های چهارگانه غضب بر حذر داشته و راه جلوگیری از آن را این شمرده است که به هنگام غضب هیچ سخنی نگوید و هیچ اقدامی نکند تا آتش غضب فرو نشیند و به

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 2877


1- خلفاء ابن قتیبه،(معروف به الامامه والسیاسه)،ج 1،ص 50
2- «حمیّه»از ریشه«حَمْی»و«حمو»بر وزن«حمد»به معنای شدت حرارت است.سپس این واژه به معنای خشم و تعصب آمیخته با خشم و نخوت و تکبر به کار رفته است و هنگامی که اضافه به«انف»شود (مانند جمله بالا) به خشم و تکبر اشاره دارد و انتخاب«أنف»(بینی) در اینجا برای آن است که آدم های متکبر سر خود را بالا می گیرند و در واقع نوک بینی شان به طرف بالا قرار می گیرد
3- «سَوْرَه»به معنای شدت و«حدّ»به معنای تیزی و برندگی است و هنگامی که این دو به هم اضافه شود شدت برش را می فهماند که به عنوان کنایه از غضب به کار می رود
4- «سَطْوه»به معنای سلطه،غلبه و قدرت است
5- «غَرْب»این واژه نیز به معنای تیزی و برندگی است و هنگامی که به لسان اضافه شود اشاره به سخنان تند و خشونت آمیز است.ریشه اصلی آن همان«غروب»است و از آنجا که یک شیء بُرنده مانند شمشیر می شکافد و در هدف خود فرو می رود و پنهان می شود«غرب»بر آن اطلاق شده است
6- «البادِرَه»به معنای سخن یا کار ناگهانی و نسنجیده است و«کفّ بادِرَه»به معنای خودداری کردن از چنین اعمالی است که به هنگام غضب رخ می دهد

حال عادی باز گردد و زمام اراده خود را که در موقع غضب از دست داده بود در اختیار بگیرد.

سپس در ادامه سخن به این حقیقت اشاره کرده می فرماید:«هرگز در این زمینه حاکم بر خود نخواهی شد مگر اینکه بسیار به یاد قیامت و بازگشت به سوی پرودگارت باشی».

(وَ لَنْ تَحْکُمَ ذَلِکَ مِنْ نَفْسِکَ حَتَّی تُکْثِرَ هُمُومَکَ (1)بِذِکْرِ الْمَعَادِ إِلَی رَبِّکَ) .

آنچه امام علیه السلام در این بخش از سخنانش فرموده اموری سرنوشت ساز است که نه تنها در مسأله حکومت که در تمام مدیریت ها و در سراسر زندگی انسان پیش می آید.به سراغ امتیازات ویژه رفتن،از خلاف کاری های نزدیکان و اطرافیان چشم پوشیدن و به هنگام خشم و غضب حکمی صادر کردن بلاهای عظیمی است که می تواند حکومت ها را متزلزل سازد و شخصیت انسان ها را زیر سؤال ببرد و آبروی انسان را در دنیا و آخرت بریزد.

نکته: خطرات بزرگ غضب

خطرات بزرگ غضب

غضب حالتی است که وقتی به انسان دست می دهد از وضع عادی بیرون می رود و قضاوت عقل،تحت الشعاع این آتش سوزان قرار می گیرد به گونه ای که هرگونه تصمیم گیری صحیح در آن لحظه برای او ناممکن است و به همین دلیل از انسان حرکاتی در حالت خشم و غضب سر می زند که غالباً عواقب شوم و دردناک دارد و گاه کفاره آن را سالیان دراز باید بپردازد.

به همین دلیل در آیات قرآن و روایات اسلامی شدیداً از غضب و از هرگونه تصمیم گیری به هنگام غضب نهی شده است.

در آیه 37 سوره شوری یکی از ویژگی های مؤمنان را چشم پوشی به هنگام غضب ذکر کرده و جالب اینکه آن را عطف بر اجتناب از گناهان کبیره نموده

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 2878


1- «هُموم»جمع«همّ»گاه به معنای اراده و عزم بر چیزی و گاه به معنای دلمشغولی و دغدغه و در عبارت بالا معنای دوم مراد است

است می فرماید: «وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ».

در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم: «إِنَّ هَذَا الْغَضَبَ جَمْرَهٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تُوقَدُ فِی قَلْبِ ابْنِ آدَمَ وَإِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَیْنَاهُ وَانْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ وَدَخَلَ الشَّیْطَانُ فِیهِ؛ این غضب شعله آتشی از سوی شیطان است که در قلب فرزندان آدم زبانه می کشد،از این رو هنگامی که یکی از شما غضب می کند چشمانش سرخ و رگ های گردنش پر خون و شیطان داخل وجودش می شود». (1)

امام صادق علیه السلام در حدیثی دیگر می فرماید: «الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَرٍّ؛ غضب کلید تمام بدی هاست». (2)

امیرمؤمنان نیز در یک جمله کوتاه می فرماید: «الْغَضَبُ شَرٌّ إِنْ أَطَعْتَهُ دَمَّرَ؛ غضب شر است و اگر از آن پیروی کنی نابودت می کند». (3)

روایات در این زمینه بسیار و مملوّ از تأکیدات فراوان است،لذا با حدیث دیگری این سخن را پایان می دهیم،امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «إِیَّاکَ وَالْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ وَآخِرُهُ نَدَمٌ؛ از غضب بر حذف باش که آغازش جنون و پایانش پشیمانی است». (4)

به هر حال عقل و درایت ایجاب می کند که انسان در حال خشم و غضب هیچ تصمیمی نگیرد و بهترین راه برای فرو نشاندن آن این است که یا از محل حادثه دور شود و یا لااقل تغییر حالت دهد؛اگر ایستاده،بنشیند و اگر نشسته است برخیزد و راه رود و آبی بنوشد و با دوستان خود از موضوع دیگری سخن بگوید و همان گونه که حضرت فرموده:مؤثرترین کارها آن است که به یاد معاد و روز قیامت و عواقب اعمال بیفتد.

***

بخش سی ام
شرح و تفسیر: حجت را بر تو تمام کردم

حجت را بر تو تمام کردم

امام علیه السلام در این بخش (سی امین و آخرین بخش این

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 2879


1- کافی،ج 2،ص 304،ح 12
2- همان مدرک،ص 303،ح 3
3- غررالحکم،ح 6891
4- همان مدرک،ح 6898

عهدنامه) به سه نکته پرداخته است:

نخست می فرماید:«بر تو واجب است که همواره به یاد حکومت های عادلانه پیش از خود باشی و همچنین به سنّت های خوب یا آثاری که از پیامبر (صلی اللّه علیه وآله وسلم) رسیده یا فریضه ای که در کتاب اللّه آمده است توجّه کنی و به آنچه از اعمال ما در حکومت دیده ای اقتدا نمایی»؛ (وَ الْوَاجِبُ عَلَیْکَ أَنْ تَتَذَکَّرَ مَا مَضَی لِمَنْ تَقَدَّمَکَ مِنْ حُکُومَهٍ عَادِلَهٍ،أَوْ سُنَّهٍ فَاضِلَهٍ،أَوْ أَثَرٍ عَنْ نَبِیِّنَا صَلَّی اللّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَوْ فَرِیضَهٍ فِی کِتَابِ اللّهِ فَتَقْتَدِیَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ فِیهَا) .

اشاره به اینکه،هرچند عهدنامه من جامع و کامل است اما تنها به آن قناعت مکن؛اگر به مسائلی در قرآن مجید و سیره و سنّت پیغمبر اکرم یا روش های شایسته ای در حکومت های عدل پیشین (مانند حکومت انبیای سلف) برخورد کردی،آنها را نیز به کار بند.اضافه بر اینها تو روش مرا در حکومت دیده ای و از نزدیک شاهد و ناظر بوده ای آنها را نیز به کار بند،هرچند در این عهدنامه منعکس نشده باشد.

به این ترتیب امام علیه السلام از محدود شدن وظایف مالک اشتر به آنچه در این عهدنامه آمده،در عین جامعیت آن،نهی می کند و ذهن و فکر او را برای پذیرش هر سنّت حسنه ای آماده می سازد.

دومین نکته ای را که امام علیه السلام در این بخش از عهدنامه بر مالک واجب و لازم می شمرد این است:«و نیز بر تو واجب است که نهایت تلاش خویشتن را در پیروی از آنچه در این عهدنامه به تو توصیه کرده ام به کار گیری و من حجت خود را بر تو تمام کرده ام تا

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 2880

اگر نفس سرکش بر تو چیره شود عذری نزد من نداشته باشی»؛ (وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِکَ فِی اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَیْکَ فِی عَهْدِی هَذَا وَ اسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّهِ لِنَفْسِی عَلَیْکَ،لِکَیْلَا تَکُونَ لَکَ عِلَّهٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِکَ إِلَی هَوَاهَا) .

امام علیه السلام در واقع به همه آنچه در این عهدنامه توصیه کرده بار دیگر توجّه می دهد و با اشاره ای اجمالی،همه را تأکید می کند و انجام آنها را لازم می شمرد و این از قبیل اجمال پس از تفصیل و تأکید بر تأکید است و در ضمن،بر او اتمام حجت می کند تا در پیشگاه خدا مسئولیتی نداشته باشد.

امام علیه السلام در پایان این عهدنامه از باب حسن ختام نکته سومی را گوشزد می کند و با دعای پرمعنایی عهدنامه را پایان می دهد و می فرماید:«من از خداوند با آن رحمت وسیع و قدرت عظیمی که بر اعطای تمام هر خواسته ای دارد مسئلت دارم که من و تو را موفق بدارد تا رضای او را جلب کنیم از طریق انجام کارهایی که ما را نزد او و خلقش معذور می دارد توأم با مدح و نام نیک در میان بندگان و آثار خوب در تمام شهرها و (نیز تقاضا می کنم که) نعمتش را (بر من و تو) تمامیت بخشد و کرامتش را مضاعف سازد»؛ (وَ أَنَا أَسْأَلُ اللّهَ (1)بِسَعَهِ رَحْمَتِهِ، وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ عَلَی إِعْطَاءِ کُلِّ رَغْبَهٍ (2)،أَنْ یُوَفِّقَنِی وَ إِیَّاکَ لِمَا فِیهِ رِضَاهُ مِنَ الْإِقَامَهِعَلَی الْعُذْرِ الْوَاضِحِ إِلَیْهِ وَ إِلَی خَلْقِهِ،مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِی الْعِبَادِ،وَ جَمِیلِ الْأَثَرِ فِی الْبِلَادِ،وَ تَمَامِ النِّعْمَهِ وَ تَضْعِیفِ (3)الْکَرَامَهِ).

آنچه در تفسیر عبارت بالا آمد مبنی بر این است که «تَمامِ النِّعْمَهِ» و «تَضْعیفِ الْکَرامَهِ» عطف بر «یُوَفِّقَنِی وَ

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 2881


1- مستدرک حاکم،ج 11،ص 13،ح 21. در نسخه تحف العقول پیش از جمله (وَأَنَا أَسْئَلُ اللّهَ) چنین آمده:«فَلَیْسَ یُعْصِمُ مِنَ السُّوءِ وَ لا یُوَفِّقُ لِلْخَیْرِ إلّااللّهَ جَلَّ ثَناؤُهُ وَ قَدْ کانَ مِمّا عَهِدَ إلیَّ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی وِصایَتِهِ تَحْضیضاً عَلَی الصَّلاهِ وَ الزَّکاهِ وَ ما مَلَکَتْ أیْمانُکُمْ فَبِذلِکَ أخْتِمُ لَکَ ما عَهَدْتُ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ الْعَلِیّ الْعَظیمِ؛هیچ کس از بدی ها پیشگیری نمی کند و توفیق انجام دادن خیرات نمی دهد جز خداوند متعال و از جمله اموری که رسول خدا در وصیتش به طور مؤکد به من فرمود اهتمام به نماز و زکات و رعایت حال بندگان بود و من با کلام رسول خدا این عهدنامه را برای تو پایان می دهم و لا حول و لا قوه الا باللّه العلی العظیم»(تحف العقول،ص 99)
2- «رَغْبَه»مصدر و به معنای علاقه به چیزی داشتن است و در اینجا اسم مصدر و به معنای اسم مفعول است یعنی خداوند قادر است؛هر امر مطلوب و مرغوبی را در اختیار بندگان بگذارد و در بعضی از نسخه ها به جای«رَغْبَه»«رَغیبَه»آمده است که صفت مشبهه است و به معنای مرغوب است
3- «تَضْعیف»در اینجا به معنای مضاعف ساختن است.این واژه گاه به معنای ضعیف ساختن یا ضعیف شمردن نیز آمده است

إِیَّاکَ» بوده باشد.این احتمال نیز داده شده که «تَمامِ النِّعْمَهِ» و «تَضْعیفِ الْکَرامَهِ» عطف بر «جَمِیلِ الْأَثَرِ فِی الْبِلَادِ» باشد،بنابراین مفهوم جمله این می شود:«از خداوند می خواهم که مرا توفیق به کارهایی دهد که هم ثنای بندگان را به دنبال داشته باشد و هم آثار نیک در بلاد بگذارد و هم موجب تمام نعمتش بر من شود و هم سبب فزونی کرامتش بر من».

بدیهی است آنچه باید بیش از همه چیز مطلوب انسان مؤمن باشد،جلب رضای خداست و آنچه بیش از هر چیز باید مطلوب زمامداران و حکام باشد افزون بر تحصیل رضای خداوند،تحصیل رضای مخلوق و به دنبال آن نعمت های دیگری است که امام در جمله های بالا به آن اشاره کرده و آن اینکه انسان کاری کند که بندگان خدا از او به نیکی یاد کنند و غفران و رضای حق را برای او بطلبند و آثار خوبی از خود در همه جا بگذارد که سبب مزید حسنات او پس از وفاتش گردد و بدین ترتیب نعمت خدا بر او کامل شود و کرامت الهی مضاعف گردد.

ممکن است بعضی چنین پندارند که تقاضای حسن ثنای مردم و به نیکی یاد کردن با خلوص نیت سازگار نیست؛حسن ثنای الهی لازم است نه حسن ثنای مردم،ولی پاسخ این اشکال با اشاره ای که در بالا آوردیم روشن شد.مؤمنان مخلص حسن ثنای مردم را از این رو می طلبند که سبب دعای آنها برای غفران و پاداش الهی و ترفیع درجه گردد و از این رو ابراهیم خلیل شیخ الانبیاء نیز از جمله تقاضاهایی که از ساحت قدس پروردگار می کند این است که ««وَ اجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ فِی

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 2882

الْآخِرِینَ» ؛برای من در امت های آینده نام نیکی قرار ده». (1)

این دعای امام هم درباره خودش و هم مالک اشتر به اجابت رسیده است؛ قرن هاست که فضایل آن حضرت در شرق و غرب عالم بر زبان ها جاری است و کتاب ها از فضایل او پر است و با اینکه بنی امیّه کوشیدند نام و فضایل آن حضرت را از خاطره ها محو کنند و هفتاد سال به دستور آنها بر فراز منابر-نعوذ باللّه-بر آن حضرت لعن نمایند،به لطف پروردگار در هر مجلس و محفلی که از پیشگامان اسلام بحث می شود نام آن حضرت در صدر می درخشد و کتاب ها در فضایل آن حضرت نوشته شده و بارگاه نورانی اش در نجف کعبه آمال است.

اضافه بر این در هر قرن شاعران توانا رساترین مدح و ثنا را به زبان عربی و فارسی و زبان های دیگر درباره آن حضرت سروده اند.

مالک اشتر نیز نام نیکش در همه جا به موجب فداکاری ها و رشادت ها و شهامت ها و مخصوصاً مخاطب بودن به این عهدنامه بر زبان ها جاری است.

رحمت و رضوان خدا بر او باد.

آن گاه امام علیه السلام در آخرین جمله های این عهدنامه می فرماید:«و از (خداوند بزرگ مسألت دارم) که زندگانی من و تو را با سعادت و شهادت پایان بخشد که ما همه به سوی او باز می گردیم و سلام و درود (پروردگار) بر رسول خدا (صلی اللّه علیه وآله وسلّم) و دودمان طیب و پاکش باد،سلامی فراوان و بسیار والسلام»؛ (وَ أَنْ یَخْتِمَ لِی وَ لَکَ بِالسَّعَادَهِ وَ الشَّهَادَهِ،إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.وَ السَّلَامُ عَلَی رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ،وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً، وَ السَّلَامُ) .

قابل

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 2883


1- شعراء،آیه 84

توجّه است که امام افزون بر طلب سعادت،شهادت را نیز هم برای خویش و هم برای مالک از خدا می طلبد؛دعایی که به زودی به اجابت رسید و امام در محراب عبادتش و مالک در مسیر راه مصر شربت شهادت نوشیدند.

در حدیثی آمده است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دید مردی این چنین دعا می کند:

«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خَیْرَ مَا تُسْأَلُ فَأَعْطِنِی أَفْضَلَ مَا تُعْطِی؛خداوندا بهترین چیزی که از تو درخواست می شود به من بده و برترین چیزی که به بندگانت عطا می کند به من عطا فرما».پیغمبر فرمود: «إِنِ اسْتُجِیبَ لَکَ أُهَرِیقَ دَمُکَ فِی سَبِیلِ اللّهِ؛ اگر دعایت مستجاب شود خون تو در راه خدا ریخته خواهد شد». (1)

نکته: عهدنامه مالک اشتر دستوری جامع برای کشورداری

اکنون که شرح و تفسیر عهدنامه به پایان رسید می توان با صراحت گفت:این عهدنامه دستوری است جامع برای کشورداری؛دستوری که با گذشت حدود چهارده قرن کاملاً تازه و راهگشا و زنده و بالنده است و این واقعیتی است که هر انسان منصفی به آن اعتراف دارد.از این گذشته این عهدنامه هم جنبه های مادی و هم جنبه های معنوی را که بر اساس اخلاق انسانی و ارزش های الهی پی ریزی شده است تأمین می کند بر خلاف قوانین دنیای امروز که یا سخنی از ارزش های اخلاقی و انسانی در آن نیست و یا اگر چیزی به نام حقوق بشر در آن باشد،عملاً دستاویز و بهانه ای است برای اعمال فشار بر کشورها و قشرهای ضعیف جامعه اسلامی.

عجب اینکه بعضی افراد به اصولی که«حمورابی»برای کشورداری در حدود 18 قرن پیش از میلاد پیشنهاد کرده استناد می جویند و افتخار می کنند و آن را اصولی پیشرفته و انسانی قلمداد می نمایند

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 2884


1- مستدرک حاکم،ج 11،ص 13،ح 21

در حالی که اگر آن اصول را در برابر این عهدنامه بگذاریم کاملاً رنگ می بازد؛ولی چون جنبه اسلامی و مخصوصاً سبقه شیعی دارد تعصب ها مانع از آن می شود که آن را در همه جا عرضه کنند و می دانیم اخیرا با تلاش و کوشش بعضی از آگاهان به صورت نامه ای سرگشاده در میان اعضای سازمان ملل پخش شد و مورد استقبال قرار گرفت و به عنوان یک سند به ثبت رسید و عجب تر اینکه کسانی که بعد از آن حضرت عهدنامه و دستورالعملی برای حاکمان خود نوشتند،بخش های مهم آن را از همین عهدنامه مبارک امیرمؤمنان علیه السلام استفاده کردند بی آنکه سخنی از آن بگویند؛یعنی اگر دستورالعمل آنها مقبولیت و درخششی پیدا کرد به واسطه همین بهره گیری از عهدنامه مولا بود (1)گرچه متأسّفانه تعصب ها اجازه نمی دهد این حقیقت آشکار گردد.

***

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 2885


1- طبری نقل می کند که وقتی مأمون،«عبداللّه بن طاهر»را به ولایت بعضی از بخش های کشور اسلامی گماردپدرش«ذوالیمینین»نامه مفصلی برای او نگاشت و دستورات مشروحی برای اداره منطقه تحت حکومت برای او نوشت که طولی نکشید در میان مردم منتشر شد و از آن استقبال فراوانی کردند هنگامی که این خبر به مأمون رسید دستور داد آن را بیاورند و برای او بخوانند.او بسیار از آن استقبال کرد و گفت:تمام امر دین و دنیا و امور مربوط به سیاست و اصلاح کشور و رعیت در آن جمع است. مرحوم علامه شوشتری بعد از ذکر این داستان می گوید:اگر دقت کنید می بینید اکثر بلکه تمام آن از کلام امیرمؤمنان در عهدنامه مالک اشتر گرفته شده است.(شرح نهج البلاغه علامه شوشتری،ج 8،ص 664)

آیین نگارش

بر بال قلم : چهل درس در قلمرو ادب پارسی و آیین نگارش

مشخصات کتاب

سرشناسه : حسینی، سیدابوالقاسم، 1341 -

عنوان و نام پدیدآور : بر بال قلم: چهل درس در قلمرو ادب پارسی و آیین نگارش / ابوالقاسم حسینی (ژرفا).

مشخصات نشر : قم: نصایح، 1382.

مشخصات ظاهری : 391 ص : جدول.

موضوع : نگارش علمی و فنی

موضوع : نویسندگی

رده بندی کنگره : PIR2839/ح 5ب 37 1382

رده بندی دیویی : 808

شماره کتابشناسی ملی : م 82-27647

توضیح : کتاب «بر بال قلم» ، تالیف سیّد ابوالقاسم حسینی (ژرفا) است که به موضوع ادبیّات فارسی وآیین نگارش پرداخته است.این کتاب در چهار فصل نوشته شده است.

در فصل اول و دوم به درست نویسی و زیبا نویسی پرداخته و قواعد آن را بصورت کامل بیان کرده است.

در فصل سوم نکات و قوانین مقاله نویسی ، ترجمه ، نامه نگاری وخلاصه نویسی ، پایان نامه نویسی و ویرایش را بیان مطرح کرده است.

و در فصل چهارم اطلاعاتی را در رابطه با پیشینه زبان فارسی وگونه های ادبی ، آشنایی با زبان شناسی ، اصطلاح های ادبی و سبک ها ومکتب های ادبی ارایه داده است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 2886

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2887

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2888

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2889

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2890

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2891

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2892

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2893

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2894

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2895

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2896

سخن دفتر تالیف و نشر

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

السَّلام علی الإمام المهدی الذی یملأ الأرضَ قسطاً و عدلاً

آبشار دانش، دراز زمانی بردامن حوزه فرو می بارید و از آن جا به دشت سبز سینه ها. این، در روزگاری بود که حوزه، به سان دشت تشنه، آغوش بر جویبارهای دانش گشوده بود و گونه گونی دانش ها را در برمی کشید و در کارگاه اندیشه خود، سره را از ناسره جدا می ساخت.

حوزه با زمان پیش می رفت و با دانش های روز در می آمیخت و نیازهای خود و جامعه را از دل آن ها بیرون می کشید. حرکت، رویش، و جوشش، تمام زوایای حوزه را فراگرفته بود. در هر عرصه ای که گام می گذاشت، سخنی نو داشت و دریچه ای جدید به روشنایی می گشود. پرتو از قرآن و سنّت می گرفت و در پرتو قرآن و سنّت سیر می کرد. علم، گمشده پروردگان این حوزه بود. در هر جا که گام می نهادند، به هر کانونی که درمی آمدند، در هر محفلی که بار می یافتند، در هر قلمروی که ره می پوییدند، بر سر هر چشمه ای که رحل می افکندند، در پی گمشده خود بودند که بیابند و برگیرند وبه گاه نیاز، به کار بندند.

حقیقت جو بودند و در پی حقیقت روان.

اگر اندیشه ای را نقد می کردند، اگر نوشته ای را به بوته بررسی می نهادند، در پی آن بودند که غبار از چهره حقیقت بسترند و راه روشن را بنمایانند و به سرچشمه خورشید ره گشایند. بسیاری از آنان، هم در فقه، اصول، کلام، تفسیر، فلسفه، و ادبیّات، نگارش هایی داشتند و هم در علومی دیگر، مانند ریاضیّات و طب.

پرتکاپو بودند و خستگی ناپذیر. با سستی، تن پروری، و راحت جویی میانه ای نداشتند. مرد عرصه های کار بودند و تلاش. برای رسیدن به ستیغ قلّه های دانش، همیشه در حرکت بودند و خیزش. گردنه های دشوارْگذر و راه های پرپیچ و خم را می پیمودند تا به افق روشن دانش برسند و تمدّنی زیبا و پرشکوه پدید آورند.

آنچه را گفته آمد، می شود از آثار علمیِ به جای مانده از دوره های گوناگون و نیز از نقشی که عالمان و دانش آموختگان حوزه های نجف، بغداد، حلّه، ری، اصفهان، قم، جبل عامل، و ... در جهان اسلام و در رشد و تعالی فکری مسلمانان داشته اند، به درستی فهمید.

امروزه اگر حوزه بر آن است که شکوه آفریند و با انقلاب نور، هماهنگ و هم آوا شود، ناگزیر باید در

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2897

صحنه های گونه گونی همزمان، تلاش کند و همه سویه و ژرف بیندیشد.

پیدا است که از جمله کارهای بایسته در این عرصه، تدوین متون آموزشی است.

از این روی، برای برداشتن گامی هر چند کوچک، به سال 1378، « دفتر تألیف و نشر متون درسی حوزه» در حوزه قم بنیان گذارده شد تا افزون بر نگارش و سامان دهی متن های درسیِ مورد نیاز حوزه ها، نشر پیراسته وچشم نواز آن ها را به عهده گیرد.

صاحب نظران و بزرگانی مانند آیت اللّه شهید صدر و مرحوم شیخ محمّدرضا مظفر _ رحمه اللّه علیهما_ گام هایی بلند در این راه برداشته اند. این دفتر همه آن تلاش ها را ارج می نهد و خود را ادامه دهنده کوچک راه آن بزرگان و مُلهَم از آنان می داند.

ناگفته پیدا است که هرگز در صدد نیستیم کاری کنیم تا بنیه علمی دانش پژوهان حوزه سست گردد یا از ژرفایی و عمق و دقّت دروس کاسته شود؛ بلکه تلاش می کنیم تا با بهره گیری از ارشاد و راهنمایی زعمای حوزه و مدرّسان و صاحب نظران، در زمینه هایی که احساس نیاز می شود، متونی پدید آوریم که علاوه بر دارا بودن ضوابط درسی، بر عمق و دقّت و غنای علمی دانش پژوهان حوزه بیفزایند و به شکلی سهل تر و در مدّتی کوتاه تر، مطالب افزون تری به آنان بیاموزند.

این دفتر، جوانه ای است شاداب بر پیکر تنومند و کهن و ریشه دار حوزه که امید است با همراهی و همکاری بزرگان و مدرّسان و صاحب نظران، بپاید و دوام یابد و گامی هر چند کوتاه در راه تعالی حوزه های علوم دینی بردارد.

از این رو، با فروتنی، از همه این بزرگواران، انتظار همدلی و همراهی داریم و با خضوع از ایشان می خواهیم از ارائه طریق و راهنمایی و انتقاد و اظهار نظر دریغ نورزند و از این رهگذر، موجبات خشنودی صاحب حوزه، حضرت بقیّه اللّه الأعظم _ عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف _ را فراهم آورند.

بنای دفتر بر این است که همواره در بهسازی و اصلاح و رفع نقایص متون درسی بکوشد و به مجرّد این که اصلاح، تکمیل، و یا تعویض متنی را لازم دید، به آن اقدام ورزد.

کتاب حاضر به خامه یکی از فاضلان حوزه، جناب استاد آقای سیّد ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، مطابق سرفصل های مصوّبِ گروه ادبیّات فارسیِ دفتر، به منظور تدریس در هشتاد ساعت درسی در دوره سطح یک حوزه، تألیف شده است.

در نیاز شدید به آموختن ادبیّات فارسی وآیین نگارش، جای هیچ گونه شکّی نیست و این که «دفتر تألیف و نشر متون حوزه» نخستین متن درسی را در این زمینه فراهم آورده است، نشانه توجّه ویژه بدین موضوع است.

از همه صاحب نظران و مدرّسان تقاضا می شود که انظار خود را در خصوص اثر حاضر به نشانی «قم، ص پ916» با این دفتر در میان گذارند.

دفتر تألیف و نشر متون درسی حوزه زمستان 1379

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2898

دیباچه

دیباچه بحر معنی ز سخن پُر گهر است

هر یک آویزه گوش دگر است

در بلورین صدف چرخ کهن

نیست والا گهری بِه ز سخن

سخن آوازِ پَرِ جبریل است

روح بخش از دَمِ اسرافیل است

سخن از عرشِ بَرین آمده است

بهر پاکان به زمین آمده است

(جامی)

این دفتر، درسنامه ای است در قلمرو ادب پارسی و آیین نگارش که در چهل درس سامان یافته است. کوشیده ایم ایجاز و اختصار سرلوحه این کار باشد. آنچه در این درس ها آمده، سرنخ هایی است برای پی گیری مطالعات ادبی و تجربه های قلمی. البتّه امید هست که همین مقدار هم _ اگر به خوبی با تمرین و ممارست همراه شود _ برای مشتاقان نویسندگی کفایت کند و آنان را بر مبانی درست نویسی و شیوانگاری مسلّط سازد. اگر خوانندگان گرانمایه بپرسند که چرا بخشی قابل عنایت از این دفتر به مباحث درست نویسی اختصاص یافته، پاسخ این فقیر آن است که روز به روز توجّه و اهتمام به پاکیزه نوشتن کم می شود؛ و این، بسی مایه دریغ است. آری، مایه دریغ است که زبان پارسی، با این پیشینه تابناک و گوهرین، چنین از جفای برخی نویسندگان آفت پذیرد. صاحب این دفتر که سر و کارش با جوانان مشتاق نویسندگی است، می کوشد که زیرسازهای نویسندگی را بر صحّت و اِتقان بنا نهد. درست است که این کار حوصله می خواهد و همّت؛ امّا ثمرش دیر می پاید و در گذر زمان، زود آفت نمی پذیرد. شرط قدردانی و شکرگزاری است که یکایک دانشورانی را که از آثار ارجمندشان در فراهم آوری این دفتر بهره برده ام، ارج نهم و همّت کریمانه شان را سپاس گویم. به رسم امانت، منابعی را که بیش تر و مستقیم تر استفاده شده اند، در پانوشت برخی فصول و درس ها یاد کرده ام و در فرجام اثر نیز از منابع اصلی نام برده ام. هر جا در پانوشت های مزبور شماره صفحه منبعی را ذکر نکرده ام، نشان دهنده

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2899

استفاده پراکنده از آن منبع است. روشن است که منابع مذکور برای مطالعه استادان و نیز مراجعه تکمیلی طلاّب و دانشجویان ادب پژوه بسی مفید خواهند بود. نیز سزاوار است قدردان همرایی ها و همراهی های برادران و سرورانی باشم که با یاری ها یا تذکارهای بجا، مرا رهین لطف خویش ساختند، به ویژه حضرات رضا مختاری، محسن صادقی، محمّد اسفندیاری، محمّدرضا موحّدی، رضا بابایی، احمد شهدادی، رضا مؤذّن زاده، عبدالرّحیم موگهی، حیدرعلی جهان بخشی، و هادی ربّانی. برای این گرانمایگان و همه استادان، طلاّب، و دانشجویانی که در طول سال های درس و بحث، خوشه چین دانش و معرفتشان بوده ام، سرسبزی جان و شادابی تن را آرزومندم. امید است این رنج که برده ام به ثمر نشیند، بدین سان که قلمی در سایه آن بار گیرد و حکمتی از آن بجوشد. کاش هر که از این رهگذر ثمری بَرد، مرا و نیاکانم را با دعای خیر یاد آورَد و راستگاری و رستگاری ام در رکاب مولانا صاحب الأمر _ عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف _ را از رَبِّ شهیدان طلب کند. چنین باد،

بمنّه و کرمه!

میلاد مبارک حضرت ولی عصر (علیه السلام)

شعبان 1421 / آبان 1379

سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2900

فصل یکم: درست بنویسیم

اشاره

درس 1 / آغاز راه

درس های 2 _ 6 / دستور زبان

درس های 7 _ 11 / لغزشگاه های قلم

درس های 12 _ 15 / درست نویسی واژگانی

درس های 16 _ 17 / پیکره نوشته

درس 18 / تنظیم پاراگراف ها

درس های 19 _ 21 / شیوه خطّ فارسی

درس های 22 _ 23 / نشانه گذاری

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2901

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2902

درس 1: آغازِ راه
پیام و آیین نوشته
اشاره

با آنکه همه اجزای نوشته همچون تار و پود یک قالی در هم تنیده اند، می توان به هنگام نقد و ارزیابی آن، دو اقلیم را از هم بازشناخت؛ یکی گستره محتوا و پیام، و دیگری قلمرو قالب و آیین. از این رو، می توان ویژگی های نوشته خوب را نیز در این دو قلمرو ارزیابی کرد: پیام (محتوا) و آیین (قالب) . البتّه پیام هر نوشته را می توان از جنبه های مختلف بررسی کرد. یکی از تقسیم بندی های مناسب و کاربردی، تقسیم پیام به چهار لایه معنایی (1) است. در این تحلیل، خواننده باید به هنگام مطالعه آثار ادبی چهارلایه معنایی را در آنها جست و جو کند:

_ معنای ظاهری.

_ معنای اخلاقی.

_ معنای تمثیلی یا نمادین.

_ معنای روحانی یا عرفانی که متضمّن حقیقتی جاوید است. هنگامی می توان اثر ادبی را از لحاظ پیام و محتوا موفّق دانست که این چهار لایه معنایی در آن، به طور متوازن حضور داشته باشند و مفهومی اصیل و ارزشمند را بیان کنند.

1. ویژگی های نوشته خوب از حیث پیام
یک. تناسب با مقتضیات زمان

نوشته خوب باید با نیازهای روزگار خود همساز و دمساز باشد. گذشته از اصول ثابت اعتقادی و برخی احکام عملی که در همه روزگاران ثابتند، دیگر اصول و فروع را باید به تناسب مقتضیات زمان دریافت و به خواننده انتقال داد.

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2903


1- four levels of meaning
دو. هماهنگی با نیاز مخاطب

نوشته خوب پیش از شکل یابی و استوار شدن، مخاطب خود را ارزیابی می کند. برخی از نیازهای مخاطب فطری اند، یعنی پاسخ گویی به آنها عین تعهّد است؛ و برخی زاید و «نیازنما» یند. در نوشته خوب، خواننده باید پاسخ نیازهای فطری خود را بیابد، خواه علمی باشد و خواه احساسی، کاربردی، تفریحی، و جز آنها. از این رو، پیش از دست بردن به قلم، باید بدانیم:

_ برای چه کسانی می نویسیم.

_ آن کسان چه نیازهای فطری و اصیلی دارند.

_ راه پاسخگویی به آن نیازها چیست.

_ آن راه را چگونه با قالب و زبان گفتار خود هماهنگ و همنوا سازیم.

سه. اصالت و استواری مفهوم

نوشته خوب باید مبانی و اصول خود را از سرچشمه ای وام بگیرد که تشنگی انسان و جهان را سیراب کند، نه آن که او را به امید آب به سوی سراب بکشاند. نویسندگانی که اصول فکری خویش را از شرق و غربِ اندیشه ای وام می گیرند، حتّی اگر مطلب خُنثا بنویسند - البتّه به اعتقاد ما، مطلب خُنثا وجود ندارد _ به هر حال روزی خواننده خود را به بیراهه می برند. هر نوشته ای، با هر موضوع و فضایی، باید رو به قبله حقیقی داشته باشد و محراب عبادتی عاشقانه باشد. اگر نوشته ای از سرچشمه وحی خداوند و سنّت پاکان سیراب گردد، نیازهای فطری مخاطب را حتماً پاسخ می گوید. اگر می بینید که بیگانگان و نیز خودی های بیگانه پیمان، گاه در گرفتن مهار فکری جامعه پیشتازند، نه از آن رو است که برحقّند. این، از کم کاری و کم کوشی و کم حوصلگی بعضی از مؤمنان اهل قلم است! در این میان، باید دقّت ورزیم که به نام دین، هر تر و خشکی را بر سفره اندیشه مردم ننشانیم و تا اطمینان نیافته ایم که سخنی ریشه در وحی خداوند و سنّت پاکان دارد، آن را به قلم نیاوریم، حتّی اگر میان دینداران مشهور باشد.

2. ویژگی های نوشته خوب از حیث آیین
یک. درست نویسی
دو. شیوا نویسی

نوشته خوب باید هم بر پایه قواعد و هنجارهای شناخته شده ادبی استوار باشد و هم دلکش و شیوا

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2904

جلوه کند. درستی سخن در دانش های دستور زبان، لغت، بافت شناسی و ساخت شناسی ارزیابی می گردد. از این رو، نوشته درست آن است که با معیارهای این چهار دانش برابری کند. نیز برای شیوانویسی (فصیح و بلیغ نویسی) راهکارهایی یافت می شوند که در دانش های معانی، بیان، بدیع، و سبک شناسی مطالعه می گردند. در اثر حاضر می کوشیم که راهکارهای درست نویسی و شیوانویسی را مرور کنیم. البتّه وظیفه این اثر، ارائه خطوط اصلی است تا مشتاقان، به فراخور حال و توان، آنها را پی گیرند و تجربه نمایند. ناگفته نگذاریم که معمولاً جز با درست نویسی، شیوانگاری ممکن نیست. برخی بر این عقیده اند که کسی با آموختن قواعد درست نویسی، به ویژه دستور زبان، نویسنده نمی شود. ما نیز با این گروه همنواییم، امّا نباید از این مقدّمه درست به نتیجه ای نادرست رسید. آموختن قواعد درست نویسی، برای نویسنده شدن «کافی» نیست، امّا مسلّماً «لازم» است. مشکل امروز ما این است که قواعد درست نویسی را بَد می آموزیم، یعنی آنها را به مثابه ضوابطی خشک و غیر کاربردی تعلیم می دهیم. هر نویسنده خوب باید قواعد را فراگیرد تا هم از راهی کوتاه به مقصد برسد و هم بتواند پشتوانه اصولی و استدلالی برای کار خود فراهم آورَد و هم در آموزشِ سبْک و شیوه خویش به دیگران موفّق باشد.

محورهای اصلی نگارش
اشاره

محورهای اصلی نگارش (1)

یک. پرسش های اساسی
اشاره

پیش از نگارش نویسنده باید پیش از دست به قلم بردن، به این چهار پرسش اساسی پاسخ دهد و به تناسب پاسخی که برای آنها می یابد، گام در میدان بگذارد:

یکم. چه می نویسیم (؟):

در این گام، باید موضوع را به خوبی بشناسیم و قلمرو آن را معلوم کنیم. نیز در نظر بگیریم که آنچه می نویسیم برخاسته از تعهّدی مؤمنانه است یا نه؛ و اگر نیست، بکوشیم تا همین گام اوّل را متعهّدانه برداریم.

دوم. چرا می نویسیم (؟):

آیا در پی اثبات مدّعایی هستیم یا وصف رویدادی یا گزارش تجربه ای؟ این، بر زبان نگارش و شیوه داخل شدن به بحث و بیرون آمدن از آن کاملا اثر می گذارد.

سوم. برای که می نویسیم (؟):

مخاطب خود را، خواه حاضر و خواه غایب، خوب بشناسیم و مقتضیات روحی او را بفهمیم و آن گاه دست به قلم ببریم.

چهارم. در چه وضعیتی می نویسیم (؟):

وضعیت ما و روزگار ما چه اقتضا می کند؛ برای انجام دادنِ کار خویش چه اندازه مهلت داریم؛ اثر ما در چه محیطی به دست مخاطب می رسد؛ مصلحت های واقعی که

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2905


1- مبع اصلی) احمد سمیعی: آیین نگارش / 9-18

به خاطر آنها باید تعدیلی در اثر خود پدید آوریم کدام هایند؟ این ملاحظات را نیز باید در نگارش اثر مورد نظر قرار دهیم.

دو. برای نگارش چه باید کرد؟
یکم. خواندن و اندیشیدن:

هر نویسنده ای باید هر روز صفحه ای به صفحات خوانده خویش بیفزاید و تا واپسین روزهای زندگی، این راه را ادامه دهد. این که چه بخوانیم، تابع آن است که در کدام ساحت قلم می زنیم و بیش تر به کدام سمت روی داریم. البتّه یک کار برای همه نویسندگان ضرورت دارد: خواندن آثاری که ذوق ادبی را دامنه می بخشند و زوایای ذهن انسان را از پرتو باریک اندیشی و آفرینش صورت های زیبا روشن می سازند. در این میان، آثار امروزی همانند رمان و شعر نو، در کنار آثار ارجمند کهن، باید در فهرست مطالعه نویسنده جوان قرار گیرند.

دوم. نوشتن و نوشتن و نوشتن:

فراموش نکنید که اگر نویسنده حتّی یک روز از قلم زدن دست کشد، ذائقه هنری خود را به اندازه همان یک روز دچار افسردگی می کند.

نکته مهم این است که هرگز صرفاً منتظر سفارش کار نگارشی نباشیم. بخشی از زندگی هنرمند باید وقف گرایش های والای هنری اش شود، حتّی اگر در لحظه، کسی مشتاق و خریدار اثرش نباشد. البتّه در این باره، نباید افراط کرد و در بند خیال واهی «هنر برای هنر» اسیر شد. نویسنده باید به نیازهای اصیل جامعه خود عنایت ورزد و به قدر لزوم، آن نیازها را پاسخ دهد، به طوری که نه صرفاً چشم به راه سفارش باشد و نه یک موجود عزلت گزیده وامانده در حصار خویش.

سوم. رعایت مراحل نگارش: (1)
(1) تفکّر:

در این مرحله، نویسنده در باره موضوع نوشته و زمینه های مرتبط با آن به تأمّل و بررسی می پردازد. این تأمّل، شامل یک حرکت درونی و روحانی منظّم و عمیق است. آغاز این حرکت، پی گیری مسأله هایی است که در ذهن محقّق طرح شده اند. نویسنده درباره این مسأله ها به طرح سؤال های درونی می پردازد و پاسخ های گوناگونی را برای آنها فرض می کند. سپس این سؤال ها و پاسخ ها را در ذهن خود می کاود و مجموعه ای از پیش فرض ها و زمینه های ذهنی را فراهم می آورد. مثلاً نویسنده ای از خود می پرسد:

☼ «چرا اسلام، در بُعد اجتماعی، چنان که باید، معرّفی نشده است؟»؛

☼ «چرا عالمان بزرگ مسلمان، بیش تر درون گرا بوده اند؟»؛

☼ «چرا امروز برخی روشنفکران مسلمان برآنند که دین را از جنبه اجتماعی و دنیا گَردانی اش بپیرایند؟»؛

☼ و …

طرح مجموعه این پرسش ها به ضمیمه تأمّلات درباره پاسخ آنها، فرایندی است که گاه سال ها ذهن نویسنده و پژوهنده را به خود مشغول می دارد و مسیر مطالعات و کاوش های او را رقم می زند. پیشنهاد ما این است که همواره خطوط اصلی این تأمّلات در برگه هایی مرتّب ثبت شود و حتّی در

(1) (1 منبع اصلی) احمد سمیعی: آیین نگارش / 9 _ 18.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2906

طول سالیان، به گونه ای منظّم مضبوط گردد تا در مرحله تهیه طرح از آن بهره وری شود.

(2) تهیه طرح:

طرح چهارچوبی است برای نوشته که در آن، چشم انداز راه آینده نویسنده روشن می شود. این چهارچوب همانند یک فهرست تفصیلی است، با این تفاوت که فهرست پس از آماده سازی نوشته گرد می آید و طرح، پیش از آن. حاصل تأمّلات نویسنده در باره موضوع و مسائل پیرامون آن، در طرح متجلّی می شود. تنظیم طرح بر این اصل استوار است که هر نوشته خوب نیازمند یک «پِیرنگ» است. پیرنگ (1) رابطه علّی و معلولی و ارتباط منطقی میان اجزای هر اثر را تأمین می کند. این ارتباط بایدبه گونه ای باشد که بفهمیم از کجا شروع می کنیم و به کجا می رویم و چرا می رویم.

در همان مثال مورد نظر (بُعد اجتماعی اسلام) پس از طرح سؤال های اصلی و جست و جو در پاسخ های آنها که به مرحله «تفکّر» مربوط می شد، اکنون نوبت پی ریزی طرح است. مثلاً نویسنده ممکن است در نتیجه آن تأمّلات، به چنین نظام و پیرنگی برسد: (2)

_ دین، اجتماعی است، نه فردی.

_ اسلام، دین اجتماعی است.

_ مسلمانان از بُعد اجتماعی اسلام غافل مانده اند.

این چهارچوبِ نخستین در تأمّلی بیش تر به اجزایی تقسیم می شود که البتّه باید میان آنها رابطه علّی و معلولی و کلّی و جزئی برقرار باشد. به بعضی از این اجزا اشاره می کنیم:

_ دین، اجتماعی است و نه فردی: انسان موجودی است اجتماعی. دین، برنامه زندگی انسان در جهان است.

_ اسلام نیز اجتماعی است و نه فردی: اسلام دارای احکام و دستورهای اجتماعی است. احکام فردی اسلام با احکام اجتماعی آن ارتباط کامل دارد. پیشوایان اسلام سیره اجتماعی داشته اند.

_ مسلمانان از بُعد اجتماعی اسلام غافل مانده اند:

چرا مسلمانان به عزلت گراییده اند؟

چگونه می توان با این انحراف مبارزه کرد؟

به تدریج، این چهارچوب جزئی گسترش می یابد و جزئی تر می شود. باز باید به همان ارتباط منطقی کاملاً توجّه داشت. مثلاً ذیلِ این عنوان که «چرا مسلمانان به عزلت گراییده اند» می توان این محورها را نگاشت:

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2907


1- این اصطلاح در داستان معمول است
2- اقتباس از بعد اجتماعی اسلام

_ درک غلط از دنیا

_ درک غلط از زهد

_ فهم نادرست از توکّل

_ عافیت طلبی

_ تأثیرپذیری از مسیحیت

_ شکست های اجتماعی

تهیه طرح، عملی تدریجی و نیازمند حوصله است.

باید به عرق ریزی روح، تن داد تا آرام آرام چهارچوب و نظامی مدوّن و منطقی بر ورق نقش پذیرد.

توصیه می شود که این مرحله با تأمّل کافی و ضمن پرهیز از هرگونه شتابزدگی صورت پذیرد.

طرحِ استوار و منطقی در همه مراحل نگارش اثر، راهنما و پشتوانه نویسنده است.

اکنون نمونه ای از چهارچوب برای یک موضوع متداول تقدیم می شود؛ که عبارت است از «زندگی نامه» .

اگر موضوعِ نوشته، زندگی نامه شخصیتی باشد، طرح را باید چنین تنظیم کرد:

_ مقدّمه در معرّفی اجمالی

_ ولادت و زادگاه

_ دوران کودکی تا جوانی و تحصیل

_ ازدواج و خانواده و فرزند

_ دوران میان سالی و پیری _ خصوصیات اخلاقی و شخصیتی

_ آثار

_ ارکان اندیشه و سَبْک

_ وفات و آرامگاه

اگر طرح نوشته منظّم و دقیق باشد، این امتیازات را پدید می آورد:

_ چهارچوب موضوع را تعیین می کند.

_ به نوشته نظم و انسجام می دهد.

_ بر سرعت نگارش می افزاید.

_ دقّت را افزون می سازد.

_ فرصتِ نگرشی همه جانبه به موضوع را ایجاد می کند.

(3) گردآوری اطّلاعات:

در این مرحله، تهیه اطّلاعات آغاز می شود.

مسلّم است که آگاهی های پیشین نویسنده که طرح نوشته بر اساس آنها تنظیم شده نیز حاصل مطالعه و تهیه اطّلاعات هستند.

امّا در این جا، اطّلاعات به صورت دسته بندی شده و با توجّه به طرح، آن هم در قالب برگه پژوهشی

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2908

(فیش) گردآوری می شوند. یعنی در این مرحله، باید اطّلاعات کاملاً جزئی و دقیق و بر اساس سیر پیش بینی شده در طرح تهیه شوند. به این منظور، حتماً باید از برگه پژوهشی استفاده شود. در این برگه ها، هم موضوعات و زیرموضوعات عنوان مناسب می یابند و هم مآخذ ذکر می شوند. پس از تهیه همه برگه ها، کار دسته بندی و تنظیم آنها آغاز می شود. از آغاز نباید شماره مسلسل برگه ها را تعیین کرد، بلکه پس از اتمام برگه برداری، برگه های هم موضوع، به تناسب طرحِ پیش بینی شده، کنار هم قرار می گیرند و با رعایت سیر منطقی و توالی زنجیره ای، شماره گذاری می شوند. به این ترتیب، موادّ خام اثر به صورت کامل و منظّم فراهم می آید. البتّه برای حفظ ترتیب برگه های مرتبط، لازم است شماره ابتدایی یا خام در طول کار بر هر برگه ثبت شود. در این جا، یک برگه پژوهشی نمونه، البتّه در قطع کوچک تر از حدّ معمول، معرّفی می شود و در قلمرو همان مثال پیشین تنظیم می گردد. شماره خام و مسلسل را به صورت فرضی نهاده ایم:

موضوع کلّی: اسلام، دین اجتماعی است.

شماره خام: 1 / 67

شماره مسلسل: 102

موضوع جزئی: شاهد قرآنی

مأخذ: التّبیان، 3 / 588.

در سوره مائده، آیه 67 آمده است:

یا اَیها الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ.

ای پیامبر آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است [به مردم] برسان؛ و اگر چنین نکنی، رسالت او را ادا نکرده ای. این آیه، «آیه تبلیغ» نام دارد و متکلّمان و مفسّران شیعه و نیز برخی اهل سنّت آن را

موضوع کلّی:

شماره خام: 2 / 67

شماره مسلسل: 103

موضوع جزئی:

مأخذ: درباره امامت علی (علیه السلام) و واقعه غدیر خم می دانند. آنچه از این آیه و آیه بعد مورد نظر ما است، شأن نزول آن است که از مسائل مهمّ اجتماعی و سیاسی است. در شأن نزول این آیه از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) روایت شده است:

چون به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وحی شد که علی (علیه السلام) را به جانشینی خود بگمارد، حضرت نگران بود که مبادا این امر بر گروهی از صحابه گران آید، پس خداوند این آیه را برای تشجیع آن حضرت در قیام به این امر نازل کرد.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2909

چند نکته درباره برگه پژوهشی (= فیش):

_ اندازه مناسب برگه 1712 سانتی متر است.

_ حتماً فقط بر یک روی برگه بنویسید تا هنگام تنظیم دچار زحمت و سر درگمی نشوید. برای پرهیز از اسراف، پشت برگه ها را به پژوهش و تألیفی دیگر، در زمانی متفاوت، اختصاص دهید.

_ در مرحله شماره گذاری خام، برگه های مرتبط را با ممیز شماره گذاری کنید؛ مثلا اگر برگه 105، خود، دارای شش برگه مرتبط باشد، آنها را با 1 / 105 و 2 / 105 و … شماره نهید.

_ تا پیش از تنظیم نهایی برگه ها، شماره مسلسل را ثبت نکنید. شماره های دارای ممیز را در مرحله شماره گذاری مسلسل به عدد صحیح و متوالی تبدیل کنید.

_ برای آسانی دسته بندی برگه ها، می توانید برای هر موضوع کلّی و جزئی رمزی تعیین کنید تا به هنگام دسته بندی، برگه های دارای شماره رمز یکسان را پیش هم گذارید و نیازمندِ خواندن همه عبارات ناظر به موضوعات نباشید.

_ برگه های پژوهشی را هرگز و به هیچ بهانه نابود نکنید. گاه پس از سال ها به دلیلی ناچار می شوید به برگه ها مراجعه کنید.

_ در مرحله نگارش مُفاد برگه ها، قواعد نگارشی و ویرایشی را رعایت کنید تا سپس در تهیه سیاهه دچار زحمت فراوان نشوید.

_ فقط نام اختصاری مأخذ را در برگه ثبت کنید. در مأخذنامه انتهای اثر، نام کامل مأخذ را بیاورید. از تطویل در مأخذدهی نیز بپرهیزید. مثلاً به جای نشانی زیر، همان را بنویسید که در برگه نمونه ثبت کرده ایم:

شیخ طوسی: التّبیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 588.

(4) تهیه سیاهه نوشته:

سیاهه، متن اصلی هر اثر است. این متن را می توان از دو طریق فراهم آورد: پالایش و اصلاح و کنار هم نهادن برگه های پژوهشی؛ یا دوباره نویسی برگه ها و تبدیل آنها به شکل سیاهه غیر برگه ای.

توضیح آن که اگر نویسنده به قدر کافی توانا باشد، می تواند برای صرفه جویی در وقت، همان برگه های پژوهشی را که سامان یافته و شماره مسلسل خورده اند، پیاپی بچیند و در حدّ فاصل های لازم، عبارات و مطالب مورد نیاز را اضافه کند و عنوان (= تیتر)های اصلی و فرعی را نیز ثبت کند. این روش تنها در صورتی مفید است که بنا باشد متن به حروف نگاری سپرده شود. امّا چنانچه قرار باشد متن به صورت دستنویس عرضه گردد _ مثلاً نخست به نظر کسی یا جمعی برسد یا به صورت دستنوشته تحقیقی به استادی ارائه گردد

_ دیگر نمی توان از آن روش استفاده کرد، بلکه باید مطالب برگه ها را به شکل سامان یافته به برگه های سیاهه منتقل کرد. در هر صورت، سیاهه باید با رعایت همه قواعد نگارشی و ویرایشی و با توجّه به اصول چینش

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 2910

مطلب و پاراگراف بندی تنظیم شود. بهویژه، توصیه می شود که در سیاهه، چه لا به لای سطرها و چه در حاشیه ها، فضای کافی برای اصلاح و ویرایش بعدی منظور گردد.

(5) نقد و نظر و بازبینی:

نویسنده خوب همواره از شتاب آلودگی می پرهیزد. یکی از اصول پیشرفت در نویسندگی، همین است که نویسنده مرتّباً خود را مِحَک زند و پس از تهیه سیاهه، آن را به دقّت بازبینی کند و نواقص و نقائص کار خود را بیابد و در صورت نیاز، با اهل نظر به رایزنی پردازد.

(6) ویرایش نهایی:

اگر نویسنده ای توان ویرایش دارد، می تواند ویراستار اثر خود باشد. امّا معمولا لازم است که حتّی نویسندگان توانا، آثار خود را به قلم ویراستار دیگری بسپارند؛ ویراستاری که توانایی اش را به اثبات رسانده باشد.

(7) پاکنویس:

اگر ویرایش سبب شود که سیاهه دچار شلوغی و نابسامانی ظاهری گردد، باید پاکنویس شود تا تمیز و خوانا جلوه نماید. معمولاً لازم نیست که همه بخش های سیاهه پاکنویس شوند، بلکه پاکنویس بعضی صفحات یا برگه ها که بیش تر دچار خط خوردگی شده اند، کفایت می کند.

سه. انتخاب ساختمان و منطقِ نوشته

پس از پاسخ دادن به پرسش های اساسی پیش از نگارش و نیز با عنایت به مراحل نگارش می توان دست به قلم برد. به هنگام تدوین سیاهه که مهم ترین مرحله نگارش است، باید توجّه کنیم که موضوع و فضای کار ما بیش تر با چه ساختمان و منطقی سازگار است. برای مرتّب کردن موادّ فراهم آمده، معمولا یکی از این دو منطق و ساختمان را می توان برگزید:

یکم. ساختمان مرحله ای.

دوم. ساختمان مفهومی.

در «ساختمان مرحله ای» ، نوشته سیری خاص را دنبال می کند؛ از قبیل سیر زمانی و سیر مکانی. امّا در «ساختمان مفهومی» ، پایبند چینش طبیعی مراحل و دنبال کردن یک سیر معین نیستیم؛ بلکه ممکن است به تبعیت از منطق مفهومی اثر، سیر ترتیبی را در هم بریزیم، مثلا رخدادی از قرن سیزدهم را پیش از رخدادی از صدر اسلام بیاوریم. ساختمان مفهومی، بیش تر از آنِ نوشته های تحلیلی و علمی است. امّا ساختمان مرحله ای با نوشته های گزارشی و وصفی سازگارتر است. گاه می توان در مقالات، با ظرافت و هنرمندی، گونه ای آمیزش میان این دو ساختمان پدید آورد. در ساختمان مفهومی، می توان ترتیب های منطقی متفاوتی را بسته به موضوع و فضا و زبان و سبْک کار برگزید؛ همچون: حرکت از ساده به مشکل، حرکت از مقدّمات به نتیجه، تعریف بر پایه اوصاف و خواص، حرکت از اجمال به تفصیل، حرکت از انگیزش به پاسخ دهی، و حرکت از جزء به کل.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2911

آزمون

◄ 1 . چهار لایه معنایی هر پیام کدام هایند؟

◄ 2 . ویژگی های نوشته خوب از حیث پیام را نام ببرید و هر یک را به کوتاهی توضیح دهید.

◄ 3 . در موضوع «سبب پیشرفت اسلام در جهان» طرحی تنظیم کنید.

◄ 4 . در همان موضوع، ده برگه پژوهشی (= فیش) را کامل کنید.

◄ 5 . هفت مرحله نگارش، به ترتیب، کدام ها هستند؟

◄ 6 . با راهنمایی استاد، کتابی را برگزینید و طرح و همچنین ساختمان آن را ارزیابی و نقد کنید.

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2912

درس 2-6 دستور زبان (1)
اشاره

درس 2-6 دستور زبان (1)

حروف الفبای فارسی

درست نویسی دستوری، از پایه های نویسندگی است. نویسنده خوب باید با قواعد دستور زبان مادری خویش به خوبی آشنا باشد و آنها را محترم بشمارد. تنها در این هنگام، می توان ادّعای پاسداری از زبان و مرزهای آن را صادقانه شمرد. از آن جا که هدف این مجموعه، آشناسازی مخاطب با بنیان های نویسندگی است، در این مبحث نیز مختصرنویسی را اصل می شماریم و جویندگان دانش بیش تر را به کتاب های کامل دستور زبان رهنمون می گردیم. این چکیده، مجموعه بنیان های دستوری را شامل است و می تواند برای مرور یک دوره دستور زبان فارسی به کار آید. پیش از بیان قواعد فشرده دستوری، ذکر مقدّمه ای در باب حروف زبان فارسی بجا است.

1. فارسی امروز از سی و سه حرف ترکیب می یابد که به ترتیب چنینند:

ا ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غف ق ک گ ل م ن و ه _ ی

2. از این تعداد، هفت حرف مخصوص زبان عربی اند، یعنی اگر در واژه ای باشند، آن واژه عربی است که به فارسی وارد شده است:

ث ح ص ض ط ظ ع

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2913


1- منابع اصلی تا پایان درس ششم) علی اصغر فقیهی: دستور زبان فارسی؛ حسن احمد گیوی و …: دستور زبان فارسی؛ طلعت بصاری: دستور زبان فارسی

فارسی راه یافته، مانند «مقاله» یا از ترکی مغولی، مانند «اتاق» .

4 . چهار حرف پ، چ، ژ و گ در عربی نیستند. پس واژه ای که دارای این حرف ها است، یا فارسی است یا از زبانی غیر عربی به فارسی راه یافته است.

5 . بیست و یک حرف دیگر میان فارسی و عربی مشترکند.

6 . تفاوت همزه و الف در فارسی از این قرار است:

همزه حرکت می پذیرد و همواره در آغاز کلمه فارسی می آید، امّا الف حرکت نمی پذیرد و در میان یا پایان کلمه می آید. اگر همزه در میان یا پایان کلمه ای باشد، یا آن کلمه عربی است، مانند «شأن»؛ و یا فارسی است که به غلط نوشته شده، مانند «پائین» و «آئینه» که درستشان «پایین» و «آیینه» است.

7 . تا سده هفتم قمری، حرف ذال (ذ) پس از «ا» و «و» و «ی» و نیز یکی از حرف های حرکت دار، قرار می گرفت، مانند «شَنیذ» و «گنبذ»؛ وحرف دال پس از حرف های بی حرکت یا غیر از آن سه حرف می آمد. امّا پس از سده هفتم، این تفاوت از میان رفت و ذال به شکل دال خوانده و نوشته شد. تنها در بعضی کلمات فارسی ذال باقی مانده، مانند «آذر» ، «گذشتن» ، و «گذاشتن» .

8 . های مَلفوظ (= های اَصلی) جزء اصلی کلمه است و در آغاز و میان و پایان واژه قرار می گیرد، همچون: هُما، مِهر، ماه. امّا های غیر مَلفوظ (= های بیان حرکت = های وَصلی) تنها در پایان کلمه می آید و جزء اصلی آن نیست، بلکه فقط بر حرکت دار بودن حرف پیش از خود دلالت می کند، مانند «جامه» . گاه نیز در آخر واژه ای، حرف کاف بوده که حذف شده و به جایش های غیر ملفوظ نهاده اند، مثل «کارنامه» که در اصل «کارنامک» بوده است. گهگاه هم های غیر ملفوظ پسوند است، همچون: «چشمه» ، «دندانه» ، «روزه» .

9 . هرگاه همزه و الف با هم می آیند، به صورت آ نوشته می شوند؛ پس آ حرفی جداگانه نیست.

10 . اگر در میان کلمه، «ن» پیش از «ب» قرار گیرد، می توان آن را «م» خواند، همچون: «شنبه» و «اَنبان» . امّا اگر در پایان کلمه چنین شود، معمولاً هم در خواندن و هم در نوشتنن بهم تبدیل می شود و ب حذف می گردد، مانند «دُم» ، «خُمْ» ، و «سُم» که در اصل، «دنب» ، «خُنب» ، و «سُنب» بوده اند.

11 . واوی که نوشته می شود ولی خوانده نمی شود، «واو مَعدوله» (= واوِ اِشمامِ ضَمّه) نام دارد و تنها پس از حرف خ می آید، مانند «آبخوست (= جزیره) » ، «خویش» ، «خواهر» ، و «خورد» . واو معدوله در قدیم تلفّظ خاصّی داشته و چون از آن به حرف دیگر عُدول می کرده اند، آن را معدوله خوانده اند.

12 . تشدید مخصوص زبان عربی است. واژه های فارسی که اکنون مشدّد خوانده می شوند، در اصل بدون تشدید هستند و مناسب تر است که همین گونه خوانده شوند:

«دوم» ، «سوم» ، «اره» ، «بره» ، «فرخ» .

13 . تنوین نیز مخصوص عربی است و به هیچ واژه غیر عربی نباید تنوین داد.

14 . گاه به ضرورت شعری و غیر آن، حرفی حذف می شده است، مانند «چَه» (= چاه) ، «آوا» (= آواز) ،

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2914

«شتر» (= اُشتر) . این کار «تخفیف» نام دارد.

5. گاه حرفی به حرف دیگر تبدیل می شده است. این کار را «اِبدال» می گویند. برخی حرف های ابدال شده را در این واژه ها می توان دید:

«آمیز = آمیغ» ، «پیروز = فیروز» ، «پارس = فارس» ، «فروز = فروغ» ، «باز = واز» ، «اَلوند = اَروند» ، «کَژ = کَج» ، «زرتشت = زردُشت» ، «اَست = هَست» .

6. در بعضی واژه ها، جای دو حرف عوض می شده است. این کار را «قَلب» می نامند. «هَگِرز = هرگز» ، و «استخر = استرخ» نمونه هایی از قلب هستند.

7. منظور از «اَبْجَد» ، ترتیب حروف بیست و هشت گانه عربی با نظم خاص است:

«ابجد هَوّز حُطّی کلمن سعفص قرشت ثخذ ضظغ» . این حرف ها هر یک نماینده عددی هستند. اکنون از حروف ابجد گهگاه در عنوان بندی ها استفاده می شود، امّا در گذشته معمولاً «مادّه تاریخ» را با ابجد نشان می داده اند؛ یعنی برای نمایاندن تاریخ یک رویداد، کلمه یا عبارت یا جمله ای را به پیروی از ترتیب ابجدی وضع می کرده و آن را به خاطر می سپرده اند. مثلاً نام عظیمِ «علی» به ترتیب ابجد برابر است با 110؛ و تاریخ گشایش مجلس شورای اسلامی برابر است با «مَظهر عَدل علی» (= 1359 خورشیدی) . این بنده ناتوان هم برای همان مناسبت، البتّه به حَسَب سالِ قمری (= 1400 قمری) این مادّه تاریخ را بر نهاد:

«مظهر عدل قائم» .

8. هر یک از صداهای کلمه را واج می نامند. واج، آوایی است که می تواند در هر ساخت آوایی، جانشین آوای دیگر شود و آن ساخت را به ساخت دیگر تبدیل کند. مثلاً واجِ / د / می تواند در ساخت آوایی «بار» ، جانشین آوای «ر» شود و آن را به ساخت «باد» تبدیل کند. در نوشتار، معمولاً هر واج را با یک حرف الفبا نشان می دهند.

زبان شناسان هر واج را بین دو نشانه ممیز و هر حرف را بین دو گیومه قرار می دهند. مثلاً / ب / یک واج فارسی است و «ب» یک حرف الفبای فارسی. گاه به ازای یک واج، چند حرف در نوشتار وجود دارند. مثلاً به ازای واج / س / در زبان فارسی، سه حرف «س» ، «ص» ، و «ث» یافت می شوند. گاه نیز به ازای چند واج، فقط یک حرف وجود دارد. مثلاً به ازای واج دوم در کلمه / تور / و واج اوّل در کلمه / وام / فقط یک حرف «واو» در زبان فارسی یافت می شود. گاه هم برای یک واج هیچ حرفی وجود ندارد. مثلاً به ازای واج دوم در کلمه / کشت / هیچ حرفی وجود ندارد و به ناچار باید با اِعراب نشان داده شود.

9. هر واژه از واحدهایی تشکیل می شود که به آنها تکواژ می گویند. مثلاً واژه «دانش آموز» ازسه تکواژ دان، _ ش، و آموز درست شده است. پس تکواژ، واحد معنی داری است که به واحدهای معنی دار کوچک تر بخش پذیر نباشد. تکواژها را به دو دسته آزاد و وابسته تقسیم می کنند. تکواژ آزاد، خود، یک کلمه مستقل است، مانند دان و آموز در

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2915

مثال مزبور. تکواژ وابسته، باید همراه تکواژ آزاد به کار رود، مانند _ ش در همان مثال.

یک. فعل
اشاره

فعل واژه یا واژگانی است که یکی از این پنج معنا را در زمان گذشته، حال، یا آینده نشان می دهد:

_ انجام دادن یا انجام شدنِ کاری: من خداوند خود را به جان می پرستم. (1)

_ صورت پذیرفتن کاری: باز موضوع کلام فراموش شده است.

_ رخ دادن حالتی: دلم برای جبهه تنگ شده است (2)

_ پذیرفتن حالتی: انقلاب عمق یافت.

_ بودنِ چیزی: راه دیگری در پیش است (3)

مفاهیمی که در هر فعل وجود دارند، از این قرارند:

معنا (یکی از معانی پنجگانه بالا)

_ زمان (ماضی، مضارع، مستقبل)

_ شخص (اوّل شخص، دوم شخص، سوم شخص)

_ تعداد (مفرد و جمع) . فعل یا خاص است یا غیر خاص. فعل غیر خاص یا معین است یا ربطی.

فعل خاص

فعلی است که صرف می گردد، یعنی به شش ساخت زیر تبدیل می شود:

اوّل شخص مفرد (برمی خیزم) ، دوم شخص مفرد (بر می خیزی) ، سوم شخص مفرد (بر می خیزد) . اوّل شخص جمع (بر می خیزیم) ، دوم شخص جمع (بر می خیزید) ، سوم شخص جمع (بر می خیزند) .

قسمت های اصلی فعل:
اشاره

بُن + شِناسه.

بُن

جزء ثابتی است که مفهوم اصلی فعل را نشان می دهد. هر فعلی دارای بُن است.

شناسه

جزء متغیری است که شخص و تعداد فعل را نمایان می کند. گاه پیش می آید که فعل دارای شناسه نباشد.

مثال:

شنیدم، شنیدی، شنید

_ شنیدیم، شنیدید، شنیدند.

در این مثال، شنید بُن است و اجزای دیگر، شناسه اند. بُن، خود، دو گونه است:

بُن ماضی، بُن مضارع.

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2916


1- 1- از رنجی که می بریم 44.
2- تا پیروزی 77.
3- فریاد روزها 32.

بُن ماضی در فعل های ماضی و مستقبل، و برخی اسم ها و صفت ها، حضور دارد.

مثال:

آمدی، خواهدآمد، آمدن، پیش درآمد. بُن مضارع در فعل های مضارع و اَمر، و برخی اسم ها و صفت ها، حضور دارد.

مثال:

میرود، رو، روش. از بُن می توان ساخت های گوناگون اسمی یا صفتی پدید آورد. به این مثال ها بنگرید:

ساخت های اسمی یا صفتی از بُن ماضی: خریدار، خورده، آفریدگار، دویدن، دیدبان، ساختمان، برآورد، درآمد، سررسید، زد و خورد، گفت و گو.

ساخت های اسمی یا صفتی از بُن مضارع: دونده، دانا، آموزگار، خواهان، توانگر، پذیرش، اندیشه، سازمان، خوراک، اندیشناک، کشاکش، سوز و گداز.

مصدر اسمی است که از میان چهار مفهوم فعل، فقط اوّلی (= معنا) را دارد و از سه مفهوم دیگر (= زمان، شخص، تعداد) بی نصیب است. ساخت مصدر چنین است:

بُن ماضی + _ ن.

مثال:

برخاستن.

انواع فعل از لحاظ مفهوم: خبری، انشایی

فعل خبریاز تحقّق یکی از معانی پنجگانه فعل خبر می دهد، خواه در گذشته، خواه اینک، و خواه آینده. امّا فعل انشایی درباره تحقّق یکی از آن معانی پنجگانه تقاضایی می کند. فعل اَمر از این قبیل است.

انواع فعل خبری از لحاظ زمان: ماضی، مضارع، مستقبل

بر اساس این دو نوع دسته بندی (مفهومی و زمانی) ، فعل را به چهار گونه اصلی تقسیم می کنند:

ماضی، مضارع، مستقبل، اَمر. فعل ماضی نشان می دهد که آغاز تحقّق معنای فعل (= یکی از پنج معنای پیشگفته) در زمان گذشته است.

انواع فعل ماضی
یک. مطلق:

وقتی سر و صداها خوابید، برگشتم به اصفهان (1)

دو. استمراری

(می + ماضی مطلق): با تک تک سلّولهایش، خدا را حس می کرد (2)

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 2917


1- از رنجی که می بریم / 39.
2- کنار رود خین / 141.
سه. نقلی

(ماضی مطلق + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ اَستن): نیمروزی را تو در سپیده دمِ ما گذرانده ای (1)

چهار. نقلی مستمر

(می + ماضی نقلی): علی (علیه السلام) هر شب با چاه راز می گفته است.

پنج. بعید

(ماضی مطلق + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ بودن): پیامبر اینک در قبله گاه خویش نشسته بود (2)

شش. اَبعَد

(ماضی بعید + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ اَستن):

مرحوم کاشانی مشعل مبارزه شیعی را پیش تر روشن کرده بود. پیش از او هم آیت اللّه مدرّس این مشعل را روشن کرده بوده است.

هفت. التزامی

(ماضی مطلق + ه + فعل معین همان صیغه از مصدرِ باشیدن):

من که عیب توبه کاران کرده باشم بارها

توبه از مِی وقت گل، دیوانه باشم گر کنم (حافظ)

هشت. ملموس

(فعل معین ماضی همان صیغه از مصدرِ داشتن + ماضی استمراری): داشتم می دویدم که خمپاره ای پیش پایم بر زمین خورد.

فعل مضارع
اشاره

نشان می دهد که آغاز تحقّق معنای فعل، در زمان حال یا آینده است.

انواع فعل مضارع
یک. اِخباری

(می + بُن و شناسه مضارع):

یاد حسین می افتد و احساس می کند سقف حسینیه بر سرش هَوار می شود (3)

دو. التزامی

(ب _ + بن و شناسه مضارع): اکنون، من این همه تنهایی را به کجا ببرم (4)

سه. ملموس

(فعل معین مضارع همان صیغه از مصدرِ داشتن + مضارع اِخباری): ساعت ها است که دارم انتظار می کشم.

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2918


1- پیامبر / 19.
2- بهشت ارغوان / 130.
3- نخل های بی سر / 106.
4- کشتی پهلو گرفته / 47.
فعل مستقبل

نشان می دهد که آغاز تحقّق معنای فعل، در زمان آینده خواهد بود.

مثال:

در تنهایی بی تعارف، مهمان دلمان خواهیم بود (1)

فعل اَمر

نشان می دهد که تحقّق معنای فعل طلب شده است.

مثال:

از ناله مرغ چمن، از بانگ اذان خیز (2)

این فعل گاه با یک باء (= باء زینت) همراه است. باید دانست که فعل نهی، نوعی خاص از فعل نیست، بلکه شکل منفی فعل امر است که با افزودن علامت ن _ بر سر فعل امر پدید می آید.

تقسیم فعل از لحاظ ساختمان
یک. ساده:

مولای ما در میان این جمع چون شمعی می تابد (3)

دو. پیشوندی

(پیشوند + قسمت اصلی): سال ها دریچه زخم رافرو بستم (4)

سه. مرکّب

(اسم + قسمت اصلی): سرانجام، نیم دیگر صورتش ران شان می دهد (5)

چهار. پیشوندی مرکّب

(اسم + پیشوند + قسمت اصلی): مردان حقیقی از جهادسر برمی آورند.

پنج. گروه فعلی

(ترکیبی از حرف اضافه و اسم و قسمت اصلی): در راه خدا هرگز از پا ننشین!

راه تشخیص فعل مرکّب از فعل ساده چنین است:

در فعل مرکّب، جزء غیر صرفی (= بخشی که صرف نمی شود) دارای نقش نیست؛ امّا در فعل ساده، کلمه ای که قبل از فعل قرار می گیرد، دارای نقش و معمولاً مفعول است. مثلاً «خانه ساختم» فعل مرکّب نیست، زیرا کلمه «خانه» دارای نقش است، یعنی مفعول است برای «ساختم» (= خانه را ساختم) . «کتاب خواندم» ، «فیلم دیدم» ، «ناهار خوردم» و

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2919


1- تا پیروزی / 79.
2- کلّیات اقبال / 473.
3- آمرزش / 46.
4- نافله ناز / 115.
5- بار دیگر شهری که دوست می داشتم / 88.

«مدرسه رفتم» نیز فعل مرکّب نیستند، زیرا در سه نمونه اوّل، کلمات قبل از فعل دارای نقش مفعولی هستند و در نمونه چهارم، کلمه قبل از فعل نقش متمِمی دارد. امّا در فعل هایی چون «زمین خوردم» ، «پدید آمد» ، «ناله کردی» ، و «یاد گرفتی» جزءهای غیر صرفی دارای نقش نیستند. مثلاً «زمین خوردم» ، معادل نیست با «زمین را خوردم» . پس فعل های اخیر، مرکّب هستند. گفتنی است که مصدرهای عربی معمولاً در زبان فارسی به صورت جزء غیر صرفی در فعل مرکّب به کار می روند، همچون: «تحصیل کردم» ، «وصف کردی» ، و «استعفا کرد» . با آن که مثلاً مصدر عربی «تحصیل» ، خود، به معنای «حاصل کردن» است، می توان فعل مرکّب «تحصیل کردم» را صحیح دانست، زیرا اکنون در زبان فارسی چنین کاربردی عُرفی گریزناپذیر شده است.

تقسیم فعل از لحاظ نیاز به مفعول
یک. لازم

؛ که به مفعول نیاز ندارد: از دکتر اجازه گرفتم و باز راهی جبهه شدم (1)

دو. متعدّی

؛ که به مفعول نیاز دارد: حاجی گلابی، با مشک گلابش، سنگرها را غرق گلاب می کند (2)

سه. دو وجهی

؛ که گاه به صورت لازم و گاه متعدّی به کار می رود:

ای دل! اگرمی شکنی، بی صدا بشکن. (وجه لازم)

هرگز دلی را نشکن. (وجه متعدّی)

گاه فعل لازم در معنای متعدّی به کار گرفته می شود؛ و البتّه این غلط است:

سروده های سپهری شعر عرفانی ایران را به شعر امروز جهان می پیوندد (3)

صحیح:

پیوند می دهد. متعدّی ساختنِ مصدرِ فعل لازم گاهی از این طریق ممکن است:

بُن مضارع + آنْدن یا آنیدن.

مثال:

آیا یک انسان اندیشه مند می تواند خالی از هر تصوّر دیگر، آرزوی خود را بشناسد و تفسیر کند و بشناسانَد؟ (4) (از مصدرِ شناساندن)

آن قدر اسب را دوانید که از نفَس افتاد. (از مصدرِ دوانیدن) .

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2920


1- تا پیروزی / 97.
2- با سرودخوان جنگ در خطّه نام و ننگ / 42.
3- سهراب، مرغ مهاجر / 82.
4- فریاد روزها / 15.
آزمون

◄ 1. تفاوت همزه و الف چیست؟

◄ 2. «واو معدوله» را تعریف کنید و چهار کلمه را ذکر کنید که دارای واو معدوله باشند.

◄ 3. کدام یک از واژه های زیر دارای حرف مشدّد است؟

اول _ دوم _ بره _ پله _ مُربع _ فرخ _ تعلم _ قضات _ چکش.

◄ 4. واج چیست و آن را چگونه نشان می دهند؟

◄ 5. تکواژهای آزاد و وابسته را در کلمات زیر به تفکیک ذکر کنید:

دانش پژوه _ رزمنده _ پرهیزگار _ رَوِشمند.

◄ 6. در متن زیر، بُن ها و شناسه های افعال را مشخّص کنید:

و حق تعالی به داوود (علیه السلام) وحی فرستاد که اگر روی گردانندگان از من بدانند که انتظار من ایشان را و رفق من با ایشان و شوق من به ترک معصیت ایشان چگونه است، هر آینه از اشتیاق من بمیرند و بندهاشان از همدیگر جدا شود از دوستی من. (1)

یعقوبی نیز با اشاره به این که دین های عرب به علّت مجاورت با ملّت های مختلف با هم فرق می کرده، اشاره می کند که فرزندان مَعَدّ بن عدنان بر دین ابراهیم بوده اند. آنها حجّ خانه خدا می کرده و ماه های حرام را معظّم می داشته اند. امّا همان گونه که اشاره کردیم، دین ابراهیم به صورت تحریف شده در میان مردم بوده است. (2)

_ انواع فعل ماضی _ انواع فعل مضارع _ انواع فعل از لحاظ ساختمان _ انواع فعل از لحاظ نیاز به مفعول

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2921


1- احیاء علوم الدّین / 626.
2- 2- تاریخ سیاسی اسلام، 1 / 99 و 100.

درس سوم: دستور زبان (2)

[ادامه مبحث فعل]
تقسیم فعل متعدی از لحاظ ارتباط با نهاد

تقسیم فعل متعدّی از لحاظ ارتباط با نهاد

یک. معلوم.

دو. مجهول.

فعل معلوم فعلی است که نهادش فاعلِ آن باشد:

محسن … قبل از شهادتش، بندِ حمایل ر اباز می کند (1)

فعل مجهول فعلی است که نهادش در حقیقت مفعول است، ولی اکنون به جای فاعل نشسته است. مثلاً در این جمله، حقیقتاً کسی باید دریچه را بگشاید؛ پس دریچه در حقیقت مفعول است که به جای فاعل نشسته است:

از هر واژه ام، دریچه ای بر غروب ها و غربت ها گشوده می شود. (2)

ساخت فعل مجهول: بُن ماضی از فعل متعدّی + های غیر ملفوظ + فعل معین از مصدرِ «شدن» متناسب با هَر فعل و ساختِ آن.

مثال:

خورد + ه + خواهد شد = خورده خواهد شد.

◄ نکته نگارشی: فعل مجهول تنها در جایی به کار می رود که نویسنده به هر دلیل (مانند «اهمّیت دادن به فاعل» یا «بی اهمّیت شمردنِ فاعل» یا «ناشناخته بودنِ فاعل» یا «ضرورتِ پنهان ساختنِ فاعل») بخواهد فاعل را پنهان سازد. بنابر این، نباید به تقلید از شیوه بعضی زبان های دیگر، در استفاده از فعل مجهول زیاده روی کرد.

اقسام فعلِ غیر خاص
اشاره

پیش تر گفتیم که فعل غیر خاص یا مُعین است یا ربطی.

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2922


1- کنار رود خین / 120.
2- نافله ناز / 78. 7
یک. فعل مُعین

فعلی است که خود دارای معنای خاصّی نیست و تنها به ما کمک می کند که ساخت های گوناگون افعال را به کار بریم: قطار، از دَم دَم های غروب دیروز، ریل ها را گرفته است و … سینه خیز می رود (1)

فعل های معین پرکاربرد از این مصدرهایند:

اَستن، بودن، باشیدن، شدن، گردیدن، گشتن، خواستن، شایستن، بایستن، داشتن.

از این میان، وظیفه پنج فعل معین مهم تر از این قرار است:

از مصدرِ خواستن: ساخت فعل مستقبل (خواهم رفت) .

از مصدرِ بودن: ساخت فعل های بعید و ابعد (رفته بود؛ رفته بوده است) .

از مصدرِ اَستن: ساخت فعل نقلی (رفته است) .

از مصدرِ شدن: ساخت فعل مجهول (بُرده می شود) .

از مصدرِ باشیدن: ساخت فعل ماضی التزامی (بُرده باشم) .

دو. فعل ربطی

فعلی است که دارای کننده نیست، بلکه تنها میان مُسْنَدٌاِلیه (نهاد) و مُسْنَد رابطه برقرار می کند:

مدینه، آشفته و سرگشته شد (2)

فعل های ربطی از این مصدرهایند:

استن، بودن، شدن، گشتن، گردیدن.

نکته: بعضی از فعل ها می توانند گاه خاص، گاه معین، و گاه ربطی باشند؛ مانند فعلِ «است»:

_ خاص: «یاد تو همواره با مااست» (= وجود دارد) .

_ معین: «یاد تو در هر جا ولوله برپا کرده است.»

_ ربطی: «یاد تو همواره زنده است.»

فعل وَصْفی (وجه وصفی) گونه ای از کاربرد فعل است که در آن، فعل به صورت صفتِ مفعولی (بن ماضی + ه) می آید و منظور از آن، کوتاه نویسی یا پرهیز از تکرار است. مثلاً در این جمله، به جای خواهم رفت از فعل وصفی استفاده شده است:

فردا به حرم رفته، دلم را صفا خواهم داد. (= فردا به حرم خواهم رفت و دلم را صفا خواهم داد.)

مهم ترین شرط برای صحّت استفاده از وجه وصفی این است که نهاد فعل وصفی با نهادِ فعل اصلی یکسان باشد. مثلاً در جمله زیر، نهاد فعل اصلی خودِ سید احمد است و نهاد فعل وصفی چشم های او است؛ پس این جمله صحیح نیست:

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2923


1- نخل های بی سر / 174.
2- بهشت ارغوان / 205.

چشم های سید احمد با روشنایی سبز رنگی درخشیده و پرسید (1)

… . فعل وصفی همواره به صورت مفرد به کار می رود و پس از آن معمولاً با قدری فاصله، همواره فعلی به کار می رود که تفسیرگرِ ساخت و زمان و دیگر مشخّصات فعل وصفی است. در مثال بالا، خواهم داد نشان می دهد که رفته فعل مستقبل اوّل شخص مفرد است، گرچه ظاهراً به حالت صفت مفعولی جلوه کرده است. بعد از فعل وصفی، همواره باید ویرگول آورد و از کاربرد واو عطف باید پرهیز کرد. پس مثلاً جمله زیر غلط است:

فردا به حرم رفته و دلم را صفا خواهم داد.

فعل وصفی باید در هنگامِ ضرورت به کار رود و هرگز نباید در استفاده از آن زیاده روی کرد. مهم ترین مورد ضرورت استفاده از فعل وصفی، همان «کوتاه نویسی» یا «پرهیز از تکرار» است. گاه نیز آهنگ کلام یا سَبْک سخن چنین اقتضا می کند.

دو. اسم
اشاره

اسم کلمه ای است که معنی مستقل دارد (خلاف «حرف»)؛ زمان خاصّی را نشان نمی دهد (خلاف «فعل»)؛ برای نامیدن موجودی به کار می رود (خلاف «قید»)؛ و نقشِ نحوی می پذیرد بی آن که به جای کلمه ای دیگر نشسته باشد (خلاف «ضمیر» که به جای کلمه ای دیگر می نشیند و نقش می پذیرد) .

گروه اسمی

= اسم (هسته) + وابسته. گروه اسمی دو گونه است:

«موصوف + صفت» و «مضاف + مضافٌ الیه» . اسم اوّل، هسته این گروه است. مثلاً در «دفاع مقدّس» (موصوف و صفت) ، دفاع هسته گروه است و مقدّس وابسته آن اسم. نیز در «دفاعِ ملّت» (مضاف ومضافٌ الیه) ، اوّلی هسته است و دومی وابسته آن. اسم مشتق اسمی است که در ساخت آن، بُن فعل وجود داشته باشد:

من به یمن این پیام خداوند، آرامش [آرام (بُن مضارع) + ش] یافتم (2)

در مقابل، اسم جامد آن است که در ساختمانش بُن فعل نباشد.

مثال:

دماوند، پیام، خانه.

اسم ساده

اسمی است که بیش از یک جزء معنادار نداشته باشد.

مثال:

روز، دست.

اسم مرکّب

اسمی است که در عین برخورداری از مفهوم واحد، بیش از یک جزء داشته باشد، خواه دارای چند جزء معنادا (3) باشد و خواه از جزء معنادار به اضافه جزء معناساز (= وَند) تشکیل شده باشد. مثال:

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2924


1- سه قطره خون / 171.
2- کشتی پهلوگرفته / 24.
3- «جزء معنادار» بخشی از کلمه است که معنای مستقل دارد. «جزء معناساز» (= وَند) آن است که خود دارای معنای مستقل نیست، لیکن در کنار جزء معنادار، معنایی نو می سازد. مثال آهنگر [آهن (جزء معنادار) + گر (جزء معناساز) ].

روزنامه (جزء معنادار روز + جزء معنادار نامه)؛

روزگار (جزء معنادار روز + جزء معناساز گار) .

اکنون سیزده ساخت از ساخت های اسم مرکّب را معرّفی می کنیم:

اسم + اسم: کتابخانه.

اسم + میانوند + اسم: سراپا.

اسم + حرف اضافه + اسم: یخ در بهشت _ زبان در قفا.

اسم + پسوند: کتابچی.

پیشوند + اسم: همراه.

اسم + بُن فعل: کتاب فروش.

اسم + بُن فعل + اسم: رختشویخانه.

بن فعل + و + بُن: گفت و گو.

بن فعل + میانوند + بُن فعل: کشاکش.

بُن فعل + پسوند: رفتار

صفت + اسم: شش گوش _ سیاه بیشه

عدد + پسوند: دهه

اسم + صفت: بادام کوهی.

اسم نکره

اسمی است که نزد مخاطب، بر فردی نامعین از یک جنس دلالت کند:

تعداد زیادی از اسرا را در یک اتاق کوچک جا دادند (1)

اسم معرفه
اشاره

آن است که نزد مخاطب نشان دهنده فردی معین از یک جنس باشد:

مصطفی … سپیده دمِ روزگارانِ خود بود. (2)

معمولا اسم نکره علامت ندارد و آن را از معنی باید شناخت. آن گاه که اسم نکره علامت دارد، دارای یکی از این نشانه ها است:

_ یک در آغاز.

_ ی در پایان.

بجا است از دو نکته دستوری یاد شود:

نکته یکم:

دو نشانه مزبور را نباید با هم به کار بُرد؛ همچون: یک زمانی جوانان ما در جبهه حماسه می آفریدند.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2925


1- آزادگان بگویید / 147.
2- پیامبر / 15.
نکته دوم:

هر یایی علامت نکره بودن نیست. گاه «ی» علامت وحدت است؛ یعنی بعد از اسم معرفه می آید تا واحد بودن آن را نشان دهد:

ایرانی که ما دوستش می داریم، ایران اسلامی است.

اسم مفرد
اشاره

آن است که بر یک موجود دلالت کند. اسم جمع آن است که هم بر بیش از یک موجود دلالت کند و هم دارای نشانه جمع (ها _ ان) باشد. اکنون، چند نکته نگارشی و رسم الخطّی را درباره مفرد و جمع یادآوری می کنیم:

1. تقریباً همه اسم ها را می توان با «ها جمع» بست. البتّه مناسب تر است که جانداران را با ان جمع ببندیم.

2. از نظر این بنده، بهتر است «ها» جدا از اسم نوشته شود، زیرا تنها یک نشانه است و هرگز پیوند معنوی با اسم پیدا نمی کند (1)

3. کلمه جمع را نباید دیگر بار جمع بست. این نمونه ها نادرستند:

امورات، احوال ها، وجوهات.

مثلاً این جمله نادرست است:

امورات را باید باطن شریعت اصلاح کند (2)

4. کلمه غیر عربی را نباید با نشانه جمع عربی همراه کرد. این نمونه ها نادرستند:

آزمایشات، سفارشات، گرایشات، پیشنهادات، سبزی جات، پاکات (جمع پاکت) .

پس این جمله صحیح نیست: بر ادبا و فضلا است که به تدریج، نخبه آن کلمات را در نگارشات خود استعمال نمایند (3)

5. در گروه اسمی، نشانه جمع به هسته گروه می پیوندد نه به وابسته. باید گفت:

رزمندگان ما نشان های افتخار بر سینه دارند. (نه: نشان افتخارها) .

6. گاه یک کلمه که اصلا جمع است، در کاربردِ عرفی حالت مفرد پیدا می کند؛ همچون: طَلَبه، عملیات. در این هنگام، می توان همین کاربرد عرفی را درست دانست.

7. کلمه جمع را که در عُرف هم مفرد نیست نباید در معنای مفرد به کار بُرد. در این مثال، به جای اسلحه (= سلاح ها) باید سلاح به کار رود:

تا ظلم باشد، اسلحه نویسنده مؤمن کارآمد است و مؤثّر (4)

8. چند نکته درباره شیوه خط:

_ در کلمه پایان یافته به اوُ + ان، معمولا یاء اف _ زوده می شود:

مهرویان، ترسویان.

_ در کلمه پایان یافته به آ + ان، یاء افزوده می شود:

پارسایان، زیبایان.

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2926


1- این روش به تازگی در «کمیسیون شیوه املای فرهنگستان زبان و ادب فارسی» نیز پذیرفته شده است.
2- چرند پرند / 157.
3- یکی بود یکی نبود / 15.
4- لوازم نویسندگی / 253.

_ در کلمه پایان یافته به «های غیر ملفوظ» + ان، هاء به گاف تبدیل می شود:

ستارگان.

نکته:

های غیر ملفوظ، های آخری است که تلفّظ نشود. هرگز نباید قواعدِ درباره این «ه» را در کلمات دارای های ملفوظ جاری ساخت؛ همچون: دَه، دِه، فَربِه، فرمانده. مثلاً: فرماندهان درست است، نه فرماندگان.

اسم جمع

اسم جم (1)

اسمی است که بر واحدی دلالت دارد که آن واحد بیش از یک فرد یا شیء را شامل می شود. «اسم جمع» دارای نشانه جمع نیست.

مثال:

رمه، لشکر، مردم.

اسم جمع گاه جمع بسته می شود، مانندِ مردمان. فعل یا ضمیری که برای اسم جمع به کار می رود، معمولا مفرد و گاه جمع است:

لشکر بعثی پا به فرار نهاد.

مردم برای بازگشایی دلشان به کافه می آیند … بیا به جبهه برویم (2)

اسم مصدر
اشاره

اسمی است که نتیجه معنای مصدر را نشان می دهد، بی آن که خود دارای علامت مصدر باشد. امّا مصدر اسمی است که همواره دارای علامت مصدر است. علامت مصدر عبارت است از « _ ن» بعد از بُن ماضی.

مثال:

دیدَن، رفتَن. حاصل مصدر یکی از ساخت های اسم مصدر است که عبارت است از:

«صفت + ی» یا «اسم + ی»؛ همچون: شادی (نتیجه شاد بودن) ، مَردی (نتیجه مَرد بودن) .

☼ دیگر ساخت های مشهور اسم مصدر از این قرارند:

یک. بُن مضارع + _ ش: دانش.

دو. بُن مضارع + های غیر ملفوظ: گریه.

سه. بُن ماضی + آر: گفتار.

چهار. بُن مضارع + آن: حنابندان.

پنج. اسم + آن: چراغان.

شش. بُن مضارع: دو.

هفت. بُن ماضی + و + بُن مضارع: گفت و گو.

نکته نگارشی:

نویسنده ای که با ساخت های گوناگون اسم مصدر خوب آشنا باشد، می تواند نوشته خود را از واژه های متنوّع و زیبا سرشار کند.

نقش های اسم
اشاره

نقشِ اسم یعنی وظیفه ای که اسم در جمله بر عهده دارد. این وظیفه در دانش نح (3) بررسی می شود، در

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2927


1- به تفاوتِ اسم جمع و «اسم جمع» دقّت شود.
2- تا پیروزی / 79. .
3- 3- xatnys.

حالی که دانش صرف یا تکواژ شناسی صرفاً نوع کلمه (مانند «جامد» یا «مشتق» و «ساده» یا «مرکّب» بودنِ اسم) را بررسی می کند. نقش های گوناگون اسم از این قرارند:

1. نهاد
اشاره

= اسمی که فعل به آن نسبت داده می شود:

الف. کننده کار (فاعل):

امام خمینی اسلام ناب را اِحیا کرد.

ب. پذیرنده کار (نایب فاعل):

امام خمینی برای احیای دین به پا داشته شد.

ج. دارای صفت یا حالتی (مُسْندٌاِلیه):

امام خمینی یک حقیقتِ همیشه زنده است.

2. مُسْنَد (بازبَسته)

= اسمی که با فعل ربطی به نهاد نسبت داده می شود:

امام خمینی یک حقیقتِ همیشه زنده است.

3. مفعول

= اسمی که فعل بر آن واقع شود:

گهگاه، ناله شباهنگی روح انسان را می گدازد.

☼ تنها افعال متعدّی، مفعول می پذیرند. مفعول معمولا پیش از حرف نشانه (را) می آید.

4. متمّ _ م (مفعول با واسطه)

= اسمی که به وسیله حرف اضافه، به معنی فعل در جمله بیفزاید:

بدانید که آنچه می کنید در محضر و منظر خدا است. هم فعل متعدّی چنین مفعولی را می پذیرد و هم فعل لازم. به وسیله متمِّم، این گونه مفاهیم به معنی فعل اضافه می شوند:

زمان، مکان، غرض و منظور، ابزار، و چگونگی وقوع فعل. مثلاً در جمله بالا، هر دو متمّ _ م به وسیله حرف اضافه «در» ، مفهوم مکان را به معنای فعل افزوده اند. حروف اضافه مشهور اینهایند:

از، به، با، در، برای، بر.

5. قید

= اسمی که بدون واسطه حرف اضافه، درباره فعل و گاه غیرِ فعل توضیح دهد. ممکن است قید، خود، چند کلمه باشد:

در همان دقایق اوّل، یکدیگر را شناختیم. در مثال بالا، قید شاملِ حرف اضافه (در) ، صفت پیشین (همان) ، متمّم (دقایق) ، و صفت پسین (اوّل) است.

2. جمله ای جاودانه از رهبر فرزانه انقلاب اسلامی.

3. فریاد روزها / 67.

4. کشتی پهلو گرفته / 109 (از خطبه حضرت زهرا (علیها السلام) ) .

5. از رنجی که می بریم / 75.

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2928

6. بَدَل

= اسمی که پیش یا پس از اسم دیگر می آید تا آن را خوب تر بشناساند، مثلا لقب، مقام، یا پیشه اش را بیان کند:

پدرم … به پشتوانه ابوطالب، بزرگِ سرزمینِ بَطحا، در برابر طوفانْ قامت راست می کرد. (1)

کلمه ای که بدل آن را می شناساند، مبدَلٌ منه نام دارد که معمولاً پیش از بدل قرار می گیرد.

7. مضافٌ الیه

= اسمی که به اسم دیگر می پیوندد تا مفاهیمی از این قبیل را به آن بیفزاید:

ملکیت (کتابِ حسین) ،

تشبیه (کتابِ گُل) ،

استعاره (کتابِ جدایی) (2)

اختصاص (کتابِ درس) ،

توضیح (کتابِ مکاسب) ،

بیان جنس (کتابِ زر) ،

فرزندی (محمّدِ زکریا) .

اسمی که پیش از مضافٌ الیه قرار دارد، مضاف نامیده می شود که «مضاف» بودن برایش یک نقش نیست، بلکه خودْ در جمله نقشی می پذیرد. مثلاً در این جمله، مضاف دارای نقشِ نهادی مُسْنَدٌ الیهی است:

آرم سپاه روی لباسم بود (3)

گاه نیز مضافٌ الیه پیش از مضاف می آید که آن رااضافه مَقلوب می نامند؛ همچون: کوهپایه (= پایه کوه) ، دریا کنار (= کنارِ دریا) ، آقازاده (= زاده آقا) .

دانشنامه، دستیار، آبراه، کارمُزد.

هنگامی که یک اسم هم دارای صفت و هم مضافٌ الیه باشد، نخست صفت ذکر می شود:

در خلوت، به سرنوشت عجیب خود … می اندیشم (4)

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 2929


1- بهشت ارغوان / 26.
2- برای مطالعه تفاوت تشبیه و استعاره، به درس بیست و هفتم همین کتاب بنگرید.
3- آزادگان بگویید / 288.
4- بشارت / 22.
آزمون

◄ 1. وجه وصفی چیست و کاربرد درست آن دارای چه شرط هایی است؟

◄ 2. در متن زیر، فعل های معلوم، مجهول، معین، و ربطی را نشان دهید:

آل بویه به خاندان رسالت ارادت بسیار می ورزیدند و با برپایی مراسمی خاص، یاد و نام امام حسین و برادرش را زنده نگاه داشتند. این کار عظیم در زمان عضدالدّوله دیلمی که تشیع دین رسمی اعلام شد، گستره ای افزون یافت (1)

◄ 3. انواع اسم (مشتق، جامد / ساده، مرکّب / نکره، معرفه / مفرد، جمع / اسم مصدر، حاصل مصدر) را در متن زیر مشخّص کنید:

ناکَسی گفت: «انتظار چرا؟ ظهور یعنی چه؟ فرج دیگر چه افسانه ای است؟ غیبت، کدام فصل از گریه روضه الشّهدا است؟ مهدی نام کیست و چرا موعودش صدا می زنند؟» اینها پرسش نیست؛ پستی روحِ در قبر نشسته تردید و ناباوری است. بانگ زرد پاییز در گوش غنچه های معصوم باغ است (2)

◄ 4. در همان متن، نقشِ یکایک اسم ها را ذکر کنید.

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2930


1- سپهسالار عشق / 89. (با اندکی تصرّف) .
2- ندبه های دلتنگی / 48.

درس چهارم: دستور زبان (3)

سه. صفت
اشاره

صفت کلمه ای است که پیش یا پس از اسم می آید تا یک ویژگی یا مفهوم برای آن بیان کند. تفاوت صفت و مضافٌ الیه این است که می توان صفت را به موصوف نسبت داد، امّا نمی توان مضافٌ الیه را به مضاف منسوب ساخت. مثلاً می توان گفت:

«انقلاب جاوید است» (انقلابِ جاوید)؛

امّا نمی توان گفت:

«انقلاب، ایران است» (انقلابِ ایران) .

از لحاظ مکانِ قرار گرفتن، صفت دو نوع است:

پیشین و پسین. صفت های پیشین، پیش از اسم می آیند و صفت های پسین، پس از اسم. هر گاه صفت به جای اسم بنشیند و دارای موصوف نباشد، کارکرد اسم را پیدا می کند:

آیا هنوز ریزش باران بر گونه هایت، تو را شاداب می کند (1)

اسمی که پیش یا پس از صفت قرار می گیرد و صفت، ویژگی آن را بیان می کند، موصوف نام دارد.

اقسام صفت از این قرارند:
اشاره

یک. بیانی.

دو. شمارشی.

سه. اشاره.

چهار. پرسشی.

پنج. مبهم.

شش. تعجّبی.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2931


1- بار دیگر شهری که دوست می داشتم / 65.
یک. صفت بیانی
اشاره

صفت بیانی ویژگی اسم را از بُعدی خاص نشان می دهد و اقسام مهم آن عبارتند از:

ساده، فاعلی، مفعولی، نِسْبی.

☼ صفت بیانی ساده تنها بر چگونگی موصوف دلالت می کند:

عموحسن … یک مؤمن واقعیاست و یک انسان حقیقی (1)

☼ صفت فاعلی نشان می دهد که موصوف کننده کاری است. بعضی ساخت های صفت فاعلی از این قرارند:

_ بن مضارع + _ نده: رزمنده. این ساخت معمولاً بر شغل و پیشه دلالت می کند و نوعاً ناپایدار بودنِ وصف را نشان می دهد.

_ بُن مضارع + آن: دعاگویان. این ساخت را «صفت حالیه» نیز می نامند، زیرا بر ناپایدار بودنِ وصف دلالت می کند.

_ بُن مضارع + آ: شنوا. این ساخت برابر است با «صفت مشبّهه» (2) در عربی و معمولا پایداری وصف را می رساند.

_ بُن ماضی یا بُن مضارع یا اسم + آر: خواستار، خریدار، پرستار، دوستار.

_ بُن ماضی یا بُن مضارع یا اسم + گار: آفریدگار، پرهیزگار، یادگار.

_ بُن ماضی یا بُن مضارع یا اسم + گر: رُفتگر، توانگر، خُنیاگر.

_ اسم + بن مضارع: حق جو، طاقت سوز، گُل فروش.

توضیح: گاه پیش می آید که ساختِ «اسم + بن مضارع» معنای صفت مفعولی دارد، همچون زرکوب (جلد زرکوب) ، دستباف (فرش دستباف) ، اسرارآمیز (قصّه اسرارآمیز) ، دست آموز (پرنده دست آموز) ، دلپذیر (کتاب دلپذیر) .

صفت مفعولی نشان می دهد که موصوفْ مفعول است. ساخت این صفت چنین است:

«بن ماضی متعدّی + های غیر ملفوظ + شده» ، مانندِگرفته شده، دیده شده. گاه جزءِ شده حذف می شود و گاه نیز هاء حذف می گردد، مانند اشک آلود (= اشک آلوده شده) . البتّه گاه بُن ماضی لازم در ساختِ مزبور به کار می رود. باید دقّت داشت که در این حال، دیگر صفت مفعولی ساخته نمی شود، بلکه صفت فاعلی به دست می آید:

رفته، گذشته، آمده، خُفته، مُرده، شوریده، گریخته، نشسته، ایستاده.

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2932


1- با سرود خوان جنگ در خطّه نام و ننگ / 19.
2- مثلاً «سامع» یعنی شنونده و «سمیع» یعنی شنوا؛ «باصر» یعنی بیننده و «بصیر» یعنی بینا؛ «عالم» یعنی داننده و «علیم» یعنی دانا.

صفت نِسبی موصوف خود را به چیزی، کسی، یا جایی نسبت می دهد. تابعیت ها و بسیاری از نام های خانوادگی به همین گونه بیان می شوند:

رضایی، ایرانی. ساختِ صفت نسبی معمولا چنین است:

«اسم + ی یا ین یا ینه یا های غیر ملفوظ یا آنه»: زرهی، سیمین، زرینه، بهاره، مردانه.

این ساخت نیز گاه به کار می رود:

اسم عربی + آنی: روحانی، ربّانی.

نکته: در تشخیص اقسام صفت، نباید تنها به ساختِ صفت نظر داشت، بلکه معنی را نیز باید در نظر گرفت؛ زیرا برخی از ساخت ها مشترکند. مثلا گرفتار با آن که ساخت صفت فاعلی دارد، از لحاظ معنا صفت مفعولی است؛ پس باید آن را صفت مفعولی دانست.

درجه های صفت بیانی
یک. صفت مطلق:

این صفت هیچ گونه مقایسه ای را در بر نمی گیرد.

دو. صفتِ برتر (= تفضیلی):

این صفت نشان می دهد که موصوفِ آن در داشتن یک ویژگی، از موصوف های مورد سنجش، و نه همه موصوفهای موجود در دایره بحث، برتر است. نشانه این صفت، تَراست که پس از صفت می آید:

امّا حزن پیامبر در این مصیبت، اندوهی است ژرف تر (1)

سه. صفت برترین (= عالی):

این صفت نشان می دهد که موصوفِ آن در داشتنِ یک ویژگی، از همه موصوف های موجود در دایره بحث برتر است. نشانه این صفت تَرین است که بعد از صفت می آید:

این، صفحات تابناک نوشته های اخلاقی است که نیرومندترین انگیزه آرامش خاطر بشر دوستان دلسوز است (2)

◄ نکته نگارشی) صفت برترین به سه حالت می آید:

_ صفت برترین با حرفِ آخرِ ساکن + موصوف جمع = معنای جمع: محمّد (صلی الله علیه وآله) و علی (علیه السلام) برترینْ انسان ها بودند. برخی، این کاربرد را نادرست می دانند. امّا باید دانست که اگر موصوف های مورد سنجش، خود، هم رتبه، و نسبت به دیگر اعضای مجموعه برتر باشند، این کاربرد درست است.

_ صفت برترین با حرفِ آخرِ ساکن + موصوف مفرد = معنای مفرد: محمّد (صلی الله علیه وآله) برترینْ انسان بود.

_ صفت برترین با حرفِ آخرِ مکسور + موصوف جمع = معنای مفرد: برترینِ انسان ها.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2933


1- زنی به نام زینب / 15.
2- فریاد روزها / 35.

معمولاً این شکل به نحو نادرست به کار می رود و کسره آن حذف می شود، در حالی که معنای مفرد مورد نظر است. مثال نادرست: محمّد (صلی الله علیه وآله) برترینْ انسانها بود. مثال درست: محمّد (صلی الله علیه وآله) برترینِ انسانها بود. پس اگر معنای مفرد مورد نظر باشد، باید شکل های دوم و سوم را به کار بُرد؛ و اگر معنای جمع مورد نظر باشد، باید از شکل اوّل استفاده کرد.

دو. صفت شمارشی
اشاره

صفت شمارشی صفتی است که نشان می دهد موصوفِ آن شمارش شده است. این صفت دوگونه دارد: ساده، ترتیبی.

صفت شمارشی ساده تنها تعداد موصوف را بیان می کند و پیش از موصوف می آید:

در آسایشگاه خود، یک رادیو کوچک جیبی داشتیم که خیلی برایمان ارزش داشت (1)

صفت شمارشی ترتیبی

ترتیب و جایگاه قرار گرفتن موصوف را نشان می دهد. ساخت این صفت چنین است:

صفت شمارشی ساده + _ م یا _ مین.

این صفت با علامت _ م معمولا پیش از موصوف قرار می گیرد و با علامت _ مین پس از موصوف می آید:

روز سوم خرداد در عملیات بودیم. (2) (سوم = سه + _ م)

در سومین کنگره بین المللی یهود، از ابراهیم پورداوود دعوت شد از اسرائیل دیدار کند (3) (سومین = سه + _ مین)

گاه میان صفت شمارشی و موصوف، «واحد شمارش مخصوص» قرار می گیرد. در این حال، واحد شمارش هم جداگانه موصوف است:

در اتاق غذاخوری، دو نفرمرد جِنتِلمَن پشت میزی نشسته بودند (4)

از آن جا که آشنایی با این واحدهای شمارش، گهگاه نویسنده را یاری می رساند، بعضی از آنها را معرّفی می کنیم:

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2934


1- آزادگان بگویید / 327.
2- کنار رود خین / 70.
3- بوسه بر خاک پی حیدر / 550.
4- کلبه عمو تُم / 20.

☼ اَصله: درخت

☼ باب: خانه، دکّان

☼ تا: بسیاری از چیزها

☼ تخته: قالی، پتو

☼ تن: انسان

☼ توپ: پارچه

☼ جلد: کتاب، دفتر

☼ جفت: کفش، جوراب

☼ حَلقه: چاه، قنات، فیلم، نوار

☼ دانه: غَلاّت، میوه، بسیاری از چیزها

☼ دست: قاشق، لباس، ظرف، بعضی بازی ها

☼ دستگاه: خودرو، بسیاری از ابزارهای صنعتی و وسایل خانه

☼ دوجی (1): بسته دوازده تایی از چیزی

☼ دهنه: دکّان

☼ رأس: گاو و گوسفند و مانند آن ها

☼ رشته: گردن بند، قنات، چاه

☼ زنجیر: فیل

☼ سر: عائله، گاو و گوسفند ومانند آن ها

☼ سنگ: آبِ آبیاری و آسیا

☼ شاخه: سیم، لوسْتر، نبات

☼ طاقه: شال، پتو، پارچه

☼ عَرّاده: توپِ جنگی

☼ فَروَند: چَرخبال (= هلی کوپتر) ، هواپیما

☼ قَبضه: سلاحِ سَبُک

☼ قُرص: نان

☼ قطعه: زمین، فرش

☼ قِلاده: سگ و شیر و مانند آن ها

☼ قَواره: زمین، پارچه

☼ نُسخه: کتاب، رساله

☼ نَفَر: انسان، شتر

سه. صفت اشاره

صفت اشاره صفتی است که به موصوفِ خود اشاره می کند:

این، آن، همین، همان، چُنین، چُنان، این قدر، این گونه. این کلمات اگر با موصوف همراه شوند، صفت اشاره اند؛ امّا اگر بدون موصوف بیایند، «ضمیر اشاره» اند.

مثال برای صفت اشاره: این کتاب از آنِ او است.

مثال برای ضمیر اشاره: این، کتابِ او است.

صفت اشاره معمولا پیش از موصوف قرار می گیرد: ناصر و همسنگرانش حالا به این طرفِ شط آمده اند (2)

چهار. صفت پرسشی

صفت پرسشی صفتی است که سؤالی را درباره موصوفِ خود مطرح می کند:

چه، چقدر، کدام،

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2935


1- این واژه ساده است نه مرکّب؛ از این رو، کلمه جین به معنای نصفِ دوجین نادرست است.
2- نخل های بی سر / 151.

چگونه، چند، چندمین. این صفت معمولا پیش از موصوف می آید:

ای کاش، اروند رود می گفت چه کسی فرمانش داد که تا آن شب، سکوت کند تا تو به مرز سلامت و پیروزی برسی (1)

پنج. صفت مبهم

صفت مبهم صفتی است که یک ویژگی موصوف را به طور نامعین نشان می دهد:

چند، بعضی، فلانی، هر، همه، دیگر، هیچ. مثلاً «چند» نشان می دهد که موصوفِ آن شمارش شده است، امّا این شمارش به نحو مبهم رخ داده است. این صفت معمولا پیش از موصوف قرار می گیرد:

این اعتبارات لفظی هیچ چیز را تغییر نمی دهند … (2)

شش. صفت تعجّبی

صفت تعجّبی صفتی است که بیان کننده تعجّب درباره موصوفِ خود است:

چه، چگونه، چقدر. این صفت پیش از موصوف می آید:

ای یادگار رسول! زیستن بی تو چه سخت است (3)

معمولاً صفت تعجّبی از لحاظ ظاهر با صفت پرسشی یکسان است و باید با توجّه به معنای آن در جمله، دریابیم که برای پرسیدن است یا تعجّب. گاه لحن جمله نیز مؤثّر است. مثلاً جمله زیر با دو لحن پرسشی و تعجّبی قابل خواندن است:

این باغ چقدر زیبا است؟

این باغ چقدر زیبا است!

تقسیم صفت از نظر ساخت
یک. ساده

= صفتی که قابل تقسیم به جزءهای معنی دار یا اجزای معنی دار و معنی ساز نباشد.

دو. مرکّب
اشاره

= صفتی که دارای چند جزء معنی دار باشد یا از چند جزء معنی دار و معنی ساز ترکیب شده باشد:

گلعذار، سنگدل، ششم (شش + _ م) ، اَمرداد (اَ + مرداد) ، بخرد (ب _ + خرد) ، بارور.

برخی پسوندهای سازنده صفت مرکّب از این قرارند:

1. سان: فرشته سان = مانندِ فرشته.

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2936


1- تا پیروزی / 38.
2- نظم نوین جهانی و راه فطرت / 10.
3- کشتی پهلو گرفته / 31.

2. آسا: رعدآسا = مانندِ رعد.

3. گونه: گُلگونه = مانندِ گُل.

4. گون: مهتابگون = مانندِ مهتاب.

5. فام: مینافام = به رنگِ مینا.

6. دیس: تَنْدیس = مانندِتَن (مجسّمه) .

7. وَش: پَریوَش = مانندِ پَری.

8. سار: چشمه سار = جای چشمه های فراوان؛ دیوسار = مانندِ دیو؛ رُخسار = قسمتِ رُخ.

9. مان: شادمان = دارای روحیه شاد.

10. سیر: سردسیر = مکان سرد.

11. یار: هشیار = کمک گیرنده از هوش.

12. وار: دیوانه وار = مانندِ دیوانه؛ اُمیدوار = دارای امید؛ گوشوار = لایقِ گوش.

سه. گروه وصفی

= صفتی که از یک هسته به اضافه یک یا چند وابسته ساخته شده باشد:

نان به نرخ روزخور (هسته = خور) ،

تو دل برو (هسته = برو) ،

خوش آب و رنگ (هسته = خوش) .

نکته هایی در باره کاربرد صفت:
یکم. معمولا میان موصوف و صفت کسره می آید. امّا گاه این کسره حذف می شود:

پدرْبزرگ، آدمْ آهنی.

دوم. در موصوف و صفت مفرد و نکره، مناسب تر استیای نکره به موصوف داده شود:

بهتر است قلم را با شعری پُر مغز (نه: شعر پُر مغزی) در مدح مولای متّقیان تطهیر کنیم. (1)

البتّه اگر موصوف جمع باشد، نه تنها مناسب تر، بلکه لازم است که چنین شود:

به رسم سوغات، ازمیدان های مین آجین، اسباب بازی کودکانت را نیاورده ای (2)

سوم. گاهی صفتی که از لحاظ نوع، پَسین است، پیش از موصوف می آید:

پیرْمرد (در اصل: مردِ پیر) ،

سِیهْ جامه (در اصل: جامه سیه) ،

سپیدبخت (در اصل: بختِ سپید) .

چهارم. صفت هیچ گاه به صورت جمع نمی آید.

اگر چنین شود، باید دانست که آن کلمه دیگر صفت نیست، بلکه با ظاهر صفتی، کاربُرد غیر صفتی پیدا کرده است. در این حال، کلمه از لحاظ صرفی صفت نامیده نمی شود و نوعی دیگر از انواع کلمه شمرده می شود و معمولاً هم «اسم» است:

در گورستانی که مردگان برای زندگان ساخته اند، نشیمن نکنید (3)

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2937


1- بوسه بر خاک پی حیدر / 582.
2- نافله ناز / 92.
3- پیامبر / 44. توضیح: «مرده» و «زنده» ساختِ صفتی دارند (بن فعل + ه) ، امّا در این جا اسم هستند.
پنجم. در زبان پارسی، هرگز نباید از صفت مؤنّث استفاده کرد،

زیرا برای هر موصوفی، خواه مذکّر و خواه مؤنّث، تنها یک نوع صفت به کار می رود. پس این نمونه ها نادرستند:

همّت عالیه، مرقومه شریفه، اداره مربوطه، بازرسه محترمه، نامه های واصله، روزنامه جلیله، آموزش های لازمه، کاغذهای باطله.

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2938

آزمون

◄ 1. تفاوت صفت و مضافٌ الیه چیست؟

◄ 2. اقسام صفت را نام ببرید و برای هر یک، دو مثال بزنید.

◄ 3. در متن زیر، انواع صفت (انواع شش گانه کلّی و همچنین اقسام مختلف آن، انواع کلّی) را مشخّص کنید:

چهره دَرهم و غمگین جندب، با فرمان علی (علیه السلام) متبسّم شد. سپرش را در دست چپ گرفت. نیزه اش را با دست راست بالا آورد. چون جنگجویی کارآزموده که به همه فنون جنگ آشنا است، راست بر اسب نشست … هر دو سپاه یکدیگر را زیر باران گرفتند … جندب و یارانش در یک صف طویل، که از دو سو کشیده شده بود، چون موجی سهمگین که از دریا سر برآورَد و خود را به صخره های ساحل بکوبد، نخستین صف سپاه خوارج را دَرهم شکستند (1)

◄ 4. کدام جمله درست است؟

_ انسان برترینْ آفریده خداوند است.

_ بسیجیان مخلص ترینْ بندگانِ خدایند.

_ تقوا بِهترینِ رهتوشه ها است.

◄ 5. در یک کتاب دلخواه، دَه صفت مرکّب بیابید و اجزای معنی دار یا معنی ساز آنها را مشخّص کنید.

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2939


1- برگی در نسیم / 100 و 101.

درس پنجم: دستور زبان (4)

چهار. ضمیر
اشاره

ضمیرکلمه ای است که به جای اسم می نشیند. مَرجِعِ (1) ضمیر همان اسمی است که ضمیر جانشینِ آنشده است. البتّه گاه کلمه ای که ظاهراً ضمیر است مرجِع ندارد، یعنی خود به حالت اسم بروز می کند که در این حال، «اسم» قلمداد می شود:

باید بر مَنِ شیطانی پیروز شد.

مرجع معمولا پیش از ضمیر و گاه پس از آن می آید. ضمیر دارای شش گونه است:

شخصی، مشترک، اشاره، پرسشی، مبهم، تعجّبی.

1ضمیر شخصی
اشاره

= ضمیری که جانشین شخص می شود، خواه گوینده (متکلّم) ، خواه شنونده (مخاطب) ، و خواه دیگری (غایب) . این ضمیر، خود، دو گونه دارد: گسسته (منفصل) و پیوسته (متّصل) .

ضمیر شخصی منفصل آن است که به کلمه دیگر نمی چسبد: من، تو، او، ما، شما، ایشان. باید به یاد سپرد که سه ضمیر اخیر، خود، جمعند و نیاز به جمع بستن ندارند. مثلاً «ماها» و «شماها» محاوره ای اند و در نگارش باید از آنها پرهیز کرد:

من می خواهم بروم ساوجبلاغ و جانم را فدای شماها بکنم (2)

ضمیر شخصی متّصل آن است که به کلمه دیگر می پیوندد:

م، ت، ش، مان، تان، شان. این ضمیر معمولا به اسم و گاه به فعل یا حرف می پیوندد:

حقیقت چه هویدا است پیش آن که تو رهنمونش شدی (3) (اتّصال به اسم)

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2940


1- «مرجع» را معمولاً فارسی زبانان به فتح جیم می خوانند، امّا تلفّظ درستِ آن به کسر جیم است، زیرا عین الفعل مضارع آن مکسور است.
2- چرند پرند / 148.
3- آوازهای زخمی زاری / 45.

گفتمش: سلسله زلف بُتان از پی چیست؟

گفت: حافظ گله ای از دل شیدا می کرد. (1) (اتّصال به فعل)

زیر سینه کش کوه، درّه ای هست که بهش می گند غربال بیز (2) (اتّصال به حرف)

دو نکته نگارشی:

1. در نوشته ادبی، مناسب تر است ضمیر میان پیشوند و جزء صرفی در فعل پیشوندی قرار نگیرد: این سَعی بَرَت می گردانَد به هزار و چهارصد سال پیش (3)

2. گاه ضمیر متّصل به صورت حَشْو (= زاید) به کار می رود. از چنین کاربُردی، اگر چه در آثار مشاهیر هم دیده شود، باید پرهیز کرد:

چو او را بدیدش جهان شهریار

نشاندش بَرِ خویشتن نامدار (فردوسی)

تو تَحدیدِ تریاک [ = در اداره مبارزه با مصرف تریاک]، عضو دون رتبه بودش (4)

2 ضمیر مشترک

= ضمیری که همواره یک صورت دارد و برای همه ساخت ها مشترک است:

خود، خویش، خویشتن.

ضمیر مشترک جمع بسته نمی شود. این ضمیر گاهی نقش بدلی دارد و در این حال، باید میان دو ویرگول نهاده شود:

تو، خود، حیات دگر بودی اِی نسیم وصال

خطا نگر که دل امّید در وفای تو بس (5)

3 تا 6. ضمیرهای اشاره، پرسشی، مبهم، و تعجّبی: همان صفت هایی که قبلاً با این چهار عنوان برشمردیم، اگر دارای موصوف نباشند، ضمیر قلمداد می شوند.
ضمیر اشاره:

این را نه عصا که اژدهایی بدان که به اشاره ای به اصل خویش بازمی گردد (6)

ضمیر پرسشی:

کدام را می پسندی: دنیای بیدرد یا آخرت سبز را؟

ضمیر مبهم: چندمی گردی به دور خویشتن؟

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2941


1- دیوان حافظ / 88. این کاربرد، بیش تر در آثار پیشین دیده می شود. در میان هم روزگارانِ ما، «جلال آل احمد» از این گونه فراوان استفاده می کرد: «زمستان 1341 خواسته بود ببیندم.» (غربزدگی / 128)؛ «غربی ها خاورمیانه ای می نامندمان.» (همان / 70) .
2- از رنجی که می بریم / 25.
3- خسی در میقات / 90.
4- حاجی آقا / 36.
5- دیوان حافظ / 23.
6- سفر ششم / 67.
3 ضمیر تعجّبی:

وَه که چگون همی رزمند شیرمردان بسیجی!

نکته: ضمیر نیز همانند اسم در جمله دارای نقش است. برخی انواع ضمیر همه نقش های اسم را قبول می کنند و برخی دیگر بعضی نقش های اسم را می پذیرند. به چند مثال بنگرید:

نهاد (مُسندٌ الیه): این، عادی ترین کاری بود که صاحبان اردوگاه می توانستند انجام بدهند. (1) (ضمیر اشاره)

مفعول: دیده را اندوهی چنانم سیاه پرده برکشید که بیش یارای دیدنم نماند. (2) (ضمیر شخصی متّصل)

متمّم: پیشوایان ما شیوه های گوناگون رویارویی با مصائب را به ما آموخته اند. (3) (ضمیر شخصی منفصل)

مضافٌ الیه: باورِ اینکه همدیگر را می شناسیم کمی طول کشید. (4) (ضمیر اشاره)

پنج. قید
اشاره

قید کلمه ای است که معمولا فعل (و گاه نیز اسم یا صفت و یا قیدی دیگر) را به مفهومی مقید می سازد و به این ترتیب، در باره آن توضیح می دهد:

مرا نشاندند بر صندلی چرخدار و با سرعت چرخاندند. (5) (قید برای فعل)

با کُلُمب، دوره رنسانس که برای فرهنگ غربی بسی مهم است، آغاز می شود. (6) (قید برای اسمِ «مهم»)

مواردی دیگر نیز به عنوان اقدامات خیلی عمیق تر در نظر او جلوه می کرده است. (قید خیلی برای صفتِ «عمیق تر»)

مؤمن بسیار زیاد صبر می ورزد و بسیار کم شِکوه می کند. (قید برای قیدِ «زیاد» که خودِ آن هم قید است برای «صبر میورزد»)

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2942


1- 1- آزادگان بگویید: 111
2- 2- تیرانا / 224 (=مرا بیش یارای دیدن نماند)
3- 3- هدیه از دوست / 72
4- 4- سفر به قبله / 20
5- 5- همان / 26
6- 6- بازنگری سفر کریستف کلمب / 103

همان گونه که در نخستین مثال بالا پیدا است، گاه قید، خود، دارای حرف اضافه و متمّ _ م است. باید دقّت کنیم که متمّ _ م را قید نپنداریم. در جمله مزبور، «سرعت» متمِّم است، امّا مجموع حرف اضافه و متمّم (با سرعت) قید است. قید، بر خلاف انواع دیگر کلمه، از طرفی نوع است و از طرفی نقش. آن جا که به جایگاه صرفی کلمه نظر داریم، آن را از نوع قید می نامیم و آن جا که به جایگاه نحوی می نگریم، آن را دارای نقش قید می دانیم. قید دارای ساخت یا ساخت های مخصوص و منحصر نیست. البتّه بعضی از ساخت ها غالباً به شکل قید به کار می روند، مثلاً واژه های عربی تنوین دار معمولا در زبان فارسی قید هستند:

☼ اگر ما مطلقاً مطابق فضیلت رفتار کنیم، اجباراً دستور عقل را به کار برده ایم. (1)

◄ نکته نگارشی: بعضی گمان می کنند که استفاده از قید تنوین دار عربی در زبان فارسی نادرست است. باید گفت که اگر کلمه عربی تنوین بگیرد و به شکل قید به کار رود، کاملاً صحیح است، مانندِ «مطلقاً» و «اجباراً».

البتّه مناسب تر است که در استفاده از قیدهای تنوین دار زیاده روی نکنیم تا نوشته زیباتر و خوش آهنگ تر شود. امّا افزودن تنوین به کلمات غیر عربی نادرست است و چنین قیدهایی مجعول و غلط هستند، اگر چه مشهور باشند. مثلاً این قیدها نادرستند:

تلفناً، تلگرافاً، زباناً، جاناً، گاهاً.

می توان قیدهای تنوین دار عربی را بدون تنوین و با الف خواند، همان گونه که حالاً همواره حالا خوانده می شود. مثلاً می توان گفت: اَصلا، اَبدا.

البتّه سزاوارتر است که همان شکل تنوین دار حفظ شود تا اصل کلمه نمودار گردد، مگر در مواردی چون «حالا» که همین شکل آن بسیار رایج شده است.

نیز ساختِ «اسم یا صفت + آنه» اگر با موصوف همراه نشود، معمولا قید است:

ایمان، انگیزه و اسلحه عظیم و خطیری است برای تهی دستانه و غیرتمندانه جنگیدن و پیروز شدن. (2) (قید برای دو اسمِ «جنگیدن» و «پیروز شدن»)

همان گونه که گفتیم، قید معمولاً فعل را به مفهومی مقید می سازد و به این ترتیب، درباره آن توضیح می دهد. امّا نباید پنداشت که هر کلمه توضیح دهنده درباره فعل، قید است. برای تشخیص قید از غیر قید، باید به این نکته توجّه کرد که چنانچه قید در جمله نباشد، غرض اصلی جمله آسیب نمی بیند، بلکه فقط توضیحی از آن کاسته می شود. امّا گاهی چنانچه کلمه توضیح دهنده فعل را حذف کنیم، غرض اصلی جمله مخدوش می شود. به این مثال عنایت کنید:

همیشه او را در جبهه حاج بخشی صدا می زدند. در این جمله «حاج بخشی» تمیز (یا مکمِّل) است و نباید آن را قید دانست، زیرا اگر آن را حذف کنیم، غرض اصلی جمله آسیب می بیند. امّا در همین جمله، «همیشه» قید است، زیرا با حذف آن، غرضِ اصلی جمله محفوظ می مانَد.

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2943


1- فریاد روزها / 45.
2- با سرود خوان جنگ در خطّه نام و ننگ / 4. (در این مثال، به جای اسلحه باید سلاح را به کار برد.) 58
ساختمان قید
قید از لحاظ ساختمان
اشاره

چهار گونه است:

یک. ساده

= بدون اَجزا: عصای پیرمرد را از زمین کَند و آهسته خندید. (1)

دو. مرکّب

= دارای چند جزء معنی دار یا ترکیبی از اجزای معنی دار و معنی ساز که با هم یک مفهوم دارند:

در شاهراه جاه و بزرگی خطر بسی است

آن به کزین گَریوه سبکبار بگذری (2)

سه. گروه قیدی

= مجموعه ای از اجزای مستقل: در این غروب ابدی مخمل های سرخ، ماندگی و سکونْ پیشگفتارِ پوسیدگی است. (3)

( «در» = حرف اضافه؛ «این» = صفت اشاره؛ «غروب» = متمِّم؛ «ابدی» = صفت بیانی نسبی؛ «مخمل ها» = مضافٌ الیه؛ «سرخ» = صفت)

چهار. قید مُؤَوَّل

= جمله ای که کارکرد قیدی دارد:

عتبه، در حالی که به سخنان فرزند مکّه گوش سپرده بود، نجوا کرد …. (4)

نکته نگارشی: بعضی قیدها کاملا جعلی و نادرستند. از آن جمله است:

«هَر از گاهی» که متأسّفانه بسیاری آن را به کار می برند، بدون این که بدانند چیست و از کجا آمده است.

اقسام قید از لحاظ نقش
یک. مُختَص

= کلمه ای که همواره به صورت قید به کار می رود:

البتّه، خوشبختانه، هرگز. هنگام تجزیه و ترکیب، می گوییم هم «نوع» این کلمات قید است و هم «نقش» آن ها.

دو. مشترک

= کلمه ای که گاهی به صورت قید به کار می رود و گاه گونه ای دیگر از کلمه است. مثلاً واژه صبحدم اسم است، امّا در بیت زیر به صورت قید به کار رفته است:

صبحدم مرغ چمن با گُلِ نوخاسته گفت

نازْ کم کن که در این باغ بسی چون تو شکفت (5)

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2944


1- یک سبد گل محمّدی / 37.
2- دیوان حافظ / 247. (سبکبار = سبک + بار؛ گَریوه = راه دشوار) .
3- بار دیگر شهری که دوست می داشتم / 84.
4- بهشت ارغوان / 81.
5- دیوان حافظ / 37. 59
اقسام قید از لحاظ معنی و کارکرد
یک. زمان:

امروز _ در آن هنگام.

دو. مکان:

این جا _ در خیابانی که روبه روی خانه ما است.

سه. مقدار:

یک کیلو _ بسیار.

چهار. حالت:

آهسته _ در حالی که اشک می ریختیم.

پنج. نفی:

هرگز _ اصلا _ هیچ _ نه.

شش. استثنا:

مگر _ جز _ وگرنه _ غیر.

هفت. تأکید:

آری _ بی گمان _ بلکه _ راستی _ ناچار _ هرآینه _ بی چون و چرا.

هشت. استفهام:

برای چه _ آیا _ چون _ کی _ چرا _ چطور _ چگونه.

نه. ترتیب:

دسته دسته _ پیاپی _ دمادم _ سرانجام.

ده. تکرار:

دوباره _ دیگر بار _ باز.

شش. حرف
اشاره

حرف کلمه ای است که معنی مستقلّی ندارد، امّا هنگامی که با کلمات دیگر به کار رود، مفهومی، از قبیل نسبت یا اضافه یا ربط، پدید می آوَرَد.

اقسام حرف از لحاظ کارکرد
یک. حرف ربط

= حرفی که میان کلمات یا گروه کلمات پیوند ایجاد می کند:

این قرآن، آخرین کتاب آسمانی است که سعادت همه انسان ها را متضمّن است. (1)

دو. حرف اضافه

= حرفی که میان کلمات یا گروه کلمات وابستگی و نسبتی برقرار می سازد:

دیگر با شهدا و معراج شهدا مأنوس شده ام. (2)

سه. حرف نشانه

= حرفی که نشان می دهد کلمه دارای چه نقشی است. حرف نشانه مشهور عبارت است از «را» که نشان می دهد کلمه قبل از آن، مفعول است. شَط، صالح را در آغوش می گیرد. (3)

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2945


1- سرود اقبال / 42.
2- کنار رود خین / 62.
3- نخل های بی سر / 207. 60
اقسام حرف ربط
یکم. ساده:

و، اگر، تا، پس، زیرا، که، مگر، نیز، ولی، یا، چون، نه، هم.

دوم. مرکّب:

آن گاه، از این رو، اگرچه، با این که، با آن که، بلکه، بنابراین، تا جایی که، هر چند، همین که، همان که، چنانچه.

اقسام حرف اضافه
یکم. ساده:

از، با، بر، برای، به، بی، تا، جز، در، چون.

دوم. مرکّب:

از برای، غیر از، علاوه بر، راجع به، درباره، از روی، همانندِ. برخی حروف گاه حرف ربطند و گاه حرف اضافه. به دو مثال بنگرید:

☼ تا: این حرف اگر نشان دهنده دلیل چیزی یا کاری باشد، حرف ربط است:

پیامبر مشتاق و بیتاب به خانه آمد تا اوّلین فرزند تو را ببیند. (1)

و اگر پایان چیزی یا کاری را نشان دهد، حرف اضافه است:

بسیج تا پیام سرخ اسماعیل را به گوشِ باورِ عالمیان نرساند، آتش دیرپای حنجره اش به سردی نمی گراید. (2)

☼ چون: این حرف اگر دلیل یا شرط را نشان دهد، حرف ربط است:

غروب من چون درست بنگری، طلوع من است. (3)

و اگر برای مثال آوردن باشد، حرف اضافه است:

انسان هایی چون حضرت علی (علیه السلام) هرگز تکرار نمی شوند.

☼ نکته دستوری:

تفاوت حرف اضافه و حرف ربط این است که حرف اضافه، کلمه پس از خود را متمِّم معنای فعل می سازد، امّا حرف ربط بر معنای فعل هیچ اثری نمی گذارد.

☼ نکته نگارشی: دو حرف اضافه علیه (= بر او) وله (= برای او) و مخصوصاً ترکیبات غلط «برعلیه (= بر بر او) » و «به له (= به برای او) » نباید در زبان فارسی به کار روند، زیرا کاربردشان در فارسی بی معنا است؛ مثلاً «علیه استکبار بجنگیم» ، یعنی «بر او استکبار بجنگیم» . می بینید که چنین جمله ای بی معنا است. در این مثال باید گفت: «با استکبار بجنگیم» .

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2946


1- کشتی پهلو گرفته / 49.
2- تا پیروزی / 65.
3- پیامبر / 18. 63
هفت. وند
اشاره

وَند لفظی است که در آغاز، میانه، یا پایان واژه می آید و مفهومی نو به آن می بخشد. از این رو، وند را جزء معنی ساز می گویند. وندها سه گونه اند:

1 . پیشوند

= وَندی که در آغاز واژه می آید:

بِ _: بخرد، بنام. با: با ادب. بی: بی اراده. بر: برافروختن. در: درافتادن. هم: همنشین. نا: ناکام.

2. میانوند

= دو لفظ الف (الفِ واسطه) و وا که در میانه واژه می آیند:

سراسر (سر + ا + سر)، کمابیش، تکاپو، جورواجور (جور + وا + جور).

3. پسوند
اشاره

= وَندی که در پایان واژه می آید:

الف: پهنا، دانا. آر: گفتار، خریدار، گرفتار. آسا: برق آسا.

آن: خندان، شامگاهان، آشتی کنان.

آنه: مردانه. چه: باغچه.

چی: تماشاچی. زار: چمنزار.

سار: دیوسار، کوهسار، رخسار، شرمسار.

لاخ: سنگلاخ. (پسوند کثرت در مکان)

ناک: خشمناک.

_ نده: دونده.

وار: بزرگوار، منصوروار، امیدوار.

وند: شهروند. (پسوند مالکیت و نسبت)

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2947

نکته نگارشی:

تسلّط بر معانی و اقسام وندها به نویسنده امکان می دهد که نوشته اَش را متنوّع سازد و در گزینش واژه ها از تکرار یا تفصیل بپرهیزد.

نکته دستوری:

برخی از وندها معانی چندگانه دارند. از این رو، خوب است مشتاقان نویسندگی، هر معنی را از کتاب های دستور و لغت بجویند تا از اشتباه دور باشند.

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2948

آزمون

◄ 1. انواع شش گانه ضمیر را نام ببرید و برای هر یک، سه مثال دردیوان حافظ بیابید.

◄ 2. در متن زیر، هر یک از ضمیرها دارای چه نقشی است؟

حسین و یارانش با آن که در محاصره دشمن قرار گرفته و گرما و بی آبی و در پی آن، تشنگی جان آنها را تهدید می کرد، مصمّم و سازش ناپذیر، خود را برای هر رویدادی آماده کرده بودند. (1)

◄ 3. اقسام قید (ساده، مرکّب، گروه قیدی، قید مؤوّل / مختص، مشترک / زمان، مکان، و …) را در متن زیر بیابید:

سحرهای ماه مبارک، بعد از سحری خوردن می رفتم به حرم. زیارت می کردم و نماز صبح را به آقا سید محمّد کاظم اقتدا می نمودم و بعد از نماز، در بالاسر، قرآن می خواندم تا آفتاب می زد … بعد از آن، چلّه زمستان شد. هوا سردتر گردید … صبح که برمی خاستم، گرد نمد به سر و صورت و لباس ریخته، نظیر مُرده تازه از گور برخاسته بودم. (2)

◄ 4. متنی کوتاه با موضوع «شب زیباتر است یا روز؟» بنویسید و در آن، حرف های ربط و اضافه و نشانه را مشخّص کنید.

◄ 5. معنای پسوندهای زیر را از فرهنگ فارسی معین بیابید و برای هر یک، دو مثال بزنید:

آسا _ چی _ سار _ وار _ گر _ گار

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2949


1- مقتل الشّمس / 177.
2- سیاحت شرق / 302.

درس ششم: دستور زبان (5)

هشت. جمله
اشاره

جمله مجموعه ای است به هم پیوسته از کلمات که پیامی کامل و مستقل را بیان می کند. جمله دارای ارکان است و اَجزا. ارکان جمله آن هایند که اگر حذف گردند، ساختمان جمله فرو ریزد. اجزای جمله آن هایند که حذفشان به ساختمان جمله آسیبی نمی رساند. به این جمله عنایت کنید:

بعد از مرگ پدرم، برادرم دوباره دستگاهِ کرباس بافی اش را به راه انداخت. ارکان این جمله، یعنی قسمت های اصلی و غیر قابل حذف آن، از این قرارند:

«برادرم دستگاهش را به راه انداخت» . (فاعل + مفعول + فعل) امّا این قسمت ها که برای افزودن مفاهیمی، به جمله اضافه شده اند، اجزای جمله اند:

بعد از مرگ پدرم = قید زمان

دوباره = قید تکرار

کرباس بافی = مضافٌ الیه

اقسام جمله از لحاظ ارکان
یک. جمله با «فعل تامّ لازم» یا «فعل تامّ متعدّی مجهول»

= نهاد (فاعل یا نایب فاعل) + فعل:

افسر بلند شد. (1) (فعل تامّ لازم)

حاج شیخ یک بار به وسیله افراد فرقه گمراه بهائیت ربوده شد . (2) (فعل تامّ متعدّی مجهول)

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2950


1- از رنجی که می بریم / 10.
2- تندیس پارسایی / 97.
دو. جمله با فعل تامّ متعدّی معلوم

= نهاد (فاعل) + مفعول + فعل: انقلاب اسلامی ایران، نظم بین المللی دهکده جهانی را درهم ریخته است. (1)

سه. جمله با فعل ربطی

= نهاد (مُسندٌالیه) + مسند + فعل:

سپیدای نگاه تو مشعلدار مشرق ها است. (2)

باید دانست که هر یک از این سه دسته، معمولا اجزایی می پذیرند از قبیل متمِّم، قید، بدل، و مضافٌ الیه. نمونه ای از افزایش این اَجزا را در مثال ابتدای همین بخش دیدید. هنگامی که جمله دارای اَجزا نیز باشد، ترتیب معمولی ارکان و اجزای جمله از این قرار است:

نهاد و وابسته هایش + مفعول و وابسته هایش + متمّم و وابسته هایش + وابسته های فعل + فعل.

مثال: علی (علیه السلام) ، اَبَر مرد تاریخ، گُلِ هستی اش را در ظلمتِ شب مظلومانه به خاک سپرد.

نهاد: علی

وابسته نهاد (بدل): اَبَر مرد تاریخ (مضاف و مضافٌ الیه)

مفعول: گُل

وابسته مفعول: هستی اش (مضافٌ الیه)

متمِّم: ظلمت

وابسته متمِّم: شب (مضافٌ الیه)

وابسته فعل: مظلومانه (قید)

فعل: به خاک سپُرد

آنچه در بالا گفته شد، تقریباً صورتی پذیرفته شده است. امّا درباره قید باید گفت که مکان قید در جمله معمولاً تابع چهار عامل است و نمی توان قاطعانه مکانی معین را برای آن در نظر گرفت. آن چهار عامل عبارتند از:

ضوابط دستور زبان، ذوق ادبی، سَبْک نوشته، و تأکید مورد نظر نویسنده.

به این جمله بنگرید:

در حیات رسول خدا، چند بار هجرت صورت گرفت. (3)

مکان قید را در این جمله از هر چهار جنبه مزبور بررسی می کنیم:

1. ضوابط دستور زبان:

از این لحاظ، قید می تواند در آغاز جمله یا پیش از «هجرت» و یا پس از آن باشد.

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2951


1- نظم نوین جهانی و راه فطرت / 18.
2- نافله ناز / 99.
3- بُعد اجتماعی اسلام / 69.

2. ذوق ادبی:

از این جنبه، مکان قید به همان شکل که در جمله مزبور آمده مناسبترین است.

3. سَبْک نوشته:

اگر نوشته از نوع مقالات و مطالب علمی باشد و رنگ خاصّ ادبی نداشته باشد، مکان قید به همین شکل مناسب است. ولی اگر چینش غیر مستقیم و سَبْک شکسته و نزدیک به گویش و نگارش محاوره ای مُراد باشد، مکان قید تغییر می یابد. مثلاً آهنگ جمله زیر با نوشته ای از نوع اخیر، مناسب تر است:

در حیات رسول خدا، هجرت صورت گرفت، آن همچند بار.

4. تأکید در نظر نویسنده:

از این نظر، مکان قید تابع مُراد نویسنده است. اگر تأکید بر تعداد باشد، قید مزبور در آغاز آن جمله می آید. اگر تأکید بر تعداد به ضمیمه رخ دادن عمل در دوران زندگی پیامبر گرامی باشد، قید در همان مکان می آید که نویسنده آورده است. اگر تأکید بر هجرت باشد، قید، بی درنگ پیش از فعل می آید.

اقسام جمله از لحاظ پیام (= وجوه جمله)
یک. خبری

= جمله ای که به یکی از صورت های اِخباری یا التزامی و مثبت یا منفی، درباره تحقّق کار یا حالتی سخن می گوید:

دست راستش را بالا آورد که ماه تابان بود. (1) (صورتِ اِخباری مثبت)

شاید به خوابِ شیرین، فرهاد رفته باشد (2) (صورت التزامی مثبت)

دو. پرسشی

= جمله ای که به وسیله آن، ظاهراً یا حقیقتاً درباره اَمری پرسش شود:

ای استاد! تو کدام گُل بودی که رایحه ات به هر بار بوییدن خوش تر می شد؟ (3) (پرسش حقیقی)

جمله هایی که فقط ظاهر پرسشی دارند و در حقیقت پرسشی نیستند، معمولاً حالت اِنکاری دارند (استفهامِ انکاری)؛ آن هم انکاری که آمیخته با نوعی اعتراض است:

هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ؟ (4)

آیا تاریکی ها و نور یکسان هستند؟

در «استفهامِ اِنکاری» ، سؤال کننده در جست و جوی جواب نیست، بلکه تنها می خواهد مخاطب را به تأمّل برانگیزد.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2952


1- سفر ششم / 66.
2- مصراعی از غزل مشهور و ماندگار «حزین لاهیجی» با مَطْلعِ « ای وای بر اسیری کز یاد رفته باشد … » .
3- بشارت / 22.
4- رَعد / 16.

جمله های پرسشی گاهی با کلمات مخصوص پرسش (آیا، کجا، چرا، …) همراهند و گاه فقط لحن پرسشی دارند و کلمات مخصوص پرسش در آنها دیده نمی شود:

مستشرق روسی مدّعی است که شاهنامه مطابق روح زردشتی سروده شده … پس تکلیف ما با آن همه ابیات شاهنامه در دفاع صریح از اسلام و ستایش اهل بیت چیست؟ (1)

سه. اَمری

= جمله ای که به وسیله آن، درباره تحقّق کار یا حالتی درخواستی صورت پذیرد:

این آیه روشن را به نظاره بنشینید. (2)

وجه اَمری شامل هر دو صورت امر و نهی (مصطلح در عربی) است. در جمله های امری خطابی، معمولا نهاد حذف می شود. مثلاً در جمله بالا، «شما» نهادِ محذوف است.

چهار. عاطفی = جمله ای که با آن، یکی از عواطف و احساسات انسانی بیان شود، از قبیل دعا، تحسین، تعجّب، آرزو، و افسوس: وَه که این سفر را … اینک با رهاوردی سرافکنده باز می گردم: سراسر اشک و آه و پشیمانی! (3)

☼ نکته نگارشی:

در پایان جمله های امری دارای تأکید و نیز همه جمله های عاطفی، آوردن نشانِ عاطفه (!) سزاوار است.

اقسام جمله از لحاظ چینش
یک. جمله مستقیم

= جمله ای که ارکان و اجزای آن، در جای خود (طبق آنچه در ابتدای همین درس گفته شد) قرار دارند:

شب ها ما را روی آسفالت داغ می خواباندند. (4)

[قید زمان + نهاد محذوف (آنان) + مفعول + حرف نشانه + حرف اضافه و متمِّم + فعل]

دو. جمله غیر مستقیم

= جمله ای که یک یا چند رکن یا جزء آن جابه جا شده اند:

مکّه پر است از کوه های سنگی کوچک و بزرگ. (5)

نظم موجود:

نهاد + مسند + فعل + حرف اضافه و متمِّم

نظم اصلی:

نهاد + مسند + حرف اضافه و متمِّم + فعل (= مکّه پر از کوه های سنگی کوچک و بزرگ است.)

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2953


1- بوسه بر خاک پی حیدر / 150.
2- هدیه ای از دوست / 94.
3- تیرانا / 258.
4- آزادگان بگویید / 210.
5- سفر به قبله / 32. 68

سه مثال زیر نیز نمونه هایی زیبایند از جمله های غیر مستقیم: ویلْ وادی ای است اندر دوزخ؛ فرو شود کافر بدو نگونسار، چهل سال پیش از آن که برسد به پایان او. (1)

به صحرایی رسیدیم که همه نرگس بود شکفته، چنان که تمامی آن صحرا سپید می نمود از بسیاری نرگس ها. (2)

این است آغاز و پایان کار عطّار. (3)

☼ نکته نگارشی:

کاربرد جمله غیر مستقیم معمولا برای تنوّع بخشیدن به نوشته است. البتّه از آن جا که چنین جمله ای، نوشته را به زبان محاوره نزدیک می کند، باید در کاربرد آن به سَبْک و حال و هوای اثر جدّاً توجّه داشت. در آثار جلال آل احمد، نمونه های مناسب از جمله غیرمستقیم، فراوان یافت می شوند.

اقسام جمله از لحاظ فعل
یک. جمله فعلی

= جمله ای که دارای فعل تام است:

او روز نوزدهم مهر در خرّمشهر به اسارت درآمده بود. (4)

دو. جمله اِسنادی

= جمله ای که دارای فعل ربطی است:

پشتش گرم است به پیامبر. (5)

سه. جمله بی فعل

= جمله ای که فعل ندارد: تقدیم به: روان های فروزان و سینه های سوزان مصلحین. (6)

حذف فعل حتماً باید با قرینه لفظی یا معنوی، و یا ساختاری (= تابع عُرف زبان) باشد.

توضیح این مبحث را در پایان همین درس می آوریم.

اقسام جمله های دارای فعل
یک. جمله ساده

= جمله ای که دارای یک فعل است:

از گریه شبانه تو به یاد گریه های شبانه حسین افتادم در فراق پیامبر. (7)

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2954


1- بخشی از تفسیری کهن / 4.
2- سفرنامه ناصرخسرو / 20.
3- با کاروان حلّه / 180.
4- روزنه ای به آسمان / 16.
5- روشن تر از مهتاب / 75.
6- فریاد روزها / 19.
7- پدر، عشق و پسر / 11.
دو. جمله مرکّب

= جمله ای که دارای بیش از یک فعل است:

آوای کوکوی ساعت دیواری اتاق از خانه اش در آمد و یازده بار نواخت. (1)

◄ نکته نگارشی:

هیچ زبانی از کاربرد جمله های مرکّب بی نیاز نیست. با این حال، باید کوشید که جمله های مرکّب، مختصر و روان باشند و طولانی و پیچیده نشوند. در مجموع، مناسب تر است که طول یک جمله از دو سطر تجاوز نکند.

اقسام جمله مرکّب
یک. ترکیب شده از جمله های کامل

☼ و می دانستیم که با نخستین چراغ، شادی ها همه باز خواهند گشت و ما بازخواهیم خندید. (2)

دو. ترکیب شده از جمله های ناقص و کامل
اشاره

جمله ناقص آن است که به تنهایی دارای معنایی روشن و کامل نیست و معمولا به شکل جمله پیرو (3) به کار می رود. در این حال، جمله کامل راجمله پایه می نامند. در این مثال، جمله یک خطّی پیرو و دو خطّی پایه است:

پیش چشم آنان که کلمات پیامبر را می شنیدند، منظره باغ هایی جلوه کرد که در فرو دستِ آنها، جویباران جاری است. (4)

جمله پایه مقصود اصلی نویسنده را بیان می کند، امّا جمله پیرو به جمله پایه وابسته است و معمولا مفهومی از قبیل علّت، شرط، نتیجه، زمان، و مکان را به آن می افزاید. جمله پیرو همواره ناقص است و معمولا با حرف ربط می آید. جمله پیرو گاه پیش و گاه پس از جمله پایه قرار می گیرد.

◄ جمله معترضه

جمله معترضه جمله ای است که حذف آن به مفهوم اصلی جمله آسیب نرساند. این گونه جمله معمولا مفهومی از قبیل دعا، آرزو، یا توضیح را به مفهوم اصلی جمله می افزاید و باید آن را بین دو خطّ تیره قرار داد:

☼ جمهوری اسلامی _ عمرش دراز باد _ ثمره خون شهیدان است.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2955


1- یک سبد گل محمّدی / 26.
2- بار دیگر شهری که دوست می داشتم / 66.
3- شایسته است که به جای «جمله پیرو» ، «عبارت پیرو» گفته شود، زیرا جمله آن است که دارای معنای مستقل و کامل باشد. ما در این جا از روش عموم دستورنویسان پیروی کرده ایم.
4- بهشت ارغوان / 83.

☼ زیارتمان _ جای شما خالی _ بسیار دلچسب بود. [ = جای شما خالی بود. ]

☼ پدر پیامبر در ابواء _ جایی است بین مکّه و مدینه _ درگذشت.

☼ می گویند _ خدا دانا است _ که ققنوس هزار سال عمر می کند.

☼ جمله معترضه _ همان گونه که از نامش پیدا است _ باید «جمله» باشد. بنابراین، واحدهایی از نوشته که حذفشان به مفهوم اصلی جمله آسیب نرسانَد و در عین حال به شکل جمله نباشند، جمله معترضه نام نمی گیرند. از شکل های رایج چنین واحدهایی، عبارات رَبطی هستند. در مثال زیر، دو قسمت خمیده را نمی توان جمله معترضه نامید، زیرا با حرف ربطِ «که» شروع شده اند و هیچ جمله ای را نمی توان با حرف ربط «که» آغاز کرد:

☼ ما سرگردانان که همیشه جویای راه خلوت تری هستیم، هیچ روزی را در آن جا که روز پیش را به پایان رسانده ایم، آغاز نمی کنیم. (1)

همچنین نمی توان گفت که این دو جمله با صرف نظر از حرفِ «که» ، جمله معترضه اند؛ زیرا در آن صورت، حذفشان به جمله اصلی آسیب می زند. مثلاً جمله مزبور به این صورت در می آید:

ما سرگردانان که هیچ روزی را در آن جا که آغاز نمی کنیم.

می بینید که این جمله نادرست و بی معنا است. پس جمله هایی که با حرف ربط به جمله اصلی پیوسته می شوند، جمله معترضه نیستند؛ از همین رو، صحیح نیست که چنین جمله هایی را بین دو خطّ تیره قرار دهیم.

حذف ارکان یا اجزای جمله
اشاره

گاهی حذف بعضی ارکان یا اجزای جمله سبب می شود که جمله زیباتر شود یا مختصر و ساده گردد و خواننده آن را بیش تر بپسندد. گاه نیز حذف رکن یا جزء جمله، ضرورت دارد، زیرا عرف زبان چنین حکم می کند. روشن است که برای تشخیص چنین مواردی باید مطالعه کافی و ذوق وافی داشت. در این صورت، حذف رکن یا جزء جمله، به عنوان استثنا و نه قاعده، صحیح و پسندیده است. برای آن که حذف دارای ضابطه باشد، باید یکی از این سه قرینه (= نشانه و علامت) در جمله یافت شود:

یک. قرینه ساختاری (سیاقی):

این قرینه بر اساس عرف زبان شکل می گیرد و تابع کاربردهای پذیرفته شده در زبان است:

به چپ، چپ! (= به چپ بگردید، به چپ بگردید!)

برپا! (= برپا بایستید!)

ورود ممنوع (= ورود ممنوع است!)

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2956


1- پیامبر / 94.

چنین جمله هایی معمولاً تنها به کار می روند و قبل و بعد از آنها عبارتی نیست که بتوان به قرینه آن، متوجّهِ حذف بخشی از جمله شد. آنچه در این گونه جمله ها قرینه است، نوع خاصّ کاربرد آنها در میان مردم است.

دو. قرینه معنوی:

این قرینه در عبارات قبل یا بعد از بخشِ حذف شده، وجود ندارد، امّا از معنا و مفهوم آنها فهمیده می شود:

سَرِ پُر گناهش بباید بُرید

کسی پند گوید، بباید شنید (فردوسی)

در بیت بالا، حرف ربطِ «اگر» از آغاز مصراع دوم حذف شده است. به کمک معنای شرطی بیت می توان فهمید که حرف حذف شده چه بوده است. همه بچه ها آمدند جز غوّاص های گُردان.

در این مثال، از معنای کلّ جمله می فهمیم که جمله اصلی چنین بوده است:

… جز غوّاص های گُردان که نیامدند.

سه. قرینه لفظی:

این قرینه در عبارات قبل یا بعد از بخشِ حذف شده، عیناً یا با شباهت وجود دارد:

مسلمانان هر چه داشتند آورده بودند؛ شمشیر و نیزه و چند شتر و دو اسب. (1)

در این مثال، فعل «آورده بودند» در بخش دوم جمله تکرار نشده است، زیرا در بخش پیش وجود دارد.

معبود من! در خلوت و در انجمن، در شب و در روز، در عیان و در نهان، و در شادمانی و سختی، یاد خود را در دل ما افکن. (2)

در مثال بالا، «یاد خود را در دل ما افکن» در بخش های آغازین تکرار نشده، زیرا در پایان آمده است. یک تن را دو عمل یا بیش تر نباید داد و همچنین، یک شغلْ دو فرد را. (3)

در این مثال نیز فعل «نباید داد» در انتهای جمله، به قرینه لفظی حذف شده است. همان گونه که در تعریف دیدید، گاه قرینه لفظی شامل عین لفظ مورد نظر نیست، بلکه لفظی شبیه کلمه محذوف را شامل می شود:

آن آقا استاد دانشگاه بود و من همان آقا معلّمِ هشت نُه سال پیش [بودم]. (4)

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2957


1- روشن تر از مهتاب / 47.
2- آوازهای زخمی زاری / 70.
3- سیاست نامه؛ برگرفته از: اهل قلم / 130.
4- ارزیابی شتابزده / 42. 72

تذکّر بسیار مهم درباره حذف ارکان و اجزای جمله این است که حذف بدون قرینه از ضعف های نوشته است. با وجود این، گهگاه در بعضی نوشته های خوب و زیبا نیز با حذف های بدون قرینه مواجه می شویم. باید توجّه داشت که این گونه نوشته ها از سَبْک و اُسلوبی خاص بهره مندند و در سایه بسیاری از عناصر، به زیبایی و روانی آراسته شده اند. پس نباید دیگر نویسندگان، به ویژه نویسندگانِ نوپا، چنان آثاری را دستاویز قرار دهند و از قواعد نگارش سرپیچی کنند. اکنون به نمونه ای از حذف بدون قرینه در یک اثر زیبا بنگرید:

☼ گاهی سراغ همدیگر را می گرفتیم. تنها یا با او و عیال [می رفتیم] . گاهی درد دلی [می کردیم] . گاهی مشورتی از خودش یا زنش [می خواستم] . (1)

از جنبه دیگر، فراوان دیده می شود که حذف در جمله لازم است، امّا نویسنده غفلت می ورزد و حذف به قرینه را رعایت نمی کند. حذفِ شایسته آن است که موجب شود جمله ثقیل نشود و تکرارِ آزار دهنده در آن راه نیابد. بنگرید که در این جمله اگر نخستین فعل حذف می شد، چه اندازه مناسب بود:

قاآنی از شعرای معروف است و همشهری سعدی و اهل شیراز است. (2)

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2958


1- ارزیابی شتابزده / 42.
2- تفسیر سوره بقره / 173.
آزمون

◄ 1. ارکان و اجزای جمله زیر را نشان دهید:

☼ رسول گرامی درسال چهارم هجرت، یهودیان بنی نضیر را به سبب پیمان شکنی، از مدینه اخراج کرد. (1)

◄ 2. برای هر یک از اقسام سه گانه جمله از لحاظ ارکان، مثالی از گلستان سعدی ذکر کنید.

◄ 3. در ترجمه قرآن از استاد عبدالمحمّد آیتی، برای هر یک از چهار نوع جمله از لحاظ پیام، مثالی بیاورید.

◄ 4. جمله غیر مستقیم چیست و به چه منظور به کار می رود؟ دو مثال از جمله غیر مستقیم در کتاب غربزدگی از جلال آل احمد بیابید.

◄ 5. متنی در موضوع (لَقَدْ خلَقْنَا الاِنْسان فی کَبَد) بنویسید و در آن دو جمله معترضه و سه نمونه حذف ارکان یا اجزای جمله را به کار برید.

◄ 6. در جمله زیر، چه ارکان یا اجزایی را می توان به قرینه حذف کرد؟ بر جریان هنر در هنرمند و بر جریان آن در تاریخ مروری شد؛ گرچه در این مرور، تاریخ ادبیات ملّت ها را بررسی نکردیم و سَبْک های ادبی شرق و غرب را بازگو نکردیم. (2)

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2959


1- فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام / 34.
2- استاد و درس / 65.
درس 7-11: لغزشگاه های قلم (1)
اشاره

درس 7-11: لغزشگاه های قلم (1) (1)

به دنبال بحث از قواعد دستور زبان، بجا است که به پنجاه قاعده مهمّ درست نویسی در زبان پارسی اشاره کنیم. کوشیده ایم برای هر قاعده، دست کم یک مثال از نثر امروز بیاوریم تا به این ترتیب، تمرینی عملی نیز برای خواننده حاصل آید. هدف از آوردن این مجموعه، دسته بندی و مرور قواعد مهمّ نگارشی است؛ پس اگر گهگاه نکاتی را دیدید که در بخش دستور زبان نیز آمده اند، بدانید که ضرورت چنین اقتضا می کرده است.

تقریباً همه مثال هایی که آورده ایم، از نثر امروز اخذ شده اند؛ امّا بنا به مصلحت، تنها نامِ بعضی شواهد را ذکر کرده ایم.

1- از جمله دراز و پرپیچ و خم پرهیز کنیم

از آوردن جمله های دراز و مفصّل پرهیز کنیم. هرگز نکوشیم که معانی چندگانه را درون یک جمله بگنجانیم. اصولاً هر جمله برای بیان یک واحد معنایی مستقل برنهاده شده است. بنگرید که پیچ و خم های این جمله، چگونه آن را نامطبوع و دشوار ساخته است:

این کلمه را به مناسبت این که در نطق هیتلر … در جواب تلگرافی که روزولت رئیس جمهور اتازونی که در یکی دو هفته پیش به آلمان کرده بود که آیا حاضرید برای پنج یا ده سال حمله بر فلان دولت نکنید کرده بود آمده بود و معنی اش را نمی دانستم پیدا کردم. (2)

شکل مناسب جمله مزبور چنین است:

معنای این کلمه را بدین مناسبت که در نطق معروف هیتلر آمده بود، یافتم. روزولت، رئیس جمهور اتازونی، یکی دو هفته پیش به آلمان تلگراف کرده بود که آیا حاضرید پنج یا ده سال به فلان دولت حمله نکنید و هیتلر در جواب تلگراف وی، این نطق را کرده بود.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2960


1- منبع اصلی تا پایان درس یازدهم) سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا): شیوه نامه دائره المعارف امام حسین (علیه السلام) .
2- یادداشت ها، 2 / 52.

در سه مثال زیر نیز نمونه هایی از درازنویسی را می بینید. برای هر مثال، نمونه صحیح را نیز می آوریم:

☼ مستدعی است نسبت به پرداخت حقّ الزّحمه هایی که مورد تصویب قرار گرفته است، دستور مقتضی صادر فرمایید.

صحیح:

خواهشمندم دستور دهید حقّ الزّحمه های مصوّب پرداخت شود.

☼ نهایت چیزی که اینها از این گونه سخنان دنبالِ آنند این است که … .

صحیح:

هدف ایشان از این گونه سخن ها آن است که … .

* طبرسی از حضرت علی (علیه السلام) روایتی در تفسیر این آیه می آورَد مبنی بر این که مراد از این آیه این است که … .

صحیح:

مراد این آیه، طبق بیان حضرت علی (علیه السلام) که طبرسی در تفسیر آن نقل کرده، این است که ….

2- جمله را به صورت روشن و گویا بیاوریم

جمله باید شفّاف و روشن باشد، یعنی گذشته از روانی و زلالی واژه ها، خود جمله نیز باید دارای وضوح باشد و اجزای آن، با هم سازگار باشند. جمله هایی که از سازگاری درونی برخوردار نباشند، خواننده را به رنج و زحمت می افکنند.

مثال:

برعکس، فلسفه ای که خود صورت نوعی فلسفه هایی که می خواهیم از آنها سخن به میان آوریم وجود دارد و آن نظریه یا مذهب شوپنهاور است. خواننده در نمی یابد که منظور از این عبارات چیست. شاید غرض این است:

به عکس، فلسفه ای بر مبنای دیدگاه شوپنهاور وجود دارد که خود، مصداقی است بارز از فلسفه هایی که می خواهیم درباره آنها سخن گوییم. (1)

البتّه گاه جمله به اندازه مثال بالا دشوار و پیچیده نیست، امّا چند پهلو است و می توان از آن چندگونه برداشت کرد. جمله خوب آن است که منظورش را به صراحت و روشنی بتوان فهمید. به این مثال عنایت کنید:

در عصر ما، عبرت های عاشورا مورد توجّه بیش تر مصلحان بوده است.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2961


1- دستگاه های فلسفی / 308.

از این جمله، دو برداشت می توان کرد:

_ در این عصر، بیش از پیش مصلحان به عبرت های عاشورا توجّه داشته اند.

_ اکثر مصلحان این عصر، به عبرت های عاشورا توجّه داشته اند. امّا اگر کلمه بیش تر را بعد از «عاشورا» قرار دهیم، این ابهام از میان می رود و صرفاً معنای اوّل رسانده می شود. همچنین اگر کلمه بیش تر را به «اکثر» تبدیل کنیم، صرفاً معنای دوم انتقال می یابد.

اینک به چهار نمونه دیگر عنایت کنید:

* با ارسالِ سیاهه عملکرد نمایندگی های شهرستان و صورتجلسه شورای معاونان مبنی بر افزایش سهمیه ها در راستای راهبردهای سال آتی که به نظر مقام محترم وزارت رسیده است، همراه با جوابیه ایشان به شرح زیر ایفاد می گردد.

صحیح:

گزارش کار نمایندگی های شهرستان ها و نیز صورتجلسه شورای معاونان که برای تحقّق اهداف برنامه در سال آینده با افزایش سهمیه ها موافقت کرده، به ضمیمه پاسخ وزیر محترم فرستاده می شود.

* صنعت زنان آبادان حصیربافی به جهت جلد خرما است.

صحیح:

به دلیل فراوان بودن جلد خرما، زنان آبادان حصیربافی می کنند.

* در جلسه مورّخ … ، صاحب نظران و کارشناسان امر محیط زیست حضور به هم رسانده، مجمع عمومی را در جریان فعّالیت های خویش قرار دادند و اطّلاع حاصل شد که در این راستا تصمیمات اتّخاذ شده مورد تصویب مسؤولان محترم واقع شده است که در موقع مقتضی به مورد اجرا گذاشته خواهد شد.

صحیح:

در جلسه مجمع عمومی مورّخ … ، کارشناسان محیط زیست ضمن گزارش فعّالیت های خود، اعلام کردند که تصمیماتِ گرفته شده به تصویب مسؤولان محترم رسیده است و در هنگام مناسب اجرا خواهد شد.

* این برنامه که در کمیسیون صنایع بررسی خواهد شد، بر اساس نتایج گردهمایی رؤسای مراکز

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2962

آموزش عالی در زمینه همکاری با صنایع کشور که در آبان ماه سال گذشته در حضور وزرای فرهنگ و آموزش عالی و صنایع برگزار شد، تنظیم گردیده است.

صحیح:

این برنامه که در کمیسیون صنایع بررسی خواهد شد، براساس نتایج گردهمایی رؤسای مراکز آموزش عالی تنظیم شده است. این گردهمایی در آبان سال گذشته با حضور وزیر فرهنگ و آموزش عالی و وزیر صنایع برگزار شده بود.

3-- جمله را به صورت منطقی ترکیب کنیم؛

ارکان و اجزای جمله باید دارای پیوندی کاملاً منطقی و طبیعی باشند، به گونه ای که خواننده به راحتی این پیوند را دریابد و لمس کند. برای ایجاد این پیوند، هم باید قواعد دستوری را رعایت کنیم و هم از ذوق هنری سود بَریم. این نکته در جمله های مرکّب بیش تر وضوح و ضرورت می یابد. در این مثال، پیوند منطقی میان بخش های جمله یافت نمی شود:

… تا آن جا که وارد مدح حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) می شود و اصل قصیده در مدح ایشان است و باقی مقدّمه است و می گوید … . برای اصلاح این جمله، می توان جمله دوم را در آغاز آورد و جمله یکم و سوم را به شکل مرکّب و مستقل پس از آن ذکر کرد:

اصل این قصیده در مدح رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) است. شاعر پس از آوردن مقدّمه مزبور، به این بخش اصلی می پردازد و می گوید …

4- جمله را به صورت طبیعی بیاوریم

قاعده آن است که هر جمله دارای ترتیب طبیعی و چینشِ دستوری باشد، یعنی ارکان با این نظم کنار هم قرار گیرند:

_ فاعل + فعل لازم [در جمله فعلی با فعل لازم]

_ فاعل + مفعول + فعل متعدّی [در جمله فعلی با فعل متعدّی]

_ مسندٌالیه + مسند + فعل ربطی [در جمله اِسنادی]

اجزا نیز به تناسبِ معنا، پس از رکن یکم یا دوم و گاه در آغاز جمله قرار می گیرند. چنین جمله ای را «جمله مستقیم» می نامند. با این حال، گاه نادیده گرفتن نظم دستوری جمله دارای مزیتی است؛ مثلاً آن را روان تر یا آهنگین تر می سازد یا با ویژگی های سَبْکی سازگارتر است. چنین جمله ای را «جمله غیر مستقیم» می گویند.

مثال:

شگفت است که باید دل بسوزانی، برای کُند گامان و نه برای کُند ذهنان! (1)

فراموش نکنیم که تنها نویسندگان خوش ذوق یا صاحب سَبْک می توانند به خوبی از جمله غیر مستقیم استفاده کنند.

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2963


1- ماسه و کف / 48.
5-از «جمله های پیوسته» پرهیز کنیم

با آن که از جمله های بلند و چند سطری باید پرهیز کرد، به جمله های کوتاهِ دبستانی و شکسته نیز نباید روی آورد. کنار هم چیدنِ چنین جمله هایی که «جمله های پیوسته» نام دارند، نوشته را خام و سَبُک جلوه می دهد.

مثال:

قرآن راهنمای بشر است. نور قرآن بر همه عالم می تابد. اگر قرآن نبود، جهان تیره بود. شکل مناسب جمله: قرآن راهنمای بشر و نورگسترِ جهان است و اگر نبود، جهان تیره می شد.

6-از «جمله فرعی» زیاد استفاده نکنیم

استفاده زیاد از جمله فرعی سبب می شود که خواننده نتواند سیر طبیعی نوشته را پی گیرد. مناسب است که جمله های فرعی به صورت جمله مستقل درآیند و در جای خود قرار گیرند. در جایی که نمی توان جمله فرعی را به صورت مستقل آورد، باید تا حدّ امکان آن را خلاصه کرد. مثلاً در جمله زیر، باید جمله فرعی ربطی را به شکل مستقل آورد تا جمله اصلی، طولانی و نامفهوم نشود:

☼ سخن یکی از استادان اِلاهیات مؤسّسه سنت گابریل که طی آن بر این حقیقت اعتراف کرده که عقل گرایی به مفهوم طرد دین پدیده ای است غربی که عامل عمده آن ضعف آیین مسیحیت در پاسخ گویی به نیازهای حقوقی بشر بوده است، گواه صدق ادّعای ما است.

صحیح:

گواه صدق ادّعای ما، سخن یکی از استادان اِلاهیات مؤسّسه سنت گابریل است. او اعتراف کرده که عقلگرایی، به مفهوم طرد دین، پدیده ای است غربی که عامل عمده آن ضعف آیین مسیحیت در پاسخگویی به نیازهای حقوقی بشر بوده است.

7-بدون قرینه، قسمتی از جمله را حذف نکنیم

هر جمله دارای اَرکان (= بخش های اصلی) و اَجزا (= بخش های کامل کننده) است. این ارکان و اجزا هرگز نباید از جمله حذف شوند، مگر آن که قرینه (= نشانه) ای بر حذف آنها دلالت نماید و جای خالی شان را پُر کند. جمله ای که دارای رکن یا جزء حذف شده بدون قرینه باشد، نامتعادل است، مانند این جمله:

☼ این بنا در سده پنجم ترمیم، امّا در پی زلزله ای سخت فرو ریخت. رکن حذف شده (بدون قرینه): فعلِ «شد» در «ترمیم شد» .

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2964

شکل درستِ همان جمله چنین است:

☼ این بنا در سده پنجم ترمیم، امّا در پی زلزله ای سخت ویران شد. اکنون شش نمونه دیگر می آوریم که در آنها یکی از ارکان یا اجزای جمله بدون قرینه حذف شده است:

_ ضرورت دارد در آغاز، عمده این شبهات ذکر [شوند] و مورد بررسی قرار گیرند.

_ شهروندان باید نظرهای انتقادی خود را بیان [کنند] و به اطّلاع مسؤولان برسانند.

_ انجام دادنِ فرایض، پاداش اخروی [دارد] و ترکشان موجب کیفر اخروی خواهد بود.

_ اینک برای [اثباتِ] صحّت ادّعای خود، ادلّه ای را ذکر می کنیم.

_ در آغاز، خودداری امام رضا (علیه السلام) از [پذیرشِ] پیشنهاد ولیعهدی مأمون، حکیمانه بود.

_ در روایتی، امامت به [اداره] امور دین و نظام مسلمین و [تأمینِ] صلاح دنیای آنان تعریف شده است.

8-موردِ نفی و اثبات را آشکار کنیم
اشاره

آنچه مورد نفی قرار می گیرد باید آشکارا به صورت منفی بیاید، نه به گونه ای که خواننده بتواند آن را مثبَت تلقّی کند و با تغییر لحن و آهنگ، برداشتی دوگانه از آن بیابد. به دو جمله زیر بنگرید:

☼ دلسوزان انقلاب نباید با هم ستیز کنند تا دشمن دلشاد شود.

☼ منافقان در صف انقلابی ها رخنه می کنند تا دشمن دلشاد شود.

می بینید جمله دوم که پس از حرفِ ربطِ «تا» آمده، در هر دو صورت مثبت است. مثبت بودن جمله ربطی در صورت دوم کاملاً صحیح است، زیرا «تا» برای بیان علّت است:

_ منافقان در صف انقلابی ها رخنه کرده اند.

_ چرا؟

_ تا دشمن دلشاد شود.

امّا مثبت بودنِ جمله ربطی در صورت یکم چندان مناسب نیست، زیرا می توان از آن چنین برداشتی هم کرد:

_ دلسوزان انقلاب نباید با هم ستیز کنند.

_ چرا؟

_ تا دشمن دلشاد شود.

روشن است که علّت اخیر برای جمله مزبور صحیح نیست و عکسِ معنا را اِلقا می کند.

حال به جمله زیر بنگرید:

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2965

☼ دلسوزان انقلاب نباید با هم ستیز کنند تا دشمن دلشاد نشود.

در تحلیل جمله مزبور، معلوم می شود که همین صورت مناسب تر است:

_ دلسوزان انقلاب نباید با هم ستیز کنند.

_ چرا؟

_ تا دشمن دلشاد نشود.

بر همین قیاس، بنگرید به جمله زیر که در آن، معلوم نیست تصوّر خوانندگان، بی اعتبار شدن ملاک های نقد ادبی است یا بی اعتبار نشدنِ آن ها:

آن گونه که برخی خوانندگان تصوّر می کنند، ملاک ها و معیارهای نقد ادبی بی اعتبار نشده اند. (1)

صحیح:

به خلاف تصوّر برخی خوانندگان، ملاک ها و معیارهای نقد ادبی بی اعتبار نشده اند.

نیز به این جمله عنایت کنید:

او مثل اکثر پزشکان کم حوصله نیست. از این جمله دو مطلب می توان فهمید:

_ اکثر پزشکان کم حوصله اند، امّا او مثل آنان نیست و پُرحوصله است.

_ اکثر پزشکان کم حوصله نیستند و او هم مثل آنان پُرحوصله است.

حال اگر قرار شود مفهوم اوّل منتقل گردد، باید نوشت:

به خلاف اکثر پزشکان، او کم حوصله نیست.

و اگر مفهوم دوم مراد باشد، باید نوشت:

او هم مثل اکثر پزشکان، کم حوصله نیست.

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2966


1- شیوه های داستان نویسی 1.
آزمون

◄ 1. روزنامه ای به تاریخ روز مطالعه این درس را از نظر بگذرانید و دو نمونه از جمله های پرپیچ و خم را در آن یافته، اصلاح کنید.

◄ 2. متن زیر را به گونه ای اصلاح کنید که ترکیب منطقی بیابد و از پیچیدگی و اطناب درآید:

☼ نه آنانی که قائلند پیامبر و امام مبتکر تشکیل حکومت اسلامی بوده اند، مدّعی هستند که آنان پیش از این پیامبر و امام نبوده اند، بلکه به عکس، مدّعی اند چون پیامبر و امام بوده اند رسالت اِلاهی آنها اقتضای اقدام به چنین حرکت سیاسی را داشته است؛ و نه کسانی چون خود شما که اساساً اندیشه سیاسی اسلام را نفی می کنید چنین چیزی را قائلید. (1)

◄ 3. عیوب جمله های زیر را بیابید و آنها را اصلاح کنید:

_ عشق، جان انسان را تسخیر و روحش را می گدازد.

_ رزمندگان اسلام لحظه ای چشم بر هم ننهادند تا دشمن به خاک ما نفوذ کند.

_ به دلیل خشک شدن آب رودخانه سیمینه رود در اواسط اردیبهشت ماه سال جاری، آبیاری بیش از 15 هزار هکتار از اراضی آبی این شهرستان با خطر خشکسالی مواجه شد. (2)

◄ 4. جمله زیر را به شکلی اصلاح کنید که روشن و گویا شود:

در دسامبر 1951، بن گوریون رهبران صهیونیست را به سرمشق مهاجرت دیگر یهودیان قرار نگرفتن متّهم می کند. (3)

◄ 5. در جمله زیر، کدام رکن حذف شده است؟ اگر این حذف صحیح نیست، جمله را اصلاح کنید:

امروزه بشر هر لحظه به دین نزدیک تر و خود را به آن نیازمندتر احساس می کند. (4)

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2967


1- حاکمیت دینی / 64.
2- روزنامه جام جم، 10 مرداد 1379.
3- پرونده اسرائیل و صهیونیزم سیاسی / 123.
4- ولایت فقیه / 16. 83

درس هشتم: لغزشگاه های قلم (2)

9-از تکرار بپرهیزیم

از عیب های رایج و چشمگیر در نوشته های امروز، تکرار واژه یا عبارتی با فاصله کم است. در چنین موردی، با حذف واژه تکراری یا با جایگزینی واژه ای دیگر، می توان به رفع تکرار پرداخت. به تکرار واژه «این» در مثال زیر بنگرید:

بیش تر اخباری که دراینجا می آوریم به صورت مُرسَل هستند و این به دلیل این است که در اکثر این موارد اجماع است.

صحیح:

بیش تر اخباری که این جا می آوریم، به صورت مُرسَل هستند، زیرا معمولاً به مسائل اِجماعی نظر دارند. حال در شش مثال دیگر، نمونه هایی از چنین تکرارهایی را می بینید. در هر مثال، شکل اصلاح شده را نیز ارائه می کنیم:

☼ سده های هجدهم و نوزدهم دوران ظهور پیام آوران سکولاریسم بود که پیام آوران مهمّ آن، فردریک نیچه و کارل مارکس و زیگموند فروید بودند.

صحیح:

سده های هجدهم و نوزدهم دوران ظهور پیام آوران مهمّ سکولاریسم، یعنی فردریک نیچه و کارل مارکس و زیگموند فروید، بود.

* … چه اینکه لازمه این سخن این است که … .

صحیح:

… زیرا این سخن مستلزم آن است که … .

* شورای نگهبان مرکّب از عدّه ای از مجتهدان برجسته است.

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2968

صحیح:

شورای نگهبان از چند مجتهد برجسته ترکیب شده است.

* در این جا مجال پرداختن به آن به تفصیل نیست.

صحیح:

در این جا مجال نیست که مفصّلاً به آن بپردازیم.

* آبِ حُلوان رودخانه ای است که پس از گذشتن از کوه های پاتاق و عبور از جلگه سرپل و قصر شیرین وارد رود دیاله می شود. (1)

صحیح:

آب حُلوان رودخانه ای است که از کوه های پاتاق و جلگه سرپل و قصر شیرین می گذرد و به رود دیاله می ریزد.

* ریچارد رایت نویسنده ای است که سرسختانه و غیرتمندانه علیه تبعیض نژادی و بیرحمی نظام امریکا علیه سیاهان می جنگد. (2)

صحیح:

ریچارد رایت نویسنده ای است که سرسختانه و غیرتمندانه ضدّ تبعیض نژادی و رفتار بیرحمانه نظام امریکا با سیاهان می جنگد.

توضیح: «علیه» نادرست است.

10- تناسب عطف ها را رعایت کنیم

در جمله های مرکّب، از پیوندهای همپایه و سازگار باید کمک گرفت. مثلاً فعل به مصدر یا مصدر به فعل عطف نشود، بلکه فعل به فعل یا مصدر به مصدر عطف گردد. در مثال زیر، فعل به مصدر عطف شده است:

از خواست های فطری انسان، میل به آزادی است و او نمی خواهد زیر سلطه دیگران باشد.

صحیح:

از خواست های فطری انسان، میل به آزادی و عدم تمایل به سلطه پذیری است.

در دو جمله زیر نیز دیده می شود که تناسب عطف ها رعایت نشده است. در نمونه های اصلاحی می بینید که چگونه جمله از لحاظ معنی منطقی و صحیح می شود:

* متّهم کردن جنبش های مردمی به تروریسم، واپس گرایی، بنیادگرا و ضدّ حقوق بشر توطئه مستکبران است.

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2969


1- فرهنگ فارسی معین، مدخل «آب حلوان» .
2- لوازم نویسندگی / 216.

صحیح:

متّهم کردن جنبش های مردمی به تروریسم، واپس گرایی، بنیادگرایی، و ضدّیت با حقوق بشر توطئه مستکبران است.

* قرآن مبارزه با فساد و تباهی و ظلم زدایی و عدل گستری را از وظایف اصلی مؤمنان می داند.

صحیح:

قرآن ظلم زدایی و عدل گستری و مبارزه با فساد و تباهی را از وظایف اصلی مؤمنان می داند.

11- از «حَشْو» بپرهیزیم
اشاره

از کاستی های بسیار مهم در نوشته های امروز پارسی، حضور واژگان زاید و بیهوده است. (1)

این زیادت و بیهودگی که «حَشْو» نام دارد، معمولاً از عطف های بی دلیل پدید می آید. به این مثال ها عنایت ورزید:

☼ این آیه آشکار کردن زینت ها را مطلقاً نهی می کند و سپس استثنا می کند از آنها، زینت های ظاهری را که اظهار کردن آنها مانعی ندارد.

روشن است که معنای جمله اخیر در خود مفهوم استثنا وجود دارد. از این رو، با زدودن حشو مزبور، باید نوشت:

☼ این آیه آشکار کردن زینت ها را مطلقاً نهی می کند و سپس زینت های ظاهری را از آنها استثنا می نماید.

نیز در این مثال، «این که» حشو است:

☼ زن ها پای بر زمین نکوبند تا این که معلوم نشود که خلخال قیمتی به پا دارند.

همچنین در جمله زیر، «خاندان» حشو است، زیرا «بَنی» به همان معنا است:

بزرگان خاندان بنی طاووس از عالِمان بنام بوده اند.

در جمله زیر هم «علّت» حشو است، زیرا «بدان جهت» دارای معنای علّیت است:

علّت این نامگذاری بدان جهت است که … .

با عنایت به این که بسیاری از نویسندگان ناآگاهانه به حشو تن می دهند، ضرورت دارد با آوردن مثال های فراوان، بر این مقوله تأکید ورزیم. در دَه نمونه زیر، اجزایی را که بیهوده اند، با حروف سیاه درج کرده ایم:

_ برخی می گویند شیوه حکومت باید با روش عقلانی اداره شود.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2970


1- برای مطالعه دقیق و کامل درباره حشو، بنگرید به مقاله حشو قَبیح در: محمّد اسفندیاری: کتاب پژوهی، خرّم، قم، اوّل، 1375.

_ حاکم باید به نحو شایسته رهبری جامعه اسلامی را اداره کند.

_ از آن جا که در زمان غیبت، دسترس عادی به امام معصوم ممکن نیست، از این رو باید … .

_ رسول اسلام (صلی الله علیه وآله) پس از هجرت به شهر مدینه، بی درنگ شالوده تشکیل دولت اسلامی را ریخت.

_ نباید این مسأله کلامی _ فلسفی را با مسأله مشروعیت اعمال که یک مسأله ای فقهی است، یکی بدانیم.

_ متأسّفانه یونانیان نسبت به حقوق مسلمانان بی اعتنایی می کنند و اجازه نمی دهند ایشان مسجدی در آتن داشته باشند. (1)

_ زمامدار باید از فنّ مدیریتی برخوردار باشد.

_ خانواده دارای وحدت ارگانیکی است.

_ کسانی که حکومت اسلامی را حکومت مستبدّانه می دانند، از شیوه حکومتی اسلام ناآگاهند.

_ خاستگاه اوّل اندیشه سکولاریستی، غرب بوده است.

[چند نمونه پرکاربرد حشو]

نیز سزاوار است از چند نمونه پرکاربرد حشو در همین جا یاد کنیم و شکل صحیح هر یک را بیاوریم:

همراه حشو / صحیح

سیر گردش کار: گردش کار _ سیر کار

روزنامه های روزانه: روزنامه ها

سایر شهرهای دیگر: شهرهای دیگر _ سایر شهرها

مِن بعد از این: بعد از این

مَدخَلِ ورودی: ورودی

پس بنابراین: بنابراین _ پس

شب لیله القدر: لیله القدر

سنگ حجرالاسود: حجرالاسود

سال عام الفیل: عام الفیل

سؤال پرسیدن: پرسیدن _ سؤال کردن

بدر کامل ماه: بدر

از قبل پیش بینی کردن: پیش بینی کردن

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2971


1- مجلّه نشر دانش، سال 12، شماره 3، فروردین و اردی بهشت 1371، ص 13؛ پانوشتِ مقاله انقلاب کپرنیکی در کلام.
12-از «تتابع اضافه ها و وصف ها» بپرهیزیم

پیاپی آوردن اضافه ها و وصف ها از ارزش و متانت نوشته می کاهد. باید بکوشیم که مناسب ترین واژه را برای انتقال پیام خود برگزینیم تا ناچار نشویم به عطف های توضیحی و «تتابع اضافه ها و وصف ها» روی آوریم. در مواردی که پی آیندها حَشْو نباشند نیز باید با تغییر ساختاری، از پی هم آوری آنها بپرهیزیم.

مثالی از تَتابُع وصف ها:

بالای این ضریح، گنبدبزرگ کاشیکاری شده با شکوه طلااندود پیازی شکلی قرار دارد.

صحیح:

بالای این ضریح، گنبد پیازی شکل بزرگی قرار دارد که با رُویه زَراَندودش شکوهی خاص یافته است.

مثالی از تَتابُع اضافه ها:

تأثیرات روانی مجادله های والدینِ فرزندان بر آنها فراموش ناشدنی است.

صحیح:

مجادله های والدین بر روان فرزندان تأثیراتی فراموش ناشدنی دارد.

آفت «تتابع وصف و اضافه» در نامگذاری های امروزین بسیار نمایان است و باید جدّاً در انتخاب نام ها از این عیب دوری جُست.

به این نمونه های نازیبا بنگرید:

_ شورای سیاست گذاری تبلیغات مذهبی اتّحادیه های اصناف شهرستان …

_ نشریه تخصّصی جامعه اسلامی فارغ التّحصیلانِ دانشکده فیزیک دانشگاه …

_ شورای هماهنگی فعّالیت های ورزشی کمیسیون های کارگری تابعه شوراهای اسلامی کار استان …

13-از کهنه گرایی بپرهیزیم

نویسنده امروز از مایه های فکری ادبیات دیروز الهام می گیرد و آن را معبری می سازد برای دست یافتن به قلّه های اندیشه امروز. کوره راه ها و سنگلاخ هایی که پیشینیان پیموده اند، راه را برای ما هموار کرده است، همان گونه که ما امروز راه را برای پسینیان می کوبیم. اگر نویسنده به بهانه سنّت گرایی، دقیقاً همان شیوه های سنّتی نگارش را دنبال کند و از چنان عناصر و شگردها و راهکارهایی استفاده کند، در همان کوره راه ها می مانَد و به امروز نمی رسد. فراموش نکنیم که تقلید بیجا از گذشتگان و فرسوده شدن در حصار سنّت های کهن، همان قدر نادرست و بازدارنده است که پشت کردن به ارزش های فرهنگی و سنّت های اصیل. پس باید از هر مایه ای که رنگ و بوی ماندگی و کهنگی به نوشته می دهد، پرهیز کنیم.

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2972

مثلاً از این نوع فعل آوری که خاصّ سَبْک کهن پارسی است، باید بپرهیزیم: بیش تر متکلّمان معتزلی بر آنند که تنها گناهان بزرگ موجب اِحباط توانَد بود. روشن است که جوان امروز آن گاه که نوشته ای با این آغاز را ببیند، به مطالعه آن رغبت نمی ورزد:

سپاس بی قیاس خداوندی را سزا است که … . البتّه ما به نثر کهن خویش افتخار می کنیم؛

امّا خواننده امروز انتظار دارد که نثر امروز دارای ویژگی های زبان روز باشد. به این نمونه از کتابی امروزین بنگرید و در نوع جمله بندی و واژگان آن دقّت ورزید. آیا این زبان با مخاطب امروز سازگار است؟

ما با کمال صراحت می توانیم اظهار نظر کنیم که غیر از مدرسه نبوی هیچ مدرسه ای از زمان قدیم تا دوره جدید در دنیا وجود ندارد که تاریخ به تلاش واقعات و اخبار کلّیه شاگردان آن اعم از مرد و زن و کوچک و بزرگ آن این قدر اهمّیت قائل بوده باشد، زیرا تاریخ آنان تاریخ رادمردان عَدیم المثالی است که … برای اشاعتِ اسلام قیام نمودند و … چشم از تزئینات دنیا و آرایش مادّی آن فرو بستند. (1)

14-واحد جمله را طولانی نکنیم

از عیب های مهمّ جمله این است که یک یا چند واحد آن، مانند نهاد، مفعول، و قید، دراز و گسترده باشند. باید کوشید تا هر واحد به قدر امکان مختصر و ساده باشد.

مثال برای درازی نهاد:

آب خواستن امام حسین (علیه السلام) که مظهر شکیبایی و پایداری بوده است از لشکر ناکسان و سیاهدلان یا عدم آن، از مسائل مورد بحث است.

صحیح:

این از مسائل مورد بحث است که آیا امام حسین (علیه السلام) ، آن مظهر شکیبایی و پایداری، از لشکر ناکسان و سیاهدلان آب خواسته است. مثال برای درازی مفعول: دانشوران وجود بقعه ای زیبا و شکوهمند با کاشیکاری های بسیار زیبا و بدیع بر مزار این بزرگمرد در قرن پنجم را تأیید کرده اند.

صحیح:

دانشوران تأیید کرده اند که در قرن پنجم، بقعه ای زیبا و شکوهمند با کاشیکاری های بسیار زیبا و بدیع بر مزار این بزرگمرد به چشم می خورده است.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2973


1- حکایات صحابه / 13 و 14.

مثال برای درازی قید:

ما دست و پای برای یغما جمع کنان، دست و پای اسیران را بستیم. (1)

صحیح:

ما دست و پای خود را برای یغما جمع کردیم و دست و پای اسیران را بستیم.

15- نهاد را تجزیه نکنیم

بسیاری از نویسندگان، به تقلید از شیوه گویش، نهاد را تجزیه می کنند و بخشی از آن را در گزاره می آورند. این کاستی بلاغی، موجب «ضعف تألیف» می گردد و جمله را سست می کند. در مثال زیر، نهاد (: احکامِ موضوعاتِ یاد نشده در قرآن) تجزیه گشته است:

☼ موضوعاتی که در قرآن یاد نشده اند، احکام آنها از احادیث استخراج و استنباط می شود.

صحیح:

☼ احکام موضوعات یاد نشده در قرآن، از احادیث استخراج و استنباط می شود.

در جمله زیر نیز نهاد تجزیه شده است:

☼ جمع اندکی از نیروهای انقلابی خواهان حکومت غیر اسلامی، تعدادی از آنها نیز خواهان نقش جزئی اسلام در حکومت بودند.

صحیح:

☼ از نیروهای انقلابی، جمعی اندک خواهان حکومت غیر اسلامی و گروهی نیز طرفدار نقش جزئی اسلام در حکومت بودند.

16-از «نهاد مُؤَوَّل» در صورت لزوم استفاده کنیم

هرگاه نهاد طولانی گردد یا بد نما شود، باید آن را به شکل «نهاد مُؤَوَّل» درآورد. در این حال، نهاد بعد از گزاره می آید و شکل جمله ای را می یابد که پس از جمله کوتاهِ گزاره آمده است.

مثال:

نهاد صریح: زیر سؤال بردن دو مؤمنْ ایمان یکدیگر را برای دنیا، مصلحت نیست.

نهاد مُؤَوّل: مصلحت نیست که دو مؤمن برای دنیا ایمان یکدیگر را زیر سؤال ببرند.

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2974


1- حاجی بابا / 97.
17-میان نهاد و گزاره فاصله نیندازیم
اشاره

نهاد و گزاره باید پی یکدیگر بیایند و جز هنگام ضرورت، آن هم به کوتاهی، میان آن دو فاصله نیفتد. فاصله نامناسب و زیاد میان نهاد و گزاره، جمله را زشت و دشوار می کند.

مثال:

☼ شیخ طَبرسی (1) که برخی او را منسوب به طَبْرِس (معرّب تفرش) و بعضی منسوب به طَبَرستان می دانند و لذا گروهی نامش را طَبْرِسی و گروهی هم طَبَرْسی می خوانند، دارای چند اثر تفسیری است.

صحیح:

☼ شیخ طَبرسی دارای چند اثر تفسیری است. برخی او را منسوب به طَبْرِس (معرَّب تفرش) می دانند ولذا طَبْرِسی می خوانند. عدّه ای هم وی را منسوب به طَبَرستان می شمارند و لقبش را طَبَرْسی تلفّظ می کنند.

این جمله نیز مثالی است برای فاصله نامناسب میان نهاد و گزاره:

☼ اصل پنجاه و ششم قانون اساسی که می گوید حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آنِ خدا است، مُلْهَم از جهان بینی قرآنی است.

صحیح:

☼ طبق اصل پنجاه و ششم قانون اساسی، حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آنِ خدا است. این اصل از جهان بینی قرآنی الهام گرفته شده است.

در جمله زیر نیز نهاد بسیار طولانی شده است و برای اصلاح جمله باید ساختار آن را تغییر داد و البتّه در فعل های جمله هم تصرّف کرد:

☼ آنچه در شیوه عمل مسؤولان معمول است که از مردم کناره گیری کنند و تنها در اتاق های دربسته و با جمعی خاص از معاونان و مشاوران در تماس باشند و در نتیجه از همه جا بی خبر بمانند، از نظر امام علی (علیه السلام) محکوم است. (2)

صحیح:

☼ از نظر امام علی (علیه السلام) ، این شیوه عمل مسؤولان محکوم است که از مردم کناره گیری کنند و تنها در اتاق های دربسته و با جمعی خاص از معاونان و مشاوران در تماس باشند و از همه جا بی خبر بمانند.

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2975


1- صحیح و اصیل: تبرسی.
2- سیاست و مدیریت از دیدگاه امام علی (علیه السلام) / 116.
آزمون

◄ 1. در جمله زیر، کلمه «خود» سه بار تکرار شده است. جمله را به گونه ای اصلاح کنید که این تکرار برطرف شود:

این خود مردمند که گاهی با گزینش بایسته و شایسته خود فرد ایده آل خود را که یک انسان کامل است به زمامداری کشور برمی گزینند تا یک الگویی برای مدینه فاضله به وجودآورند.

◄ 2. در همان جمله، نمونه ای بارز از حَشْو به چشم می خورد. آن را بیابید و جمله را اصلاح کنید.

◄ 3. در دو جمله زیر نمونه های تتابع اضافات را بیابید و آنها را اصلاح کنید:

دلیل کسانی که اختیار قرائت مالک کرده اند این است که … . (1)

خسرو با همه جلال و عظمت شاهی، نوشنده ته جرعه جام شهریار شیرین حرکات کشور دل من است. (2)

◄ 4. در جمله زیر، فاصله زیاد میان نهاد و گزاره را برطرف سازید و شکل اصلاح شده جمله را بنویسید:

گنجینه های پُر ارزش علم، همانان که خداوند از آنان در قرآن مجید به عنوان راسخون در علم [اهل بیت نبوّت] یاد کرده، نیز دارای سخنان و روایاتی که راهگشا و هادی می باشد، بودند. (3)

◄ 5. در یک کتابِ دلخواه، پنج نمونه دارای حشو را بیابید و آنها را اصلاح کنید.

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2976


1- تفسیر فاتحه الکتاب / 122.
2- دیوان غزلیات حافظ، به کوشش خطیب رهبر / 75.
3- مدخل / 35.

درس نهم: لغزشگاه های قلم (3)

18-نهاد و گزاره را سازگار سازیم

نهاد و گزاره باید کاملاً با یکدیگر سازگار باشند و از ارتباط منطقی بهره بَرَند. نبودِ چنین سازگاری و ارتباطی، جمله را خام و دبستانی می کند. در مثال زیر، گزاره جمله دوم هیچ ارتباطی به نهاد اصلی ندارد: پیامبربیانِ بخشی از احکام را به جانشینان خود سپرده و به وسیله ایشانانتشار یافته است. آیا از لحاظ منطقی، چنین مفهومی قابل تصوّر است:

«پیامبر به وسیله ایشان انتشار یافته است؟» شکل صحیح جمله چنین است:

پیامبر بیان بخشی از احکام را به جانشینان خود سپرده است و ایشان آن احکام را انتشار داده اند. در پنج مثال زیر نیز نهاد و گزاره با یکدیگر سازگاری ندارند. در شکل های صحیح جمله ها، سازگاری آنها حفظ شده است:

☼ اُفق دید برخی از افراد بسیار ضعیف است.

صحیح:

☼ افق دید برخی از افراد بسیار محدود است.

توضیح: «افق» بر مکان اطلاق می شود.

نمونه بارز این طرز تفکّر، گروه اِخوان المسلمین در مصر است.

صحیح:

نمونه بارز صاحبان این طرز تفکّر، گروه اخوان المسلمین در مصر است.

*پیروزی بر شیطان نَفْس، روز عید حقیقی قلمداد شده است.

صحیح:

هنگام پیروزی بر شیطان نَفْس، روز عید حقیقی قلمداد شده است.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2977

* در داستان های کوتاه این نویسنده، از یک تکنیک و قوّه تخیل قوی مایه گرفته شده است و برای نویسندگان و منتقدان غالباً نمونه های کامل داستان های کوتاه به شمار می آیند. (1)

صحیح:

داستان های کوتاه این نویسنده از تکنیک و قوّه تخیل قوی مایه دارند و غالباً برای نویسندگان و منتقدان نمونه های کامل داستان کوتاه به شمار می آیند.

*این فاصله ها مسؤولان را که باید از همه جریانات امور آگاه باشند بی خبر نگه داشته و در نتیجه، در پیدا کردن راه حلّ مشکلاتِ جامعه درمانده خواهند شد. (2)

صحیح:

مسؤولان که باید از امور آگاه باشند، به دلیل این فاصله ها بی خبر باقی می مانند و از یافتن راه حلّ مشکلاتِ جامعه درمانده می شوند.

19-نهاد و فعل را از لحاظ تعداد برابر بیاوریم

نهاد و فعل باید از لحاظ تعداد (= مفرد و جمع بودن) با یکدیگر سازگار و برابر باشند. حتّی آن گاه که نهاد بی جان است نیز معمولاً شایسته تر است این برابری رعایت گردد.

مثال:

آثار او عبارتند از:

….

تمدّن های بزرگ مردان بزرگی پرورانده اند.

البتّه گاه به دلیل فضای مخصوص یک جمله یا مفهوم خاصّ یک واژه این برابری مطلوب نیست.

مثال:

آرای این دانشمند مورد توجّهِ اهل بصیرت است.

در این میان، آنچه بسیار ناروا است، رعایت نکردنِ وحدت روش در یک متن است. در مثال زیر، یک نهاد با فعل مفرد آمده و آن گاه با ضمیر جمع مورد اشاره قرار گرفته است:

سرهای مقدّس شهدای کربلا از کوفه به شام فرستاده شد. سپس یزید دستور دفن آنها را صادر کرد. در چهار مثال زیر نیز نابرابری نهاد و فعل از لحاظ تعداد دیده می شود. شکل صحیح را درون هر جمله نشان داده ایم:

_ چنین قانون هایی چند اشکال عمده دارد [دارند]:

یکی این که ضمانت اجرا ندارند.

_ قوای سه گانه از هم تفکیک شده اند و هر کدام وظیفه ای خاص دارند [دارد].

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2978


1- شیوه های داستان نویسی / 158.
2- سیاست ومدیریت از دیدگاه امام علی (علیه السلام) / 116.

مخاطَب [ مخاطبانِ] خداوند، همه مؤمنانی است [هستند] که در معرض فریب شیطان قراردارند.

_ مسلم با چند تن از یاران خود در خانه ای اقامت گزیدند [گزید].

20-از آوردن فعل دراز و پیچیده بپرهیزیم
اشاره

در بیش تر سَبْک ها و انواع ادبی، باید از فعل ساده بهره گرفت؛ خواه فعلی که بسیط و یک واژه ای باشد و خواه فعلی که مرکّب از واحدهای کوتاه و ساده باشد. استفاده از فعل های طولانی، جز هنگام ضرورت، نوشته را نازیبا می سازد.

مثال هایی از چند مصدر:

در حقّ کسی احترام مَرعی داشتن: به کسی احترام نهادن

استقبال به عمل آوردن: استقبال کردن

به منصّه ظهور رساندن: ظاهر کردن

_ آشکار ساختن حضور به هم رسانیدن: حاضر شدن

_ حضور یافتن مثال در جمله:

☼ شیخ، نهایت احترام را در حقّ او مَرعی داشت و استقبال گرمی از وی به عمل آورد وحمایت خود از او را به منصّه ظهور رساند، تا آن جا که در حلقه درسش حضور به هم رسانید.

شکل مناسب این جمله:

☼ شیخ، به او بسیار احترام نهاد و از وی به گرمی استقبال کرد و حمایت خود از او را آشکار ساخت، تا آن جا که در حلقه درسش حضور یافت.

21-«فعل مجهول» را بجا استفاده کنیم

از گرته برداری های دستوری مترجمان ما، یکی این بوده است که فعل های مجهول زبان انگلیسی را به فعل مجهول فارسی برگردانده اند. با عنایت به ساختار دستوری متفاوت این دو زبان، بسیاری از فعل های مجهول که در زبان ما رایج شده اند هیچ توجیه منطقی ندارند. فراموش نکنیم که فعل باید به صورت معلوم به کار رود، مگر آن که به جهتی، همچون تخفیف یا تعظیم یا ناشناخته بودن فاعل، مجهول بودنش ضرورت یابد. مثلاً در این جمله، فعل مجهول هیچ ضرورتی ندارد:

از سوی ادیبان ابراز شده است که … .

صحیح:

ادیبان ابراز کرده اند که …

کلماتی چون «توسّطِ» ، «به وسیله»

_ گروهی به اشتباه «وسیله» می نویسند

_ «از جانبِ» ، و «از طرفِ»

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2979

که برای نشان دادن فعل مجهول به کار می روند، هم جمله را زشت می کنند و هم معمولاً کاربردشان غیر منطقی است:

* توسّطِ پیامبر اسلام، مسجد ضرار ویران شد.

صحیح:

پیامبر اسلام، مسجد ضرار را ویران کرد.

* از جانبِ رئیس جمهوری اطّلاعیه ای مهم صادر شد.

صحیح:

رئیس جمهوری اطّلاعیه ای مهم صادر کرد.

22-نوع درست فعل را به کار بَریم

از ویژگی های مهمّ نوشته شیوا، بهره گیری از افعال به شکل درست است. نویسنده باید همه گونه های زمانی افعال را کاملاً بشناسد و موارد اصلی و فرعی کاربرد هر یک را به خوبی بداند. مخصوصاً باید با کاربُرد فعل های ماضی نقلی، ماضی بعید، ماضی و مضارع التزامی، و فعل استمراری آشنا بود. در مثال زیر، عبارت «شک نیست» اقتضا می کند که فعل ماضی نقلی (ساخته اند) به کار رود و نه ماضی بعید التزامی:

شک نیست که بعد از درگذشت او، بقعه معتبری بر مزارش ساخته بوده باشند.

نیز در این مثال، باید در بخش شرطی جمله، از فعل مضارع التزامی (احرام نماید) استفاده کرد و نه فعل ماضی مطلق: اگر بدون تعیین نیتاحرام نمود، عملش باطل خواهد بود. اکنون برای تمرین بیش تر، قطعه ای کوتاه را می آوریم که در آن، از پنج نوع فعل به درستی استفاده شده است. کنار هر فعل عددی می گذاریم و زیر قطعه، دلیل درستی هر فعل را می نویسیم:

بهمن نامه منظومه ای است (1) به تقلید شاهنامه ی فردوسی در تاریخ سلاطین بهمنی دکن. این منظومه تا زمانی که آذری در دکن بود، (2) به دوران سلطنت احمدشاه رسیده بود (3) و آذری تعهّد کرد (4) که در بازگشت به خراسان، آن را به اتمام رساند (5) و ظاهراً تا دورانِ شاهی علاءالدّین به نظم آن ادامه داد (6) و آنچه می سرود (7) به دکن می فرستاد (8) .

(1) فعل ربطی حال؛ ارتباطی همیشگی را گزارش می کند.

(2) فعل ماضی مطلق؛ از گذشته ای که تحقّق آن پایان پذیرفته خبر می دهد.

(3) فعل ماضی بعید؛ از گذشته ای پیش از گذشته دیگر حکایت می کند.

(4) فعل ماضی مطلق؛ دیگر بار از گذشته پایان یافته خبر می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2980

(5) فعل مضارع التزامی؛ موردِ تعهّد و التزام را بیان می کند.

(6) فعل ماضی مطلق؛ بار دیگر از عملی حکایت دارد که تحقّق آن پایان یافته است.

(7) و (8) فعل ماضی استمراری؛ کاری را گزارش می کند که در زمانی خاص در گذشته استمرار و گسترش داشته است.

23- فعل های هَمْطِراز را متناسب بیاوریم

هرگاه یک جمله دارای چند فعلِ هَمْطِراز و هَمْرُتبه باشد، شرط است که آن فعل ها از لحاظ زمان با یکدیگر تناسب و سازگاری داشته باشند. از ضعف های جمله مرکّب، ناسازگاری افعال آن است. در مثال زیر، فعل یکم «مضارع» است و فعل دوم «ماضی نقلی» ، با آن که هر دو همطرازند:

☼ این کتاب جامعه نام دارد و نزد امامان معصوم بوده است.

صحیح:

☼ این کتاب جامعه نام داشته و نزد امامان معصوم بوده است.

مثال دیگر:

☼ شیخ احمد از حوزه درس … بهره مند گشت و از آنان دارای اجازاتی نیز هست.

صحیح:

☼ شیخ احمد از حوزه درس … بهره مندگشت و از آنان اجازاتی نیز دریافت کرد.

در مثال زیر نیز بی تناسبی افعال چنان به آن لطمه زده که فهمش را هم دشوار کرده است:

☼ در لحظه هایی، اومطلب را به صورتی بیان خواهد کرد که برای شما اعجاب آور و مطبوع باشد و شوق و رغبتتان را به خواندن بر می انگیزد. (1)

صحیح:

☼ او گاه مطلب را به صورتی بیان می کند که برای شما اعجاب آور و مطبوع باشد و شوق و رغبتتان را به خواندن برانگیزد.

24- فعل ها را کنار هم نیاوریم

تا جایی که ممکن است، باید کوشید دو یا چند فعل اصلی کنار یکدیگر قرار نگیرند. اگر چنین شود، نوشته هم زشت جلوه می کند و هم از ارزش بلاغی آن کاسته می شود. مثال:

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2981


1- شیوه های داستان نویسی / 10.

☼ در این بنا، کتیبه ای که بتواند تاریخ ساخت آن را مشخّص سازد، وجود ندارد.

صحیح:

☼ در این بنا، کتیبه ای وجود ندارد که تاریخ ساخت آن را مشخّص سازد.

به این دو مثال و شکل های صحیح آنها نیز بنگرید:

☼ پی ریزی شخصیت کودک از هنگامی که متولّد می شود، آغاز می گردد.

صحیح:

_ پی ریزی شخصیت کودک از هنگام تولّد او آغاز می شود.

_ پی ریزی شخصیت کودک از هنگامی آغاز می شود که تولّد می یابد.

* مناسب ترین فعّالیت کودک، تلاشی که از راه بازی انجام می گیرد، است.

صحیح:

_ مناسب ترین فعّالیت کودک، تلاش او از راه بازی است.

_ مناسب ترین فعّالیت کودک، تلاشی است که از راه بازی انجام می گیرد. همان گونه که عنایت کردید، برای پرهیز از کنار هم آوردن افعال، معمولاً می توان یکی از فعل ها را به شکل غیر فعلی درآورد

_ این راه مناسب تر است

_ یا جای یکی از افعال را عوض کرد.

25- از «وجه وصفی» درست استفاده کنیم

«فعل وصفی» یا «وجه وصفی» همان ساخت صفت مفعولی (= بن ماضی + ه) است که کارکرد فعلی می یابد و صیغه اش توسّط فعلی پس از آن تبیین می شود، زیرا خود همواره به یک شکل است و ساختی واحد دارد. اصولاً در بهره گیری از فعل وصفی باید جدّاً صرفه جویی کرد. از این گذشته، درستی کاربرد فعل وصفی چند شرط دارد:

_ یکی بودنِ نهاد فعل وصفی و فعل بعدی تبیین کننده.

_ نبودن واو بعد از فعل وصفی.

_ بودن ویرگول پس از فعل وصفی. به این ترتیب، روشن می شود که معمولاً نویسندگان فعل وصفی را نادرست به کار می برند.

مثال:

مُحْرِم پس از احرام وارد مکّه و حرم گشته و بعد از غسل وارد مسجد الحرام می شود.

صحیح:

مُحْرِم پس از احرام وارد مکّه و حرم گشته، بعد از غسل وارد مسجد الحرام می شود.

26- در گزارش از گذشته، تناسب افعال را رعایت کنیم

در برخی سَبْک ها و گونه های ادبی، برای ایجاد تنوّع و نیز ملموس تر ساختنِ مطلب، رویداد گذشته

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2982

را با فعل حال گزارش می دهند.

مثال:

بنای حرم حسینی در آغاز دوران صفویه کاملاً تغییر می یابد. باید دقّت کنیم که هنگام استفاده از چنین شیوه ای، تناسب زمانی افعال فراموش نشود. مثلاً در همان جمله، ناگهان شیوه گزارش را چنین تغییر ندهیم: بنای حرم حسینی در آغاز دوران صفویه کاملاً تغییر می یابد و معماران چیره دست به این کار گماشته شدند. [گماشته می شوند]

27- فعل های وابسته را صحیح بیاوریم
اشاره

گاه رویداد گذشته با دو فعل وابسته (یکی اصلی و یکی التزامی) گزارش می شود. در این حال، فعل اصلی باید ماضی مطلق، و فعل التزامی باید مضارع التزامی باشد، نه ماضی مطلق؛ زیرا آنچه در زمان گذشته انجام شده همان فعل اصلی است که فعل التزامی را معنی می بخشد. مثلاً در جمله زیر، آنچه تحقّق یافته «دستور دادن» است نه «ساختن»:

رکن الدّوله دستور داد که بقعه ای بر مزار شیخ بسازند.

پس نباید نوشت:

رکن الدّوله دستور داد که بقعه ای بر مزار شیخ ساختند.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2983

آزمون

◄ 1. جمله زیر را به گونه ای اصلاح کنید که نهاد و گزاره با هم سازگار شوند:

سعی پیامبر در این بود که اصحاب هر آنچه که می شنوند بنویسند تا بدین وسیله از تحریف دور بماند. (1)

◄ 2. جمله زیر را اصلاح کنید، به نحوی که بخش های آن در جای خود قرار گیرند:

عبارات و کلمات این آیه هیچ گونه دلالت بر این که قطعه ابری هر روز بالای سر آنها می گشته و ترنجبین یا نان پخته و مرغ بریانی تقدیم آنها می شده ندارد یا عمود نوری هر شب پیشاپیش آنها را روشن می داشته! (2)

◄ 3. با راهنمایی استاد، در یکی از رُمان های فارسی، سه نمونه از کاربرد نادرست وجه وصفی را ارائه دهید و آنها را اصلاح سازید.

◄ 4. در ترجمه قرآن از استاد محمّد مهدی فولادوند، دَه فعل از انواع گوناگون را از لحاظ درستی دستوری و تناسب زمانی، ارزیابی و نقد کنید.

◄ 5. جمله زیر را بخوانید و به پرسش ها پاسخ دهید:

ما از سازمان ملل متّحد درخواست می کنیم که هر چه زودتر، اَمر بازگشت به وطنِ تمام اقوامی را که به وسیله قدرت های عضو محور از کشور خود رانده شده اند، تأمین نماید. (3)

_ آیا نوع فعل ها به درستی انتخاب شده است؟ چرا؟

_ جمله را به شکلی تغییر دهید که جزء پیچیده و طولانی «اَمر بازگشت … تأمین نماید» اصلاح شود.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2984


1- مدخل / 34.
2- پرتوی از قرآن، 1 / 164.
3- پرونده اسرائیل و صهیونیزم سیاسی / 122.

درس دهم: لغزشگاه های قلم (4)

28- میان اجزای فعل فاصله نیندازیم

لازم است که همواره اجزای فعل در کنار یکدیگر بنشینند و میان آنها فاصله نیفتد. گاه دیده می شود که در فعل مستقبل، این اصل رعایت نمی شود و میان جزء معین و جزء اصلی آن فاصله می افتد.

مثال:

عبرت های عاشورا جهان را خواهند نور بخشید.

شکل صحیح جمله:

عبرت های عاشورا جهان را نور خواهند بخشید.

همچنین در فعل های مرکّب که دارای جزء معین نیستند، باید پیوستگی میان اجزا حفظ شود. در دو جمله زیر، فعل های مرکّب عبارتند از:

«اوج می گیرد» و «صرف می کند» .

در جمله یکم، «بسیار» قیدِ فعل است و در جمله دوم، «انسان ها» متمِّم فعل است؛ پس مناسب است که این دو کلمه بیرون از فعل قرار گیرند و میان اجزای فعل فاصله نیندازند:

* در سال 1931، گاندی اوجِ بسیار می گیرد.

صحیح:

در سال 1931، گاندی بسیار اوج می گیرد.

* معلّم زندگی اش را صرفِ انسان ها می کند.

صحیح:

معلّم زندگی اش را برای انسان ها صرف می کند. در جمله زیر هم فعل مرکّب عبارت است از «سعی نکرده است» . «لازم» صفت است و «فهمیدن مطالب کتاب» متمِّم. حرف نشانه هم زاید است، زیرا مفعولی وجود ندارد: خواننده سعی لازم را در فهمیدن مطالب کتاب نکرده است. (1)

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2985


1- شیوه های داستان نویسی / 9.

برای آن که میان اجزای فعل مرکّب فاصله نیفتد، باید در جمله بالا قدری تصرّف کرد، یعنی متمِّم را زودتر آورد و صفت را ضمن یک قید:

خواننده در فهمیدن مطالب کتاب به قدر لازم سعی نکرده است.

29- «فعل غیر شخصی» را در جای مناسب قرار دهیم

«فعل غیر شخصی» فعلی است که ساخت واحد دارد و همراه فعل اصلی، ساخت های متفاوت می یابد؛ همچون «باید» و «می توان» . لازم نیست که فعل غیر شخصی به فعل اصلی بپیوندد، امّا خوب است که فاصله ای زیاد با آن نداشته باشد. مثلاً هر سه جمله زیر درستند و باید متناسب با نوع تأکید و آهنگ جمله، گزینش گردند:

_ در این مورد، چنین می توان گفت …

_ در این مورد، می توان چنین گفت …

_ می توان در این مورد، چنین گفت …

30- در صورت لزوم، «مفعول مُؤوَّل» بیاوریم

مفعول نیز، همانند نهاد، گاه درازا می یابد و جمله را بدنما می کند. از راه های رفع این عیب، به کار بردن «مفعول مُؤَوَّل» است. در این حال، یعنی مفعول را به شکل یک جمله پس از حرف ربط و بدون حرف نشانه به کار می بریم.

مثال:

مفعول صریح: نگارش این اثر به قلم میرزای بزرگ در سال 1027 قرا می توان مسلّم دانست.

مفعول مؤوّل: می توان مسلّم دانست که این اثر به قلم میرزای بزرگ در سال 1027 ق نگارش یافته است.

31- «را» ی زاید نیاوریم

حرف نشانه «را» گاه زاید است و نوشته را سُست و ابتدایی نشان می دهد. معمولاً این عیب آن گاه جلوه می کند که جمله دارای «نهاد مفعولی» باشد. نهاد مفعولی، رکنی از جمله است که از لحاظ دستوری برای فعل جمله پایه، نهاد به شمار آید و از لحاظ معنا برای فعل جمله پیرو، مفعول باشد. در مثال زیر، «پیامبران» از لحاظ معنا مفعولِ «فرستاد» است و از لحاظ دستوری نهادِ «بودند»: پیامبرانی که خدا فرستاد، هادیان بشر بودند. این جمله نیاز به «را» ندارد، زیرا نهاد مفعولی در حقیقت «نهاد» است و نهاد هرگز «را» نمی پذیرد.

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2986

پس این جمله نادرست است:

پیامبرانی را که خدا فرستاد، هادیان بشر بودند. این اشتباه از این جا ناشی شده که اصل جمله مزبور چنین بوده است:

پیامبرانی که خداآن هارا فرستاد، هادیان بشر بودند. سپس مفعول جمله حذف شده، ولی حرف نشانه باقی مانده است. امّا باید دقّت داشت که وقتی «آن ها» (مفعولِ «فرستاد») حذف می گردد، قاعدتاً حرف نشانه آن نیز حذف می شود، نه آن که جابه جا شود و پس از «پیامبرانی» بیاید. می توان گفت که هرگاه کلمه ای برای جمله پایه، نهاد باشد، «را» نمی پذیرد، هر چند مفهوماً برای جمله پیرو، مفعول باشد؛ امّا اگر برای جمله پایه، مفعول باشد، «را» می پذیرد، اگر چه ظاهراً به جای نهاد نشسته باشد. در جمله زیر، «پیامبرانی» با این که در آغاز آمده، مفعول جمله پایه است؛ از این رو «را» می پذیرد: پیامبرانی را می شناسیم که بر قوم خود نفرین کردند. به این ترتیب، جمله زیر نادرست است، زیرا «اخباری» نهاد جمله پایه است:

اخباری را که شیخ صدوق آورده است، گاه مرسل هستند. و این جمله درست است، زیرا «اخباری» مفعولِ جمله پایه است:

اخباری را که شیخ صدوق آورده است، می توان به چند دسته تقسیم کرد. بر پایه آنچه گفته شد، می توانید دریابید وجودِ «را» در سه جمله زیر لازم است یا خیر. البتّه زیر هر جمله، پاسخ را نوشته ایم:

1. ولایتی راکه رسول اکرم و امامان داشتند، بعد از غیبت، فقیه عادل نیز دارد.

توضیح: این جمله صحیح است، زیرا «ولایتی» مفعول است برای فعلِ «دارد» . امّا همین جمله اگر به شکل زیر باشد، نادرست است؛ زیرا «ولایتی» مفعول برای هیچ فعلی نیست: ولایتی راکه رسول اکرم و امامان داشتند، همواره برقرار است.

2. شرط دانستنِ عدالت رابرای رهبر، از ویژگی های تشیع است.

توضیح: این جمله غلط است و نیاز به «را» ندارد؛ زیرا مصدر به عدالت اضافه شده است و «عدالت» مضافٌ الیه است نه مفعول تا به حرف نشانه نیاز داشته باشد.

3. در نگرش ملّی گرایانه، هر چه رامردم بپسندند و به آن رأی دهند، لازم الاجرا است.

توضیح: این جمله نیز غلط است، زیرا «است» به مفعول نیاز ندارد. فراموش نکنید که مفعولِ «بپسندند» عبارت است از «آن» که حذف شده است [ = هر چه مردم آن را بپسندند] . ولی جمله زیر صحیح است:

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2987

در نگرش ملّی گرایانه، هر چه را مردم بپسندند و به آن رأی دهند، باید اجرا کرد.

32-از «را» در جای مناسب استفاده کنیم

نشانه مفعول بیواسطه (را) باید در جای درست و شایسته بنشیند تا هم مفهوم به درستی انتقال یابد و هم جمله زیبا گردد. مکانِ «را» پس از مفعول است و هرگز نباید به بهانه مرکّب بودن مفعول، در میان آن جای گیرد. البتّه هرگاه مفعول طولانی شود، باید برای آن چاره ای دیگر اندیشید. در مثال زیر، مفعول عبارت است از «شهادت یکایک یاران امام در عاشورا»: همه گزارش های تاریخی، شهادت یکایک یاران امام حسین (علیه السلام) در عاشورا را تأیید نکرده اند. نباید به بهانه کوتاه سازی مفعول، «را» پس از «امام حسین (علیه السلام) » بیاید. برای آن که مفعول جمله دراز نشود، می توان آن را به صورت مُؤوَّل آورد:

همه گزارش های تاریخی این ادّعا را که یکایک یاران امام حسین (علیه السلام) در عاشورا شهید شده اند تأیید نکرده اند. یعنی مفعول «ادّعا» است و جمله بعدْ آن را توضیح می دهد، نه آن که جزء مفعول باشد. پس نباید نوشت:

همه گزارش های تاریخی این ادّعا که یکایک یاران امام حسین (علیه السلام) در عاشورا شهید شده اند را تأیید نکرده اند. در جمله زیر نیز «ابتکار شما» مفعول است و آنچه پس از آن آمده وابسته مفعول به شمار می رود. پس باید حرف نشانه «را» پس از «ابتکار شما» قرار گیرد و نه پس از «نشریه» یا «داشته باشد»:

ابتکار شما رادر انتشار این نشریه که می تواند در رشد تحقیقات نقشی بسزا داشته باشد، تحسین می کنیم.

دو مثال زیر نمونه هایی از مکان نادرستِ حرف نشانه «را» هستند. خواهید دید که شکل صحیح جمله خوب تر فهمیده می شود:

* مبارزان مسلمان گزارش چند عملیات چریکی در بغداد که طی آنها، واحدهای پلیس رژیم بعث مورد حمله قرار گرفته اند را منتشر کردند.

صحیح:

مبارزان مسلمان گزارش چند عملیات چریکی در بغداد را منتشر کردند که طی آنها، واحدهای پلیس رژیم بعث مورد حمله قرار گرفته اند.

توضیح: عمداً حرف نشانه را پس از «بغداد» آورده ایم و نه پس از «چریکی»؛ زیرا در این صورت، خواننده گمان خواهد کرد که بغداد محلّ انتشار خبر است.

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2988

* این موج بازداشت ها کلّیه دارندگان ماشین هایی که رنگ و مدل آنها شبیه رنگ و مدل ماشینی است که در حادثه ترور به کار گرفته شده را شامل شد.

صحیح:

این موج بازداشت ها کلّیه دارندگان ماشین هایی را شامل شد که رنگ و مدل آنها شبیه رنگ و مدل ماشینی است که در حادثه ترور به کار گرفته شده است.

33-قید را در مکان مناسب بیاوریم

مکان قید در جمله، تابع قاعده خاصّی نیست و به مفهوم قید، سَبْک مقاله، و نوع تأکید نویسنده بستگی دارد. با این حال، معمولاً:

یک. قیدهای زمان و مکان و تأکید و نفی در آغاز جمله می آیند.

دو. قیدهای حالت و چگونگی پیش از فعل قرار می گیرند.

سه. قیدهایی که کلمه ای جز فعل را توضیح و تقیید می بخشند، پیش از همان کلمه می نشینند.

چهار. قیدهای مرکّب و گروه های قیدی در آغاز جمله می آیند.

قید زمان، در آغاز جمله: در آغاز نهضت، شعارهای عاشورایی نقشی مؤثّر داشتند.

قید حالت، پیش از فعل: حماسه کربلا را باید عاشقانه تحلیل کرد.

قید توضیح دهنده مُسند، پیش از مُسند:

رمز پیروزی امام حسین (علیه السلام) برای حکیمان کاملاً آشکار است.

قید مرکّب، در آغاز جمله: نزد همه حق جویان، اعتبار حُرّ به معرفت او است.

34- صفت ها را به دقّت به کار بریم:

در زبان پارسی نیز صفت های حالیه، مشبّهه، مبالغه، و مطلق یافت می شوند. مخصوصاً هنگام ترجمه آیات و روایات، به این ساخت های متفاوت باید عنایت داشت:

_ صفت حالیه (گذران): بُن مضارع + ان.

مثال:

جویان.

_ صفت مشبّهه (پایدار): بُن مضارع + ا.

مثال:

جویا.

_ صفت مبالغه (فراوان): بُن ماضی یا اسم + ار / گار / گر، کار.

مثال:

جُستگر _ جست و جوگر.

_ صفت فاعلی مطلق: بُن مضارع + _ نده.

مثال:

جوینده.

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2989

چنانچه ساخت های سه گانه اوّل موجود نباشند، به ناچار در همان معانی نیز از ساخت چهارم استفاده می شود. از این رو، مثلاً برگردان صحیح عبارت «اللّه سَمیعٌ عَلیمٌ» چنین است:

خداوند شنوای دانا است. و نه: خداوند شنونده داننده است.

35-«صفت برترین» را درست به کار بریم

بسیاری از نویسندگان «صفت برترین» (= صفت عالی) را نادرست به کار می برند. باید عنایت کنیم که صفت برترین، موصوفِ خود را نسبت به همه موصوف های همشمار در داشتن وصفی ممتاز می سازد و معنا و کاربرد آن در سه الگوی زیر سامان می یابد:

_ معنای مفرد: صفت برترین کسره دار + موصوف جمع؛

مثال:

پاکبازترینِ شهیدان

_ معنای مفرد: صفت برترین ساکن + موصوف مفرد؛

مثال:

پاکبازترینْ شهید

_ معنای جمع: صفت برترین ساکن + موصوف جمع؛

مثال:

پاکبازترینْ شهیدان بنابراین، جمله زیر نادرست است؛ زیرا با آن که نهادش جمع است، دارای الگوی اوّل است که معنای مفرد دارد: معروف ترینِ شاگردانِ شیخ مفید، سید مرتضی و سید رضی و شیخ توسی بوده اند.

صحیح:

معروف ترینْ شاگردانِ شیخ مفید، سید مرتضی و سید رضی و شیخ توسی بوده اند. البتّه وجه اخیر هنگامی صحیح است که هر سه موصوف از حیث معروفیت در یک رتبه باشند و نسبت به دیگران برتر به شمار آیند. امّا اگر این همرتبگی حاصل نباشد، باید نوشت: شاگردانِ معروف تر شیخ مفید، ….

36-ضمیر را بجا و مناسب آوریم

از راه های ایجاز، بهره گیری مناسب از ضمیر است. هرگاه اسمی تکرار گردد، در حالی که ضمیر بتواند

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2990

جایگزین آن شود، جمله آسیب می بیند. در مثال زیر، اگر به جای «بنا» ی دوم، ضمیر اشاره «آن» بیاید، مناسب تر است:

در این بنا، کتیبه ای وجود ندارد که بتواند تاریخ ساخت بنا را مشخّص سازد. در دو مثال زیر، می بینید که ضمیر نامناسب چگونه به جمله لطمه زده است:

* از تو می خواهیم که ما را در دولت مَهدی، در زمره خوانندگان به سوی اطاعت تو قرار دهی!

صحیح:

از تو می خواهیم که ما را در دولت مهدی، در زمره خوانندگان به سوی اطاعت خود قرار دهی!

* دشمنان انقلاب اسلامی در تبلیغ اسلامِ همسو با منافع آنان می کوشند.

صحیح:

دشمنان انقلاب اسلامی در تبلیغ اسلامِ همسو با منافع خود می کوشند.

37- از تکرار ضمیر بپرهیزیم
اشاره

استفاده از ضمیر باید دقیق صورت پذیرد و در بهره گیری از آن نیز زیاده روی نشود. در موارد تکرار ضمیر، به تنوّع باید روی آورد، مثلاً از «او» یا «وی» و «ایشان» یا «آنان» یا «آن ها» به تناوب استفاده کرد. همچنین گاه به جای ضمیر منفصل از ضمیر متّصل می توان بهره گرفت، و به عکس. در این مثال، اگر از ضمیر «شان» به جای «آن ها» ی دوم استفاده کنیم، هم تکرار پیش نمی آید و هم جمله زیباتر می شود:

سپس استثنا می کند از آنها زینت های ظاهری را که اظهار کردنِ آنها مانعی ندارد.

در مثال زیر نیز ضمیر «شما» تکرار شده است. می توان به جای ضمیر دوم، از ضمیر متّصلِ «تان» استفاده کرد:

به موازات بِهتر شدن ذوق و سلیقه شما در برگزیدن کتاب ها، عقاید شما نیز تکامل پیدا می کند. (1)

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2991


1- شیوه های داستان نویسی / 8.
آزمون

◄ 1. جمله زیر را از لحاظ وجود حرف نشانه «را» ارزیابی و _ اگر لازم است _ اصلاح کنید:

چگونه می توان چنین نهاد قانونی را که پشت سر همه قوا به ویژه نهاد رهبری برای حلّ مشکلات قانونی جمهوری اسلامی ایران به وجود آمده است را زیر سؤال برد و در آن ایجاد تردید نمود؟ (1)

◄ 2. در همان جمله، فعل آخر را به گونه ای اصلاح کنید که ساده و کوتاه شود.

◄ 3. در جمله زیر، تعداد و مکان حرف نشانه «را» نیازمند ارزیابی است:

خلیفه سوم و معاویه کسانی را مثل ابوهریره که سال های آخر عمر حضرت رسول ایمان آورد و یا کعب الاحبار یهودی و … را رسماً برای جعل حدیث استخدام کرده بودند. (2)

◄ 4. مکان قیدهای گوناگون را در جمله زیر ارزیابی و در صورت لزوم، جمله را اصلاح کنید:

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) ، چهارمین پسر ابوطالب، در حدود سی سال پس از واقعه فیل و بیست و سه سال پیش از هجرت در مکّه معظّمه از مادری بزرگوار و با شخصیت، به نام فاطمه دختر اسد بن هشام بن عبدمناف، روز جمعه سیزده رجب در کعبه به دنیا آمد. (3)

◄ 5. در بیست بیت نخست از مثنوی مولانا، ضمیرها را بیابید و مرجع آنها را جست و جو کنید. آن گاه ارزیابی کنید که آیا این ضمیرها به درستی به کار رفته اند یا خیر.

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2992


1- حاکمیت دینی / 45.
2- مدخل / 34.
3- سیره و سخن پیشوایان / 91.

درس یازدهم: لغزشگاه های قلم (5)

38- «حرف ربط» را در جای خود قرار دهیم

حرف ربطِ «که» باید دقیقاً در جایی قرار گیرد که محلّ ارتباط میان دو واحد یا دو جمله است. تبیین این محل با عنایت به معنای جمله صورت می پذیرد. به این مثال عنایت کنید:

این مرد بزرگ از علمی نبود که بهره ای نداشته باشد. با کمی دقّت معلوم می شود که از لحاظ مفهومی، این دو واحد به یکدیگر ربط یافته اند:

«علمی نبود» ، «این مرد بزرگ از آن علم بهره ای نداشته باشد» . پس شکل صحیح آن جمله چنین است:

علمی نبود که این مرد بزرگ از آن بهره ای نداشته باشد. همین ایراد در جمله زیر به چشم می خورد:

ایمور از کاری نبود که سر در نیاوَرَد. (1)

صحیح:

کاری نبود که ایمور از آن سر در نیاورَدَ.

در جمله زیر نیز آنچه باید ادامه یابد «جست و جو» است نه «خصوصیت ها» . پس آوردن حرف ربط پس از «خصوصیت ها» صحیح نیست. برای اصلاح این جمله نمی توان صرفاً جای حرف ربط را تغییر داد. ساختِ جمله به گونه ای است که برای اصلاح، باید در آن قدری تصرّف کرد: هدف بخش های مختلف این کتاب، تشویق خوانندگان به جست و جوی نکات برجسته و خصوصیت هایی است که اگر ادامه یابد، آنان را در یافتنِ یک شناخت یاری خواهد داد. (2)

صحیح:

هدف بخش های مختلف این کتاب، تشویق خوانندگان به جست و جوی نکات برجسته و

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2993


1- بخارای من ایل من / 58.
2- شیوه های داستان نویسی / 10.

خصوصیت ها است؛ جست و جویی که اگر ادامه یابد، آنان را در یافتنِ نوعی شناخت یاری خواهد داد.

39- «حرف ربط» را تکرار نکنیم

تکرار بیجای حرف ربط جمله را نازیبا می سازد و آهنگی نامطبوع به آن می بخشد. بنابراین، در مواردی که حذف حرف ربط «که» به جمله آسیب نمی زند، آن را باید حذف کرد. در مثال زیر، نخستین یا دومین حرف ربط را باید حذف نمود: صاحِب بن عَبّاد از او دعوت کرد که هرگاه که می خواهد، نزد او بیاید. در جمله زیر هم باید یکی از دو حرف ربط را حذف کرد، خواه حرف اوّل را، خواه حرف بعد را:

ایمور را دعوت کرد که هر وقت که می خواهد به داروخانه بیاید. (1)

گاه نیز باید حرف ربط را حذف کرد و واژه ای مناسب تر جای آن نهاد تا هم تکرار رفع گردد و هم جمله زیبا شود.

مثال:

در این هنگام بود که بعضی عبارات معمّاگونه و مرموز را بیان نمود که خشم علمای بصره را برانگیخت. در این مثال، «که» ی دوم را به «واو» باید تبدیل کرد.

40-«حرف اضافه» را به درستی به کار بَریم

«حرف اضافه» در انسجام و زیبایی جمله نقش بسزا دارد. کاربرد نادرست حرف اضافه یا حذف بیجای آن، جمله را سخت آسیب پذیر می سازد. در مثال زیر، حرف اضافه مناسب، «برای» است نه «بر»: این، بر پاکیزگی شما اصلح است. نیز در جمله زیر، آوردن یک حرف اضافه برای سه کلمه، گرچه جمله را کوتاه ساخته، به آن آسیب زده است؛ زیرا حرف اضافه مناسب برای کلمه «تخصّص» ، «در» است نه «به»: اهتمام و تخصّص و علاقه رضی الدّین بیش تر به پژوهش در ادعیه و زیارات بوده است.

صحیح:

اهتمام و علاقه رضی الدّین بیش تر به پژوهش در ادعیه و زیارات بوده و در آن تخصّص داشته است. از آن جا که در کاربرد حرف اضافه خطای فراوان رخ می دهد، در هشت مثال دیگر نمونه هایی از

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2994


1- بخارای من ایل من / 62.

حرف اضافه های نادرست را مرور می کنیم و شکل صحیح را نیز می آوریم:

* در آیات قرآن بر [به] این حقیقت تصریح شده است.

* جهان بر [به] این حقیقت اعتراف کرده که بسیج عالی ترین نیروی مردمی است.

* بررسی و پاسخ به شبهه های مطرح شده.

صحیح:

بررسی شبهه های مطرح شده و پاسخ به آن ها.

* تقویت و حمایت همه جانبه از جنبش های آزادی بخش.

صحیح:

تقویت همه جانبه جنبش های آزادی بخش و حمایت از آن ها.

*اهتمام و برنامه ریزی اسلام برای سعادت انسان، ستودنی است.

صحیح:

اهتمام اسلام به سعادت انسان و برنامه ریزی اش برای آن، ستودنی است.

* فقیه عادل شایسته رهبری برجامعه است.

صحیح:

فقیه عادل شایسته رهبری جامعه است.

* دین مجموعه اصولی است که برگزیدن و عمل کردن به آنها ضامن سعادت فرد و جامعه است.

صحیح:

دین مجموعه اصولی است که برگزیدنشان و عمل کردن به آنها ضامن سعادت فرد و جامعه است.

* ممکن است نویسنده ما را به موضوعی علاقه مند یا بیزار کند. (1)

صحیح:

ممکن است نویسنده ما را به موضوعی علاقه مند یا از آن بیزار کند.

نکته دیگر در باب حرف اضافه این است که در زبان پارسی، به خلاف انگلیسی، نباید از دو یا چند حرف اضافه برای یک متمِّم استفاده کرد. چنین کاربردی با عُرف و ذوق ادبی ما سازگار نیست و باید از آن پرهیز کرد:

☼ من در و با انقلاب زیسته ام. با و برای مردم زندگی کن!

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2995


1- شیوه های داستان نویسی / 7.

شکل مناسب این دو جمله چنین است:

☼ من در انقلاب و با آن زیسته ام. با مردم و برای آنان زندگی کن!

41-حرف های عطف و فصل را درست بیاوریم

در استفاده از این سه حرف باید دقّت داشت: و _ یا _ و یا. «و» برای پیوند دادن دو واژه یا عبارت و یا جمله است. «یا» برای جدایی نهادن میان آنها به کار می رود. «و یا» هنگامی استفاده می شود که چند واحد با «یا» گسسته شده باشند و نوبت به واحد آخر رسیده باشد.

در مثال زیر، استفاده درست از این سه حرف را شاهدید:

التهابی درونی او را ناراحت می کند و ترسی یا خواهشی یا وحشت و هراسی و یا تمنّا و آرزویی او را در جذبه مخصوص خود فرو می برد. (1)

البتّه باید دقّت کنید که در این جمله، با چهار پدیده گسسته مواجهیم:

_ ترس _ خواهش _ وحشت و هراس _ تمنّا و آرزو

42-«نیز» را در جای خود آوریم

واژه «نیز» هنگامی به کار می رود که ارتباط دو واحد یا جمله از نوع همسانی یا همجهتی باشد. در این حال، باید عنایت کرد که «نیز» دقیقاً در مکانی قرار گیرد که همسانی یا همجهتی مورد نظر است. در مثال زیر، نویسنده می خواهد بیان کند که دو کس به نام «رضی الدّین بن طاووس» مشهورند:

نواده او نیز به نام رضی الدّین بن طاووس مشهور است. امّا در مثال زیر، می خواهد بیان کند که نواده او هم همانند خودش مشهور است، بی آن که به همنامی آن دو اشاره نماید:

نواده او به نام رضی الدّین بن طاووس نیز مشهور است.

43-«های غیر ملفوظ» را از «های ملفوظ» باز شناسیم

«های غیر ملفوظ» یا «های بیان حرکت» همان «های چسبان آخر» است که نوشته می شود امّا تلفّظ

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2996


1- سه تار / 121.

نمی گردد. بسیاری از مواردِ «های چسبان آخر» از همین نوعند. با این حال، خواه در عربی و خواه در فارسی، واژه هایی هستند که دارای های چسبانِ آخرِ ملفوظند؛ یعنی «هایی» که هم نوشته و هم خوانده می شود. با پژوهش در کتب لغت، باید میان این دو تفاوت نهیم تا از لغزش های گفتاری و نوشتاری دور مانیم.

مثال:

فرمانده اهل ایمان، علی است. از آن جا که بُن مضارع «دِه» دارای های ملفوظ است، نباید به هنگام اضافه، فرمانده را به شکل فرمانده (فرمانده ی) نوشت، زیرا «های» آن، خود، تلفّظ می شود و کسره می پذیرد، به خلافِ دیوانه، خانه، پروانه. از همین رو است که حاصل مصدر آن فرماندهی است، نه فرماندگی، به خلافِ دیوانگی.

44-در «استدراک» تکرار نورزیم

«اگر چه» و «هر چند» و مانند آنها واژه هایی شرطی اند که به تنهایی دارای معنای «استدراک» (= توهّم زدایی از کلام سابق) نیز هستند و هرگز روا نیست که پس از آنها، از واژه استدراک، همچون «امّا» و «ولی» استفاده شود. این، خود، از نمونه های روشنِ «حَشْو» است. بنابراین، واژه «ولی» را در چنین جمله ای باید حذف نمود: هر چند قیام عاشورا جهانتاب است، ولی ابعاد آن هنوز ناشناخته مانده است. پیش تر، معمولاً چنین جمله هایی را درست می آورده اند. مثلاً در این جمله، پیش از «هنوز» و «از» نیاز به «ولی» نیست؛ و نویسنده نیز به درستی آن را نیاورده است:

☼ اگر چه دیرینه ام، هنوز جوانم؛ و اگر چه بی برگم، از خاندان بزرگم. (1)

45-قواعد خاصّ یک زبان را بر زبان دیگر تحمیل نکنیم

هرگز نباید قواعد زبانی را بر زبان دیگر تحمیل کرد، گرچه هر زبان بخشی از واژه های خام زبان های دیگر را پذیرفته است. پالایش و ترکیب بندی، کاری است که یک زبان طبق اصول خود انجام می دهد، هر چند مقداری از مواد را از زبان دیگر وام گرفته باشد. اینک به نمونه هایی از تحمیل بر زبان فارسی اشاره می کنیم، به این امید که در نوشته های ما از آنها نشانی نمانَد:

_ تنوین دادن به واژه های فارسی (یا غیر عربی)؛

مثال:

زباناً، تلفناً، گاهاً.

_ افزودن علامت جمع عربی به واژه های فارسی (یا غیر عربی)؛

مثال:

پیشنهادات، گرایشات، کارخانجات، پاکات، بازرسین.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2997


1- مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق / 275.

_ ساختن جمع مکسّر از واژه های فارسی؛

مثال:

اَکراد، اَلوار (جمع لُر) .

_ به کار گرفتن ساخت «جمعِ جمع»؛

مثال:

امورات، اسلحه ها، نذورات، وجوهات.

_ افزودن علامت مصدر جعلی عربی به واژه های فارسی؛

مثال:

خودیت، دوئیت، خوبیت.

_ جمع بستن صفت به تقلید از عربی؛

مثال:

ائمّه معصومین، علمای اَفاضل.

_ مؤنّث آوردن صفت به تقلید از عربی؛

مثال:

بازرس محترمه، نامه های وارده.

_ ترکیب واژه فارسی با عربی به شیوه عربی؛

مثال:

حسب الفرمان.

_ آوردن صفت نسبی به شیوه عربی؛

مثال:

نظامی گنجوی [گنجه ای].

46-«کسره پیوند» را بیجا نیاوریم

هرگاه «حرف اضافه» واژه ای را به واژه دیگر پیوند دهد، به تنهایی برای ایجاد ارتباط میان آن دو کافی است. از این رو، افزودن «کسره پیوند» پیش از حرف اضافه هیچ توجیه ذوقی و ادبی ندارد و از آن باید پرهیز کرد. مثلاً نباید نوشت و خواند:

زینت های جدای از بدن، تفاوتِ میان این دو گروه، عالمانِ آشنای به وضع زمانه، و طالبانِ تحقیقِ در این زمینه. شکل صحیح عبارات مزبور از این قرار است:

زینت های جدا از بدن، تفاوتْ میانِ این دو گروه عالمانِ آشنا به وضع زمانه، و طالبانِ تحقیقْ در این زمینه. البتّه گاه حرف اضافه همراه کلمه بعد تشکیل دهنده صفت مرکّب است، یعنی در حقیقت کلمه قبل را به بعد اضافه نمی کند؛ مانندِ «مردانِ از خود رَهیده» و «نمازِ به قصد قُربت» . در این دو مثال، «ازخود رهیده» و «به قصد قربت» برای «مردان» و «نماز» صفت شده اند. به عبارت دیگر، حرف «از» برای اضافه کردن «مردان» به «خود» و نیز حرف «به» برای اضافه کردن «نماز» به «قصد» نیامده اند. در این گونه موارد، قاعدتاً موصوف کسره می گیرد. پس باید به نوع کاربُرد کاملاً دقّت کرد. هر دو جمله زیر صحیح

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2998

هستند؛ در یکی حرف اضافه صفت نساخته و در دیگری ساخته است، لذا در یکی بدون کسره درست است و در دیگری با کسره:

_ نمازْ به قصد قُربت باید خوانده شود.

_ نمازِ به قصد قُربت، نماز حقیقی است.

47-تشدید تلفّظ شده و یای ناقص را همواره بیاوریم

تشدید نماینده یک حرف است که به هنگام تکرار و ادغام، در واژه های عربی می نشیند. بنابراین، حذف تشدید از واژه های عربی رایج در زبان فارسی با هیچ میزان ادبی سازگاری ندارد. توصیه می کنیم که تشدیدها را همواره بگذارید، مگر آن که به دلیل قرار گرفتن حرف ساکن در پایان کلمه، تشدید تلفّظ نشود، همچون «حَق پرستی» و «تضادهای روحی» ، به خلاف «حقِّ مادر» و «تضادِّ بزرگ» . همین دقّت را درباره دیگر اجزای واژگان نیز باید روا داشت. مثلاً یای ناقص _ معمولاً به غلط آن را همزه می خوانند _ در کلماتی چون «اندیشه علی» و «پیمانه ولایت» حتماً باید آورده شود.

48-ظاهر واژه های عربی را با ذوق و قرائت پارسی سازگار سازیم

واژه هایی که از زبان عربی به زبان پارسی راه یافته اند، باید با ذوق و ظرفیت زبان پارسی سازگاری یابند. از این رو، تصرّف در شیوه نگارش یا تلفّظ آنها، مشروط به پذیرش اهل ادب، جایز است؛ مثلاً بعضی از فتحه های زبان عربی، کسره خوانده می شوند، همچون: «مُطالِعِه» به جای «مطالَعَه» . نیز برخی از الف ها که در عربی به شکل یاء می آیند (= الف مقصوره) به همان شکل الف نوشته می شوند، همچون: «طوبا» و «رحمان» . با این حال، تأکید می کنیم که هرگونه تصرّف باید با ضابطه های ذوقی زبان پارسی سازگار باشد. به مناسبت، از این نکته نیز یاد می کنیم که تبدیل همزه یایی کلمات عربی به یاء، هموارهصحیح نیست، بلکه گاه درست و گاه غلط است. قاعده کلّی در این مورد چنین است:

هرگاه قاطبه پارسی زبانان همزه یایی (= همزه روی پایه یایی) را به شکل یاء بخوانند، باید آن را به یاء تبدیل کرد، مانند «سایر» ، «شقایق» ، «حقایق» ، «جَزایر» ، «جایز» ، «دایره» ، «جایزه» ، و «فایده» . امّا هرگاه قاطبه پارسی زبانان چنان همزه ای را به همان صورت همزه بخوانند، تبدیل آن به یاءنادرست و خلافِ قاعده «برابری خوانش و نگارش» است، مانند «رئیس» ، «نامرئی» ، «قائم» ، «شَعائر» ، «حائل» ، «زائر» ، و «لئیم» که بسیار کم کسی آنها را رییس، نامریی، قایم، شعایر، حایل، زایر، و لییم می خواند. پس کلمات دسته دوم را باید با همزه نوشت، همان گونه که با همزه خوانده می شوند.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2999

49-مفرد و جمع را به درستی بیاوریم

بعضی نهادها در حقیقت مفردند، امّا معمولاً فعل جمع برایشان به کار می رود. به عکس، بعضی نهادها جمع هستند، ولی با فعل مفرد می آیند. درباره دسته دوم، در نکته نوزدهم سخن گفته شد. درباره دسته اوّل باید گفت کلمات «هرکدام» ، «هر یک» ، و مانند آنها معنای مفرد دارند و باید فعل مفرد برایشان آورده شود. پس چنین جمله ای نادرست است:

هر یک از عالِمان بزرگ ما نمونه تقوا بوده اند [بوده است] . همچنین آن گاه که چند فردِ نهاد با «یا» از هم جدا می شوند، باید فعل مفرد به کار بُرد: حسن یا حسین (علیهما السلام) سِبط پیامبر نامیدهمی شود. امّا اگر از حرف «و» استفاده شود، فعل جمع به کار می رود:

حسن و حسین (علیهما السلام) سِبط های پیامبر نامیدهمی شوند. همین حالت در مورد حرف های «با» و «و» صادق است:

پیامبر (صلی الله علیه وآله) بایارانش به عیادت علی (علیه السلام) رفت. پیامبر (صلی الله علیه وآله) ویارانش به عیادت علی (علیه السلام) رفتند.

50- «هر» و «هیچ» را بجا به کار بَریم

آن گاه که فعل جمله منفی است، باید ترکیب کلّی جمله نیز منفی باشد. مثلاً «هرگونه» برای جمله مثبت به کار می رود و در جمله منفی جایی ندارد؛ و به عکس. به این جمله عنایت ورزید:

☼ پزشکان نهایت لطف را به سهراب داشتند و از هرگونه مراقبتی فرو نمی گذاشتند. (1)

از آن جا که فعل جمله منفی است، باید سیاق و ترکیب جمله هم منفی باشد. پس یکی از دو شکل زیر صحیح است:

… و از هیچ گونه مراقبتی فرو نمی گذاشتند. … و هرگونه مراقبتی را برایش انجام می دادند.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 3000


1- سهراب، مرغ مهاجر / 114.
آزمون

◄ 1. در یک صفحه از قابوس نامه، حروف ربط و اضافه را بیابید و آنها را از لحاظ درستی کاربرد ارزیابی کنید.

◄ 2. در جمله زیر، به جای حرف ربط «که» حرف ربطی مناسب قرار دهید:

او با خوشحالی مقام خود را پذیره شد و خود را برای پلنوم 14 آماده کرد که مقامش را تثبیت کند. (1)

◄ 3. آیا کاربرد حروف اضافه در متن زیر درست است؟ آیا می توان حروفی دیگر نیز به جای آنها به کار برد؟

آنها که به تو ماری تقدیم می کنند، در حالی که از آنها ماهی ای می خواهی، ممکن است چیزی جز مار برای پیشکش نداشته باشند. پس از سوی ایشان بخشندگی است. (2)

◄ 4. جمله زیر را به نحوی اصلاح کنید که دو فعل کنار هم قرار نگیرند:

برای پرهیز از درازگویی، وارد تشکیک هایی که در برهان نظم شده است، نمی شویم. (3)

◄ 5. ده نمونه از کسره های پیوند بیجا را که در گفتار یا نوشتار رایجند، ارائه دهید.

◄ 6. عیب جمله زیر را بیابید و آن را اصلاح کنید:

عارف گرچه با میزانِ برهان راه می سپارد، امّا در مقصد از افقی برتر به مسائلی که در دیدگاه خود دارد، نظر می کند. (4)

◄ 7. جمله زیر را اصلاح کنید:

از حضرت علی (علیه السلام) نقل شده است:

«چیزی را ندیدم مگر آن که خدا را پیش و همراه و پس از آن مشاهده کردم.»

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 3001


1- کژراهه / 258.
2- ماسه و کف / 42.
3- فیزیکدانان غربی و مسأله خداباوری / 28.
4- دین عرفانی و عرفان دینی / 58.
درس 12-15: درست نویسی واژگانی (1)
اشاره

درس 12-15: درست نویسی واژگانی (1)

[معیارهایی برگزیدن واژه مناسب]
اشاره

برای برگزیدن واژه مناسب، باید معیارهایی را در نظر داشت که از آن میان، به سه معیار اشاره می شود:

معیار یکم: اصالت واژه
اصالت واژه
اشاره

واژه باید از زبانِ خودی بجوشد و با اصول آن ناساز گار نباشد، نه آن که نتیجه تقلیدی نادرست از زبان های دیگر باشد. یکی از آفات زبان امروز، همین تقلید نابجا از زبان های دیگر در انتخاب کلمات است. مشخّص ترین وجه این تقلید «گرتِه بَرداری» است. «گَرته» یعنی نمونه. در اصطلاح، گرته برداری یعنی: «به کاربردن کلمه ای در زبان فارسی به تقلید و پیروی از کاربرد آن کلمه در زبان دیگر، بدون آن که چنان کاربردی با مختصّات و ویژگی های فرهنگ و زبان ما سازگار باشد.» این آفت در آغاز از «ترجمه» به زبان فارسی راه پیدا کرد. بعضی مترجمان به جای آن که بکوشند معادل های مناسبی برای کلمات یا اصطلاحات زبان های دیگر پیدا کنند، بی درنگ ترجمه تحت اللّفظی آن را به کار می برند. گاهی این معادل ها با فضای زبان ما بیگانه است، امّا به دلیل شیوعِ بیماری «کاهلی و سهل انگاری» به زبان و قلم جامعه نیز سرایت می کند. مثلاً بار اوّل، مترجمی کم توان با این جمله برخورد می کند:

I count on you.

این مترجم در همان برخورد نخست، جمله مزبور را به این شکل ترجمه می کند:

من روی تو حساب می کنم.

این جمله از لحاظ ترجمه تحت اللّفظی درست است، امّا آن مترجم نمی اندیشد که در زبان فارسی،

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 3002


1- 1منبع اصلی) اسداللّه مبشّری: تراز یا روش نویسندگی.

تعبیر «حساب کردن روی کسی» وجود ندارد و با فرهنگ ما بیگانه است. اگر مترجم به خود زحمت دهد و جمله فوق را با توجّه به معنای آن در کلّ متن بررسی کند، می تواند آن را به یکی از شکل های زیر ترجمه کند تا هم معادل جمله انگلیسی باشد و هم با عرف زبان فارسی مطابقت کند:

چشم امید من به تو است. من به تو امید بسته ام. پشتگرمی من به تو است. من به تو اطمینان دارم.

به دنبال رواج چنین ترجمه هایی، پدیده گرته برداری روز به روز بیش تر جلوه کرد، زیرا کم زحمت بود و بعضی از مترجمان راحت طلب را زودتر به مقصود می رسانْد. خوشبختانه، چندی است که مرزبانان زبان و فرهنگ فارسی این خطر را پیاپی تذکّر می دهند و نویسندگان جوان را از آن بر حذر می دارند. ما نیز در این بخش، به بعضی نمونه های گرته برداری از دو زبان انگلیسی و عربی اشاره می کنیم.

چند نمونه گرته برداری از زبان انگلیسی

حمّام گرفتن [حمّام رفتن] a bathto take

دور و برِ پانصد ریال [حدود …] 500 R.around

او می رود که… [فعل آینده: خواهد…] to … is goingHe

داشتنِ کاری [وجه سببی: سبب انجام دادنِ کاری شدن] a … doneto have

کسی را فهمیدن [فهمیدنِ سخن یا موقعیت کسی] one understandto

نجات دادنِ زندگی یک فرد [نجات دادن فرد] life a man''sto save

وقت کمی روی درسم گذاشتم. [برای درس خواندن، وقت کمی صرف کردم.]. on my lessonI spent a little time

او برای دو سال این جا خواهد بود. [او دو سال…

] . for two yearsHe will be here

یک لطفی کردن [لطف کردن] favorto do a

گرفتنِ تاکسی [سوار تاکسی شدن] a taxi to catch

تحت این شرایط [در این وضع] conditions theseunder

خواب افتادن [خوابیدن] asleep to fall

کسی را روی فُرم نگه داشتن [حفظ آمادگی] on form oneto keep

نقطه ضعف [ایراد / ضعف] pointweak

یک نگاه به چیزی انداختن [به چیزی نگاه کردن] at …to take a look

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 3003

روی چیزی متمرکز شدن [درباره چیزی خوب فکر کردن] … onto consentrate

نکته راگرفتم. [نکته را درک کردم. ] got the point. I

نقطه نظر [دیدگاه / نظر] point of view

دیر یا زود [سرانجام، عاقبت] sooner or later

چند نمونه گرته برداری از زبان عربی

یکی از موارد رایج گرته برداری از عربی، آوردن «واو» یا «امّا» ی استیناف (= آغازین) در ابتدای جمله است. وجود واو یا امّا در آغاز جمله های عربی با قالب و طبیعت زبان عرب هماهنگ است، امّا در زبان فارسی هیچ ضرورتی ندارد. در زیر، از چند نمونه دیگر گرته برداری از زبان عربی یاد می شود:

* آن گاه حکومت زمین از آنِ صالحان و مستضعفان از بندگان مؤمن خدا خواهد شد.

گرته برداری از:

المستضعفین مِنْ عباداللّه المؤمنین (مِن بیانیه)

صحیح:

بندگان مؤمن و مستضعف خدا.

* این فطرتی است که خداوند انسان ها را بر آن آفریده است.

گرته برداری از:

خَلَقَ النّاسَ علیها.

صحیح:

انسان ها را طبق آن آفریده است.

* اظهار نظر در مسائل اسلامی تنها از خواصِّ دانشوران و پژوهشگران دینی ساخته است.

گرته برداری از:

خواصّ العُلَماء.

صحیح:

دانشورانِ خاص.

* خداوند، فقیهان شایسته را از سوی امامان معصوم منصوب به نصب عام کرده است.

گرته برداری از:

نَصَبهم بالنّصب العام.

صحیح:

به نحو عام منصوب کرده است.

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 3004

* … و آن نیز به منزله رَد بر خدا است.

گرته برداری از:

الرّدّ عَلَی اللّه.

صحیح:

ردّ خدا / انکارِ خدا.

* از سعادتِ مرد، داشتن فرزند شایسته است.

گرته برداری از:

مِنْ سعادَهِ المَرءِ.

صحیح:

مایه سعادت مرد / یکی از نشانه های سعادت مرد.

* نویسنده درباره مسائل فوق، بر روایات بسیار دست یافته است.

گرته برداری از:

حَصَل عَلَی الرّوایات.

صحیح:

به روایات بسیار دست یافته است. امام (علیه السلام) از سؤالاو چنین جواب داد … .

گرته برداری از:

اَجابَ عنه.

صحیح:

به سؤال او جواب داد.

* در پاسخ، می گوییم به این که … .

گرته برداری از:

نقول بِأنّ … .

صحیح:

می گوییم که ….

معیار دوم:

واژه باید آن قدر تراشیده شود و ظریف گردد که کاملا در ظرفِ معنی جاگیرد؛ نه واژه از ظرف معنی بیرون ریزد و نه ظرف معنی برای واژه بزرگ باشد. به این مثال بنگرید:

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 3005

اصل این کتاب … یکی از آثار اقامت چند ساله من در دانشگاه آکسفورد انگلستان است … خوشحالم که این دوره از عمر من … در آن محیط علمی پرفیض و پربرکت گذشت … شایسته است که … از آن شهر محبوب با حرمت یاد کنم. (1)

بدیهی است که چنین کلماتی بسی والاتر از آنند که برای جایی همچون «دانشگاه آکسفورد» به کار روند، هر چند که جایگاه علمی بلندی داشته باشد.

معیار سوم: تناسب واژه با سبک و مخاطب
اشاره

تناسب واژه با سبک (2) و مخاطب

در نوشته های عمومی، واژه نه باید فنّی و خاص باشد و نه سَخیف و سَبُک. باید اعتدال رعایت گردد و سعی شود که مخاطب واژه ها را به راحتی بفهمد. از آفات گویندگی و نویسندگی در میان بعضی عالمان، «به کارگیری واژه های خاص و اصطلاحی» است. کم نیستند دانشجویان و جوانانی که با همه علاقه شان به مباحث علمی گاه از این گونه سخن گفتن و قلم زدن گله دارند. اکنون بعضی تعبیرهای این چُنین را ذکر می کنیم و برابرهای پیشنهادی را می آوریم. شایان تذکّر است که در ارائه برابرها، به جنبه کاربردی تعابیر نظر داشته ایم و نه معادلِ لفظ به لفظ:

به شَرحْ ایضاً: این نیز مثلِ همان است

علی ای حال / علی ای تقدیر: به هر حال

إنْ قُلْت کردن / زدن: اِشکال گرفتن

ذاتِ اقدس اِلاه: وجود پاک خداوند

ائمه هُداهِ مَهدیین: امامان راهنمای رهیافته

مسبوق به ذهن: آشنا

طابَقَ النّعلُ بالنّعلِ: درست مثلِ هم

صَبَّحَکم اللّه بالخیر: صبحتان به خیر

لا تُعَدُّ و لاَ تُحْصی: از حدّ و حساب بیرون است

به نَصِّ قرآن: قرآن به روشنی فرموده است

روایات مأثوره: روایت های رسیده از امامان

به عبارت اُخْرا: به بیان دیگر

جمع بین این و آن: هر دو را به جا آوردن

اگر اَمر دائر شود بین این و آن: اگر قرار شود یکی انجام گیرد به

لطائف الحِیل: با تدبیرهای نیکو

ذَوی الحُقوق: صاحبانِ حق

وَ قِس عَلی ذلک: مثل همان

مُعْتَنا به: شایسته توجّه

فَلِذا: بنا بر این

بناءً علی هذا: بنابراین

لا یخْفی: پوشیده نیست

بِلا شُبهه: بی تردید

واجدِ شرایط: دارای شرط ها

اِلی یومِنا هذا: تا امروز

بِالملازمه می فهمیم: از آن، این را هم می فهمیم

عقاید حَقّه: عقیده های درست

1. زمین در فقه اسلامی، 1 / 18.

2. برای مطالعه درباره سبک، به درس چهلم همین کتاب بنگرید.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 3006


1- 1زمین در فقه اسلامی، 1 / 18
2- برای مطالعه درباره سبک به درس چهلم همین کتاب بنگرید

بَعْدَ اللَّتَیا وَ اللَّتی: پس از چنان و چنین

استشهاد: شاهد گرفتن

قَهراً: ناگزیر

مَراتب عالیه: رتبه های بالا

بِالجمله: در مجموع _ خلاصه این که

مَصالح خفیه: مصلحت های پنهان

اَیدهُ اللّه: خدا توفیقش دهد

لَوْ فُرِض: فَرْض کنیم که

زاید الوَصف: بیش از حدِّ بیان

مَعارف اِلاهیه: دانش های توحیدی

مِصداق اَتَم: نمونه کامل

رابعاً: چهارم آن که

امور غیر مترقّبه: کارهای ناگهانی

لامَحاله: به ناچار

محلّ تأمّل است:

شایسته تفکرّ است

تَثبیتِ مُدَّعا: ثابت کردن ادّعا

مُصادره به مطلوب: یکی بودن دلیل و ادّعا

به طَریقِ اولا: از آن روشن تر و مسلّم تر

قیاسِ مَعَ الفارِق: مقایسه نادرست

اَلأهَمُّ فَالأهَم: به ترتیب اهمّیت

بنده مَحذور دارم: من گرفتارم

یک سلسله عِلل و اَسباب: مجموعه سبب ها

عِنْدَ الضَّروره: اگر لازم شود

عَلی السِّواء: یکسان

عَلی الخُصوص: به ویژه

او عرضه داشت به این که: او گفت

هَتْکِ اَعراض: آبرو بردن

یحْتَمِل که: شاید

اِلی غیرِ النّهایه: تا بی نهایت

حَمل بر صحّت کردنِ کاری: کاری را درست پنداشتن

تَرکِ اولا: انجام ندادنِ کارِ برتر

مَروی است:

روایت شده است

علاوه بر این جهات: گذشته از این ها

تکلیف ما لایطاق: مسؤولیت بیش از حدّ توانایی

مصدِّع اوقاتِ کسی شدن: وقتِ کسی را گرفتن

کراراً: بارها

طَوعاً أو کَرهاً: خواه و ناخواه

مَرضی خاطرِ …: مایه خشنودی …

بحثِ بین الاِثنَینی: گفت و گوی دو نفره

متکلّم وَحده بودن: یک تنه سخن گفتن

مَرضی الطّرفین: پسند هر دو

ما نَحْنُ فیه: مطلب حاضر

مُبْتلا به: مورد نیاز

مَفْروغٌ مِنْه (در عُرف: عَنه): پذیرفته شده _ فرض شده

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 3007

آزمون

◄ 1. معیارهای برگزیدن واژه مناسب را ذکر کنید.

◄ 2. گرته برداری را تعریف کنید و سه نمونه برای آن یاد کنید.

◄ 3. در یک کتاب رمان ترجمه شده از زبان انگلیسی، پنج نمونه گرته برداری را بیابید و شکل اصلاح شده آنها را ارائه دهید.

◄ 4. در یکی از کتب حدیث ترجمه شده به فارسی، پنج نمونه گرته برداری را نشان دهید و نمونه اصلاح شده هر یک را ذکر کنید.

◄ 5. در متن زیر، واژگان را به نحوی اصلاح کنید که با زبان و فضای امروز سازگار باشد:

دین در لغت عرب به چندین معنی مستعمل است. آنچه از معانی در این جا اَنسب است، جزا و حساب است. امّا جزای، معنی او پاداش است. در آن روز، پاداش اعمال بندگان، به طریق عدل و راستی بدیشان رسانند و به ثواب و عقاب که لایق و موافق کردارشان بُوَد، حکم فرمایند؛ مطیعان را جزای جَزیل بخشند و عاصیان را عذاب وَبیل دهند. (1)

* منبع اصلی) نظام الدّین نوری: راهنمای نگارش و ویرایش.

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 3008


1- تفسیر فاتحه الکتاب / 129

درس سیزدهم: درست نویسی واژگانی (2)

درس سیزدهم: درست نویسی واژگانی (2) (1)

[درست نویسی و غلط نویسی املایی»]

از گرفتاری های رایج اهل قلم، تسلّط نداشتن بر فنّ اِملا است. همان قدر که «درست نویسی املایی» به یک نوشته آبرو می بخشد، «غلط نویسی املایی» نشان دهنده کم مایگی و بی دقّتی و سهل انگاری نویسنده است. به ویژه، نویسندگان جوان و پرحوصله باید با بردباری به آموختن روش درست املایی روی آورند و روا ندارند که غلط های املایی مایه کم اعتباری آثارشان شود. در این جا، فهرستی از برخی واژه های متشابه (= دارای تلفّظ یکسان، امّا با املا و معنای متفاوت) را می آوریم تا سرآغازی برای مطالعات جدّی املایی باشد. سپس به بعضی واژه های غیر متشابه نیز که معمولاً در املای آنها خطا صورت می پذیرد، اشاره می کنیم، باشد که نویسندگان کوشا با مطالعه فرهنگ های لغت و نیز آثار معتبر نثر فارسی، این راه را جدّی و استوار دنبال کنند. سرانجام هم فهرست برخی ازغلط های مشهور را می آوریم.

فهرست برخی واژه های متشابه
اشاره

آثِمْ: گناهکار

عاصِم: نگهبان

آجِل: آینده

عاجِل: شتابنده

آخِر: پایان

آخَر: دیگر

آذر: ماه شمسی

آزر: عموی ابراهیم (علیه السلام)

آقا: مرد

آغا: بانو، خانم

آمِر: امر کننده

عامِر: آباد کننده

اَبلغ: رساتر

اَبلق: سیاه و سفید

اَتباع: پیروان

اِتِّباع: پیروی کردن

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 3009


1- منبع اصلی) نظام الدّین نوری: راهنمای نگارش و ویرایش.

اَتلال: توده های خاک و ریگ

اَطلال: ویرانه های بازمانده از جایی

اِثم: گناه

اِسم: نام

اَثمار: میوه ها

اَسمار: افسانه ها

احسان: نیکی کردن

اِحصان: زناشویی

اَحسَن: نیکوتر

احسنت: آفرین بر تو

اَخس: فرومایه تر

اَخص: خاص تر

اَخَوان: دو برادر

اِخْوان: برادران

اَذَل: خوارتر

اَزَل: زمان بی آغاز

اَضَل: گمراه تر

ارتجاع: پس رفتن، بازگشت به حال اوّل

ارتجاء: امیدواری

اَرض: زمین

عَرض: پهنا

عِرض: آبرو، حیثیت

اِرضاء: خشنود کردن

اِرضاع: شیر دادن

اَزهر: نورانی تر

اَظهر: آشکارتر

اَساس: بنیاد، پایه

اَثاث: لوازم خانه

اَسرار: رازها

اِصرار: پافشاری

اَسفار: کتاب ها، نوشته ها _ سَفَرها

اِسفار: روشن شدنِ هوا

اَصوات: آوازها

اَسواط: تازیانه ها

اَسیر: گرفتار

عَصیر: شیره

اَثیر: گلوله آتش _ هوا و فلک

عَسیر: دشوار

اَصیر: موهای نزدیک به هم و پیچیده

عَثیر: نشان خفی _ گِل و لای تُنُک

اَشباح: سایه ها، پیکرهای خیالی

اَشباه: همانندها

اَشغال: مشاغل، شغل ها

اِشغال: تصرّف کردن، تسخیر

اَشیاء: چیزها

اَشیاع: پیروان

اضائه: روشن کردن

اضاعه: تباه کردن

اِعسار: تنگدست شدن

اَعصار: دوره ها

اِعلام: آگاه کردن

اِعلان: آشکار کردن

اِغفال: فریب دادن

اِقفال: قفل نهادن و در بستن

اَفکار: اندیشه ها

اَفگار: زخمی

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 3010

اِغناء: بی نیاز کردن

اِقناع: قانع کردن

اَقرب: نزدیک تر

اَغرب: دورتر

عَقرب: کَژْدُم

اِلغا: لغو کردن، باطل کردن

اِلقا: تلقین کردن، آموختن

اَلَم: درد

عَلَم: نشان، دَرَفش

اَلیم: دردناک

عَلیم: دانا

اِلهه [

= اِلاهه]

: «ربّه النوع» (مؤنّث «اِلاه»)

آلِهَه: «خدایان» (جمع اِلاه)

اَمارت: نشانه

اِمارت: امیری، فرمانروایی

عِمارت: ساختمان

امانت گذار: قراردهنده امانت نزد کسی

امانت گزار: ادا کننده امانت

اَمل: آرزو

عَمل: کار

اِناء: ظرف

عَنا: رنج، زحمت

اِنتساب: نسبت داشتن

اِنتصاب: گماشتن

اِنتفاء: نیست شدن، از میان رفتن

اِنتفاع: نفع بردن

اِنطفاء: خاموش شدن

اَنعام: چهارپایان

اِنعام: بخشش

اَوان: آغاز

عَوان: میانه سال _ پاسبان

اُولی: نُخست، نخستین

اَولی: سزاوارتر

ایلام: استان و شهری در غرب ایران

عیلام: در قدیم، نام کشوری بوده است، شامل خوزستان، لرستان، و کوه های بختیاری کنونی.

ایمِن: در اَمان، آسوده خاطر

اَیمَن: جانب راست، مبارک. «وادی ایمن» بیابانی است که در آن جا، ندای حق به موسی (علیه السلام) رسید.

بَأس: سختی، شدّت، خطر

بَعث: برانگیختن

بِالطَّبْع: از روی طبع

بالتَّبَعْ: در نتیجه

بالُن: وسیله پرواز

بالِن: حیوانی دریایی

بِحار: دریاها

بَهار: فصل نخست سال

بَحر: دریا

بَهرِ: برای

بخشودن: عفو کردن

بخشیدن: عطا کردن

بَدَوی: بیابانی، صحرانشین

بَدْوی: آغازی، ابتدایی

بَرائَت: بیگناهی، پاکدامنی

بَراعَت: کمال فضل و ادب

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 3011

بَقاء: پایداری

بِقاع: بقعه ها

بُلوک [واژه فارسی]: ناحیه ای مشتمل بر چند روستا

بِلوک [واژه فرانسوی]: کشورهایی که در شیوه حکومتی کم و بیش یکسانند و در برابر کشورهایی با شیوه حکومتی دیگر، متّحدند.

بُنیاد: پایه بِنا

بُنیان: بِنا

بَها: ارزش

بَهاء: روشنایی

پرتغال: نام کشوری

پرتقال: نام میوه ای

تابع: پیرو

طابع: چاپ کننده

تأثّر: اثر پذیرفتن

تَعَسُّر: دشواری

تأدیه: پرداختن

تعدیه: متعدّی کردنِ فعل

تَألُّم: دردناک شدن

تَعلُّم: یاد گرفتن

تَأَسُّف: افسوس خوردن

تَعَسُّف: ستم کردن _ بیراهه رفتن

تأویل: شرح دادن، بازگشت دادن

تعویل: اعتماد کردن

تحدید:

محدود کردن

تهدید:

ترساندن

تحلیل: از هم گشودن، حل کردن

تهلیل: «لااِلهَ اِلاّاللّه» گفتن

تَراز:

میزانِ ارتفاع _ نقش پارچه

طِراز:

طبقه _ ردیف

تَزکیه: پاک کردن، زکات دادن

تَذکیه: شاهرگ زدن _ در اصطلاح شرع، کشتن حیوانی که خون جهنده دارد، به روشی خاص.

تَسریح: آزاد نمودن، از بند رها کردن

تصریح: با صراحت و روشنی چیزی را بیان کردن

تَسویه حساب: ایجاد موازنه در حساب

تصفیه حساب: پرداخت بدهی

تصادف: اتّفاقاً با هم رو به رو شدن

تصادم: به هم کوفته شدن، به سختی به هم خوردن

تَعویذ: دعا، طلسم

تَعویض: عوض کردن

تَغلُّب: به زور گرفتن

تقلّب: دگرگون و وارونه کردن

تفریق: کم کردن عددی از عدد دیگر

تفریغ: فارغ کردن

ثَری [ثَرا]: خاک

سَرا: خانه

ثَغْر: مرز _ دندان پیشین

سَقَر: دوزخ

صَقْر: پرنده شکاری

صِغَر: کوچکی

ثَمَر: میوه _ حاصل

سَمَر: افسانه _ زبانزد

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 3012

ثَمَن: قیمت

سَمَن: نام گُلی

ثَمین: گرانبها

سَمین: فربه، چاق

ثَنا: ستایش

سَنا: روشنایی _ بلندی

ثواب: پاداش

صواب: درست

ثوب: جامه

صوب: طَرَف _ ناحیه

جاحِد: انکار کننده

جاهِد: کوشنده

جَحْد: حاشا کردن، انکار کردن

جَهْد: کوشش

جَذر: ریشه

جَزر: فرونشستن آب دریا بر اثر حرکت ماه

جَمَل: شتر نر

جُمَل: جمله ها

جِنان: بهشت ها

جَنان: دل، قلب _ امر پنهان، درون چیزی

حاسد: حَسَد ورزنده

حاصد: دروگر

حارث: برزگر، کشاورز

حارس: نگهبان

حازم: دوراندیش

هازم: شکست دهنده

حائل: آنچه میان دو چیز واقع شود.

هائل: ترسناک، هولناک

حُبوب: دانه ها

هُبوب: وزش باد

حَجَر: سنگ

حِجْر: دامن، آغوش _ پناه

حَجْر: منع کردن

حَدْس: گمان و استنباط

حَدَث: نو، اَمری که تازه واقع شده باشد.

حَذَر: پرهیز کردن

حَضَر: (ضدّ سفر) ماندن

حِراثت: کشاورزی

حِراست:

نگهبانی

حَزْم: دوراندیشی

هَزْم: شکست دادن

هضم: گوارش

حُکْم: فرمان، رأی محکمه یا داور

حَکَمْ: داور

حِکَمْ: پندها و اندرزها، سخنان حکیمانه

حَلال: روا، جایز

هِلال: ماهِ شبِ اوّل، ماهِ نو

حلیم: بردبار، شکیبا

هلیم: نوعی خوراک

حور: زنان سیاه چشم

هور: خورشید _ ستاره

حوزه: هر ناحیه اعم از کوچک و بزرگ

حوضه: مقدارِ زمینی که رودخانه ای آن را سیراب می کند.

حول: پیرامون، اطراف

هول: ترس

حَیات: زندگی

حَیاط: فضای سرگشوده خانه

حیث: جهت

حِیص و بِیص: گیر و دار

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 3013

حین: هنگام

هین: آگاه باش

خاتَم: انگشتری و نگین، واپسین

خاتِم: ختم کننده

خار: تیغ

خوار: خوردنی _ ذلیل

خُوار: بانگِ گاو و گوسفند

خاستن: بلند شدن

خواستن: طلبیدن

خان: سَرا _ مرد بزرگ

خوان: سفره

خُرد: کوچک، ریز، اندک

خورد: سوم شخص مفرد ماضی از مصدر «خوردن»

خطا: لغزش

خَتا: منطقه چین شمالی

خُمار: احساس سنگینی وافسردگی پس از رفع نشئه مشروب الکلی یا مادّه مخدّر.

خَمّار: باده فروش

درنَوَشتن: دَرنَوَرْدیدن، طی کردن

در نِوِشتن: نوشتن، کتابت کردن

دِماغ: مُخ

دَماغ: بینی

دِی: از ماه های شمسی

دی: دیروز، دیشب

ذَقَن: چانه، زَنَخْدان

زَغَن: پرنده ای شکاری

ذُکا: آفتاب

ذَکا: تیزهوشی، ژرف نگری

ذُل: خواری

ظِل: سایه

ذَلیل: خوار

ضَلیل: بسیار گمراه

ذِلّت: خواری

زَلَّت: سهو و خطا، لغزش

ذَم: بدگویی

زَم: سرما

ضَم: پیوستن

ذَمیمه: زشت

ضَمیمه: پیوسته

رائی: بیننده

راعی: چوپان

رازی: اهل «ری»

راضی: خشنود

رَب: پروردگار، خداوند، مالک، مصلح

رُب: جوشانده، عصاره، شیره

رَستن: رهایی یافتن

رُستن: از زمین برآمدن

رِضا: خشنودی

رِضاع: شیرخوارگی

رُمان: داستان بلند

رُمّان: انار

زَجْر: دور کردن، راندن

ضَجِر: بیتاب، دل آزرده

زخم: آسیب

ضَخْم: سِتَبر، پرحجم

زِراعت: کشاورزی

ضَراعت: فروتنی _ گریه و زاری

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 3014

زَرع: کاشتن

ذَرع: مقیاس قدیم طول و معادل 04 / 1 متر

زمین: کُره خاک

ضَمین: عهده دار

زَوّار: بسیار زیارت کننده

زُوّار: زیارت کنندگان

زَحیر: ناله _ دل پیچه

ظَهیر: پشتیبان

زَهْر: سَم _ گل و شکوفه

ظَهر: پشت

ظُهر: نیمه روز

سَبا: سرزمینی (بوده) در ناحیه یمن

صَبا: باد لطیف _ باد شرقی

صَباحت: زیبایی

سَباحت: شنا، شناگری

ساعد: بازو

صاعد: بالا رونده

صائد: شکارکننده

سائق: راننده

صائغ: زرگر

سَطْر: یک خطِّ نوشته

سَتْر: حجاب، پوشش

سُتور: چهارپا

سُطور: خط های نوشته

سِحر: جادو

سَحَر: صبح زود

سَهَر: شب بیداری

سَخته: سنجیده و خوب

سخت: دشوار

سُخْره: مورد ریشخند، مسخره _ کار بی مزد

صَخْره: تخته سنگ بزرگ

سَریر: تخت

صَریر: فریاد کردن _ صدای آب

سَفَر: بیرون رفتن از وطن

سِفْر: کتاب

سَفیر: پیام آور

صَفیر: صدای سوت، آواز پرنده

سِلاح: وسیله و ابزار جنگ

صَلاح: نیکی، شایستگی

سَلْب: گرفتن، جدا کردن

سَلَب: نوعی جامه

صَلْب: بُردبار

صُلْب: استوار، سخت _ استخوان های پشت

سَلْخ: آخِر ماه قمری

سِلخ: آبگیر بزرگ

سَلَف: وام بدون سود که وام گیرنده باید به موقع آن را بپردازد _ پیش پرداخت برای جنسی که خریدار بعد از مدّتی تحویل گیرد _ گذشته و کسانی که در گذشته بوده اند.

سِلْف: باجناق _ پوست

سُمُوم: زَهرها

سَموم: باد سوزان

سُور: جشن، عروسی

سُوَر: سوره ها

سِوِر (فرانسوی): جدّی، سختگیر

صُور: بوق، شیپور

صُوَر: صورت ها

ثَور: گاو نر

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 3015

سَوط: تازیانه

صوت: آواز

سوت: صدایی برآمده از دهان

سیف: شمشیر

صیف: تابستان

شادْرَوان: دارای روحِ شاد

شادُرْوان: پرده بزرگ و مجلّل _ اصل و اساس _ سَد _ فرش قیمتی

شَبَحْ: سیاهی ای که از دور به نظر آید.

شِبْهْ: مِثل، مانند

شَبَه: نوعی سنگ سیاه

شَسْت: انگشت بزرگ وپهن دست و پا

شصت: عدد «60» [این عدد را امروز به این شکل می نویسند، گرچه شکل اصلی آن «شَست» بوده است. ]

صُدْره: قسمت بالای سینه _ جامه ای بی آستین که سینه و شانه ها را می پوشاند.

سُدْره: پیراهن سفید و گشاد و آستین کوتاهی که تا سر زانو می رسد و زرتشتیان پس از رسیدن به سنّ بلوغ آن را می پوشند.

سِدْره: درختی در آسمان هفتم (سِدره المنتهی)

صَدیق: دوست یکرنگ

صِدّیق: کسی که در همه حال راستگو و درست کردار باشد.

طَبْع: میل _ سرشت

تَبَع: نتیجه، دنباله

طُرفه: چیز بدیع و نادر و شگفتی آور

طَرفه: یک بار جنباندنِ پلک. [ «طَرفه العین» = یک چشم به هم زدن. ]

طوفان: باد شدید، باران سخت

توفان: غرنده، توفنده

طیب: بوی خوش، خشنودی

طَیب: پاک، پاکیزه

عَبید:

بندگان

عُبید:

بنده کوچک

عِدّه: تعداد، شمارهافراد، مدّتزمانیکهزنپس از طلاق یا وفات شوهرش نباید ازدواج کند.

عُدّه: ملزومات، ساز و برگ

عَزْم: قصد

عَظْم: استخوان

عَلوفه: خوراک چهارپایان

عُلوفه: دستمزد

عَلَوی: منسوب به حضرت علی (علیه السلام)

عُلْوی / عِلْوی: بلند، والا

عَمّان: پایتخت اردن هاشمی

عُمان [بدون تشدید]: دریایی در جنوب شرقی ایران و جنوب پاکستان

غالِب: چیره

قالَب: شکل _ کالبَد

غدیر: آبگیر

قدیر: توانا

غُربت: دوری

قُربت: نزدیکی

غَزا: جنگ

قَضا: سرنوشت _ به جای آوردن واجبی که در وقت معین ادا نشده است _ حکم کردن

قَذا: خاشاک

غِذا: خوراک

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 3016

غُرّه: اوّل ماه قمری

غِرّه: فریفته

قُرّه: روشنایی

غَمْز: سخن چینی

غَمْض: چشم پوشی

غَنا: توانگری

غِنا: آوازِ لَهوآمیز

غوث: فریادرسی

غوص: فرو رفتن

غیاث: فریاد رس

قیاس: نتیجه گیری _ مقایسه

غَیبَت: پنهان بودن

غیبَت: بدگویی در غیاب کسی

غیظ: خشم شدید

غیض: کاهش آب _ اندک

فائز: رستگار

فائض: بهره مند

فاسد: تباه

فاصِد: زننده رگ

فِطْرت: سرشت، طبیعت

فَتْرَت: فاصله بین دو دوره

فَحْم: زغال

فَهْم: دریافتن

فِراق: دوری، جدایی

فَراغ: آسودگی

فَسیح: گشاد

فَصیح: شیوا

قَدْر: ارزش _ اندازه

غَدْر: بیوفایی _ حیله

قَدَر: سرنوشت _ اندازه _ فرمان و حُکم _ هم زور بودنِ (دو پهلوان)

قِدْر: دیگ

قَدَم: گام

قِدَم: قدیم بودن

قُل: بنده _ تنگدستی

غُل: بند و زنجیر آهنین

غِل: کینه، حسد

کاندید:

ساده دل

کاندیدا: داوطلب، نامزد

کِبار: بزرگان

کُبّار / کُبار: بزرگ

کُحْل: سُرمه

کَهْل: مَرد میانه سال

گذاشتن: قراردادن _ گاه معنای مَجازی هم دارد، مانند وضعِ قانون (قانون گذاری)

گزاردن: به جا آوردن، اَدا کردن، اجرا کردن، انجام دادن _ تفسیر کردن _ بیان کردن

گریز: فرار

گزیر: چاره

ماده [بدون تشدید]: مؤنّث

مادّه [با تشدید]: اصلِ هرچیز، مایه

مأثور: نقل شده

معسور: دشوار

مأمور: امر شده

معمور: آباد شده

مأمول: آرزو، آرزو شده

معمول: عمل شده

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 3017

مَتبوع: مورد تبعیت

مَطبوع: خوشایند

مُتَعدّد: بسیار

مَعدود: اندک

مَجاز:

غیر واقع

مُجاز: دارای اجازه

مُحال: ناممکن، ناشدنی _ باطل، ناروا، نامعقول _ حواله شده، طرف حواله

مَحال: مَحَل ها

مَحْرَم: حرام، خویشاوند نزدیک

مُحْرِم: در حَرَم آمده _ جامه احرام پوشیده

مُحَرَّم: حرام شمرده شده _ ماه قمری

مُحسِن: نیکوکار

مُحصَن: مردِ زن دار

مُحصِن: پارسا

مُحْسِنه: زن نیکوکار

مُحْصَنه: زنِ شوهردار

مَحْظور: ممنوع و حرام

محذور: مانع _ گرفتاری

مَرئی: دیده شده

مَرعی: رعایت شده

مَس: لمس کردن

مَسح: کشیدن دست بر سر یا پا

مستور: پوشیده شده

مسطور: نوشته شده

مَسْند:

مقام و رتبه

مُسْند:

دارای سند

مَشک: ظرفی از پوست گوسفند

مُشک: مادّه ای خوشبو که از نافه آهوی خُتَن به دست می آورند.

مَزمَزه: چشیدن

مَضمَضه: آب در دهان گرداندن

مُعاصِر: همزمان، همعصر

مَآثِر: کارهای بزرگ، کارهای نیک

مُعظَمْ: بزرگ. [معمولا در وصف اشیا به کار می رود. ]

مُعَظَّم: مورد تعظیم، بزرگ داشته. [معمولا در وصف اشخاص به کار می رود. ]

مَعونت: کمک و یاری

مَؤُونَت: هزینه تأمین نیازهای زندگی _ رنج و محنت

مُغَنّی: آوازخوان

مُقَنّی: چاه کَن

مَفروض: فرض شده

مَفروز: جدا شده

مَقام: درجه، پایه، مرتبه _ محل اقامت

مُقام: اقامت کردن در جایی

مَکاتب: مکتب ها

مَکاتیب: نامه ها (کاربرد فارسی)

مُلْک: سلطنت، قلمرو سلطنت یا مملکت

مِلْک: در تصرّف کسی

مَلِک: پادشاه

مَلَک: فرشته

مَلَکه: کیفیت نفسانی ثابت و تغییرناپذیر

مَلِکه: شهبانو

مُنْتَفی: غیر مطرح

مُنْطَفی: خاموش

مَنْسُوب: نسبت داده شده

مَنْصوب: گماشته

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 3018

مُنکِر: انکار کننده

مُنکَر: زشت

مُنْهی: جاسوس، خبرچین

مَنْهی: نهی شده، منع شده

مُوَرِّخ: تاریخ نگار

مُوَرَّخ: تاریخ دار

موسوم: دارای نشانه

مُسَمّا: نامیده شده

مهجور: جداشده و دور افتاده

محجور: ممنوع از تصرّف در اموال خود به سبب بیخردی و بی کفایتی

مَهْر: کابین (= مال زن بر ذمّه شوهر)

مِهْر: مَحَبّت _ خورشید _ ماه هفتم سال _ نام روز شانزدهم هر ماه

مُهر: ابزاری از فلز یا سنگ یا جنس دیگر که بر آن نام کسی را نقش می کنند _ انگشتری

مِهین: بزرگ تر

مَهین: همچون ماه

نَبی [عربی]: پیامبر

نُبی [فارسی]: قرآن

نِظاره: تماشا

نَظّاره: تماشاگران

نَفحه: بوی خوش _ نسیم

نَفخه: دَمِش _ نَفَس

نَقایص: عیب ها و اشکال ها

نَواقِص: کاستی ها و ناتمامی ها

نَکْس: سرنگون کردن

نُکْس: بازگشت بیماری

نُکْث: شکستنِ پیمان

نَوّاب: عنوان شاهزادگان ایران در دوره صفویه و قاجاریه _ عنوان امیران و راجه های هندوستان

نُوّاب: نمایندگان

نَواحی: ناحیه ها

نَواهی: نهی ها

نِوِشتن: تحریر کردن

نَوَشتن: نَوَردیدن، طی کردن _ پیچیدن

هِندو: پیرو آیین برهمایی

هِندی: اهل هند

هُوْده: کجاوه، هودَج

هُوده: حق _ فایده

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 3019

آزمون

◄ 1. از فهرست ارائه شده در این درس، دَه واژه را انتخاب کنید و هر چند شکل آن را در جمله های خود ساخته، به شکل درست به کار برید.

مثال:

در همه کارها باید حَزم و احتیاط را در پیش گرفت. در جبهه فرهنگی، دشمن همواره در اندیشه هَزمِ ما است. هضم صحیح غذا نیازمند آرامش است.

◄ 2. روزنامه ای به تاریخ روز را مطالعه و چند نمونه از غلط های واژگانی مربوط به واژگان متشابه را ارائه کنید.

◄ 3. واژه های زیر را دردیوان حافظ بیابید و نحوه کاربرد صحیح آنها را ارزیابی کنید:

ثواب / صواب _ خطا / ختا _ فِراق / فَراغ

◄ 4. در جمله های زیر، واژه های با املای غلط را بیابید و شکل صحیح آنها را بنویسید:

(1) صَوابِ قرائت قرآن در شب جمعه بیش از اوقات دیگر است.

(2) گناه عامل فساد است و بالطّبع انسان را سیه روز می کند.

(3) برای تهدید بهره برداری از دریای خزر، تصمیماتی گرفته شد.

(4) تا جایی که ممکن است، باید از خطاهای دیگران غمز عین کرد.

(5) در پی فراق از تحصیل، باید به خدمت خالصانه پرداخت.

(6) از سرا تا ثریا، عظمت خداوند آشکار است.

(7) نباید گذاشت شیطان میان انسان و خدا هائل شود.

(8) در این حیث و بیث، انگلستان رضاخان میرپنج را وارد صحنه کرد.

(9) هنگام دریافت چک، باید به زَهرِ آن توجّه کرد.

(10) امامان معصوم

(علیهم السلام) ، همه، از سُلبی پاک برآمده اند.

(11) در توفان حوادث، باید بردبار و استوار بود.

(12) میرزا رضا کرمانی را در قل و زنجیر کرده، به قتلگاه بردند.

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 3020

درس چهاردهم: درست نویسی واژگانی (3) .

درس چهاردهم (1): درست نویسی واژگانی (3) .

فهرستی از برخی اغلاط مشهور

در این درس، فهرستی از برخی اغلاط مشهور املایی ارائه می شود. برخی از این اغلاط ناشی از شیوه خطّ نادرست؛ بعضی برخاسته از کم سوادی و بی توجّهی نویسندگان و مترجمان معاصر؛ و تعدادی هم به جا مانده از سنّت های نادرست هستند. (2)

فهرست برخی غلط های املایی رایج
اشاره

نادرست / درست.

آئین / آیین.

آئینه / آیینه.

آسمان قُرُمبه / آسمان غُرُنبه (= غُرش آسمان) .

ابولقاسم / ابوالقاسم.

اُبُهَّت / اُبَّهَت.

احترام گذاشتن / احترام گزاردن.

ادب گذاشتن / ادب گزاردن.

اَرّاده / عَرّاده (= مَنجنیق) .

اَرْضِ روم / اَرزِ روم (= شهری در ترکیه) .

اسحق / اسحاق.

اسمعیل / اسماعیل.

اشگ / اشک.

اِشگال / اِشکال.

اطاق / اتاق.

اُطراق / اُتراق.

اُطو / اتو.

اِلهیات / اِلاهیات.

اَمّان / عَمّان (= پایتخت اُردن) .

امپراطور / امپراتور.

اِنضجار / اِنزجار

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 3021


1- * این درس عمداً کوتاه شده است تا استادان ارجمند بر مبنای واژه های همین درس یا به صلاحدید خود، بخشی از جلسه را به آزمون املا اختصاص دهند.
2- توجّه شود که در این فهرست، تنها شیوه خطّ فارسی ملاحظه شده است، و گرنه بعضی از این واژگان در زبان عربی با همان املای ستون راست صحیح هستند، مانند اسحق، اِلهیات، و رحمن.

انظباط / انضباط.

باطری / باتری.

بانکِ بلند / بانگِ بلند.

بدعت گزار / بدعت گذار.

برخواستن / برخاستن.

بُرحه / بُرهه.

بَرده گان / بَردگان.

بسمه تعالی / باسمه تعالی.

بَطئی / بَطیء (= کُند) .

بُطری / بُتری.

بلیط / بلیت.

بنده گان / بندگان.

بنده گی / بندگی.

بنیان گزار / بنیان گذار.

بوالعَجَب / بُلعَجَب.

بُوالفُضول / بُلفُضول.

پائیز / پاییز.

پارچه تنظیف / پارچه تَنْزیب (= پارچه بستنِ زخم) .

پیشخوان / پیشخان.

پیغام گذار / پیغام گزار.

تربیت / تربیت.

تقویت / تقویت.

تَمِشگ / تَمِشک.

توجّه او / توجّهِ او.

توفان / طوفان (= باد تند) .

جِقّه / جِغّه (= تاج) .

جَناق / جَناغ.

چایی / چای.

چَفیه _ چَپیه / کوفیه (= نوعی پارچه که بر سر و گردن می آویزند.)

چُقُلی کردن / چُغُلی کردن (= سخن چینی) .

چُقُندَر / چُغُندَر.

حاله / هاله (= حلقه پیرامونِ ماه) .

حج گذاشتن / حج گزاردن.

حَرّاج / حَراج.

حَرَس کردن / هَرَس کردن (= بریدن شاخه های زاید) .

حق گذار / حق گزار.

حَوّاریون / حَواریون.

حِیث و بِیث / حِیص و بِیص (= گیر و دار) .

حیز / هیز (= مَردِ زن صفت) .

خبرگذاری / خبرگزاری.

خدمتگذار / خدمتگزار.

خُرده بُرده / خورده بُرده.

خُشگ / خُشک.

خَشِیت / خَشْیت.

خَلاَ / خَلا.

خواب گذاری / خواب گزاری (= تعبیر خواب) .

خواستگاه / خاستگاه (= مَنشَأ) .

خورجین / خُرجین.

خوردسال / خُردسال.

خورد و / کلان خُرد و کلان.

خورسند / خُرسند.

خوشخوئی / خوشخویی.

خوشکِل / خوشگِل.

خوشنود / خشنود.

دریای عُمّان / دریای عُمان.

دوّم / دوم.

ذغال / زغال.

ذُکام / زُکام

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 3022

ذوذَنَقه / ذوزَنقه.

رحمن / رحمان.

رَشگ / رَشک.

رُمّان / رُمان (= نوعی داستان) .

روئین تن / رویین تن.

رییس / رئیس.

زایر / زائر.

زِرشگ / زِرشک.

زمین مَفروض / زمین مَفروز (= جدا شده)

زیبائی / زیبایی.

سئوال / سؤال.

سپرده گزاری / سپرده گذاری.

سرمایه گزاری / سرمایه گذاری.

سورمه / سُرمه.

سورمه ای / سُرمه ای.

سوقات / سوغات.

سوّم / سوم.

شاقول / شاغول.

شَرائین / شرایین (= رگ ها) .

شفقّت / شفقت.

شکرگذاری / شکرگزاری.

شیئ / شیء (= چیز) .

صلاحیت / صلاحیت.

صواب کار / ثوابِ کار (= پاداش) .

ضَرب العَجَل / ضَرب الأجَل.

طاس / تاس.

طالار / تالار.

طَبرستان / تَبرستان.

طپانچه / تپانچه.

طپیدن / تپیدن.

طَشت / تَشت.

طَنبور / تَنبور.

طوس / توس.

طوطیا / توتیا.

طهران / تهران.

طَهماسْب / تَهماسْب.

عادّی / عادی.

عبدالمُطَلِّب / عبد المُطَّلِب.

عبدالّه / عبداللّه.

عَرّابه / اَرّابه.

عسگری / عسکری.

علاقمند / علاقه مند.

عَلی حَدّه / علی حده.

عمّامه / عِمامه.

عَنْتَر / اَنْتَر (= بوزینه) .

غَث و ثَمین / غث و سَمین (= کم بها و گرانبها) .

غَلطَک / غلتَک.

غلطیدن / غلتیدن.

غَمزِ عین / غمضِ عین (= چشم پوشی) .

فَتیر / فَطیر.

فُرقان _ فُرقُون / فُرغون (= نوعی وسیله حمل) .

فرمانده قوا / فرماندهِ قوا.

فروگزار / فروگذار.

فِلاکْس / فلاسْک.

فوق العادّه / فوق العاده.

قاطی پاطی / قاتی پاتی (= دَرهَم) .

قانقاریا / قانقَرایا (= نام یک بیماری) .

قُضّات / قُضات.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 3023

قَلیان / غلیان.

کارِ ثَواب / کارِ صَواب (= درست) .

کُلِّیه انسان / کُلْیه انسان (= قُلوه) .

کوشگ / کوشک.

کومَک / کُمَک.

گره کور / گرهِ کور.

گُل خَتمی / گُل خَطمی.

گِله گذاری / گله گزاری.

گُنجشگ / گُنجشک.

لایتَجَزّی / لا یتَجَزّا.

لثّه / لثه.

لشگر / لشکر.

مالیات / مالیات.

مُتَّعال _ مُتَعال مُتَعالی.

مُتَنابه / مُعْتَنا بِه (= قابل اعتنا) .

مجلس قانون گزاری / مجلس قانون گذاری.

محظور دارم / محذور دارم.

محمّد ابن علی / محمّد بن علی.

مُحی الدّین / محیی الدّین.

مَرحَم / مَرهَم.

مُژدهی / مُژده ای.

مُستَقِلاّت / مُستَغَلاّت (= محلّی که از آن کرایه می گیرند.).

مُشابه آن / مُشابهِ آن.

مُشگ / مُشک.

مَشگ / مَشک.

مُشگِل / مُشکِل.

مُصَیب / مُسَیب.

مَطْمَعِ نظر / مَطْمَحِ نظر.

مَلات / مَلاط (= مخلوط آهک و ماسه) .

مُلاّ لُغَتی / مُلاّ نُقَطی.

مَلْقَمه / مَلْغَمه.

مُنْشَئات / مُنْشَآت (= نوشته ها) .

مُنَقَّص / مُنَغَّص (= تیره) .

می گوئیم / می گوییم.

نامریی / نامرئی.

نام گزاری / نام گذاری.

نَردبام / نَردبان.

نماز گذاردن / نماز گزاردن.

واله او / والهِ او.

وام گذار / وام گزار.

وَحله / وَهله.

ودیعه گزاردن / ودیعه گذاشتن.

ویژه گی / ویژگی.

هَراسَت / حِراسَت (= نگهبانی) .

هَمتَراز / هَمطِراز (= هَمرُتبه) .

هوی نَفْس / هوای نَفْس

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 3024

آزمون

◄ 1. پنج نمونه غلط املایی را از یک کتاب دلخواه بیابید و شکل درست آن را ارائه کنید.

◄ 2. گذشته از آنچه در فهرست آمده، پنج نمونه از کلماتی را نشان دهید که در شکل عربی آنها الف کوتاه و در گونه فارسی شان الف بلند به کار می رود.

مثال:

اسمعیل / اسماعیل.

◄ 3. شکل درست واژه های زیر را ذکر و معنای آنها را با استفاده ازفرهنگ فارسی عَمیدیافرهنگ فارسیمعین بیان کنید:

بوالفضول _ فروگزار _ مستقِلاّت _ مَلقَمه _ هَمتَراز

◄ 4. در جمله های زیر، واژه های با املای نادرست را بیابید و شکل صحیح آنها را بنویسید:

(1) در آئین جوانمردی، گلریزان رسمی بوده است برای دستگیری از ناتوانان.

(2) به رسم ادب گذاری، باید از پیشکسوتان فرهنگ قدردانی کرد.

(3) بدعت گزاران پایه اعتقادات مردم را سست می کنند.

(4) در این بُرحه از تاریخ انقلاب، بیش تر باید به هوش بود.

(5) فرمانده عراقی پوتینش را بر دهان کودکِ کُرد نهاد.

(6) دوّمین جلسه هیئت دولت با حضور رییس جمهوری آغاز شد.

(7) کاش روزی بشنویم: «دولت های اسلامی برای خروج اسرائیل از فلسطین ضرب العجل تعیین کردند» .

(8) همه علاقمندان به انقلاب باید سرود وحدت و همدلی سر دهند.

(9) گره ای که بر پیشانی انسان می افتد، او را نازیبا جلوه می دهد.

(10) سرانجام زمستان می رود و روسیاهی برای ذغال می ماند.

(11) امریکا برای حقوق بشر اشگ تمساح می ریزد.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 3025

درس پانزدهم: درست نویسی واژگانی (4) (1)

[دسته بندی اغلاط]

پیش از آوردن فهرست غلط های رایج، خوب است در رفع یک مایه نگرانی بکوشیم. آن مایه نگرانی این است:

«اگر بخواهیم از غلط های رایج پرهیز کنیم، شاید مجبور شویم که اصلاً سخن نگوییم و مطلب ننویسیم.» حقیقت این است که اگر کسی از آغاز نویسندگی توجّه داشته باشد که غلط نگوید و ننویسد، هرگز در آینده دچار وسواس و دلهره نمی شود. البتّه ممکن است حتّی افراد بسیار دقیق نیز گاه به خطای گویشی و نگارشی دچار شوند؛ امّا تفاوت است میان گهگاه نادرستی و همواره نادرستی. هدف ما از آوردن فهرست غلط های رایج این است که هشیاری و آگاهی نویسندگان جوان را در استفاده از واژه ها و تعبیرها بیفزاییم. اگر از آغاز، نویسندگان با این گونه هشیاری ها خو بگیرند، دیگر دچار آن نگرانی نخواهند شد. کلمه (یا ترکیبی) که در این فهرست آمده است، معمولاً در یکی از هشت دسته زیر جای می گیرد:

1. اصل آن ساختگی و نادرست است:

آبدیده، اتراک، اتوشویی، اثاثیه، اثرات، نظرات، نفرات، اداره جات، ایفاد می گردد، اقلاًّ، اکثراً، بیدارخوابی، هر از گاه، میادین، میوه جات، شکم خوارگی، فوق الذّکر، اقشار، معاریف، خَجول، و ….

2. تلفّظ یا ضبط رایج آن نادرست است:

آخَر، اضغاث و احلام، باربُردار، بارُم، بیت المقدّس، عِمران، پلاکارت، تَرخان، جدّ و آباد، سِبِر، میزِگرد، و ….

3. بخشی از آن زاید و حشو است:

آخرین، آنچه که، اگر چنانچه، انس نسبت به کتاب، مفید فایده، ایدئولوژیکی، به همراه، همکلاسی، قدیمی، ضروری، صمیمی، و ….

4. آنچه مخصوص عربی است، به واژه غیر عربی پیوسته است:

آزمایشات، ایلات، آشناییت، بازرسین، چهرتاً، تلفناً، حسب الفرموده، نمرات، رهبریت، پاکات، و ….

5. ساختار آن با قواعد دستور زبان ناسازگار است:

آموزش های لازمه، بدهی های معوّقه، متون

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 3026


1- منابع اصلی) ابوالحسن نجفی: غلط ننویسیم؛ حسن عرفان: فرهنگ غلط های رایج.

مختلفه، گناهان کبیره، ازدواج قبیلگی، سرکه خانگی، اعلم تر، اولی تر، ابنیه ها، قیودات، نرمش، و ….

6. در بردارنده حشو قبیح است:

اطّلاع حاصل نمودن، به قتل رساندن، به موقع اجرا گذاشتن، حضور به هم رسانیدن، مورد استفاده قرار دادن، و ….

7. اصل آن درست است، ولی کاربرد رایج آن نادرست است:

با این وجود، به بهانه گرامیداشت، تحکیم، تقدیر، رویه، روال، دلایل، کن فیکون، و ….

8. کاربرد رایج آن از زبان های خارجی گرته برداری شده است:

آتش گشودن، انتظار می رود که، بی تفاوت، در رابطه با، نگاهی داشتن، در این شرایط، قابل ملاحظه، و … . در این جا، پاسخ به یک سؤال مشهور ضرورت دارد: «آن گاه که کلمه ای کاملاً رایج شده است و حتّی بزرگان ادب فارسی آن را به کار برده اند، چرا سختگیری و تعصّب؟» . پاسخ فشرده این است:

«زبان از همین واحدهای در ظاهر کوچک و کم اهمّیت شکل می گیرد. اگر راه را بر واژه های نادرست باز کنیم، زمانی بیدار می شویم که از زبان ما چیزی باقی نمانده است. بزرگان هم گهگاه خطاهایی داشته اند، امّا باید از صواب های آنها تقلید کنیم؛ همان گونه که در زندگی خویش باید چنین باشیم» . بخشی از این فهرست، فراهم آمده از دو کتاب غلط ننویسیم و فرهنگ غلط های رایج است. (1)

این بنده شکرگزار صاحبان این دو اثر و همه پیشکسوتان ادبِ فارسی است. علاوه بر این دو اثر، مطالعات و تجربه های شخصی نیز در فراهم آوردن این فهرست سهمی بسزا داشته است. ضمناً گاه اصلاحاتی در مطالب آن دو اثر نیز صورت پذیرفته که بر پایه شواهد و ادلّه ادبی بوده است.

فهرست برخی غلط های رایج

نادرست درست نادرست درست.

آبدیده: آبداده (مثال: فولاد آبداده) .

آتش گشودن: تیراندازی کردن.

آخَر: آخِر (= پایانی) .

آخِرین: آخِر _ پایانی.

آزمایشات: آزمایش ها.

آشناییت: آشنایی.

آفریدِگار: آفریدْگار.

آمال ها: آمال _ آرزوها.

آموزش های لازمه: آموزش های لازم.

آنچه که: آنچه.

ابنیه ها: ابنیه _ بِناها.

اَتراک: تُرک ها.

اتوشویی: لباس شویی.

اَثاثیه: اَثاث.

اثرات: اثرها _ آثار.

اَثنا عَشَری: اِثنا عَشَری.

اِحیاناً: اَحیاناً.

اداره جات: اداره ها

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 3027


1- برای مطالعه وجه نادرستی ستون راست، به دو مأخذ نامبرده و نیز مباحث مربوط در همین کتاب مراجعه شود.

ازدواج قبیلگی: ازدواج قبیله ای.

اساتید: استادان.

اسباب ها: اسباب _ سبب ها.

اسپانیولی: اسپانیایی.

استحمارِ ملّت ها: فریفتنِ ملّت ها.

استعفا دادن: استعفا کردن.

استفاده بردن: استفاده کردن.

اسلحه ها: سلاح ها _ اسلحه.

اصغاث و اَحلام: اضغاثِ اَحلام (= خواب های پریشان) .

اطّلاع حاصل نمودن: خبردارشدن.

اطّلاع واصله: اطّلاعِ رسیده.

اعاده حیثیت از کسی: اعاده حیثیت به کسی.

اعلم تر: عالم تر _ اعلم.

افاغنه: افغانی ها.

اِفلیج: مَفلوج.

اقشار: قشرها.

اقلاً: دست کم _ حدّ اقل.

اکثراً: حدّ اکثر _ دست بالا.

اَکراد: کُردها.

اگر چنانچه: چنانچه.

اَلوار: لُرها.

اَمارات متّحده: اِمارات متّحده.

اِمحا: محو _ محو کردن.

اُناث: اِناث (= مؤنّث ها) .

انتظار می رود که: پیش بینی می شود که.

اُنس نسبت به کتاب: اُنس به کتاب.

اَوْلاتر: شایسته تر _ اَوْلا.

اوّلین: اوّل _ یکمین.

ایدئولوژیکی: ایدئولوژیک.

ایفاد می گردد: فرستاده می شود.

ایلات: ایل ها.

با این وجود: با وجودِ این.

بار بُردار: بار بَردار.

بارُم: بارِم (= واحدِ نمره) .

بازدهی: بازده.

بازرسین: بازرسان.

باغات: باغ ها.

باقیات و صالحات: باقیاتِ صالحات

باکره: بکر.

بَحارالاَنوار: بِحارالانوار.

بَد مَصَّب: بد مذهب.

بدهی های معوّقه: بدهی های عقب افتاده.

بدیت: بدی.

برخوردار بودن: داشتن.

بر روی _ به روی: روی.

بر علیهِ: ضدِّ _ مقابل.

بُرومَند:

بَرومَند (= بارور، شاداب _ آبرومند) .

بِرَهْمَن: بَرَهْمَن.

بلا درنگ: بی درنگ.

بَلال حَبشی: بِلال حَبشی.

بنادر: بندرها.

بُنود: بندها.

بهبودی: بهبود.

به بهانه گرامیداشت: به مناسبتِ گرامیداشتِ.

به پاسِ بزرگداشت: برای بزرگداشت _ به پاس.

بِرأی العین دیدم

به چشم خود دیدم

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 3028

به قتل رساندن: کشتن.

به لَهِ: برای _ به سودِ.

به موقع اجرا گذاشتن: اجرا کردن.

به ناگهان: ناگهان.

به همراهِ: همراهِ.

بیت المُقَدَّس: بیت المَقْدِس.

بی تفاوت: بی اعتنا _ بی توجّه.

بیدار خوابی: شب بیداری.

پاکات: پاکت ها.

پرونده مختومه: پرونده مختوم (= پایان یافته) .

پس بنابراین: پس _ بنابراین.

پس نتیجه می گیریم: نتیجه می گیریم _ پس.

پِلاکارت: پِلاکارد (= شعارْ نوشته) .

پندیات: پندها.

پیاده کردن قوانین: اجرای قوانین.

پیدایش: پیدایی.

پیشامد غیر مترقّبه: پیشامد پیش بینی نشده.

پیشنهادات: پیشنهادها.

تَبانی: همدستی پنهان.

تَبَرّا: تَبَرّی.

تَجرُبه: تَجرِبه.

تجربیات: تجربه ها.

تحصیلات عالیه: تحصیلات عالی.

تحکیم: محکم کردن.

تِذکار: تَذکار.

تَراکمه: تُرکمان ها.

تَراوُش: تَراوِش.

تَراوُشات: تَراوِش ها.

ترجُمه: ترجَمه.

تَرخان: تَرخون (= نوعی سبزی) .

تَسَرّی: سرایت کردن.

تسریع: شتاب گرفتن.

تشریک مَساعی: اشتراک مَساعی.

تصادُفِ دو خودرو: تصادُمِ دو خودرو.

تقدیر: قدردانی.

تکمیل نقایص: رفع نقایص (= زُدودنِ عیب ها) .

تلفات: تلف شده ها.

تلفناً: تلفنی.

تلگرافات واصله: تلگراف های رسیده.

تَوَرُّق: ورق زدن.

توصیف: وصف _ وصف کردن.

تَوَلاّ: تَوَلّی.

تَهَمْتَن: تَهْمْتَن (نیرومند، لقب رستم و بهمن) .

تَهی: تُهی (= خالی) .

ثُبات: ثَبات (= پایداری) .

جِداره: جِدار.

جدّ و آباد: جدّ و آباء.

جَرّ و بحث: جَرِّ بحث.

جَنَبِ او بد است: جَنَمِ او بد است (= ذات او بد است) .

جُنوب: جَنوب (= مقابلِ شِمال) .

جَهاد: جِهاد.

جَهازیه: جَهاز.

چهرتاً: از لحاظ چهره.

جَهیزیه: جهیز.

چالدَران _ چالدُران: چالدِران.

چِغِر

چَغَر / چَغَل (= سفت و سخت)

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 3029

چِکاد: چَکاد (= سَرِکوه) .

چنانچه اگر: اگر _ چنانچه.

چهار مُحال: چهار مَحال.

چهره کردن: جلوه کردن.

حَجیم: پُر حجم.

حَرّاف: پُرحرف.

حروف ها: حروف _ حرف ها.

حسب الفرموده حسب الفرمایش: طبق فرموده.

حُسْنِ بدی: بدی _ صفتِ بد.

حُسْنِ خوبی: خوبی _ صفتِ خوب.

حضور به هم رسانیدن: حاضر شدن.

حفاظت: حفظ _ نگهداری.

حقوق مُکفی: حقوق کافی.

حِماسه: حَماسه.

خانوادتاً: از لحاظ خانواده.

خَجول: خَجِل.

خُدّام ها: خُدّام _ خادم ها.

خُرطوم _ خارطوم: خَرطوم (= پایتختِ سودان) .

خِرمَن: خَرمَن.

خطرات: خطرها.

خَفّاش: خُفّاش.

خلاصی: خلاص.

خِلطِ مَبحث: خَلطِ مَبحث.

خِلَل: خَلَل.

خَلیق: خوش خُلق

خَمود _ خَمودی _ خَمودگی: خُمود.

خوار و بار: خواربار.

خوانین: خان ها.

خواهشاً: لطفاً.

خوبیت: خوبی.

خودکفا: خود بَسا _ خودبَسَنده.

خورِشت: خورِش.

دائمی: دائم.

دادرسین: دادرسان.

داوطلبین: داوطلبان.

دخالت: مداخله.

در اَثرِ: بر اَثرِ.

رائِعَه النّهار: رابِعَه النّهار.

در ارتباط با: درباره.

در این شرایط: در این وضعیت.

دَرب: در.

در رابطه با: درباره.

در راستای: برای _ به منظورِ.

در سنِّ 50 سالگی: در 50 سالگی.

در مقابلِ: مقابلِ.

در نزدِ: نزدِ.

دراویش: درویش ها.

دریوزگی: در یوزه _ گدایی.

دسترسی: دسترس.

دَستورات: دَستورها.

دستور لازمه: دستور لازم.

دسته جات: دسته ها.

دعای سَمات: دعای سِمات.

دِلاً: از دل.

دلایل: ادلّه (= دلیل ها) .

دِله: دَله (= هرزه، چشم چران) .

دَلیر

دِلیر

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 3030

دواجات: دواها.

دَواوین: دیوان ها.

دو برادران: دو برادر.

دو دستان ابولهب: دستان ابولهب.

دو طفلان: دو طفل _ طفلان.

دوماً: دوم این که.

دوییت: دویی _ دوگانگی.

دهات: آبادی ها _ روستاها.

دهه مبارکه: دهه مبارک _ دهه فرخنده.

رئیس جمهور: رئیس جمهوری.

راحتی: راحت.

رُباط _ رَباط: رِباط (= کاروانسرا، زاویه عبادت صوفیان) .

رشادت: دلاوری.

رشد مثبت: رشد.

رشد منفی: سقوط _ کاهش.

رضایت: رضا.

رِفاه: رَفاه.

روال: شیوه _ روش.

روزِگار: روزْگار.

روزنامه جات: روزنامه ها.

روزنامه هفتگی: هفته نامه.

رَویه: روش.

رهبریت: رهبری.

زاد و بوم: زادْبوم.

زباناً: به زبان _ زبانی.

زبان لاتین: زبان لاتینی.

زُوّارها: زَوّارها _ زُوّار _ زائران.

ساختِمان: ساختْمان.

ساز و کار: سازِکار (= اُرگانیزم) .

سال های آتیه: سال های آینده.

سِبِر: سِوِر (= جدّی، سختگیر) .

سبزی جات: سبزی ها.

سُجده _ سِجده: سَجده.

سرکه خانگی: سرکه خانه ای.

سرمایش: سردی.

سَفته: سُفته.

سفر غیر منتظره: سفر پیش بینی نشده.

سکَنه: ساکنان _ سُکّان.

سلامتی: سلامت.

سَلَحْشور: سِلَحشور (= دلیر) .

سَلیس: روان _ هموار.

سُماعی: سَماعی (= شنیده شده) .

سمینار مربوطه: سمینار مربوط.

سَیاس: دارای سیاست.

سِیاوُش: سِیاوَش.

سؤال پرسیدن: سؤال کردن _ پرسیدن.

شاعرِ مَطرح: شاعر برجسته.

شب اَحیا: شب اِحیا.

شب شام غریبان: شام غریبان.

شب لیله القدر: شب قدر _ لیله القدر.

شُجاعت: شَجاعت.

شراکت: مشارکت _ شرکت.

شُعَبات: شعبه ها.

شَفا: شِفا.

شکم خوارگی: شکمبارگی.

شِکوه: شَکوا _ شکایت.

شَکیل

خوشگِل

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 3031

شُمال: شِمال (= مقابلِ جَنوب) .

شمیرانات: منطقه شمیران.

شیرینی جات: شیرینی ها.

شیلات: ماهیگیری.

صَغَرِ سن: صِغَرِ سن.

صمیمی: صمیم.

ضَخیم: ستَبر.

ضروری: ضَرور.

طلاجات: گوهرها _ جواهر.

ظنین بودن به کسی: به کسی گمان بد داشتن.

عَطر: عِطر.

عَلاقه بند:

عِلاقه بند (= ابریشم باف) .

عُلوفه: عَلوفه (= خوراک چهارپایان) .

عِمران: عُمران (= آبادانی) .

عملکِرد: عملکَرد.

عهد و عیال: اهل و عیال.

غُبن: غَبن (دچار غَبن) .

غَرّه: غِرّه (= فریفته) .

غزلیات: غزل ها (= مجموعه غزل) .

غیر قابل اجتناب: ناگزیر.

غیر قابل احتراز:

ناگزیر.

غیر و ذلک: غیرُ ذلک (= جُز این) .

فُتوا _ فِتوا: فَتوا.

فَجیع: جانسوز _ دردناک.

فرازی از کلام: بخشی از کلام.

فرامین: فرمان ها.

فرق داشتن از: فرق داشتن با.

فرمان بَردار: فرمان بُردار.

فرمایشات: فرموده ها.

فروعات: فروع _ فرع ها.

فَکور: بسیاراندیش.

فلاکت: بیچارگی.

فَلَج: مفلوج.

فوت: وفات.

فوق الذِّکر: پیشگفته.

قابل ملاحظه: عمده، فراوان.

قبولاندن: پذیراندن.

قدیمی: قدیم.

قراردادهای منعقده: قراردادهای منعقد (= بسته شده) .

قِضاوت: قضا _ داوری.

قُمار: قِمار.

قوانین مصوَّبه: قوانین مصوّب.

قوس و قَزَح: قوسِ قُزَح (= رنگین کمان) .

قیودات: قیود _ قیدها.

کارخانجات: کارخانه ها.

کارِ مَحال: کار مُحال.

کاغذ باطله: کاغذ باطل.

کاوُش: کاوِش.

کج و مَعْوَج: کج و مُعْوَج.

کِراهت: کَراهت.

کِساد: کَساد.

کَعب الاَخبار: کَعب الاَحبار.

کفّاش: کفشگر _ کفشدوز.

کِفاف: کَفاف.

کلمه قِصار: عبارت کوتاه.

کمیسیون مربوطه: کمیسیون مربوط.

کُن فَیکُون شدن: نابود شدن

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 3032

کنکاش: کاوِش (= جست و جو) .

که تا: که.

گالِری: گالُری (= مجموعه اشیای هنری) .

گاهاً: گهگاه.

گرام: گرامی (= محترم) .

گرایشات: گرایش ها.

گرمایش: گرمی.

گریزی از این کار نیست: گزیری از این کار نیست.

گُشْتاسِب: گُشْتاسْب (= پدرِ اسفندیار) .

گُفتُمان: گُفتْمان.

گفت و گو داشتن: گفتوگو کردن.

گلایه: گله گزاری.

گناهان صغیره: گناه های کوچک.

گناهان کبیره: گناه های بزرگ.

گنجوی: گنجه ای.

گوشمالی: گوشمال.

لااقل: دست کم _ حدّ اقل.

لازم به گفتن است: باید گفت.

لاغِر: لاغَر.

لاکردار: بدکردار _ ناجوانمرد.

لامُحاله: لا مَحاله (= ناچار) .

لامُروّت: بی مروّت.

لامَصَّب: بی مذهب.

لایتَناهی: لایتَناها (هی) .

لَحاظ: لِحاظ.

لواسانات: منطقه لواسان.

مباحث اندیشگی: مباحث اندیشه ای.

مُبَرَّز: مُبَرِّز (= برجسته) .

مُبیضَّه: مُبَیضه.

متنفّذ: صاحب نفوذ.

متون مختلفه: متون مختلف.

مُثمِر ثمر: مُثمِر _ ثمربخش.

مَجّانی: مَجّان _ رایگان.

مَحابا: مُحابا.

مُحَبّت: مَحَبّت.

محمّدعلی جُناح: محمّدعلی جَناح.

مخاطِب: مخاطَب (= مورد خطاب) .

مَدخَلِ ورودی: مَدخل _ ورودی.

مَرجَع: مَرجِ _ ع.

مردیت: مردی.

مَرسوله: فرستاده شده.

مروری داشتن: مرور کردن.

مَزاح: مِزاح.

مُزَلَّف: زُلف دار.

مُسْوَدّه: مُسَوَّده (= پیش نویس) .

مشکوک بودن به کسی: شک داشتن به کسی.

مُطَلاّ: زَر اَندود.

مظنون بودن به کسی: به کسی گمان بد داشتن.

معارفه: شناسایی.

معاریف: معروفان _ سرشناسان.

مُعرِّف حضور: معروف حضور _ شناخته شده.

مُعضَل: مُعضِل (= دشوار) .

مُعَظَّم لَه: بزرگوار.

مُعَوَّذَتَین: مُعَوِّذَتَین.

مُعَینَک: عینکی.

مغرور: مفتخر _ سرافراز (در معنای مثبت) .

مفاتیح الجَنان: مفاتیح الجِنان

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 3033

مفیدِ فایده: مفید _ فایده بخش.

مُقُر / مُغُر آمدن: مُقِر آمدن (= اعتراف کردن) .

مُکَلاّ: غیر معمَّم _ کلاهی.

مَلکوک: لکّه دار.

مَمهور: مُهر خورده.

منادی ندای توحید:

منادی توحید.

مُنتج به نتیجه شدن: به نتیجه رسیدن.

مُنجمد: جامد _ یخ زده.

مُنْعَدِم: معدوم _ نیست شده.

مواردِ مورد نیاز:

موارد نیاز _ نیازمندی ها.

موبَد: موبِد.

مورد استفاده قرار دادن: استفاده کردن.

مورد تصویب قرار دادن: تصویب کردن.

مورد تعقیب قرار دادن: تعقیب کردن.

مورد ستایش قرار دادن: ستودن.

موسوم به علی: مُسَمّا به علی (= دارای نامِ علی) .

مَهار: مِهار.

مِهرَبان: مِهرْبان.

مَهریه: مَهر.

میادین: میدان ها.

میزِ گِرد: میزْگِرد (= گردِ میز) .

میوه جات: میوه ها.

ناجی انسان ها: مُنجی انسان ها.

ناچاراً: به ناچاری.

نامبَردار: نامبُردار (= مشهور) .

نامزدهای داوطلبی مجلس: نامزدهای مجلس.

نامه های وارده: نامه های رسیده.

نامه مورّخه …: نامه مؤرَّخِ … _ به تاریخ … .

ناهنجار: نابهنجار.

نَرمش: نَرمی.

نزاکت: ادب _ ادب ورزی.

نژاداً: از لحاظ نژاد.

نُشو و نُما: نَشْو و نَما.

نظرات: نظرها.

نَعْنا: نَعْناع.

نفرات: نفرها.

نقطه نظر: دیدگاه.

نگاهی داشتن: نگاه کردن.

نُمرات: نمره ها.

نَمرود:

نُمرود.

نور مهتاب: مهتاب _ نور ماه.

نوین: نو.

نهار: ناهار.

نِی: نی (= نه) .

وادی ایمن: وادی اَیمَن.

وقت گذاشتن: وقت صرف کردن.

هر از گاه: گاهی _ گهگاه.

هفت خوان: هفت خان.

هَمَج و رِعاع _ هَمَجِ رِعاع: هَمَجِ رَعاع (= مردم بی فرهنگ) .

همراهیان: همراهان.

همشاگرد _ همشاگردی: همکلاس _ همدرس.

همکلاسی: همکلاس.

همیاری: همکاری.

هَنگری: هُنگری (= مَجارستان) .

ید و بیضا: یدِ بیضا.

یوسِف: یوسُف.

یونِس: یونُس

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 3034

آزمون

◄ 1. دلیل نادرستی واژه های زیر را بیان کنید:

ازدواج قبیلگی _ آزمایشات _ اگر چنانچه _ بدهی های معوّقه _ ایدئولوژیکی _ بدیت _ تکمیل نقایص _ چِکاد _ خُدّام ها _ در سنّ 50 سالگی _ دو طفلان _ سلامتی _ قابل ملاحظه _ لاکردار _ مفید فایده _ مورد استفاده قرار دادن

◄ 2. برای هر یک از عنوان های زیر، دو نمونه غلط رایج ذکر کنید. اگر نمونه های ذکر شده از فهرست کتاب نباشد، بِه تر است:

_ جعلی بودن و نادرستی کلمه _ نادرستی تلفّظ کلمه _ گرته برداری _ حَشْو _ کاربرد صفت مؤنّث برای کلمات فارسی _ جمع بستن کلمات فارسی با نشانه های عربی

◄ 3. در یک کتاب، پنج نمونه از غلط های رایج را ارائه و شکل اصلاح شده هر یک را ذکر کنید.

◄ 4. گنجینه الاَسرارنام کتابی است منظوم و عرفانی در موضوع قیام کربلا. تحقیق کنید که چرا شاعر این نام نادرست را برگزیده، با آن که خود به این نادرستی آگاه بوده است. (1)

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 3035


1- منبع) عمّان سامانی: گنجینه الاسرار، اُسوه؛ مقدّمه استاد محمّد علی مجاهدی (پروانه).
درس 16-17: پیکره نوشته (1)
اشاره

پیکره نوشته (1) (1)

سومین اصل که برای درست نوشتن باید لحاظ شود، رعایت نظم درونی نوشته و حفظ ارتباط اجزای آن با یکدیگر است. در این جا از «ارتباط منطقی بین اجزای درونی و تار و پود نوشته» را بافتار (2) نامیده ایم. بدون چنین نظمی، نوشته سامان نمی یابد و زیبا جلوه نمی کند. حتّی بعضی صاحب نظرانِ «زیبایی شناسی» ، معتقدند که زیبایی همان تناسب و نظم در ابعاد و اجزای نوشته است. (3)

بررسی بافتار نوشته
اشاره

معمولا هر نوشته را می توان در سه بخش اصلی سامان داد: مَطْلَع، متن، مَقْطَع.

یک. مَطْلَع
اشاره

مطلع، سرآغاز نوشته است که می توان آن را با نامی دلخواه همچون درآمد و مقدّمه نامید و گاه نیز برای آن نامی ننهاد، بلکه آن را تنها در بند (= پاراگراف) یا بندهای آغازین آورد. «حُسن مطلع» یا «خوب آغازی» از ویژگی های نوشته استوار است و سبب می شود که خواننده به سوی آن جلب گردد. از این رو، برگزیدن بند اوّل، به ویژه جمله اوّل، یکی از گام های مهمّ نگارش است. برای برداشتن این گام، نویسنده باید طرحی دقیق و صحیح برای نوشته خود پی ریخته باشد و جمله آغازین را دقیقاً در پیوند با همان طرح برگزیند. باید کوشید در گزینش این جمله از هر گونه تکرار و ابتذال و تقلید پرهیز شود. مثلا آوردن چنین جمله هایی در آغاز نوشته کاملا ملالت آور است:

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 3036


1- منابع اصلی تا پایان درس هفدهم) احمد سمیعی: نگارش و ویرایش؛ حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر.
2- .erutxet.
3- فلسین شاله: شناخت زیبایی، علی اکبر بامداد، طهوری، 1347.

بر هر فردی مبرهن و واضح است … . بر هیچ کس پوشیده نیست … .

علاوه بر تازگی و جذّابیت، باید ارتباط منطقی با متن و موضوع آن نیز در گزینش بند و جمله آغازین مدّ نظر باشد. نمونه ای از این طراوت و پیوند را در بند آغازین نوشته ای درباره «پاییز» بنگرید:

زنگ تلفن به سرعت برق هزار خیال خوب و بد را در خاطرم راه انداخت. گوشی را سنگین برداشتم. صدای لطیفی به گوشم رسید و چشم هایم به هم آمد. صدای دوستی با صفا بود: گویی با بهشت حرف می زنم. کار دنیا، همه، را فراموش کردم. جانم از قید زندگی خلاص شد …

گفت: اگر بدانید شمیران چقدر قشنگ شده! هر کاری دارید، زمین بگذارید و بیایید با هم پاییز را تماشا کنیم … . (1)

حُسن این مطلع آن است که همچون نوشته های معمولی، وصف پاییز را آغاز نمی کند، بلکه نُخست زمینه ای می چیند که خواننده خود را همپا و همراه با نویسنده احساس کند.

نمونه دیگر از مَطْلَع های زیبا، آغاز مقدّمه ابوالقاسم پاینده است بر ترجمه خویش از قرآن شریف. این مقدّمه با عباراتی آغاز می شود سرشار از عاطفه و صفا که خود، دریچه ای است به باغ آن کلمات نورانی. اکنون چند جمله از آن مقدّمه را می خوانیم:

به زحمت الفبا آموخته بودم که با «قرآن مجید» ، این کتاب شگفت انگیز، که کتاب نیست، بلکه دریایی ژرف و کرانه ناپیدا است، آشنا شدم و چه فرخنده آشنای فرّخ پی همایون فالی بود. در دوران ما، طفل نوآموز که گاهی کم تر ازهفت ساله مکتبی می شد، بلافاصله پس از الفبا، این رمز حیرت انگیز ثبت و ضبط افکار، تعلیم قرآن را از چند سوره کوتاه که خاص مکتبیان نوآموز بود، آغاز می کرد. و من بنده این دوران را به سربرده و تمام قرآن را به قرائت عادی و چند جزء را به تفاریق، با رموز تجوید، از آن شیخ استاد حافظ ثقه کم نظیر که همه یک عمر هفتاد ساله را تقریباً بدون طفره به تعلّم و تعلیم قرائت و تجوید و شرح و تفسیر آیه های قرآن طی کرده بود آموختم. چه مردی بود؛ از آن مردان خدا که به همّت چو کوهند و به رفعت چو آسمان و به حوصله چون دریا و به افتادگی چو خاک. جهانی بود به گوشه ای نشسته، از خلق گسسته و به خالق پیوسته. قرآن را چون آب در ضمیر خویش روان داشت و آیه های شریف را با لحنی که هنوز پس از روزگاری دراز طنین آن در گوش جان من است و گویی زمزمه فرشتگان عالم بالا است می خواند و هنگام تلاوت

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 3037


1- آیینه / 422.

آیات، از دیدگان نافذش برقی عیان بود. گفتی عاشقی بود حیران در جمال قرآن. خدایش به رحمت خویش فرو بَرَد که بر من منّتی عظیم دارد. (1)

در همین طِراز است مطلعِ توضیحنامه ای که استاد غلامحسین یوسفی بر تصحیحگلستان سعدی نگاشته است. صمیمیت و سادگی، همراه لطف و روانی، جمله های صیقل خورده وی را طراوت بخشیده و آغازی دلکش و خواندن برانگیز پدید آورده است:

چهل و چند سال پیش بود که با گلستان سعدی آشنا شدم. در آن زمان طفلی بودم دبستانی و این کتاب نفیس را به عنوان جایزه به من دادند … اکنون همان کتاب پیش روی من گشاده است و بر نخستین صفحه آن، به خطّ ناپخته کودکی که از داشتن کتابی سرشار از شادمانی بوده، نوشته شده:

«این کتاب متعلّق است به غلامحسین یوسفی» .

دیدن صفحات این کتاب که چون یادگاری عزیز آن را محفوظ داشته ام، سال های خوش کودکی را به خاطرم می آورَد: روزهایی شاد و روشن، خالی از دغدغه و اضطراب، و فارغ از تلخی های زندگی. امّا دیری نمی گذرد که حسرت آن ایام بی بازگشت فرا می رسد و این یادهای دل انگیز رااز صفحه ذهن فرو می شوید. آن گاه سعدی را می بینم که درگلستانبا من از واقعیت های حیات سخن می گوید که گاه تلخ است و گاه شیرین. (2)

در این مطلع، نویسنده نه تنها جلوه ای از عاطفه و احساس پاک را فراروی ما تصویر می کند، بلکه به روانی و روشنی، با آوردن جمله واپسین، تأکید گاهِ کلام آینده خود را هم مشخّص می سازد. نیز مَطلعِ زیر مقدّمه یک متن ادبی زیبا است، در قالب نامه ای عاطفی و دردمندانه از منتظری شیفته برای محبوبِ منتظَر (علیه السلام) . می بینید که با حال و هوای کلیشه ای و مکرَّرِ بسیاری از متن های هَمْ موضوع تفاوت دارد و از همین آغاز خواننده را برای خواندن بقیه متن برمی انگیزد: سلام. حال من خوب نیست؛ اما همیشه برای سلامت شما، شمع روشن می کنم. مدّتی است که همه را از خود، بی خبر گذاشته اید. حتماً می دانید که پدر بزرگ مُرد. برای پدر هم نفسی بیش نمانده است. جمعه پیش، سخت بیمار بود. از بستر برنمی خاست. چشم هایش، پشت پنجره افتاده بود. قلبش تا لب ها بالا آمده بود، و همان جا می تپید. زمزمه می کرد. می گفت: دوست را گر سر پرسیدن بیمار غم است گو بران خوش، که هنوزش نفسی می آید مادر و مادر بزرگ، خیلی بیتابی می کنند. هر سال که نرگس باغ، شکوفه می دهد، آنها هم به خود وعده می دهند که امسال می آیی. (3)

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 3038


1- قرآن مجید، ترجمه ابوالقاسم پاینده / صفحه جیم.
2- گلستان سعدی / 24.
3- ندبه های دلتنگی / 32.
انواع مطلع
اشاره

یکی از شیوه های خوب آغاز کردنِ نوشته، حرکت دادن به آن است. برای ایجاد حرکت در نوشته، باید نخست خاطر خواننده را به اهتزاز و حرکت درآورد. به این منظور، قدری اِعجاب لازم است. ملاحظه کنید که در داستانی تخیلی درباره جبهه و روزهای پرشکوه دفاع مقدّس، نویسنده ای هنرمند چگونه عمداً مطلب را طوری آغاز می کند که خواننده احساس کند با خاطره ای رسمی روبه رو است:

جا دارد به سهم خودم از برگزار کنندگان شب خاطره تشکّر کنم. با این که قرار نبود بنده صحبت کنم، این فرصت را به من دادند تا خاطره ای را نقل کنم که اگر مهم ترین حادثه زندگی من نباشد، بی شک مؤثّرترینِ آنها است. من نخستین بار است که در چنین مجلسی شرکت می کنم. راستش صفای جلسه مرا یاد حال و هوای جبهه انداخت. برای ما که حسرت آن دوره را داریم، این نشست ها غنیمت است. (1)

☼ انواع مَطْلَع

از لحاظ نوع مطلع، نوشته ها را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

یک. نوشته های با مقدّمه: مطلع مقدّمه ای بر متن است.

دو. نوشته های بی مقدّمه: مطلع جزء آغازین متن اصلی است.

سه. نوشته های از میانه: مطلع جزء میانی متن اصلی است.

یکم. نوشته های با مقدّمه

در این نوع که پیش از این بیش تر رایج بوده است، نویسنده در آغاز مقدّمه چینی می کند و پس از مقدّمه ای یک یا چند پاراگرافی، به اصل مطلب می پردازد. معمولا مقدّمه از آنِ نوشته هایی است که نیازمند دقّت و تأمّل زیاد باشند. در این هنگام، نقش مقدّمه زمینه سازی برای فهم مطلب اصلی است. مقدّمه خوب آن است که خواننده را از مطلب دور نسازد؛ در خدمت طرح و بافتار کلّی نوشته باشد؛ و زیبا و کوتاه نگاشته شود. مهم ترین ویژگی مقدّمه جذّاب این است که مایه ای از نوآوری و تازگی در آن به چشم بخورد، یعنی خواننده به محض مطالعه آن احساس کند در هوایی تازه تنفّس می کند. مقدّمه متنوّع و تازه نویدبخش متنی دلربا و زیبا نیز می تواند باشد. نمونه این گونه مقدّمه را در نوشته ای بنگرید که می خواهد درباره سرمایه معنوی انسان، عقل و اندیشه، سخن بگوید:

در قصّه ها آمده است که داوود جوانک چوپانی بود و جالوت سلطانی غول پیکر، چنان که مغفر

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 3039


1- در انتظار شاعر؛ برگرفته از: زبان فارسی، سال دوم نظام جدید آموزش متوسّطه(شماره2 / 220)، ص 53 و54.

او پانصد من وزن داشتی. داوود با فلاخن خود و سه پاره سنگ، تنها به جنگ جالوت رفت. با سنگ اوّل، او را از پای درآورد و با دو سنگ دیگر، همه سپاهیان او را که بیش از صد هزار تن بودند.

داستان داوود و جالوت، کنایه ای است از پیروزی اندیشه بر زور؛ و معنویت بر خشونت … . (1)

حُسن این مقدّمه آن است که با اشارتی زیبا و خواندنی مطلب را آغاز می کند، نه با صُغرا و کبرای منطقی و ملال آور. به عبارت دیگر، با آن که جوهرِ چنین مقدّمه ای منطق و اندیشه است، پیکرِ آن لطیف و ظریف است و شکلی قیاسی و عقلانی و خشک ندارد. نمونه ای دیگر از مقدّمه جذّاب را در نوشته زیر در موضوع مثنوی مولوی می بینید. در این جا، نویسنده چیره دست آن قدر واژه ها را خوب انتخاب کرده و کنار هم چیده است که به راستی، خواننده اطمینان می یابد با اثری خواندنی و ژرف مواجه خواهد شد:

در مثنوی مولاناجلال الدّین محمّد بلخی معروف به مولوی و مولانای روم همه چیز از حکایت و شکایت نی آغاز می شود. همه چیز در ابیات معدود نی نامه در آغاز دفتر اوّل آن مجال بیان می یابد و همه چیز در ناله اشتیاق نی که شرح درد فراق او در سکوت ناگهانی و نهایی او در پایان دفتر ششم به محو و فنا می پیوندد، خاتمه می پذیرد. با این دریای اسرار که در سراسر مثنوی موج می زند و همه چیز را در موج و طوفان روح می شوید، فکر انسان عادی، انسان بی جوهر و فروبسته در غلاف حیات حیوانی تا وقتی مثل مولانا تبدیل به موج روح و لجه راز نشود نمی تواند در این دریای پرهیجان راه پیدا کند و جز آن که در قایق شکننده ای که قصّه و تمثیل نام دارد بنشیند و لحظه ای چند در آب های کم عمق نزدیک ساحل، هیجان بی لگام این دریا را با بیم و دلهره از دور تماشا نماید، چه کاری می تواند کرد؟

درست است که قدرت موج و طوفان که گاه دیواره قایق را می شکند و به درون آن راه می یابد و احیاناً سبکباران ساحل را از رویارویی با چنین عظمت بی آرام به دغدغه نافرجام دچار می سازد؛ امّا جز با این مایه خطر، نخستین آشنایی ها با دریا برای بی دردانِ فارغ ممکن نیست. از «سبکباران ساحل ها» هم، آنها که می توانند «نحو محو» و درس فنا و از خود رهایی را از آنچه در حکایت و شکایت نی به بیان می آید بیاموزند باز با تمرین هایی که از همین قایق نشین ها برایشان حاصل می شود به تر می توانند تصوّر درستی از غور و وسعت دریا را در نظر تجسّم بخشند، مثل آشنایان راه بی خطر در آب رانند و از غرق شدن و به فنا پیوستن هم لذّت و خرسندی یابند. (2)

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 3040


1- به دنبال سایه همای / 104.
2- بحر در کوزه / 9.
دوم. نوشته های بی مقدّمه

در این نوع نوشته، نویسنده بدون مقدّمه چینی به سراغ اصل موضوع می رود. این نوع نوشته اگر از جای مناسب آغاز شود و بتواند خواننده را سر شوق آورد و به دنبال خود بکشاند، مناسب است. از آن جا که انتخاب مقدّمه ای بجا و شیوا کاری فنّی و استادانه است، بسیاری از نویسندگان همین نوع دوم را برمی گزینند و از مقدّمه چینی پرهیز می کنند. در این حال، پاراگراف اوّل بسیار مهم و اثر گذار است. در چنین نوشته ای، پاراگراف اوّل باید آن قدر پُر طَنین و محکم باشد که بتواند روح نوشته را منعکس سازد. مثلاً مطلبی با موضوع «مصائب» چنین آغاز شده است:

زندگی انسان، از نخستین روز تا واپسین هنگام، با شیرین دلی ها و تلخکامی های فراوان همراه است. گاهی پیروزی ها و سرخوشی ها او را بر قلّه شادمانی و لذّت می نشانند و گاه شکست ها و رنجوری ها وی را به ژرفنای اندوه و حسرت می کشانند … . (1)

به نظر می رسد نویسنده توانسته است پیام اصلی خود را در این جمله ها به نحوی منعکس کند که زمینه انتقال حرف های جزئی و درونی متن فراهم آید. در این جا نیز مسأله مهم آن است که هم واژه ها خوب انتخاب شوند و هم رنگی از تازگی در آن باشد. در پاراگراف زیر که آغاز یک متن در موضوع «صورت های خیال در شاهنامه» است، نویسنده سؤالی معمّاگونه و رازآمیز را پیش می کشد تا خواننده را برای جست و جویی عمیق و موشکافانه آماده کند:

هیچ دانسته نیست که فردوسی در کار سرودن شاهنامه و پرداختن به جوانب گوناگون این حماسه بزرگ مشرق از رمزها و رازهای کار خود چه مایه آگاهی داشته و چه اندازه این خصایص شگفت آور کار او، ناآگاه و حاصل طبیعت شاعر و ذوق متعالی او بوده است. آنچه مسلّم است این است که شاعران قبل از وی و گویندگان پس از او، همه در بیش تر زمینه های کار به رمزهای توفیق او دست نیافته اند و با این که همواره به باریک وَهْم کوشیده اند، ارزش کارهاشان در جنب اثر عظیم او خُرد و اندک جلوه کرده است. با این که اشراف او بر مجموع لحظه ها و حالت ها و روحیات قهرمانان چیزی است آشکارا و دیگران درباره آن به تفصیل سخن گفته اند و با آن که تسلّط او بر گروه های کلمات چیزی است که در نخستین برخورد با شاهنامه آشکار می شود، باز هم باید در جست و جوی رازهای دیگری باشیم که عامل این برجستگی و کمال است و هرگاه که شاهنامه را از یک زاویه خاصّ نگرش مورد مطالعه قرار دهیم، به یکی از این نکته ها برخواهیم خورد. (2)

سوم. نوشته های از میانه

این شکل معمولاً در قطعه های ادبی و داستان های کوتاه دیده می شود. در این حال، نویسنده

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 3041


1- هدیه ای از دوست / 23.
2- صُوَر خیال در شعر فارسی / 439.

حسّاس ترین بخش نوشته را در آغاز آن می آورد تا خواننده را بی درنگ در احساسات خود غوطهور سازد. غوطهوری در احساسات به این معنا است که فرد به هنگام مطالعه، خود را از کشاکش های بیرونی رها کند و همه توجّه و احساس خویش را صرفِ نوشته ای سازد که پیش چشمِ او قرار دارد. اگر خواننده به چنین احساسی برسد، دیگر نمی تواند از آن دل بکند. امّا اگر آغازِ نوشته به گونه ای باشد که شوق او را برنینگیزد، شاید در همان لحظه آن را رها کند. به تعبیر آنتوان چخوف:

اگر بند اوّل نتواند توجّه خواننده را جلب کند، ممکن است او به خود زحمت خواندن بقیه اثر را ندهد. (1)

در این جا، نویسنده «بِزَنگاه» مطلب را در آغاز قرار می دهد تا با وارد کردن ضربه ای، خواننده را به دنبال خود بکشد. اگر نویسنده بتواند پیوندی استوار میان این مطلع و متن نوشته ایجاد کند، بسیار موفّق خواهد بود و چنین مطلعی دلپذیرتر از دو گونه پیشین جلوه خواهد کرد. مثلا به این داستان کوتاه بنگرید که با الهام گیری از سوره مبارک «یوسف» ، قصّه زندگی آن پیامبر عزیز را از نقطه ای حسّاس شروع کرده است:

بیاویزیدش! از پایش بیاویزید! با هم، همه با هم … هلهله دیوانهوار مردان اوج می گرفت. طناب آرام آرام از دستشان می لغزید و پایین می رفت و در درازای خودش پیچ و تاب می خورد و او را به دیواره های چاه می زد و هر بار خاک و شن را سرازیر می کرد پایین. (2)

خواننده ای که خود را با چنین منظره ای در همان آغاز نوشته مواجه می بیند، احساس می کند درونِ قصّه قرار گرفته و با وقایع آن درآمیخته است. البتّه در این حال، نویسنده باید دقّت کند که همه مطلب را یکجا تحویل ندهد و حلاوتِ پیگیری و کشف مطلب را از خواننده سلب نکند، بلکه بخشی را در آغاز بیاورد که سؤال بیافریند، حس برانگیزد، و خواننده را به پیگیری مطلب تشویق کند. از این منظر، شاید مناسب ترین بخش از قصّه یوسف همین باشد که در عبارات مزبور دیدید. نمونه دیگر از چنین نوشته ای را می توان در مطلبی دید با موضوع «ویژگی های هنر اسلامی» . در این جا، نویسنده با چیره دستی و ظرافت، مطلبی را که معمولاً در میانه نوشته ای با چنین موضوعی می آورند، در آغاز آورده است. به عبارت دیگر، نویسندگانی که در چنین موضوعاتی قلم می زنند، معمولاً پس از قدری توضیح و استدلال به سراغ نمونه های عینی یا تمثیلی می روند؛ امّا در این جا، نویسنده آن مطلبِ میانه، یعنی استشهاد، را در آغاز نوشته آورده و با این تمهید، آن را بسی خواندنی کرده است. در واپسین جمله این پاراگراف هم خوب دقّت کنید که چگونه توانسته است چنین استشهادی را به موضوع اصلی نوشته پیوند دهد:

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 3042


1- ابراهیم یونسی:هنر داستان نویسی / 90.
2- چاه / 15.

به تجربه ای دست می یازیم. فرض می کنیم ساعتی فراغت داریم و می توانیم آن را تلف کنیم. در نتیجه بیکاری و تنها برای تفریح و رژه دادن تصاویر زیبا از برابر دیدگان خود، مجموعه ای از آثار مختلف هنری را ورق می زنیم. تصاویر مجسّمه های یونانی، مقابر مصری، تِجیرهای گلدوزی و قلاّبدوزی شده ژاپنی و نقش های برجسته دیوار معابد هندوان را پی درپی از نظر می گذرانیم. هنگامی که مشغول ورق زدن هستیم، چشممان به گچ بری یکی از تالارهای الحمرا، پس از آن به صفحه ای از قرآن کریم، کار هنرمندان مصری و سپس به نقش های یک حوضچه مسی ایرانی می افتد. اگر اندک آگاهی هنری داشته باشیم، بی درنگ متوجّه می شویم که این سه تصویر آخر به هنر اسلامی تعلّق دارد. البتّه بی آن که بتوانیم بگوییم هر یک از این آثار کار کدام کشور است، یک لحظه هم در صدد برنمی آییم که این یا آن یک از این سه اثر را به هنر منطقه ای دیگر که با هنر سرزمین اسلامی بیگانه است، نسبت دهیم. گمان ندارم که با پیشداوری درباره چنین تجربه ای به خطا رفته باشم. در این ماجرا می خواهم دلیلی بر تشخّص هنر اسلامی و وحدت نسبی این هنر ارائه دهم. (1)

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 3043


1- در جستوجوی ریشه ها / 169.
آزمون

◄ 1. آیا «مقدّمه» با «مطلع» تفاوت دارد؟ توضیح دهید.

◄ 2. نوشته ای (کتاب، مقاله، …) را انتخاب کنید و نوع مطلع آن را مشخّص سازید و تمام یا بخشی از آن را ذکر کنید.

◄ 3. در مقاله «سپیده باوران» (1) از کتاب سقراط خراسان، بخشِ مطلع را بیابید و ویژگی های آن راارزیابی کنید.

◄ 4. اگر بخواهید در موضوع «زندگی حضرت سلیمان» نوشته ای «از میانه» فراهم سازید، کدام بُرِش از زندگی آن بزرگوار را در آغاز می آورید؟

◄ 5. ویژگی «نوشته بی مقدّمه» چیست و چرا بسیاری از نویسندگان همین نوع را برمی گزینند؟

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 3044


1- این مقاله، همراه چند مقاله دیگر، به شکل کتابی به همین نام، با همّت «دفتر نشر فرهنگ اسلامی» چاپ است.

………درس هفدهم: پیکره نوشته (2)

………… [ادامه بررسی بافتار نوشته]

دو. متن

نویسنده، جان کلام و اصل موضوع را در بخشی به نام «متن» عرضه می کند. متن به منزله استخوان بندی نوشته است. در این بخش است که نویسنده باید همه نیروی خویش را به کار گیرد تا با بهرهوری از قدرت تفکّر و تخیل، صورت های ذهنی خویش را در قالب الفاظ و تعابیری مناسب بریزد. در تنظیم متن، پاراگراف بندی مهم ترین کار است. به دلیل اهمّیت خاصّ این مطلب، ترجیح داده ایم که آن را در درس آینده به طور مستقل تقدیم کنیم.

سه. مَقْطَع

در بخش پایانی یا مقطع، نویسنده پیام مطلوب خویش را به خواننده می رسانَد. بنابراین، آن گاه می توان به نوشته پایان داد که مطلب به اندازه کافی پرورانده شده و خواننده در انتظار نتیجه گیری باشد. از آن جا که بیش تر خوانندگان از همین بخش پایانی به مقصود نویسنده دست می یابند، عبارات این بخش باید زیبا و دلنشین و رسا و گویا باشند و هرگز در قالب های نخ نما شده وکلیشه ای و خسته کننده عرضه نشوند. آوردن عباراتی چون «پس نتیجه می گیریم … » و «لذا بر ما لازم است … » از شور و اوج یک نوشته می کاهد. حتّی در مقالات و نوشته های پژوهشی نیز باید به زیبایی مقطع توجّه داشت. بهره وری از نوعی نمادگرایی و کنایه آمیزی، گاه مقطع را زیباتر می سازد، به گونه ای که خواننده با قدری زحمت و تأمّل، به نتیجه دست می یابد. مثلا می توان از پرسشی زیبا و تأمّل انگیز، شاهدی مناسب و جهت دهنده، و امثال آنها کمک گرفت. نوشته های خوب، نتیجه خود را خواه ناخواه به خواننده می رسانند و نیاز به تصریح دل آزار ندارند. «نتیجه گیری نمادین» هم به ارزش ادبی نوشته می افزاید و هم به خوانندگان فرصت می دهد که هر یک به فراخور حال، به نتیجه ای مناسب دست یابند. یکی از نمونه های خوب مقطع، پایان کتابی است که در آن، نویسنده از ضرورت حفظ هویت دینی

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 3045

سخن می گوید و بی بند و باری جامعه غربی را ترسیم می کند. در پایان، حکایت آن دو خیاط را می آورد که ادّعا کردند لباسی برای شاه می دوزند که جز حلال زاده، هیچ کس آن را نمی تواند ببیند. پس از صرف هزینه بسیار، هیچ کس جرأت نمی کند پوچی ادّعا و دروغ پردازی آن دو شیاد را فاش سازد، زیرا همه بیم دارند به حرامزادگی متّهم شوند. سرانجام کودکی لب به سخن می گشاید و دیگران را نیز به حقیقت گویی وامی دارد. نویسنده، با این فرجام کنایی، چنین نتیجه می گیرد:

اینک، تمدّن غرب چنین وانمود می کند که می خواهد برای انسان لباس بدوزد. امّا در حقیقت، به جای آن که لباس بر تن او کند، او را برهنه ساخته است و هیچ کس جرأت نمی کند فریاد برآورد که لباس در کار نیست و حاصل این همه مُد و پارچه و چه و چه، برهنگی انسان است. همه می ترسند که مبادا خیاطان حقّه بازی که زر و سیم را برده اند و می برند، آنها را به ناپاکی در اصل و نسب متّهم کنند. آیا در این جهان که همه اسیر و شیفته تبلیغات غرب شده اند، مردمی پیدا می شوند که دلی به پاکی آن کودک داشته باشند و فریاد برآورند که آنچه به نام لباس در غرب به تن انسان می پوشانند، پوشش نیست، بلکه برهنگی است؟ آیا مردمی پیدا می شوند که صداقتی کودکانه داشته باشند و در مقابل جهانی که برهنگی را لباس می داند، جرأت کنند و فریاد برآورند؟ چرا آن مردم، ما نباشیم؟ (1)

نمونه ای دیگر از مقطع مناسب و دلکش را در پایان یک قطعه ادبی بنگرید. علاوه بر تعابیر زیبا و استعاره های دل انگیز و اثرگذار، تکرار عبارت «من تمام شده ام» و نشاندن آن در پایان قطعه، سبب شده است که این مقطع از جذّابیتی خاص بهره مند شود: بیا که شاهنامه عمر، آخری بدین خوشی نخواهد داشت و این شعر طویل را بی قافیه مپسند. دیگر به نرگس های باغ سلام نمی کنم هیچ یاسی را خیره نمی شوم هیچ اقبالی را نمی بوسم من تمام شده ام؛ بیا! آیا دلتنگ ندبه های من نیستی؟ آیا ندبه های مرا از این دلتنگ تر می خواهی؟ من تمام شده ام؛ بیا! (2)

همچنین ملاحظه کنید نمونه ای از مقطع سؤال انگیز را. وقتی نوشته با سؤال پایان می پذیرد، خواننده

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 3046


1- فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی / 74.
2- ندبه های دلتنگی / 74.

به قضاوت دعوت می شود. به این بخش بنگرید که قسمت پایانی مقاله ای است درباره وزن شعر:

☼ در هر حال، آن کس که در شعر حرفی برای گفتن ندارد، نباید گناه خود را به گردن وزن و قافیه بیندازد؛ باید شاعری را که برای او یک حاجت روحانی نیست ترک کند و کنار برود. آیا این صمیمانه تر و حتّی شاعرانه تر نیست؟ (1)

و سرانجام ببینید پایان یک نوشته درباره مرگ نیما یوشیج، چقدر زلال و تماشایی است:

عالیه خانم بِه تر از من می دانست که کار از کار گذشته است، ولی بیتابی می کرد و هی می پرسید:

«فلانی! یعنی نیمام از دست رفت؟»

و مگر می شد بگویی آری؟

عالیه خانم را با سیمین فرستادم که از خانه ما به دکتر تلفن کنند. پسر را پیش از رسیدن من فرستاده بودند سراغ شوهر خواهرش. من و کلفت خانه کمک کردیم و تن او را که عجب سبک بود، از زیر کرسی درآوردیم و رو به قبله خواباندیم. گفتم: «برو سماور را آتش کن. حالا قوم و خویش ها می آیند.» و سماور نفتی که روشن شد، گفتم رفت قرآن آورد. لای قرآن را باز کردم؛ آمد: «وَالصَّافّاتِ صَفّاً» . (2)

اکنون مثالی عالی برای بافتار نیکو می آوریم. در این اثر مناسب ترین نمونه بافتار ضمن مقاله ای درباره جنبه های هنری مسجد، نشان داده می شود. نویسنده، مقاله را با سؤالی قاطع و تأمّل انگیز، امّا لطیف، آغاز می کند. سپس پاسخی اجمالی و درخورِ پیگیری و اعجاب به آن سؤال می دهد. بعد این پاسخ را با بیانی بسیار دل انگیز شرح می دهد. در این شرح، جنبه های گوناگون هنر و فرهنگ در مسجد بدون زیاده گویی و اغراق توضیح داده شده است، به گونه ای که خواننده روشنفکر آن را به راحتی می پذیرد و شعار و ستایش بیهوده نمی پندارد. حتّی گزیده این اثر نیز می تواند بافتار مناسب آن را تجلّی بخشد:

که گفت: «در اسلام، دین را با هنر سازگاری نیست» ؟ بر عکس، این هر دو یکدیگر را در آغوش می کشند و آن هم در مسجد. خدای اسلام، اللّه تعالی، نه فقط رحیم و حکیم است، بلکه جمیل هم هست و از همین رو، دوستدار جمال … . حقیقت آن است که معمار مسلمان در روزگاران گذشته، هر زیبایی را که در اطراف خویش می دید _ اگر آن را در خور عظمت و جلال خدا می یافت _ سعی می کرد تا به هنگام فرصت، برای آن جایی در مسجد باز کند … . در بنای بسیاری از مساجد، هنرهای مختلف به هم درآمیخته است:

معماری در توازن اجزا کوشیده است. نقّاشی به نقوش و الوان کاشی ها توجّه کرده است. خوشنویسی الواح و کتیبه ها را

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 3047


1- .شعر بی دروغ، شعر بی نقاب / 120.
2- پیرمرد چشم ما بود؛ برگرفته از: ادبیات فارسی، سال اوّل نظام جدید آموزش متوسّطه(شماره1 / 201)، ص.176

جلوه بخشیده است. شعر، موعظه ها و مادّه تاریخ ها را عرضه داشته و موسیقی هم برای آن که از دیگر هنرها باز نمانَد، در صدای مؤذّن و بانگ قاری و واعظ مجال جلوه گری یافته است. حتّی صنعت های دستی هم برای تکمیل و تزیین این مجموعه اِلاهی به میدان آمده اند. فرش های عالی، پرده های گرانبها، قندیل های درخشان، منبّت کاری ها، و مَلیله دوزی ها نیز در تکمیل زیبایی و عظمت مسجد نقش خود را ادا کرده اند. بدین گونه، مظاهر گوناگون فرهنگ و هنر اسلامی، در طی قرن های دراز، چنان در بنای مسجد مجال بروز یافته است که امروز یک مورّخ دقیق و روشن بین می تواند تنها از مطالعه در مساجد، تصویر روشنی از تمدّن و تاریخ اقوام مسلمان عالم را پیش چشم خویش مجسّم کند. (1)

انتخاب عنوان مناسب
اشاره

گرچه از لحاظ منطقی، «عنوان» اثر نه در مَطلع جای می گیرد و نه در متن و مقطع، نقش آن در اثر گاه از این هر سه بیش تر است؛ زیرا نخستین قطعه هر نوشته است که خواننده با آن رویارو می شود. اگر بتوانیم عنوانی مناسب برای اثر خود برگزینیم، خواه یک کتاب باشد و خواه یک مقاله یا هر اثر کوتاه و بلند دیگر، خود را چند قدم به موفّقیت در نویسندگی نزدیک کرده ایم. شیوه های موفّق در انتخاب عنوان مناسب، به تمامت، قابل شمارش نیستند. در این جا از شش شیوه موفّق انتخاب عنوان یاد می کنیم:

1. استفاده از آیات قرآن، خواه از عین الفاظ آنها و خواه از واژه های برگرفته آنها، مانند نون والقلم (داستانی از جلال آل احمد) و تنفّس صبح (مجموعه شعری از قیصر امین پور) .

2. انتخاب مصراع یا بخشی از یک شعر، مانند چون سبوی تشنه (2) (کتابی از دکتر محمّد جعفریاحقّی) و بحر در کوزه (کتابی از دکتر عبدالحسین زرّین کوب) و تماشاگه راز (کتابی از استاد شهید مرتضی مطهّری) .

3. گزینش یک مَثَل، مانند از ماست که بر ماست (داستانی از محمّد علی جمال زاده) و اَمان از دوغ لیلی (نوشته ای از علی اکبر دهخدا) .

4. انتخاب تعابیر متناقض نما، مثل روشن تر از خاموشی (یک مجموعه شعر معاصر) و خفتگان بیدار (نوشته ای درباره اصحاب کهف) .

5. استفاده از قلب و عکس، مثل آزادی مجسّمه (سفرنامه ای از دکتر محمّد علی اسلامی ندوشن) .

6. به کاربردن یک سؤال، مانند مزار زهرا (علیها السلام) کجا است؟

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 3048


1- از چی_زهای دیگر؛ مق_اله مسجد: جل_وه گاه هن_ر اسلامی.
2- بع_داً این نام به جویبار لحظ_ه ها تغییر یافت_ه است.
آزمون

◄ 1. نمونه ای از نتیجه گرایی نمادین یا کنایی را در نوشته ای بیابید و ارزیابی کنید.

◄ 2. در نوشته ای به انشای خود در موضوع «چه کسی مسؤولِ تربیت نسل جوان است؟» مقطع سؤال انگیز را به کار ببرید.

◄ 3. با استفاده از ترجمه و تفسیر قرآن کریم، جنبه نمادین و کنایی مقطع «پیرمرد چشم ما بود» را ارزیابی کنید.

◄ 4. اصل مقاله «مسجد: جلوه گاه هنر اسلامی» را مطالعه کنید و بافتار آن را در متنی یک صفحه ای تحلیل نمایید.

◄ 5. عنوان های زیر را که نام چند کتاب هستند، به عنوان هایی زیباتر تبدیل کنید. به این منظور، می توانید یکی از شش شیوه عرضه شده در متن درس را به کار برید:

_ حکمت، عرفان، و اخلاق در شعر نظامی گنجوی

_ فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام

_ آداب تعلیم و تعلّم در اسلام

◄ 6. ابتدا به حدس و گمان

مشخّص کنید که کدام عنوان مناسب با کدام موضوع است. سپس با مراجعه به کتابخانه یا کتابنامه ها، از درستی حدس خود اطمینان یابید:

عنوان ها:

_ زخم زیتون

_ سیمای فرزانگان

_ آینه دار طلعت یار

_ کژراهه موضوع ها:

_ خاطراتی از تاریخ حزب توده

_ مجموعه شعر انقلاب فلسطین

_ سیره علمای بزرگ اسلام

_ زندگی نامه و اشعار ادیب پیشاوری

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 3049

درس 18: تنظیم پاراگراف ها
اشاره

تنظیم پاراگراف ها (1)

مهم ترین اصل در تنظیم متنِ نوشته، پاراگرف بندی است. از این رو، مناسب است که درباره شیوه تنظیم پاراگراف های متن نکاتی را تذکّر دهیم.

پاراگراف

(= بَند) کوچک ترین واحد بافتاری هر نوشته است. پاراگراف، تنها مجموعه ای از جمله ها نیست (2) ، بلکه در حقیقت، مجموعه ای است از افکار و مطالبی که نویسنده در ذهن دارد. پاراگراف، انشای مختصری است که نویسنده اندک اندک آن را گسترش می دهد تا به صورت انشایی واحد درآورَد. کوتاهی یا بلندی هر پاراگراف، تابع اندیشه ها و روش نویسنده در گسترش آنها است. معمولا هر قدر موضوع نگارش پیچیده باشد، پاراگراف ها طولانی تر می شوند.

اصولا باید هر پاراگراف را با عبارتی آغاز کرد که به انتقال اندیشه از پاراگراف قبلی به پاراگراف بعدی یاری برساند. در تنظیم پاراگراف ها، دو عامل بسیار مؤثّرند:

یکی داشتن فکری منطقی و رعایت نظم و ترتیب در تفکّر و استدلال؛ و دیگری مراعات صورت ظاهری مجموعه نوشته. هنگامی که خواننده به انبوهی از جمله های پیاپی می نگرد، ملول می گردد. امّا اگر همین انبوه را به پاراگراف هایی تقسیم کنیم، هم بر رغبت او برای خواندن نوشته می افزاییم و هم فهم مطلب را برایش آسان تر می کنیم.

پاراگراف ها همانند حلقه های یک رشته زنجیرند که پیایی می آیند تا کلام را انسجام بخشند. هر یک از پاراگراف ها با یک یا چند جمله مرتبط، جنبه ای از مطلب اصلی را می پروراند. در هر پاراگراف، مطلب اصلی از جهتی و به نوعی، از توضیح یا تفسیر یا تأیید بهره مند می شود.

در هر پاراگراف، عبارت ها و اندیشه های طرح شده باید دارای نظم و آراستگی خاص باشند، به گونه ای که از نظم آنها بتوان به اهمّیت و جایگاه هر کدام پی برد. این نظم و آراستگی، خود، دارای شیوه ها و گونه هایی است؛ ولی به هر حال، باید به خواننده امکان دهد که با قدری تلاش منطقِ

نوشته را

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 3050


1- منبع اصلی) احمد سمیعی: آیین نگارش / 78_81.
2- . به ندرت، ممکن است پاراگراف تنها از یک جمله تشکیل شده باشد.

در خلال آنها بیابد. همین نظم و آراستگی است که قابلیت جذب مطلب را افزایش می دهد و سبب می گردد که پیام به روشنی و آسانی در دسترس خواننده قرار گیرد.

هر پاراگراف باید تمام و کامل باشد، یعنی اندیشه اصلی پاراگراف در آن به خوبی پرورده شود. هر پاراگراف یک هسته (1) دارد که با جمله ای بنیادین (2) بیان می شود. این جمله بنیادین معمولا در آغاز و گاه در میان یا پایان پاراگراف می آید. بقیه پاراگراف شامل (جمله یا) جمله هایی است که اصطلاحاً جمله های پشتیبان (135) نامیده می شوند. جمله های پشتیبان گسترش دهنده و تکمیل کننده همان «جمله بنیادین» هستند. جمله های پشتیبان (3) باید همگی بر محور «هسته» بچرخند و وسیله بیان و اثبات آن باشند. اکنون پاراگرافی از یک کتاب را از نظر می گذرانیم و هسته، جمله بنیادین، جمله های پشتیبان، و چگونگی انسجام آن را نقد می کنیم:

☼ ساده ترین و عمومی ترین برهانی که بر وجود خداوند اقامه می شود، برهان نظم است. قرآن کریم موجودات جهان را به عنوان «آیات» ، یعنی علائم و نشانه هایی از خداوند، یاد می کند. معمولا چنین گفته می شود که نظم و سازمان اشیا دلیل بر این است که نیروی نظم دهنده ای در کار است. گفته می شود این برهان بر خلاف سایر براهین از قبیل برهان «محرّک اوّل» و برهان «وجوب و امکان» و برهان «حدوث و قِدَم» و برهان «صدّیقین» که ماهیت فلسفی و کلامی و عقلانی محض دارند، یک برهان طبیعی و تجربی است و ماهیت تجربی دارد؛ نظیر سایر براهین و استدلالاتی که محصول تجربه بشر است.

با کمی تأمّل درمی یابید که هسته پاراگراف این است:

«اقامه برهان نظم برای اثبات وجود خدا» . این هسته در همان جمله اوّل بیان شده است؛ پس این جمله را می توان جمله بنیادین پاراگراف نامید. بقیه پاراگراف، در حقیقت، همین مطلب را گسترش می دهد، البتّه از طریق «مقایسه» با برهان های دیگر. می بینید که جمله های سیاه رنگ نقشی در این گسترش دهی ندارند و شایسته است که به پاراگرافی دیگر با این هسته بروند:

«توضیح برهان نظم» . مهم ترین اصل در انتخاب هسته پاراگراف این است که تا حدّ امکان، جزئی و ریز باشد. انتخاب هسته های کلّی و با ابعاد گسترده سبب می شود که پاراگراف یا طولانی و پیچیده شود و یا همه اجزای مفهومی هسته را شامل نشود. هسته جزئی و ریز را می توان در یک پاراگراف به خوبی بررسی کرد و توضیح داد. پس مطلبی که خود دارای ابعاد مختلف است یا اجزای گوناگون دارد، نباید هسته پاراگراف

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 3051


1- Controlling Idea
2- Topic Sentence
3- supporting Sentence

باشد. مثلاً در پاراگراف مزبور، به درستی، هسته پاراگراف «اقامه برهان نظم برای اثبات وجود خدا» است. حال اگر هسته پاراگراف، خودِ «برهان نظم» به طور کلّی بود، باید در یک پاراگراف به همه مطالب مربوط به این برهان پرداخته می شد، از قبیلِ «اقامه این برهان برای اثبات وجود خدا و رابطه آن با برهان های دیگر» ، «تعریف برهان نظم» ، و «نقدهای وارد شده بر این برهان» . روشن است که هر یک از این موضوع ها، باید هسته پاراگرافی مستقل باشد. این که در نوشته ای چند پاراگراف وجود داشته باشد، به مقدار مطالب هر نوشته و سَبْک و قالب آن بستگی دارد. در نوشته های متعارف و مقالات معمول، مناسب است که در هر صفحه کتابی دست کم دو پاراگراف دیده شود، البتّه مشروط به این که مطلب چنین اقتضا کند.

مطلبی که در یک پاراگراف بیان می شود، نباید در پاراگرافی دیگر تکرار شود، مگر این که تکرار آن ضرورت داشته باشد. مثلاً گاه مطلبی را به اجمال بیان می کنیم و در جای دیگر می خواهیم آن را به تفصیل بازگوییم. در این حال، باید دیگر بار تصویری از مطلب به خواننده ارائه دهیم. امّا در غیر ضرورت، هرگز نباید پاراگراف ها اشتراک مطلب داشته باشند. وحدت و انسجام پاراگراف اقتضا می کند که هر موضوع در جای خود بیاید و پاراگرافی را که جایگاه موضوعی دیگر است، اشغال نکند. میان پاراگراف ها باید پیوستگی کامل باشد تا خواننده همگام با نویسنده پیش رود و رشته کار را از دست ندهد. هرگاه نویسنده از اندیشه ای به اندیشه دیگر منتقل می شود، باید خواننده را نیز با خود همراه ببرد، به گونه ای که میان آن دو جای خالی احساس نشود. البتّه گاه نویسنده با انتقال از یک پاراگراف به پاراگراف دیگر مضمون را عوض نمی کند، بلکه جنبه ای دیگر از مضمون را پی می گیرد یا آن را به شیوه و سیاقی دیگر بازگو می کند. این، خود، به تنوّع و چشمنوازی نوشته کمک می کند. معمولا در آغاز هر پاراگراف، کلمه یا عبارتی می آید که انتقال از مضمون یا جنبه یا سیاق را به خواننده بفهماند و او را آماده این انتقال سازد. امّا بِه ترین شیوه، «گذارِ بازتابی» است، یعنی طنین و پژواک اندیشه پاراگراف پیشین در پاراگراف بعد آورده شود. این طنین افکنی گاه به صورت تکرار واژگان و عبارات یا جمله آخر پاراگراف پیش، و گاه به شکل آوردن چکیده آن یا اشاره به آن است. یادآوری می کنیم که همه این شیوه های گذار و انتقال می توانند به تنوّع و تناوب در یک نوشته به کار روند. اکنون، به نمونه ای از انتقال به پاراگراف بعد بنگرید که از نوعِ «ربطِ واژگانی با آوردن قید تأکید» (= و البتّه) است:

اگرچه خداوند دنیا را زندان مؤمنان خواسته است، این محبس و تنگنا را نه برای تعذیب آنان، که برای تربیتشان، ساخته است تا در رهگذار طوفان ها و کوران ها چون درختی ستبر، قامت راست کنند و آن گاه که بهار می رسد، بار و بر دهند و رهگذران را از سایه خویش آرامش بخشند.

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 3052

از این نظرگاه، همین سختی ها و رنج ها هدیه خداوندند، آن هم هدیه ای که برای روشنی چشم و دل به دوستی می بخشند؛ هدیه ای که هم، خود، گرانبها است و هم از صمیمیت دو محبوب راستین حکایت می کند. و البتّه ارج و بهای هدیه دو دوست، به میزان دوستی آنان و پایداری آن بستگی دارد. هر چه دو دوست صمیمی تر باشند، هدیه دهنده تحفه ای ارزنده تر فراهم می آورد … . (1)

اکنون مناسب است برای تمرین، دو صفحه از کتابی را از همین نظرگاه مرور کنیم. حدّاقل سه بار باید متن را مطالعه کرد تا بتوان پاراگراف بندی آن را نقد نمود. تأکید می شود که این بررسی تنها از منظر چینش پاراگراف ها صورت می گیرد؛ وگرنه درباره نکات دیگر، به ویژه علائم نگارشی متن، سخن بسیار است:

(1.) نگارنده این سطور به سائقه و سابقه انس سی ساله خود با شعر حافظ و با اعتقاد به این اصل که

(2.) شعر حافظ آیینه تمام نمای روح و روحیه و عقیده و سلیقه و نگاه و نگرش او به انسان و جهان و

(3.) طبیعت و ماوراء طبیعت است در این چند نکته تردیدی ندارد که حافظ: 1) مسلمانی پاک اعتقاد

(4.) است، سهل است، راسخ در علم است. چه علم را به معنای ایمان بگیریم، چنان که بعضی از قدمای

(5.) مفسران گرفته اند، چه به معنای معارف گوناگون و معارف دینی به خصوص علم کلام، عرفان

(6.) نظری، و از همه بالاتر و والاتر علوم قرآنی؛ و مهم ترین وجهه همّت او قرآن شناسی

(7.) است. 2) حافظی که من می شناسم ایمانش آمیزه ای از معنویت و رهیافت سه گانه و در عین حال

(8.) یگانه «شریعت _ طریقت _ حقیقت» است. بحث در مقام عرفانی حافظ مشروح تر خواهد آمد.

(9.) 3) حافظ در اصول عقاید، یعنی مکتب کلامی، پیرو اشعری و در فروع (مذهب فقهی) شافعی

(10.) است، و در عین حال آشکارا گرایش به تشیع دارد. امّا شیعی کامل عیار نیست و مسلّم است که مثل

(11.) هر مسلمان پاک اعتقاد بی تعصّب صاحبدلی دوستدار خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) است.

(12.) 4) طنز حافظ درباره مقدّساتی چون نماز و روزه و حج و مسجد و تسبیح و سجّاده و خرقه و

(13.) خانقاه حاکی از این است که «درد دین» دارد. می کوشد به مدد طنز و در کمال خوشباشی و کرامت

(14.) نفس و عظمت روح، بدون تلخ زبانی و هجو، ارزش های تحریف شده را از تحریف و تباهی

(15.) براند. فی المثل آن جا که می گوید:

(16.) زاهد چو از نماز تو کاری نمی رود هم *** مستی شبانه و راز و نیاز من

(17.) یا:

(18.) در نمازم خم ابروی تو با یاد آمد * * * حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

(19.) مرادش تخفیف ارزش نماز نیست. او نیز نماز را معراج مؤمن و مناجات و رازگویی بنده با

(20.) پروردگار و رویکرد به غیب و قدس می داند. امّا بر آن است که:

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 3053


1- هدیه ای از دوست / 46.

(21.) _ نماز در خم آن ابروان محرابی

کسی کند که به خون جگر طهارت کرد

(22.) _ طهارت ار نه به خون جگر کند عاشق

به قول مفتی عشقش درست نیست نماز

(23.) که تلمیح به این حرف ژرف حلاّج دارد:

رکعتان فی العشق لا یصحّ وضوءهما إلاّ بالدم.

آری

(24.) می گوید و همه می دانیم که اگر هم قرآن را به چارده روایت بخوانی، سرانجام آنچه یا آن که دستت

(25.) را می گیرد و از سجن صورت می رهاند و بر سریر معنی می نشاند و به راستای رستگاری

(26.) می کشاند عشق است.

5) حافظ دو پیام بزرگ دارد که درباره آنها در کتاب حاضر سخن گفته ایم:

(27.) عشق و رندی. و درباره رندی اشارات کوتاه دیگری در همین پیشگفتار خواهیم داشت.

6) حافظ

(28.) طبع حساسی در برابر زیبایی و ظرافت ناز و نوش های زندگی دارد. او زهد را فقط در مناعت

(29.) نفس و طهارت روح می داند؛ نه در ریاضت کشی های بیمارگونه و رهبانیت هایی که با ریا و

(30.) رعونت آمیخته است.

(31.) حافظ، گناه، عصمت

(32.) این حصر دو وجهی که حافظ یا صادق است یا فاسق؛ یا زاهد است یا زندیق؛ یا مرتاض است

(33.) یا لذّت پرست و نظایر آن، از دیرباز برای کسانی که جزم گرا هستند و می خواهند طیف رنگارنگ

(34.) روح و رفتار آدمی را به سیاه و سفید کاهش دهند، جاذبه داشته است. روحیه تساهل و تسامح و

(35.) رایحه مروّت و مدارایی که در شعر زلال حافظ آشکار است، کسانی را که تعهّد دینی یا علاقه

(36.) عرفانی ندارند، و به اصطلاح آزاداندیشند، به چنین وهم و ایهامی افکنده است که حافظ هم

(37.) آزاداندیش است، یا سست اعتقاد است. و بعضی از این افراط گرایان حافظ را «کفر گوی یک لا قبا»

(38.) شمرده اند تا به خیال و طمع خام خود بی همسخن نمانند. و تلویحاً یا تصریحاً حافظ را منکر مبدأ

(39.) و معاد یا شاک در اصول عقاید شمرده اند. نگارنده این سطور، با این گروه بحثی تحت عنوان

(40.) «حافظ و انکار معاد؟» داشته ام.

(41.) عده دیگری نیز که افراط گرایان قطب دیگر هستند، حافظ را از اولیاءاللّه می شمارند. باید دید

(42.) که مرادشان از اولیاءاللّه چیست. اگر مراد آنان مؤمنان و مسلمانان درست اعتقادی است که

(43.) خداوند را دوست دارند و خدا نیز دوستشان دارد (سوره مائده، آیه 54) و در یک کلمه از رسوخ

(44.) علم و ایمان، خدا را از خویش و خلق دوست تر دارند؛ اگر مراد از اولیاءاللّه کسانی هستند که از

(45.) علم الیقین به عین الیقین پیوسته اند و فراتر از «درد دین» ، به قول یکی از متفکّران معاصر اسپانیا،

(46.) «خدادرد» دارند، آری بدین معنی حافظ از اولیاءاللّه است:

(47.) روی خوبست و کمال هنر و دامن پاک

لاجرم همّت پاکان دو عالم با اوست حافظ

(48.) از معتقدان است گرامی دارش زان که بخشایش بس روح مکرّم با اوست

(49.) اما پیدا است که مقام قدسی و قدیسی و عصمت ندارد. و تصریح دارد که برای خود کرامات و

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 3054

(50.) مقاماتی قائل نیست، و از روی صدق و فروتنی، ولو به طنز، می گوید که «چو بید بر سر ایمان خویش می لرزم» . (1)

حال پس از سه بار خواندن متن مزبور، احتمالاً درباره چینش پاراگراف های آن تأمّلاتی دارید. به نظر می رسد:

1. اساس پاراگراف بندی این متن صحیح است. البتّه مناسب تر است که از سطر 34 (پس از «است») پاراگراف جدیدی تشکیل شود.

2. با توجّه به اصلاح مذکور در بند پیش، مجموعاً چهار پاراگراف در متن مزبور وجود دارند:

_ پاراگراف یکم: از سطر 1 تا 30.

_ پاراگراف دوم: از سطر 32 تا 34.

_ پاراگراف سوم: از سطر 34 تا 40.

_ پاراگراف چهارم: از سطر 41 تا 51.

3. در هر پاراگراف، جمله بنیادین در آغاز قرار گرفته است.

4. هسته هر پاراگراف از این قرار است:

_ پاراگراف یکم: اصول مسلّم شش گانه که از شعر حافظ استنباط می شوند.

_ پاراگراف دوم: جاذبه این حصر دو وجهی که حافظ یا صادق است یا فاسق.

_ پاراگراف سوم: بیان لُبّ نظر گروه اوّل و اشاره مؤلّف به ارزیابی آن.

_ پاراگراف چهارم: بیان لُبّ نظر گروه دوم و تحلیل مؤلّف درباره آن.

5. از آن جا که هسته بحث در پاراگراف اوّل تغییر نکرده است، نمی توان آن را به چند پاراگراف تقسیم کرد. پس اگرچه این پاراگراف طولانی شده، به همین ترتیب مناسب است.

6. شایسته است که در پاراگراف اوّل، موارد شش گانه (سطرهای 3 و 7 و 9 و 12 و 26 و 27) سر سطر بدون فاصله نوشته شوند تا هم طولِ پاراگراف آزار دهنده نشود و هم فهم مطالب آسان تر گردد.

7. دلیل آن که موارد شش گانه را باید بدون فاصله از سر سطر، نه با فاصله، نوشت، آن است که اجزای درونی یک پاراگراف که لازم است سر سطر بیایند، نباید با فاصله درج شوند تا معلوم باشد که پاراگراف مستقلّی آغاز نشده است.

8. پس از هر شعر نیز چون هسته مطلب عوض نشده، مطلب از سر سطر بدون فاصله، نه با فاصله، آغاز شده است.

9. در هر پاراگراف، جمله های پشتیبان به خوبی در خدمتِ گسترش و توضیح مطلب اصلی هستند

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 3055


1- حافظ نامه / دو و سه.

و حرف بیهوده ای به میان نیامده است.

10. سببِ آن که مؤلّف بیان لُبّ هر نظر و پاسخ آن را در یک پاراگراف آورده _ و دو پاراگراف جداگانه را به بیان هر نظر و پاسخ آن اختصاص نداده _ این است که پاسخ چندان تفصیلی نیست تا نیاز باشد در پاراگرافی جدا ذکر گردد.

11. شعر سر سطر با فاصله، امّا نه به اندازه فاصله پاراگرافی بلکه تقریباً نصفِ آن، آمده است. این روش کاملاً پسندیده است.

12. به دلیل اهمّیت فراوان، دیگر بار تأکید می شود که ارزش ویژه این متن در آن است که هرگز جمله ای بیهوده و سخنی غیر مرتبط با هر پاراگراف در آن به چشم نمی خورَد.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 3056

آزمون

◄ 1. دو عامل مؤثّر در تنظیم پاراگراف ها را ذکر کنید.

◄ 2. اصطلاحات «هسته» ، «جمله بنیادین» ، و «جمله های پشتیبان» را تعریف کنید.

◄ 3. هسته و جمله بنیادین را در پاراگراف زیر تعیین نمایید:

هر مسلمان در زندگی خود، در جهت تنظیم دو نوع رابطه باید تلاش کند؛ یکی رابطه اش با خدا و دیگری رابطه اش با مردم. او باید احکام و مقرّراتی را که اسلام در مورد این دو نوع رابطه بیان کرده است، فرابگیرد. علمی که متکفّل بیان این احکام و ایجاد ضوابط برای این روابط است، فقه نامیده می شود. (1)

◄ 4. «گذار بازتابی» به چه معنا است؟ نمونه ای از آن را در یک کتاب بیابید.

◄ 5. سه صفحه از کتاب «حدیث پیمانه» (2) را از منظر تنظیم پاراگراف ها ارزیابی و نقد کنید. (صفحات پیشنهادی ما: 188 تا 190)

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 3057


1- مسلمانان در بستر تاریخ / 216.
2- حمید پارسانیا: حدیث پیمانه(پژوهشی در انقلاب اسلامی)، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، اوّل، 1376.
درس 19-21: شیوه خط فارسی (1)
اشاره

شیوه خط فارسی (1) (1)

همه می نالند که چرا شیوه خطّ فارسی به یکنواختی و سامان نمی رسد؛ امّا نویسنده نه فرصت نالیدن دارد و نه حقّ آن را. وقتی نویسنده ای دست به قلم می برد، باید قبلاً تکلیف خود را با مقولات اصلی نگارش، از جمله شیوه خط، روشن ساخته باشد. در این میان، باید به دو اصل اساسی توجّه داشت:

یکم. رعایت اصول علمی و قواعد اَمری زبان
اشاره

می دانید که هر زبانی دارای دو دسته قواعد است:

اَمری و شکلی. قواعد اَمری، بایسته و الزامی اند؛ امّا قواعد شکلی به ذوق و سلیقه نویسنده یا مخاطب بستگی دارند. نویسنده خوب باید مرز این دو را از هم باز شناسد و هرگز از قواعد امری سرنپیچد. ملاک های مهمّ این گونه قواعد از این قرارند:

_ اصول مادر و پذیرفته شده دستور زبان.

_ مبانی علمی زبان شناسی پذیرفته شده در عرصه ادبیات.

_ پذیرفته های «عُرف ادبی» و «ذوق نگارشی» که با دو اصل مزبور ناسازگار نباشند. در مجموع، می توان قواعد مهمّ انتخاب شیوه خطّ صحیح را از این قرار دانست. البتّه پیدا است در مواردی که برخی از این قواعد با هم تعارض پیدا کنند، باید قواعد اَمری متّکی بر سه ملاک فوق را بر قواعد دیگر ترجیح داد:

1. حفظ استقلال کلمه. نمونه ها:

جدا نوشتنِ «آن» و «این»؛ جدا نوشتنِ علامت ها مانند علامت جمع و علامت صفت برتر و صفت برترین؛ جدا نوشتنِ «است»؛ جدا نوشتنِ حرف اضافه، مانند «به»؛ جدا نوشتنِ حرف نشانه «را»؛ پیوسته نوشتنِ «وَند»ها، مانند «آهنگر» و «همراه» .

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 3058


1- منبع اصلی تا پایان درس بیست و یکم) سازمان مدارک فرهنگی: آیین نگارش / 11_54.
2. مراعات قواعد لغوی.

نمونه ها:

پرهیز از آوردنِ همزه در واژه های فارسی؛ توجّه به اصل لغوی کلمات، مانند فرق نهادن بین «بها» و «بهاء» .

3. حفظ هویت کلمه. نمونه:

حذف نکردن همزه از «است» و «این» در مواردی مانند «خوب است» و «بنابراین» [نه: «خوبست» و «بنابرین» ].

4. پرهیز از اشتباه و اِلتباس. نمونه:

جدا نوشتن کلمات مرکّبی که اگر پیوسته نوشته شوند، فهم آنها دشوار است، مانند «هم اتاق» و «جان آفرین» [نه: «هماتاق» و «جانافرین» ].

5. برابری نوشتار و گفتار. نمونه ها:

نوشتن فعل ربطی مخفّف به شکلی که خوانده می شود، مانند «ایرانی ام» ، «خشنودم»؛ نوشتن یای وحدت یا نکره به شکل قرائت شده، مانند «اصفهانی ای»؛ حذف کردن همزه در کلماتی مانند «بیفشاند» [نه: «بیافشاند» ]؛ کشیده نوشتنِ الف، مانند «اسماعیل» .

6. رعایت ذائقه فارسی زبانان. نمونه:

نوشتن تای گِرد به شکل تای کشیده در کلمات یا ترکیبات عربی رایج در فارسی، مانند «آیت اللّه» .

7. مراعات عرف و عادت. نمونه ها:

نوشتن نمادِ کسره اضافه به شکل سنّتی، مانند «خانه دل» [نه: «خانه ی دل» ]؛ پیوسته نوشتن کلماتی که عادتاً مرکّب هستند، مانند «چرا» ، «کیست» ، «چیست» ، «چنانچه» ، «بلکه»؛ حفظ شکل اسم هایی که گونه ای خاص از آنها کاملاً رایج شده است، مانند «موسی» و «عیسی» .

8. مراعات کاربردهای پذیرفته شده زبانی. نمونه:

تمایز میان «یاء» اسم مصدری و «یاء» وحدت و نکره و نسبت، مانند «بیگانگی» و «بیگانه ای» .

9. حفظ یکدستی و هماهنگی. نمونه ها:

نوشتن یک کلمه به شکل واحد، مانند «هیأت» [نه: گاه «هیأت» و گاه «هیئت» ]؛ جدا نوشتن حروف اضافه در همه حال، بدون فرق نهادن میان حرف های صفت ساز و قیدساز و یا میان حرف های موجود در مصدرهای مرکّب و غیر آنها، مانند «به تدریج» و «به پا خاستن» .

10. حفظ زیبایی واژه ها.

نمونه:

جدا نوشتن کلمات مرکّبی که پیوسته نوشتن آنها واژه را بد نما می کند، مانند «داستان نویسی» .

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 3059

11. مراعات اصل کلمه در زبان مبدأ.

نمونه: پیوسته نوشتن حرف جَرّ عربی، مانند «ما بازاء»؛ جدا نوشتن کلمات در ترکیب های عربی که در اصل جدا هستند، مانند «إن شاء اللّه» حفظ تشدیدها؛ نوشتن همزه ها به همان شکل که در زبان عربی رایج است، مگر آن که با اصول دیگر شیوه خط ناسازگار باشد.

دوم. یکدستی و هماهنگی
اشاره

در کار شخصی معمولاً نویسندگان در تشخیص شیوه خطّ صحیح به روشی یکسان دست نمی یابند و قواعد را به دلخواه خود اجرا می کنند. به این ترتیب، تا آن زمان که «فرهنگستان زبان» یا هر مرجع صالح دیگر، به وظیفه مهمّ یکسان سازی شیوه خطّ فارسی اقدام نکند، از گوناگونی شیوه ها گریزی نیست. لیکن از یاد نبریم که این، هرگز نباید جواز بی مبالاتی نویسندگان باشد. هر نویسنده باید در کار شخصی خود، روشی واحد را ارائه کند، نه آن که در یک متن چند شیوه خط را به خوانندگان عرضه دارد و آنها را دچار حیرت سازد. با این توضیح، روا دیدیم که به جای پرداختن به مباحث نظری درباره شیوه خطّ فارسی، راهنمایی عملی و فهرست گونه را پیش روی شما قرار دهیم. برخی نمونه های توصیه شده ممکن است مورد نظر همگان نباشند؛ امّا بنا به ادلّه یا توجیه هایی که در این مختصر مجال پرداختن به آنها نیست، ما آنها را ترجیح داده ایم. تأکید می کنیم که اگر این شیوه یا هر شیوه دیگر را پذیرفتید، همواره و در هر اثر خویش، به آن پایبند باشید و یکسانی و هماهنگی را سرلوحه کار خود قرار دهید.

بخش یکم: راهنمای الفبایی
آ _ ا «آن و این» (صفت یا ضمیر اشاره)

1. همزه از اوّل کلمه حذف نمی شود:

بنویسیم / ننویسیم:

بنابراین / بنابرین

از این / ازین

2. «به» از کلمه جدا نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

به آن / بان

به این / باین

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 3060

3. «چه» به کلمه متّصل می شود:

آنچه. در صورتی که «آن» و «این» از لحاظ معنا جزء موصول نباشند، «چه» جدا نوشته می شود:

آن، چه کسی است؟ این، چه کتابی است؟

4. «که» از کلمه جدا نوشته می شود:

آن که _ این که.

5. «آن» و «این» وقتی با پیشوند «هم» کلمه مرکّب می سازند، پیوسته نوشته می شوند:

بنویسیم / ننویسیم:

همین / هم این

همان / هم آن

در صورتی که هم قید باشد، جدا نوشته می شود:

هم این را دیدم و هم آن را.

6. «هم» بعد از کلمه، جدا نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

آن همآنهماین هم

اینهم

7. «آن» و «این» از کلمه بعد جدا نوشته می شوند:

بنویسیم / ننویسیم:

آن جناب / آنجناب

این جانب / اینجانب

آن همه / آنهمه

آن طور / آنطور

این وقت / اینوقت

این است / اینست

8. کلمه «است» وقتی بعد از کلماتی بیاید که به مصوّت های بلند «آ» ، «اُو» و «ای» ختم می شوند، همچنان با همزه نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم

دانا است / داناست

خوشرو است / خوشروست

کافی است / کافیست

_ کلمات «کیست» و «چیست» بنابر عرف و عادت، به همین شکل نوشته می شوند.

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 3061

9. «که» از کلمه «است» جدا نوشته می شود:

این، کتابی است که … . «ام، ای، ایم، اید، اند»

10. واژه های مزبور اگر پس از کلمه ای قرار گیرند که به حرف صامت یا به مصوّت کوتاه «و» ختم شوند، همزه آنها حذف می شود:

بنویسیم / ننویسیم

- بزرگند / بزرگ اند

خشنودم / خشنودام

رهروید: رهرواید

11. اگر بعد از کلمه ای قرار گیرند که به «ه» غیر ملفوظ ختم شود، همزه باقی می ماند:

آزاده ام _ افتاده ام.

12. هرگاه کلمه قبل به «الف» ختم شود، همزه به « ی _ » تبدیل می شود:

توانایند _ زیبایند.

نیز اگر به «او» ختم شود، چنین می شود:

دانشجویید _ خوشخوییم.

13. اگر کلمه به مصوّت بلند «ای» ختم شود، همزه حذف نمی شود:

ایرانی ام _ اصفهانی ام _ امریکایی اند. «اِی» (حرف ندا)

14. «ای» همیشه از کلمه بعد جدا نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

ای کاش / ایکاش

ای دوست / ایدوست

15. «ب _ » را همواره پیوسته به فعل می نویسیم:

بنویسیم / ننویسیم:

بخورید / به خورید

ببندم / به بندم

16. هنگامی که فعل با «آ» آغاز می شود، برای پیوستن « ب _ » به فعل، علامت مد حذف می شود و میانجی « ی _ » بین « ب _ » و فعل می آید:

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 3062

بنویسیم / ننویسیم:

بیاموخت / بیآموخت

بیاورد / بیآورد

17. هنگامی که فعل با همزه آغاز می شود، بعد از افزودن « ب _ » بر سر فعل، همزه حذف می شود و به جای آن «ی» می آید:

بنویسیم / ننویسیم

بیفشاند / بیافشاند

بینداخت / بیانداخت

_ در موردی که فعل با مصوّت بلند «ای» آغاز شده باشد، این قاعده مصداق ندارد:

بنویسیم / ننویسیم

بایستاد / بیستاد

18. حرف « ب _ » که در آغاز یا میان بعضی ترکیب های عربی می آید، «حرف جَر» است و از کلمه بعد جدا نمی شود:

بنویسیم / ننویسیم

ما بازاء / ما به ازاء

برأی العینبه / رأی العین

بعینه / به عینه

بالعکس / به العکس

بالاخره / به الاخره

19. پیشوند « ب _ » به کلمه بعد متّصل می شود. این کلمه تَکحرف است و دارای های غیرملفوظ نیست:

بنویسیم / ننویسیم

بخردبه / خرد

بِنام (= مشهور) / به نام «به»

20. حرف اضافه «به» از کلمه بعد جدا نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم

به او / باو

رو به رو / روبرو

سر به سر / سربسر

یک به یک / یک بیک

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 3063

_ این قاعده در «به»های صفت ساز و قیدساز نیز جاری است:

بنویسیم / ننویسیم

به عم / د: بعمد

به ویژه: بویژه

21. سه کلمه «بِدو» ، «بِدان» ، و «بِدین» (به او، به آن، به این) به طور سنّتی به همین شکل نوشته می شوند.
22. حرف «به» در مصادر و افعال مرکّب نیز جدا نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

به راه افتادن / براه افتادن

به جا آوردن / بجا آوردن

به پا خاست / بپا خاست

به سر برد / بسر برد

23. لفظ «بی» چون پیشوند است، پیوسته نوشته می شود:

«بی»

بنویسیم / ننویسیم:

بیخود / بی خود

بیکار / بی کار

بیچاره / بی چاره

بیداد» / بی داد

_ اگر کلمه طولانی یا بد نما شود، «بی» را جدا می نویسیم:

بی مناسبت، بی فرهنگ.

_ اگر کلمه با همزه آغاز شود، «بی» جدا می شود:

بی استعداد، بی ادب.

24. نشانه های «تر» و «ترین» از کلمه پیش از خود جدا می شوند:

ت «ت _ تان» (ضمیر ملکی) م «تر _ ترین»

بنویسیم / ننویسیم:

مهربان تر / مهربانتر

مستحکم ترین / مستحکمترین

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 3064

25. «تو» (ضمیر دوم شخص مفرد) از کلمه بعد جدا می شود:

«تو»

بنویسیم / ننویسیم:

تو اَست: تُست

تو را: ترا

26. کلمات فارسی، لاتین، و ترکی با تاء نوشته می شوند نه طاء:
اشاره

بنویسیم / ننویسیم:

اتاق: اطاق

اتو: اطو

تهماسب: طهماسب

تپیدن: طپیدن

غلتیدن: غلطیدن

تشت: طشت

بلیت: بلیط _

طوفان (= باد شدید) به همین شکل درست است؛ زیرا توفان یعنی توفنده و خروشنده.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 3065

آزمون

◄ 1. ملاک های مهم در تشخیص قواعد اَمری زبان کدام ها هستند؟

◄ 2. از یازده قاعده انتخاب شیوه خطّ صحیح، به پنج مورد اشاره کنید و برای هر یک، مثالی بیاورید.

◄ 3. کدام یک از کلمات زیر، به شیوه صحیح نوشته شده است؟ شکل صحیح موارد نادرست را نیز ذکر کنید:

این وقت _ آنهم _ ایکاش _ بزرگ اند _ بالعکس _ بینداخت _ بعمد _ به سر برد _ مهربانتر

◄ 4. در یک روزنامه به تاریخ روز، دَه نمونه از شیوه خطّ ناصحیح را متناسب با مطالب این درس بیابید و شکل صحیح هر یک را ذکر کنید.

◄ 5. صفحه ای از کلیله و دمنه را به شیوه خطّ صحیح _ طبق آنچه در این درس آمده است _ بازنویسی کنید.

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 3066

………درس بیستم: شیوه خط فارسی (2)

………… [ادامه درس نوزدهم]

……………اشاره

………………اشاره

……………… [ادامه بخش یکم: راهنمای الفبایی]

…………………اشاره

چ «چه» (پسوند تصغیر)

27. «چه» (پسوند تصغیر) همیشه به کلمه قبل می چسبد:

بنویسیم / ننویسیم:

باغچه / باغ چه

بازیچه / بازی چه

کتابچه / کتاب چه

☼ «چه» (حرف ربط)

28. «چه» در کلماتی که در ساختمانشان «آن» صورت ترکیبی پیدا کرده، مطابق عادت فارسی زبانان متّصل نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

آنچه / آن چه

چنانچه / چنان چه

☼ «چه» (کلمه پرسش)

29. «چه» (کلمه پرسش) از کلمه بعد جدا می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

چه کردی؟ / چکردی؟

چه سان / چسان

چه کار / چکار

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 3067

30. در قیدهای مرکّب «چه» به کلمه بعد متّصل می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

چگونه چه گونه

چقدر / چه قدر

چطور / چه طور

چرا / چه را _ «چرا»

به معنای «برای چه» ، با «چه را» به معنای «چه چیز را» اشتباه نشود. ر «را»

31. «را» از کلمه قبل جدا می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

من را / منرا

کتاب را / کتابرا

آن را / آنرا

_ «چرا» به معنای «برای چه» از این قاعده مستثنا است. ش «ش _ شان» (ضمیر ملکی) مک «که» (حرف ربط)

32. «که» از کلمه قبل جدا می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

وقتی که: وقتیکه

در صورتی که: در صورتیکه

چنان که: چنانکه

آن که: آنکه

_ کلمه «بلکه» به همین صورت نوشته می شود.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 3068

33. هر گاه این ضمایر پس از کلمه ای قرار گیرند که مختوم به مصوّت بلند «ا» باشد، به شکل زیر نوشته می شوند:

م

«م، ت، ش، مان، تان، شان»

دفترهایم / دفترهامان

دفترهایت / دفترهاتان

دفترهایش / دفترهاشان

34. وقتی پس از کلمه ای قرار گیرند که مختوم به مصوت بلند «ای» باشد، به شکل زیر نوشته می شوند:

ایرانی ام / ایرانی مان

ایرانی ات / ایرانی تان

ایرانی اش / ایرانی شان

35. هر گاه این ضمایر پس از کلمه ای قرار گیرند که به حرف صامت ختم شود، به آن می چسبند:

کتابم کتابمان

کتابت کتابتان

کتابش کتابشان

36. در صورتی که کلمه به مصوّت «و» یا «او» ختم شود، پیوستن این ضمایر به شکل زیر است:

گیسویم گیسومان

گیسویت گیسوتان

گیسویش گیسوشان

لباس نُوَم لباس نومان

لباس نوت لباس نوتان

لباس نوش لباس نوشان

37. اگر کلمه به «ه» غیر ملفوظ ختم شود، به شکل زیر نوشته می شود:

خانه ام / خانه مان

خانه ات / خانه تان

خانه اش / خانه شان

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 3069

38. هرگاه کلمه مختوم به دو حرف « ی _ » باشد، به شکل زیر نوشته می شود:

دوست افریقایی ام / دوست افریقاییمان

دوست افریقایی ات / دوست افریقایی تان

دوست افریقایی اش / دوست افریقایی شان

39. «می» در فعل جدا نوشته می شود:

«می»

بنویسیم / ننویسیم:

می گفت میگفت

می رفت میرفت

می شود میشود

ن « ن _ » (نشانه نفی)

40. هنگامی که فعل با «آ» آغاز شود، با پیوستن « ن _ » بر سر آن، علامت مد حذف و میانجی « ی _ » اضافه می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

نیامد / نیآمد

نیاورد / نیآورد

41. هنگامی که فعل با حرف «ا» آغاز شود، با پیوستن « ن _ » بر سر آن، حرف «ا» حذف می شود و به جای آن میانجی « ی _ » می آید:

بنویسیم / ننویسیم:

نینداز نیانداز

نیفتاد نیافتاد

نیفکن نیافکن

_ هرگاه فعل با « ای _ » آغاز شود، این قاعده مصداق ندارد:

بنویسیم / ننویسیم:

نایستاد / نیستاد

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 3070

ه

«ه غیر ملفوظ یا بیان حرکت»

42. کلمه ای که به «ه» غیر ملفوظ ختم شود، در حالت اضافه «ی» نمی گیرد

(1) ، بلکه علامتی شبیه همزه که در اصل «یای ناقص» است بالای آن قرار می گیرد:

بنویسیم / ننویسیم:

سپیده سحر / سپیده ی سحر

حماسه بسیج / حماسه ی بسیج

کشته اشک / کشته ی اشک

43. «ه» غیر ملفوظ هنگام چسبیدن به «ان» جمع یا «ی» اسم مصدری، به صورت « گ _ » در می آید:

بنویسیم / ننویسیم:

آزادگان / آزاده گان

ستارگان / ستاره گان

آزادگی / آزاده گی

بندگی / بنده گی

تذکّر:

توجّه داشته باشیم که «ه» ملفوظ در پایان بعضی کلمات را با «ه» غیر ملفوظ اشتباهنکنیم. «ه» ملفوظ در حالت اضافه «یای ناقص» نمی گیرد و در پیوستن به انواع «ی» تغییر نمی کند:

بنویسیم / ننویسیم:

فرمانده سپاه / فرمانده سپاه

گره کور / گره کور

فرماندهی / فرمانده ای

عذر موجّهی / عذر موجّه ای

گرهی: گره ای

سازماندهی / سازمانده ای

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 3071


1- در گذشته معمول بوده که این یاء را کامل می نوشته اند، مثل «لاله ی باغ». از معاصران، استاد احمد بهمنیار همین شیوه را می پسندید. حال نیز چندی است که این شیوه زنده شده است؛ امّا هنوز غلبه با شیوه ای است که در متن گفته ایم.
44. «ه» غیر ملفوظ در پیوستن به «ی» نسبت یا نکره و یا وحدت به صورت زیر نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

ساوه ای / ساوه یی

خانه ای / خانه یی

دسته ای / دسته یی

_ پس «شراب خانه ای» درست است، نه «شراب خانگی» . (1)

45. «ه» غیر ملفوظ پیش از پسوند حذف نمی شود:

بنویسیم / ننویسیم:

بهره مند بهرمند

علاقه مندعلاقمند

46. «ه» غیر ملفوظ پیش از «ها» حذف نمی شود:

بنویسیم / ننویسیم:

خانه ها / خانِها

جامه ها / جامِها

«هم» (پیشوند اشتراک)

47. «هم» (پیشوند اشتراک) همانند دیگر وندها، پیوسته نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

هماهنگ / هم آهنگ

همدل / هم دل

همراز / هم راز

48. «هم» وقتی همراه کلمه ای بیاید که با همزه آغاز شود، جدا نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

هم اتاقهماتاقهم اسمهماسم

49. «هم» وقتی با کلمه ای بیاید که با «م» شروع شود، جدا نوشته می شود:

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 3072


1- اشاره است به مصراع مشهور حافظ: «شرابِ خانگی ترسِ محتسب خورده».

بنویسیم / ننویسیم:

هم مسلک / هممسلک

هم میهن / هممیهن

هم مشرب / هممشرب

50. هنگامی که به دلیل اتّصال، کلمه ناموزون و بدنما شود، پیشوندِ «هم» جدا نوشتهمی شود:

بنویسیم / ننویسیم:

هم فرهنگ / همفرهنگ

هم غذا / همغذا

هم صحبت / همصحبت

هم سلّول / همسلّول

هم سلیقه / همسلیقه

«هم» (قید)

51. «هم» (قید) جدا از کلمه قبل نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

آن هم / آنهم

من هم / منهم

کتاب هم / کتابهم

_ کلمات همین، همان، همچنین، همچنان بنا به عرف و عادت، به همین صورت نوشته می شوند. «همین»

52. «همین» را از کلمه بعد جدا می نویسیم:

بنویسیم / ننویسیم:

همین جا / همینجا

همین طور / همینطور

همین گونه / همینگونه

همین که / همینکه

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 3073

ی

53. کلمات مختوم به مصوّت های «آ» ، «و» و «اُو» ، و «ای» در پیوستن به «ی» به این شکل نوشته می شوند:

بنویسیم / ننویسیم:

دانایی / دانائی

رهروی / رهرویی _ رهروئی

دلجویی / دلجوی _ دلجوئی

طوطی ای / طوطی یی _ طوطی ئی _ طوطیی _ طوطئی

54. «ی» نسبت و نکره و وحدت بعد از «ه» غیر ملفوظ به صورت «ای» نوشته می شود:
اشاره

بنویسیم / ننویسیم:

نامه ای / نامه یی _ نامه ئی

ساوه ای / ساوجی _ ساوئی _ ساوه یی

تذکّر:

هر گاه «ی» اسم مصدری بعد از «ه» غیر ملفوظ بیاید، «ه» به گاف تبدیل می شود:

بیگانگی، فرزانگی.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 3074

آزمون

◄ 1. در متن زیر، شکل صحیح کلمات را انتخاب کنید:

با توجّه (به آنچه / بآنچه / به آن چه) تاکنون در (ملاک ها / ملاکها) و عناصر ادراک (زیبائی / زیبایی) گفته شد، (می توان / میتوان) این نتیجه را گرفت که اگر چیزی خالی از دقّت باشد، زیبا نیست … (نکته ایکه / نکته ای که / نکته یی که) می ماند، (اینستکه / این است که / این استکه) ما زشت و زیبا را نباید تنها در عالم طبیعت و در (گستره ی / گستره) مادّه (به شناسیم / بشناسیم) … (زیبایی / زیبائی) طبیعت تا (آنجا / آن جا) (ارزش مند / ارزشمند) و محترم است که جان آدمی را از حیاتی پرثمرتر و لذّتی (متعالیتر / متعالی تر) باز ندارد. (1)

◄ 2. صفحه ای ازمرزبان نامه را به شیوه خطّ صحیح _ طبق آنچه در این درس آمده است _ بازنویسی کنید.

◄ 3. کدام یک از کلمات زیر به شیوه صحیح نوشته شده است؟ شکل صحیح موارد نادرست را نیز ذکر کنید:

آنچه _ چه قدر _ منرا _ دفترهایمان _ خانه اِشان _ می گفت _ کشته ی اشک _ فرمانده ای _ دسته یی _ هم راز _ همین که _ طوطی ئی

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 3075


1- هنر در قلمرو مکتب / 32 و 33. گفتنی است که شکل های فرضی درون کمانک ها را ما برنهاده ایم و شیوه خطّ کتاب مزبور صحیح است.

……………درس بیست و یکم: شیوه خط فارسی (3)

بخش دوم: راهنمای موضوعی الف کوتاه (مقصوره)
55. اغلب اسامی خاصّ عربی که به «الف» کوتاه ختم می شوند، به همان صورت نوشته می شوند:

موسی _ عیسی _ مصطفی _ مرتضی _ بنت الهدی.

_ در صورتی که بعد از این گونه اسامی، «ی» وحدت بیاید، به شکل زیر نوشته می شوند:

موسایی _ عیسایی _ مصطفایی _ مرتضایی.

_ در صورتی که بعد از این گونه اسامی، «ی» نسبت بیاید، به این شکل نوشته می شوند:

موسوی _ عیسوی _ مصطفوی _ مرتضوی.

_ در صورتی که این اسامی مضاف یا موصوف باشند، به شکل زیر نوشته می شوند:

موسای کلیم _ عیسای مریم _ مصطفای امین _ مرتضای حیدر.

56. دیگر کلمات عربی که به «الف» مقصوره ختم می شوند، غالباً در نگارش فارسی، با «الف» نوشته می شوند:

فتوا _ تقوا _ اقصا _ مستثنا.

57. اسامی خاصّ عربی را به همان شکل که می خوانیم، می نویسیم:

بنویسیم / ننویسیم:

اسماعیل: اسمعیل

رحمان: رحمن

الاهیات: الهیات

☼ تشدید

58. باید همواره تشدید کلمات مشدّد را بگذاریم، مشروط به این که تشدید آنها تلفّظ شود.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 3076

59. باید دقّت ورزید که کلمات بدون تشدید به همان شکل خوانده و نوشته شوند:

بنویسیم / ننویسیم:

قضات: قضّات

ماده (= مؤنّث) مادّه

دوم: دوّم

سوم: سوّم

صلاحیت: صلاحیت

فوق العاده: فوق العادّه

عادی: عادّی

عُمان: عُمّان

لثه: لثّه

60. حرف «ه» در کلمات عربی متداول در فارسی، اگر تاء خوانده شود به صورت «ت» نوشته می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

مساعدت: مساعده

زکات: زکاه

لغت: لغه

مباهات: مباهاه

_ البتّه اگر به صورت تاء خوانده نشود، به شکلِ «های غیر ملفوظ» نوشته می شود:

فاطمه _ مکاتبه.

☼ تنوین

61. تنوین ویژه کلمات عربی است و لذا کلمات غیر عربی هرگز تنوین نمی پذیرند:

بنویسیم / ننویسیم:

تلگرافی: تلگرافاً

جانی: جاناً

گاهی: گاهاً

سوم این که: سوماً

ناچاری: به ناچار- ناچاراً

62. کلماتی که به همزه ختم می شوند، وقتی تنوین نصب بگیرند، به این شکل نوشته می شوند:

ابتدائاً _ جزئاً _ استثنائاً.

63. کلمات «اکثر» و «اقل» برابر قاعده زبان عرب تنوین نمی گیرند. لذا «اکثراً» و «اقلاًّ» غلط هستند

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 3077

و می توان به جای آنها «بیش تر» و «دست کم» یا «غالباً» و «حدّاقل» نوشت.

جمع کلمات «ات _ ها (نشانه های جمع) »

64. جمع بستن کلمات فارسی با «ات» عربی یا «جات» جایز نیست:

بنویسیم / ننویسیم:

پیشنهادها:پیشنهادات

گرایش ها:گرایشات

آزمایش ها:آزمایشات

کارخانه ها:کارخانجات

درونی هادرونیات

☼«ها»

65. مناسب تر است علامت جمع «ها» برای سهولت در خواندن کلمه و پرهیز از شکل نازیبایی که در ترکیب با کلمه دیگر، به ویژه کلمات بلند، پیدا می کند، جدا نوشته شود:

باغ ها _ کتاب ها _ آزمایش ها _ گزارش ها.

66. اسامی خاص را که با «ها» جمع بسته می شوند، به این صورت می نویسیم:

«حسین»ها _ «حافظ»ها.

67. علامت «ها» در کلماتی که به «ه» (ملفوظ یا غیر ملفوظ) ختم می شوند، حتماً باید جدا نوشته شود:

تشبیه ها _ سفیه ها _ خانه ها _ لانه ها.

☼جمع مکسّر

68. جمع بستن کلماتی که به صورت جمع مکسّر عربی در زبان فارسی به کار می روند، با نشانه های جمع فارسی یا عربی درست نیست:

بنویسیم / ننویسیم:

اولاد:اولادها

احوال: احوالات

بیوت: بیوتات

دیون: دیونات

شؤون: شؤونات

سلاح ها: اسلحه ها

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 3078

☼ عدد

69. «عدد» همیشه از معدود خود جدا نوشته می شود:

یک روز _ شش ماه _ یک سال _ یک هفته.

_ چنین است اجزای عدد کسری: یک دهم _ یک هزارم _ هفت پنجم.

_ اعداد دقیق را با رقم می نویسیم:

فاصله تهران تا کرج 35 کیلومتر است.

70. ترکیباتی چون «یک دفعه» و «یک مرتبه» به معنای «ناگهان» را به همین صورت، جدا می نویسیم.
71. هر گاه عدد با کلمه بعد از خود قید یا صفت مستقل بسازد، پیوسته نوشته می شود:

یکدل _ یکزبان.

72. اعداد ترتیبی «سی ام» و «سی امین» را به همین صورت می نویسیم.
73. تاریخ روزهای مهم و حسّاس را با رقم می نویسیم:

15 خرداد _ 22 بهمن.

74. اعداد دارای درصد را به این صورت می نویسیم:

پنج درصد _ هفت درصد.

75. طول زمان را به این صورت می نویسیم:

5 ساعت و 6 دقیقه.

76. شماره شناسنامه و تاریخ تولّد را با رقم می نویسیم.
77. تاریخ تولّد و مرگ اشخاص را به ترتیب از راست به چپ می نویسیم:

شهید ثانی (911 _ 965 ق) .

78. برای نشان دادن شماره های متوالی، شماره آغاز در سمت راست و شماره پایان در سمت چپ نوشته می شود:

دیوان حافظ، ص 30 _ 35.

کسره اضافه

کسره اضافه (= کسره پیوند) مصوّت کوتاه « _ » است که میان مضاف و مضافٌ الیه یا میان موصوف و صفت قرار می گیرد:

کلاسِ درس = مضاف و مضافٌ الیه. درسِ مهم = موصوف و صفت.

79. کسره اضافه اگر بعد از کلمه ای بیاید که مختوم به مصوّت «آ» و «اُو» باشد، میان دو کلمه میانجی «ی» می آید:

خدای مهربان _ آهوی وحشی _ بوی جوی مولیان _ گیسوی سیاه.

80. در صورتی که کلمه به مصوّت «و» ، « ی _ » ، و مصوّت بلند «ای» ختم شود، حرف آخر در تلفّظ کسره می گیرد و در نگارش به صورت زیر نوشته می شود:

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 3079

جو نارس _ دو صدمتر _ پرتو نیکان _ نی داوودی _ ماهی شمال _ کشتی تجاری.

کلمات مرکّب

81. دو جزء کلمات مرکّب، معمولا پیوسته نوشته می شوند:

بنویسیم / ننویسیم:

نگهداری:نگه داری

دستیابی:دست یابی

هموطن:هموطن

صاحبدل:صاحب دل

خوشبخت:خوش بخت

82. هنگامی که پیوسته نوشتن اجزای کلمه مرکّب سبب اشتباه یا دشواری در خواندن و یا نازیبا بودن کلمه شود، دو جزء را جدا می نویسیم:

بنویسیم / ننویسیم:

زیست شناسی: زیستشناسی

خوش سخن:خوشسخن

خوش مشرب:خوشمشرب

83. کلمه مرکّبی که جزء دومش با «آ» شروع می شود، پیوسته نوشته شده، مدّ آن حذف می گردد:

خوشایند _ پیشامد _ هماهنگ _ رهاورد _ پیشاهنگ. -

در این مورد نیز اگر پیوسته بودن کلمه سبب نازیبایی یا ناخوانایی شود، دو جزء را جدا می نویسیم:

بنویسیم / ننویسیم:

دست آموز:دستاموز

جان آفرین:جانافرین

دل آزار:دلازار

خوش آهنگ:خوشاهنگ

84. اجزای کلمه مرکّبی که جزء دوم آن با همزه آغاز شود، جدا نوشته می شوند:

بنویسیم / ننویسیم:

هم اتاق: هماتاق

هم اسم: هماسم

هم اکنون: هماکنون

خاک انداز:خاکانداز

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 3080

85. دو جزء مصادر مرکّب، جدا نوشته می شوند:

دست یافتن _ بزرگ داشتن _ نگاه داشتن _ گرامی داشتن.

امّا کلمات مرکّب این گونه مصادر را پیوسته می نویسیم:

بنویسیم / ننویسیم:

بزرگداشت:بزرگ داشت

دستیابی:دست یابی

نگاهداری:نگاه داری

گرامیداشت:گرامی داشت

86. در نگارش کلمات مرکّب عربی مصطلح در فارسی، استقلال کلمات را حفظ می کنیم:

بنویسیم / ننویسیم:

من جمله: منجمله

مع هذا:معهذا

مع ذلک:معذلک

عن قریب:عنقریب

ان شاءاللّه:انشاءاللّه

87. در نگارش کلمات مرکّب فارسی، استقلال کلمات را تا حدّ امکان رعایت می کنیم:

بنویسیم / ننویسیم:

گفت و گو:گفتگو

شست و شو:شستشو

88. اجزای کلمه مرکّبی که حرف آخر جزء اوّل و حرف اوّل جزء دوم آن یکی باشد، جدا نوشته می شوند:

بنویسیم / ننویسیم:

هم منزل:هممنزل

فرش شویی:فرششویی

مهمان نواز:مهماننواز

هم مسلک:هممسلک

☼همزه «همزه در کلمات فارسی»

89. در زبان فارسی، در میان کلمه «همزه» قرار نمی گیرد و آنچه میان کلمات فارسی با آوای «همزه»

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 3081

تلفظ می شود، در حقیقت «ی» است و باید به صورت « ی _ » نوشته شود:

بنویسیم / ننویسیم:

آیین: آئین

آیینه: آئینه

پایین:پائین

می گوییم:می گوئیم

بفرمایید:بفرمائید

رویین:روئین

پاییز:پائیز

می آییم:می آئیم

گفتوگویی:گفتوگوئی

_ کلمه «زائو» از این قاعده مستثنا است.

☼ «همزه در کلمات عربی»

90. همزه میان کلمه در کلمات عربی و سایر واژه های بیگانه تابع قواعد زیر است:

_ همزه پس از مصوّت کوتاه « _ » و پیش از مصوّت بلند «آ» به صورت «آ» نوشته می شود:

مآل _ مآخذ _ لآلی _ منشآت _ مآب.

_ همزه پس از حرف ساکن و پیش از مصوّت بلند «آ» به صورت «آ» نوشته می شود:

قرآن _ مرآت.

_ همزه پس از مصوّت کوتاه « _ » به صورت «ؤ» نوشته می شود:

مؤدّب _ مؤمن _ مؤسّس _ مؤتمن _ رؤیت _ مؤثّر _ سؤال _ مؤید.

_ همزه پس از مصوّت های کوتاه « _ » و « _ » به صورت « ئ _ » نوشته می شود:

ائتلاف _ تبرئه _ تخطئه _ سیئات _ لئام.

_ همزه مفتوحِ پس از حرف ساکن با پایه «ا» نوشته می شود:

جرأت _ نشأت _ هیأت _ مسأله.

_ همزه مفتوح پس از مصوّت «ا» با پایه (ئ _ ) نوشته می شود:

قرائت _ دنائت _ برائت.

_ همزه متحرّک پیش از مصوّت بلند «اُو» به تبعیت از مصوّت، به صورت «ؤ» نوشته می شود:

شؤون _ مسؤول _ رؤوس _ رؤوف _ مرؤوس _ مؤونت.

_ همزه مکسور پس از مصوّت بلند «آ» در کلمات عربی رایج در زبان فارسی به صورت «ی» تلفّظ و نوشته می شود:

رایج _ عاید _ فواید _ شمایل _ طایفه _ دقایق _ نایب.

مگر در مواردی که کلمه نامأنوس یا ناآشنا و یا نادرست به نظر آید:

زائر _ مسائل _ مصائب _ صائب _ رسائل _ جائر _ خائف _ سائل _ قائم _ ملائکه.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 3082

_ همزه پیش از مصوّت بلند «ای» به صورت « ئ _ » نوشته می شود:

مرئی _ لئیم _ جبرئیل _ میکائیل _ عزرائیل _ رئیس _ زئیر _ بمبئی.

_ اکثر کلمات خارجی را همان گونه که تلفّظ می کنیم، می نویسیم:

بوئنوس آیرس _ سوئد _ سوئز _ رافائل _ بوسوئه _ نوئل _ زئوس _ کاکائو _ شائول _ تئاتر _ رئالیست _ اورلئان _ لائوس.

_ همزه در کلمه «ابن» چنانچه بین دو اسم خاص قرار گیرد، حذف می شود:

علیبنابی طالب _ محمّد بن عبداللّه (صلی الله علیه و آله) .

در مواردی که کلمه «ابن» در اول سخن قرار گیرد یا بین دو اسم فاصله بیفتد، همزه آن حذف نمی شود:

علی [بخش 1] ابن ابی طالب (علیه السلام) . ابنسینا از حکمای بزرگ اسلام است.

91. همزه در پایان کلمه فقط در کلمات عربی به کار می رود و باید از کاربرد آن در کلمات فارسی پرهیز کرد. شیوه نگارش همزه پایانی به شرح زیراست:

_ پس از مصوّت کوتاه « _ » به صورت «أ» نوشته می شود:

مبدأ _ منشأ _ ملجأ.

_ همزه این گونه کلمات هنگام چسبیدن به «ی» به صورت زیر نوشته می شود:

مبدئی _ منشئی _ ملجئی.

_ پس از مصوّت کوتاه «و» به «ؤ» تبدیل می شود:

لؤلؤ _ تلألؤ.

_ هنگامی که به این گونه کلمات «ی» بپیوندد، به شکل زیر نوشته می شود:

لؤلؤی _ تلألؤی.

_ غیر از موارد یاد شده، همزه در آخر کلمه به شکل «ء» نوشته می شود:

جزء _ سوء _ شیء.

_ هنگامی که به این گونه کلمات «ی» بپیوندد، به صورت زیر نوشته می شود:

جزئی _ سوئی _ شیئی.

92. همان گونه که گفته شد، همزه پایانی فقط در کلمات عربی به کار می رود.

از این رو، در پایان کلمات فارسی، نباید همزه به کار برد. مثلا «بها» (= ارزش) کلمه فارسی است و بدون همزه نوشته می شود و در حالت اضافه «ی» می گیرد: بهای کتاب.

93. از آوردن همزه پس از الف در پایان کلمات عربی، معمولاً پرهیز می شود:

بنویسیم / ننویسیم:

شهدا:شهداء

انبیا:انبیاء

ابتدا:ابتداء

رجا:رجاء

این گونه کلمات در حالت پیوند، «ی» می گیرند:

شهدای انقلاب _ انبیای الهی _ ابتدای کار _ رجای واثق.

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 3083

در پایان این بخش، سه متن را با شیوه خطّ صحیح می آوریم و در موارد خاص، شیوه خطّ نادرست را درون کمانک ذکر می کنیم:

خدایا! مرا از بلای غرور و خودخواهی نجات ده تا حقایق (حقائق) وجود را ببینم (به بینم) و جمال زیبای تو را (ترا) مشاهده کنم.

خدایا! من کوچکم، ضعیفم، ناچیزم (کوچک ام، ضعیف ام، ناچیزام)؛ پَرِ کاهی در مقابل طوفان ها (توفان ها) هستم. به من (بمن) دیده ای عبرت بین (عبرتبین) ده تا ناچیزی خود را ببینم و عظمت وجلال تو را به راستی (براستی) بفهمم و به درستی (بدرستی) تسبیح کنم (تسبیحکنم) .

خدایا! دلم از ظلم و ستم گرفته (ستمگرفته) است؛ تو را به عدالتت (بعدالتت) سوگند می دهم (میدهم) که مرا در زمره (زمره) ستمگران (ستم گران) و ظالمان قرار نده!

خدایا! می خواهم (میخواهم) فقیری بی نیاز (بینیاز) باشم که جاذبه های (جاذبهای) مادّی (مادی) زندگی (زنده گی) مرا از زیبایی (زیبائی) و عظمت تو غافل نگرداند.

خدایا! خوش دارم (خوشدارم) گمنام (گم نام) و تنها باشم تا در غوغای کشمکش های (کشمکش های) پوچ مدفون نشوم.

خدایا! به سوی (بسوی) تو می آیم (میآیم)؛ از عالم و عالمیان می گریزم (میگریزم)؛ تو مرا در جوار رحمت (رحمه) خود سُکنا (سُکنی) ده! (1)

***

ای بندگان (بنده گان) خدا! عبرت بگیرید و به یاد آورید (بیاد آورید) کارهای گناه آلود (گناهالود) پدرانتان و برادرانتان را که اکنون در گروِ (گروی) آنها هستند و به حساب (بحساب) آن گرفتارند (گرفتاراَند) . به جان خودم سوگند که هنوز میان شما و ایشان، روزگار کهن نشده و سال ها و قرن ها نگذشته است و شما از آن زمان ها (آنزمانها) که در اَصلاب پدرانتان بوده اید، دور نگشته اید. به خدا سوگند! آنچه (آن چه) را که پیامبر به گوشتان (بگوشتان) رسانید، من امروز به گوشتان می رسانم (میرسانم) و گوش های شما (گوش های شما)

ضعیف تر از گوش های آنها نیست. همان دیده ها (هماندیده ها) و دل ها که دیروز آنان را (آنانرا) داده بودند، امروز شما را داده اند. به خدا سوگند! بعد از آنها چیزی را (چیزیرا) به شما (بشما) ننموده اند که آنها نمی دانستند (نمیدانستند) و شما را به موهبتی (بموهبتی) برنگزیدند که آنان را از آن محروم داشته (محرومداشته) باشند. بلاها بر سرتان تاختن آورد، همانند ستوری که مهارش آزاد باشد و تنگش سست. زندگی فریب خوردگان (فریبخورده گان) باعث فریبتان (فریب تان) نشود، زیرا زندگی

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 3084


1- بینش و نیایش / 43 و 44.

(زندگی ی) آنان چونان سایه ای است (سایه ایست) بر زمین افتاده تا زمانی معین (معین) . (1)

***

مبادا همکاران (هم کاران) خویش را (خویشرا) بر پایه (پایه ی) هوشیاری (هوش یاری) و اعتمادیابی و خوش گمانی (خوشگمانی) برگزینی! چه، مردان با ظاهر سازی و حُسنِ خدمت، فراستِ والیان را (والیانرا) می فریبند (میفریبند)؛ و در آن سوی (آنسوی) این ظاهر (اینظاهر) آراسته، از خیرخواهی و امانت داری (امانتداری) خبری نیست. بلکه (بل که) آنان را از روی پرونده ای (پروندئی _ پرونده ئی _ پرونده یی) که در حکومت های صالح پیشین داشته اند، بشناس (به شناس)؛ تا بدین گونه (بدینگونه) هر کس توده ها (توده ها) از او راضی تر (راضیتر) بوده اند و به رعایت (برعایت) امانت مشهورتر بوده است، همان را (همانرا) به کار (بکار) بگماری. اگر چنین کردی (چنینکردی) ، دلیل آن است (آنست) که تو برای رضای خدا (رضاء خدا) خیرخواهی می کنی (میکنی) و خیر توده هایی (توده هائی) را که فرمانروای (فرمان روای) آنانی، می خواهی (میخواهی) . (2)

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 3085


1- نهج البلاغه،1 / 79.
2- الحیاه،1 / 168.
آزمون

◄ 1. کدام کلمه به شیوه نادرست نوشته شده است؟ شیوه درست را هم ذکر کنید:

الهیات _ زکاه _ عادّی _ ابتدائاً _ سی اُم _ یکسال _ گیسوِ سیاه _ جوی نارس _ زیست شناسی _ خوش مشرب _ دستیابی _ گفت وگوئی _ پایین _ شئون _ مسایل _ لؤلؤ _ شهداء انقلاب.

◄ 2. یک صفحه از گلستان سعدیرا با شیوه خطّ صحیح _ طبق آنچه در سه درس اخیر بیان شد _ بازنویسی کنید.

◄ 3. در متن زیر، بعضی از واژه ها را با خط مشخّص کرده ایم. این واژه ها را به یک یا چند شکل دیگر نیز می توان نوشت. آن شکل ها را ذکر کنید و بیان نمایید که به استناد کدام بند از بندهای مذکور در سه درس اخیر، همین شیوه مذکور در متن زیر صحیح است:

آه ایلیات؛ معصومِ دوایر بی کفن! از ایمان خویش به عشق، چهره در حیای خون داری. بهای باران و برابری در کف تو می شکفد. اکنون از این راه که آمدی، اکنون در این هزاره گیج که آمدی، اگرت آواز محبّتی است، بادا که بیمی در پی نیاید. پای از پهنه پندار گرفته می آیی. این فعلِ فرشته همزاد است، با سُرنای صبح خوانش بر جبین سیاره آدمی. (1)

◄ 4. متن زیر را طبق شیوه خطّ صحیح بازنویسی کنید:

تو سعی کن امیر دنیا باشی، نه اسیر آن! … در زن، جلوه کردنها و خودنمائیها ریشه دارد. میخواهد چشمها را بخودش جلب کند و زبانها را بدنبال خود به کشد … سعی کن تا بگونه یی حرکتکنی که خلق خدا را گرفتار حالتها و رفتارت نسازی و آنها را اسیر ننمائی … حجاب فقط این نیستکه زن خود را به پوشاند؛ که زن و مرد، هر دو، باید در این دنیاییکه راهست … سنگراه نباشند. (2)

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 3086


1- تذکره ایلیات / 159.
2- نامه های بلوغ / 123. ناگفته نماند که تصرّف در خطّ کتاب از ما است.
درس 22-23: نشانه گذاری (1)
اشاره

نشانه های نگارشی که در بخشی به نام نقطه گذاری (1) یا نشانه گذاری یا ب _ ه ت _ عبیر بهتر سجاوندی (2) بررسی می شوند، گرچه از غربیان وام گ _ رف _ ت _ ه شده اند، در نگارش امروزی لازم و بایسته اند. نویسنده خوب کسی است که در بهره گیری از این نشانه ها نه افراط کند و نه تفریط. در باب سجاوندی ، یکسانی و و حدت رویه هرگز فراموش نشود. اکنون نشانه های مهمّ سجاوندی و موارد عمده کاربرد آنها را فهرست می کنیم .

1. نام علامت: نقطه
اشاره

نقطه شکل علامت: .

نام بیگانه: period ,point

وظیفه اصلی: درنگ کامل

موارد کاربرد:
یک: در پایان جمله های کامل خبری یا انشایی.

جمله های خبری حاوی سؤال نیز همین گونه اند:

از او پرسیدم آیا یاد شهیدان را در سینه دارد.

دو: پس از پایان یافتن پانوشت های ارجاعی یا تفصیلی، حتّی اگر به شکل جمله نباشند.
سه: پس از نشانه های اختصاری:

دکتر م.

علوی ده سال در جبهه پایداری کرد.

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 3087


1- Punctuation
2- گزینش این تعبیر، به پاسداشت نام و یاد ابوالفضل محمّد بن ابو یزید سَجاوَندی از دانشمندان علم قرائت (ف:560 ق) است که نشانه هایی برای وقف و وصل برنهاد. کتاب های الوقوف و الوقف و الابتداء از آثار مشهور اویند.

چهار.

پس از شماره ردیف رقمی یا حرفی، اصلی یا ترتیبی.

تذکّر: در میان جمله های مرکّب، هرگز نباید از نقطه استفاده کرد.

2. نام علامت: بَند، ویرگول، کاما، درنگ نما
اشاره

شکل علامت: ،

نام بیگانه: ,virgule comma

وظیفه اصلی: درنگ کوتاه

موارد کاربرد:
یک: بعد از عبارت قیدی، به ویژه اگر طولانی باشد:

در این همه سال که موسی بن جعفر (علیهما السلام) در زندان های مختلف به سر می بَرَد، امام رضا (علیه السلام) عهده دار تربیت و متکفّل زندگی خواهرش حضرت معصومه (علیها السلام) و دیگر خواهران است. (1)

☼ دو: میان جمله های پایه و پیرو:

چنان که یاد کردیم، از جاهایی که امام خود را نمود، در مراسم فوت پدر گرامی اش بود. (2)

سه: پیش و پس از بدل، اگر بدل در میان جمله باشد:

نگاهش که به چهره فاطمه، دختر امام حسین (علیه السلام) ، افتاد… (3)

چهار: بین همه واحدهای هَمطِراز:

در همه چیز به پدرش همانند بود: سخن گفتنش، سکوتش، راه پیمودنش، نوری که از چشمانش فرا می تابید، … (4)

سلیقه ما این است که پس از همه واحدهای همطراز ویرگول قرار گیرد، از جمله واحدِ پیش از واحد آخر. استدلال ما این است که گاه هر واحد، خود، دارای اجزائی است و چنانچه پیش از واحد آخر فقط واو عطف قرار گیرد و ویرگول نیاید، روشن نمی شود که کدام یک از این اجزا داخل در واحد آخر و کدام داخل در واحد قبل از آخر است.

مثلاً در جمله زیر اگر بعد از کلمه «نقص» ویرگول قرار نگیرد _ همان گونه که معمولاً چنین می کنند و ویرگول نمی گذارند _ ممکن است تصوّر شود که «مبرّا بودن از عیب و نقص و میانه و وسط شیء» روی هم یک واحد است:

آزادی در لغت به معنای قدرت انتخاب، رهایی، خالص شدن از آمیختگی، مبرّا بودن از عیب و نقص، و میانه و وسط شیء است.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 3088


1- نگین قم / 13.
2- خورشید مغرب / 15.
3- زنی به نام زینب / 54.
4- بهشت ارغوان / 63.
پنج. برای ساده سازی فهم مطلب، گرچه اصالتاً لازم نباشد.

مثال:

پس از نهاد اصولا ویرگول لازم نیست؛ امّا آن گاه که نهاد طولانی می شود، معمولاً وجود ویرگول لازم است:

☼ اساساً جدایی این وجهه های متفاوت اندیشه و احساس آدمی، یک توطئه استعماری است. (1)

همچنین آن گاه که ویرگول برای رفع ابهام لازم باشد، پس از نهاد قرار می گیرد:

در این منزل بود که فرزدق، حسین (علیه السلام) را دید. (2)

شش: بین بخش های مختلفِ نشانی اشخاص و اماکن؛ و میان اجزای پس از نام مأخذ در نشانی مآخذ:

تهران، خ انقلاب اسلامی، خ فرصت،…

حسن حسن زاده آملی: معرفت نفس، دفتر اوّل، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361، ص 110. هفت.

بعد از فعل وصفی: صاحب منتهی الأرب در تعریف تعویذ گوید:

«آنچه از عزائم و آیات قرآنی و جز آن نوشته، جهت حصول مقصد و دفع بلا با خود دارند» . (3)

3. نام علامت: نقطه بند، نقطه ویرگول، جدایی نما، درنگ نقطه
اشاره

شکل علامت: ؛

نام بیگانه: Semicolon

وظیفه اصلی: درنگ متوسّط

موارد کاربرد:
یک. جدا کردن بخش های مستقلّ یک جمله طولانی:

بدین سان، مردان، امید شب های سرخ فام را در سر می پروراندند؛ شب هایی سرشار از لذّت. (4)

مدینه آرام خفته، در انتظار سپیده دم بود تا روزی دیگر با آواز خروس آغاز گردد؛ روزی برای کاشتن، ساختن، و سنگ ها را شکافتن و چشمه برآوردن. (5)

هنر مطلقاً می تواند به کمک یک فکر و عقیده و یا به جنگ یک فکر و عقیده بیاید؛ یعنی یک

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 3089


1- فرهنگ و زبان / 36.
2- زندگانی علی بن الحسین(علیه السلام) / 49.
3- حافظ نامه
4- 4بخش اول / 418. 158.بهشت ارغوان / 117.
5- همان / 107.

فکر، یک فلسفه، یک دین، یک آیین را می شود به وسیله هنر یا صنعت تقویت کرد. (1)

دو. پس از منادای ادامه دار:

ای خدا؛ ای یار محرومان!

4. نام علامت: دو نقطه، هشدارنما، نشانِ تفسیر
اشاره

شکل علامت::

نام بیگانه: Colon

وظیفه اصلی: توضیح و تفسیر

موارد کاربرد:
یک. قبل از منقولِ مستقیم:

و بعد، در حین این گفته ها، زیر گریه زد: «به امام زمان می گم … » . (2)

دو. میان اجمال و تفصیل.

مثال روشن این کاربرد، همین دونقطه هایی است که ما پیش از ارائه مثال ها آورده ایم. نیز: مراحل عالی خودی را با پیمایش دو مرحله باید پیمود: اطاعت، ضبط نفس. (3)

سه. برای تعلیق مطلبی به مطلب دیگر:

آیا تاکنون تصویری چنین دردناک دیده اید:

امام باقر (علیه السلام) نشسته است. مردی نزد وی می آید …. (4)

چهار. میان نام نویسنده و مأخذ در پانوشت ارجاعی.
پنج. میان کلمه و معنی آن در پانوشت:

اهل بیت: خاندان پیامبر.

شش. برای بیان نمونه، مشروط به این که کلمه پیش از آن مکسور خوانده نشود:

دل شیفته رندانی چونان: شمس … . (5)

امّا اگر کلمه پیش تر، مکسور باشد، نباید پس از آن، علامت دونقطه نهاد: مردانی مانندِ بوعلی و فارابی کجایند؟

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 3090


1- 1گفتار / 193. 161
2- 2سبد گل محمّدی / 67. 162
3- 3سرود اقبال / 35. 163
4- 4هدیه ای از دوست / 56. 164
5- 5تیرانا / 237.
5. نام علامت: نشانه نقل قول، گیومه، برجسته نما، دوگوشه
اشاره

شکل علامت: «»

نام بیگانه: Quotation Marks

وظیفه اصلی: برجسته ساختن

موارد کاربرد:
یک. پیش و پس از منقولِ مستقیم:

نوشته بود: «کاشکی صد جان دیگر داشتم.» (1)

تذکّر یکم: نشانه های جمله منقول داخل این علامت، باید کاملا رعایت شوند.

تذکّر دوم: اگر نقل فرعی در میان اصلی لازم گردد، منقول فرعی را میان این علامت می نهیم: \" \".

تذکّر سوم: معمولا در داستان یا نمایشنامه و متن های همانند، منقول مستقیم سرسطر و پس از خطّ فاصله قرار می گیرد: جواب می شنود:

_ با «آلبوغیش» و گروه «اللّه اکبر» رفتن خط. (2)

دو. برجسته سازی اَعلام و اصطلاحات یا کلمات و عبارات دیگری که باید متمایز گردند:

میان لشکری از خصم که می افتادند، می ایستادند بی پا و اشاره می کردند بی دست که: «به پیش!» (3)

تا این که جبرئیل آمد و نام انتخابی خداوند، «حسن» ، را به ارمغان آورد: نام نخستین فرزند «هارون» ، امّا در لسان عرب. (4)

تذکّر:

گاه این گونه کلمات نه با این نشانه، بلکه با حروف سیاه یا خمیده (ایرانیک) متمایز می گردند. این دو شیوه، به ویژه آن گاه که نشانه نقل قول سبب تداخلِ نشانه ها یا شلوغ نمایی متن می گردد، بیش تر توصیه می شود. مثلاً پیشنهاد می شود که در این جمله، نام آثار هنری درون گیومه قرار گیرد و نام اشخاص با حروف سیاه درج گردد تا تشخیص آنها آسان شود:

هیچ آهنگسازی تصادفاً «سمفونی پنجم» بتهوون، «سمفونی چهل» موتزارت، یا «چهار فصل» ویوالدی نمی سازد؛ و هیچ نقّاشی تصادفاً «مونالیزا»ی داوینچی، «باغ ملّی» آرل وَن گوگو «مولن روژ» لوترک نمی آفریند. (5)

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 3091


1- 1پیروزی / 27. 166
2- 2های بی سر / 133. 167
3- 3تا پیروزی / 27. 168
4- 4کشتی پهلوگرفته / 49. 169
5- 5لوازم نویسندگی / 99
سه. پیش و پس از عین عبارت یا سخن کسی، هر چند به نحو نقلِ قول آورده نشود:

چشم های سبزش را به تو می دوزد و صدای «جَلَّ الخالق» متواضعانه اش در دل آسمان می پیچد. (1)

6 . نام علامت: نشانه پرسش، پرسش نما
اشاره

شکل علامت: ؟

نام بیگانه: Interrogation point

وظیفه اصلی: پرسش

موارد کاربرد:
☼ یک. در پایان جمله های پرسشی، خواه ظاهری و خواه حقیقی:

آیا هنوز هم کسی بر این باور است که امریکا جنگ خلیج فارس را برای دفاع از ارزش های انسانی و اخلاق بین المللی ایجاد کرد؟ (2)

دو. برای نشان دادن تردید:

سید جمال الدّین حسینی در اسدآبادِ همدان (افغانستان؟) زاده شد.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 3092


1- تا پیروزی / 49.
2- نظم نوین جهانی و راه فطرت / 8.207
آزمون

◄ 1. وظیفه اصلی این علامت ها را بیان کنید و برای هر یک، مثالی از نوشته های خود بیاورید:

_ نقطه _ نقطه ویرگول _ گیومه _ ویرگول _ دو نقطه _ نشانه پرسش

◄ 2. شش نشانه بالا را در متن زیر جایگزین کنید:

شیخ رئیس ابوعلی سینا را کتابی هست به ناماِشاراتکه در دو علم منطق و حکمت تدوین کرده است در فصل هفتم آن می گوید اگر به تو خبر رسیده است که عارفی از غیب خبر به امید یا بیم داد و آنچنان که خبر داد واقع شده است تصدیق نما و ایمان بِدان بر تو دشوار نباشد که این امور را در مذاهب و طرق طبیعتْ اسبابی معلوم است (1)

◄ 3. صفحه ای از ترجمه المیزان را با شش نشانه مذکور در این درس، علامت گذاری کنید.

◄ 4. در مکانی که با شماره نشان داده شده، نشانه ای مناسب قرار دهید:

این مطلع غزل اوّل بیدل که موقوف المعانی است (1) به این نکته اشارت دارد (2) که نعره منصور در حکم برق آفتی بود که خرمن سلوکی او را شعله ور کرد (3) چرا که حکایت از فاش کردن اسراری داشت که نباید برملا می شد (4) (2)

◄ 1. نقطه*ویرگول*نقطهویرگول*

◄ 2. هیچ علامتی*ویرگول*نقطه ویرگول*

◄ 3. نقطه*نقطه / ویرگول*دونقطه*

◄ 4. گیومه*نقطه*نقطه ویرگول*

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 3093


1- معرفت نفس، 1 / 89. علامت ها را ما حذف کرده ایم.
2- گنج نهان / 151

………درس بیست و سوم: نشانه گذاری (2)

…………اشاره

7. نام علامت: نشان عاطفه، هیجان نما، علامت خطاب، نشانه تعجّب
اشاره

نام علامت: نشان عاطفه، هیجان نما، علامت خطاب، نشانه تعجّب (1)

شکل علامت: !

نام بیگانه: Exclamation point

وظیفه اصلی: نمایاندن عاطفه

موارد کاربرد:
یک. در پایان جمله های عاطفی برای نمایاندن عواطفی مثل دعا، نفرین، آرزو، تحسین، تعجّب، و تأسّف:

آمدند چلچراغ های ما را دزدیدند … و با دستمال تائیس در قیصریه ویران، جشن هنر و رقص آتش گرفتند! (2)

[تأسّف] وای بر شما کاتبان و کاهنان و فریسیان! (3)

[نفرین] بارک اللّه پسرم! ولی آخر نمی ارزد آدم برای یک مشت … . (4) [تحسین]

دو. پس از منادا، هنگامی که ندا در همان جا پایان پذیرد:

بنشین لیلا! (5)

ای خدای من؛ خدای علی! خمینی را کمک کن. (6)

تذکّر:

برخی می پندارند که پس از هر جمله امری باید این نشانه را آورد. درست آن است که نشانه

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 3094


1- «نشانه تعجّب» نامی مناسب برای این نشانه نیست.
2- نافله ناز / 118.
3- بشارت / 33.
4- از رنجی که می بریم / 54.
5- پدر، عشق و پسر / 5.
6- کنار رود خین / 48.

مزبور تنها در پایان آن جمله امری بیاید که تأکیدی خاص در آن به چشم می خورد؛ که در این حال، در دایره یکی از عواطف جای می گیرد:

رزمندگان! به پیش!

8 . نام علامت: دو کمان، پرانتز، کمانک، هلالین، گریزنما
اشاره

شکل علامت: ()

نام بیگانه: Parentheses

وظیفه اصلی: توضیح

موارد کاربرد:
یک. بیان سال ولادت و وفات:

علاّمه مجلسی (1037 _ 1110) … بابی در طب و معالجه و مراجعه به پزشکان آورده … است. (1)

دو. آوردن معادل یک کلمه یا اصطلاح در درون متن:

برای حلّ مسأله معرفت (مسأله شناخت) نیز نیازی به اصل وحدت شناسایی و هستی، آن چنان که هگل فرض کرده، نیست. (2)

سه. نشان دادن طرز تلفّظ کلمه و آوانگاری، به ویژه در کتب لغت:

سنا (سَ نا): روشنایی

چهار. آوردن یک جمله معترضه در دل جمله معترضه ای دیگر.
9. نام علامت: قلاّب، دوقلاّب، کروشه، پرانتز راست، دو چنگ، افزایش نما
اشاره

شکل علامت: []

نام بیگانه: ,Crochet Brackets

وظیفه اصلی: افزایش

موارد کاربرد:
یک. افزایش کلمه یا عبارتی به متن اصلی:

پس آیا کسی که کردار زشتش در نظرش آراسته شده و آن را نیکو بیند، [مانند کسی است که به راستی نیکوکار است] ؟ (3)

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 3095


1- فریاد روزها / 59.
2- علل گرایش به مادّیگری / 111.
3- قرآن کریم، ترجمه استاد مجتبوی / فاطر: 8

ضدّ انقلاب و اجانب اگر دیدند برای از بین بردن اتّحاد شما با حمله نظامی نمی شود کار کرد، با نفوذ [در صفوف شما، به ایجاد تفرقه] اقدام می نمایند تا شما را از درون بپوسانند. (1)

هنر آن است که [انسان] بی هیاهوهای سیاسی و خودنمایی های شیطانی، برای خدا به جهاد برخیزد و خود را فدای هدف کند. (2)

نیمه شعبان، عید بسیار بزرگی است که [در آن] جهان چشم انتظار مولود مبارک و معظّم آن؛ و بشریت تشنه رهبری و هدایت او است. (3)

دو. ذکر دستورهای اجرایی در فیلمنامه یا نمایشنامه:

علی [در حالی که لبخند می زند]: …

10. نام علامت: خطّ فاصله، نیمخط، پیوست نما، تیره
اشاره

شکل علامت (4)

: _

نام بیگانه: Dash

وظیفه اصلی: پیوند

موارد کاربرد:
یک. پیش و پس از جمله معترضه:

در سال نهم هجرت، نه نفر از طایفه بنی بکّاء از جمله معاویه بن ثور _ در آن تاریخ، مردی صد ساله بود _ و پسرش بِشر بر رسول خدا وارد شدند. (5)

با همین آگاهی، علی و حسن و حسین _ صلوات اللّه علیهم _ به پا خاستند. (6)

دو. پیش از هر بند تقسیمی در آغاز سطر، در مواردی که آن بندها با شماره معین نمی شوند.
سه. پیش از منقول مستقیم در آغاز سطر، در مکالمه یا داستان.
چهار. بین اعداد، به جای حرفِ «تا» .

البتّه در فارسی، باید عدد کوچک تر در سمت راست نوشته شود.

پنج. پیوند دادن اجزای یک کلمه مرکّبِ ناآمیخته:

در تحوّلات سیاسی _ اجتماعی، نقش مردم فراموش ناشدنی است.

شش. جدا کردن ارقام از یکدیگر.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 3096


1- امام خمینی(رحمه الله): صحیفه نور، 15 / 199.
2- امام خمینی(رحمه الله): پیام به مناسبت شهادت دکتر چمران، 1 / 4 / 1360.
3- سخنرانی حضرت آیت اللّه خامنه ای، 15 شعبان 1417.
4- این علامت، خود، دارای چند گونه فرعی است. ما که در این رساله بنا بر اختصار داریم، از ذکر آن گونه ها پرهیز کرده ایم.
5- تاریخ پیامبر اسلام / 543.
6- هدیه ای از دوست / 89.
11. نام علامت: سه نقطه، نقطه تعلیق، نشانه تعلیق
اشاره

شکل علامت: …

نام بیگانه: Ellipsis Marks

وظیفه اصلی: تعلیق

موارد کاربرد:
یک. به جای یک یا چند کلمه محذوف:
اشاره

الان وظیفه ملّت ما، هر کدام در هر جا هست، این است که همان نهضتی که از اوّل بود … همان را ادامه بدهد. (1)

تذکّر:

اگر این علامت در پایان جمله باشد، نقطه اصلی آخر جمله نباید فراموش شود.

دو. به جای بخش هایی از متن در خلاصه نویسی.
سه. نشان دادن مکث در نمایشنامه، فیلمنامه، و داستان.
نمونه هایی از سجاوندی

1. در این جا قلم را عنبر افشان می کنیم به ذکر چند سطر از پیام جاودان حضرت روح اللّه (رحمه الله) به روحانیان به تاریخ 3 / 12 / 67.

این کلمات نورانی را با عنایت به قواعد سجاوندی، نشانه گذاری می کنیم:

مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد. برای مردم و جوانان و حتّی عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید:

«من در مسائل سیاسی اظهار نظر نمی کنم» . آشنایی به روش برخورد با حیله ها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی، اطّلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست ها و حتّی سیاسیون و فرمول های دیکته شده آنان، و درک موقعیت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمایه داری و کمونیزم که در حقیقت، استراتژی حکومت بر جهان را ترسیم می کنند، از ویژگی های یک مجتهد جامع است. یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراستِ هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی و حتّی غیر اسلامی را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدی که درخور شأن مجتهد است، واقعاً مدیر و مدبّر باشد. حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفه عملی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشریت است. حکومت، نشان دهنده جنبه عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 3097


1- امام خمینی(رحمه الله): صحیفه نور،11 / 236.

اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است. فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است. (1)

2. همچنین نمونه ای دیگر را از بزرگمرد فرهنگ و عرفان و حماسه می آوریم و سپس بر پایه قواعد سجاوندی، آن را با شکل اصلاح شده می نگاریم:

شیپور جنگ

نهیب مردانگی و شرف

لحظه ای که مرد را از نامرد تشخیص می دهند

لحظه ای که فداکاری و شخصیت انسان و آزادگی او را می سنجند

من آزاده ام من از جهان دست شسته ام

من از مرگ وحشتی ندارم

و با بساطت به آغوش مرگ فرو می روم (2)

***

شیپور جنگ:

نهیب مردانگی و شرف؛

لحظه ای که مرد را از نامرد تشخیص می دهند؛

لحظه ای که فداکاری و شخصیت انسان و آزادگی او را می سنجند.

من آزاده ام! من از جهان دست شسته ام؛

من از مرگ وحشتی ندارم؛

و با بساطت به آغوش مرگ فرو می روم!

3. همچنین نمونه ای از متنی تاریخی را نشانه گذاری می کنیم:

یکی از احادیثی که شیعه امامیه در موضوع خلافت بلا فصل امیرالمؤمنین _ علیه السّلام _ به آن تمسّک جسته و استدلال کرده اند، حدیث منزلت است که در همین «غزوه تَبوک» از مقام نبوّت صادر شده است و محدّثان و مورّخان اسلامی از تمام فِرق بر نقل آن اجماع و اتّفاق کرده و نوشته اند که چون رسول خدا _ صلّی اللّه علیه و آله _ علی _ علیه السّلام _ را در مدینه جانشین گذاشت و رهسپار شد، منافقین به بدگویی علی پرداختند و گفتند که رسول خدا از علی افسرده

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 3098


1- انوارتابان ولایت / 145.
2- بینش و نیایش / 9.

خاطر و به او بی اعتنا بود که او را در مدینه گذاشت و با خود بیرون نبرد. این سخنان به گوش امیرالمؤمنین رسید و با نگرانی خاطر، سلاح خویش را برداشت و از مدینه به دنبال رسول خدا رهسپار شد و در جُرف، در سه میلی شهر مدینه، به رسول خدا پیوست و گفت: «ای پیغمبر خدا! منافقان گمان کرده، می گویند که از من گران خاطر بوده ای و از نظر بی اعتنایی مرا در مدینه گذاشته ای» .

رسول خدا _ صلّی اللّه علیه وآله _ گفت:

«دروغ گفته اند؛ بلکه تو را به منظور حفظ وحراستِ آنچه پشت سر می گذارم، در مدینه گذاشتم» . و به روایت «مفید» ، به او فرمود: «برادرم! به جای خویش باز گرد که مدینه را جز من یا تو کسی شایسته نیست و تویی جانشین من در خاندان من و محلّ هجرت من و عشیره من» . آن گاه، جمله ای را به علی گفت که همگان بر نقل آن هم داستانند:

«أما ترضی یا علی أن تکون منّی بمنزله هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبی بعدی؟»

یعنی: «ای علی! مگر خشنود نیستی که نسبت به من همان مقام و منزلت را داشته باشی که هارون نسبت به موسی داشت، جز آن که پس از من پیامبری نیست؟»

علی _ علیه السّلام _ به مدینه بازگشت و رسول خدا به سوی مقصد خویش رهسپار شد. (1)

و سرانجام متنی کوتاه و زیبا را با سجاوندی صحیح می آوریم و ذیل آن، با ذکر شماره، دلیل هر نشانه گذاری را برمی شمریم: (2)

قدم به کتابخانه می گذاریم،

(1) با سلام به مردی بیدار که در آستانه کتابخانه خفته است؛ (2) مردی که 90 سال با کتاب زیست و در عصر غارت فرهنگ و کتاب، (3) تمام زندگی اش را به پاسداری ازحریم فرهنگ گذراند. (4) در وصیتنامه نصب شده بر ضریح آرامگاه او، (5) چنین می خوانیم: (7) مرا در کتابخانه عمومی، (8) زیر پای محقّقان علوم آل محمّد دفن کنید» (10) بزرگمردی که در این آستانه خفته است، (11) آیت اللّه العظمی سید شهاب الدّین مرعشی نجفی قدس سره است.

(1) مکث کوتاه، پس از بخش مقدّم شده جمله.

(2) مکث متوسّط، پس از جمله کاملی که معنای آن ادامه دارد.

(3) مکث کوتاه، پس از قید طولانی.

(4) مکث کامل، پس از جمله تمام شده.

(5) مکث کوتاه، پس از قید طولانی.

(6) تعلیق، برای آغاز نقل قول مستقیم.

(7) برجسته سازی، برای آغاز نقل قول مستقیم.

(8) مکث کوتاه، پس از قید مرکّب.

(9) برجسته سازی، برای اتمام نقل قول مستقیم.

(10) مکث کامل، پس از جمله تمام شده.

(11) مکث کوتاه، پس از جزء اوّل جمله مرکّب.

(12) مکث کامل، پس از جمله تمام شده.

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 3099


1- تاریخ پیامبر اسلام / 516 و 517.
2- برگرفته از: ادبیات فارسی، سال دوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 2 / 220) ، ص 163.
آزمون

◄ 1. وظیفه اصلی این علامت ها را بیان کنید و برای هر یک، مثالی از کتابی بیاورید:

_ نشان عاطفه _ قلاّب _ سه نقطه _ پرانتز _ خطّ فاصله

◄ 2. متن زیر را بخوانید و دلیلِ درستی نشانه های سجاوندی آن را ذکر کنید:

یکی از دوستان و نزدیکان مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می گوید:

«مرحوم ملکی شب ها که برای تهجّد و نماز شب به پا می خاست، ابتدا در بسترش مدّتی صدا به گریه بلند می کرد؛ سپس بیرون می آمد و به آسمان نگاه می کرد و آیات إنَّ فی خَلْقِ السَّمواتِ وَ الأرض … را می خواند و سر به دیوار می گذاشت و مدّتی گریه می کرد … و چون به مصلاّیش می رسید، دیگر حالش قابل وصف نبود» . (1)

◄ 3.

توضیح دهید که چرا در متن پیش، آیه إنَّ فی … را با حروف خمیده نوشتیم و درون گیومه قرار ندادیم.

◄ 4. صفحه ای از تفسیر نمونه را با یازده نشانه مذکور در این دو درس، علامت گذاری کنید.

◄ 5. در مربع های خالی، علامت مناسب قرار دهید:

بجا است همان سخنی را که در پایانِ بخشِ هشدار گفتیم □ دوباره بگوییم که اثر این تأدیب اِلاهی و شرط درمان □ توجّه بنده به حقیقت آن مصائب و گرفتاری ها است □ و گرنه □ یک بلا و سختی □ بی آن که شخص مبتلا تأمّل و دقّتی در سبب و اثر آن بنماید □ نتیجه ای نخواهد داشت □ درست مانند بیماری که از آنچه پزشک دستور داده است * پرهیز نکند * آیا می توان به بهبود چنین بیماری امید داشت □ هرگز □. (2)

◄ 6. متن زیر را نشانه گذاری کنید:

رفتیم تا از آن درّه که قریب دو فرسخ طول و عرض داشت بیرون شدیم و به تخته بیابان برآمدیم شب شد تاریک شد در آن دشت پهناور این قدر شغال و جانوران دیگر به صدا آمده بودند که گوش فلک کر می شد و از آهنگ های مختلف و کیفیات زیر و بم و اَنحای اختلافات دیگر کانّه رستخیز کُبرا است و گیر و داری بزرگ در آنها روی داده (3)

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 3100


1- سیمای فرزانگان، 3 / 222.
2- تحفه آسمانی / 108
3- سیاحت شرق / 149.

فصل دوم: زیبا بنویسیم

اشاره

درس 24 / روانی و زلالی

درس 25 / دلنشینی و شیرینی

درس های 26 _ 27 / رسایی و گویایی

درس 28 / تنوّع و رنگارنگی

درس 29 / تازگی و طراوت

درس 30 / هدفمندی و شورآفرینی

درس 31 / خوش آهنگی

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 3101

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 3102

درس 24: روانی و زلالی
اشاره

روانی و زلالی (1)

تفکّر نوعی گفت و گوی پنهانی است که به یاری کلمات در ذهن صورت می پذیرد. از این رو، هر چه دامنه دانش واژگانی نویسنده ای گسترده تر باشد، تسلّط او بر بیان افکار خویش بیش تر است. حتّی دو کلمه را نمی توان یافت که مفهومی کاملا یکسان داشته باشند. همواره اختلافی ناچیز میان دو واژه مترادف وجود دارد که در گزینش واژه مطلوب تر دخیل است. نویسنده باید در این اختلاف ها دقّت ورزد و واژه ای را برگزیند که قالبِ منظور و مُرادش باشد.

گزینش در محور جانشینی و همنشینی

نویسندگان گوناگون برای بیان یک معنی واحد، تعبیرهای گوناگون دارند. هر کدام از این تعبیرها از نظر شدّت احساس و عاطفه و تأثیر و درجه وضوح و خفای معنی و نیز قدرت بیان (2) با تعبیر دیگر تفاوت دارد. مثلا برای بازگو کردن مرگ یک فرد، می توان این تعبیرها را به کار بُرد که هر کدام نشان دهنده جنبه ای از نگرش نویسنده به این موضوع است:

عامیانه: فلانی تمام کرد.

صوفیانه: خرقه تهی کرد.

متألّهانه: به ملکوت اعلا پیوست.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 3103


1- منابع اصلی) سیروس شمیسا: کلّیات سبک شناسی / 16 _ 28؛ حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر / 95 _ 105 و 146 _ 148. .
2- expressiveness

شاعرانه:

شمع وجودش خاموش گشت. بیزارانه: به دَرَک واصل شد. اصولاً هر گزینش بیانگر هدفی یا سبکی است. در آثار هنرمندان بزرگ، معمولا با زیباترین و مؤثّرترین (= بلیغ ترین) گزینش ها رو به روییم. در این حالت، نمی توان واژه ای برتر را به جای واژه اصلی نهاد. مثلا اگر به این بیت از فردوسی بنگریم، تأثیر گرایش های حماسی او را کاملا احساس می کنیم:

پر از برف شد کوهسار سیاه همی لشکر از شاه بیند گناه این تعبیر در بیان پیری شاعر به کار رفته است. می بینید که با عنایت به نگرش شاعر، با مناسب ترین تعبیر در بیان پیری و سفیدی موی وی رو به روییم. از دیدگاه زبان شناسی، چنین گزینش و انتخابی را «گزینش در محور جانشینی» می نامند. پس «گزینش در محور جانشینی» عبارت است از انتخاب واحدی از واحدهای کلامی، مثل کلمه و عبارت، به طوری که نتوان واحدی مناسب تر را جایگزین آن کرد. به عبارت دیگر، در این نوع گزینش، از میان واحدهای نامزد و داوطلب برای نشستن در یک مکان، یکی را که از همه مناسب تر است انتخاب می کنیم. البتّه گاه نیز همه یا بیش تر واژه های دو متن یکسانند، امّا آهنگ و لحن یا موقعیت و ترکیب واژه ها متفاوت است. به طنز، گفته اند که شبی سعدی در خواب با فردوسی گفتوگو داشت و این بیت را برایش خواند:

خدا کِشتی آن جا که خواهد بَرَد

و گر ناخدا جامه بر تن دَرَد

فردوسی گفت که من اگر به جای تو بودم، چنین می سرودم:

بَرَد کشتی آن جا که خواهد خدای

و گر جامه بر تن دَرَد ناخدای

می بینید که سخن سعدی مطابق منطق دستور زبان است، امّا سخن فردوسی با روح انقلابی و پر تلاطم او سازگار است.

شاعر معاصر، حمیدی شیرازی، همین معنی را چنین سروده است:

ناخدا گر جامه را بر تن درد

هر کجا خواهد خدا کِشتی بَرَد

چنین گونه ای از انتخاب در اصطلاح زبان شناسی، «گزینش در محور همنشینی» نامیده می شود. «گزینش در محور همنشینی» عبارت است از انتخاب مناسب ترین ترکیب و تنظیم برای واحدهای مشابه کلامی. روشن است که این نوع گزینش کاملاً تابع مختصّات زبانی و سبک هر نوشته است.

پرهیز از تکلّف و تصنّع

گاه ممکن است پیچیدگی نوشته سبب شود که زیبایی ها و ظرافت های آن محو شوند؛ و این، چنان

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 3104

است که گوهری زیبا و نفیس را در بسته ای بگذاریم و گرداگرد آن را با تیغ و خارهای گزنده بپوشانیم! البتّه گوهرشناسان تیزبین که از پشت آن خارها، درخشندگی گوهر را می نگرند، به سوی آن جلب می شوند و می کوشند با کنار زدن خارها راهی به جانب آن بیابند؛ امّا غالبِ بینندگان از نزدیک شدن به آن چشم می پوشند. مثلاً نوشته زیر با آن که از تازگی ها و زیبایی هایی بهره مند است، به دلیل برخورداری از «تعقید معنوی» ، روان و زلال نیست و از این رو، خوانندگانی معدود را به سوی خود جلب می کند:

در خانقاه لحظه، خلسه خرناسه می کشد و در سپیده خاکستری رنگِ سرایشِ چکامه ای شطحوار، صداقت سیال سکوت جاری است … در ازدحام مفرغی ثانیه های سُربین، سنگینی فضا بر دوش قلم سایه های دهشتناک گسترده و جیغ های خوف انگیز اهل قبور از عمق گورهای حفر ناشده، تفأّل هماره ملتهب جنون ورزانِ بومی است در حضور ولوله انگیز خاطرات تلخ تاریخ معصومیت و ایمان … . (1)

در مقابل، ملاحظه کنید که متن مناجاتی زیر با این که از آنِ خواجه عبداللّه انصاری و مربوط به قرن ها پیش است، چه اندازه ساده و روان و هموار است:

اِلاهی! آب عنایت تو به سنگ رسید؛ سنگ بار گرفت. سنگ درخت رویانید؛ درخت میوه و بار گرفت. درختی که بارش همه شادی، طعمش هم اُنس، بویش همه آزادی. درختی که بیخ آن در زمین وفا، شاخ آن بر هوای رضا، میوه آن معرفت و صفا، حاصل آن دیدار و لقا. اِلاهی! از جود تو هر مفلسی را نصیبی است. از کرم تو هر دردمندی را طبیبی است. بر سر هر مؤمن از تو تاجی است. در دل هر مُحِب از تو سِراجی است. و نیز به این دو نمونه بنگرید که چقدر ساده و روان و زلال و صمیمی اند. هر کسی می تواند آنها را به روانی بخواند و از آنها لذّت ببرد؛ امّا هر کسی نمی تواند همانند آنها را پدید آوَرَد: بهار، فصل خوش و معتدل بود. درخت ها شکوفه می کرد، تک و توک مرغ ها می خواندند. ده از سکوت سنگین زمستانی خود بیرون می آمد. یک درختِ بهْ توی باغچه ما بود و چیدن و خوردن شکوفه بِهْ یکی از سرگرمی های من بود؛ هم بوی خوش داشت و هم طعم خوش، ولی شکوفه های دیگر تلخ بودند. آن گاه مرغ کوکو (فاخته) می آمد و روی تیرهای بادگیر می نشست و لاینقطع کوکو می کرد. می گفتند با صدای او توت می رسد و من روزشماری می کردم برای رسیدن توت.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 3105


1- روزنامه خراسان، شماره 11080، 4 آبان 1366.

مرغی غمناک تر، یک نواخت تر از کوکو نبود. پشتِ هم با تکرارِ خستگی ناپذیر صدا می داد؛ همان یک صدا. بهار شوریده حالش کرده بود … . (1)

خرّمشهر، تارک ایران، عروس ایران!

هرگز نام تو این سان خرّم نبوده و هرگز این سان آباد نبوده ای. تو عروس ایرانی، زیور تو تاریخ است. بوی فردا می دهی و کابین تو یادگارهای قرون است. مهتاب و نخلستان، سیاهی کاروان ها و سپیدی امیدها.

هم بر خاک زندگی داری و هم بر آب. خاکت چون غبار نشسته بر ضریح است و آبت چون اشک، روشن … .

خرّمشهر؛ دیده بان برج بلند؛ چشم از راه برمدار. همه باز می گردند. مرغ ها که از صدای خمپاره ها رفتند باز می گردند … باز نخل ها چترهای خود را خواهند جنباند … . (2)

عوامل روانی و زلالی

روانی و زلالی در گروِ رعایت نکات زیر است:

یک. به کار گرفتن واژه های مأنوس و روان.

دو. پرهیز از پیچیدگی (= تعقید) .

سه. به کار نبردن جمله های معترضه جز به هنگام ضرورت.

چهار. پرهیز از نابهنجاری (= ضعف تألیف) .

پنج. دوری جستن از درازنویسی خسته کننده (= اِطنابِ مُمِلّ) .

شش. کناره گرفتن از کوتاه نویسی آسیب زننده (= ایجازِ مُخِلّ) .

پرهیز از عوام زدگی

اشاره شد که یکی از راهکارهای روان نویسی، گزینش واژه های ساده است. نویسنده توانا کسی است که بتواند پیام خود را با کلماتی روان به خواننده برساند. امّا روشن است که سادگی، تنها یکی از ویژگی های کلمه مناسب است. پیش از آن، کلمه باید با معنایی که بر دوش می کشد، هموَزن و همرتبه باشد. آن گاه، در میان کلماتی که برای بر دوش کشیدن آن بار معنوی مناسب هستند، باید روان ترین و بی تکلّف ترین را برگزید. روانی و زلالی در حقیقت به این معنی است که از دو آفت دوری کنیم:

پیچیدگی و غریبگی؛

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 3106


1- روزها؛ برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 4 / 249)، ص 119
2- از: محمّد علی اسلامی ندوشن؛ برگرفته از: مأخذ پیشین، ص 80

عوام زدگی و سطحی گرایی. به این ترتیب، نه باید واژه ها و تعابیر سنّتی را یکباره کنار نهاد و نه باید آنچه را مردم هر عصر در گفتار روزانه و داد و ستدهای خویش به کار می گیرند، یکسره بر قلم جاری ساخت. نویسنده باید همچون یک زرگر گوهرشناس، واژه ها و تعابیر را مِحَک بزند و سره را از ناسره تشخیص دهد و آن گاه، آنها را در جای خویش بنشاند. البتّه زبان را باید گسترش داد و تازگی بخشید، امّا نه به آن بها که همه داد و ستدهای گفتاری مردم در نوشته راه یابند و زبان و ادبیات یک ملّت از غنا و عظمت تهی شود. نجابت الفاظ را نباید از میان بُرد، بلکه باید به تعابیر عامیانه جامه نجابت پوشاند. این کار، تنها به یاری دو عمل میسّر است:

ذوق و دانش؛ و این، همان است که نزد اهل ادب، ویژگی نوشتار خوب است:

«عوام آن را بفهمند و خواص آن را بپسندند» . (1)

حفظ استقلال زبان
اشاره

استقلال هر ملّت رابطه ای پایدار و مستقیم با فرهنگ دارد. از این رو، زبان را ضامن استقلال ملّت ها می دانند. همان گونه که مرزبانی از وظایف هر مؤمن میهن دوست است، پاسداری از حریم زبان نیز وظیفه ای مقدّس به شمار می رود. هرگز نباید پنداشت که میهن دوستی و دینداری با یکدیگر نمی سازند. برخی می پندارند که هر کس به زبان فارسی عشق ورزد، لاجرم باید در دینداری اش تردید کرد. ریشه این توهّم آن است که دانشوران بزرگ دینی و عالمان شریف ما معمولا پژوهش های خود را به زبان عربی که زبان قرآن کریم است، می نگاشته اند و هنوز هم می نگارند. به این دلیل، بعضی عالمان دین با واژگان فارسی چندان خو نکرده اند. امّا این بدان معنی نیست که هر که در پی پاسداشت زبان فارسی باشد، با دین اُنس ندارد. البتّه باید پذیرفت که بسیاری از داعیه داران سره نویسی و پاسداری از زبان فارسی، چندان اهل تعبّد نیستند. در این میان، عدل و انصاف اقتضا می کند سهم زبان را، آن گونه که حق است، اَدا کنیم و نه همچون سنّت گرایان افراطی یکسره در واژه ها و تعابیر مهجور و فرسوده غرقه گردیم و نه همانند نوگرایان بنیادْستیز خود را در دام دشمنی با عَرَبیت و اسلامیت گرفتار سازیم. آنچه زبان ما را تهدید می کند، نه استفاده از واژه ها و اصطلاح های بیگانه، بلکه بی بندوباری و سهل انگاری در این کار است. بنابراین، حذف بسیاری از کلمات دارای بارِ دینی و فرهنگی نه تنها به سود زبان ما نیست، بلکه آن را دچار سستی و ضعف می کند. باید از عناصر زبان های دیگر، به درستی استفاده کرد و همواره آنها را در سایه عناصر خودی به کار گرفت. برخی بزرگان ادب پارسی، همانند فردوسی و ناصرخسرو و نظامی، در این عرصه گام هایی بلند برداشتند. امروز هم دینداران دلسوز می توانند این گام را استوارانه بردارند و خدمت به دین را همپا و همراه با خدمت به میهن و زبان خویش انجام دهند.

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 3107


1- اشارات متفاوت به شعر و نثر عام و خاص، دقیقاً به همین معنایند، گرچه به ظاهر رنگ و بوی دیگری داشته باشند. مثلاً این سخن جامی از همین مقوله است: شعر کافتد قبولِ خاطرِ عام / خاص داند که سست باشد و خام.

باید عنایت داشت که امروزه بسیاری از واژه های عربی چنان با زبان ما آمیخته شده اند که هرگز نمی توان آنها را از خانواده فارسی جدا ساخت. گرچه لازم است که نویسنده توانا همواره برای برابریابی آماده باشد، بیرون راندن کلمات عربی هرگز به سود زبان فارسی نیست. این حکم درباره واژگانی که با فرهنگ دینی ما پیوند خورده اند، بیش تر صادق است؛ کلماتی همچون توحید، تقوا، تربیت، ملکوت، امر به معروف، جهاد، و علم. و به همین جهت، مناسب است که واژه های عربی خُنثا (= واژه هایی که بار فرهنگی ویژه ای ندارند) کم تر به کار روند و به جای آنها از برابرهای زیباتر و دلنشین تر استفاده شود. اینک به بعضی از برابرهای چنین واژه هایی اشاره می شود: (1)

اِباء: سرپیچی _ نافرمانی

اِتّفاق آراء: همرایی همگان

اَحشام: چهارپایان

اِرتجاع: واپس گرایی

اَساطین: پایه ها _ بزرگان

استظهار: پشتگرمی

افکار عمومی: اندیشه های همگانی

اقتران: نزدیکی

امضاء: دستینه

بُحبوحه: گیر و دار

بدیهی: آشکار

تداعی معانی: همخوانی

تَساهُل: آسان گیری

تشبُّث: چنگ زدن

تشنّج _ تیرگی روابط: تنایش _ تنش

تکامل _ تطوُّر: فَرگَشت

جَلیس: همنشین

حُجْب: شرم _ آزرم

حَذاقت: چیره دستی

حسب الاَمر: به فرمان

حول و حوش: پیرامون _ گرداگرد

خُدعه: فریب

دائره المعارف: دانشنامه

دِرایت: آگاهی _ با خِرَدی

دَر حال رشد _ در حال توسعه: بالنده

دَیجور: تاریک

ذی حساب: آمارگر

رشد _ توسعه: بالیدن

رقیق القلب: نازک دل

روابط: پیوندها

زِمام: لگام _ دهنه

ساکن _ مقیم: ماندگار

سَرایت: واگیری

سَطوت: فَر و شکوه

سهل القبول: زود پذیر

شامِخ: بلند _ والا شُعاع: پرتو

صائب: راست _ درست

1. مآخذ اصلی: فرهنگ عربی در فارسی معاصر؛ فارسی را از یاد نبریم.

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 3108


1- مآخذ اصلی: فرهنگ عربی در فارسی معاصر؛ فارسی را از یاد نبریم.

صادرات و واردات: فرستاده ها و رسیده ها

صِنف: رَسته _ دسته _ گروه

ضعیف النّفس: سست نهاد

ظُلمات: تاریکی ها

طرح: فَر نَهاد

عایدات: درآمدها

عجیب الخلقه: شگفتْ آفرینش

عِظام: بزرگان

غامض: دشوار _ پیچیده

غیر قابل قسمت: بخش ناپذیر

فارغ التّحصیل: دانش آموخته

فاسد الاخلاق: زشتخو

فَضیحت: رسوایی

فوق العاده: برون برنامه

فهیم: بخرد _ زیرک

فی ما بین: در میان

قاصِر: نارسا _ ناتوان

قُدَما: پیشینیان

قرون وسطایی: میان سَده ای

قلع و قمع: ریشه کنی

کثیر الانتشار: پُر شمار کمال

مطلوب: آرمان

کنیه _ لقب: پَسنام

لُجّه: ژرفنای دریا

لَئیم: پَست _ فرومایه

مافات: گذشته _ از دست رفته

متابعت: پیروی

مُتَمَرّد: سرکش _ نافرمان

مجمع _ مجلس _ محفل: انجمن

مجهول الهُویه: گمنام _ ناشناس

مخابره _ مخابرات: پیام رسانی

مخاصمه: دشمنی ورزیدن

مَدارج: پایه ها

مُستأصل: به تنگ آمده

مُستَعِد: آماده

مشاور _ مستشار: رایزن

مصادره: بازگیری _ تاوان گیری

مُعاصِر: همروزگار

معاون: دستیار

مغالطه: نادرست گویی

مغموم: اندوهگین _ شکسته دل

مَقامات: کارگزاران

مُقتَضای حال: در خور _ شایسته _ سزاوار

مقرّرات _ قواعد _ ضوابط: آیین ها

مناقشه: ستیزه _ کشمکش

میمون: خجسته _ فرخنده _ همایون

نَخوت: خودپرستی _ نازیدن

نصف النّهار: نیمروز

نظم _ تنظیم _ ترتیب: سامان

نقصان: کاهش _ کمبود

نقطه عطف: چرخشگاه

وَرطه: گرداب

وَهن: سستی _ خوار شمردن

هَتک: پرده دری

هَرْج و مَرْج: آشوب _ آشفتگی

هیأت حاکمه: گروه فرمانروا

یحتَمِل: شاید _ مگر

آنچه پیرامون واژه های عربی گفته شد، در گستره ای کم دامنه تر، درباره برخی واژه ها از زبان های

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 3109

دیگر نیز صدق می کند. اکنون بعضی از این واژه ها چنان با زبان فارسی آمیخته شده اند که گاه بسیاری می پندارند این کلمات فارسی اند. به نمونه هایی از این واژه ها عنایت ورزید:

☼ ترکی و مغولی:

آقا، خانم، بالش، داداش، سنجاق، اردو. هندی: آش، جنگل، چاپ، نیلوفر، کافور. یونانی و رومی: تریاک، فنجان، قفس، کبریت، فردوس، فیلسوف.

☼ روسی:

اسکناس، استکان، نعلبکی، سماور، قوری، صندلی، میز، گاری.

☼ انگلیسی: بُتری (بُطری) ، پارک، پَنچَر، رادار، زیپ، ساندویچ، فَنَر، کیک. فرانسوی: تابلو، آسفالت، بالکُن، بِلیت، بودجه، پالتو، دیکته، سالاد، شیک، فلاسک.

پس روش عاقلانه و ذوقمندانه این است که با پاسداری دلسوزانه از حریم زبان، بهره گیری از واژه ها و تعابیر بیگانه را تا حدّی آزاد بشمریم که هم حضوری چشمگیر در زبان ما نیابند و هم به تبادل فرهنگی کمک کنند. امّا آن جا که واژه بیگانه سهمی در تبادل فرهنگی ندارد و برابرِ دقیق و خوب پارسی را می توان به جای آن نهاد، نباید به اندیشه فضل فروشی بود و روح زبان را با به کار گرفتن آن واژه نامأنوس بیگانه آزرده ساخت. با این حال، برخی از عَرَب ستیزان، تنها به کار بستن واژه های فارسی را نیکو می شمرند. پیدا است که واژه های غریبه و قدیم پارسی، امروز دیگر جوابگوی ذوق و منطق و نیاز مخاطب نیستند. روشن است که نمی توان مخاطب امروزین را واداشت که با واژه هایی از این قبیل، به دلیل فارسی بودنشان، اُنس پیدا کند:

کاچال (= لوازم ضرور خانه) ، وَخشور (= پیامبر) ، فرشیم (= فصل) ، کالیوه (= نادان و سرگشته) ، آمیغ (= حقیقت، آمیزش) .

آیا تلاش برای زنده ساختن واژه های مهجور فارسی، به سود زبان زنده ما است؟

در پایان این درس، سزاوار است چهار نمونه از نثر روان و زلال، با ویژگی های برشمرده شده در این بخش را ارائه دهیم. هر یک از نمونه های ارائه شده حال و هوا و مضمون و بلکه زاویه دیدی خاص دارد، امّا همه در این جنبه مشترکند که خواننده خود را سر در گم و افسرده رها نمی کنند. عبارات محکم و کم عیب، آمیخته با زلالی و شفّافیت، این نثرها را هم استوار و هم ساده جلوه می دهد: ذخائر زیر زمین روزی به پایان می رسد. قرن بیستم بیش از تمام دوران پیش از خود که همه

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 3110

عمر بشریت را دربر می گیرد ثروت خاک را بیرون آورده است. زمین می رود تا شبیه به لانه زنبوری بشود که زنبورهایش فرار کرده اند، از بس چاله و چاه و لانه برای استخراج معدن در آن حفر شده است. اینها میراث نهفته نسل ها بوده، و نیز متعلّق به انسان های بی شمار آینده، که فقط چند نسل آنها را بر باد داده اند. حدّ اکثر یک قرن دیگر این ذخائر بتواند دوام کند. بعد چه خواهد شد؟ مثلاً زغال سنگی که طی میلیونها سال ایجاد شده در فاصله دویست سیصد سال نابود می شود. بشریت جدید در واقع بلعندگان پس اندازهای خاکند و از سهمیه آیندگان که به هیچ وجه متعلّق به آنها نیست، برداشت می کنند. در روز بین سی تا چهل میلیون بشکه نفت دود می شود. چیزی که از این مصرف دیوانه وار عاید نسل های آینده بتواند بشود، بعضی کشفیات و اختراعات تازه است که ممکن است آنها را به جانب منابع تازه ای رهگشا گردد؛ ولی در مقابل این همه نقد که می رود، آن نسیه را نمی توان خیلی اطمینان بخش دانست. به هر حال، اگر انسان در آینده به سرچشمه های تازه نیرو دست نیابد، در معرض نابودی قرار خواهد گرفت. (1)

در بوستانی که سعدی آفریده، خردمندان و اهل بصیرت وظیفه ای مهم دارند و مسؤولیتی انسانی. بر ایشان است که مردم و زیردستان را از ثمره کارها آگاه کنند و بیدار، و آن جا که نصیحت دشوار است از این وظیفه تن نزنند. در این عالم، سخنان نگارین فریبنده بهایی ندارد، بلکه سیمای مردمی درخشان است که در حقیقت دوستی تردید نمی کنند، نظیر نیک مردی فقیر که مردانه رفتار کرد، و دهقانی که هشدار او حاکم غور را از غفلت به هوش آورد، یا پیر بزرگواری که در نزد حجّاج بن یوسف مصیبت را به خنده پذیره شد.

سعدی روش خدادوست زاهد را می پسندد که ارادت ستمکاری را نمی پذیرد. با پیر مبارک دمی نیز آشنا می شویم که چون فرمانروایی بیمار از او می خواهد دعایش کند تا شفا یابد، پاسخ می دهد:

بخشایش بر خلق و دلجویی آنان، به دعا تأثیر تواند بخشید، و او را به شفقت و نواختن دل ها رهنمون می شود. آن جا که نهی از منکر از دست برآید چون بی دست و پایان نشستن و سکوت ورزیدن روا نیست. باید نصیحت کرد و اگر مجال آن نباشد بسا که به مهر و لطف بتوان به مقصود رسید، چنان که پارسایی چنین کرد و بزرگزاده گنجه را از معصیت به توبه واداشت. (2)

فخر رازی سخنرانی زبردست بود و مردم برای شنیدن مجالس پند و وعظ او به رغبت حاضر می شدند. وی مورد احترام فوق العاده پادشاهان و حکّام معاصر خود قرار گرفت و ثروت و اعتبار زیاد به دست آورد. در جدل و مناظره بسیار قوی بود و کسی را یارای جرّ بحث با او نبود؛ گاهی

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 3111


1- سخن ها را بشنویم / 89 و 90.
2- برگ هایی در آغوش باد / 270.

هم در مباحثه تند می شد و بدگویی می کرد. در علوم زمان خود از فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب، و ریاضیات متبحّر بود و در تمام این زمینه ها تألیفات مرغوب دارد. تألیفات او هم مانند خودش شهرت و اهمّیت فراوان یافت و در سرتاسر ممالک اسلامی مورد بحث و تحقیق قرار گرفت … . با این همه، در کلام به مذهب اشعری و در فقه به مذهب شافعی بود. امّا در اثبات عقاید اشعری و اهل سنّت، از روش باقلانی پیروی نکرد و در کلام از استدلالات فلسفی استفاده نمود. هر مسأله ای را مورد اعتراض و تشکیک قرار می داد و بر گفته های پیشینیان خرده می گرفت. هر چند در ایراد و اعتراض کوشا بود، به اثبات چندان علاقه ای نداشت و به همین جهت، می گفتند اعتراضات او نقد و پاسخ های او نسیه است. از بس تشکیک و اعتراض در مسائل کرد، او را لقب امام المشکّکین دادند. (1)

بعثت، یک رستاخیز اجتماعی یعنی دگرگونی عمیق و بنیادی جامعه است به سود طبقات ستمدیده و محروم و به زیان طبقات برخوردار و عزیزان بی جهت. این سخن ما را به فصل شورانگیزی از مباحث نبوّت که از جهتی مهم ترین مباحث آن نیز هست می رساند، یعنی فصل درگیری ها و صف آرایی ها.

بسی روشن است که نغمه مخالفت با امتیازات طبقاتی در هیچ نقطه ای از جهان و از تاریخ، بدون پاسخ نمی ماند و همان گونه که طرفداران و حامیانی غالباً از طبقات محروم به دست می آورد، دشمنان و مخاصمانی نیز از طبقات ضربت خورده و مورد هجوم در برابر خود می سازد. و این منشأ پدید آمدن مبارزات و درگیری ها میان دو جبهه می گردد.

راهی که انبیا مردم را بدان دعوت می کنند، راهی طبیعی و فطری انسان است و حرکت مردم در آن راه حرکتی طبیعی است و لذا با سرعت و سهولت بیش تری انجام می گیرد. نظام های جابر و جاهلی که مردم را از راه دور می کنند، کاری بر خلاف طبیعت و فطرت آدمی انجام می دهند؛ به همین جهت ناپایدار و محکوم به زوالند. از این جا می توان فرجام کار انبیا و نبوّت ها را دانست … .

بر خلاف نظرهای تُنُک مایه و سطحی، حرکت انبیا حرکتی ناموفّق نبوده و باطل که راه مخالف انبیا است بر تاریخ بشری و سیر آن حکومت نداشته است و این انبیای الاهی بوده اند که از آغاز تاکنون توفیق یافته اند بشر را مجموعاً در همان مسیری که خود می خواسته اند هدایت کنند … و از این پس نیز تا آخر جهان بر همین قیاس و قرار خواهد بود. (2)

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 3112


1- بزم آورد / 339.
2- طرح کلّی اندیشه اسلامی در قرآن / 79 و 83.
آزمون

◄ 1. با عنایت به شش جنبه نگرش مذکور در درس، تعابیر مختلف از ازدواج یک فرد را بنویسید.

◄ 2. کتاب بوف کوراز صادق هدایت را مطالعه کنید و تأثیر نگرش منفی و یأس آلود نویسنده به زندگی را در پنج نمونه از تعابیر آن نشان دهید.

◄ 3. کتاب سیاحت شرق از آقا نجفی را مطالعه کنید و با ذکر پنج مثال نشان دهید که نگرش آن عالم بزرگوار در گزینش تعابیر چگونه نقش داشته است.

◄ 4. جنبه های روانی و زلالی را در قطعه زیر بررسی کنید. در این بررسی، مخصوصاً به عوامل هشت گانه مذکور در درس توجّه نمایید:

عبداللّه دستی به عصا داشت و دستی به دیوار کوچه. شب اِنگار پایانی نداشت. سکوت، خودش را روی شهر انداخته بود. امّا گاهی صدای جغدی از دوردست ها، سکوت هولناک شب را می شکست. عبداللّه آرام آرام از کوچه های کوفه می گذشت. راه مسجد را به خوبی می دانست؛ امّا مثل همه سال های گذشته، آرام و پا کِشان قدم برمی داشت. امشب هراسی در دلش افتاده بود، سخت و سهمگین. هیچ نیمه شبی چنین تنها و غمگین نبود. نَرمه بادی می وزید و عبداللّه به مسجد نزدیک می شد. (1)

◄ 5. در یک کتاب، دَه واژه و تعبیر نامأنوس را بیابید و برابری فارسی و مأنوس را به جای هر یک از آنها بیاورید.

◄ 6. در یک صفحه از منشآت قائم مقام فراهانی، جمله های روان و زلال را یافته، با ارزیابی عواملِ روانی، ذکر کنید.

◄ 7. ابن سینا در دانشنامه علائی بسیاری از واژگان نوساخته فارسی را به کار برده است. واژگان زیر برگرفته از آن کتابند. معین کنید که هر واژه یا واژگان از ردیف اوّل، معادل کدام کلمه یا ترکیب عربی از ردیف دوم به کار رفته است: (2)

* آن جهانی _ بساوِش _ بی گسستگی _ جُز اویی _ جنبش و آرامش _ توانش _ جنبش پذیری _ چهارسویی _ سِپَسی _ ایستاده به خود _ بَرسو _ فُروسو _ سازوار _ زود جُنب _ سِتَبرا _ هستی دِه.

* موجِد _ سریع الحرکه _ تحتانی _ قائم به ذات _ مربّع بودن _ قدرت _ غیریت _ لمس _ اُخرَوی _ لاینقطع _ حرکت و سکون _ قابلیت حرکت _ متأخر بودن _ فوقانی _ متناسب _ ضخامت.

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 3113


1- چشم ها و آفتاب / 10.
2- بنگرید به مقاله فایده انس با زبان فارسی در ترجمه در: غلامحسین یوسفی: کاغذ زر، یزدان، تهران، اوّل، 1363، ص 178.

◄ 8. در جمله زیر، چند عامل سبب شده اند که مفهوم به روشنی و سادگی فهمیده شود. آن عوامل را ارزیابی کنید:

کتاب نویسان و مورّخان قرن های پیشین، نمونه های وحشت انگیزی از جعل حدیث و تفسیر به رأی را که غالباً دست قدرت های سیاسی در آن نمایان است، ذکر کرده اند که در یکی از بخش های آینده، به مناسبت، به گوشه ای از آنها اشاره خواهیم کرد. (1)

ماجرای شهر نیشابور و ورود امام رضا (علیه السلام) به آن را حدّ اکثر در بیست سطر با نثری روان و همه فهم و امروزین بنویسید.

(منبع: زندگی سیاسی هشتمین امام علیه السلام) (2)

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 3114


1- پیشوای صادق / 88.
2- جعفر مرتضی حسینی: زندگی سیاسی هشتمین امام، سیدخلیل خلیلیان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359، ص94 و 95.

...درس بیست و پنجم: دلنشینی و شیرینی

دلنشینی و شیرینی (1)

برای دلنشینی و شیرینی در هر اثر، گویندگان و نویسندگان شگردهای گوناگونی دارند. آنچه به تناسب این رساله می توان از آن بحث کرد، همان شگردهایی است که در کتب ادبی با نام دانش یا فنّ بَدیع از آن یاد می شود. در این فن، صنعتها و شگردهایی به نویسنده آموخته می شود که با آنها می توان کلام را آراست و دلنشین ساخت. پیدا است که این صنعت ها باید پیش از هر چیز از دو ویژگی برخوردار باشند:

نُخست این که زیادتر از اندازه به کار گرفته نشوند و اثر را چون تابلویی فرو رفته زیر بار رنگ و لعاب نسازند؛ دیگر آن که طبیعی و هنرمندانه به کار گرفته شوند، به گونه ای که مخاطب با ذوق، حضور آنها را تصنّعی و تکلّف آمیز نشمارد. دیده اید که چگونه در طبیعتِ خداوندگار، جلوه ها و زینت ها در جای خویش نشسته اند، به گونه ای که هم به چشم می آیند و هم نمی آیند؟ اصولا شهود هنری به همین معنی است که هم هنرمند و هم مخاطَبِ هنر، زیبایی را در هاله ای از شکوه و متانت ببیند و نه همچون عروسی بَزَک کرده که اگر رنگ هایش بریزد، در دل مادر خویش نیز جایی ندارد. اهلِ بدیع، صنایع و جلوه های کلام را در دو دسته کلّی مطالعه می کنند:

یکی آنها که بار اصلی شان بر دوش لفظ است و واژگان؛ و دیگری آنها که بار اصلی شان بر شانه معنی و مفهومِ برخاسته از الفاظ نهاده شده است. گروه یکم را صنایع لفظی و گروه دوم را صنایع معنوی نامیده اند. اکنون برخی صنایع مهمّ لفظی و معنوی را از نظر می گذرانیم.

صنایع لفظی
یک. جِناس

جناس:(2) همشکل بودن دو واژه به طور کامل یا ناقص، در حالی که از لحاظ معنی با یکدیگر یکسان نیستند.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 3115


1- منبع اصلی: ، حسین خطیبی: فنّ نثر در ادب پارسی، زوّار، دوم، 1375.
2- parononmasia

جناس بر دو گونه است:

جناس کامل (= تام) و جناس ناقص. در جناس کامل، دو کلمه در لفظ، نوع و تعداد حروف، و هیأت و ترتیب یکسانند. در جناس ناقص، کلمات، قدری با هم متفاوتند، خواه از لحاظ اِعراب و خواه نوع و تعداد حروف. دو واژه قَلْب (= دل) و قَلْب (= تقلّبی) در جمله زیر با یکدیگر جناس کامل دارند:

قلب نازنین خویش را به سکّه قلب مفروش! دو واژه گِل و گُل در جمله زیر جناس ناقص دارند:

خوشا یاد آنگُلهای بهشتی که هشت سال گِل این سرزمین را گلاب پاشیدند. در همین جمله، گُل و گُلاب، جناس مرکّبدارند، زیرا یکی ساده است و دیگری مرکّب. اقسام دیگری از جناس نیز در علم بدیع معرّفی شده اند که مشتاقان باید در جای خویش، آنها را بجویند.

و اینک نمونه هایی از جناس در نثر پارسی:

در دیده دشمنان خار و بر روی دوستان خال بود. (1)

دمار از وجود مار برآورد. (2)

بیرحم، به زخم چوب از مسلمانان زر می ستدند. (3)

تا بدان سبب، لوای اسلام افراخته تر شود و شمع دین افروخته تر. (4)

دریغ است از این مصراع زیبا نیز یاد نشود. این مثال به روشنی نشان می دهد که صنعت های بدیعی تنها برای آراستنِ سخن نیستند، بلکه اگر درست به کار گرفته شوند، در استواری و استحکام و رسایی آن نیز بسیار اثر دارند. در این مصراع، یک جناس ساده و دلنشین تصویری زیبا آفریده است که در قاب آن، می توان مُراد ساده شاعر را بسی ظریف و هنرمندانه نشاند:

جلد سخنم دارد شیرازه شیرازی (امیرخسرو دهلوی)

دو. لَفّ و نَشْر

(5):

آوردن چند واژه با چند معنی با نوعی توالی و نظم خاص، به گونه ای که بتوان هر معنی را با واژه متناسب خویش مربوط ساخت. مثلا در این جمله، لفّ و نشر به شیوه مرتّب آمده است، زیرا شستن با اشک متناسب است و سوزاندن با آه: با اشک و آه، می توان غبار دل را شست و خرمن گناه را سوزاند.

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 3116


1- 1 . کلیله و دمنه / 121.
2- 2 . مرزبان نامه. 40
3- 3 . راحه الصّدور / 31.
4- تاریخ جهانگشای جوینی، 1 / 9.
5- epanados

می توان همین جمله را به شکل زیر نگاشت تا لفّ و نشر به شیوه نامرتّب (= مُشَوَّش) پدید آید:

با اشک و آه، می توان خرمن گناه را سوزاند و غبار دل را شست. نمونه زیر از بِهترین مثال های لفّ و نشر مرتّب در شعر فارسی است:

به روز نبرد آن یلِ ارجمند

به شمشیر و خنجر، به گُرز و کَمَند

برید و درید و شکست و ببست

یلان را سر و سینه و پا و دست (فردوسی)

همچنین بیت زیر نمونه ای مناسب برای لفّ و نشر مشوّش است:

در باغ شد از قدّ و رخ و زلف تو بی آب

گلبرگ تَری، سرو سَهی، سنبل سیراب (خاقانی)

سه. مُطابقه یا تَضاد

(1): کنار یا نزدیکِ هم چیدن واژه هایی که در مجموع جمله با یکدیگر تناسب وهماهنگی دارند، ولی به تنهایی متضاد و از لحاظ معنی ضدّ یکدیگرند. مثلا در جمله زیر، دور و نزدیک چنین رابطه ای دارند:

دورترین کسان را می توان با محبّت به خود نزدیک کرد.

حال به چند نمونه از کاربرد این صنعتِ رایج در نثر فارسی توجّه کنید:

خانه های قدیم برفت و در هیچ یمین، یسار نماند. (2)

دمنه گفت: درِ بلاگشادهاست و راه خردبسته. (3)

بیم آن بود که جان شیرین که جفت تن غمگین بود، طاق شود. (4)

چهار. مُراعاتِ نَظیر

(5): کنار یا نزدیک هم چیدن واژه هایی که هم از لحاظ ارتباط در جمله با.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 3117


1- 1- oxymoron.
2- 2 . ترجمه تاریخ یمینی / 10.
3- 3 . کلیله و دمنه / 121.
4- 4 . راحه الصّدور / 58.
5- 5- ongeries.

یکدیگر هماهنگند و هم از نظر مفهوم و معنی به هم نزدیک و مربوطند. مثلا در این جمله، سر و پا که دو اندام بدنند چنین رابطه ای دارند:

شهیدان سرخود را فدای پایداری اسلام کردند. اکنون به نمونه هایی از صنعت مراعات نظیر در نثر پارسی نظر کنید:

گفت: «من بدانستم که آب بازی نیست و تو به نادانی، بچّگان را به باد دادی» (1)

روشنایی دیده مرا در خاک کردی و روشنایی چشم خود را بر باد دادی. آتش غم بر سر من ریختی و آب روی خود ریختی. (2)

خانه همیشه بر گذرگاه سیل حدثان بوده است و در معرض طوفان طغیان ظلم. (3)

پنج. سَجْع

(4):

آوردن واژه های آهنگین در نوشتار یا گفتار، خواه در کنار هم و خواه به طور طولی دریک جمله یا میان جمله های گوناگون. این آهنگ، گاه از تکرار واژه های همنوا و مسجَّع پدید می آید؛ گاه از تکرار یک کلمه؛ گاه از توالی یک یا چند حرف؛ و … . سجع، خود، بر سه قسم است:

متوازی، متوازن، و مُطَرَّف.

سجع متوازی (5) آن است که در آخر دو عبارت یا جمله، کلماتی قرار گیرند که از نظر وزن و تعداد حروف و حرف رَوی یکسان باشند، مانند «بشوید» و «بگوید» در این جمله گلستان سعدی:

هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید.

سجع متوازن (6) چنان است که کلمات فقط در وزن یکسان باشند،

مثلِ این جمله از گلستان سعدی: یک شب تأمّلِ ایام گذشته می کردم و بر عمر تلف کرده حسرت می خوردم.

سجع مُطَرَّف (7) آن است که کلمات فقط در حرف رَوی یکسان باشند، امّا وزنشان متفاوت باشد.

مثال باز هم از گلستان سعدی:

هر نَفَسی که فرو می رود مُمِدِّ حیات است و چون بر می آید مُفَرِّحِ ذات. یکی از رموز ماندگاری و تأثیر مناجات ها و زیارات یا دعاهای رسیده از امامان معصوم ما استفاده از همین آهنگ زیبا و سجع مؤثّر در بسیاری از آنها است.

برای نمونه، به بخشی زیبا از زیارتنامه حضرت عسکری (علیه السلام) عنایت کنید:

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 3118


1- 1 . کلیله و دمنه / 104.
2- همان / 234
3- 3 . مرزبان نامه.
4- 4- riming prose.
5- 5- parallel.
6- 6- symmetrical.
7- 7- lop - sided.

وَ أَتَوَسَّلُ إلَیکَ یا رَبِّ بِإمامنا وَ محقِّقِ زماننا الیومِ المَوعود و الشّاهد المشهود و النّورِ الأزهَر و الضِّیاءِ الأَنوَر المنصورِ بالرُّعب و المُظَفَّرِ بِالسَّعاده. فَصَلِّ عَلیه عَدَدَ الثَّمَرِ و أَوراقِ الشَّجَرِ وَ أَجزاءِ المَدَرِ وَ عَدَدَ الشَّعْرِ و الوَبَرِ.

و این هم مثالی از سجع در نثر زیبای فارسی:

اگر دیگران هزینه مال کنند، تو خزینه اَعمال کن؛ و اگر دیگران کُنوز اَعراضِ فانیه جویند، تو رموز اَسرار باقیه جوی. (1)

شش. عَکس یا طَرد یا تبدیل

(2): جای همه یا بعضی از کلمات یک ترکیب را تغییر دادن و ترکیبی معکوس پدید آوردن، مانند نامه زندگی و زندگی نامه.

[مثال]

بنگرید که چگونه استفاده از این صنعت، سطور زیر را قدرت و زیبایی بخشیده است:

دیوان حافظ فقط یک دفتر و دیوان نیست؛ نامه زندگی و زندگی نامه ما است.

حافظ به جای آن که انسان کامل باشد، کاملاً انسان بوده است. نگاه حافظ به زندگی، حتّی به نازیبایی های زندگی و زندگی های نازیبا، زیبا است. (3)

اکنون، صفحاتی از دو اثر معاصر را مرور می کنیم و نمونه هایی از این صنایع لفظی را در آنها می شکافیم.

اثر یکم داستانی است مستند درباره زندگی ایل قشقایی با نام بخارای من، ایل من. و دیگری یادمانی است از حضور یک هنرمند در کنار رزمندگان جاوید یاد در خطّه جنوب، به نام با سرودخوانِ جنگ در خطّه نام و ننگ.

بخارای من، ایل من:

جناس: اسبش را سرحال وکم شکم نگاه می داشت. (ص 253) کدخدا بود، ولی کدخدایی بیزور و زر. (ص 255)

لفّ و نشر مرتّب: سالم تر و قوی تر از آن بود که بتواند در خانه بماند و با سرگرمی های عادی دل خوش کند. (ص 256)

لفّ و نشر مشوّش: خدا کرم وضع مالی و اجتماعی مطلوبی نداشت. در وسط طبقات اجتماعی ایل گیر کرده بود … کم کم داشت از سکّه می افتاد. زراعتش دیم بود و … (ص 254)

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 3119


1- اَمالی، امام ظهیرالدّین ولواجی.
2- 2- elobtemitna .
3- بهاء الدّین خرّمشاهی؛ برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 4 / 249) ، ص 81.

مُطابقه (تَضاد): از شکارهای قدیمش لاف می زد. ولی شاهد زنده نداشت. همه شاهدهای شمرده بودند. (ص 254) نیمی از قطارش را با فشنگِ خالی، پُر می کرد. (ص 254)

مراعات نَظیر: با قبا و ردا هم که بود، نمی گذاشت طلبکارها ناراضی و نومید شوند. (ص 255)

از دو برگ یپیدا بود که گندم بود و جو نبود. (ص 256)

سَجع با آهنگ واژه ها: برای رتق و فتق امور به چادرهای بنکوی خود سر می کشید.

☼ شق و رق بر خانه زین جای می گرفت. (ص 254)

سجع با تساوی قطعه های سه تایی: می خواست بتازد، تند بتازد. تا افق های دور، تا قلّه های بلند، تا دشت های بیکران … او نمی توانست به شش پر و چماق و یک لول حسن موسی دل ببندد. او نمی توانست با چوب و چگل چوپانی و گاو آهن زراعت دلخوش باشد. (ص 256)

سجع با تکرار واژه ها: لیکن راه نداشت. راه به جایی نداشت. (ص 256)

از دو برگی پیدا بود که گندم بود و جو نبود. (ص 256)

سجع با آهنگ آخر جمله ها: انسان را به یاد ستون های تخت جمشید می انداخت، ولی باری گران بر دوش داشت. (ص 255)

با سرودخوان جنگ در خطّه نام و ننگ: جناس: لشکر حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) را، وصفش را شنیده ای؟ همان که فاتح فتح المبین بود. (ص 19)

جناس: الان … نصف شهر مثل ماهی زنده در تابه به بیتابی می افتند. (ص 25)

لفّ و نشر مشوّش: من جنگی مثل فاو ندیدم. مو به تنت راست می شد. هر چه قدر تو شهامت و اعتقاد می خواستی، آن جا می دیدی. انقلاب را آن جا می دیدی. نماز و روزه را آن جا. جنگ تن به تن را آن جا. (ص 18)

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 3120

مراعات نظیر:

بگذار کَت بسته از دستهای به خواب رفته کلامم استفاده کنم. (ص 21) صدای های های گریه راننده های کامیون ها، در آن سیاهی چادرها و در آن ظلمت اردوی پا در رکابِ رفتن، سر به فلک می کشد. (ص 23)

سجع با آهنگ کلمات پیاپی: حقارت کلمات را به عظمت ثمرات این تقابل باورنکردنی ببخش. (ص 21)

صنایع معنوی
اشاره

معمولا در کتب بدیع، پنج صنعت مَجاز، تشبیه، کنایه، استعاره، و ایهام را در ردیف صنایع معنوی مهم ذکر می کنند. از آن جا که ما چهار مورد از این پنج صنعت را در بحث «پرورش معانی» آورده ایم، اینک روا است از ایهام و برخی صنایع معنوی دیگر یاد کنیم.

☼ یک. ایهام (1): آوردن واژه ای که بیش از یک معنا داشته باشد، یکی نزدیک به ذهن و بقیه دور از ذهن؛ و هدف گوینده، غالباً معنای دوم باشد. به چند مثال مشهور از کار برد صنعت ایهام بنگرید:

دیشب صدای تیشه از بیستون نیامد شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد (حزین لاهیجی) در بیت بالا، شیرین هم صفتی است برای خواب فرهاد و هم نام محبوبه او. مراد همین معنای دوم است. کسی به وصل تو چون شمع یافتپروانهکه زیر تیغ تو هر دَم سرِ دگر دارد (حافظ) در این بیت، پروانه هم به معنای جانداری است و هم به معنای جَواز. شاعر همین معنای اخیر را اراده کرده است. به راستی که نه همبازی تو بودم منتو شوخْ دیده مگس بین که می کندبازی (سعدی) در این جا، بازی هم به معنای لَعِب است و هم نوعی پرنده شکاری. مراد شاعر، معنایاخیر است.

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 3121


1- 1- equivoque.

☼ دو. اِلتِفات (1):

تغییر ساختار کلام، به مقتضای حال و هوا یا سبک، بر خلاف انتظار مخاطب، به گونه ای که با ذوق هنری و ادبی سازگاری داشته باشد. مثال این گونه تغییر، گراییدن از خطاب به غیاب و دیگر بار به خطاب و آن گاه به تکلّم وحده است:

روزگار غریبی است دخترم! … این چه روزگاری است که دختر رسول خدا را در خویش تاب نمی آورَد؟ … روزگار غریبی است دخترم ! … آن روزها که مرا در حرا با خدا خلوتی دوست داشتنی بود …. (2)

☼ سه. اِستِطراد (3):

پرداختن به یک پیام فرعی، بدون آن که به پیام اصلی اثر لطمه ای وارد آید، در جاییکه پرداختن به آن پیام فرعی ضرورت دارد و در جای دیگر تدارک کردنی نیست. مثال را از مقاله «اخلاق و علم الاجتماع» می آوریم، آن جا که از خدمت ادبیات به اخلاق سخن می گوید و کتاب ها و نویسندگانی را برمی شمارد که با عنایت به جنبه های ادبی، مقاصد اخلاقی داشته اند. سپس در یک بند (= پاراگراف) از روش خاصّ آناتول فرانس، به تناسب حال و هوای بحث، یاد می کند و دیگر بار پیام اصلی را پی می گیرد: آناتول فرانس روش خاصّی داشت و نیشخندها و انتقادات خود را وسیله بیدارکردن مردم قرار داده بود … او معتقد بود که باید با نیش قلم ریشه سیئات اخلاقی را از اعماق روح مردم برآورد و با انتقاد … جامعه را از بدی ها دور داشت و به سوی نیکیها راند. (4)

☼ چهار. بزرگ نمایی (5) که خود سه صنعت را در بر می گیرد:

یکم. مبالغه: وصف یک پدیده در ابعادی بزرگ تر از آنچه هست، لیکن به گونه ای که هم عقل آن را بپذیرد و هم در جهان بیرون تحقّق یابد. این تصویر زیبای مبالغه آمیز را از یک اثر شَطح گونه معاصر بخوانید که نیمه شب را به تصویر می کشد: ساعتی دیگر نیمه شب فرا می رسد و به یادبود شانه سری غریب، قطره ای شبنم بر گونه زیباترین زنبق گلستان فرو می غلطد. (6)

دوم. اِغْراق: وصف یک پدیده به شیوه ای بزرگنمایانه، چنان که عقل آن را می پذیرد، ولی در جهان بیرون عادتاً چنین تصویری آفریده نمی شود. نظاره همان تصویر زیبا را پی می گیریم:.

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 3122


1- 1- apostrophe.
2- 2 . کشتی پهلوگرفته / 9.
3- 3- digression.
4- 4 . فریاد روزها / 41.
5- 5- bombast ؛hyperbole.
6- 6 . نافله ناز / 110.

ساعتی دیگر، جسمم را در گوشه ای می گذارم و به مصاحبت ارواحی می شتابم که نگاهبان آتشکده های خاموشند.

سوم. غُلُوّ: وصف بزرگ نمایانه یک پدیده، به گونه ای بیرون از چشم انداز عقل و عادت. همان تصویرپرداز، شب را در صحنه ای چنین رقم زده است:

ساعتی دیگر نیمه شب فرا می رسد و در پُر بَرگ ترین ناحیه تاکستان، ملکه انگورها در نجوای پنهان برگ ها ولادت می یابد.

☼ پنج. اِرْسال المَثَل (1):

آوردن مَثَل یا سخنی حکیمانه و گفتاری کوتاه و دلپذیر که هم به سخن جلوهمی دهد و هم در انتقال پیام، به نویسنده یاری می رسانَد. بنگرید حافظ چه دلپذیر از یک مَثَل کوتاه عربی کمک گرفته است تا به یاری آن، بفهماند که دردِ بیدردی دوا ندارد و تنها چاره آن سوختن و سوزاندن (= کَی) است:

به صوت بلبل و قُمری اگر ننوشی مِی

علاج کی کنمت، «آخر الدّواء الکی»

امروز بِه ترین مصداق این صنعت در استفاده از مثل ها جلوه می کند. از آن جا که این بحث را در درس بیست و هشتم گنجانده ایم، مثال ها و توضیح آن را در همان جا بجویید.

☼ شش. حُسْنِ تَعْلیل (2):

برشمردن علّتی لطیف و مناسب و اثرگذار، و البتّه غیر مطابق با واقع، برای بیاندلیل رخدادی یا حالتی یا پدیده ای. از لطیف ترین و زیباترین نمونه های این گونه دلیل آوری، علّتی است که سعدی می آورد تا نشان دهد چرا اشک جوانان، سوز و ساز گریه پیران را ندارد: هیچ دانی که آب دیده پیر از دو چشم جوان چرا نچکد؟ برف بر بامِ سالخورده ما است آب در خانه شما نچکد

و مثال زیبای دیگر:

چوب را آب فرو می نَبَرد، حکمت چیست؟

شرمش آید ز فرو بردن پرورده خویش.

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 3123


1- 1- gnomic verse.
2- 2- conceit.
آزمون

◄ 1. برای سه صنعت لفظی و سه صنعت معنوی، در بهارستان جامی نمونه هایی بیابید.

◄ 2. در نمونه های زیر، انواع صنایع را مشخّص کنید:

توانگری به هنر است نه به مال؛ و بزرگی به عقل است نه به سال. (1)

چون این کلمه درشت درست به سمع آن گبر پر کبر و کافر فاجر و نحس نجس رسید، به گرفتن او اشارت کرد. (2)

جایی که سلیمان ملک برسد، سزد اگر چون مور کمر خدمت بر بندم. (3)

دمنه گفت: «درِ بلا گشاده است و راه خرد بسته» . 4. کلیله و دمنه / 121.

◄ 3. برای هر یک از صنایع زیر، جمله ای به قلم خود، در موضوع «شب های جبهه» بنویسید:

_ مراعات نظیر _ ایهام _ تضاد _ بزرگنمایی _ سجع _ ارسال المثل _ عکس

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 3124


1- گلستان سعدی.
2- تاریخ جهانگشای جوینی، 1 / 54.
3- ترجمه تاریخ یمینی / 13.
درس 26-27: رسایی و گویایی (1)
اشاره

رسایی و گویایی (1) (1)

رسایی و گویایی در هر نوشته، هنگامی حاصل می شود که بتوانیم معنا را خوب بپروریم. راه های پرورش معانی در زبان فارسی، متفاوت و پُرگستره اند. از آن میان، اینک به چند راه اشاره می کنیم.

یک. وصف

وصف (2) یعنی به کار گرفتن صفات برای بازشناساندن چگونگی یک پدیده. صفت برچسبی است که ارزش و محتوای موصوف را بیان می کند و ارزش سَنجِ کلمات است. لذا وقتی به کلمه ای متّصل می شود، باید خصوصیت و درجه ارزش آن را صحیحاً بازگوید. به هنگام بیان مطلبی، با آوردن صفت، در واقع می خواهیم آب و رنگی به موصوف بزنیم، تا همان احساس را که در ما هست در مخاطب ایجاد کنیم و از زیر قلم زنی الفاظ، قیافه مشخّص ادراکمان را با وضوح تمام آشکار سازیم. کلمات به منزله توده های سنگی است که به خودی خود شکل و حالتی دارد، امّا همان طور که نوک تیشه پیکرتراش از توده های سنگ، شکل منظور را بیرون می آورد و حالت و چگونگی آن را جلوه می دهد، صفت نیز موصوف را از شکل کلّی و معمولش درمی آورد؛ خاطره های مشوّش را از آن دور می سازد؛ و حدّ مشخّص حالت و چگونگی آن را نمایان می کند. (3)

صفت های بکر و بدیع و زیبایی که یک نویسنده می آورد، به کلامش رنگی خاص می دهند و سیمای اندیشه های او را فروغ و جاذبه ای ویژه می بخشند. به این وصف زیبا و شورانگیز بنگرید:

این مهتاب که غمرنگ می دمد و غروب می کند؛ این هاله که با حالتِ اندوهبار خود، همچون

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 3125


1- منابع اصلی تا پایان درس بیست و هفتم) حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر / 38 و 124 _ 129.
2- «توصیف» واژه ای است جعلی و نادرست. از این رو، واژه درست «وصف» (describe) را به کار گرفته ایم.
3- اسداللّه مبشّری: تراز یا روش نویسندگی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359، ص 47 و 48

اشک، در چشم آسمان حلقه می زند؛ این دشت های خاموش که بسا روزها انسان های رنجیده از آن عبور کرده اند؛ این نیزارهای در سکوت فرو رفته، این روستاهای شبگرفته، این جغد فغانگرِ ویرانه ها و این خون آوا شباهنگِ نالان، چه رازها که نمی گویند و چه همدردی ها که با انسان ندارند … این شب، همین شب تیره، شاهد چه جنایاتی بوده که بر مظلومین رفته است و همین خورشید فروزان، روشنگر زندگی ها، چه بیرحمی ها و دلسنگی ها دیده و بر چه شاخ و بَرهای بَرومند که به ستم در درختزار زندگی خشک شده اند، تابیده است. (1)

نویسنده باید همه محسوسات را به خوبی درک کند تا بتواند از وصف آنها صحنه ای بدیع بیافریند. او باید آنچه را دیگران نمی بینند یا خوب نمی بینند، تماشا کند و در اثر خویش بی کم و کاست نشان دهد. امّا این کافی نیست. یک نوشته وصفی آن گاه کمال می پذیرد که عواطفی را برانگیزد و راه به جایی ببرد. مثلا صحنه ای تاریخی را زنده کند یا پدیده ای اجتماعی را تصویر نماید. مثال این گونه وصف، ترسیمی است از شب کویر: غروب ده در کویر، با شکوه و عظمتی مرموز و ماورائی می رسد و در برابرش هستی لب فرو می بندد و آرام می گیرد. ناگهان، سیل مهاجم سیاهی، خود را، به ده می زند و فشرده و پرهیاهو در کوچه ها می دود و رفته رفته در خَمِ کوچه ها و درون خانه ها فرو می نشیند و سپس سکوت مغرب باز ادامه می یابد، مگر گاه فریاد گوسفندی غریب که با گله در آمیخته است و یا ناله بزغاله آواره ای که در هیاهوی پرشتاب، راه خانه خود را گم کرده است، که لحظه ای بیش نمی پاید. شب آغاز شده است. در ده چراغ نیست. شب ها به مهتاب روشن است و یا به قطره های درشت و تابناک بارانِ ستاره: مصابیح آسمان. … آسمان کویر، این نخلستان خاموش و پر مهتابی که هر گاه مشت خونین و بیتاب قلبم را در زیر باران غیبی سکوتش می گیرم و نگاه های اسیرم را همچون پروانه های شوق، در این مزرع سبز آن دوست شاعرم رها می کنم، ناله های گریه آلود آن روح دردمند و تنها را می شنوم: ناله های آن امام راستین و بزرگم را که همچون این شیعه گمنام و غریبش در کنار آن مدینه پلید و در قلب آن کویر بی فریاد، سر در حلقوم چاه می بُرد و می گریست. چه فاجعه ای است در آن لحظه که یک مرد می گرید … ! چه فاجعه ای! و این هم نمونه ای از وصف یک دریاچه، به زبانی ساده و گویا: به فاصله کمی از جنگل های پوشیده از درختان اَمرود، پسته وحشی، بلوط، و مازو، دریاچه ای کوچک، شگفت، و زیبا بر زمین دامن گسترده است. بر خلاف دریاچه های دیگر، نه تنها هیچ

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 3126


1- سرود جهش ها / 3 و 4.

رودخانه ای به آن نمی ریزد، بلکه رود پرآبی نیز از آن سرچشمه می گیرد. آب این دریاچه از چشمه های متعدّدی که در کف آن می جوشد، حاصل می شود. نام این دریاچه که از زیبایی های دیدنی کشور ما است، «زریوار» است. زریوار را در زمستان ها لایه ضخیمی از یخ می پوشاند، به طوری که می توان روی آن راه رفت. اطراف دریاچه محلّ مناسبی برای زندگی پرندگانی چون مرغ سقّا، فلامینگو، و مرغابی است. این دریاچه در نزدیکی مریوان واقع شده و یکی از صدها منظره دیدنی استان کردستان است. (1)

دو. تشبیه
اشاره

تشبیه (2) غالباً در خاطرها تأثیری قوی دارد، زیرا ذهن را از آنچه پنهان است به چیزی راهنمون می شود که آشکار است. و این، خود، به خاطرِ خواننده آسایش می بخشد: تشبیه، چیزی را از آنچه هست، در وصفی خاص، عظیم تر و بزرگ تر می نماید یا زیباتر. و یا این که در مجال کوتاه و تنگنای عبارات کم، صفات و خصوصیات بیشماری را در مورد چیزی ثابت می کند. و از همه مهم تر، جنبه تخیلی و تصویری تشبیه است … از رهگذر تشبیه، چیزهای گنگ و عناصر بی زبان طبیعت به سخن درمی آیند و در جمادات، زندگی را احساس می کنیم. (3)

تشبیه دارای چهار پایه است:

یک. آنچه آن را به چیزی تشبیه می کنیم: مشبَّه؛ که همواره در جمله می آید.

دو. آنچه چیزی را به آن تشبیه می کنیم: مشبَّهٌ به؛ که همواره در جمله می آید.

سه. واژه شباهت نما: اَدات تشبیه؛ که گاه در جمله می آید و گاه نمی آید.

چهار. مورد و جلوه مشترک در مشبَّه و مشبَّهٌ به: وجه شَبَه که معمولاً در جمله نمی آید.

برای نمونه، دراین تشبیه، پایه ها را ذکر می کنیم:

فاطمه _ سلام اللّه علیها _ به کودک خویش خیره گشته بود و گهواره اش را با پای خود حرکت می داد. گهواره، همچون قایقی بر دریاچه ای آیینه گون، آرام در رفت و آمد بود. (4)

یک. مشبَّه: گهواره.

دو. مشبَّهٌ به: قایقی بر دریاچه ای آیینه گون.

سه. ادات تشبیه: همچون.

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 3127


1- برگرفته از: فارسی، سال دوم راهنمایی تحصیلی (شماره 115) ، ص 92.
2- 2- elimis.
3- محمّدرضا شفیعی کدکنی: صور خیال در شعر فارسی، آگاه، 1358، ص 61.
4- بهشت ارغوان / 97.

چهار. وجه شَبَه: آرام در رفت و آمد بودن. تشبیه های زیبا و لطیف، هم کلام را رونق و جلا می بخشند و هم اندیشه های سخنور را آسان تر به خواننده انتقال می دهند. آثار نویسندگان بزرگ، سرشار از این گونه تشبیه ها است:

ای حافظ! سخن تو چون ابدیت بزرگ است، زیرا آن را آغاز و انجامی نیست. کلام تو چون گنبد آسمان تنها به خود وابسته است … تو چون آن کشتی ای که مغرورانه باد در بادبان افکنده، سینه دریا را می شکافد و پا بر سر امواج می نهد. و من مانند آن تخته پاره ام که سیلی خور امواج اقیانوسم. (1)

نهج البلاغه کتابی است برای امروز و فردا و فرداهای دیگر؛ برای این نسل و همه نسل های آینده. اثری است به درخشندگی آفتاب، به لطافت گل، به قاطعیت صاعقه، به غرّش طوفان، به تحرّک امواج، … و به بلندی ستارگان دوردست در اوج آسمان ها. (2)

تشبیه می تواند یاری دهنده ایجاز باشد. آن گاه که به جای جمله های فراوان، تنها از یک جمله استفاده کنیم، ایجاز را رعایت کرده ایم؛ و زمانی می توان یک جمله را جایگزین چندین جمله کرد که بتواند با رسایی و زیبایی پیام آن چند جمله را منتقل کند. در جمله زیر، نویسنده با یک تشبیه دقیق و لطیف، از توضیحات چند جمله ای بی نیاز شده و فضایی بسیار تماشایی فراهم کرده است:

☼ یک تک بوته کوتاه مغیلان وسط یک بیابان دراز، یک قصیده بلند است. (3)

همان نویسنده با این تشبیه بسیار قوی، نشان می دهد که ترس زودگذر چه طعمی دارد؛ طعمی که با چندین و چند جمله و عبارت توضیحی نیز به مذاق خواننده منتقل نمی شود:

ترس سایه ای گذرا بر خاطرم افکند، همچون گذرِ سایه گنجشکِ دیر کرده ای در نیمه روز چلّه تابستان بر دشتی بایر. (4)

متن زیر یک سوگ نوشته است. ببینید نویسنده با چه قدرتی از تشبیه استفاده کرده تا مرگ را تصویر کند. چندین تشبیه مناسب و منطبق با مضمون، در این متن به چشم می خورند:

دیروز سهراب سپهری مرد. آفتاب که غروب کرد او را هم با خود برد. درباره مرگ دوست چه می توان گفت؛ مرگی که مثل آفتاب بالای سرمان ایستاده و با چشم های گرسنه و همیشه بیدار نگاهمان می کند. یکی را هدف می گیرد و بر او می تابد و ذوب می کند و کنارمان خالی می شود. مرگی که مثل زمین، زیر پایمان دراز کشیده و یک وقت دهن باز می کند. پیدا بود که مرگ مثل خون

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 3128


1- منتخبی از زیباترین شاهکارهای شعر جهان / 189 _ 191 (یوهان ولفگانگ گوته) .
2- (آیت اللّه) ناصر مکارم شیرازی: چرا نهج البلاغه این همه جاذبه دارد؟، یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، 1360، ص 183.
3- خسی در میقات / 190.
4- نفرین زمین.

در رگ های سهراب می دود. تاخت و تازش را زیر پوست او می شد دید. بعضی وقت ها زندگی کردن غیر ممکن است. جای رادیوتراپی می سوخت. تکان نمی توانست بخورد. حتّی سنگینی ملافه دردناک بود. شاید در سرطان خون هر گلبولی تیغی است که تار رگ ها را می خراشد. (1)

در این چند سطر از داستانی نام آور نیز می توانید تجلّی تشبیه را به خوبی ببینید. نویسنده با تشبیهات لطیف و عاطفی از چشم یوسف، خواننده را به بسیاری از حالات و خصوصیات او راهنمایی می کند:

چشم های یوسف او را می نگریست؛ چشم هایی که از آسمانِ صاف همین روزهای بهاری پررنگ تر بود. انگار همیشه یک قطره اشک ته چشم های یوسف نهفته بود، مثل دو تا زمرّدِ مرطوب. (2)

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 3129


1- شاهرخ مسکوب، برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 4 / 249) ، ص 118.
2- سووشون.
آزمون

◄ 1. در متنی تقریباً ده سطری، گنبد و گلدسته های یک آستانه را به هنگام شب، وصف کنید.

◄ 2. سه نمونه تشبیه را از ترجمه آیات قرآن کریم بیابید و پایه های چهارگانه هر یک را مشخّص کنید.

◄ 3. هر یک از موارد زیر را از طریق تشبیه در جمله ای بیان کنید:

_ دویدن آهویی که از چنگ پلنگ می گریزد.

_ گریه کودکی تنها که به تازگی همه بستگانش را در سانحه ای از دست داده است.

_ دفاع امام علی (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیه وآله) در جنگ اُحُد.

◄ 4. ناصرخسرو قبادیانی درسفرنامهی خویش، مکان های بسیار را وصف کرده است. در بخشی از این اثر، وی شرح مسیر طائف تا فلج را می آورد و باز می گوید که در منطقه ثریا چگونه با خشونت وحشیان بیابان نشین مواجه شده است. وصف آن مکان و خشونت رخ داده در آن را از سفرنامه ی ناصرخسرو بیابید و سپس جنبه های مختلف این وصف را ارزیابی کنید.

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 3130

درس بیست و هفتم: رسایی و گویایی (2)

سه. استعاره

استعاره (1) گامی فراتر از تشبیه برمی دارد. در استعاره، مشبَّه یا مشبَّه به و نیز ادات تشبیه را ذکر نمی کنند. همین سبب می شود که استعاره بسیار لطیف و ظریف گردد. نویسنده با استعاره به همه چیز جان می بخشد؛ به همه چیز لطف و ظرافت عطا می کند. به حیوانات زبان و بیان می بخشد و به اشیای بی روح، حس و حرکت. برای نمونه، به تفاوت تشبیه و استعاره بنگرید:

تشبیه:

نسیم صبا همانند دلبری، بر چهره هستی بوسه زد.

استعاره:

نسیم صبابوسه زنان روان شد. (2)

می بینید که در استعاره، فقط نسیم صبا باقی مانده که مشبَّه است. یعنی مشبَّه به (= دلبر) و ادات تشبیه (= همانند) حذف گشته اند. استعاره انواع گوناگونی دارد که به دو گونه مهم و کاربردی از آن میان اشاره می کنیم:

_ استعاره مُصَرَّحه: در این نوع، مُشَبَّه حذف و مشبَّهٌ به ذکر می شود. مثلاًفردوسیدر وصف فریاد رستم می گوید:

به رزم اندرون غرشی کرد شیر. شاعر در ذهن خود، رستم را به شیری تشبیه کرده و آن گاه به هنگام بیان، مشبَّه را حذف کرده و تنها مشبّهٌ به یعنی شیر را ذکر نموده است.

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 3131


1- 1 . metaphore.
2- آیینه / 198.

_ استعاره مَکنیه: در این نوع، مشبّهٌ به حذف می شود، امّا مشبَّه باقی می ماند. مثلاً در نمونه زیر، صدای شاعر به چیز یا جایی تشبیه شده است که می توان آن را دید یا بر آن نشست؛ سپس به وقت بیان، تنها مشبَّه یعنی صدا باقی مانده است:

می خواهم

در زیر آسمان نشابور

چندان بلند و پاک بخوانم که هیچ گاه

این خیل سیلوار مگس ها

نتوانند روی صدای من بنشینند (1)

در نمونه زیر نیز همین نوع استعاره به خوبی به کار گرفته شده است. خورشید گویی آدمی است با صفات و کارهای انسانی: خورشید با سر شاخه های بید مجنون جلوِ حیاط که نه از شرمساری، بلکه به عادت همیشگی سر به زیر داشتند، سلام و احوال پرسی کرد. انگار دیده بوسی هم می کردند. بعد روی اَج ها (2) خستگی در کرد و برای ثواب به درخت های سخت سرکشیده صبح به خیر گفت. مژده شان داد که به زودی رخت سبز عیدشان را در برمی کنند و اگر بردبار باشند، شکوفه ها یا گل هایشان نقش های رنگی پوشش سبزشان می شود. درخت ها سرتکان دادند؛ انگار نق زدند:

ما که حمّام نرفته ایم. خورشید به خنده شکفت و گفت: غمتان کم، آسمان بغض می کند و بُغضش که ترکید، سر و تن شما را می شوید. (3)

اینک به نمونه هایی دیگر از استعاره بنگرید. پیش از هر نمونه، اشاره کرده ایم که تعبیر استعاری به چه کس یا چیزی اشاره دارد:

سقراط: باغبانِ نبوغ های شگفت. شب: پرده تاریکِ تیره زارهایی بیکران. (4)

آثار هنری انقلاب: جوانه های ادب و هنر انقلابی. (5)

یهودِ «بنی قریظه»: افعی هایی که با نگرانی، زبان هاشان را بیرون آورده بودند. (6)

پندارهای انسان: سایه بانی در بیابانِ تنهایی. (7)

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 3132


1- دیباچه.
2- اَج: کدو.
3- سووشون؛ برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 4 / 249) ، ص 100.
4- سرود جهش ها / 292.
5- (آیت اللّه) سیدعلی خامنه ای: «پیام به کنگره بزرگداشت هشتصدمین سال تولّد سعدی» ، از: ذکر جمیل سعدی، ج 1، کمیسیون ملّی یونسکو در ایران، 1364، ص 13.
6- بهشت ارغوان / 152.
7- پیامبر / 42.
چهار. کنایه

کنایه (1) یعنی آن که کلمات را در معنی خودشان به کار گیریم، امّا مُراد و منظوری دیگر از آنها داشته باشیم:

اگر چیزی را به همان نام که هست، بنامیم، سه چهارم لذّت و زیبایی بیان را از میان برده ایم؛ زیرا کوششی که ذهن برای ایجاد پیوند معانی و ارتباط اجزای سازنده خیال دارد، بدین گونه از میان می رود و آن لذّت که حاصل جست و جو است، به صورت ناچیزی درمی آید. کنایه یکی از صورت های بیان پوشیده و اسلوب هنری گفتار است. بسیاری از معانی را که اگر با منطق عادی گفتار ادا کنیم لذّتبخش نیست و گاه مستهجن و زشت می نماید، از رهگذر کنایه می توان به اسلوبی دلکش و مؤثّر بیان کرد. (2)

در بعضی موارد، استعمال کنایه از باب ظرافت است در فکر یا بیان؛ و گویی به کلام عادی رنگی از شعر می دهد و چاشنی ملاحت و لطف خاصّی به کلام می بخشد. (3)

اگر نویسنده به اقتضای سخن، کنایه هایی مناسب و زیبا را به کار گیرد، هم مقصود حقیقی خویش را بهتر می رساند و هم نوشته اش را خیال انگیز و گیرا و زیبا می سازد. باید دانست که معمولاً کنایه های خوب و رسا به شکل مَثَل درمی آیند و از این رو است که در این کنایه ها، واژه ها دارای معنایی ظاهری اند که نویسنده آن معانی را اراده نکرده، بلکه مُرادی دیگر داشته است:

فراروی آیینه ایستاده بود و خود را می آراست. می دانستم کجا می رود و آرایش از بَرای کیست. لیک دلم تاب نیاورد که ببینماین نهال بهشتی هیمه دوزخی می شود … مرا به خانه خویش خواست. رفتم و دیدم بساطی چیده اند و اهل حال جمعند و به قمار سرگرم. چند دستی گوی به چوگانش خورد … گفتمش: ای دوست! شب از نیمه گذشت. تا کی سر جنگ داری؟ … گفت: تا تیر در ترکش دارم، کمان از دست ندهم. مال پدر وی به پایان رسید و یاران به ترکش گفتند. پیش وی رفتم و گفتم: ای دوست! به ترکش تیر داری یا نی؟ لختی بیندیشید و قطره ای اشک بریخت و گفت: ای برادر! باد آورده را باد همی بُرد. (4)

قطعه زیر نیز کاربرد کنایه و اثرگذاری آن را به خوبی نشان می دهد:.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 3133


1- 1- metonymy.
2- محمّدرضا شفیعی کدکنی: صور خیال در شعر فارسی، آگاه، 1358، ص 108 و 109.
3- عبدالحسین زرّین کوب: شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، علمی، 1346، ص 71.
4- گفتمش اعتنا مکن؛ برگرفته از: فنّ نویسندگی / 79. البتّه پیدا است که تنوّع کنایه ها در این قطعه مُراد است و نه سبک و فضای کهن و ناملموس نوشته.

می پرسی چه طور شد مرد سیاسی شدمو سری میان سرهادرآوردم … همسایه مان که یک سال پیشآه نداشت با ناله سودا کند، داخل آدم شده و برو بیایی پیدا کرده، کاش کلاهت هم یک خرده پشم داشت. بله از قضا زنم حق داشت. این همسایه بی سر و پا و یک تا قبا از بس سگ دوی کرده و شِر و وِر بافته بود، کم کم برای خودش آدمی شده بود … . (1)

در نثر اصیل و کهن پارسی هم نمونه هایی بسیار زیبا از کاربرد کنایه را می توان یافت. از جمله متونی که زبان کنایه در آن قوی است، تاریخ بیهقی است. به این دو نمونه از آن کتاب بنگرید:

مادرش زره بر وی راست می کرد و بغلگاه می دوخت و می گفت: دندان افشار با این فاسقان؛ چنان که گفتی او را به پالوده خوردن می فرستد. (2)

تا آن خداوند [محمود] برفته است، این خداوند [مسعود] هیچ نیاسوده است و نمد اسبش خشک نشده است. (3)

در فرجام این دو درس، سزاوار است از چند نمونه پرورش معانی در شعر یکی از شاعران نام آور معاصر یاد کنیم تا هم اهل ذوق را حَظّی فراهم آید و هم مثال های تمرینی برای علاقه مندان این بحث فراهم شود.

پیش از ذکر نمونه ها، به کوتاهی، تذکره این سخن پرداز نامی را می آوریم.

نمونه هایی از پرورش معانی

از شاعران ماندگار ایران، سهراب سپهری است. او به سال 1307 در کاشان زاده شد و در همان شهر بالید. در جوانی به تهران آمد و در رشته هنر به تحصیلات دانشگاهی روی آورد. نقّاش بود و معمولاً از راه فروش تابلوهایش تدبیر معاش می کرد. پنجاه و دو سال بیش نزیست. در نخستین روز اردی بهشت 1359 پس از ابتلا به سرطان خون روانه سرای جاودان شد. سهراب شاعری است که بیش از هر شاعر یا نویسنده روزگار ما بر ادبیات معاصر اثر نهاده است. شعر او تصویر ادراک پاک و فطری است و از این رو، صاحبان مَشْرَب های گوناگون از آثار او حَظ می برند. در این بخش، شایسته دیدیم نمونه هایی از صُوَر خیال در شعر او نشان داده شود؛ که خود، تمرینی مناسب به فراخور مباحث این قسمت است. کتابحجم سبزمجموعه اشعاری است که به سال 1346 از او انتشار یافت. پیش از آن، صدای پای آبدر 1344 ومسافردر 1345 از او نشر یافته بود. پس از آن همما هیچ، ما نگاهدر آمد، به سال 1356. بعداً این کتاب ها به ضمیمه چهار کتاب دیگرش در هشت کتاب گرد آمدند. آنچه در این جا می نگرید، از شعرهای کتاب حجم سبز (4) برگرفته شده است. نام هر شعر درون کمانک جای دارد.

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 3134


1- یکی بود یکی نبود؛ برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 4 / 249) ، ص 100.
2- تاریخ بیهقی / 190.
3- همان / 22.
4- هشت کتاب / 329 _ 407.
اضافه تشبیهی

1. و یک بار هم در بیابان کاشان هوا ابر شد و باران تندی گرفت و سَردَم شد آن وقت، در پشت یک سنگ اجاق شقایق مرا گرم کرد (به باغ همسفران)

2. و سُفالینه اُنس با نَفَس هایت آهسته تَرَک می خورْد (از روی پلک چشم)

3. مَرتَعِ اِدراک خرّم بود (ورق روشن وقت)

4. و نه آواز پَری می رسد از روزن منظومه برف (پَرهای زمزمه)

5. دهان گلخانه فکراست (آفتابی)

6. به سراغ من اگر می آیید نرم و آهسته بیایید

مبادا که تَرَک بردارد، چینی نازکِ تنهایی من (1) (واحه ای در لحظه)

7. ظهرِ دَم کرده تابستان بود پسر روشنِ آب لبِ پاشویه نِشَست و عقاب خورشید آمد او را به هوا بُرد که بُرد (پیغام ماهی ها)

اضافه استعاری

1. روی این مهتابی، خِشتِ غُربت را می بویم (غربت)

2. دست هر کودک دَه ساله شهر، شاخه معرفتی است (پشت دریاها)

3. اگر کاشف معدن صبح آمد، صدا کن مرا (به باغ همسفران)

انواع استعاره

1. نردبان از سَرِ دیوار بلند صبح را روی زمین می آورْد (روشنی، من، گُل، آب)

2. با سبد رفتم به میدان

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 3135


1- مزار سهراب در مشهد اَردَهالِ کاشان است، نزدیک مقبره امامزاده سلطان علی بن محمّد باقر (علیه السلام) . رضا مافی همین قطعه را بر سنگ قبر او با خطّی خوش به یادگار نهاد.

صبحگاهی بود، میوه ها آواز می خواندند (صدای دیدار)

3. روی پُل دخترکی بی پا است دبّ اکبر را بر گردن او خواهم آویخت (و پیامی در راه)

4. گوش کن! جاده صدا می زند از دور، قدم های تو را (شب تنهایی خوب)

انواع تشبیه (در حالت غیر اضافه ای)
اشاره

1. مادرم صبحی می گفت: «موسم دلگیری است.» من به او گفتم: «زندگانی سیبی است، گاز باید زد با پوست.» (ساده رنگ)

2. در دل من چیزی استمثل یک بیشه نورمثل خوابِ دَمِ صبح (در گلستانه)

3. حرف هایم مثل یک تکّه چمن روشن بود (سوره تماشا)

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 3136

آزمون

◄ 1. برای هر یک از چهار شیوه پرورش معانی، یک مثال از ترجمه قرآن به قلم استاد مجتبوی بیاورید.

◄ 2. تفاوت تشبیه و استعاره را بیان کنید.

◄ 3. استعاره مَکنیه چیست؟ در جمله ای به انشای خود، مثالی برای آن ذکر کنید.

◄ 4. تعبیری استعاری برای هر یک از موارد زیر ذکر نمایید:

_ امام خمینی _ آرزوهای واهی انسان _ شب یلدا _ منافقان

◄ 5. در متن زیر، نمونه های پرورش معانی را تحلیل کنید:

نسیم سرد شبانگاهی، آرام کوچه باغ های قبادیان را پشت سر می نهاد. خانه های گِلین بلخ و آبادی های پیرامونش در پرتو سیمگون مهتاب آرمیده بودند. جیحون پیر زلال تر از همیشه بر بستری سرشار از ستارگانْ راه می سپرد. ماه اندیشناک از فروپاشی بنیاد با شکوه فرمانروایی اش، دوستان دیرین را بدرود می گفت. درختان تناور فروتنانه شاخه های پربارشان را به سطح لغزان رود نزدیک ساخته بودند تا نجوای آب دریابند و واسطه انتقال پیام رود به پرندگان سبکبال باشند … بامدادان، کنیزکانی که برای پُر کردن کوزه های سفالین کنار رود شتافتند، گزارش زایش همسرِ خسرو، مالک نیک نهاد قبادیان، به یکدیگر بازگفتند؛ درختان را از حقیقتی سترگ آگاه ساختند و بر درستی زمزمه شبانه رود گواهی دادند. (1)

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 3137


1- نجوای جیحون / 15 و 16.
درس 28: تنوع و رنگارنگی
اشاره

تنوع و رنگارنگی (1)

از شیوه های رایج و مؤثّر در شیوا نویسی، ایجاد تنوّع و رنگارنگی در نوشته است. معمولاً نوشته ای که همانند یک بزرگراه بی پیچ و خم پیش چشم خواننده گسترده شود، او را کسل می کند، هر چند سهل و ساده باشد. امّا نوشته ای که همچون جاده ای در کوهستان، گهگاه و به هنگام، پیچ و خَمی می یابد و فراز و نشیبی مطبوع پیدا می کند، خواننده را به تکاپویی درونی وا می دارد تا خود را با نوشته پیش ببرد و هرگز احساس کسالت و در جا زدن نکند. قرآن کریم که طلایه دار بلاغت و فصاحت به شمار می رود، اصل تنوّع را به خوبی رعایت کرده است. مثلا مضامین امیدبخش با وعیدهای سخت، داستان های پرشور و عبرت آفرین با تذکّرها و پندهای تاریخی، بیان های حکمت خیز و معارف پرور با نکته های همه فهم اجتماعی و اخلاقی آمیخته شده اند و سبب گشته اند که مجموع این اثر جاودانه از یکنواختی و کسالت آفرینی دور بماند و همواره لبریز از گوناگونی و تنوّع جلوه کند. و آیا این، خود، از وجوه اعجاز قرآن کریم نیست؟

زمینه های تنوّع
اشاره

هرگز لازم نیست که مقاله تحقیقی لبریز از استدلال و چند و چون منطقی باشد. در زمانه ای که مخاطبان زیر سیطره ماهواره و تصویر و صوت قرار گرفته اند، چگونه می توان با سخن یکنواخت خواننده ای را به خواندن نوشته بی زبانِ بی های و هوی جلب کرد؟ اگر تنوّع از نوشته هر چند علمی و پژوهشی گرفته شود، مخاطبانی محدود به سراغ آن خواهند رفت. حتّی یک بحث علمی را نیز باید با چاشنی هایی همراه کرد تا لذیذ و خواستنی جلوه کند؛ چاشنی هایی همچون: _ تنوّع در نحوه طرح موضوع از دریچه های گوناگون.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 3138


1- 1 منبع اصلی) حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر / 51 و 131 _ 141 و 153.

_ آوردن تمثیل ها و حکایت های ارزنده و دلاویز.

_ تغییر دادن لحن از خطاب به غیاب و به عکس، در هنگام مناسب.

_ بهره گرفتن از کنایه و نیش و نوش های بلاغی.

_ استفاده از تیغِ خدمتگزارِ «طنز» .

_ آمیختن خبر و انشا و طلب و استفهام.

_ به کار گرفتن صنعت های بی تکلّف ادبی. برای نمونه، می توان از کتاب غربزدگی یاد کرد که با سبکی پرجذبه و متنوّع، درباره روابط فرهنگی _ اجتماعی روزگار خود سخن می گوید:

غربزدگی می گویم، همچون وبازدگی. و اگر به مذاق خوش نیست، بگوییم: همچون گرمازدگی یا سرمازدگی. امّا نه، دست کم چیزی است در حدود سِن زدگی. دیده اید که گندم را چطور می پوساند؟ از درون، پوسته سالم برجا است، امّا فقط پوست، عینِ همان پوستی که از پروانه ای بر درختی می ماند … . (1)

نقش مَثَل در تنوّع ادبی

مثلها عباراتی کوتاهند که از زیبایی و غنا سرشارندمراعات نکته های بلاغی و صنعت های ادبی ، به مَثَل (2) رنگی خاص می دهد. از این گذشته، مَثَل نمایانگر روحیات و اندیشه های جامعه است. به همین جهت، معمولاً نوشته ای که از مثل های مناسب بهره گیرد، بسیار پرشور و اثر گذار می گردد. رازِ ماندگاری برخی از داستان های کوتاه یا بلند معاصر ایران نیز همین است. (3) از این رو، نویسنده خوب باید بکوشد که دست کم گزیده ای از مثل های مردم خویش را بیاموزد و در بهره وری از آنها چیره دست گردد. برای آن که نقش اثرگذار مَثَل به خوبی نمایان شود و دریابیم که چگونه یک جمله کوتاه می تواند گستره ای از معانی را انتقال دهد، خوب است

به چند نمونه از مثل های مشهور جهانی بنگریم:

☼ عربی: نصیحت کردن در مَلاَ، سرزنش کردن است.

شرم و حیای بی موقع، نشانه ضعف و سستی است.

☼ روسی: تهمت مانند زغال است، اگر نسوزانَد دست کم سیاه می کند.

کسی که ستون فقرات عالی دارد، هرگز به مناصب عالی نمی رسد.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 3139


1- غربزدگی / آغاز کتاب.
2- «ضرب المثل» را برخی، غلط مشهور می شمارند؛ پس به جای آن، از این واژه استفاده کرده ایم.
3- مثلا، صرف نظر از ابعاد محتوایی، داستان های صادق هدایت، خود، گنجینه ای از مثل های فارسی اند.

☼ ترکی: وقتی رشوه از در وارد شد، عدالت از پنجره فرار می کند. مرد باهمّتش و مرغ با بالش اوج می گیرد.

☼ چینی: عمارت های بزرگ را از سایه شان و مردان بزرگ را از تعداد دشمنانشان می توان شناخت.

اکنون، نمونه ای از متن آمیخته به مَثَل را از نظر می گذرانیم. همان گونه که می بینید، به کار گرفتن مَثَل سبب شده است که خواننده با این متن احساس نزدیکی و اُنس کند:

روشنفکر امروز درباره مسائل اساسی هیچ وقت اظهار عقیده نمی کند. هر وقت که هوا پس است، شانه اش را بالا می اندازد و می گوید:

لابد مصلحت در این است. با این حال، روشنفکر امروز عقیده دارد که رجال استخواندار را باید قدر دانست … زیرا رجال هزار فامیل رگ و ریشه دارند، و با آل علی هر که در افتاد ور افتاد … به ظاهر رَجَز می خواند که سنگ را بسته و سگ را گشاده اند، امّا شگفتا که خود او نیز پیرو مکتب بت تراش است. (1)

حال به نمونه هایی از مَثَل های زیبا و اثرگذار فارسی بنگرید. با دقّت در هر مثل، آشکار می شود که به راستی، گاه تأثیر یک مَثَل بیش از چندین جمله است. خوب است نویسنده جوان برای تمرین، این مَثَل ها را، یکان یکان یا چندی با هم، در متنی به کار بَرَد: آب از سرچشمه گِله! آبکش رو نگاه کن که به کفگیر می گه تو سه تا سوراخ داری! از بی کفنی زنده ایم! از یک گل بهار نمی شه! اسب را گم کرده،

پی نعلش می گرده! استخری که آب نداره، این همه قورباغه چه کار! اگر بیل زنی، باغچه خودت را بیل بزن! اولاد بادام است؛ اولادِ اولاد مغز بادام! با کدخدا بساز، ده را بچاپ! با گرگ دنبه می خوره، با چوپان گریه می کنه! چاقو دسته خودشو نمی بُره! حرمت امامزاده با متولّیه!

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 3140


1- راپرت ها / 44.

☼ خدا برف را به اندازه بام می ده!

☼ خوابِ پاسبان، چراغِ دزده!

☼ در حوضی که ماهی نداره، قورباغه سپهسالاره!

☼ شتر سواری دولا دولا نمی شه!

☼ شغالی که از باغ قهر کنه، منفعت باغبونه!

☼ ظالم پای دیوار خودشو می کَنه!

☼ فرزند بی ادب مثل انگشت ششمه. اگر ببُری درد داره، اگر هم نبُری زشته!

☼ فیل زنده اش صد تومنه، مرده شم صد تومنه!

☼ مادر را دل سوزد، دایه را دامان!

☼ ماهی ماهی را می خوره، ماهیخوار هر دو را!

☼ موش و گربه که با هم بسازند، دکّان بقالی خراب می شه!

☼ نه نماز شبگیر کن، نه آب توی شیر کن!

☼ وای به وقتی که قاچاقچی گمرکچی بشه!

☼ هر که به یک کار، به همه کار؛ هر که به همه کار، به هیچ کار!

☼ یک مُرده به نام، بِه که صد زنده به ننگ!

بهره گیری از شعر

شعر معمولاً لطیف است و از این رو جان ها را به سوی خود می کشد، به ویژه اگر با آهنگ مطبوع و متناسبی آمیخته باشد. به همین دلیل، بسیاری از نویسندگان می کوشند که نوشته های خود را با شعرهای نغز و زیبا درآمیزند. و البتّه کم هستند نویسندگانی که در این کار توفیق یابند؛ زیرا انتخاب شعر، خود، کاری بس مهم است. باید کوشید که شعر با تار و پود نثر در هم آمیزد و حضور خود را بر متن تحمیل نکند. به عبارت دیگر، شعری همراه با نثر مفید است که خواننده را به تحسین و تأمّل وادارد، نه به تعجّب و ملال. بهره گیری از شعر در نوشته به دو شیوه انجام می پذیرد؛ یکی «دَرج» و دیگری «حَل» . شیوه درج بسیار رایج تر و آسان تر از حل است. در شیوه درج، نویسنده عین شعری را نقل می کند، خواه یک مصراع باشد و خواه چندین بیت. امّا در شیوه حل، از مفهوم و اجزای شعر در نثر استفاده می شود و نه از عینِ آن. نمونه زیر، مثالی است برای شیوه «حَل»: باید کوکب هدایتی طالع می شد و راهبرانی راهْ بلد به یاری این کاروانیانِ سرگردانِ گم کرده را همی رسیدند تا از وادی حیرت به مأمن و منزلگه یقین رهنمونشان می گشتند. (1)

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 3141


1- انسان صالح در تربیت اسلامی / 13.

کلماتِ با حروفِ مشخّص شده، از بیت زیر اقتباس گشته اند:

در این شب سیاهم، گم گشته راه مقصود

از گوشه ای برون آی، اِی کوکب هدایت (حافظ)

نمونه زیر نیز مثالی است برای شیوه «دَرج»: مقالات و نوشته های بی مغز و جانکاه امروزی را به عنوان فدیه در راه استفاده از فواید عدیده آزادی باید تحمّل کرد. به گفته حافظ:

خار ارچه جان بکاهد، گل عذر آن بخواهد

سهل است تلخی مِی در جنب ذوق و مَستی (1)

آوردن امثله و حکایت های شیرین

از دیگر شیوه های تنوّع بخشیدن به نوشته، آوردن امثله و حکایت های شیرین و کوتاه در میان متن است. بسیاری از دانشوران ما، مطالب ژرف و عالی را در قالب همین امثله بیان کرده اند. نباید پنداشت که بهره گیری از چنین حکایاتی، به سبب کهنگی و قدمت، نوشته ما را از حال و هوای امروزی دور می کند. اگر نوشته به زبان امروز سامان یابد، با چنین آرایه های اصیل و زیبایی، دلاویزتر و متین تر جلوه می کند و نه کهنه و قدیم.

البتّه باید دقّت ورزید که تمثیل و حکایت استفاده شده، کاملا با مطلب هماهنگ باشد و همچون برچسبی نچسب جلوه نکند. به این نمونه بنگرید:

قصّه آن شکارچی را شنیده اید که وقتی دوستش از او پرسید اگر گلّه آهو از زیر پای او رد شد، چرا یکی را با تیر نزد؟ جواب داد: به هزار و یک دلیل؛ اوّل آن که باروت نداشتم. این توضیح کافی بود که مستمع را از شنیدن دلیل های دیگر بی نیاز کند … وقتی حقوق معلّم مدرسه و استاد دانشگاه از حقوق راننده تاکسی و کلفت و نوکر کم تر باشد، طبیعی است تنها طبقاتی دنبال این حرفه خواهند رفت که صلاحیت رانندگی یا نوکری را نداشته باشند. (2)

قابوس نامه، مرزبان نامه، کلیله و دمنه، وگلستان سعدیاز به ترین و مناسب ترین نمونه های مجموعه های امثله و حکایات در زبان فارسی اند که نویسنده امروز می تواند از آنها در اثر خود بهره گیرد. بنگرید که از باب نمونه، هر یک از این سه حکایت کوتاه گلستان چگونه می تواند ضمن تنوّع بخشیدن به نوشته، در انتقال پیام آن اثرگذار باشد:

یکی را از وزرا، پسری کودن بود؛ پیش یکی از دانشمندان فرستاد که مَر این را تربیتی می کن

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 3142


1- 1 . عبّاس اقبال آشتیانی: اهمّ _ یت مطبوعات، مجلّهیادگار، سال اوّل، شماره پنجم.
2- آزادی و تربیت / 241. روشن است که نویسنده مزبور می خواهد به زبان تلخ کنایه و اعتراض، از مشکلات جانکاه معلّمان سخن بگوید و هرگز مرادش آن نیست که از قدر عظیم معلّمان بکاهد.

مگر که عاقل شود. روزگاری تعلیم کردش و مؤثّر نبود. پیش پدرش کس فرستاد که این عاقل نمی شود و مرا دیوانه کرد.

☼ مردکی را چشم درد خاست، پیش بیطار رفت که دوا کن. بیطار از آنچه در چشم چارپای می کند؛ در دیده او کشید و کور شد. حکومت به داور بردند. گفت برو هیچ تاوان نیست که اگر این خر نبودی؛ پیش بیطار نرفتی.

☼ توانگرزاده ای را دیدم؛ بر سر گور پدر نشسته و با درویش بچّه ای مناظره ای در پیوسته که صندوق تربت پدرم سنگین است و کتابه رنگین و فرش رخام انداخته و خشت پیروزه در او به کار برده؛ به گور پدرت چه ماند؛ خشتی دو فراهم آورده و مشتی دو، خاک بر آن پاشیده. درویش پسر این بشنید و گفت: تا پدرت زیر آن سنگ های گران برخود بجنبیده باشد، پدر من به بهشت رسیده بود.

استفاده از کلامِ کوتاه

کلام کوتاه (1) گنجینه ای فاخر و پربها است که با همه کوچکی اش، گاه لبریز از حکمت و معرفت است. معمولا هر نویسنده به فراخور فرهنگ و جهان بینی خویش، کلام کوتاه را از گفتار کسانی برمی گزیند که با اندیشه و بینش ایشان پیوند داشته باشد. از این رو، بجا و بلکه واجب است که نویسندگان فرهیخته مسلمان، در گزینش کلام کوتاه به خاستگاه فکری صاحب هر گفتار عنایت ورزند. کلام کوتاه اگر درست در نثر بنشیند، می تواند به نحوی شگرف نویسنده را در انتقال پیام خویش یاری رسانَد. به این نمونه بنگرید که در آن، چگونه گزیده گفتاری از عارفی کهن، نوشته ای امروزین را زینت و قوّت بخشیده است:

به ماه و مرّیخ رفتن از ضروریات ترقّی و تعالی است؛ ولی به شرط آن که نیت خوبی محرّک آن باشد. و الاّ حرف همان است که عارف محبوب خودمان، خواجه عبداللّه انصاری، قرن ها پیش از این گفته که اگر به هوا پَری مگسی باشی. (2)

در میان آثار ارزنده نظم و نثر فارسی، بسیارند آثاری که می توان از آنها دامن دامن گل چید و در باغ نوشته نشاند.

امّا همواره گلستان سعدی رنگ و بویی دیگر دارد. این کتاب جاودان سرشار از نکته ها و لطایف عالی است و هر نویسنده ای می تواند به اقتضای حال و موضوع، در نوشته خود از آنها بهره گیرد. در این جا، برای نمونه از برخی کلام های کوتاه گلستان یاد می کنیم که در طول چند سَده به عباراتی زبانزد تبدیل شده اند. نویسنده امروز می تواند با نشاندنِ این گونه عبارات در نوشته خود، هم آن را تنوّع بخشد و هم غنی و سرشار سازد:

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 3143


1- «کلمات قصار» غلط مشهور است و به جای آن، از این ترکیب استفاده کرده ایم.
2- سید محمّدعلی جمال زاده: تسخیر ماه، مجلّه یغما، سال 22، شماره 6.

☼ هر چه نپاید، دلبستگی را نشاید. هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید.

☼ محال است که هنرمندان بمیرند و بی هنران جای ایشان بگیرند.

☼ دَه درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند.

☼ هر که خیانت ورزد، پشتش در حساب بلرزد.

☼ آن را که حساب پاک است، از محاسبت چه باک است؟

☼ دوستان به زندان به کار آیند؛ که بر سفره، همه دشمنان دوست نمایند.

☼ خانه دوستان بروب و دَرِ دشمنان مکوب.

☼ اگر شب ها همه قدر بودی، شب قدر بی قدر بودی.

☼ صد چندان که دانا را از نادان نفرت است؛ نادان را از دانا وحشت است.

☼ هر که را زر در ترازو است؛ زور در بازو است.

☼ ظرافت بسیار کردن، هنر ندیمان است و عیب حکیمان.

☼ از نفس پرور، هنروری نیاید و بی هنر سروری را نشاید.

☼ هر که بر زیردستان نبخشاید، به جور زبردستان گرفتار آید.

☼ همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال.

☼ مشک آن است که خود ببوید؛ نه آن که عطّار بگوید.

☼ دوستی را که به عمری فراچنگ آرند،

☼ نشاید که به یک دم بیازارند.

☼ شیطان با مخلصان برنمی آید و سلطان با مفلسان.

☼ هر که در زندگی نانش نخورند،

☼ چون بمیرد نامش نبرند.

☼ هر که با بدان نشیند، نیکی نبیند.

☼ رأی بی قوّت، مکر و فسون است و قوّت بی رأی، جهل و جنون.

☼ قدر عافیت کسی داند، که به مصیبتی گرفتار آید.

☼ تا تریاق از عراق آرند، مارگزیده مرده باشد.

☼ ملوک از بهر پاس رعیتند، نه رعیت از بهر طاعت ملوک.

☼ مال از بهر آسایش عمر است، نه عمر از بهر گرد کردن مال.

☼ به دوستی پادشاهان اعتماد نتوان کرد و بر آواز خوش کودکان؛ که آن به خیالی مبدّل شود و این به خوابی متغیر گردد.

☼ خشم بیش از حد گرفتن، وحشت آرد و لطف بی دقّت، هیبت ببرد.

☼ از دریچه چشم مجنون بایستی در جمال لیلی نظر کردن.

☼ ص: 259

☼ افعی کشتن و بچّه نگاه داشتن، کار خردمندان نیست.

☼ ای مردان! بکوشید یا جامه زنان بپوشید.

☼ برادر که در بند خویش است، نه برادر و نه خویش است.

☼ عالم ناپرهیزگار کور مشعله دار است.

☼ هر چه در دل فرو آید، در دیده نکو نماید.

☼ هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده.

☼ پوشاندنِ جامه محسوس بر پیکر معقول

بسیاری از نکته های ژرف اخلاقی و فلسفی و اعتقادی و جز آنها را می توان به یاری محسوسات و واقعیت های ساده و گویا تبیین کرد. به ویژه آن گاه که خواننده با اصطلاح ها و تعابیر معارفی و حِکمی چندان آشنا نیست، می توان از این شیوه استفاده برد. مثال این گونه بیان، مقاله ای است با عنوان «یک نیروی مرموز» .

در این مقاله، نویسنده نخست از گل نرگس سخن می گوید که طراوت افزای مجلسی بوده است. آن گاه، آهویی زیبا و فریبا را ترسیم می کند که ناگاه آن گل نرگس را فرو می بلعد. سپس از اشتیاق دوستان مجلس برای خوردن کباب گوشت آهو پرده برمی دارد و جدال آهو با کارد قصّاب را به خوبی وصف می نماید. بی درنگ، نویسنده به سراغ پروفسوری می رود که در کار جرّاحی مغز بسیار استاد بوده و اکنون، خود، با مرگ دست و پنجه نرم می کند و سرانجام، مقهورانه جان می دهد. نویسنده این صحنه ها را جزء به جزء و کاملا محسوس وصف می کند و سپس از این دو صحنه ملموس، به نتیجه واحد می رسد:

در این جا است که فطرت و وجدان انسان گواهی می دهد که یک نیروی نامرئی و قدرت قهّار بر این جهان حکومت می کند. قدرت های موجود زنده منحصر بود به قدرت نبات و حیوان و انسان؛ و معلوم شد که قدرت نبات در قدرت حیوان و قدرت حیوان در قدرت انسان هضم می شود. و روشن شد که قدرت انسان هم در یک قدرت نامرئی و مجهول هضم می گردد و انسان حکومت مطلق بر این جهان ندارد … . (1)

☼ بهره وری از تخیل

«تخیل» نیرویی است که صورت محسوسات را هنگام ناپدیدی آنها، در ذهن فراهم می آورد و ترکیب های زیبا و تازه ای را بر پایه آنها پدیدار می سازد. پس تخیل، فضایی معنوی است که هنرمند را احاطه می کند تا از ورای آن، جهان را آن طور که می خواهد ببیند. امّا در تخیل هنری، شخصیت ها و

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 3144


1- یک نیروی مرموز، مجلّهمکتب تشیع، سال اوّل.

حوادث با آن که واقعیت ندارند، حقیقت دارند؛ زیرا از حقایق جاری در جهان سرچشمه می گیرند. به این نمونه زیبا بنگرید تا نقش تخیل را در انتقال یک پیام به تماشا بنشینید:

سحرگاهان که نسیم با بویی دل انگیز از راه می رسد، قاصدی است که خبر از گُل می آورد. هر همنشین که مدّتی با گُل می نشیند، حتّی اگر گِل باشد، خوشبو می گردد … گُل، سنجاق قشنگی نیست که بانوی درخت آن را در صحن چمن فقط برای آرایش و زیبایی به گیسو زده باشد و دکمه برجسته درشتی نیست که بیهوده بر لباس خود دوخته باشد. گل با همه زیبایی و دلفریبی، در طبیعت وظیفه ای بس سنگین بر عهده دارد. گل مأمور ادامه وجود گیاه است و آینده درخت را در پنجه کوچک خود می فشارد و حفظ می کند … گل مسافری است که با زیبایی و جلوه گری از بهار می گذرد تا در منزلگاه تابستان به صورت میوه از درخت فرود آید. (1)

همین صورت خیالی است که به جهان تکاپو می بخشد و نوشته ما را نیز سرشار از حیات و نشاط می کند:

یکی از زیباترین صور خیال، تصرّفی است که ذهن نویسنده در اشیا و عناصر بی جان طبیعت می کند و از رهگذر نیروی تخیل خویش، به آنها حرکت و جنبش می بخشد؛ و در نتیجه، هنگامی که از دریچه چشم او به طبیعت و اشیا می نگریم، همه چیز در برابر ما سرشار از زندگی و حیات و حرکت است. (2)

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 3145


1- غلامعلی حدّاد عادل؛ برگرفته از: فارسی و آیین نگارش، سال اوّل دبیرستان، ص151.
2- 2 . محمّدرضا شفیعی کدکنی: صور خیال در شعر فارسی، آگاه، 1358، ص 149.
آزمون

◄ 1. پنج عنصر تنوّع آفرین در نوشته را ذکر کنید.

◄ 2. مَثَل چه نقشی در تنوّع نوشته دارد؟

◄ 3. پنج نمونه از مَثَل های زیبای فارسی را در متنی به قلم خود در موضوع «کاش قَدرت را می دانستم مادر!» به کار بَرید.

◄ 4. دَه مثل از یک رُمان معاصر بیابید.

◄ 5. دو شیوه حل و دَرج را تعریف کنید و برای هر کدام مثالی بیاورید.

◄ 6. متنی بنویسید و در آن، حکایت زیر را بگنجانید:

روزی برای انجام [دادن] کاری روانه بازار شدم. اندیشه مکروهی در مغزم گذشت، ولی بلافاصله استغفار کردم. در ادامه راه، شترهایی که از بیرون شهر هیزم می آوردند، قطاروار از کنارم گذشتند. ناگاه یکی از شترها لگدی به سوی من انداخت که اگر خود را کنار نکشیده بودم، آسیب می دیدم. به مسجد رفتم و این پرسش در ذهن من بود که این رویداد از چه امری سرچشمه می گیرد و با اضطراب عرض کردم: «خدایا! این چه بود؟» در عالمِ معنا به من گفتند:

«این نتیجه آن فکری بود که کردی» . گفتم: «گناهی که انجام ندادم» . گفتند:

«لگد آن شتر هم که به تو نخورْد!» (1)

◄ 7. سه نمونه از کلام کوتاه حضرت علی (علیه السلام) را انتخاب کنید و آنها را در متنی واحد به کار برید.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 3146


1- کیمیای محبّت / 89.
درس 29: تازگی و طراوت
اشاره

تازگی و طراوت (1)

نویسنده توانا همواره می کوشد که از هر چه بوی فرسودگی می دهد، پرهیز کند. به این منظور، بهره گرفتن از سبک امروزی، واژه های نو، تعبیرهای تازه، ساختار مناسب این روزگار، و نیز عناصر محتوایی شاداب و نو ضرورت دارد. تقلید از دیگران، یکی از اسباب عقب افتادگی نویسنده به شمار می رود. نوشته های خوب معمولاً زاییده ذهن های آفرینشگر و نوجو هستند، بدان شرط که نوگرایی را به ابتذال نکشانند و به افراط دچار نگردند. اصولاً هر سبک دارای ویژگی هایی معین است. هنگامی که عمر یک سبک به سر می آید، دیگر نمی توان از آن ویژگی ها تقلید کرد، ولی می توان و باید از صفات و امتیازات دیگر آن بهره برد. به دیگر بیان، برخی از صفات یک سبک هیچ گاه کهنه نمی شوند و همواره می توانند مورد اقتباس قرار گیرند. مثلاً فخامتِ بیان و رسایی گفتار در سبک خراسانی، باید سرلوحه شاعر و نویسنده امروز هم باشد. امّا «آوردن دو حرف اضافه برای یک متمِّم» که ویژگی سبک خراسانی است، در شعر و نثر امروز تقلید کردنی نیست. مثلاً: مرا در زیر ران اندر، کُمیتی کُشنده نی و سرکش نی و توسن شاهد:

در زیر ران اندر = اندر در زیر ران.

البتّه همین روش بیانی در سبک عراقی هم ملاحظه می شود، امّا چون در آن فراوان به کار نمی رود، از ویژگی هایش شمرده نمی شود. اکنون اگر شاعر یا نویسنده امروز در اثرش از این شیوه بیانی تقلید کند، از کارش بوی کهنگی و فرسودگی به مشام می رسد. البتّه در نوع نگاه هم هنرمند باید از تقلید خودداری کند. در این جا نیز آنچه از ویژگی های سبک های

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 3147


1- 1 منبع اصلی) حسین رزمجو: روش نویسندگان بزرگ معاصر / 159 _ 161.

کهن است و به اثر امروز رنگ کهنگی می زند، پسندیده نیست؛ امّا ارزش های سبک های دیروز در هنر امروز هم پسندیده و مطبوعند. مثلاً هم در شعر منوچهری، برای وصف خورشید به تشبیه اجزای آن پرداخته می شود و هم در شعر نیما یوشیج. امّا عناصر به کار رفته در شعر نیما با عناصر موجود در شعر منوچهری متفاوت است؛ و حق هم همین است. به عبارت دیگر، پی گرفتن این سنّت که خورشید را با ظرافت و ریزپردازی وصف و تشبیه کنیم، در ادب امروز هم پسندیده است. این، شیوه ای نیست که اثر را کهنه و فرسوده جلوه دهد. امّا استفاده از همان واژه های کهن و همان مشبّهٌ به ها و تعابیر، خواننده امروز را ملول می کند. خواننده امروز اگر تعابیر کهن را در شعر و نثر کهن بنگرد، ملول و افسرده نمی شود؛ زیرا خود را در همان حال و فضا قرار می دهد و اصولاً همه عناصر دیگر نوشته کهن نیز با همین عناصر کهنه تناسب دارد. امّا از اثری امروزین، توقّع می رود که تعابیر و نوع نگاه آن هم تازه باشد. اکنون به زاویه های نگاه منوچهری و نیما یوشیج در تشبیه و وصف خورشید بنگرید:

سر از البرز بَرزد قرص خورشید

چو خون آلود دزدی سر ز مَکمَن

به کردارِ چراغِ نیم مرده

که هر ساعت فزون گردَدْش روغن (منوچهری)

صبحگاهان که بسته می مانَد ماهی آبنوس در زنجیر دُمِ طاووس پَر می افشانَد روی این بامِ تن بِشُسته ز قیر (نیما یوشیج)

می بینید که تصویرسازی منوچهری صرفاً مبتنی بر تجربه های حسّی او و کنجکاوی اش در نگاه به طبیعت است و هیچ انگیزه عاطفی ای را پی نمی گیرد. امّا در تصویرسازی نیما، نگاه نو و زبان رامش ناپذیر و نیز نوعی آشنایی زدایی بدیع، کاملاً خودنمایی می کند. در سبک های گوناگون، همین نوع ویژگی ها جلوه کرده اند و سبب شده اند که زبان هر دوره دارای مختصّات خود باشد، به گونه ای که هر سبک با همان ویژگی ها زیبا جلوه کند و چنانچه ادیبی دیگر در روزگاری متفاوت بخواهد از آن ویژگی ها تقلید کند، اثرش توفیق نیابد. مثلاً درترجمه تاریخ طبری که از سده چهارم است، ماجرای بارداری حضرت مریم (علیها السلام) چنین گزارش شده است:

خدای تعالی جبرئیل را به سوی وی فرستاد تا اندر آستینش بدمید و عیسی بار گرفت. امّا همین ماجرا در حبیب السِّیر که از سده دهم است، چنین آمده است:

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 3148

جبرئیل به مریم نزدیک رفته، بادی در آستین یا در جِیب یا در موضع تولّد فرزند دمید و همان لحظه صدف وجود مریم به آن دُرّ دُرج رسالت آبستن شد. می بینید که در جمله نخست، سجع و موازنه و ترادف دیده نمی شود و ایجاز کاملاً مراعات شده است. اصولاً کوتاهی جمله ها، کمی واژگان عربی، و به کار بردن باء تأکید بر سر فعل از ویژگی های نثر دوره سامانی است که در جمله نخست ظهور دارد. امّا در جمله دوم، این ویژگی ها یافت نمی شود. جمله دارای توازن و اطناب است و لغات عربی بیش تری دارد. گفته شد که هنرمند باید در نوع نگاه به اشیا و طبیعت هم مستقل باشد. یک جلوه این استقلال هم آن است که هنرمند چیزهایی را ببیند که تاکنون دیده نمی شده است.

مثلاً همه ما آواز کلاغ را بارها و بارها شنیده ایم و شاید برداشت هایی نیز از آن داشته ایم. امّا چند نفر از ما تاکنون به این نکته زیبا و ظریف توجّه داشته ایم که «قار» به گویش آذری، یعنی «برف» ؟ و چند تن از آنها که توجّه داشته اند «قار» یعنی برف، به این مطلب عنایت کرده اند که وقتی کلاغ می گوید «قارقار» ، از خداوند برف می خواهد؟ و آن گاه تا چه حد به این حقیقت زیبا منتقل شده ایم که پرنده ای سیاه که گاه مظهر تیرگی است، در دلِ زمستان، سپیدی را از خدا طلب می کند؟ این، همان نوع نگاه است که چنین تعبیر زیبا و شاعرانه ای از آن می تراود و مایه بکری و تازگی اثر ادبی می شود. (1)

حتّی مفاهیم کاملاً مکرّر و به ظاهر معمولی را می توان رنگ طراوت و شادابی زد. بسیاری به مدینه و مکّه مشرّف شده اند و خاطره سفر خویش را نوشته اند. امّا فقط خاطره نامه های کسانی خواندنی و ماندنی است که شاداب باشد، حرف های مکرّر نداشته باشد، و زاویه دیدش متفاوت باشد؛ حتّی اگر خیلی ساده و بی تکلّف هم باشد:

بوی مدینه می آید. این را از نم نم باران فهمیدم. دل ها بی تابند و چشم ها گریان. سمت چپمان مسجد شجره است. کم کم شهری سپیدپوش به استقبالمان می آید و من چقدر دوست دارم بقیع را ببینم و چقدر دلم می خواهد مدینه را بغل کنم و چقدر دوست دارم نخل های مدینه را، کبوتران حرم رسول اللّه (صلی الله علیه وآله) را. سه دانگ از بهشت باید همین جا باشد و ما وسعت این جا را نمی توانیم درک کنیم. (2)

وقتی نوع نگاه به اشیا و هستی، هنرمندانه شود، حتّی زبان معمول نیز جان می گیرد. در این دو نمونه شعر آزاد، عمده توفیق شاعر مرهون همین گونه نگاه است.

ببینید بازگشت امام خمینی (قدس سره) به وطن، از چه دریچه ای دیده شده است:

شب، شبی بی کران بود دفتر آسمان پاره پاره

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 3149


1- برگرفته از شعر کلاغ سروده جعفر ابراهیمی (شاهد) .
2- پرستو در قاف؛ برگرفته از: ادبیات فارسی، سال اوّل نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 1 / 201) ، ص 162 و 163.

برگ ها زرد و تیره

فصل، فصل خزان بود

هر ستاره

حرف خط خورده تار

در دل صفحه آسمان بود

گرچه گاهی شهابی

مشق های شب آسمان را

زود خط می زد و محو می شد

باز در آن هوای مِه آلود

پاک کن هایی از ابر تیره

خطّ خورشید را پاک می کرد

ناگهان نوری از شرق تابید

خون خورشید

آتشی در شفق زد

مردی از شرق برخاست

آسمان را ورق زد (1)

و نیز بنگرید که با یک نگاه لطیف، چه پیامی از طبیعت اقتباس شده است:

غنچه با دل گرفته گفت:

«زندگی لب ز خنده بستن است»

گل به خنده گفت:

«زندگی شکفتن است

با زبان سبز، راز گفتن است»

گفت و گوی غنچه و گل از درون باغچه

باز هم به گوش می رسد

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 3150


1- مثل چشمه، مثل رود؛ برگرفته از: ادبیات فارسی، سال اوّل نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 1 / 201) ، ص 77 و 78.

تو چه فکر می کنی؟

راستی کدام یک درست گفته اند؟

من که فکر می کنم

گل به راز زندگی اشاره کرده است

هر چه باشد او گل است

گل، یکی دو پیرهن

بیش تر ز غنچه پاره کرده است (1)

خوب است به مناسبت، از یک گِله کهنه نیز در این جا یاد شود. مضامین دینی ما همچون گنجینه هایی فاخر و ارجمندند که گرچه گوهری ثابت و اصلی نامتغیر دارند، آنها را در شکل های گوناگون می توان عرضه کرد. این شکل ها باید به تناسب هر روزگار تازه و نو شوند و از ظاهر کهن و مندرس درآیند. گرانبهاترین قطعه الماس را اگر در پارچه ای کهنه و رنگ رفته بپیچند، هرگز تماشاگران را برنخواهد انگیخت؛ امّا گاه یک قطعه آهنِ خوش رنگ و آب که در جایگاهی زیبا قرار گرفته و با سلیقه عرضه شده است، نگاه ها را در پی خود می کشد. مفاهیم دینی نیز باید با سلیقه و ظرافت و ابتکار عرضه شوند. در این جا به یک مثال اکتفا می کنم:

هر چند وقت یک بار، مناسبتی خاص فرا می رسد، خواه در سوگ امامی و بزرگواری و خواه در میلادی یا گرامیداشتی. هنگامی که بوی طراوت و تازگی از چنین عباراتی به مشام می رسد، مخاطبان به اهتزاز در می آیند و لذّت معنوی فراوان می برند. مثلاً این دو جمله را با هم مقایسه کنید و بنگرید که بکر بودن جمله دوم چگونه آن را دلنشین تر و مؤثّرتر می سازد:

_ خجسته میلاد دهمین کوکب آسمان ولایت و امامت را تبریک عرض می کنیم.

_ برآمدن دهمین بهار آفرینش مبارک باد!

حال می توان با صیقل زدن واژه ها و عبارات، همین تعابیر تازه را زیباتر و رساتر کرد و آنها را به قدری جلا داد که همه جوانان و نوگرایان روزگار ما به آسانی با مناسبت های سنّتی خو بگیرند. مثالی زیبا از همین باب را بنگرید در تعبیری که از انقلاب اسلامی ایران شده است. دقّت کنید که تعابیر هرگز کلیشه ای و فرسوده و زنگ زده نیستند و بوی شعار و دلمردگی نمی دهند:

خون، کلمه شد؛ و کلمه، خون. و خورشید می نوشت … رود بزرگ آفتاب که از چشمه ساران فجر جاری گشته بود، در بستر شوراب روزهای خونین، می رفت تا سکّوهای بلند نور را در همه جا بر پای دارد؛ و تا پیامِ شورآورِ سپیده دمان را به ستیغ افراشته حماسه های مقدّس برساند …. (2)

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 3151


1- قیصر امین پور؛ برگرفته از: فارسی، سال دوم دوره راهنمایی تحصیلی (شماره 115) ، ص 137.
2- تفسیر آفتاب / 11.
آزمون

◄ 1. نمونه ای از شعر سلمان هراتی را با شعری از فرّخی سیستانی مقایسه کنید و تفاوت های سَبکی آنها را بیان نمایید.

◄ 2. اگر بخواهید حجابِ اسلامی را از زاویه ای نو و جذّاب به دختران جوان معرّفی کنید، چگونه سخن می گویید؟

◄ 3. به گفته برخی، واژه کربلا در لغت، یعنی «مزرعه خدا» . توجّه به این معنا، چه مَنظَری از کربلا را پیش چشم شما می گشاید؟

◄ 4. از این پیام امام کاظم (علیه السلام) ، چه زاویه دیدی می توان فراهم کرد؟ با استفاده از این نوع نگاه، متنی در موضوع «فروتنی، کلیدِ معرفت» بنویسید:

ای هشام! کِشت در زمین هموار بار می آورد و نه در سنگلاخ. حکمت و فرزانگی نیز در [جان و] دل فروتن بالنده می شود و نه در [جان و] دل خودبین سرکش؛ چون خداوند فروتنی را ابزار خِرد ساخته و تکبّر و خودبینی را یکی از ابزارهای بی خردی و نادانی کرده است. نمی بینی که هر کس سر تا آسمانه فرا بَرَد، سرش بشکند و هر کس سر در پیش فرو آورَد، سقف سایه بر او افکنَد؟ خداوند نیز هرکه را فروتن نباشد و درشتی کند، فرو می نشاند و هرکه را فروتنی نماید، فرامی برد و رفعت می بخشد. (1)

◄ 5. سه سفرنامه حج را با هم مقایسه کنید و جنبه های تازگی نگاه و طراوتِ دید را در آنها با هم تطبیق دهید.

◄ 6. برای هر یک از این مناسبت ها، عبارتی متین و جذّاب ارائه دهید:

_ بیست و دوم بهمن.

_ نیمه شعبان.

_ سالگرد ازدواج حضرت فاطمه (علیها السلام) و امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) .

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 3152


1- فرهنگ فرزانگی / 69.
درس 30: هدفنمندی و شورآفرینی
اشاره

نوشته خوب باید خواننده را به جنبش و تکاپو وادارد و چشمه شور و شرر را در جانش جاری سازد. هرگاه خواننده پس از مطالعه یک متن، هیچ انگیزه نو یا گرمی و حرارتی را در خود حس نکند، معمولا باید عیب را در نوشته جُست. به ویژه نویسنده مؤمن، باید در پسِ هر واژه و از رهگذر هر جمله، پرچم تعهّدی را برافرازد و رایتِ رسالتی را بر پا سازد. برانگیختن رؤیاها و عواطف کافی نیست؛ باید هدفی مقدّس را پی گرفت و قلم را در قلمرو ایمان و تعهّد به گُلچرخی عبادتوار در آورد. بدین گونه، هم عقل ها حَظ می برند و هم دل ها به انقلاب در می آیند. اکنون دیگر مدّت ها است که پنبه توهّم های پارناسیسم زده شده است و همگان دانسته اند که «هنر برای هنر» (1) افسانه ای بیش نیست. پارناسین ها با تکیه بر نظریه «هنر برای هنر» بر این عقیده بودند که هنر پدیده ای مستقل و فارغ از رسالت اجتماعی و اخلاقی است و هدفی جزرسیدن به کمال خود ندارد. آنان پیرو این سخن تئوفیل گوتیه، شاعر و نویسنده فرانسوی (1811 _ 1872) ، بودند:

شاعر باید مثل مجسّمه ساز، شعرش را به شکلی ملموس و عینی و تراش خورده ارائه دهد. مکتب پارناسیسم که زادگاهش فرانسه بود، هرگز راه به جایی نبرد؛ زیرا نه عقل و نه احساس، نمی پذیرد که اثری هنری فقط برای جلوه دادن کمال و جمال هنری خلق شود و هیچ رنگ و بویی از پیام و تعهّد نداشته باشد. آیا می توان صادقانه این سخن بنژامن کنستان (1845 _ 1902) را پذیرفت: هنر برای هنر و بدون هدف؛ زیرا هر هدفی هنر را از طبیعت خود دور می کند. حتّی ادیبان برج عاج نشین هم در حقیقت برای خود هدفی را ترسیم کرده اند و به قواعد و اصولی قابل دفاع و تبلیغ معتقدند. پیروان «شعر حجم» در ایران که بعضاً از داعیه داران شعار «هنر برای هنر» هستند،

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 3153


1- art for arts sake

نیز حرف هایی خاص و پیام هایی معین را در آثار خویش تبلیغ می کنند؛ امّا آن گاه که نوبت به تبلیغ دین و مفاهیم دینی و ارزش های اخلاقی می رسد، گروهی فغان برمی آورند که هنر نباید در قید و بند درآید! در اندیشه توحیدی، هیچ کس و هیچ چیز، جز در دایره تعلّقش به خداوند ارزش گذاری نمی شود. حتّی زیباترین پدیده های هستی، اگر مفید نباشند و حظّی معنوی یا مادّی به موجودات عالَم نرسانند، حقیقتاً زیبا نیستند. ادبیات هم وقتی در خدمت ارزش های والا و اهداف پاک نباشد، هرگز ارج و مقامی ندارد و در جان ها نمی نشیند. آلبرکامو معتقد است:

از این لحظه، دیگر نمی پذیرند که هنرمند حقّ گوشه گیری داشته باشد؛ و آنچه در برابرش قرار می دهند، رؤیاهایش نیست، بلکه واقعیتی است که همه در آن زندگی می کنند و از آن رنج می برند. (1)

هاینریش بُل می گوید:

برای من، تعهّد لازمه نویسندگی است؛ پایه آن است. چیزی که من بر این پایه بنا می کنم، همان چیزی است که از هنر می فهمم. (2)

اصولاً «درد» داشتن، سنگ بنای هنر است. هنرمند بی درد، مانند پرنده در قفس، دنیایی بس تنگ و آرزوهایی بس حقیر دارد. همه هنرمندان متعهّد جهان، به گونه ای از این معنا سخن گفته اند؛ از شیخ ابوالحسن خرقانی خودمان تا آندره مالرو و آستوریاس، نویسندگان نام آور جهان امروز: اگر از ترکستان تا به درِ شام کسی را خاری در انگشت شود، آن از آنِ من است؛ و همچنین از ترک تا شام کسی را قدم در سنگ آید، زیانِ آن مرا است. و اگر اندوهی در دلی است، آن دل از آنِ من است. (3)

(شیخ ابوالحسن خرقانی) هدف و وظیفه اصلی نویسنده این است:

آگاه کردن انسان ها به عظمتی که درون آنها است و خود، از آن غافلند. (4) (آندره مالرو)

من از ادبیات متعهّد چنان ادبیاتی را درمی یابم که به نیازهای یک ملّت پاسخ بدهد؛ که صدای مردم یک سرزمین و پُلی باشد که انعکاس رنج ها و سختی ها یا وقایع زندگی آنان را به اذهان ملل دیگر منتقل سازد تا پژواکی جهانگیر و جهانی بیافریند. (5) (آستوریاس)

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 3154


1- لوازم نویسندگی / 204.
2- همان / 88.
3- همان / 106.
4- همان / 84.
5- همان / 76.

شور و تعهّد و حماسه، اگر با عرفان و معنویت درآمیزد، ثمره ای بس مبارک خواهد داشت. به ظاهر، نویسنده ای که اهل مبارزه است نباید با عرفان میانه ای داشته باشد. امّا ویژگی نویسنده متعهّد مذهبی این است که حتّی مناجاتش نیز رنگی از شور و شرر داشته باشد:

☼ ای خدای بزرگ! آن قدر به ما عظمت روح و تقوا عطا کن که همه وجود خود را با عشق و رغبت، قربانی حق کنیم. خدایا! آن چنان تار و پود وجود ما را به عشق خود عجین کن که در وجودت محو شویم. خدایا! ما را از گرداب خودخواهی و از گردباد هوا و هوس نجات ده و به ما قدرت ایثار عطا کن. (1)

شاید تاریخ ادبیات ما، در عرصه مکتوب و مصوّر، هرگز دستنوشته های شهید سید مرتضی آوینی را از خاطر خود محو نکند؛ همان دستنوشته هایی که مجموعه تصویری عالی و اَعلای «روایت فتح» از آن برآمد. متبرّک کنیم این صفحات را به گزیده ای از شور و تعهّد جاری در یکی از متون روایت فتح: غروب روز بیستم بهمن 1364، حاشیه اَروند رود:

غروب نزدیک می شود و تو گویی تقدیر تاریخی زمین از همین حاشیه اروند رود جاری می گردد. و مگر به راستی جز این است؟ تاریخ، مشیت باری تعالی است که از طریق انسان ها به انجام می رسد و تاریخ فردای کره زمین به وسیله این جوانان تحقّق می یابد؛ همین بچّه هایی که اکنون در حاشیه اروند رود گرد آمده اند و با اشتیاق منتظر شب هستند تا به قلب دشمن بتازند … . ساعتی بیش به شروع حمله نمانده است و این جا آیینه تجلّی همه تاریخ است. چه می جویی؟ عشق؟ همین جا است. چه می جویی؟ انسان؟ این جا است. همه تاریخ این جا حاضر است. بدر و حنین و عاشورا این جا است. (2)

اکنون بنگرید که چگونه شور و هدفمندی و تعهّد در روزهای آغاز پیروزی انقلاب اسلامی ایران، قلم یک نویسنده بزرگ معاصر را شکوه بخشیده و او را به تالار معزّز واژه هایی راه داده است که کم تر نویسنده ای صاحب نام، خواه در آن روزگار و خواه در این دوران، به آن راه برده است. راستی، اکنون پس از گذشت سال های سال، نقش این قلم های متعهّد ملموس تر نیست: ساعت هشت شب؛ صف دو ردیفی طویل برای اهدای خون از راهروهای بیمارستان تا کمرکش خیابان باقرخان ادامه دارد. ازدحام است و مهربانی. می گویند:

جلو دانشگاه تهران، سی چهل نفر کشته شده اند و زخمی زیاد است. آمبولانسی آژیرکشان می آید و وارد بیمارستان می شود. پیرمردی، جوانی، روی دوشش است؛ خودش رنگ به رو ندارد، امّا روی صورت جوان

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 3155


1- از مناجات های شهید دکتر مصطفی چمران؛ برگرفته از: ادبیات فارسی، سال اوّل نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 1 / 201) ، ص 191.
2- مجلّه ادبیات داستانی، شماره 12، مهر 1372.

خون دلمه بَسته. می روند تو. همه با هم حرف می زنند، درد دل می کنند، سیاست می بافند و از انتظار برای امام می گویند. هیچ کدامشان فکلی و کراواتی نیست. زن ها بعضی روسری دارند و بعضی چادر و بعضی هیچ. خانُمی می گوید:

چار چار است، به قول اخوان هوا بس ناجوانمردانه سرد است. یادم به راه پیمایی چند روز پیش می افتد که جوان های ترک زبانِ هموطنم پاها را به زمین می کوفتند و با مشت های گره کرده، ترکی سرود می خواندند و موجب می شدند که قلب ها تندتر بزند و سرما رانده شود. جوانی که جلوتر از من ایستاده، تازه پشت لبش سبز شده؛ رفیقش کمی از خودش بزرگ تر است، می گوید:

«صبح روی شکمم با ماژیک نام و نام فامیل و شماره تلفنم را نوشتم» .

رفیقش می گوید:

«من دو رکعت نماز شهادت خواندم و شناسنامه ام را تو جیبم گذاشتم؛ اگر شهید شدم … » .

آنچه در دوران ما روی می دهد، شعر عظیمی است و قالب شعر برایش برازنده تر است. دنبال قافیه و ردیف نگردید؛ شعر ناب است. بعدها معلّم ها موضوع انشا خواهند داد که «ایمان مهم تر است یا تفنگ؟» … هزار دعا بر لب و هزار امید در دل دارم. امیدوارم حماسه ها و شهادت ها و جانفشانی های مردم نتیجه ای درخورِ کام بیابد. رهبر مستدام و دل های همگی خوش باد! … امیدوارم و دعا می کنم که گل های اندیشه و تفکّرِ بر حق، خرمن خرمن بشکفد و قانون، اساسی بیابد برای اشاعه آزادی و عدالت و امنیت و تقوا و دانش … همه ما و بیش از همه، روشنفکران و هنرمندان بایستی با دلسوزی و مروّت و عاری از غرب زدگی، به این بذر آسیب پذیر که مردم ایران پاشیده اند و با خون خودشان آن را آبیاری کرده اند، آب پاک و نور و هوای سالم برسانند تا درختی سایه گستر گردد. (1)

و به راستی در سال های دفاع مقدّس ایرانِ اسلامی، برترین نمونه های نثر فارسی آفریده شدند؛ زیرا خاستگاه نوشته هنرمندانِ متعهّد، رزمِ جاودان مردان حقیقی تاریخ بود. سفرنامه ها و گزارشواره های آن روزگار، هرگز از ذهن ادب مکتوب این ملّت محو نخواهند شد. برای مثال، خوب است بنگرید به برگی از حاصل گذار چند روزه یک هنرمند در میدان نبرد حقّ و باطل، تا این هدفمندی و شورآفرینی را به روشنی لمس کنید:

از بستان به جزیره مجنون می رویم که ناگهان با تصویری غریب روبه رو می شویم. می گویم: نگه دارید! کوچ بزرگ پروانه ها است. نگه می دارند و پیاده می شویم. چه هنگامه ای است از رنگ و حرکت: ابری یا مِهی از پروانه تا

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 3156


1- سیمین دانشور: روزنامه کیهان، بهمن 1357.

ارتفاع یک دیوار کاهگلی کوچه باغهای قدیمی. هیچ کدامشان تا به حال کوچ بزرگ پروانه ها را ندیده اند. میلیون ها پروانه در حرکت است … میلیون ها … در طول فرسنگ ها … . و هزاران پروانه زیر چرخ ماشین ها، تانک ها، زره پوش ها، و کامیون ها له می شود؛ امّا هیچ چیز در جهان نمی تواند سفر بزرگ پروانه ها را متوقّف کند، حتّی برای لحظه ای. شهادت برای پروانه های سبکبالی که مجبورند به جایی برسند و حکمی طبیعی را با خود دارند، مسأله ای نیست که حتّی ارزش تفکّر داشته باشد. آنچه زیبا است نفسِ رفتن است و با هم رفتن؛ نفسِ رنگین و پُرتحرّک ساختن فضایی است گسترده تا مرزهای تفکّر … . کمال تبریزی می گوید:

مثل ما هستند، مثل رزمنده ها. رفتن برایشان مهم است، فقط رفتن. این که غول های آهنین، تعداد بیشماری از آنها را به خاک و خون بکشند، حتّی گرفتار شکّ و دودلی شان هم نمی کند. این پروانه های کوچکِ رنگارنگِ سبکبال که این طور مست از نسیم بهاری به پیش می تازند، تاریخ یک ملّت بزرگ را می سازند بی آن که تفاخری داشته باشند، یا تأمّلی روی این نکته که راهی کجا هستند یا پیمودن این راه تا چه حد دشوار است. اینک به یاد شعری از یغمای خشتمال نشابوری می افتم که تک بیت هایش، به اعتقاد من، حتّی بیش از تک بیت های صائب می خراشد و می سوزاند و می ماند:

گفتی «هدف کجاست؟» کماندار را بپرس

من تیرم و روان، چه خبر از نشانه ام؟ (1)

همان هنرمند در تحلیل این حضور هدفمندانه هنر و ادبیات، در جایی دیگر، می نویسد: در میهن ما، یک انقلاب بزرگ و منحصر، و یک جنگ عظیم ملّی _ اعتقادی که هر دو نیز بر دوش طبقه دردمند مستضعف ستم دیده جامعه حمل می شد، به عنوان یک الگو، به جهانِ همیشه نشان داد که پدران و مادران خانواده های بسیار پرجمعیت که در آنها از طفل تازه به دنیا آمده تا جوان بیست و چند ساله وجود داشت، با شهامت و غیرتی افسانه ای، شادمانه و سربلند، به میدان انقلاب یا جنگ اعتقادی رفتند و بی مُحابا کشته شدند و لحظه ای به این که تعهّد به خانواده می تواند تعهّد به انقلاب و جنگ را تحت الشّعاع قرار بدهد، نیندیشیدند و از این مستمسک سوء استفاده نکردند. در همین حال، هزاران جوان مجرّد طبقه مرفّه، به ننگین ترین و تأسّف بارترین صورتِ ممکن، با پوشیدن پوست چارپایان و یا دادن باج های کلان به قاچاقچیان و راهزنان حرفه ای از مرزهای میهن خارج شدند و تن به بردگی برده دارانِ عصر نو سپردند و با نوکری و

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 3157


1- با سرود خوان جنگ در خطّه نام و ننگ / 45 و 46.

تکدّی و خودفروشی روزگار گذراندند. همین دو گروه، به وضوح نشان دادند که این خانواده نیست که از قدرت انقلابی فرد می کاهد؛ این وضعیت طبقاتی و انحرافات اخلاقی و نبودِ ایمان و اعتقاد و شناخت است …. (1)

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 3158


1- لوازم نویسندگی / 182.
آزمون

◄ 1. پارناسیسم را تعریف کنید و اصول فکری آن را نقد نمایید.

◄ 2. یکی از چهره های ارجمند حماسه و عاطفه شهید مصطفی چمران است. با استفاده از کتابی که به روایت همسر وی فراهم آمده، پنج نمونه از تعهّد و شور را در زندگی و سیره آن بزرگوار بیابید و بر پایه آنها متنی بنویسید.

◄ 3. متن یکی از برنامه های «روایت فتح» را تهیه کنید و هدفمندی و شورآفرینی را در آن ارزیابی کنید.

◄ 4. یکی از نمونه های ادبیات داستانی در موضوع دفاع مقدّس را انتخاب کنید و آن را از حیث هدفمندی، با یکی از رمان های فهیمه رحیمی مقایسه کنید.

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 3159

درس 31: خوش آهنگی
اشاره

خوش آهنگی (1)

کلمات هر نوشته باید به گونه ای کنار هم قرار گیرند که صدای خواننده بی اختیار جنبش و تحرّک بیابد و گاه زیر و گاه زبر گردد. البتّه نوع نوشته و موضوع و سبک آن در گزینش این آهنگ بسیار نقش دارد. مثلاً برای نوشته های عارفانه و عاشقانه، باید آهنگی نرم و لطیف در جمله جاری باشد؛ و برای نوشته های حماسی باید از آهنگی هیجان انگیز و شورآفرین بهره جُست. در متن زیر، به خوبی می توان خوش آهنگی و تأثیر گذاری جمله ها را احساس کرد: همه چیز با زبان حال به ستایش او مشغول است. کشتزارها، جنگل ها، تپّه ها، و ماهورها همه از عظمت او سخن می گویند. در هر کرانه نام او طنین انداز است. دریا غرّش کنان بزرگی او را وصف می کند. طبیعت با حق شناسی سرود بخشندگی او را می خواند و آفریدگار خویش را می ستاید … در لرزش هر بیشه و در زمزمه هر جویبار، نام او به گوش می رسد. هر بادی که میوزد، این نام را تا گنبد آسمان که با لطف و مهر او بر بالای ابرها استوار شده، بالا می برد … . (2)

در قطعه زیر نیز طنین و آهنگی خاصّ بر جمله ها حاکم است که سبب شده خواننده علاوه بر حَظّ محتوایی، لذّتی دیداری و شنیداری نیز از خواندن و شنیدن آن ببرد: حکمت تعلیم است و موعظه تکرار. حکمت برای آگاهی است و موعظه برای بیداری. حکمت مبارزه با جهل است و موعظه مبارزه با غفلت. سر و کار حکمت با عقل و فکر است و سر و کار موعظه با دل و عاطفه. حکمت یاد می دهد و موعظه یادآوری می کند. (3)

نیز عنایت کنید که در این جمله، دو بخش چهار واحدی با کسره های متوالی چه طنین مناسبی پدید آورده اند:

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 3160


1- * منابع اصلی) خسرو فرشید ورد: درباره ادبیات و نقد ادبی، 2 / 568؛ سیروس شمیسا: آشنایی با عروض و قافیه.
2- کلوپستوک؛ برگرفته از: منتخبی از زیباترین شاهکارهای شعر جهان / 3.
3- سیری در نهج البلاغه / 190.

ترس سایه ای گذرا بر خاطرم افکند، همچونگذرِ سایه گنجشکِ دیر کرده ایدرنیمه روزِ چلّه تابستان بر دشتی بایر. (1)

همچنین توالی بسیار خوش آهنگ سین و شین را در قطعه زیر ملاحظه کنید که چه پژواک زیبایی پدید آورده است:

یاشا نشست به انتظار طلوع، به انتظار لحظه ای که دستی ناپیدا از پسِ کوه های دور، آن سینی سنگین طلا را به آسمان صحرا بفرستد و رنگ نارنجی را چون دانه های زر، از درون سینی زرّین، مشت مشت به دشت بپاشد. طلوع را از پشت پرده اشک دیدن زیبا است. (2)

گفتنی است که خوش آهنگی از دو زاویه قابل تحلیل است؛ گاه از حیث طنین و وزن واژه ها و گاه از لحاظ آهنگ خاصّ عبارات و جمله ها. در دو مثالی که گذشت، آهنگ جمله ها دلنشین و مطنطن بود. علاوه بر این، لطافت و آهنگ خوش واژه ها نیز می تواند در خوش آهنگی متن مؤثّر افتد. بعضی از قواعد خوش آهنگی را می توان به این ترتیب برشمرد:

یک. واژه دارای تَنافُر حروف (= ستیزآوایی) نباشد. بدین منظور، باید:

_ دو حرف همسان پیاپی تکرار نشوند.

مثال:

خاک کش، برگ گیر، جنگ گاه، برف فام. مثلا فردوسی که به خوش آهنگی واژه ها بسیار عنایت داشته، به جای «جنگ گاه» واژه های «رزمگاه» و «آوردگاه» را به کاربرده است.

_ حروفی که مخرجشان به هم نزدیک است، کنار هم نیایند.

مثال:

دوستدار، خاک گیر، شب پره.

_ از هجاهای بلند و کشیده ای که به حروف خشنی مانند «خ» و «ت» پایان می پذیرند، پرهیز شود.

مثال:

کیهان شناخت، روان شناخت. به جای این واژه ها، می توان از واژه های زیباتر «کیهان شناسی» و «روان شناسی» استفاده کرد. به همین سبب است که مردم «لُوسْتْر» را «لُوسْتِر» می خوانند، در حالی که اوّلی واژه اصلی است.

_ چندین هجای متوسّط در کنار هم قرار نگیرند.

مثال:

دلدارآزاری، هَمْکِرداری.

_ یای صامت پیش از یای مصوّت نیاید.

مثال:

خانه یی. در این حال، خوب است «خانه ای» نوشته و خوانده شود.

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 3161


1- نفرین زمین.
2- آتش بدون دود؛ برگرفته از: زبان فارسی، سال سوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 4 / 249) ، ص 80.

_ همزه و عین و های صامت در پایان کلمه نیاید.

مثال:

اعضاء، شَمْعْ، کُنْهْ. به همین دلیل، بِهتر است در نوشتن و خواندن، همزه پایانی جمع های مکسّر عربی را بیندازیم. البتّه این کار هرگز در کلمات دیگر چون «جزء» و «سوء» پیشنهاد نمی شود، چون تشخیص کلمه را بسیار دشوار می سازد. آوردن این قواعد به آن معنا نیست که هرگز از چنین واژه هایی استفاده نکنیم؛ بلکه غرض این است که با وجود معادل های خوش آهنگ تر، چنین واژه هایی را به کار نگیریم.

دو. کلمه یا عبارت، دراز و ترکیب در ترکیب و دارای هجاهای فراوانِ پیاپی نباشد.

مثال:

غافلگیر کننده ترین، ناراحتی کشیده تر، بیرون آورده نشده است. اصولا کلمه ها یا ترکیب هایی که بیش از هفت هجا داشته باشند چندان خوش آهنگ نیستند. اکنون به فراخور این بحث، از این نکته یاد می کنیم که بسیاری از مناجات ها و دعاهای امامان معصوم (علیهم السلام) نمونه های عالی خوش آهنگی اند. صرف نظر از صنعت سجع که پیش تر درباره آن سخن رفت، ترکیب بندی و ساختار عمومی عبارات در ادعیه ما، خود، جلوه ای از زیبایی و کمال است. حال سزاوار است که به تناسبِ بحث از خوش آهنگی نوشته، قدری درباره عَروض و آهنگ سخن نیز سخن بگوییم. دلیلِ اهمّیت آشنایی با عروض این است که بسیار رخ می دهد که گوینده یا نویسنده ای در میان کلام خویش، از شعر مدد می جوید تا نوشتار و گفتارش را طراوت و تنوّع بخشد. ولی با اندوه باید گفت که شماری از اهل قلم از آن جا که با موسیقی شعر (عروض) خوب آشنا نیستند، دو اشتباه بزرگ را مرتکب می شوند:

یکی این که شعر را نادرست نقل می کنند و کلمه یا هجایی را می اندازند یا جا به جا می کنند؛ و دیگر آن که شعر را با آهنگی نامناسب و بد عرضه می دارند. به همین دلیل است که این فصل را به عروض و آهنگ شعر اختصاص داده ایم تا نویسنده متعهّد هرگاه به اندیشه استفاده از شعر روی می آورَد، روح شاعرِ درگذشته را نیازارد و تن شاعر حاضر را نلرزاند و مخاطبان فرهنگمند را افسرده نسازد.

عَروض

عَروضیعنی آنچه شعر به آن عرضه می شود و با آن مِحَک می خورد. در اصطلاح، عروض از دانش های ادبی است که در باره چگونگی ایجاد وزن و انواع آن و نیز شگردهای ویژه آهنگ شعر سخن می گوید.

وزن
اشاره

وزن یعنی نظم و تناسبی خاص در صدای کلام که نوعی آهنگ و موسیقی به آن می بخشد.

واحد وزن

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 3162

در شعر فارسی مصراع و در شعر عربی بیت است. در زبان های گوناگون، پنج گونه وزن وجود دارد. این پنج گونه را ذکر می کنیم و در برابر هر یک، معیار آن را می آوریم:

یک. وزن عددی (1): تساوی تعداد هجاهای هر مصراع؛ ویژه زبان های فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی، و ژاپنی.

دو. وزن تکیه ای (2): یکسانی تکیه بر هجاها؛ ویژه انگلیسی قدیم و آلمانی.

سه. وزن کَمّی (3): کوتاهی و بلندی هجاها؛ ویژه فارسی و عربی.

چهار. وزن کیفی (4): زیر و بَمی هجاها؛ ویژه چینی و ویتنامی.

پنج. وزن «تکیه ای _ عددی» (5): تساوی تعداد هجاها و تکیه آن ها؛ ویژه انگلیسی امروز.

انواع وزن شعر فارسی
یک. وزن در شعر سنّتی:

وزن عروضی کمّی مصراعی. در شعر سنّتی، «مصراع» واحد وزن است؛ یعنی باید کمّیت هجاها در هر مصراع از یک شعر با مصراع دیگر مساوی باشد. منظور از کمّیت، کوتاهی و بلندی هر هجا است. مثلاً اگر چینش هجاها در یک مصراع از شعری چنین است، باید دیگر مصراع های آن شعر نیز دارای همین چینش باشند (بلند = ب؛ کوتاه = ک): ب ک ب ب ب ک ب ب ب

دو. وزن درشعر نو نیمایی:

وزن عروضی کمّی در مجموع خط ها. در این نوع شعر، باز هم کمّیت یعنی کوتاهی و بلندی هجاها ملاکِ وزن است؛ امّا لازم نیست که تعداد هجاهای کوتاه و بلند در هر خط با خطّ دیگر مساوی باشد. یعنی ممکن است در یک خط پنج هجا با ترتیبی خاص کنار هم آیند و در خطّ دیگر دَه هجا. لیکن ضرورت دارد که هجاهای مذکور در یک بحر عروضی باشند. به مثالی از شعر سید حسن حسینی بنگرید که در آن، وزن «مُستفعِلن مُستفعِلن» (= بَحر رَجَز) با کم و بیشی هایی (= زحاف) در طول خط ها نمودار است:

حزب اللّه امروز لفظ پاک «حزب اللّه» (مستفعلن مستفعلن فَعلُن) گویا که در قاموس «روشنفکر» این قوم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن فَع) دشنام سختی است! (مستفعلن فَع) امّا (فعلُن) من خوب یادم هست (مستفعلن فعلن).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 3163


1- 1- numerical.
2- 2- accentual.
3- 3- quantitative.
4- 4- tonic.
5- 5- accentual - numerical.

روزی که «روشنفکر» (مستفعلن فَع)

در کافه های شهر پرآشوب (مستفعلن مستفعلن فعلن)

دور از هیاهوها عرق می خورد \\ (مستفعلن مستفعلن فعلن)

با جانفشانی های جانبازان «حزب اللّه» (مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلن)

تاریخ این ملّت ورق می خورد! (1) (مستفعلن مستفعلن فعلن)

سه. وزن درشعر نو سپید:

وزن آزادِ پدید آمده از موسیقی و طنین واژه ها که نه در هجاها بلکه در مجموع کلام، جلوه می کند. در این نوع شعر، باز هم وزن کمّی به چشم می خورد، یعنی کوتاهی و بلندی هجاها ملاک است. امّا لازم نیست که از ترکیب و چینش هجاها در طول خط ها بحری متعارف و مشهور در عروض پدید آید؛ بلکه همین کافی است که در مجموع، از شنیدن شعر آوا و آهنگی خوش حاصل شود. روشن است که به همین دلیل، سرودن شعر نو سپید بسیار سخت است و تنها باید کسانی که به قواعد سنّتی عروض کاملاً آشنایند، به سرودن این نوع شعر روی آورند؛ وگرنه فقط نثری مقطَّع پدید خواهند آورد. به مثالی خوش آهنگ و دلنشین از شعر علیرضا قزوه عنایت کنید:

☼ نجوای شبانه

از شاخه های خم شده عرش

امشب

دامن دامن ستاره باید چید

شاید فردا نباشد

و هیچ شب

به زیبایی امشب.

تمام نخلستان را

قدم زنان می پویم

با دست هایم چاهی را حفر می کنم

که عمق ناله های مرا داشته باشد.

امشب دلم برای دوبیتی های بابا تنگ است

و برای کسی که با من می خواند:

«کجا رفتند آن رعنا جوانان … »

باید نماز حاجت بخوانم

تا دلی از جنس ستاره بیابم (2)

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 3164


1- همصدا با حلق اسماعیل / 50.
2- از نخلستان تا خیابان / 85 و 86.
مبانی عروض
یک. مُصَوِّت و صامِت در فارسی، شش مصَوّت

(1) داریم، سه کوتاه و سه بلند:

کوتاه = _ a _ e _ o بلند = آaَ ایiاوُu بقیه اصوات را صامت (2) می نامند که 23 عدد هستند. (3)

دو هجا

هجا (4) (= سیلاب = بخش) ترکیبی است از یک مصَوّت با یک یا دو و یا سه صامت. تعداد هجاهای هر کلمه برابر است با تعداد مصوّت های آن. هجا دو گونه است:

☼ یکم. هجای بلند:

(1) صامت + مصَوّت کوتاه + صامت: دَر (dar) دِل (del) بُن

(bon) (2) صامت + مصوّت بلند:

با (baa) بُو (buu) بی (bii)

تذکّر:

طبق قرارداد، مصوّت بلند را در «املای عروضی» دوبار می نویسند.

☼ دوم. هجای کوتاه: صامت + مصوّت کوتاه: نَه (na) کِه (ke) چُو (co).

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 3165


1- 1- vowel.
2- 2- onsonant.
3- توجّه کنید که مثلاً ث و س و ص یک صدا به شمار می آیند. دو. هِجا.
4- 4- syllable.
املای عروضی

املای عروضی یعنی نگارش دقیق مصوّت ها و صامت ها به منظور تشخیص آسان هجاها. معمولا هجای بلند را باعلامتِ _ و هجای کوتاه را با علامتِ نشان می دهند. املای عروضی بر پایه حروفی است که می خوانیم، نه آنچه می نویسیم. چند قاعده مهم در املای عروضی عبارتند از:

یک. اگر در یک هجا، حرفنونمیان مصوّت بلند و حرف ساکن قرار گیرد، نون نادیده گرفته می شود (= از تقطیع ساقط می شود) . گاهی حرف باء در پایان مصراع نیز چنین می شود. در این حال، نون یا باء را در املای عروضی، داخل پرانتز می گذاریم: شاه شمشاد ق _ دان (= قَدا) خس _ روِ شی _ رین (= شیری) دهن _ ان که به مژگان (= مژگا) شکند پشتِ همه صف شکنان (= شکنا) [حافظ]

☼ دو. گاهی در خواندن، کسره سیر (= اشباع) می گردد و از این رو، با صامت پیش از خود هجای بلند تلقّی می شود:

به نامِ (= نامی) خداوند جان و خرد (فردوسی)

☼ سه. همه کلمات یک مصراع در پیوند با یکدیگر و نه تک تک در نظر گرفته می شوند. مثلا در این مصراع، «خوش آمد» چنین خوانده می شود:

خُشامد (= خُ _ شا مد) [ = فَعولن] و آن را (خوش آمَد) [ = مفعولن ] نمی خوانیم:

خوش آمد گل وزآن خوش تر نباشد (حافظ)

تَقطیع

قعد

تقطیع یعنی تقسیم کردن هر مصراع به هجاهای کوتاه و بلند؛ و منطبق ساختن آنها با ارکان عروضی:

خوش می روی بی من مرو … (مولانا)

خوش میرَوی بیمنمَ _ رو … _ _ _ _ _ _

پیش از تقطیع، باید شعر را خوب و دلنشین خواند و به حسب همان نحوه خواندن، تقطیع را انجام داد.

اَرکان عروضی
اشاره

ارکان یعنی اصول و اجزای وزن بندی. خلیل بن احمد، که علم عروض را پایه نهاد، چون خود نَحوی بود، سه حرف فاء و عین و لام را مبنای رکن بندی عروض قرار داد. روش رکن بندی این است که هر سه یا چهار هجای یک مصراع را با هم در یک رکن می ریزیم و اگر در انتهای مصراع یک یا دو هجا اضافه آمد،

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 3166

رکن های کوتاهی برابر آنها قرار می دهیم. به ندرت، ممکن است پنج هجا با هم در یک رکن گرد آیند. در هیچ رکنی، بیش از دو هجای کوتاه و نیز بیش از سه هجای بلند پشت سر هم قرار نمی گیرند. ارکانِ مشهور از این قرارند:

یک. رکن یک هجایی:

(1) فَعْ: _

دو. ارکان دو هجایی:

(2) فَعَل: _

(3) فَعْلُن: _ _

سه. ارکان سه هجایی:

(4) فَعِلُنْ: u u _

(5) فاعِلُنْ: _ u _

(6) فَعُولُنْ: u _ _

(7) مَفْعُولُنْ: _ _ _

(8) مَفْعُولُ: _ _ u

چهار. ارکان چهار هجایی:

(9) فاعِلاتُنْ: _ u _ _

(10) فاعِلاتُ: _ u _ u

(11) فَعِلاتُنْ: u u _ _

(12) فَعِلاتُ: u u _ u

(13) مَفاعیلُنْ: u _ _ _

(14) مَفاعیلُ: u _ _ u

(15) مَفاعِلُنْ: u _ u _

(16) مَفاعِلُ: u _ u u

(17) مُسْتَفْعِلُنْ: _ _ u -

(18) مُسْتَفْعِلُ: _ _ u u

(19) مُفْتَعِلُنْ: _ u u _

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 3167

پنج. ارکان پنج هجایی:

(20) مُسْتَفْعِلاتُنْ: _ _ u _ _

(21) مُتَفاعِلُنْ: u u _ u _

تذکّر:

فَعْ و فَعَلْ فقط در پایان مصراع می آیند. ارکانِ پایان یافته به هجای کوتاه هرگز در پایان مصراع قرار نمی گیرند. دیگر ارکان در همه جای مصراع می نشینند. تا جای ممکن، باید از تقطیع به ارکان یک و دو هجایی خودداری کرد. اینک به دو مثال عنایت ورزید:

(1) ای مدنی برقع و مکّی نقاب (نظامی)

اِی مَ _ دَ - نی بُر - قَ _ عُ مَکْ _ کی - نِ _ قا (بْ)

مُفْ _ تَ _ عِ _ لُنْ / مُفْ _ تَ _ عِ _ لُنْ / فا عِ _ لُنْ

(2) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند (حافظ)

دِ - لا بِ – سو - زُ - کِ سو - زِ - تُ کا- رُ - ها - بِ - کُ - نَد

م _ فا- عِ _ لُنْ / ف عِ _ لا - تُنْ / م _ فا- عِ _ لُنْ / ف - عِ _ لُنْ

بَحرهای عَروضی

از ترکیب ارکان گوناگون، بَحرهای عروضی پدید می آیند. مثلا هرگاه چهار فاعِلاتُن در یک مصراع جمع شوند، آن را بحر رَمَل می نامند. همچنین هر مجموعه هجا در یک مصراع را با نامی می خوانند، مثلا همان وزن رارَمَل مثمَّن سالم می گویند. روشن است که ادامه این توضیحات برای کسانی مفید است که می خواهند دانش عروض را به طور کامل فراگیرند، یعنی شاعران و مشتاقان شاعری. نیز قواعد گسترده ای با عنوان اختیارات شاعری و ضرورت های شعری در دانش عروض وجود دارند که به کار همان دسته می آیند. با آن که دانش عروض بسیار شیرین و سودمند است، گمان می بریم که نویسنده را همین مقدار آشنایی با موسیقی شعر کفایت می کند. همین جا تأکید می ورزیم که آنچه گفتیم تنها نمایی از عروض، آن هم به شیوه امروزی، بود تا آسان و راحت در ذهن نویسندگان و مشتاقان نویسندگی جای گیرد. عروض سنّتی، مباحث و اصطلاحات مبسوط دیگری دارد که اکنون از آن در می گذریم.

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 3168

آزمون

◄ 1. در متن زیر، خوش آهنگی جمله ها را ارزیابی کنید:

در آستانه مرگ های شگفتم، کفن از قرائت دریا دارم و تا التیام این زخم، دیدار ما به قیامت لیلی! اکنون بر ابرها شیهه شبدیز است که می گذرد و سوارانی بی سر که در تنفّس شمشیر، ترانه زیتون را زمزمه می کنند. (1)

◄ 2. واژه های زیر از چه جهت خوش آوا نیستند؟

پاک کُن _ شَب پا _ قرآن شناخت _ دشمن پنداری _ دسته یی _ صَرْع _ جنجال برانگیزنده ترین

◄ 3. دعای عهد را که هر صبحگاه منتظران امام عصر _ روحی فداه _ می خوانند، به گونه ای ترجمه کنید که عباراتی آهنگین و خوش نوا از آن پدید آید.

◄ 4. دلیل نیاز نویسنده به «آشنایی با عروض» چیست؟

◄ 5. نمونه ای از شعر نو نیمایی را در آثار شاعران معاصر از لحاظ وزن بررسی کنید.

◄ 6. هجاهای کوتاه و بلند را در بیت زیر تعیین کنید:

هیچ کس بی اوُستا چیزی نشد

هیچ آهن خنجر تیزی نشد (ملاّی رومی)

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 3169


1- تذکره ایلیات / 175.

فصل سوم: تجربه کنیم

اشاره

درس 32 / مقاله نویسی

درس 33 / ترجمه

درس 34 / نامه نگاری و خلاصه نویسی

درس 35 / «پایان نامه» نویسی

درس 36 / ویرایش

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 3170

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 3171

درس 32: مقاله نویسی
اشاره

(1) آشنایی با فنّ مقاله نویسی یکی از ضرورت های نویسندگی است. به ویژه پس از مشروطیت، این گونه از نگارش در زبان فارسی گسترش یافت و امروز یکی از پایه های کار قلمی به شمار می رود. تقریباً هر نویسنده ای، گاه در پی سفارش و گاه به صورت خودجوش، به مقاله نویسی رو می آورد، مخصوصاً که امروز اساس کار مطبوعات، مقاله نگاری است. در این درس، با برخی نکات مهم درباره مقاله نویسی آشنا می شویم.

یک. مقاله چیست؟

دائره المعارف بریتانیکا نوشته است:

مقاله انشایی است که حجمی متوسّط دارد و در باره موضوعی معین بحث می کند. نویسنده باید حدود موضوع را رعایت کند و با رسایی و روشنی آن را توضیح دهد. در بیان کوتاه، مقاله (2) نوشته ای است که درباره موضوعی خاص با حجمی متوسّط نوشته می شود. مقاله معمولا در روزنامه و گاهنامه، و گاه در کتاب جای می گیرد. به مجموعه گفتارهای صوفیان در مجالس خود نیز مقاله می گفته اند، همانند مقالات شمس تبریزی.

در جهان امروز، مقاله عرصه ای گسترده دارد و موضوعات گوناگون را در بر می گیرد.

مقاله با رساله (3) و پایان نامه (4) تفاوت دارد نخست آنکه نمایانگر تجربه و دیدگاه شخصی مقاله نویس است؛ دوم آن که لزوماً جامع و کامل نیست و دیدی فراگیر و همه جانبه ندارد؛ و سوم آن که بیش تر مخاطبان آن، همگان هستند، نه نخبگان؛ و از همین رو، این نوع نوشته ها چندان فنّی نیستند، مگر آن که به منظور چاپ و انتشار در نشریه های تخصّصی پدید آمده باشند.

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 3172


1- 1 منابع اصلی) نادر وزین پور: بر سمند سخن / 186 _ 202؛ مهدی ماحوزی: برگزیده نظم و نثر فارسی / 340 _ 355.
2- essay.
3- treatise.
4- dissertation.

میشل دو مونتنی، مقاله نویس فرانسوی (1533 _ 1592 م) ، واژه «مقاله» را ساخت و آن را عنوان مجموعه مقالات خود ساخت که در 1580 م منتشر شد. این واژه برگرفته از واژه ای لاتینی به معنی «تلاش» (1) است و مونتنی به این دلیل آن را برگزید که نشان دهد نوشته هایش حاصل تلاش ها و کوشش های او به منظور نمایش تجربیات و اندیشه های وی هستند. البتّه پیش از مونتنی، مقاله های فراوان در موضوعات گوناگون پدید آمده بود که خاستگاه برخی از آنها را باید در یونان و روم باستان و آثار غنی مسلمانان جست. الکساندر پوپ، شاعر و طنزنویس انگلیسی (1688 _ 1744 م) ، نیز عنوان مقاله را برای نوشته های مفصّل و منظوم خویش، مانند «مقاله ای درباره نقد» و «مقاله ای درباره انسان» ، برگزید. امّا نگارش مقاله منظوم پس از سده هجدهم میلادی، چندان اقبال نیافت و رفته رفته بر افتاد. از اوایل سده هجدهم میلادی، با تلاش ها و کوشش های پیگیر جوزف ادیسن، شاعر و منتقد و مقاله نویس انگلیسی (1672 _ 1719 م) و ریچارد استیل، نمایشنامه نویس و مقاله نویس انگلیسی (1672 _ 1729 م) ، مقاله نویسی وارد عرصه مطبوعات شد. چندی بعد با پیدایی و گسترش انواع گاهنامه ها، مقاله نویسی رونق بیش تری یافت. از همین سال ها (اوایل سده نوزدهم میلادی) ، مقاله نویسی در جرگه ادبیات درآمد و در پی آن، بسیاری از چهره های شاخص ادبی به مقاله نویسی رو آوردند. مقاله نویسی در زبان فارسی پیشینه ای بس طولانی دارد؛ با این توضیح که این نوع نوشته ها را پیشینیان «رساله» می خواندند؛ امّا پس از پیدایی مجلّه و روزنامه، مقاله نویسی به مفهوم نو آن رونق گرفت و از آن پس، گروهی به مقاله نویسی پرداختند.

دو. شرایط مقاله نویسی

یکم. احاطه به موضوع مقاله.

دوم. صداقت و حسن نیت که شرط قلم زدن محقّقانه و منصفانه است.

سوم. در نظر گرفتن مصلحت های جامعه، و نه منافع فرد یا گروه خاص.

چهارم. گشودن گرهی از گره های علمی، اجتماعی، و … از طریق گزینش موضوعاتی که طرح آنها در جامعه دردی را دوا می کند.

سه. مراحل نگارش مقاله
یکم. یافتن موضوع:

این کار، باید پس از تأمّل کافی و با اندیشه گره گشایی و خدمت صادقانه صورت پذیرد، نه به صرف تفنّن یا پاسخ گفتن به سفارشی …

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 3173


1- exagium
دوم. تفکّر درباره موضوع و تنظیم طرح:

در این مرحله، باید اندیشید که چه وجوهی از موضوع را باید شکافت؛ از کجا باید شروع کرد و به کجا ختم نمود؛ چه شواهدی را باید ارائه کرد؛ و چه دستاوردی در نظر است. در این گام، باید بسیار دقّت داشت که مصالح دینی و فرهنگی بر هر ملاحظه دیگری مقدّمند. لحاظ کردن این مصالح، نه تنها «خود سانسوری» نیست، بلکه عین آزادگی است:

آزادگی از بند میل های شخصی و شهرت طلبانه ای که همواره موج انگیزی را خوش می دارند، گرچه آن موج بنیان دوست را براندازد و کشتی دشمن را به پیش بَرَد!

سوم. یادداشت برداری از منابع:

اینک باید نکته های مهمّی را که بعداً در مقاله چیده می شوند، از منابع گوناگون، و گاه از گنجینه ذهن خویش، فراهم آورید. ثبت نشانی دقیق منابع را هرگز فراموش نسازید، زیرا نویسنده امین کسی است که نام منابع مورد استفاده را با کمال انصاف ذکر نماید.

چهارم. تنظیم و اصلاح یادداشت ها:

در این مرحله، یادداشت های پراکنده کنار هم قرار می گیرند و پیش نویس متن مقاله از چینش آنها پدیدار می شود. ترتیب منطقی و نظم ساختاری هرگز فراموش نشود.

☼ پنجم. تهیه متن نهایی مقاله:

ویرایش و بازنگری پیش نویس و تهیه متن پاک نوشته سبب می شود که هم نویسنده اطمینان یابد کاری منطبق با میزان های نگارشی و ویرایشی انجام داده است و هم بررسان مقاله بسیار زودتر و راغبانه تر در آن بنگرند و آن را از نظر تأیید خویش بگذرانند.

ششم. تعیین عنوان:

خوب است در تعیین عنوان شتاب روا نداریم و آن را به همین مرحله واگذاریم؛ زیرا پس از احاطه یافتن به متن خویش، بِه تر می توانیم عنوانی گویا و درخور برای آن برگزینیم. عنوان باید آیینه مقاله، کوتاه، آهنگین و پرطنین، روان و شیوا، و غیر مقلّدانه باشد.

چهار: حجم و گستره مقاله

معمولا مقاله هر چه کوتاه تر باشد، خوانندگان بیش تری را به خود جلب می کند. با این حال، گاه مصالحی ایجاب می کنند که مقاله حجمی زیاد بیابد. روی هم رفته، حجم یک مقاله به این عوامل بستگی دارد: _ موضوع مقاله: مثلا موضوعات علمی معمولا حجمی بیش تر می طلبند.

_ سطح مخاطب: برای مخاطبان ساده فهم تر، باید مقالات کوتاه تر نوشت.

_ مجموعه ای که مقاله در آن چاپ می شود:

جُنگ ها و نشریات تخصّصی، مقالاتی بلندتر دارند.

_ ویژگی های زمانی و مکانی در تاریخ درج مقاله: گاه عوامل اجتماعی و سیاسی خاص ایجاب می کنند که مقاله ای گسترده تر شود.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 3174

_ توان مقاله نویس: معمولاً مقاله نویسان حرفه ای و کارآزموده کوتاه می نویسند، ولی هرگاه ضرورت داشته باشد که مقاله ای طولانی شود، باید نویسندگان توانا نوشتن آن را بر عهده گیرند تا بتوانند زمام قلم را به خوبی مهار کنند.

پنج. سطح نگارش

مقاله سطح نگارش مقاله باید دقیقاً با نیاز و فهم مخاطب هماهنگ گردد.

مثلا اگر مقاله ای اقتصادی برای مخاطبان عام نوشته می شود، هرگز نباید سرشار از اصطلاحات تخصّصی اقتصادی باشد.

حتّی اگر نویسنده ناگزیر از طرح مباحث تحقیقی و فنّی در چنین مقاله ای است، باید آنها را پیراسته از هر گونه تعبیر ویژه و خاص مطرح کند و زبان، و نه مطالب، را به سطح فهم مخاطبان خویش نزول دهد.

به این ترتیب، گاه مخاطب و حال و هوای مجموعه در بر دارنده مقاله، ایجاب می کند که اصولا نویسنده برخی موضوعات را از گستره کار خویش کنار بگذارد.

مثلا در یک مجموعه وزین و معتبر فرهنگی که مخاطبانی فرهیخته و صاحب رأی دارد، نمی توان موضوعات معمولی و تکراری و ساده را برای نگارش مقاله برگزید.

به این سان، نویسنده از آغاز می تواند خود را برای گزینش سطح زبانی مناسب، آماده سازد.

شش. انواع مقاله و زبانِ آن ها
اشاره

مقاتله را که در زمره انعطاف پذیرترین و انطباق پذیرترین صورتهای ادبی است به دو نوع رسمی و غیر رسمی تقسیم می کنند در مقاله رسمی (1) مقاله نویس انسانی مسؤول یا دست کم فاضلی اندیشه ور است که درباره موضوعی ویژه از روی نظام و قاده بحث می کند حال آن که در مقاله غیر رسمی (2) ، مقاله نویس با لحنی صمیمانه و خودمانی با مخاطبان خود سخن می گوید و به شکلی ساده و روان و روشن و با بهره گیری از مسائل و موضوعات روزمرّه، نگارش مقاله را آغاز می کند، مانند مقالات آل احمد در ارزیابی شتابزده. مقاله ها را از زاویه های دیگر هم می توان دسته بندی کرد.

اکنون از زاویه موضوع و چگونگی طرح آن، به دسته بندی مقالات می پردازیم و به کوتاهی، زبان هر یک را بررسی می کنیم:

یکم. مقاله ادبی و وصفی

مقاله ادبی و وصفی (3)

در این نوع، نویسنده از صنایع ادبی و صور خیال، فراوان بهره می گیرد و به پیام خود رنگی شاعرانه.

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 3175


1- 1- formal essay.
2- 2- informal essay.
3- دیگر بار اشاره می کنیم که چون واژه «توصیف» نادرست است، از کلمه «وصف» استفاده کرده ایم.

می بخشد. بعضی از موضوعات، مثلا وصف طبیعت، بیش تر اقتضای چنین زبانی را دارند. اگر این گونه مقاله در استفاده از صورت های ادبی اوج گیرد، آن را «قطعه ادبی» می توان نامید. از نمونه های خوب این نوع، مقاله «در جست و جوی انسان» نوشته دکترعبدالحسین زرّین کوب است که در کتاب نقش بر آب درج شده است.

دوم. مقاله علمی و پژوهشی

این نوع مقاله بیش تر با استدلال و تحلیل همراه است و تعاریف و اصطلاحات مخصوص، ارزشیابی نظریه ها، طرح معیارهای منطقی، و نتیجه گیری های علمی ارکان آن را تشکیل می دهند. خواننده باید با منطق این نوع مقاله ارتباط برقرار کند و از رهگذر مطالعه اجزای مقاله، با نگاه نویسنده آشنا شود. استفاده از منابع دست اوّل از مختصّات این نوع است. اگر مقاله علمی حجمی گسترده پیدا کند، با «پایان نامه» یا «رساله علمی» همطراز می شود. از الگوهای موفّقِ این نوع، مقاله ای است با نام «فهرست شیخ منتجب الدّین» از آیت اللّه سید موسی شبیری زنجانی، گنجیده در یادنامه علاّمه امینی و نیز مقاله ای به نام «تطوّر مدیحه سرایی در ادبیات فارسی» از دکتر سید جعفر شهیدی، درج شده در نامه مینوی به سال

1350.

سوم. مقاله مطبوعاتی و روزنامه ای

این نوع، در روزنامه ها و گاهنامه های عمومی، و نه تخصّصی، بازتاب می یابد و باید بسیار روان و روشن و همه فهم، و در عین حال ابتکاری و جذّاب و غیر مقلّدانه باشد. دستمایه این گونه مقاله، معمولا رخدادهای روز و گره های اجتماعی است. مقاله مطبوعاتی باید به راحتی بتواند محسوسات را تفسیر کند و نتیجه هایی روشن و سودمند ارائه دهد. سرمقاله، مقاله اصلی روز، تفسیر سیاسی، تحلیل اقتصادی و سیاسی، و گزارش اجتماعی از اقسام همین نوعند.

چهارم. مقاله انتقادی

نقد یعنی شناخت ارزش و جایگاه هر پدیده یا اثر. در مقاله انتقادی، باید به روشنی نشان داد که بر پایه چه استدلال و منطقی، نقطه ای روشن و نقطه ای تاریک معرّفی می شود. اساس این نوع نگارش، عدل و انصاف همراه با اطّلاعات گسترده و دقیق درباره موضوع مورد بحث است. نویسنده این گونه مقاله، تنها به ارزش ها می اندیشد، خواه منجر به تحسین کسی یا اثری گردد و خواه بیان کاستی های آن را در پی آوَرَد. البتّه نباید پنداشت که هر نقد کننده باید آفریننده هم باشد. هستند کسانی که مثلا یک اثر بصری را

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 3176

خوب نقد می کنند، ولی خود سازنده آثار بصری نیستند. با این حال، باید پذیرفت که نقد کننده آفریننده، معمولاً صلاحیت بیش تری برای نقد دارد. نقد کننده خوب، هر قدر هم که به ارزشیابی و داوری خود اطمینان داشته باشد، هرگز نباید فرد یا اثر نقد شده را به شیوه ای مستهجن و رکیک و دور از ادب نقد کند. می توان به صریح ترین و تندترین شیوه ممکن سخن گفت، امّا هرگز هتّاکی نکرد. حتّی در انتقاد از شخصیت یا آثار دشمنان فکری و اعتقادی نیز باید کاملا متین و باوقار قلم زد. لب گشودن به هتّاکی و بی حرمتی، نخست خود صاحب سخن را خوار و بی مایه جلوه می دهد. در اندیشه «داغ کردنِ تنور» نباشید؛ به فرجام و تأثیر کلام خویش بیندیشید. یکی از سزاوارترین نمونه های نقد عالمانه و مؤدّبانه را اکنون در عین عبارات دو استاد حکمت بنگرید که در بحث ولایت فقیه، با همه تفاوت آرایی که دارند، چگونه نقد بر دیدگاه های یکدیگر را آغاز می کنند: (1)

☼ دوست محترم، حضرت آقای آملی _ زید عمره و توفیقه _ این حواشی که نوشته شد، یقیناً به نظر جناب عالی از مقبولیت و رضایت مطلق برخوردار نیست؛ امّا در عین حال، بنده فقط به خاطر مراحم و محبّت های بی دریغ شما، اقدام به تذکّر این نکات کردم و الاّ بنا ندارم به کسی جواب بگویم.

واللّه المؤید إلی الصّواب مهدی حائری یزدی

☼ حضور مبارک جناب آقای دکتر مهدی حائری یزدی _ دامت برکاته _ با تحیت و دعا، حواشی مرقوم زیارت شد. از عنایت شما متشکّرم. مطالب مختصری هم ارائه شد امید است بیت رفیع مؤسّس حوزه علمیه قم همچنان از هر گزندی مصون بماند.

علاقه مند شما جوادی آملی

برای مطالعه نمونه ای موفّق و عالمانه از نقد معاصران، بنگرید به کتاب بوسه بر خاک پی حیدر از استاد علی ابوالحسنی (منذر) . در این کتاب، آرای تنی چند از شاهنامه پژوهان معاصر، نقد شده است.

پنجم. مقاله تبلیغاتی

هدف این نوع مقاله، برانگیختن اندیشه و احساس جامعه درباره یک پدیده سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، و … است. چنین مقاله ای باید حتماً از واژه ها و تعبیرهای نخ نما و کلیشه ای دور باشد و بکوشد

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 3177


1- مجلّه حکومت اسلامی، سال اوّل، شماره دوم، زمستان 1375.

تا آفاق نو حس انگیزی را کشف و عرضه نماید. بهره گرفتن از عناصر عاطفی و واژه های تحریک کننده و مَثَل های کارساز و چهره های آشنای پر اثر و خاطره های شورآفرین در چنین نوعی ضرورت دارد. نویسنده چنین مقاله ای هرگز نباید به مردم فریبی دست زند. فرسنگ ها فاصله است میان طرح شورانگیزانه یک ارزش و مصلحت اجتماعی، با عوامفریبی و شعار پوچ دادن و خلق خدا را به یاوه دلخوش داشتن. بنابراین، نویسنده این نوع مقاله، بر خلاف آنچه رایج است، باید بسیار بصیر و صاحب رأی و دارای اطّلاعات جامع در زمینه مورد بحث باشد، نه فردی فقط شعار دهنده و کم عمق و احساساتی و بلندگو صفت. به خیر باد یاد کسانی که همپای رزمندگان مؤمن در طول سالیان دفاع پرشکوه ایران زمین، سلاح قلم را برافراشتند و آن نبرد عزّتبخش را با مقالات پرشور خود به میان مردم آوردند. بِه ترین نمونه های مقاله تبلیغاتی را در میان همین آثار می توان یافت؛ آثار نویسندگانی مؤمن همچون مرتضی سرهنگی و هدایت اللّه بهبودی در باب دفاع مقدّس.

ششم. مقاله طنز

طنز ابزاری است هنرمندانه برای بیان دردها امّا در جامه لبخند. به این ترتیب، هنرمند بی آن که تلخی پدیده ای را به کام خواننده خویش انتقال دهد، به ظرافت و لطافت، سخن خویش را در پس نقاب خوشنمای فرح و خنده و لذّت باز می تاباند. از این رو است که طنزنویسی کاری بسیار مشکل است و طنزنویسان موفّق در عرصه ادبیات ما بسیار کمند. طنزنویس موفّق می تواند با هنر خویش، قلب ملّتی را تسخیر کند و جدّی ترین حرف ها را با آنان در میان بگذارد. فرومایه ترین نتیجه طنز که امروز بر جنبه های دیگر آن برتری یافته است، صرفاً خنداندن است. آن که لودگی و هرزه نویسی و «جُک» گفتن را وسیله شهرت و ثروت اندوزی می کند، طنزنویس نیست. کاش هنرمندان مسلمان ما ره خود بیابند و این عرصه را خالی نگذارند و پیش از هر چیز مرز «طنز» و «هزل» را باز بشناسند. به دلیل اهمّیت این مقوله، در این باب چند سطری بیش تر می نگاریم: طنز اشاره و تنبیهی اجتماعی است که هدفش اصلاح است نه مردم آزاری. طبیعت طنز بر خنده استوار است؛ امّا بر خلاف کمدی، خنده در طنز هدف نیست، بلکه وسیله ای است برای نشان دادن کاستی ها و توجّه دادن به آن ها. طنزنویس با درشت نمایی و اغراق در نابهنجاری ها، سعی در آفتابی کردن و نشان دادن اختلاف عمیق وضع نابسامان موجود با صورت آرمانی دارد. به عبارت دیگر، طنزنویس هنگامی که به موضوع معینی می خندد و آن را انکار می کند، در واقع آرمان مثبت خود را که در جهت مخالف آن قرار دارد، به تصریح یا تلویح، به خواننده عرضه می دارد. طنز را زاده اعتراضی تعالی یافته دانسته اند که نویسندگانش آن را زیر فشارهای سیاسی و اجتماعی بیان کرده اند. این واژه معادل

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 3178

انگلیسی و برگرفته از satiraو satura لاتینی به معنی ظرف پر از میوه های مختلف است که به یکی از ایزدان کشاورزی هدیه می کردند. طنز در ادبیات غرب به دو نوع مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می شود:

الف) در طنز مستقیم، سخنگو اوّل شخص است. این «من» امکان دارد بیواسطه یا به واسطه شخصی دیگر سخن گوید که کار وی شرح و تفسیر طنزهای سخنگو است.

ب) در طنز غیر مستقیم، گروهی از شخصیت های متکبّر و فضل فروش وجود دارند که نمایندگان شاخه های مختلف فکری و فلسفی هستند و طی بحثی، آرا و عقاید روشنفکرانه دیگران را به نفع خود، به مسخره می گیرند. در این نوع طنز، قهرمانانِ اثر، خود و عقاید خود را به سخره می گیرند و گاه نویسنده هم با آنها همراه شده، با گزینش سبک روایی ویژه، مسخرگی آن را برجسته تر می کند. کاندیداثر ولتر (1694 _ 1778 م) نمونه این گونه طنز است. افزون بر این دو نوع، نوع دیگری از طنز هم به نام زهرخند (1) وجود دارد که جنبه غم انگیز و در عین حال مضحک زندگی را نشان می دهد. در ادبیات کلاسیک ایران، طنز به صورت نوعی اثر مستقلّ ادبی و اصلاح گرایانه، به علّت نداشتن دید انتقادی و اجتماعی و نیز وابستگی به دربار، بسیار نادر است و آنچه هست گفتارها و حکایت های طنزآمیزی است که در کنار هجو و هزل بالیده است. با دور شدن از دوره نخست شعر فارسی بر تعداد این رگه های طنز آمیز افزوده می شود. در سده پنجم هجری، از طنز تلخ و گزنده خیام می توان یاد کرد که نشان دهنده نگرش او به کلّ جهان آفرینش است. درخور یادآوری است که صوفیه نیز با طنز فلسفی یا اجتماعی خود درِ دیگری بر روی طنزنویسی ایران گشودند. طنز صوفیه بازتاب عتاب و حاکی از طغیان انسانِ آگاهی است که در برابر بی عدالتی های اجتماعی قد علم می کند. نمونه این طنز را در حکایتی ازالاهی نامهی عطّار نیشابوری بدین مضمون می توان یافت: دیوانه ای به نیشابور می رفت. دشتی دید پر از گاو. پرسید:

این ها از آنِ کیست؟ گفتند:

از آن عمید نیشابور است. از آن جا گذشت، صحرایی دید پر از اسب. گفت: این اسب ها از آن کیست؟ گفتند:

از عمید. چون به شهر آمد، غلامان دید، بسیار. پرسید:

این غلامان از کیستند؟ گفتند:

بندگان عمیدند. درون شهر سرایی دید آراسته که مردم به آنجا می رفتند و می آمدند. پرسید:

این سرای کیست؟

گفتند:

این اندازه ندانی که سرای عمید نیشابور است؟ دیوانه دستاری بر سر داشت کهنه و پاره پاره؛ از سر برگرفت، به آسمان پرتاب کرد و گفت: این را هم به عمید نیشابور ده، از آن که همه چیز را به وی داده ای. در تاریخ ادب پارسی، نام عبید زاکانی در صحیفه طنز به خوبی می درخشد، گرچه وی گاه هزل و هرزه گویی را نیز در لایه های طنز خود راه داده است. پس ازمشروطیت، طنزنویسان فارسی زبان فزونی

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 3179


1- black humor

یافتند و متأسّفانه معمولاً به دستمایه های ارزشمند دینی و فرهنگی این سرزمین نیز در نوشته های خود هجوم آوردند. در میان همروزگاران ما نویسندگانی موفّق در وادی طنز گام نهاده و آثاری گرانسنگ پدید آورده اند، همچون کیومرث صابری، نام آور به «گُل آقا» ، ابوالفضل زرویی نصرآباد، و هوشنگ مرادی کرمانی مؤلّف مجموعه قصّه های مجید.

هفتم. مقاله معرفتی و دینی

مهم ترین نوع مقاله، همین نوع است. اصولا رسالت نویسنده انسان سازی است و از این رو، مقاله ای که با هدف تربیت اخلاقی و دینی مردم نگاشته شود، بالاترین جایگاه را دارد. امّا اندوهگینانه باید گفت که بیش تر آنچه صاحبانِ این نوع مقاله می نویسند، تقلید از دیگران است و کم تر دارای شور و حال مقاله است. هر مقاله معرفتی و دینی باید همچون رودخانه ای باشد که در گستره احوال مخاطب جاری می گردد و لحظه لحظه عرصه ای نو از جان او را پشت سر می گذارد. نویسنده مقاله ای از این نوع، باید زبان نو را کشف کند و با گزینش عنوان ها و واژه ها و تعابیر تازه و جان پرور، از رهگذر طریقت تشویق و کم تر اِنذار، خواننده را به ارزش های انسانی رهنمون گردد. انصاف باید داد که از ثمرات ارجمند انقلاب عزیز و عظیم ما، یکی همین بود که ادبیات فارسی از این حیث تکانی خورد؛ و البتّه راهی که در پیش است، بسیار بیش از راهی است که پیموده ایم. از نمونه های چنین نوعی، آثار جواد محدّثی است که بیش تر با جوانان سخن می گوید.

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 3180

آزمون

◄ 1. مقاله راتعریف کنید.

◄ 2. مراحل نگارش مقاله کدام هایند؟

◄ 3. نمونه ای خوب از مقاله ادبی و وصفی را با راهنمایی استاد خود، انتخاب کنید و جنبه های مختلف آن را ارزیابی نمایید.

◄ 4. یکی از مقالات استاد شهید مطهّری را در کتاببیست گفتاراز لحاظ حجم و سطح نگارش نقد و ارزیابی کنید.

◄ 5. یکی از مقالات روزنامه ای به تاریخ روز را مطالعه کنید و این جنبه ها را در آن نقد نمایید:

_ عنوان مقاله _ محتوای مقاله _ نثر مقاله _ نحوه نتیجه گیری مقاله

◄ 6. نحوه انتقاد از آرای مخالفان را در کتاب تماشاگه رازاز استاد شهید مطهّری بررسی کنید.

◄ 7. انواع طنز را تعریف کنید.

◄ 8. در موضوع «آن کس که در انتظار مُصلِح است، باید خود، صالح باشد» مقاله ای معرفتی در حدود سه صفحه بنویسید.

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 3181

درس 33: ترجمه
اشاره

ترجمه (1)

مترجم توانا کسی است که به زبان مبدأ (= زبانی که از آن ترجمه می شود) و زبان مقصد (= زبانی که به آن ترجمه می شود) و نیز موضوع متن مورد ترجمه احاطه داشته باشد. به این ترتیب، برای متن زبان مبدأ، نزدیک ترین و مصطلح ترین برابر را در زبان مقصد می یابد؛ یعنی این دو اصل را رعایت می کند:

یک. انتقال معنا به شکل درستدر این مرحله، مترجم باید از میان معادل های هر کلمه، مناسب ترین را برگزیند و سپس با رعایت قواعد دستوری، از آن کلمات جمله های منسجم و صحیح و روان بسازد. یافتن معادل مناسب، به ویژه برای اصطلاحات و لغات خاص، کاری نیست که تنها با مراجعه به فرهنگ لغت ممکن باشد. گاه برای یک لغت چندین معنا در فرهنگ لغت نوشته شده است و مترجم باید معنای متناسب را با عنایت به فضای جمله و موضوعِ متن بیابد. گاه نیز اصلاً معنای واژه ای در کتب پیدا نمی شود. در این حال، مترجم باید با قرینه سازی و مراجعه به آن واژه در متون دیگر، معنای صحیح را بیابد. این مهارت پس از سال ها مطالعه مستمر و صحیح فراهم می شود. از این رو، هرگز نباید صرفاً با مراجعه به فرهنگ لغت مشغولِ ترجمه جدّی شد و آن را انتشار داد. البتّه در آغاز، برای تمرین و آزمایش باید گام به گام پیش رفت، ولی هرگز نباید شتاب ورزید و در عرضه عمومی ترجمه ها اصرار داشت. دو. رعایت ویژگی های هر زباندر این مرحله، باید به مختصّات هر زبان توجّه کرد. نوع خاصّ سخن گفتن و کلمه چینی در هر زبان را باید کاملاً در نظر گرفت. مثلاً بعضی از ملل برای پُرخوری، از این مَثَل استفاده می کنند:

مانند اسب می خورَد.

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 3182


1- 1 منبع اصلی) فرزانه فرحزاد: نخستین درس های ترجمه.

امّا فارسی زبانان در همین مقوله می گویند:

مانند گاو می خورَد. پیدا است که مترجم باید در این جا به بار کنایی جمله توجّه کند و آن را به شکل مصطلح فارسی درآورد. همچنین باید به تفاوت ساختاری در زبان های مختلف توجّه داشت. ممکن است کلمه ای در ساختار جمله یک زبان، حَشو نباشد، ولی در زبان دیگر حشو باشد. در این جا، مترجم باید کلمه یا عبارت حشو را حذف کند. مثلاً انگلیسی زبان می گوید:

برای نخستین بار، او را در ساحل دیدم. امّا در ساختار جمله فارسی، برای حشو است. از اینها گذشته، باید نحوه انتقال مفاهیم را نیز در نظر گرفت. معمولاً زبان های گوناگون، نحوه های مختلفی برای ادای یک مطلب دارند. برای مثال، دو ترجمه از یک جمله انگلیسی را بنگرید:

I work as a reporter.

من به عنوان یک خبرنگار کار می کنم. من خبرنگار هستم.

روشن است که جمله اوّل نتوانسته معنا را به درستی انتقال دهد، زیرا با نحوه بیان در زبان مقصد هماهنگ نیست. این هماهنگی در جمله دوم به خوبی نمایان است و هر خواننده فارسی زبان آن را با فضای زبانی خویش همساز می یابد. از همین قبیل است تفاوت واژگان برای انتقال معنا، در زبان های مختلف. مثلاً انگلیسی زبان معمولاً پیش از اسم نکره، از حرف a یا an استفاده می کند. در زبان فارسی، نباید این واژه را به یک ترجمه کرد؛ زیرا در فارسی، یک برای شمارش است نه تنکیر. به این جمله عنایت کنید:

This is necessary for a moslem.

این جمله را به دو گونه می توان ترجمه کرد:

این برای یک مسلمان ضرورت دارد. این برای هر مسلمان ضرورت دارد. معلوم است که جمله دوم با نحوه بیان فارسی هماهنگ است. اصولاً بسیاری از یک های رایج در متون امروز از همین گونه اند و معمولاً باید به جای آنها کلمه هر را قرار داد یا حذفشان کرد؛ همچون:

برای یک انسان، تقوا برترین توشه است. (صحیح: برای انسان)

یک حشرهدر طبیعت، به قدر خود، مفید است. (صحیح: هر حشره)

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 3183

گونه های ترجمه
یک. ترجمه کلمه به کلمه

یک. ترجمه کلمه به کلمه (1) یا تحت اللّفظی 2. برخی نویسندگان، این دو نام را بر دو گونه ترجمه اطلاق کرده اند. نیز گروهی این گونه را «ترجمه شطرنجی» و … نامیده اند.

در این ترجمه، در برابر هر کلمه متن مبدأ، کلمه ای معادل در متن مقصد نهاده می شود. این گونه ترجمه برای برگرداندن بسیاری از عبارت ها و اسامی خاص و نیز برخی از جمله ها مناسب است.

مثال:

«السّلام علیکم» = درود بر شما. امّا بیش تر جمله ها را نباید به چنین گونه ای ترجمه کرد.

مثال:

ذَهَب عَلِی إلی المَسجد. رفت علی به مسجد. علی به مسجد رفت. روشن است که جمله دوم با ساخت زبان ما سازگار است و نه جمله اوّل که کلمه به کلمه ترجمه شده است.

دو. ترجمه جمله به جمله

دو. ترجمه جمله به جمله (2)

در این گونه، واحد ترجمه عبارت است از جمله نه کلمه. یعنی قواعد دستور زبان و جمله بندی زبان مقصد در ترجمه حاکم هستند. بسیاری از جمله ها را می توان به این گونه ترجمه کرد.

مثال:

He is clever.

او باهوش است. [او است باهوش. ]

سه. ترجمه آزاد

سه. ترجمه آزاد (3)

یا مفهومی در این گونه، مفهوم کلّی جمله ترجمه می شود. کاربرد این گونه در جایی است که اگر به اصل کلمه های متن مبدأ وفادار بمانیم، مفهوم آسیب ببیند.

مثال:

He gave me a nasty look.

او نگاه کثیفی به من داد.

این ترجمه دو ایراد اساسی دارد: یکی آن که در زبان ما نگاه کثیف جایگاه معنایی ندارد؛ دیگر این که نگاه دادن در زبان ما معمول نیست.

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 3184


1- 1 . word for word
2- 3 . verbal.
3- 4- free.

از این رو، جمله مزبور را فقط به شکل مفهومی باید ترجمه کرد، یعنی: او چپ چپ نگاهم کرد. از میان سه گونه ترجمه بالا، معمولاً باید از ترجمه کلمه به کلمه پرهیز کرد. همچنین در بیش تر متون و جمله ها، باید از نوع دوم یعنی ترجمه جمله به جمله استفاده کرد. تنها در موارد خاص که انتقال مفهوم مستلزم تصرّف در موادّ جمله است، باید از نوع سوم یعنی ترجمه مفهومی بهره بُرد. پس عمده کار مترجم توانا، ترجمه جمله به جمله است و افراط در ترجمه آزاد سبب می شود که مترجم از اصلِ مهمّ «امانتداری در ترجمه» عدول ورزد. اکنون در سه نمونه از آیات قرآن کریم، نقش و تأثیر ترجمه را ملاحظه کنید. آیا ترجمه «کلمه به کلمه» (= ک) در انتقال مفهوم آیه به فارسی زبانان مناسب تر است یا ترجمه جمله به جمله (= ج) ؟ کدام زیباتر است؟ کدام با فضای زبان مقصد (= فارسی) سازگارتر است:

اِعْمَلوا آلَ داودَ شُکراً. (سبأ / 13)

ک: انجام دهید ای خاندان داوود شکر را.

ج: ای خاندان داوود! شکرگزار باشید.

وَیقُولُون مَتی هَذا الوَعدُ إن کُنْتُمْ صادِقین. (سبأ / 29)

ک: و گویند چه هنگام است این وعده اگر هستید راستگویان.

ج: و می گویند:

«اگر راست می گویید، این وعده چه وقت است؟»

والّذینَ یسعون فی آیاتنا مُعاجِزین اولئک فی العَذابِ مُحضَرون. (سبأ / 38)

ک: و آنان که می کوشند در آیت های ما به عجزآرندگان آنانند در عذاب احضارشدگان.

ج: و کسانی که در [ابطال] آیات ما می کوشند که [ما را به خیال خود] درمانده کنند، آنانند که در عذاب احضار می شوند.

مراحل اصلی ترجمه
اشاره

با توجّه به توضیحات گذشته، می توان گفت که کار ترجمه دارای پنج مرحله است. این پنج مرحله باید به ترتیب و دقّت پشت سر نهاده شوند تا کار ترجمه به درستی صورت پذیرد؛ هر چند که برای مترجمان حرفه ای این مراحل در هم آمیخته و غیر قابل انتزاع هستند.

یک. تحلیل دستوریبرای ترجمه، ب

اید ابتدا به تحلیل دستوری متن مبدأ پرداخت. مثلاً تا ندانیم که یک جمله ساده است یا مرکّب، پایه است یا پیرو، و … هرگز نمی توانیم تصویری روشن از متن به دست آوریم. در یک جمله

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 3185

پیچیده، نخست باید ارکان جمله و آن گاه اجزای آن را تشخیص داد. این تحلیل سبب می شود که به هنگام انتقال مطلب به زبان مقصد، منظور اصلی را انتقال دهیم و نه فرعیاتِ اصل نما را. به این مثال بنگرید:

He asked himself these questions over and overagain as he sat with a cigar between his teeth and his long legs stretched out on the opposite seat

در این جمله، با سه قسمت رو به روییم:

یک جمله پایه و دو جمله پیرو. جمله دارای یک خط، پایه است؛ جمله دارای دو خط، پیرو اوّل است؛ و جمله دارای سه خط، پیرو دوم است. با این تحلیل، ترجمه جمله مزبور بسیار ساده می شود:

همچنان که نشسته بود و سیگاری به لب داشت و پاهای درازش را بر صندلی مقابل نهاده بود، پیاپی از خود چنین سؤال هایی می کرد. اگر آن تحلیل دستوری در این جمله مرکّب صورت نپذیرد، احتمالاً مترجم جمله هایی از این گونه را تحویل خواهد داد: او این سؤال ها را پیاپی از خود می پرسید. در همین حال، با یک سیگار بین لبانش نشسته بود و پاهای درازش روی صندلی مقابل پهن بود. به منظور تحلیل جمله در هر زبان، باید جمله های هسته ای را در آن زبان شناخت. مثلا باید دانست که در زبان عربی، جمله های هسته ای عبارتند از:

_ فعل لازم + فاعل: عَلِمَ اللّه.

_ فعل متعدّی + فاعل + مفعولٌ به: عَلَّمَ اللّه الإِنسانَ.

_ فعل ناقص + اسم + خبر: کان اللّهُ علیماً.

_ مبتدأ + خبر: اللّهُ علیمٌ. پس از شمارش جمله های هسته ای، درمی یابیم که جمله مورد تحلیل ما در کدام دسته قرار می گیرد. به این سان، ارکان و اجزای جمله بازشناخته می شوند. این، مثالی از کاربرد تحلیل دستوری در ترجمه است. پیدا است که دیگر آگاهی های دستوری نیز می توانند راهگشای ترجمه باشند. شناخت قیدها و انواع آنها، آشنایی با حروف اضافه و ربط و کاربردهای مختلفشان، بررسی نقش هر کلمه در جمله، و دیگر گونه های تحلیل دستوری نقشی مهم در صحّت و روانی ترجمه دارند.

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 3186

دو.برابریابی دستوری

در این مرحله، باید کوشید که زبان مبدأ در قالب و ریخت دستوری و ساختاری زبان مقصد قرار گیرد، نه این که ساختار خود را بر زبان مقصد تحمیل کند.

البتّه این سخن در جایی صدق می کند که ساختار خاصّ دو زبان مبدأ و مقصد متفاوت باشد.

مثلاً فعل ماضی در زبان عربی، گاه معنای مضارع می دهد.

در این حال، مترجم باید آن فعل را مستقیماً به مضارع ترجمه کند و تابعِ صیغه ماضی عربی نباشد.

برای مثال، به این جمله بنگرید:

کان اللّه علی کلّ شیء قَدیراً.

فعل این جمله را نمی توان به زبان ماضی ترجمه کرد، بلکه باید گفت: خدا بر هر چیز توانا است.

نیز به این مثال عنایت کنید:

He didn't know why he could stay in the air.

او نمی دانست چرا می توانست در هوا بماند.

همان گونه که می دانید، ما در این گونه موارد، فعل دوم را به زبان حال تبدیل می کنیم و در حقیقت معنای گذشته را از فعل اوّل به آن انتقال می دهیم.

پس ترجمه درست آن جمله چنین است، گر چه عینِ جمله مبدأ نیست: او نمی دانست چرا می تواند در هوا بماند.

سه. برابریابی واژگانی

هنگامی که توانستیم جمله را تحلیل کنیم و ساخت مناسب آن را در زبان خود بیابیم، نوبت به انتقال می رسد.

در انتقال، باید نخست واژه های مناسب را در برابر واژه های متن مبدأ نهاد.

در این مرحله، حتماً باید نخست در فضای واژگانی زبان مقصد قرار گیریم.

این کار به ویژه در ترجمه اصطلاحات و عبارات خاص و تعبیرهای ادبی بسیار ضرورت دارد.

مثال: علی کَثیرُ الرَّماد.

علی پُرخاکستر است.

علی سخاوتمند است.

می بینید که جمله اوّل معنایی درست را به ما انتقال نمی دهد.

پس باید نخست خود را در فضای کنایی آن جمله عربی قرار دهیم و سپس به انتقال بپردازیم.

به این ترتیب، به جمله دوم دست می یابیم.

در برابریابی واژگانی، بهره گیری از «فرهنگ لغت» اصیل و یکزبانه بسیار ضرورت دارد.

اصیل

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 3187

می گوییم، زیرا بسیاری از فرهنگ ها برای برخی از متون خاص صلاحیت انتقال و واژه یابی ندارند. مثلا هرگز با المنجد نمی توان به ترجمه متون روایی پرداخت، زیرا بسیاری از تعابیر روایی را باید در فرهنگ های معتبر کهن جُست که به زبان و فضای آن دوره نزدیک بوده اند. نیز یک زبانه می گوییم، زیرا معمولا فرهنگ های دو زبانه (= مبدأ به مقصد) خود را از کشاکش متن رهانده اند و ترجمه واژه را به تنهایی آورده اند و حتّی بیش تر آنها زحمت ارائه مثال را به خود نداده اند. مثلا در یکی از فرهنگ های دوزبانه، The good

به معنای خوبان و نیکان آمده است. این ترجمه به تنهایی ایرادی ندارد، ولی به طور منطقی چنین نتیجه می دهد که مترجمِ ناپخته The good people را مردمان خوب ترجمه کند. امّا با مراجعه به فرهنگ اصیل یکزبانه می بینیم که معنای این عبارت چنین است:

جنّ و پَری (از ما بِه تران) .

گذشته از این، بیش تر فرهنگ های یکزبانه این آگاهی ها را نیز به مترجم می دهند:

_ مثال هایی که فهم معنا را آسان می کنند.

_ ترکیبات گوناگون هر واژه.

_ کاربردهای خاصّ هر واژه: عامیانه، ادیبانه، منسوخ، و … .

_ ریشه تشریحی واژه ها.

چهار. برابریابی معنایی

معمولا برای یک واژه در متن مبدأ، بیش از چند واژه در زبان مقصد یافت می شود. برابریابی معنایی به این معنا است که مناسب ترین معنا را بیابیم و واژه همساز با آن را به کار بریم. هرگز نباید در برابر هر کلمه زبان مبدأ، تنها یک واژه در همه متن ها به کار برد؛ زیرا کلمات در بافت های معنایی گوناگون، بارهای معنایی یا دست کم، سایه های معنایی متفاوت می یابند. این نکته، به ویژه در زبان عربی بسیار مهم است؛ چرا که مترجمان ایرانی به دلیل اُنس با زبان عربی گاه خود را از معنی یک واژه آگاه فرض می کنند، در حالی که این فرض همواره صحیح نیست. یکی از مترجمان محترم در آغاز کتابی از نویسنده سرشناس، دکتر نجیب کیلانی، واژهصَعید مصررا چنین ترجمه کرده است:

ارتفاعات مصر. با اندکی دقّت، در برابریابی معنایی _ و نه صرفاً واژگانی _ می توان دریافت کهصعیدنام منطقه ای گسترده و معروف در جنوب مصر است! یادمان باشد که اگر مترجم طعم بی دقّتی و ساده گیری را چند بار بچشد، بعید است که دیگر از آن چشم بپوشد. از همین رو است که مثلا در همان کتاب، صدها غلط عجیب و غریب و جدّاً تأسّف آور به چشم می خورد. از فرهنگ های خوب یکزبانه عربی می توان ازالمعجم الوسیطیاد کرد؛ و از فرهنگ های انگلیسی، ازآکسفوردپیشرفته.

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 3188

البتّه مترجم خوب حتماً باید برای یافتن معنای اصطلاح ها و واژه های خاص و علمی، به فرهنگ های مربوط رجوع کند و هرگز معنای آنها را در فرهنگ های معمولی نجوید. به ویژه به زبان انگلیسی، فرهنگ های معتبری در عرصه اصطلاح ها و واژه های فنّی و علمی و خاص فراهم آمده اند. یکی از فرهنگ های خوب انگلیسی در عرصه اصطلاح ها، «لانگمن» مخصوصِIdiomsاست. در این زمینه، برای مترجمان متون عربی، فرهنگ انگلیسی _ عربی یا عربی _ انگلیسی المورد مناسب به نظر می رسد.

پنج. برابریابی سبکی (بیانی)

مترجم توانا پس از دقّت در نکات پیشگفته، سرانجام باید به این اصل مهم عنایت ورزد که ضمن حفظ امانت و انتقال صحیح معنا، شیوه بیان نویسنده متن مبدأ را نیز پاس دارد. می دانید که هر نوشته ای به فراخور سبک و فضا و موضوع و مخاطب خویش، شیوه بیانی ویژه ای دارد. برای نمونه، وصف علمی و وصف ادبی به دو شیوه کاملا متفاوت صورت می پذیرند. مثلا «موج» در یک نوشته ادبی، خیال انگیز و نمادین وصف می شود، امّا در یک نوشته علمی، بسیار ساده و معمولا پیراسته از صورت های ذهنی و بدیعی وصف می گردد. مترجم باید هر متن را چنان ترجمه کند که خواننده با خواندن آن، خود را در فضای گفتاری و سبک نوشتاری نویسنده بیابد، نه آن که مثلا متنی ادبی را بسیار عادی، و یا متنی علمی را کاملا صورت پردازانه ترجمه نماید. البتّه برای پی بردن به شیوه بیان یک متن، باید راهی دراز پیمود. با این حال، اشاره وار، برخی از معیارهای تشخیص شیوه بیان را عرضه می داریم:

یکم. سطح واژگان و لحن نویسنده: باید دید چند درصد از واژه ها و تعبیرهای متن، ادبی، عامیانه، علمی، و … هستند.

دوم. به کارگیری فعل های شکسته و مثل آن.

سوم. ساخت دستوری جمله ها: روشن است که اگر مثلا نوشته ای دارای جمله های کوتاه و ساده باشد، مترجم نیز باید همین گونه جمله بندی را در متن مقصد رعایت کند.

چهارم. آهنگ کلام و توازی و ترادف مخصوص جمله ها و واژه ها.

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 3189

آزمون

◄ 1. دو اصل مهمّ ترجمه کدام ها هستند؟

◄ 2. این کلام حضرت علی (علیه السلام) را به هر سه گونه مذکور در درس، ترجمه کنید:

وَ إِنّما أَنَا قطب الرّحی تَدور عَلی وَ أنَا بِمَکانی.

◄ 3. جمله زیر را تحلیل دستوری کنید:

إِنَّ استیلاء الإمام المهدی علی العالَم لیس مجرّد غزو عسکری بل هو دعوه عقائدیه و اطروحه عادله یرید نشرها و تطبیقها علی البشریه أجمعین. (1)

◄ 4. متن کتاب تجارب الاممرا یافته، صفحه ای از آن را با ترجمه دکتر ابوالقاسم امامی (2) مقایسه کنیدو تشخیص دهید که مترجم در تحلیل دستوری، برابریابی دستوری، برابریابی واژگانی، برابریابی معنایی، و برابریابی سبکی چه مایه توانا بوده است.

◄ 5. سه نمونه ترجمه از کتاب شریفنهج البلاغه را با یکدیگر مقایسه و بِه ترین نمونه را انتخاب کنید. دلیل این انتخاب را با عنایت به اصول مذکور در این درس بیان نمایید.

◄ 6. این حدیث قدسی را ترجمه کنید و سپس ترجمه خویش را با ترجمه ای که ما نقل کرده ایم مقایسه نمایید و بر پایه این مقایسه، ارزیابی کنید:

یا ابن آدم! الموت یکشف أسرارک والقیامه تبلو أخبارک و الکتاب یهتک أسرارک. فإذا أذنَبتَ ذَنباً صغیراً فلاتنظر إلی صغره و لکن انظر إلی مَن عصیته. ای فرزند آدم! مرگ اسرارت را آشکار می کند. و قیامت خبرهای پنهانی ات را فاش می سازد. و نامه اعمال و پرونده کردار، پرده هایت را می درد. پس اگر گناه کوچکی کردی، به کوچکی گناهت منگر، بلکه به [بزرگی] کسی بنگر که عصیانش کرده ای! (3)

◄ 7. اشتباه فاحش را در ترجمه حاضر از روایت زیر بیابید و آن را اصلاح کنید: (4)

قال علی (علیه السلام): رَأی رَسُولُ اللّه فَصَّ بلّور؛ فقال: نِعْمَ الفَصّ البلّور. رسول خدا نگین شیشه ای را دید و فرمود: آری، این نگین، شیشه ای است.

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 3190


1- تاریخ مابعد الظّهور / 111.
2- ابوعلی مسکویه رازی: تجارب الامم، ابوالقاسم امامی، سروش، 1369.
3- از اوج آسمان / 56.
4- بنگرید به: فصلنامه علوم حدیث، شماره 9، ص 256. گفتنی است که فصلنامه مزبور به نقد کتاب مشتمل بر این خطا پرداخته است.
درس 34: نامه نگاری و خلاصه نویسی
نامه نگاری و خلاصه نویسی

(1)

1. نامه نگاری
اشاره

نامه نگاری، گفت و گویی است کتبی که هر کس در زندگانی خود، کم یا زیاد، به آن نیاز دارد. برای نویسنده، نامه نگاری تنها یک وسیله ارتباط نیست، بلکه می تواند از طریق آن، پنجره ای به اقلیمی نو بگشاید. در این فصل، اصول نامه نگاری را عرضه می کنیم و مشتاقان نامه نگاری ادبی را به هنگامی دیگر امید می بخشیم. هستند مدیران، قاضیان، صاحب منصبان، و فرهنگیانی که وقتی دست به قلم می برند تا نامه ای بنویسند، هم خود را شرمنده می سازند و هم دیگران را گرفتار. برای نمونه، به این نامه شیوا (!) بنگرید که رئیس اداره آموزش و پرورش … قلمی فرموده اند:

☼ احتراماً به اطّلاع میرساند کلّیه دانش آموزانیکه به عنوان طرح رافع استفاده نمایند مدارس موظّفند 30% هزینه ثبت نام متقبّل شوند و 70% را اداره تقبّل نموده و ضمناً هزینه کلاسهای فوق برنامه و حقّ سرویس، شایسته است در صورت استفاده دانش آموزان میباشند. (2)

آیا از این نامه چیزی فهمیدید؟ آیا این نامه احتراماً (!) ابلاغ نشده است تا دستور کار دیگران باشد؟ آیا حُکمی که یک قاضی اِنشا می کند نباید برای کارگزاران و نیز اطراف دعوا مفهوم باشد؟ آیا … ؟ به ویژه برای دانشورانِ جامعه که الگوی فرهنگ این سرزمینند، ننگ است که نامه های پرغلط و ناشیوا بنگارند و دیگران را به تعجّب و خنده، و گاه گریه، وادارند. آیا نمی توان همان نامه را به گونه ای نوشت که هم مخاطبان آن و هم اهل فضل و دانش از خواندن آن بهره گیرند؟ آیا این گونه نوشتن پسندیده تر نیست (؟): با احترام، اطّلاع می دهد که سی درصد هزینه ثبت نام استفاده کنندگان ازطرح رافعرا مدارس؛

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 3191


1- منبع اصلی) نادر وزین پور: بر سمند سخن / 219 _ 241.
2- روزنامه سلام، 8 مهر 1375.

و هفتاد درصد آن را اداره های آموزش و پرورش باید بپردازند. نیز چنانچه دانش آموزان از کلاس های فوق برنامه و وسیله رفت و آمد استفاده کنند، هزینه مزبور جداگانه محاسبه خواهد شد.

انواع نامه
یک. نامه خصوصی

نامه خصوصی دربردارنده مطالب فردی است و از تعارف های رنگارنگ و احساسات شخصی سرشار است. نامه خصوصی، به صرف خصوصی بودن، نباید از شیوایی و رسایی بی بهره باشد. در عین حال، لفظ پردازی و لقب آوری، به سبک «اِخْوانیات» معمول تا اواسط دوره قاجار، در آن ضرورت ندارد. نامه خصوصی باید هم ساده باشد و صمیمانه، و هم زیبا و دلنشین. به این منظور، رعایت نکات زیر که بعضاً در هر گونه نامه ای الزامی اند، توصیه می شود:

یکم. آغاز کردن نامه با نام خدا.

دوم. برگزیدن کاغذ خوب و پاکیزه، و قلم مناسب.

سوم. نوشتن روی یک طرف کاغذ و خالی نهادن پشت آن.

چهارم. تمیز و خوانا نوشتن.

پنجم. درج مطالب کوتاه و پربار.

ششم. کم کردن از تکلّفات و مبالغات لفظی.

هفتم. نیاوردن القاب زائد.

هشتم. احترام نهادن به احساسات و تمایل های شخصی و سلایق مخاطب.

نهم. رعایت اصول نشانه گذاری و شیوه خط و قواعد ساختاری نوشته، مانند حاشیه دادن و فاصله افکندن میان سطرها.

دهم. آوردن نام و امضای خود در سمت چپ انتهای نامه.

یازدهم. نوشتن نام و عنوان گیرنده در سمت راست بالای صفحه اوّل نامه.

دوازدهم. درج تاریخ و محلّ نگارش نامه در سمت چپ بالای صفحه اوّل نامه.

سیزدهم. نوشتن نام و نشانی کامل گیرنده پشت پاکت.

چهاردهم. نوشتن نام و نشانی کامل خود پشت پاکت و نیز داخل نامه، زیر آخرین صفحه. گذشته از آنچه گفته شد، رعایت نکات درست نویسی و دیگر اصول نوشتاری که در این مجموعه به آنها پرداخته ایم، شرط نگارش یک نامه خوب، در همه انواع آن، است.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 3192

دو. نامه اداری

نامه اداری معمولا میان دو شخص حقوقی یا یک شخص حقیقی با شخص حقوقی مبادله می شود. دو شرط اصلی نگارش نامه اداری، یکی رسمیت و تبعیت از قواعد اداری است، اگرچه خشک و مخالف ذوق باشد و دیگری جدّیت. نیز این ویژگی ها را در نامه اداری توصیه می کنیم:

یکم. نوشتن روی کاغذ خوب و تمیز و بزرگ با حواشی کافی و فاصله سطرها.

دوم. نگارش روی یک طرف کاغذ.

سوم. درج عنوان محترمانه گیرنده در سمت راست بالای صفحه با قدری فاصله از سرصفحه.

چهارم. درج نام و امضای نویسنده در پایان نامه، سمت چپ.

پنجم. نگارش نشانی و شماره تلفن در سمت راست پایین صفحه.

ششم. افزودن ضمائم و اسناد لازم و تصریح به تعداد صفحات آنها در خودِ نامه.

هفتم. درج تاریخ نگارش نامه در سمت چپ بالای صفحه.

هشتم. پرهیز از تعارف های مرسوم نامه های خصوصی.

نهم. دوری از چاپلوسی و نیز پرهیز از لحن آمرانه.

دهم. نوشتن مطالب با روشنی تمام به دور از هر گونه ایهام و ابهام.

یازدهم. بیان استدلال ها و براهین، به هنگام لزوم.

دوازدهم. رعایت اختصارِ کامل. اکنون نمونه ای از یک نامه اداری خطاب به سردبیر مجلّه ای را بنگرید:

تاریخ: 7 / 3 / 1376

پیوست:

سه صفحه سردبیر گرامی مجلّه وزین … سلامٌ علیکم! به پیوست، مقاله ای با نام «نگذاریم فرهنگ بسیج فراموش شود» در سه صفحه تقدیم می گردد که امید است مورد قبول جناب عالی و هیأت محترم تحریریه قرار گیرد و شایسته چاپ در آن مجلّه ارجمند باشد. از عنایت شما سپاسگزارم. نام و نام خانوادگی امضا نشانی: … شماره تلفن: …

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 3193

2. خلاصه نویسی
اشاره

2. خلاصه نویسی

معمولا خلاصه نویسی با دو هدف صورت می پذیرد: صرفه جویی در وقت، درک پیام های اصلی نوشته. از این رو، خلاصه نویس باید جوهرِ مطالب نوشته را استخراج کند. خلاصه نویسی به یکی از این دو روش انجام می گیرد: یک. بازنویسی نوشته در مقیاس کوچک تر. دو. نگاشتن خطوط اصلی نوشته. برای خلاصه نویسی باید این مراحل را پیمود:

یکم. مطالعه نوشته و درک مفهوم و پیام های آن به طور کامل

خلاصه نویس باید نخست سراسرِ نوشته را به طور دقیق بخواند و مطالب مهمّ آن را یادداشت کند. یادداشت برداری از مطالب مهمّ نوشته باید حتماً بر برگه هایی جداگانه صورت پذیرد و نه در حاشیه یا متن نوشته اصلی. ضمناً باید همه نوشته خوانده شود و نه بخش هایی از آن، به طور اتّفاقی. بدترین روش در خلاصه نویسی که تا حدّی نیز معمول است، آن است که نوشته را بخش بخش خلاصه کنیم. تلخیص نیز همانند ترجمه، نیازمند اِشراف بر کلّ مطالب متن است. حتّی اگر کتابی هزار صفحه ای را می خواهید خلاصه کنید، ابتدا سراسرِ آن را بخوانید و سپس خلاصه نویسی را آغاز کنید.

دوم. یادداشت برداری از خطوط اصلی نوشته

منظور از خطوط اصلی، نکاتی است که از نظر نویسنده دارای اهمّیت درجه اوّل هستند. این اهمّیت را نمی توان بر اساس فرعیت یا عدم فرعیت تعیین کرد، بلکه باید هدف نویسنده را در نظر گرفت. به این جمله بنگرید:

امروز میلیون ها مؤمن انقلابی، همپیمان و همصدا، جامه های سیاه بر تن، راهپیمایی بیست و دوم بهمن را برپا کردند. رنگ لباس راهپیمایان در نگاه اوّل نکته ای فرعی جلوه می کند. امّا ممکن است در نوشته حاوی این جمله، همین رنگ لباس نمایانگر یک حادثه مهم باشد و نشان دهد که مثلا این راهپیمایی همزمان با عاشورا بوده است. اگر چنین باشد، آن گاه لازم است که در خلاصه نویسی، این نشانه (= سمبل) را حفظ کنیم، گرچه در نگاه نخست، فرعی جلوه می کند.

سوم. حذف نکته های زائد

هنگام مرور یادداشت های خود که حاوی خطوط اصلی است، گاه پی می بریم که بعضی نکات در

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 3194

مجموع چندان اهمّیت ندارند، گرچه در لحظه یادداشت برداری مهم جلوه می کرده اند. در این صورت، باید این نکات را حذف کنیم.

چهارم. به هم پیوستن خطوط اصلی و نگاشتن متن خلاصه شده
اشاره

در این مرحله، باید به اصولی پایبند بود که برخی از آنها از این قرارند:

(1) برگزیدن سبک مناسب با حال و هوای متن خلاصه شده.

(2) رعایت هماهنگی و یکنواختی افعال از لحاظ زمان و دیگر مختصّات.

(3) پایبندی به قواعد درست نویسی و شیوانگاری.

(4) توجّه به تناسب حجم. متن خلاصه شده باید آینه صادقی برای متن اصلی باشد، نه این که برخی از قسمت ها را به تفصیل بپروراند و با برخی دیگر بی مهری کند.

(5) تصرّف نکردن در پیام های مهم و محتوای متن اصلی.

(6) زدودن ابهام ها، اشتباه ها، یا انحراف های متن اصلی در پانوشت متن خلاصه شده. فراموش نکنید که گاه خلاصه سازی یک نوشته در مجموع، کاری مفید است؛ امّا آن نوشته ممکن است دارای ابهام ها، اشتباه ها، یا انحراف هایی باشد. در این حال، خلاصه نویس نمی تواند خود را از گناهِ ترویج آن نادرستی ها برکنار بداند. به همین دلیل، افزودن توضیحاتِ پانوشتی هنگام ضرورت، کاری بایسته است.

(7) رعایت یکدستی در مجموع متن خلاصه شده، از لحاظ سطح و زبان.

(8) آوردن نام متن اصلی و مشخّصات آن با افزودن توضیحات لازم از قبیل زندگی نامه مؤلّف و مختصّات علمی _ ادبی متن.

(9) چکیده نگاری. بِه تر است که خلاصه نویسی همراه با چکیده نگاری نیز باشد. منظور از چکیده نگاری این است که نتیجه ها و فایده های علمی _ عملی نوشته را در چند سطر بیاوریم تا خواننده بتواند در یک نگاه با حاصل آن آشنا شود و عصاره اش را مرور کند. آنچه گفتیم تنها درباره کتاب یا مقاله صدق نمی کند. به ویژه در این روزگار، بسیار بجا است که خطابه ها نیز کوتاه گردند. در خلاصه نویسی متن سخنرانی ها و خطابه ها نیز همان اصول که گفتیم، جاری اند. گفتنی است که بسیاری از متون معتبر و ارجمند مذهبی که میراث های معنوی ما محسوب می شوند، اکنون مهجور مانده اند. یکی از اسباب این مهجوریت، حجم فراوان و نیز قلم نامأنوس این آثار است. خلاصه نویسی این آثار با قلمی شیوا و امروزین، نقشی بسزا در ترویج فرهنگ و معرفت اصیل دینی ایفا می کند.

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 3195

آزمون

◄ 1. نامه ای به مدیر کلّ اداره ارشاد در استان محلّ سکونت خود بنویسید و از او بخواهید که در افزایش و بهسازی کتابخانه های عمومی بکوشد.

◄ 2. دو روش خلاصه نویسی را نام ببرید.

◄ 3. مراحل خلاصه نویسی را ذکر کنید.

◄ 4. تفاوت خلاصه نویسی و چکیده نگاری چیست؟

◄ 5. بخش «تاریخچه حجاب» از کتابمسأله حجابنوشته استاد شهید مطهّری را در ده سطر خلاصه کنید.

◄ 6. با راهنمایی استاد خود، خلاصه یکی از کتب را که خود به شکل کتاب نشر یافته، انتخاب و آن را ارزیابی کنید.

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 3196

درس 35: پایان نامه نویسی
اشاره

پایان نامه نویسی (1)

نگارنده پایان نامه باید عنایت ورزد که زمینه پژوهش چیست و تا چه حد گسترده است و کسانی که پیش از او در آن مقوله پایان نامه یا پژوهشنامه ای فراهم آورده اند، راه را تا کجا پیموده اند. هر پایان نامه باید تداوم بخشِ کار و راه پژوهش های پیشین در همان مقوله باشد.

یک. جنبه های پژوهش پایان نامه ای

پژوهشِ پایان نامه ای جنبه های گوناگونی دارد که برخی از آنها را می آوریم:

_ تحلیل: مطالعه اجزای گوناگون یک کل و کوشش در راه وصف روابط و مناسبات متقابل آن ها.

_ مقایسه: بررسی ویژگی های موضوع های مقایسه شده با دیدی که وجوه تشابه و افتراق و احیاناً مراتب ارزشی آنها را نشان دهد.

_ تباین: بررسی ویژگی های موضوع های مورد نظر برای نشان دادن وجوه افتراق و تقابل آن ها.

_ تعریف: به دست دادن تعریف جامع و مانع، احیاناً همراه با توضیحاتی که بر مختصّات شیء مورد تعریف دلالت کند.

_ وصف: وصف شیء یا امری با ویژگی های معتبر که آن را توضیح دهد و گزارش کند و به دقّت و روشنی نشان دهد.

_ بحث: عرضه کردن جنبه های گوناگون قضیه یا مسأله ای و احیاناً نشان دادن خصایص و جوانب آن.

_ برشماری: به دست دادن سیاهه و فهرست.

_ ارزشیابی: بررسی جوانب گوناگون مسأله و کوشش برای رسیدن به صدور حکم.

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 3197


1- منبع اصلی) احمد سمیعی: آیین نگارش / 90 _ 122.

_ بررسی انتقادی: عمل کردن همانند داور یا منتقد و سنجیدن ارزش و عیار.

_ استشهاد: شاهد آوردن برای تأیید و اقناع؛ ذکر مثال برای توضیح.

_ اثبات: درستی حکمی را با برهان و استدلال نشان دادن.

_ تلخیص: نکات عمده موضوع مورد نظر را به اختصار یاد کردن. پیدا است که در هر رساله ممکن است چند جنبه از جوانب بالا جمع گردند.

دو. انتخاب عنوان و موضوع پایان نامه

باید از انتخاب عنوان و موضوع پردامنه و بلندپروازانه پرهیز کرد. عنوان و موضوع پایان نامه باید متناسب با میدان پژوهش پایان نامه باشد. مثلا به این پنج عنوان بنگرید:

_ سیر ادبیات انقلاب اسلامی.

_ تحوّل شعر در ادبیات انقلاب اسلامی.

_ خاستگاه های شعر جنگ.

_ ویژگی های شعر جنگ.

_ ویژگی های ایماژی شعر جنگ.

روشن است که پایان نامه فراهم آمده با عنوان پنجم، بسیار موفّق تر است، زیرا دامنه ای محدودتر دارد و به پژوهنده امکان می دهد که در بسیاری از ابعاد و جنبه های عنوان تحقیق کند. پس مهم ترین ویژگی عنوان و موضوع پایان نامه آن است که دامنه اش محدود و جزئی و کاملاً معین باشد. البتّه برای انتخاب عنوان پایان نامه، به این معیارها نیز باید عنایت داشت: _ در دسترس بودن استاد راهنمای چیره دست.

_ علاقه پژوهنده به آن عنوان و موضوع.

_ داشتنِ مهلت لازم برای فراهم آوردن اثر.

_ دسترس به اسباب و لوازم پژوهش.

_ پختگی فنون و شیوه های پژوهشی موجود در آن عرصه.

_ اهمّیت و گره گشایی مطلب در میدان فرهنگ و اجتماع.

_ آشنایی پیشین و زمینه های مهیا نزد پژوهنده در آن موضوع.

سه. مرور پژوهش های پیشین

معمولا در هر زمینه پژوهشی، آثاری از پیش فراهم آمده است. مرور این آثار می تواند ما را در

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 3198

فراهم آوردن پایان نامه یاری کند. در همین میان روشن می شود که کار ما چه تفاوت هایی با کارهای پیشین باید داشته باشد. اگر پژوهنده ای دارای توان کافی باشد، باید آثار دست اوّل را مرور کند. در غیر این حالت، مراجعه به آثار دست دوم، با رعایت اصل «نخست کلّی و آن گاه جزئی» صورت می گیرد. هر چه منابع اصیل تر و سرشارتر باشند، پایان نامه پژوهیده ماندنی تر می گردد.

چهار. طرح تحقیق

رساله های پژوهشی معمولا در یکی از این دو دسته قرار دارند:

یکم. تجربی: متناسب با موضوعات علمی.

دوم. تحلیلی: متناسب با موضوعات فرهنگی، هنری. بعضی از عناصر طرح ریزی پایان نامه، در این دو دسته مشترکند و برخی به یکی اختصاص دارند. به این عناصر عنایت ورزید:

_ برقراری فرضیات.

_ اظهار مفروضات.

_ تعیین قلمرو تحقیق.

_ تعریف اصطلاحات.

_ مناسب بودن طرح تحقیق.

_ وصف نمونه ( = مسطوره): پاسخگویی به این سؤال که آیا انتخاب نمونه های تحقیقی به طور صحیح صورت پذیرفته و «مُشت نمونه خروار» است یا نه.

_ وارسی خطا.

_ تعیین اعتبار و ارزش پژوهش. طرح تحقیق معمولا پیش تر ارائه و بررسی می شود و باید به آن بسیار بها داد.

پنج. برنامه زمانی

فراهم آورنده پایان نامه باید با پرهیز از شتابزدگی، زمانی مناسب برای تهیه رساله خویش تعیین کند. این زمان بستری خواهد بود برای انجام این کارها: یکم. تعیین حدود مسأله، شناسایی منابع و مراجعه به آنها، گردآوری اطّلاعات و معلومات. دوم. نگارش پیش نویس. سوم. تجدید نظر و اصلاح، تنظیم پانوشت، نگارش نمونه نهایی.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 3199

شش. مراجعه به منابع

شش. مراجعه به منابعبرای شناسایی مآخذ می توان از این منابع استفاده کرد:

_ مدارک کتاب شناسی: مجموعه های فهرست آثار، فهرست ها و برگه دان های کتابخانه ها.

_ دائره المعارف ها و سالنامه ها.

_ کتابنامه های آثار همانند.

_ نشریات وزین حوزه ای و دانشگاهی.

هفت. یادداشت برداری

لازم است یادداشت برداری روی برگه های جداگانه همشکل انجام پذیرد. به هر مضمون برگه جدایی اختصاص داده می شود و هر برگه با شماره یا نشانه ای متمایز می گردد. به این سان، در طول کار، می توان برگه ها را پس و پیش یا افزوده و کاسته ساخت. نیز لازم است بر هر برگه عنوان کلیدی آن ثبت گردد و هویت برگه هم معین شود، از قبیل مأخذ و تاریخ. همچنین خوب است مشخّص گردد که نوع استفاده از مأخذ چیست: نقل به عبارت، نقل به مضمون، تلخیص، ویرایش، یا … . برای هر یک از اینها می توان نشانه ای خاص برنهاد. در نهایت، با عنایت به ساختمان پژوهش، می توان برگه ها را شماره بندی پایانی کرد و هر یک را در جای خویش قرار داد.

هشت. نگارش رؤوس مطالب فصل ها

معمولا رساله پژوهشی شامل این سه بخش است:

مقدّمه، متن مشتمل بر چند فصل، و نتیجه. باید پیش تر رؤوس مطالب هر فصل را نوشت تا چشم اندازی از کار پژوهش پیدا شود. این کار به نگارش پیش نویس رساله نیز بسیار کمک می کند.

نُه. ساختمان رساله

معمولا ساخت منطقی پایان نامه چنین است:

(1) صفحه عنوان: عنوان، نویسنده، گروه درسی، نام درس، نهاد علمی مربوط، مقطع و سال تحصیلی.

(2) پیشگفتار: هدف، سابقه تحقیق، روش و گستره پژوهش، سپاسگزاری.

(3) فهرست مطالب.

(4) فهرست جداول.

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 3200

(5) فهرست شکل ها و تصویرها.

(6) پیکره: مدخل، متن، نتیجه و دستاورد تحقیق.

(7) کتابنامه: مآخذ اصلی و فرعی شامل کتب و مقالات مورد پژوهش.

(8) ضمایم: جداول، آزمون های پژوهشی، اسناد و مدارک، و فهرست شواهد.

(9) فهرست راهنما: فهرست اَعلام و مفاهیم و موضوعاتی که درباره آنها می توان اطّلاع قابل توجّهی در رساله یافت.

دَه. فصل بندی و عنوان گذاری

پایان نامه به فصل ها و زیر فصل هایی تقسیم می شود که معمولا عنوان های آنها به ترتیب اهمّیت در چنین مکان هایی جای می گیرند:

صفحه مستقل، وسط صفحه در سطر جداگانه، سر اِشپون

(= سر خط بدون فاصله) در سطر جداگانه، سرسطر

(= سر خط با فاصله) در سطر جداگانه. در چاپ، می توان برای درج عناوین متمایز از حروف خاص استفاده کرد. یک شیوه نیز کُدبندی است که خوب است از سه کُد در نگذرد.

(مثال: 1 _ 4 _ 3 = فصل سوم، بخش چهارم، قسمت یکم) به مثالی از کاربرد این شیوه عنایت کنید، در موضوع «مبانی هنری قصّه های قرآن»: (1)

1. تعریف قصّه قرآنی

1 _ 1. واژه قصّه در قرآن و روایات

2 _ 1. پیوند قصّه قرآنی با معنای لغوی آن …

2. اسلوب قصّه قرآنی

1 _ 2. هنری بودن قصّه های قرآن

2 _ 2. جلوه های هنری قصّه های قرآن 1

(2)

2. تنوّع اسلوبی 2

(2)

2. تقسیم قصّه به نماهای مختلف …

3. ماهیت و انواع قصّه قرآنی

1 _ 3. نظریه های پنج گانه

2 _ 3. اثبات نظریه «واقعی بودن قصّه های قرآن»

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 3201


1- با استفاده از: مبانی هنری قصّه های قرآن.

1 - 2 - 3. اثرناپذیری از تخیل و اسطوره

2 - 2 - 3. تأثیر واقعیت های زندگی انسان در قصّه های قرآن …

4. عناصر قصّه قرآنی

1 _ 4. مآخذ عناصر قصّه های قرآن

2 _ 4. توزیع عناصر

3 _ 4. شخصیت

1 - 3 - 4. توازن شخصیت وحادثه

2 - 3 - 4. انواع شخصیت

3 - 3 - 4. نقش زن

5. مفاهیم و آثار قصّه قرآنی

1 _ 5. پیام های فکری

2 _ 5. پیام های اخلاقی

3 _ 5. سنّت های انسانی

1 - 3 - 5. نقش تربیتی پیامبران در اجتماع

2 - 3 - 5. پایداری عقیدتی مؤمنان

3 - 3 - 5. امید پیامبران به آینده

4 _ 5. معجزه

5 _ 5. سرنوشت

هر فصل از صفحه جداگانه آغاز می شود و بِه تر است عنوان کوتاه و خبری داشته باشد. این عنوان چند سطر بالاتر از آغاز فصل قرار می گیرد. آغاز هر پاراگراف قدری تورفتگی دارد.

یازده. شیوه نقل قول

اگر مطلب منقول، مستقیم و مستقل باشد، بِه تر است در «اشپون کوتاه» نگاشته شود و در صورت لزوم، یک سطر از بالا و پایین فاصله یابد. در این حال، می توان از علامت گیومه صرف نظر کرد. نشانی مأخذ نقل قول در پانوشت ذکر می گردد. اگر ضمن نقل قول، نیاز باشد که درباره مطلب منقول توضیحی دهیم، آن را درون قلاّب می گذاریم تا معلوم شود که افزوده ما است. همچنین اگر در مطلب منقول، نقل قول دیگری وجود داشته باشد، درون گیومه قرار می گیرد. یعنی منقول اصلی فقط در اشپون کوتاه جای می گیرد و نه میان دو گیومه؛ امّا مطلب منقول ضمن آن، بین دو گیومه می آید.

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 3202

دوازده. شیوه پانوشت دهی

پانوشت ها را پای صفحات و گاه در آخر فصل یا انتهای رساله می آورند. ارائه پانوشت با این مقاصد انجام می پذیرد: ارائه مأخذ، توضیح و تکمیل مطلب متن، ارجاع به اجزای دیگر رساله، ارجاع به منابع دیگر، ارائه معادل های خارجی و ضبط بیگانه اَعلام، به دست دادن نسخه بدل ها، آوردن معنی واژه ها.

شماره تُک (= ارجاع به پانوشت) باید دقیقاً در جایی قرار گیرد که پانوشت به آن مربوط می شود. این شماره به تنهایی آورده می شود و لازم نیست در پرانتز یا علامتی دیگر قرار گیرد. خوب است شماره های تُک به تناسب هر صفحه رقم گذاری شوند. آوردن شماره های پیاپی در مجموع صفحه ها، به ویژه آن گاه که تعداد آنها زیاد باشد، مطلوب نیست. لازم است پانوشت های طولانی را به صورت ضمیمه در پایان رساله بیاوریم.

سیزده. شیوه تنظیم کتابنامه
اشاره

خوب است کتابنامه در پایان رساله قرار گیرد. کتابنامه، به اقتضای خود رساله، به یکی از این صورت ها می آید:

یکم. فقط آثاری که در پانوشت ها به آنها اشاره شده است. دوم. آثاری که به طور مستقیم یا غیر مستقیم، از جمله موارد اشاره شده در پانوشت ها، از آنها بهره گرفته شده است.

سوم. گزیده آثار درجه یک و معتبرتر که از آنها استفاده شده است. چهارم. آثار مورد استفاده همراه با شرحی مختصر در وصف هر یک (= کتابشناسی وصفی) . شایسته است کتابنامه به تفکیک نوع آثار (کتاب، نشریه، مدرک، …) و زبان یا موضوع آنها دسته بندی شود. در کتابنامه، ترتیب الفبایی از روی نام خانوادگی صاحب اثر رعایت می شود و به خلاف پانوشت، نام خانوادگی پیش از نام قرار می گیرد. نیز از آوردن شماره صفحه اثر خودداری می شود. اطّلاعات اصلی مندرج در کتابنامه از این قرارند:

نویسنده، نام کتاب، مترجم، ویراستار، ناشر، محلّ نشر، نوبتِ انتشار، و سال چاپ؛ مثلا: عمید زنجانی، عبّاسعلی: فقه سیاسی، ج 2، امیرکبیر، تهران،

1366. بلاشر، رژی: در آستانه قرآن، محمود رامیار، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، دوم،

1365. توصیه می شود که همین شکل به طور دقیق رعایت گردد. در پانوشت های داخلی که نشانی مأخذ را ارائه می دهند، همین ترتیب با دو تفاوت رعایت می شود:

یکی آن که در ابتدا نخست نام و آن گاه نام خانوادگی می آید؛ دیگر این که شماره صفحه مربوط ذکر می شود. مثال:

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 3203

عبّاسعلی عمید زنجانی: فقه سیاسی، ج 2، امیرکبیر، تهران، 1366، ص

52. البتّه اگر یک بار نشانی کامل به این ترتیب داده شود، در بارهای دیگر نیاز نیست که همه این مشخّصات ارائه شوند. در این حال، ذکر نام کتاب و شماره صفحه کافی است. چنانچه بدون فاصله، ارجاع به مأخذی تکرار شود، از کلمه «همان» استفاده می شود. مثلاً اگر بدون فاصله شدن پانوشتی دیگر، ارجاع به مأخذ مزبور تکرار شود، می نویسیم:

همان، ص

104.

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 3204

آزمون

◄ 1. مهم ترین ویژگی عنوان مناسب برای پایان نامه چیست؟

◄ 2. یکی از پایان نامه های پذیرفته شده در مراکز آموزش عالی کشور را تهیه کنید و ساختمان آن را ارزیابی کنید.

◄ 3. در موضوع «جنبه های عرفانی شعر امام خمینی» با مشارکت دو تن از همدوره های خویش، پایان نامه ای تهیه کنید و ضمن آن، اصول مطرح در این درس را رعایت نمایید.

◄ 4. مشخّصات این کتاب را یک بار برای درج در کتابنامه و بار دیگر برای درج در پانوشت های داخلی پایان نامه، تنظیم نمایید:

نام کتاب: عرفان و حماسهنویسنده: آیت اللّه عبداللّه جوادی آملی ناشر: مرکزنشر فرهنگی رجاء نوبت نشر: اوّل سال نشر: 1372 محلّ نشر: تهران

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 3205

درس 36: ویرایش
اشاره

ویرایش (1)

از گرفتاری های رایج نویسندگان امروز، دست و پنجه نرم کردن با مسأله ویرایش است. بسیار پیش می آید که نویسنده ای اثری را به ناشری می سپارد و ناشر نیز آن را به قلم ویراستار حواله می کند؛ آن گاه نویسنده که احساس می کند اثرش جرّاحی و سلاّخی شده، بی حوصلگی نشان می دهد و گاه کار را به جدال می کشاند. برای آن که این مشکل پیش نیاید، تنها چاره این است که نویسنده بداند «ویرایش» چیست و چه راهکارهایی دارد. در این صورت، سه فایده بزرگ را نصیب می بَرد: یکم این که ضرورت ویرایش را می فهمد؛ دوم این که درمی یابد کدام ویراستار برای ویرایش اثرش مناسب است و می کوشد تا ناشر را مجاب سازد کارش را به همو بسپارد؛ و سوم این که در وضعیت خاص می تواند ویراستار آثار خود گردد. البتّه پیش تر هم توصیه کردیم که اگر ویراستار چیره دستی یافتید، اثرتان را برای ویرایش به او بسپارید، هر چند خود نیز اهل ویرایش باشید. اینک نمایی از کار ویرایش را پیش چشمتان می آوریم؛ به این امید که هم آن فواید را نصیبتان گرداند و هم مشتاقان ویرایش تخصّصی را سرآغازی باشد برای رهپویی در این مسیر، اگر خدا توفیق دهد.

واژه ویرایش

ویرایش یا ویراستن (2) واژه ای است بر جای مانده از فارسی میانه که خود، ترکیبی است از دو بخش: پیشوندوی + بُنِراست. پیشوندویبرای آفرینش این معانی به کار می رود:

جدا از هم بودن، کاری را دوباره انجام دادن. بُنِراستهم یعنی نظم و استواری بخشیدن به چیزی یا کاری و آن را راست ساختن. با عنایت به معنی دوم پیشوند «وی» ، ویراستنیعنی «چیزی را دوباره نظم بخشیدن» یا «بازآرایی» .

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 3206


1- منابع اصلی) میر شمس الدّین ادیب سلطانی: راهنمای آماده ساختن کتاب؛ محمّد جعفر یاحقّی و …: راهنمای نگارش و ویرایش / 136 _ 139.
2- .to edit.
مفهوم ویرایش

مفهوم ویرایشدر مفهوم کلّی، ویرایش عبارت است از تعیین سیاست نشر آثار مکتوب، برقراری رابطه با پدیدآورندگان آثار، بررسی دقیق آثار ارائه شده و پذیرش آنها پس از احراز صلاحیت، و آماده ساختن آثار برای چاپ و نشر. لیکن در عمل، معمولا این وظایف عرصه های تخصّصی یافته اند و بیش تر ویراستاران جنبه های خاصّی از این وظیفه کلّی را عهده دار می شوند. به این ترتیب، اقسامی برای ویرایش پدید آمده است.

اقسام ویرایش
یک. ویرایش سیاست سازانه:

تعیین سیاست ها و خطوط اصلی نشر آثار فرهنگی، خواه از لحاظ کمّی و خواه از جنبه کیفی.

دو. ویرایش اساسی یا پردامنه:

تعیین سیاست پدیدآوری یک اثر معین و همکاری با پدیدآورنده (ها) در جریان آفرینش آن اثر.

سه. ویرایش ادبی یا صوری یا فنّی و یا مکانیکی:

انجام دادن اصلاحات در متنی که به ویراستار سپرده اند. معمولا همین قسم از ویرایش، در میان ویراستاران ما معمول است. بعداً دامنه همین نوع ویرایش را تبیین می کنیم.

چهار. ویرایش محتوایی یا ویژه:

بررسی متن از لحاظ محتوایی و اصلاح موارد علمی مربوط به هر زمینه. ویراستار محتوایی، خود، در زمینه علمی مربوط دارای تخصّص است. به همین لحاظ، ویرایش محتوایی به زیر شاخه هایی مانند هنری، فلسفی، و دینی تقسیم می شود.

پنج. ویرایش جامع:

این قسم از ویرایش، همه چهار قسم پیشگفته را شامل می شود. معمولا در نهادهای فرهنگی، هر یک از این وظایف به فردی معین سپرده می شود و یک انسان فرهیخته کارآزموده که خود در هر یک از این عرصه ها صاحب نظر و مجرّب است، بر کار آن ویراستاران نظارت می کند. چنین کسی راسرویراستار (1) می نامند. گاه نیز در مجموعه های مفصّل پژوهشی، هرویراستار (2) دارای یک یا چندویراستیار (3) است که در شاخه های خاص او را یاری می دهند. dir = ltrخوب است در همین جا معنای یک اصطلاح را نیز توضیح دهیم. گاه می بینید که یک اثر مثلا دارای این عنوان است:

ویراست دوم، چاپ پنجم. ویراست، چنان که برخی می پندارند، به معنای چاپ چندم یک اثر نیست. ویراست (4) یعنی آن که اثری مورد تجدید نظر کلّی قرار گیرد و اصلاحات اساسی بپذیرد.

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 3207


1- 1- rotide - feih.
2- 2- rotide .
3- 3- rotide tnatsissa .
4- 4- noitide .

بنابر این، هر ویراست ممکن است خود دارای یک یا چند چاپ باشد. از این به بعد، سخن خود را تنها در باره ویرایشادبییاصوریدنبال می کنیم.

ویژگی های ویراستار خوب

یک. آشنایی کافی با موضوع و رشته اثر مورد ویرایش.

دو. آشنایی با یک زبان بیگانه، به ویژه زبان بیگانه اثر مورد ویرایش.

سه. تسلّط بر ادبیات فارسی و قواعد درست نویسی و شیوانویسی و دیگر زمینه های مربوط که ما در همین اثر به آنها پرداخته ایم.

چهار. برخورداری از ذوق ادبی و هنری و داشتن بینش فرهنگی.

پنج. دستگاه پذیری ریاضی و داشتن توان ایجاد ارتباط منطقی و ریاضی.

شش. برخورداری از دقّت و نظم و انصاف و حوصله.

هفت. تسلّط بر فنّ ویرایش.

هماهنگی میان ویراستار و پدیدآورنده

ویراستار نباید درباره بعضی از مسائل به تنهایی تصمیم بگیرد و در عین حال، نباید از کنار آنها بدون احساس مسؤولیت بگذرد. در چنین مسائلی، وظیفه ویراستار آن است که همانند چشمی بیدار و قلبی تپنده عمل کند:

نویسنده را از کاستی ها و بود و نبودها آگاه سازد و پیشنهادهای خویش را با او در میان بگذارد و پس از مشاوره مهرآمیز و لطیف با وی، به راه حل هایی برسد. اکنون به چهار سرفصل مهمّ این مسائل اشاره می شود:

یک. ساختمان اثر: چگونگی چینش قسمت های مختلف مَطلَع، متن، و مَقطع؛ چند و چونِ تفکیک اثر به بخش ها یا فصل های مهم و تقسیمات داخلی آن ها؛ تعداد و نوع عناوین (= تیترها)؛ شیوه کلّی پاراگراف بندی؛ و اموری از این دست.

دو. اصطلاح های خاصّ اثر: تعابیر و اصطلاح های کلیدی و تخصّصی که فهم اثر متوقّف بر فهم آنها است و چه بسا تصمیم گیری خودسرانه ویراستار در باره آنها، به تخریب اثر بینجامد.

سه. سبک و زبان اثر: مسائل محوری در باب ویژگی های سبکی نوشته و تناسب آن با مخاطبِ خاصّ اثر؛ هماهنگی سبک و موضوع اثر؛ یکدستی و هماهنگی زبان در بخش های مختلف نوشته، به خصوص آن گاه که اثری فراهم آمده تلاش چند نفر باشد؛ و مسائلی از این قبیل.

چهار. چینش واحدهای پیش و پس از متن: نحوه تنظیم قسمت هایی که پیش و پس از متن درکتاب یا رساله و مانند آن می آیند، همچون صفحه عنوان، شناسنامه، صفحه اهدا، فهرست، مأخذنامه، و نمایه.

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 3208

روند کار ویرایش

یک. پذیرفتن دستنوشت پدید آورنده. هرگاه پدید آورنده اثر خود را به ویراستار عرضه کند، لازم است نخست ویراستار آن را دقیقاً وارسی کند و در صورت احراز صلاحیت های صوری و درونی در آن، ویراستاری اش را بپذیرد. بسا مواردی که ویراستار به دلیل ملاحظاتی یا به جهت رؤیت نکردن متن دستنوشت، آن را می پذیرد و سپس پشیمان می شود. ملاک هایی که خوب است در این مرحله مورد عنایت قرار گیرند، چنینند:

_ نوشته شدن متن روی کاغذ مناسب.

_ وجود فاصله لازم میان سطرها و نیز حواشی کافی، برای انجام دادن اعمال ویرایشی.

_ تمیزی و خوانایی متن.

_ شماره گذاری درست و مرتّب بودن موادّ چیده شده و واحدهای پیش و پس از متن.

_ در دست بودن یک نسخه دیگر از اثر که در صورت مفقود شدن متن، مشکلی پیش نیاید.

_ نیازمند بودن اثر به ویرایش، و نه بازنویسی یا اصلاحات بنیادین دیگر که بیرون از قلمرو ویرایش است.

_ قرار داشتنِ اثر در حدّ و اندازه مقبول و مطلوب برای عرضه به دنیای مطالعه. فراموش نشود که هر نوشته ای را نمی توان ویرایش کرد. ویرایش برای رساندنِ اثر از سطح متوسّط محتوایی و قلمی به سطح خوب یا عالی است. اثری که از لحاظ محتوا یا قلم یا هر دو، ضعیف و کاملاً خام و ابتدایی است، نباید با زحمت ویراستار و به نامِ مؤلّف به جامعه نشر پا نهد و سبب ترویج «کتاب سازی» و «نویسنده تراشی» شود.

دو. احراز صلاحیت خود برای ویرایش متن.

سه. هماهنگی در مورد مسائل اساسیچهارگانه که ذکرشان رفت و ویراستار باید درباره آنها با پدیدآورنده (ها) مشاوره و سازگاری کند.

چهار. انجام دادن اصلاحات ویرایشیپانزده گانه که در فهرست «دامنه کار ویرایش» به آنها اشاره می کنیم.

پنج. هماهنگی دیگربار با پدیدآورنده. پس از پایان ویرایش، معمولاً پدید آورنده اثر حاصل کار را می بیند و نکات و ملاحظات را ارائه می کند. بسیار خوب است که در این مرحله نیز ویراستار و پدیدآورنده کنار هم آیند و درباره این نکات به رایزنی پردازند تا نظری واحد یا نزدیک به هم بیابند.

شش. بازخوانی متن ویراسته و انجام دادن اصلاحات نهایی. پس از انجام یافتن همه مراحل و به خصوص با گذشت زمانی کوتاه یا بلند، خوب است ویراستار مجموع کار را بازنگری کند و از وحدت روش و یکدستی حاکم بر اثر اطمینان یابد. به ویژه در مورد آثار

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 3209

پرحجم، دور نیست که طول زمان و تشتّت اَهوا و افکار، ناهمگونی هایی در ویرایش پدید آورده باشد. این بازنگری فرجامین می تواند سلامت کار ویرایش و وحدت و همگونی آن را تضمین کند.

هفت. هماهنگی با بخش تولید، به ویژه در مورد نشان های خاصّ ویرایشی (1) که حروفچین وصفحه آرا باید با آنها آشنا گردند. از آن جا که معمولاً حاصل زحمات ویراستار در مرحله حروفچینی و آماده سازی، تا حدّی خدشه می پذیرد، ویراستار دلسوز چاره ای ندارد جز آن که خود نیز وارد این میدان شود و ضمن همدلی و هماهنگی با بخش آماده سازی و تولید اثر، مراقب صحّت و سلامت اثر باشد.

دامنه کار ویرایش

یک. بررسی محتوایی متن و ارائه پیشنهادهای اصلاحی در این زمینه.

دو. انجام دادن اصلاحات دستوری.

سه. اِعمال و اصلاح و یکدست سازی علائم سجاوندی.

چهار. اصلاح و یکدست سازی شیوه خَط.

پنج. بازنگری و اصلاح واژه ها.

شش. بازنگری و اصلاح اصطلاحات.

هفت. بررسی و اصلاح اِعراب های متون عربی یا کلمات دیگرِ معرَّب.

هشت. تعیین مکان سرسطرها، سراشپون ها، سربندها، و ….

نُه. عنوان بندی و معین کردن ریز عنوان ها.

دَه. فصل بندی و تنظیم ساختار اثر.

یازده. گذاردن علائم نشان دهنده ملاحظات چاپی.

دوازده. ایجاد وحدت روش در سراسر اثر، از جوانب گوناگون.

سیزده. بازنگری یا برنهادن پانوشت ها و واحدهای پیش و پس از متن.

چهارده. بازنگری و اصلاح شواهد و مآخذ.

پانزده. ارائه پیشنهادهای بایسته در هر زمینه لازم دیگر به فراخور هر اثر.

اصول ویرایش
یک. رعایت وحدت روش در طول کار.

طبیعی است که به ویژه در مسائل ساختاری و صوری، ویراستاران مختلف دارای

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 3210


1- mark up

سلیقه های متفاوتند؛ امّا پسندیده نیست که یک ویراستار در یک اثر خاص، چند گونه وچندگانه عمل کند:

گاه واژه ای را متّصل بنویسد و گاه منفصل؛ برای یک مفهوم کلیدی گاه ازاین اصطلاح استفاده کند و گاه از اصطلاحی دیگر؛ نشانه های سجاوندی را در جاهای گوناگونبه شیوه های مختلف به کار بَرَد؛ و … . ویراستار خبره باید در همه مراحل، خصوصاً در مرحله ششماز روند کار ویرایش که پیش تر به آن اشاره کردیم، وحدت روش در کار خویش را وارسی وتأمین کند.

دو. پایبندی به اصول و قواعد ویرایش، به هنگام انجام دادن اصلاحات.

این اصول عبارتند از:

_ درستی و بقاعده بودن.

_ پذیرش عرفی.

_ اعتدال و میانه روی.

_ تنوّع و دلنشینی.

_ سازگاری با مخاطب اثر.

سه. توجّه به سبک های متفاوت و گوناگونی های آن ها.
چهار. پرهیز از ملاحظه بیجا در کار پدیدآورنده.
پنج. رعایت نظم و خوانایی و زیبایی تصرّفات ویرایش.

تأکید می شود که ویرایش با رنگی متمایز از رنگ متن انجام شود.

شش. ارائه پیشنهادها و تذکّرات به پدیدآورنده.
هفت. مشاوره با اهل فن، و مطالعه و بازبینی کارهای پیشین خود، به منظور پرهیز از جمود و درجا زدن.
نشان های ویرایشی
اشاره

اکنون نوزده نشانه از موارد عمده نشان گذاری (مارک آپ) ویرایشی را می آوریم. البتّه دراین مورد، شیوه یکسانی وجود ندارد. ما می کوشیم ساده ترین راه را که در عین حال موردپذیرش بسیاری از ویراستاران باشد، عرضه کنیم. نیز سعی می کنیم روشی را پیشنهاد نماییمکه به ویراستار یاری رساند تا اصلاحات را در متن انجام دهد و به تکرار آنها در حاشیه ناچارنشود. تنها چند نشان را ویژه حاشیه قرار داده ایم. اگر از این نشان ها کمک نگیریم و بخواهیم همه توضیحات و اصلاحات را به زبان معمول بنویسیم، ویرایش سبب شلوغی و هرج و مرجدر متن می شود.

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 3211

1. نشان ها در متن

نشان / مفهوم / نمونه ویرایشی / نمونه اصلاح شده

/ جداسازی بجبهه میشتافتیم. / به جبهه می شتافتیم.

چسباندن / بیایید کارها را به سامان به کنیم. / بیایید کارها را بسامان بکنیم.

↕ نزدیک کردن / آل علی همیشه پیروزند. / آل علی همیشه پیروزند.

دور کردن / پیامبر با مردم مهربان بود. / پیامبر با مردم مهربان بود. ا

فزودن / نشانه الغدیر ج 1 ص 128 / الغدیر، ج 1، ص 128.

افزودن به متن / علاّمه سید محمّد طباطبایی / علاّمه سید محمّدحسین طباطبایی

جابه جا کردن / در محراب امام علی شهید شد. / امام علی در محراب شهید شد.

ادامه دادن مطلب / بیایید همّت کنیم و انقلاب را پاس داریم. / بیایید همّت کنیم و انقلاب را پاس داریم.

به چپ کشاندن سطر با دو برابر فاصله معمول / امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مایه آبروی ما باشید» / امام صادق (علیه السلام) فرمود:. «مایه آبروی ما باشید.»

سرسطر با فاصله معمولبسیج به ایران عزّت بخشید. بسیج به ایران عزّت بخشید. سر سطر بدون فاصلهخدایا ! ما را دریاب. خدایا ! ما را دریاب. حذفما نیز هم در انتخابات شرکت می کنیم. ما نیز در انتخابات شرکت می کنیم. حروف کج یا کتاب المیزان شاهکاری است کتابا لمیزان شاهکاری است جاودانه. خمیده جاودانه. حروف بزرگ ترفصل یکم: عدالت اجتماعیفصل یکم: عدالت اجتماعیحروف سیاهاذان شعار اساسی اسلام است. اذانشعار اساسی اسلام است.

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 3212

2. نشان ها در حاشیه

نشانمفهومنمونه ویرایشینمونه اصلاح شده میزان کردن سطرها شهید ثانی برای حفظ میراث دینی بسیار تلاش کرد و سرانجام در این راه جان نهاد. شهید ثانی برای حفظ میراث دینی بسیار کوشید و سرانجام در این راهجان نهاد. کم کردن فاصله سطرها

به بهانه سازندگی کشور، هرگز نباید ارزش ها را فراموش کرد. به بهانه سازندگیکشور، هرگز نباید ارزش هارا فراموش کرد. زیاد کردن فاصله سطرها چمران هنر جهاد را بسی زیبا به نمایش نهاد. چمران هنر جهاد رابسی زیبا به نمایش نهاد. وسط چیدن عنوان یک. وظایف حاکمیک. وظایف حاکم

اکنون در چند سطر از کتابی، برخی از رایج ترین نشانه های ویرایشی را اِعمال می کنیم تا هم نمونه ای پیوسته از اِعمال نشانه ها را عرضه کنیم و هم تمرینی ویرایشی برای مشتاقان جدّی ویرایش ارائه دهیم: [تصویر]

فرهنگ جامعه همانند بسیاری از پدیده ها دستخوش دگرگونی و تغییر است. هیچ گاه دو نسل از بشر را نمی توان پیدا کرد که از لحاظ فرهنگ از هر جهت همگون باشند بلکه آداب معاشرت، زبان محاوره، طرز لباس، مرتب کردن سر و صورت، ارتباطات و … همواره در دگرگونی است. با گذشت یک نسل (قریب سی سال) در تمام این محورها دگرگونی حاصل می شود. حال چه چیز در تغییر است، آیا معارف و علوم در تغییر است، آیا ارتباط انسان با حقایق در تکامل و تنزّل است، آن بحث دیگری است و شاید بهترین نظم هم

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 3213

دومی باشد که ارتباط انسان با حقایق در تغییر می باشد. این بررسی فرصت دیگری می طلبد لیکن آنچه مسلم و مورد پذیرش همگان است اینکه این تغییر و دگرگونی امری انکارناپذیر است؛ و حتی در روایات هم به این نکته اشاراتی شده؛ از جمله از علی بن ابی طالب علیه السلام نقل شده که فرهنگ خود رابه فرزندان خویش تحمیل نکنید زیرا آنها برای زمان دیگری آفریده شده اند (لا تَقْسِرُوُا آدابَکُمْ اِلی اَولادِکُمْ فَاِنَّهُمْ خُلِقُوا لِزَمان غَیرِکُمْ) از فرزندان خویش انتظار نداشته باشید که فرهنگ آنها همانند شما باشد. نوشتار انسان نیز که خوی گرفته از فرهنگ زمان زندگی اوست از این اصل خارج نیست مرور زمان همواره نوشته ها را کهنه می کند و زیباییهای آن را می زداید و همواره فرهنگهای گذشته مشمول ومقهور زیبایی آینده قرار می گیرند. البته مراتب تأثیر پذیری یکسان نیست برخی فرهنگها ونوشتارها به لحاظ ویژگیهای برجسته که دارند دیرتر مشمول زمان قرار می گیرند. شما وقتی کتابهایی مانندگلستان سعدی، شاهنامهی فردوسی ودیوان حافظرا می نگری می بینی مانند سایر کتابهای گذشته تحت تأثیر قرار نگرفته اند، وقتی نثری مانندتاریخ بیهقیرا می نگری می بینی زیباییهای آن تازه جلوه می کند. از این نکته یک مطلب مهم به دست می آید که کمال نوشتار یا گفتار وابسته به کمال صاحب سخن است. سخنور می تواند سخن خود را قوت و زیبایی بدهد که به سادگی در برابر فرهنگهای آینده محو و مات نشود. این موضوع یعنی تأثیر پذیری و مقهوریت در سخن انسان به لحاظ تفاوت کمال متفاوت می باشد. حال وقتی کمال مطلق و جمال محض سخن بگوید، وقتی خدای سبحان که آگاه به تمام زیباییهای گذشته و آینده است سخن بگوید می تواند تمام معیارهای زیبایی را به طور مطلق در سخن به کار بگیرد و آنچنان سخن زیبا بیافریند که از آن زیباتر امکان نداشته باشد. قرآن سخنی است که تمام معیارهای آرایه و آرایش ظاهر سخن و همه معیارهای محتوای سخن را در نظر گرفته است، لذا زیباترین سخن نام گرفته است. (1)

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 3214


1- زیباترین سخن / 164 _ 166. متن اصلی بدون تصرّف و تغییر نقل شده است.
آزمون

◄ 1. ویرایش را از لحاظ واژه و نیز مفهوم تعریف کنید.

◄ 2. چهار محوری که ویراستار باید درباره آنها با پدید آورنده مشاوره کند، کدام هایند؟

◄ 3. دو صفحه از کتابی را انتخاب کنید و آن را با عنایت به پانزده وظیفه تبیین شده در دامنه کار ویرایش، ویراستاری کنید.

◄ 4. این نشان های ویرایشی چه معنایی دارند؟ برای هر یک، مثالی بزنید.

◄ 5. مطلبی را که برای نمونه در پایان درس ویرایش کردیم، بر اساس شکل ویرایش شده متن، بازنویسی کنید.

◄ 6. با عنایت به آموخته های درس های آغازین کتاب و با استفاده از نشان های ویرایشی، چهار متن زیر (1) را ویرایش کنید:

تیم ملی ایران به رهبریت مربی خوب این تیم با انجام شش دیدار متوالی و پی درپی این بازی که پر هیجان و کشش بود را به سود خود به پایان برد. تیم مقابل که از روحیه بسیار بدی برخوردار بود بر خلاف تصوّر تماشاگران شکست سنگین و بسیار بدی را خوردند مربیان این تیم قبلاً با هم دیدار و به گفتوگو نشستند تا بتوانند تیم های طرف های مقابل را ارزیابی کنند.

***

غلام محمّدخان طرزی افغانی، دو قطعه ای شعر گفته یکی در مدح امیرعبدالرحمان خوان دیکتاتور خشن و تندخوی افغان و دیگری را در مدح رقیب او گفته و این دو تا را در جیب خودش گذارد. یک روزی که قرار بود شعری که آماده کرده بود را در حضور او بخواند، دست در

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 3215


1- برگرفته از: زبان فارسی، سال دوم نظام جدید آموزش متوسّطه (شماره 2 / 220) ، ص 194.

جیب کرده و قصیده را بیرون آورده امّا از بدبختی اشتباه کرد و قصیده مربوط به رقیب را بیرون آورد. خاست بخواند به تته پته افتاد امیر متوجّه شد. او را پیش خواند و کاغذ را گرفت و چون بر ماوقع آگاهی یافته بود فرامین لازمه را صادر کرد: حسب الدّستور او دو دیوار کوتاه به موازات هم ساختند و شاعر بینوا را میان دو دیوار نشاندند و گروهی مأمور شدند او را بیازارند.

***

آیا چگونه می توان به قول معروف بر علیه سوابق گذشته افرادی که نمی شناسیم عملیات قانونی انجام و موضوع را بطور دقیق برّسی وارزیابی کنیم. این کار هم مستلزم شناخت است هم مستلزم صرف وقت فراوان، در غیر این صورت تجسس در کار دیگران جائز نیست.

***

رفتن و برگشتن از نمایشگاه مدّتی زیاد به طول نینجامید ولی در همان اندک زمان از غرفه های زیادی گاهاً دیدار می کردم که بسیار جالب توجه بود. یک دوره شاهنامه خریدم زیرا شناسنامه ملت ایران و سند ملیت ماست که باید آن را حفظ و خواند و عبرت از پندها و اندرزهای آن گرفت. همچنین یک دانه دیوان شاعره معاصر ایران پروین اعتصامی را خریدم. پس بدنبال آن گشت و گزاری در سایر دیگر غرفه ها کردم و سرانجام از نمایشگاه خطّ و خوشنویسیی که در جنب نمایشگاه برپا گشته شده بود بازدید کردم. آثاری نفیس و هنرمندانه که چشم نواز بودند را ملاحظه و لذّت بردم ….

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 3216

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 3217

فصل چهارم: بیش تر بدانیم

اشاره

درس 37 / پیشینه زبان فارسی و گونه های ادبی

درس 38 / آشنایی با زبان شناسی

درس 39 / اصطلاح های ادبی

درس 40 / سبک ها و مکتب های ادبی

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 3218

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 3219

درس 37: پیشینه زبان فارسی و گونه های ادبی
اشاره

نویسنده اگر با پیشینه زبان خود آشنا نباشد، همانند درختی است که اندیشه بالیدن دارد، امّا ریشه اش در آب است. هر نویسنده ای باید از اقلیم قلم، چشم اندازی داشته باشد و گونه های ادبی زبان خویش را بشناسد. همچنین به ویژه برای آنها که می خواهند با جوانان سخن بگویند و برای آنان بنویسند، آشنایی با ادبیات معاصر ضرورت دارد. چه بسا استادان و فرهیختگانی که چون با زبان امروز آشنا نیستند، نمی توانند پنجره ارتباط با مخاطب امروز را بگشایند.

پیشینه زبان فارسی

زبان ما پیشینه ای سه هزار ساله دارد. آغاز ترویج این زبان، با تشکیل دولت «ماد»ها همراه بود. زبان فارسی مادها پایه زبان کُردی امروز است. زبان های ایرانی جزء زبان های «هند و ایرانی» اند که آنها، خود، شاخه ای از زبان های «هند و اروپایی» به شمار می روند. فارسی باستان نخست در «پارس» رواج داشت و آن گاه به گوشه و کنار دولت ایران دامن گسترد. زبان رسمی دوره های اشکانی و ساسانی، پهلویبوده و بخش عمده ادبیات فارسی میانه با خطّ پهلوی نگاشته می شده است. زبان پهلوی 22 حرف داشته و دارای اصل «آرامی» بوده است. زبان ما دارای سه دوره است:

یک. دوره باستانی: از روز نخست تا برافتادن دولت هخامنشی.

دو. دوره میانه: از آغاز دولت اشکانی تا طلوع خورشید اسلام در ایران.

سه. دوره جدید:

از طلوع خورشید اسلام تاکنون. زبان دوره باستانی، خود، شامل این چهار زبان بوده است:

مادی، سکایی، اوستایی، و فارسی باستان. زبان دوره میانه دربر دارنده این زبان ها بوده است:

پهلوی، سُغدی، تَخاری، و خوارزمی.

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 3220

زبان دوره جدید، «زبان دَری» نامیده شده است. زادگاه این زبان، ناحیه مدائن بوده است. زبان دری در کنار زبان پهلوی در اواخر عهد ساسانی حضور داشته و زبان رایج مردم پایتخت بوده است. زبان پهلوی در اواخر حکومت ساسانی به صورت رسمی و مکتوب در آمد و در مقابل، زبان دری در تداول عامّه رواج یافت، امّا زبان مکتوب نگشت. تکیه گاه های اصلی زبان پهلوی، یکی حکومت ساسانی و دیگری دین زردُشت بودند. با طلوع خورشید اسلام، این دو تکیه گاه برافتادند و زبان پهلوی رو به انقراض نهاد. همین که زبان پهلوی از تداول عامّه دور افتاده بود، به چنین انقراضی کمک کرد. آن گاه، «فارسی دری» که از پیش میان مردم رایج گشته بود، جایگزین آن گشت. زبان دری، صورت تحوّل یافته زبان پهلوی است. با این حال، تفاوت های این دو زبان بسیار چشمگیر است. مثلا «گاف»های پس از مصوّت بلند و فتحه، در فارسی دری افتادند و واژه هایی چونداناگ، گیتیگ، مینوگ، وخانَگبهدانا، گیتی، مینو، و خانه تبدیل شدند.

این نمونه ای بود از تغییرات صوری. در ساختمان نحوی و صرفی زبان نیز تفاوت هایی عمده میان این دو زبان به چشم می خورَد. در قرن های بعد، رفته رفته کلمه دَری حذف شد و این زبان، فارسی نامیده گشت که خود، معرَّب «پارسی» است. البتّه آنچه گفتیم نباید با استعمال های خاصّ کلمه دَری یکسان دانسته شود. مثلاً زرتشتیان یزد و کرمان، لهجه خاصّ خود را دری می نامند. همچنین فارسی زبانان افغانستان، به ادلّه ای، از سال 1345 به این سو، زبان خود را دری نام نهاده اند. پس از طلوع خورشید اسلام، واژه ها و تعابیر عربی رفته رفته به زبان فارسی راه یافتند. این نفوذ، بیش تر دو جهت داشت: یکی آن که برخی واژه های عربی بسیار روان تر و ساده تر از واژه های فارسی بودند؛ دیگر این که گاه برای یک واژه یا اصطلاح عربی، برابری در فارسی یافت نمی شد و از این رو، همان را به کار می بردند. از این گذشته، از قرن چهارم به بعد، در همه مدارس ایران، زبان رسمی درسی، عربی بود که با فرهنگ دینی ما سازگاری داشت. بر اثر همین نفوذ، نثر مصنوع و پیچیده فارسی پدیدار گشت و رواج یافت. شروع این نثر فنّی در اوایل قرن ششم قمری و کمال آن در اواخر قرن هفتم صورت پذیرفت. از ویژگی های این نثر می توان به این موارد اشاره کرد:

پیچیدگی لفظ و معنی؛ بهره گرفتن از صنایع بدیعی فراوان؛ اقتباس و تضمین آیه ها و روایت ها؛ به کارگیری اشعار و مَثَل های بسیار در نثر. از آغاز قرن هشتم به بعد، معمولا نثر فارسی در مسیر سادگی گام نهاده است. پس از مشروطیت، زیر نفوذ ادبیات و فرهنگ بیگانگان، بهویژه غربیان، زبان ما از واژه ها و اصطلاح های بیگانه بسیار وام گرفته است. بیداردلان دلسوز فرهنگ فارسی، بر آنند که نباید به مقابله یکسره و افراطی با میراث های غربی یا عربی بازمانده در زبان فارسی پرداخت. زبان زنده باید رهاوردهای دیگران را بگیرد، بررسی کند، و آنچه را شرط پویایی زبان است در خود راه دهد؛ امّا به دو شرط: زیر سیطره آنها قرار نگیرد؛ تغییرهای

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 3221

متناسب با ساخت و بافت خود را در آنها صورت دهد. البتّه پیدا است که در این میان، هویت اسلامی جامعه ایرانی به زبان ما نیز راه یافته است و هر گونه اقدام در عرصه اصطلاح های دینی، باید با عنایت به حفظ میراث های فرهنگی اسلامی _ ایرانی صورت پذیرد. کسانی که به خیال سره نویسی، یکسره به مقابله با کاربرد عربی پرداخته اند، خدمتی به زبان فارسی نمی کنند؛ زیرا زبان بیش از آن که یک مقوله گفتاری _ نوشتاری باشد، از هویت فرهنگی برخوردار است. در عین حال، تأکید می کنیم که با رعایت این شرط ها، باید کوشید تا زبان فارسی به استقلال و بالندگی و هویت خویش بازگردد.

گونه های ادبی در زبان فارسی
یک. حمدنامه و مناجات

آغاز دیوان ها و منظومه های بلند فارسی معمولا آکنده از عطر مناجات و راز و نیاز با پروردگار و ستایش پیامبر و خاندان پاک او (علیهم السلام) است. نیز مجموعه هایی مستقل از این گونه در ادب فارسی سامان یافته اند. لحن صمیمانه و خاضعانه و روان این مجموعه ها همواره ستودنی و لذّت بردنی است. از نمونه های خوب این گونه، می توان به این موارد اشاره کرد: مناجات های منثور خواجه عبداللّه انصاری؛ حمدنامه های لطیف سنایی و نظامی و سعدی و مولوی؛ مناجات کم نظیر وحشی بافقی در آغاز منظومه جاوید «شیرین و فرهاد»؛ و نیایش هایشاهنامهی فردوسی از زبان رستم در لحظه های اوج نبرد.

دو. ادبیات حماسی

حماسه یعنی دلاوری. اثر حماسی آن است که با زمینه قهرمانی، قومی، و ملّی آمیخته باشد و رویدادهایی شکوهمند را به تصویر کشد. در این گونه، عواطف شخص هنرمند هیچ دخالتی ندارد. پس هر اثر حماسی باید دارای چهار زمینه داستانی، قهرمانی، ملّی، و رخدادهای شگفتی آور باشد. منظومه های حماسی را به «اساطیری» ، «پهلوانی» ، «تاریخی» ، و «دینی» تقسیم کرده اند. بِه ترین اثر حماسی در ادبیات ما شاهنامه ی فردوسی (1) است.

سه. ادبیات غنایی

غِنا (= لیریک) (2) یعنی سرود و نغمه خوش. ادبیات غنایی به مجموعه ای از آثار، بهویژه اشعار، گفتهمی شود که عواطف و احساسات هنرمند را باز می تابانند؛ احساساتی مربوط به خدا و عرفان، خانواده و

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 3222


1- به مناسبت، در همین جا به همه مشتاقان ادبیات و نویسندگی عرض می کنیم که خوب خواندنِشاهنامهی آن حکیم بزرگ شیعی، جدّاً تأثیری شگرف در پرورش ذوق و مایه های هنری و استواری لفظی و معنایی کلام دارد.
2- 2- liriquei

جامعه، وطن، انسان دوستی، مهر طبیعت، و … . غزل فارسی یکی از بالنده ترین عرصه های این گونه است که حافظ آن را به اوج رسانده است. بارزترین زمینه بروز ادبیات غنایی، عرفان است. به این ترتیب، معلوم می شود که به خلاف تصوّر برخی، ادبیات غنایی تنها شامل مفاهیم عشقی مَجازی و دنیایی نیست و این نوع مفاهیم فقط بخشی کم اهمّیت از ادبیات غنایی را باز می تابانند. این گونه، از قرن سوم آغاز گشت و در قرن چهارم با شعرهای زیبای رودکی، شهیدِ بلخی، و رابعه بنت کعب رشد کرد؛ در قرن پنجم، با شعر فرّخی سیستانی کمال یافت؛ در قرن ششم با پیشگامی سنایی به عرفان آمیخت؛ و در قرن های هفتم و هشتم با هنرنمایی مولانا و سعدی و حافظ اوج یافت. نظامی، مسعود سعد سلمان، و عطّار نیز یادگارهای خوبی در این عرصه باقی نهاده اند. از نمونه های نثر غنایی نیز می توان این موارد عمده را برشمرد: سَمَک عیار، هزار و یک شب، سندبادنامه، راحه الارواح، بختیارنامه، و

چهل طوطی.

چهار. ادبیات تعلیمی

ادبیات تعلیمی که عرصه ای بس گسترده دارد، با هدف تربیت و آموزش آفریده می شود و مادّه اصلی اش علم و اخلاق و هنر است؛ یا به بیانی دیگر: حقیقت و خیر و زیبایی. بخشی عمده از ادبیات غنی ما را همین گونه تشکیل می دهد که در آثار بیش تر هنرمندان غیر درباری موج می زند. کلیله و دمنه، قابوس نامه، مرزبان نامه، مثنوی مولوی، بوستانوگلستانسعدی از نمونه های خوب این گونه اند. این گونه از ادبیات، آن گاه که با مضامین دینی و معرفتی بیامیزد، اثری جاودانه برجا می نهد. در میان معاصران، استاد جلال الدّین همایی (سَنا) و پروین اعتصامی نمونه های خوبی از شعر تعلیمی را بر جای نهاده اند. نیز در آثار نویسندگانی همچون آیت اللّه سید علی خامنه ای، صدر بلاغی، ابوالقاسم پاینده، محمّدرضا حکیمی، محمّدعلی اسلامی ندوشن، عبدالحسین زرّین کوب، جواد فاضل، و جلال رفیع می توان جلوه هایی متعالی از نثر تعلیمی معاصر را شاهد بود.

پنج. ادبیات وصفی و تصویری

هدف این گونه از ادبیات، وصف منظره ها و دگرگونی های طبیعت، صفات آدمیان، زیبایی ها و زشتی ها، و حالات و تمایلات آدمی است. از این رهگذر، شادی و غم به هم می آمیزند و تصاویری بدیع می آفرینند. اشعار منوچهری دامغانی، فرّخی سیستانی، عنصری، و ملک الشّعرای بهار در وصف این جلوه ها خواندنی و شنیدنی اند. نیز آثار برجسته نثر فارسی همچونتاریخ بیهقی، کلیله و دمنه، گلستانسعدی، ومرزبان نامهاز نمونه های خوب ادبیات وصفی اند.

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 3223

در آفرینش این گونه ادبی، گاه حس و مشاهده و گاه خیال و نازک اندیشی نقش عمده دارند. امّا اثری جاودانه می شود که چهره ای از واقعیت را در سراچه خیال به نمادی فراواقعی و بدیع تبدیل سازد، آن گونه که بتواند احساس و پیام و اندیشه هنرمند را از ورای آن تصویر به مخاطب انتقال دهد. این کار بزرگ در گروفضاسازیاست. این نمونه زیبا را از آثار شاعر بسیجی، زنده یاد سلمان هراتی، بنگرید:

می آید آرام آرام خوشبوتر از خورشید با دامنی پر از شکوفه می آید از لابه لای جنگل وحشی و قلب باغچه ها از خیال بهار مالامال بهار فصل درنگ عاطفه در کوچه باغ ها است.

شش. ادبیات حَسْب حالی و زندگی نامه ای

یکی از گونه های خواندنی در ادبیات، خاطره نویسی و نگارش یادداشت های گزارشی از زندگی و احوال هنرمند است. نوشته های زندگی نامه ای معمولا از نکته ها و لطایف شیرین و سودمند سرشارند. «حَسْبِ حال» اگر شیوا و دلکش باشد، به جذّابیت یک رمان یا داستان شورانگیز خواهد بود و خواننده را تا پایان غرقِ خویش خواهد ساخت. در ادبیات معاصر، گرایش به این گونه افزایش یافته و نمونه های خوبی همچونروزهااز دکتر محمّدعلی اسلامی ندوشن، از پاریز تا پاریساز دکتر محمّدابراهیم باستانی پاریزی، وخسی در میقاتاز جلال آل احمد را ارمغان آورده است. زندگی نامه ها و «سیره»ها نیز در همین ردیف جای دارند. شرح حال پیامبر و خاندان پاکش (علیهم السلام) و نیز اولیای خدا اگر با قلمی شیوا نگاشته شود، گروهی بسیار را شیفته پاکی ها و نیکی ها می سازد. در این میان، تلاش های استاد سید جعفر شهیدی در نگاشتن شرح حال امامان، استاد محمّدرضا حکیمی در پرداختن به زندگی عالمان، میثاق امیر فجر در تصویر کردن تاریخ شکوهمند اسلام، و دکتر عبدالحسین زرّین کوب در نگارش زندگی نامه ادیبان و دانشوران مثال زدنی است. به آنان که مشتاق این گونه از ادبیاتند، مطالعه سیاحت شرق از آقا نجفی قوچانی و شرح زندگانی مناز عبداللّه مستوفی را توصیه می کنیم. اثر اخیر در سه جلد فراهم آمده و در طول پنج سال نگاشته شده

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 3224

است. این دو کتاب از لحاظ لطافت قلم و سادگی و روانی، از نمونه های زیبای ادب پارسی اند. به نمونه ای از نثرسیاحت شرق توجّه کنید:

دهی بود در چهار فرسخی شهر. قریب ظهر به آن جا رسیدیم. بار انداخته؛ من به حمّام آن ده رفتم. و به آن خوبی، شاید در دنیا وجود نداشته باشد. تمام صحن حمّام و دیوارهای او [را] تا یک ذرع بیش تر از سنگ مرمر سبز شفّاف ساخته بودند. و در وسط صحن حوض آبی که ته آن حوض و دیوار و لب های او تماماً از سنگ مرمر ساخته شده … و پلّه های خزینه و ته خزینه و دیوار و لب خزینه [را] تماماً از سنگ های مرمر صاف و موّاج به ترکیب خوبی ساخته بودند. و آب های خزینه و حوض ها چنان صاف بود که ته خزینه و حوض ها دیده می شد و شیشه های بام حمّام [را] از همین سنگ های مرمر زرد و سرخ تراشیده بودند و عوضِ شیشه گذارده بودند. آفتاب به آن شیشه های کذایی تابیده و از آنها نفوذ کرده، به اَلوانِ خوشی به صحن حمّام افتاده و از آن جا به دیوارها، و از دیوار به صفّه ها و زاویه ها منعکس شده. تمام حمّام از آفتاب کأنّه حمّام نیست، زیر آسمان است؛ و یا آن که خورشید پر نور و خوش رنگ تری در خود حمّام طلوع نموده. (1)

نیز این جمله ها را در شرح حال خوشنویس نام آور، میرزا رضا کلهر، از کتاب شرح زندگانی من بنگرید:

برادرم، آقا میرزا رضا، نزد میرزای کلهر مشق کرده و خیلی خوب می نوشت. ما هم که مایل بودیم نزد این استاد مشق کنیم، به آقا داداش متوسّل شدیم. روزی به منزل میرزا رفت و میل خود را به تجدید دوره مشق اظهار داشت و ضمناً اسمی هم از ما برد. میرزا حاضر شد برای مشق دادن به منزل ما بیاید. خانه میرزا نزدیک تکیه دبّاغ خانه سنگلج بود. هفته ای دو روز، حسن، جلودارِ برادرم دو تا اسب دنبال میرزا می برد. او را سوار می کرد و به منزل ما می آورد و در زیرزمینِ بیرونی از صبح مجلس مشق دایر می شد. ما دو نفر در خدمت میرزا مشغول مشق بودیم. دو سه ماهی گذشت. میرزا یک روز بی دلیل از آمدن سر وازد. برادرم نزد او رفت و چون زمینه خُلق و خُوی میرزا در دستش بود و می دانست اصرار به خرج او نمی رود، به میل او رفتار کرده، قرار گذاشت ما به مجلس مشق میرزا برویم. از این روز به بعد، هفته ای دو مرتبه بعد از ظهرها سوار می شدیم و به منزل میرزا می رفتیم و در حدود نیم ساعت به غروب مانده اسب می آوردند و بر می گشتیم.

هفت. ادبیات داستانیمنظور از ادبیات داستانی آثار منثوری است که ماهیت روایی و شرح ماجرا دارند. قصّه، داستان

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 3225


1- سیاحت شرق / 146 و 147.

کوتاه، داستان بلند، و رُمان یا نُووِل از گونه های مشهور ادبیات داستانی اند. این گونه در ادبیات گذشته ما بسیار چشمنواز است. برخی نمونه های خوب ادبیات داستانی کهن ما از این قرارند:

سیاست نامه از خواجه نظام المُلک طوسی،

عقل سرخ و آوازِ پَرِ جبرئیل از شهاب الدّین سُهروَردی،

مقامات حمیدی از حمیدالدّین بلخی،

تاریخ بیهقی از علی بن زید بیهقی،

مرزبان نامه از مرزبان پسر رستم پسر شروین،

اخلاق ناصری از خواجه نصیرالدّین توسی،

وسمک عیاراز فرامرز پسر خداداد. (1)

در ادبیات معاصر ایران، محمّدعلی جمال زاده، جلال آل احمد، رسول پرویزی، و صادق هدایت نمونه هایی خوب از ادبیات داستانی را پدید آورده اند. البتّه کسانی چون هدایت، گاه دین ستیزی یا مقابله با روحانیت را دستمایه آثار خود ساخته اند. لیکن از یاد نبرید که خواندن این آثار و آشنایی با فضا و سبک آنها می تواند به نویسنده متعهّد یاری رساند تا نه با تقلید، بلکه با بهره گیری هوشمندانه، خود به آفرینش داستان هایی در دفاع از ارزش های متعالی بپردازد.

پس از انقلاب اسلامی، نمونه هایی عالی از ادبیات داستانی خلق شده اند که در پاسداشت ارزش های انقلاب، دفاع مقدّس، اعتقادات دینی، میراث های ماندگار تاریخی، و الگوهای اخلاقی قابل توجّهند؛ آثاری از نویسندگانی همچون قاسمعلی فراست، ابراهیم حسن بیگی، رضا رهگذر، سید مهدی شجاعی، راضیه تُجّار، محمّدرضا بایرامی، داوود غفّار زادگان، مظفّر سالاری، حمید گروگان، و حسین فتّاحی. امّا باید گفت که ما در این زمینه هنوز کم کاریم و باید تلاشی پرشور و همه جانبه به کار گیریم تا به ویژه مخاطب جوان را که تشنه آثاری از این دست است از شرّ آثار زیانبار خودی و بیگانه برهانیم.

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 3226


1- امروز معمولاً گفته می شود که داستان باید مبتنی بر تخیل باشد. ما این پیش فرض را نپذیرفته و از این رو، دایره را گسترده تر گرفته ایم.
آزمون

◄ 1. دوره های سه گانه زبان فارسی را معرّفی کنید.

◄ 2. گونه های ادبی در زبان فارسی را نام ببرید و برای هر یک مثالی بزنید.

◄ 3. اثر حماسی دارای چه ویژگی هایی است؟

◄ 4. ادبیات غنایی شامل چه مفاهیمی است؟

◄ 5. پنج نمونه از نثر غنایی را مثال بزنید.

◄ 6. بخشی ازتاریخ بیهقیرا مطالعه کنید و ویژگی های آن را ارزیابی نمایید.

◄ 7. یکی از آثاری را که در معرّفی شهیدان انقلاب اسلامی نگاشته شده و جنبه داستانی دارد، انتخاب و در دو صفحه معرّفی کنید.

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 3227

درس 38: آشنایی با زبان شناسی
اشاره
اشاره

آشنایی با زبان شناسی (1)

چندی است که در کتب و نیز مُباحثات ادبی، به دانش زبان شناسی و اهمّیتِ یافته های آن در مطالعات ادبی اشاره و گاه چنین وانمود می شود که با گسترش دانش زبان شناسی، دیگر نباید به سراغ مطالعات ادبی به شیوه سنّتی رفت. آشنایی با دانش زبان شناسی سبب می شود که هم دانشجوی ادب پژوه در مطالعات ادبی بیش تر توفیق یابد و از رهاوردهای آن دانش کمک گیرد؛ و هم دانسته شود که با توسعه و رونق یافتن زبان شناسی، راه بر ادبیات سنّتی بسته نمی شود؛ بلکه این دو دانش باید دوشادوشِ یکدیگر حرکت کنند و به هم بهره رسانند. البتّه کتاب حاضر عهده دار مطالعات ادبی است و در آن، مجال پرداختن به مباحث زبان شناسی نیست؛ لیکن برای دستیابی به دو بهره مذکور، مقدّمات زبان شناسی را در این درس ذکر می کنیم؛ به این امید که دانش پژوهان را برای برداشتن گام های بعد در این مسیر برانگیزد.

تعریف زبان شناسی:

زبان شناسی یعنی بررسی علمی زبان. این علم در وهله نخست به زبان در مفهوم عامّ آن می نگرد. البتّه هیچ زبان شناسی مدّعی دانستن همه زبان ها نیست؛ زیرا شمار زبان های مختلف جهان را تا 5000 برآورد کرده اند. تفاوت زبان شناسی با علوم دیگری که به زبان می پردازند، این است که زبان شناسی زبان را برای توضیح خودِ زبان بررسی می کند، ولی آن علوم زبان را برای توضیح چیز دیگری به کار می گیرند. زبان شناسی علمی است دارای اصول و قواعد و روش های مبتنی بر مشاهده و تجربه و استقرا، بر اساس ملاک های صوری و عینی. قطعیت علمی بسیاری از دستاوردهای زبان شناسی در روزگار ما، آن را به مرز «علوم دقیق» نزدیک کرده است. حتّی برخی از شاخه های علوم انسانی مانند روان شناسی، جامعه شناسی، و هنر شناسی، روش ها و اصطلاحات این علم را اقتباس کرده اند.

ارتباط:

از زمان تشکیل جوامع، مهم ترین امر زندگی اجتماعی بشر ایجاد رابطه با همنوعانش بوده

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 3228


1- * منابع اصلی) ابوالحسن نجفی: مبانی زبان شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی / 9 _ 48؛ کورش صفوی: درآمدی بر زبان شناسی / 54 _ 56.

است. چون ارتباط مستقیم و بیواسطه ذهن ها با یکدیگر ممکن نیست، برای این منظور باید واسطه ای به کار بُرد. همواره مهم ترین وسیله ارتباط افراد بشر زبان بوده است. بنابراین، باید زبان را از نهادهای اجتماعی دانست. نهادهای اجتماعی از غرایز فطری بشر نیستند، بلکه ثمره زندگی اجتماعی او محسوب می شوند؛ از این رو، همواره در معرض تغییر و تحوّل هستند و بر اثر نیازهای متفاوت یا برخورد با جوامع دیگر، دگرگون می شوند. به همین دلیل، زبان نیز که در زمره نهادهای اجتماعی است، دستخوش دگرگونی و تکامل مستمر است. امّا فرق زبان با دیگر نهادهای اجتماعی این است که زبان، از نشانها ستفاده می کند. نشانه هر چیزی است که نماینده چیزی دیگر باشد یا بر آن دلالت کند. انواع نشانه های زندگی اجتماعی بشر را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. نشانه تصویری

یعنی نشانه ای که میان صورت و مفهوم آن، مشابهتی عینی هست، مانند نقشه جغرافیا که بر منطقه ای از زمین دلالت می کند.

2. نشانه طبیعی

یعنی نشانه ای که میان صورت و مفهوم آن، رابطه همجواری یا تماس هست، مثل رابطه میان دود و آتش. این رابطه از مقوله علّیت است.

3. نشانه وضعی

یعنی نشانه ای که میان صورت و مفهوم آن، همچنان رابطه همجواری و تماس هست، امّا نه از مقوله علّیت، بلکه بر مبنای قرارداد و عرف و عادت، مانند دلالت نور قرمز بر «عبور ممنوع» . برای رسیدن از نشانه به شیء یا عین خارجی، باید از دو مرحله گذشت: دلالتِ دال بر مدلول؛ و دلالتِ مدلول بر شیء خارجی. مثلاً با شنیدن لفظ بسیج به معنای بسیج و از معنای آن به خودش پی می بریم.

ساختار: می توان گفت که زبان مجموعه ای از نشانه ها است. اینک باید مجمعه را در اینجا دانست. مجموعه نشانه های زبان یک مل مرتبط و منظبط می سازد که یکیک عناصر شازنده آن طبق قواعد و اصولی خاص که در هر زبان با زبان دیگر تفوات دارد به یکدیگر وابسته و پیوسته اند. چنان چه که اگر جزئی از آن در هم ریزد یا تغییر یابد اجزای دیگر نیز چنین می شوند بنیانگذار زبان جدید فردینان دو سوسور، (1) این مجموعه را سیستم نامید که امروزه آن را استراکچر و به فارسی ساختار (2) می گویند.

اهمّیت کار سوسور در این است که به خصوصیت وابستگی و پیوستگی اجزای این ساختار اشاره کرده و آن را جزو مهم ترین اوصاف ذاتی زبان شمرده است و آن را به یک تور ماهیگیری تشبیه کرده که.

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 3229


1- 1- Ferdinand de Saussure( 1857 - 1913 ).
2- 2- structure

همه حلقه های آن به یکدیگر وابسته و پیوسته اند و اگر حلقه ای از آن بگسلد، دیگر حلقه ها نیز خواهند گسست. بنابراین، هیچ یک از اجزای زبان را نمی توان مستقل از دیگر اجزا در نظر گرفت و ماهیت یا تحوّل آن را جداگانه بررسی کرد. به این ترتیب، زبان مجموعه ای از دستگاه های کوچک است که از ترکیب آنها، دستگاه های بزرگ تر پدید می آید و از ترکیب خود این دستگاه ها، کلّ زبان شکل می گیرد. هر دستگاه دارای اجزایی است که بر اساس سلسله مراتب، هم با یکدیگر و هم با دستگاه خود و دستگاه های دیگر ارتباط متقابل دارند.

خصوصیت خطّی زبان:

مهم ترین تفاوت زبان با دیگر دستگاه های نشانه، مانند دستگاه نشانه های رانندگی، این است که بر خط (1) جاری است و لذا دارای یک بُعد است؛ یعنی کلمات مانند حلقه های زنجیر به یکدیگر پیوسته اند و به توالی در پی هم می آیند. این را اصطلاحاًزنجیر کلاممی گویند. این خصوصیت خطّی و زنجیره ای در حقیقت از خصوصیت صوتی زبان ناشی می شود، زیرا رشته پیاپی کلام در زمان جاری است و زمان دارای یک بُعد است. مثلاً در زبان، صوت ها یکایک و با تقدیم و تأخیر، گفته و شنیده می شوند؛ امّا پرده نقّاشی یکجا و یکباره دیده می شود و تابع توالی خطّی نیست. درست به دلیل همین خصوصیت خطّی و توالی زنجیره ای است که آحاد و اجزای زبان باید طبق قواعد و موازین دستور زبان با یکدیگر ترکیب شوند تا بتوانند بر معانی دلالت کنند. از همین رو است که زبان بی دستور در جهان وجود ندارد.

خصوصیت تجزیه دوگانه زبان:

پس زبان دستگاهی از نشانه ها است که روی خط جریان دارد. امّا این تعریف برای زبان بس نیست، زیرا «جریان بر خط» منحصر به زبان نیست و هر نشانه ای که وابسته به زمان باشد، خطّی است، مانند علائمی که به وسیله نور آینه داده می شوند. به تعبیر آندره مارتینه (2) ، زبانشناس معاصر فرانسوی، خصوصیت ممتاز زبان این است که آن را می توان دوبار تجزیه یا تقطیع کرد: بار اوّل به اجزایی که هم دارای صورت صوتی یا دال و هم دارای محتوای معنایی یا مدلول هستند؛ و بار دوم به اجزایی دیگر که فقط دارای صورت صوتی بدون هیچ محتوای معنایی هستند. مثلاً در جمله «بسیج مدرسه عشق است» ، یک بار چنین تجزیه ای صورت می گیرد: (بسیج + مدرسه + عشق + است) و بار دیگر، چنین: (ب + _ س + ی + ج = بسیج؛ …) . هر یک از اجزای تجزیه نخست راتکواژمی نامند. تکواژ را نباید با واژه مشتبه کرد. تکواژ کوچک ترین واحد معنی دار زبان است و ممکن است یک واژه از چند تکواژ درست شده باشد، مثل واژه می خندیم که سه تکواژ دارد: می + خند + یم. هر یک از اجزای تجزیه دوم راواجمی نامند. واج را نباید با حروف مشتبه کرد؛ زیرا واج به اعتبار

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 3230


1- در این جا، مراد از خط، خطّ هندسی است و نه کتابت.
2- tenitraM إrdnA

تلفّظ است و حرف به اعتبار کتابت، واج صورت ملفوظ حرف است. این خصوصیت اصلی زبان راتجزیه دوگانهنامیده اند:

تجزیه اوّل، تقسیم کلام به تکواژ؛ و تجزیه دوم، تقسیم تکواژ به واج. از همین جا، دو سطح متفاوت برای زبان پدید می آید و این است فصل ممیز زبان از دیگر دستگاه های نشانه. فایده وجود واج ها و به کار بستن آنها با توجّه به دستاوردهای علمی امروز آشکار شده است. حجم قسمتی از مخ انسان که به کار حفظ می پردازد، بسیار کوچک و محدود است و او نمی تواند همه نشانه ها را در حافظه خود انبار کند. تجارب روان شناسان نشان داده است که آموختن زبان بر پایه جداسازی واج ها موجب می شود که فراگیری زبان به شکلی مستمر و پایدار ممکن شود، امّا اگر هر کلمه به یکباره و یکجا آموخته شود، ابتدا یادگیری سریع است، لیکن پس از فراگیری حدود پنجاه کلمه، پیشرفت کند و سپس متوقّف می شود. شماره واج های زبان های گوناگون از 10 تا 80 و معمولاً 20 تا 40 است؛ امّا شمار تکواژها که از ترکیب همین واج ها ساخته می شوند، حتّی در زبان های کمواژه چندین هزار است. شماره واژه ها هم به چند صد هزار می رسد. و امّا شماره جمله هایی که می توان با همین مقدار واژه ساخت، از میلیاردها هم درمی گذرد. البتّه زبان به طور بالفعل از همه این ترکیبات استفاده نمی کند، بلکه بر اساس قواعد خاصّ خود، مقداری از آنها را به کار می برد.

تعریف زبان:

بر اساس تعریف آندره مارتینه، زبان از وسیله های ارتباط میان افراد بشر است که بر اساس آن، تجربه آدمی، در هر جماعتی به گونه ای خاص، تجزیه می شود و به واحدهایی تقسیم می شود که دارای محتوایی معنایی و صورتی صوتی (تکواژ) هستند. این صورت نیز به واحدهایی به نام واج تجزیه می شود که تعداد آنها در هر زبانی معین است و ماهیت و روابط متقابل آنها هم در هر زبان با زبان دیگر تفاوت دارد.

وظایف یا نقش های زبان: زبان دارای چهار نقش است:

یک نقش اصلی و سه نقش فرعی. نقش اصلی آن «ایجاد ارتباط» است و نقش های فرعی آن، «بیان اندیشه» ، «حدیث نَفْس» ، و «ایجاد زیبایی هنری» . زبان پیش از هر چیز، برای ایجاد ارتباط به منظور انتقال پیام ها و تجارب به کار می رود. علاوه بر این، زبان ابزار انتقال تفکّر و بیان اندیشه نیز هست. همچنین گاه انسان زبان را برای حدیث نفس، یعنی بیان حالت های عاطفی شخصی و تحلیل احساسات فردی به کار می برد و در این حال، به واکنش مخاطب چندان توجّه ندارد. از اینها گذشته، زبان نقش هنری هم دارد، یعنی برای ایجاد زیبایی در کلام به کار می رود. این نقش زبان بیش تر در آثار ادبی به چشم می خورَد.

محور همنشینی و محور جانشینی: گفتیم که زبان بر خطّ مستقیم جریان دارد و همان است که زنجیر کلام را می سازد. هر جمله از تعدادی واحد زبانی تشکیل می شود که وجود حاضر و محسوس

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 3231

دارند و آنها را «رویه موجود» پیام می نامند. برای این که زبان بتواند عمل ارتباطی اش را روی خطّ یک بُعدی انجام دهد، باید هر یک از واحدهای موجود، ما را به واحدهای دیگری از جنس خود ارجاع دهند که اکنون وجود ندارند، ولی اگر پیام ما چیزی دیگر بود، وجود می داشتند. مثلاً در جمله «به مدرسه برو» اگر نمی خواستیم عمل پیام انجام گیرد، به جای واج ب + «حرکت پیش» ، واج ن + «حرکت زبر» را می گذاشتیم. این را می توان «رویه غایب» پیام نامید. بدین گونه، زبان در هر آن روی دو محور عمل می کند:

1. محور همنشینی (1) ،

بر اساس روابط اجزای موجود پیام. برای بیان این خصوصیت، اصطلاحتباینرا به کار می برند و مثلاً می گویند در جمله مذکور به و مدرسه و برو در تباین هستند، همچنان که واج هایبوروو.

2. محور جانشینی، (2)

بر اساس روابط اجزای غایب پیام. برای بیان این خصوصیت، اصطلاح تقابل را به کار می برند و مثلاً می گویند در آن جمله، مدرسه با خانه در تقابل است. به عبارت دیگر، وجود غایبخانهاست که مدرسه را در این جمله معنی دار می کند. با استفاده از محور همنشینی و بهویژه محور جانشینی، می توان همه واج های هر زبان را، به اعتبار همان زبان، به دست آورد. محور جانشینی یکی از راه های مقابله با محدودیت امکانات یک بُعدی و جریان بر خطّ مستقیم در زبان است. اگر این محور وجود نداشت، کار زبان به تکرار مقداری جمله از پیش ساخته محدود می شد. پس حتّی می توان وجود محور همنشینی و جانشینی را در صفات ذاتی زبان داخل کرد و آن را به تعریف زبان افزود: زبان وسیله ای است آوایی برای ایجاد ارتباط میان افراد بشر، دارای دو سطح تکواژی و واجی که همواره بر روی دو محور حرکت می کند؛ یکی محور همنشینی متشکّل از تکواژها و واج های حاضر در پیام و دیگری محور جانشینی متشکّل از تکواژها و واج های غایب از پیام.

واحدهای زنجیری و زَبَر زنجیری: در طول زنجیره گفتار، واحدهای آوایی یا واج ها در کنار یکدیگر قرار می گیرند و می توان آنها را به کمک بُرِش آوایی از یکدیگر متمایز ساخت. مثلاً زنجیره آوایی / vali / (= وَلی) از واج های / v / ، / a / ، / l / و / i / تشکیل یافته که چون بر روی زنجیره گفتار قرار گرفته اند، واحدهای زنجیری نامیده می شوند. پس از برش زنجیره گفتار و تعیین واحدهای زنجیری آن، تعدادی از واحدهای آوایی باقی می مانند که نمی توانند در هیچ یک از جایگاه های زنجیره مزبور گنجانده شوند. جایگاه این واحدها همیشه ثابت نیست و این مختصّه ها در هر زنجیره گفتار روی بیش از یک واحد زنجیری قرار می گیرند. مثلاً در واژه vali / / ، اگر تکیه روی هجای اوّل ( / va / ) قرار گیرد، به معنی «امّا» و اگر روی هجای دوم ( / li / ) باشد، به معنی «سرپرست» است. چون این.

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 3232


1- 1- syntagmatic .
2- 2- paradigmatic .

واحدها همزمان با بیش از یک واحد زنجیری تولید می شوند و جایگاه آنها نیز در زنجیره گفتار مشخّصی نیست، به آن هاواحدهای زبرزنجیری (1) می گوییم. مهم ترین واحدهای زبرزنجیری عبارتند از:

تکیه (2) ، آهنگ (3) ، نواخت (4) . تکیه از ترکیب مختصّه های تغییر در فشار هوا و اختلاف درجه زیر و بمی صدا حاصل می شود و از نظر شنیداری به رسایی بیش تر تعبیر می شود. هجایی از زنجیره گفتار را که تکیه بر روی آن واقع می گردد، هجای تکیه بَرمی گویند. مثلاً در اسم «حسن» هجای تکیه برsan / / است و در فعل «می گویم» هجای تکیه بَر mi / / است. در نواخت و آهنگ از خصیصه زیر و بَمی استفاده می شود که آن هم از تواتر (فرکانس) ناشی می شود. هر چه تواتر بیش تر باشد، آوا زیرتر؛ و هر چه کم تر باشد، آوا بم تر شنیده می شود. اگر دامنه گستردگی زیر و بمی محدود به واژه گردد، به آننواختو اگر محدود به جمله شود، به آنآهنگمی گوییم.

جلوه ای از کاربرد زبان شناسی: دستورنویسان سنّتی واژه را واحد کاملی می دانستند _ و برخی هنوز می دانند _ که به خودی خود قابل بررسی است. امّا زبان شناس هیچ جزئی از زبان را جز در کلّ زبان نمی نگرد. بنابراین، وصفِ آوایی و معنایی اجزا برای درک نظام آنها کافی نیست. مثلاً اگر اسم و فعل را به شیوه سنّتی تحلیل کنیم، نمی توانیم فرق میان «گفتار» و «گفتن» و حتّی «آتش» و «سوخت» را دریابیم. ولی اگر این اجزا را بر اساس روابطی که با دیگر اجزا دارند بسنجیم، یعنی با نشانه های مفرد و جمع و ضمایر اشاره ای و ملکی و از سوی دیگر با نشانه های وجه اِخباری یا التزامی یا زمان ماضی یا مستقبل مشخّص کنیم، می توانیم آنها را از یکدیگر تمیز دهیم. به بیان دیگر، آنچه اسم را از فعل جدا می سازد، نخست معنای آنها نیست، بلکه خصوصیت ترکیبی آنها است. مثلاً «آتش» از آن رو اسم است که با «ها» و این ترکیب می شود و «سوخت» از آن رو فعل است که با می … _ م و ب _ … _ م قابل ترکیب است. همچنین است نقش دستوری عناصر کلام. مثلاً فاعل صرفاًکلمه (یا مجموعه ای از کلمات) نیست که انجام دادن کاری را به آن نسبت می دهیم؛ زیرا برای نمونه، دو جمله علی از عهده این کار برآمد و این کار از عهده علی برآمد به یک معنایند و در هر دو انجام دادن کاری را به علی نسبت داده ایم، امّا از نظر دستوری نقش علی در این دو جمله تفاوت اساسی دارد. پس فاعل پیش از هر چیز، بر روابط درونی عناصر کلام دلالت می کند. هر چند دستورنویسان و ادیبان در این مقوله و مقولاتی از این دست، با زبان شناسان مناظراتی دارند، به نظر می رسد که سرانجام باید این مناظرات بیش از آن که جدلی و غلبه آمیز باشد، به جست و جوی اهداف مشترک و دیدگاه های واحد بینجامد. اگر این دو دسته راه میانه را طی کنند، چنین توقّفی ناروا و چنان آرزویی دست نیافتنی نیست.

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 3233


1- 1- suprasegmental
2- 2- stress
3- 3- intonation
4- 4- tone
آزمون

◄ 1. موضوع علم زبان شناسی چیست؟

◄ 2. علّت وجود دستورزبان چیست؟

◄ 3. نقش ها یا وظایف زبان کدام هایند؟

◄ 4. فرق زبان با دیگر نهادهای اجتماعی چیست؟

◄ 5. ساختار چیست؟

◄ 6. خصوصیت خطّی زبان را تحلیل کنید.

◄ 7. در این مصراع، تکواژها و واج ها را مشخّص کنید:

از صدای سخن عشق، ندیدم خوش تر.

◄ 8. زبان را تعریف کنید.

◄ 9. واحدهای زبرزنجیری را تعریف کنید و مهم ترین را نام ببرید.

◄ 10. باراناسم است یا صفت؟ با تحلیل زبان شناسی، به این سؤال پاسخ دهید.

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 3234

درس 39: اصطلاحهای ادبی
فرهنگ اصطلاحات ادبی
اشاره

(1) گاه نویسنده با بعضی اصطلاح های ادبی در دو حوزه نثر و شعر برخورد می کند که آشنایی با آنها لازم است؛ زیرا نویسنده هنرمند هرگز نمی تواند رشته پیوند خود را از آثار ادبی کلاسیک و نیز زمینه های جدید در قلمرو ادب و هنر بگسلد.

برخی از این اصطلاح ها در رساله حاضر، جای به جای، بررسی شده اند. در این جا، چهل و شش اصطلاح ادبی مهم را در حدّ لزوم تعریف می کنیم:

ارسال المثل

(2) در اصطلاح علم بدیع آن است که شاعر مَثَل معروفی را در شعر خود بیاورد یا شعری یا سخن حکیمانه ای بگوید که حکم مَثَل پیدا کند و قبول عامّه یابد. برای نمونه، در این رباعی، مصراع آخر چنین وضعی دارد:

با بَط می گفت ماهی ای در تب و تاب

باشد که به جوی رفته باز آید آب

بط گفت چو من قَدید گشتم تو کباب

دنیا پسِ مرگ ما چه دریا چه سراب»

خیام

استمداد

(3) در لغت به معنی یاری خواستن؛ و در اصطلاح ادب از صور التفات است که به موجب آن، شاعر برای سرودن شعر خود از نیرویی غیبی یا خدا و یا اِلاهه ای خاص مدد می جوید. وحشی بافقی مثنوی «شیرین و فرهاد» را چنین آغاز می کند:

الاهی سینه ای ده آتش افروز

در آن سینه، دلی و آن دل همه سوز

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 3235


1- منابع اصلی) سیما داد: فرهنگ اصطلاحات ادبی حسن انوشه فرهنگنامه ادبی فارسی
2- 1- gnomoc verse
3- 2- invocation
اُسطوره

(1) اسطوره در لغت به معنی افسانه و قصّه است. در اصطلاح، اسطوره به قصّه ای اطلاق می شود که منشأ تاریخی نامعلومی دارد. منظومه اساطیر مجموعه چنین قصّه هایی است که معمولاً مضامینی چون منشأ جهان، آفرینش انسان، جنگ خدایانِ افسانه ای و قهرمانان، یا مصائبی را که بر اقوام کهن رفته، در برمی گیرد.

اِطْناب

(2) در لغت، دراز گفتن و در اصطلاح، پرگویی به حدّی که از اقتضای تفهیم مقصود تجاوز کند. بالاترین حدّ اطناب در نثرهای انشایی قرن ششم و هفتم، از قبیل ترسّلات و مکاتیب و مقامات یافت می شود که هدف آنها انتخاب و استعمال هر چه بیش تر لفظ در برابر معنی بوده است.

اِغراق

(3) در لغت به معنی سخت کشیدن کمان است؛ امّا در اصطلاح، وصف و مدح یا ذمّ چیزی است زیادت از حدّ معمول به گونه ای که با عقل جور در نیاید و ممکن نباشد، همچون:

آهِ سعدی اثر کند در سنگ

نکند در تو سنگدل تأثیر.

اِلتفات، خطاب شاعرانه

(4) التفات در لغت به معنی «از گوشه چشم نگاه کردن» و واپس نگریستن است؛ و در اصطلاح، صَناعتی است که به موجب آن، شاعر یا نویسنده در اثنای بیان مطلب، از غیبت به خطاب توجّه کند یا از خطاب به غیبت متوجّه شود؛ و نظایر آن ها.

نمونه التفات از غیبت به خطاب و تکلّم:

گر دنیی و آخرت بیارند

کاین هر دو بگیر و دوست بگذار

ما یوسف خود، نمی فروشیم

تو سیم سپید خود نگهدار (سعدی)

ایجاز

(5) در لغت به معنی کوتاه سخن گفتن است و در اصطلاح، بیان مقصود در کوتاه ترین لفظ و کم ترین عبارت. ایجاز، خود، بر دو قسم است:

«ایجاز قصر» و «ایجاز حذف» . ایجاز قصر به واسطه حذف

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 3236


1- 1- myth
2- 2- cicumlumlocution: periphrasis
3- 3- hyperbole under statement
4- 4- apostrophe
5- 5- brachiogy

پدید نمی آید و از مجموع کلام حاصل می شود، همچون: عشق دیدم که در مقابل صبرآتش و پنبه بود و سنگ و سبوی (سعدی) ایجاز حذف آن است که جزئی از جمله برای نیل به اختصار حذف شود. برای مثال، در عبارات «از دِه بپرس» یا «همه شهر می دانند» ، کلمه «مَردُم» حذف شده است.

بازگشت به گذشته (فِلاش بَک)

(1) شیوه ای است که به وسیله آن، تماشاگر یا خواننده با گذشته شخصیت فیلم، نمایش، یا داستان آشنا می شود.

برگردان، تَرجیع

(2) ترجیع در لغت «بازگشتن» است و در اصطلاح شعر کلاسیک فارسی، بیتی را گویند که در فواصل معین شعر تکرار شود، مثل این بیت در ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی: که یکی هست و هیچ نیست جز اووح _ _ _ ده لااله الاّ ه _ _ و.

بیت الغزل، شاه بیت

(3) بیت الغزل یا شاه بیت در اصطلاحِ شعر کلاسیک فارسی، بیتی را گویند که از حیث زیبایی و دقایق و ظرایف کلام نسبت به سایر ابیات شعر از برجستگی و امتیاز برخوردار باشد.

پِیرَنگ

(4) واژه پیرنگ از هنر نقّاشی وام گرفته شده و به معنای طرحی است که نقّاشان بر روی کاغذمی کشند و بعد آن را کامل می کنند. واژه پیرنگ در داستان به معنی روایت حوادث داستان با تأکیدبر رابطه علّیت است. به سخن دیگر، پیرنگ، طرح منسجم و همبسته ای است که از جایی آغازمی شود و به جایی ختم می شود و میان این دو نقطه حوادثی رخ می دهد که با یکدیگر رابطه علّت و معلولی دارند.

تراژدی

(5) تراژدی در لغت از واژه یونانی (6) به معنی «آواز بُز» مشتق شده است و در اصطلاح، قالبی کهن درنمایش است که سقوط انسانی سعادتمند از شوکت و بزرگی به ذلّت و نگونبختی را نشان می دهد. قهرمان

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 3237


1- 1- Flashback.
2- 2- refrain
3- 3- purple - patch
4- 4- plot
5- 5- tragedy
6- 6- tregoidia

تراژدی، انسانی است برتر از انسان عادی و برخوردار از عظمت، قدرت، و محبوبیت که فطرت او آمیزه ای از نیکی و بدی است. در نتیجه، علّت سقوط چنین انسانی از سعادت به نگونبختی ناشی از وجود همان بدی های اندکی است که از آن به نقیصه تراژیک تعبیر شده است. در قرن هجدهم، زبان تراژدی که تا آن زمان منظوم بود، به نثر تبدیل شد و انسان عادی و معمولی جای قهرمانان بزرگ تراژدی را گرفت. از آن زمان تاکنون، تراژدی های موفّق به مصائب و ناکامی های انسان عادی و حتّی کارگران پرداخته اند.

تریلوژی، تراژدی سه تایی

(1) به اثر سه گانه ای که روی هم داستان دنباله داری را تشکیل دهد، در اصطلاح تریلوژی می گویند، مثل سه قسمت نمایشنامه «هنری ششم» اثر شکسپیر.

تشخیص

(2) در لغت به معنی تمییز دادن است؛ امّا در اصطلاح نقد ادبی، به پیروی از منتقدان عَرَب، به مفهوم قسمی استعاره به کار رفته است که به موجب آن، عناصر بی جان یا انتزاعی، صورتی انسانی یا بهیمی یا جاندار می یابند. مثلاً در این بیت: بر لشکر زمستان، نوروز نامدارکرده است رای تاختن و قصد کارزار (منوچهری) شاعر با نسبت دادن حالاتی چون «رای تاختن» و «قصد کارزار» به نوروز، آن را همچون انسان تصویر کرده است.

تضمین

(3) در لغت به معنی بر عهده گرفتن تاوان و ضامن شدن است و در اصطلاح، آوردن مصراع، بیت یا ابیاتی از شعر دیگران در ضمن شعر خود. اگر شعر مشهور و شاعر آن شناخته شده باشد، احتیاجی به ذکر نام شاعر آن نیست؛ و الاّ باید نام شاعر را ذکر کرد تا سرقت محسوب نشود. برای نمونه: یک بیت شعر یاد کنم زان که رودکیگرچه تو را نگفت سزاوار آن تویی «جز برتری نجویی گویی که آتشیجز راستی نخواهی ماناتر از اویی» (فرّخی)

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 3238


1- 1- trilogy
2- 2- personification, prosopopeia.
3- 3- implication.
تمثیل

(1) در لغت به معنی مثال آوردن و صورت چیزی را مصوّر کردن است و در اصطلاح، آن است که عبارت را در نظم و نثر به جمله ای بیارایند که مَثَل یا شبه مَثَل و دربرگیرنده مطلبی حکیمانه باشد. این صنعت باعث آرایش و تقویت سخن می شود:

من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باشهر کسی آن دِرَوَد عاقبت کار که کِشت (حافظ) .

جریان سیال ذهن

(2) شیوه ای است در روایت که به موجب آن، عمق جریان ذهنی یک شخصیت که آمیزه ای است از ادراکات حسّی و افکار آگاه و نیمه آگاه، خاطره ها، احساسات، و تداعی های تصادفی، به همان صورت بیان می شود. این شیوه روایت بر اساس مفاهیمی استوار است که ایجاد تداعی معانی می کند.

حادثه مستقل، اپیزود

(3) حادثه یا رویدادی مستقل است که در متن یک روایت بلند جای دارد. گاه این حادثه مستقل به روند پِیرنگ داستان مربوط می شود و گاه ربطی با پِیرنگ داستان ندارد. در این صورت بدان علّت در متن روایت قرار می گیرد که برای شخصیت واحدی رخ می دهد.

حِس آمیزی

(4) در لغت، در آمیختن حواس است و در اصطلاح، قسمی مَجاز است که از رهگذر آمیختن دو حس با یکدیگر ایجاد می شود. مثلاً دیدن رنگ یا اندازه یا هیأت ظاهری هر چیز، کار حقیقی حسّ بینایی است؛ امّا «دیدن عطر» یا «شنیدن رنگ» ، «آواز روشن» و «جیغ بنفش» کاربردی است مجازی از حواسّ بینایی و شنوایی برای ادراک پدیده هایی که در حوزه آن حواس نیستند. از نمونه های مشهور حس آمیزی می توان به این بیت اشاره کرد: از صدای سخن عشق ندیدم خوش تریادگاری که در این گنبد دوّار بماند (حافظ)

حماسه

(5) حماسه در لغت به معنی دلیری، دلاوری، و شجاعت است و در اصطلاح، شعری بلند و روایتی ر

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 3239


1- 1- allegory
2- 2- stream of consciousness
3- 3- episode
4- 4- synesthesia
5- 5- epic

گویند که بر محور موضوعی جدّی و رزمی، به سبکی فخیم سروده شده باشد. منشأ حماسه یا داستان های کهن تاریخی، دینی، و پهلوانی است و یا داستان های تخیلی. در ادبیات فارسی، علاوه بر حماسه های منظوم، حماسه هایی نیز به نثر نوشته شده اند.

خیال

(1) ، تصویرخیال به مجموعه تصرّفات بیانی و مجازی اطلاق می شود و آنچه در حوزه علم بیان قرار دارد، از جمله خیال به شمار می آید. منتقدان قدیم و جدید عموماً خیال و تصویر را عنصر اساسی کلام شاعرانه دانسته اند. خیال تنها به شعر محدود نمی شود. در نثر و بسیاری از تصرّفات ذهنی مردم عادی نیز تخیل و تصویرگری در محور خیال های شاعرانه جریان دارد. برای نمونه درتذکره الاولیای عطّار چنین آمده است:

به صحرا شدم؛ عشق باریده بود و زمین تر شده. چنانک پای مرد به گِلزار فرو شود، پای من به عشق فرو می شد.

داستان

(2) لغت داستان در زبان فارسی به معنی قصّه، حکایت، افسانه، و سرگذشت به کار رفته است و در ادبیات، اصطلاحی عام به شمار می آید که از یک سو شامل صور متنوّع قصّه می شود و از سوی دیگر انشعابات مختلف ادبیات داستانی از قبیل داستان کوتاه، رمان، داستان بلند و دیگر اقسام این شاخه از ادبیات خلاّق را دربر می گیرد. به معنی خاص، داستان نقل واقعه ای است که به نحوی تابع توالی زمان باشد. داستان حداقل باید از سه واقعه تشکیل شود و زمان وقوع این حوادث نیز با یکدیگر متفاوت باشد. رابطه وقایع داستان با یکدیگر از کیفیت علّت و معلولی برخوردار است. داستان با قصّه و حکایت از حیث ساختار و ماهیت، تفاوت هایی دارد که عمده آنها به شرح زیر است:

_ ساختار داستان، بر پِیرنگ استوار است.

_ در داستان، به جای قهرمان سازی، شخصیت پردازی می شود. یعنی آدم ها به لحاظ خصوصیت فردی شان از یکدیگر باز شناخته می شوند.

_ آدم های داستان معمولاً از بین آدم های عادی و واقعی انتخاب می شوند.

_ مسأله شخصیت پردازی در داستان سبب می شود که زبان و گفتار اشخاص داستان متناسب با

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 3240


1- 1- image .
2- 2- story

شخصیت و موقعیت فرهنگی و اجتماعی آنان باشد.

_ زمان و مکان داستان معین و معلوم است.

داستان بلند

(1) نوعی داستان است که از داستان کوتاه طولانی تر، و از رمان کوتاه تر است. اغلب آن را با ناوْلِت و رمان کوتاه یکی دانسته اند. داستان بلند، خصوصیات و کیفیات داستان کوتاه و رمان را با هم دارا است. داستان بلند، از حیث تکوین شخصیت ها در جریان داستان، به رمان نزدیک می شود؛ امّا حدود این تکوین شخصیت و پرورش مضمون در داستان بلند از رُمان محدودتر است. همچنین داستان بلند بر حادثه های واحد به هم پیوسته ای تمرکز پیدا می کند و اغلب بُعد رمانی کوتاه تری دارد؛ گاهی نیز تأثیر واحدی را القا می کند. داستان بلند، حاصل وصلتی میان رمان و داستان کوتاه است. در فارسی، داستان هایراه آب نامهی جمال زاده، بوف کورصادق هدایت، مدیر مدرسهی جلال آل احمد، ملکوتبهرام صادقی، وچاه به چاهرضا براهنی نمونه هایی چند از خیل این گونه داستان ها هستند.

داستان کوتاه

(2) شاخه ای از ادبیات داستانی منثور است که به طور تقریب صد و پنجاه سال از ظهور آن در جهان می گذرد. می توان ویژگی های داستان کوتاه را بدین شرح برشمرد: _ پیرنگ داستان کوتاه بر عمل داستانی یگانه ای استوار است که در نهایت به تأثیری یگانه منجر می شود.

_ شخصیت آدم ها معمولاً پیش از آغاز داستان تکوین یافته است؛ داستان فقط آنان را در برهه خاصّی از زندگی و تجربیات عاطفی قرار می دهد و بازگو کننده این برهه است.

_ به جای کلّ زندگی، فقط قسمتی از آن، موضوع کار نویسنده قرار می گیرد.

_ داستان کوتاه معمولاً از هزار و پانصد تا پانزده هزار کلمه را دربرمی گیرد. این قالب داستانی در ایران با مجموعهیکی بود و یکی نبودبه قلم محمّد علی جمال زاده تولّد یافت.

درونمایه، مضمون

(3) در اصطلاح ادبیات، درونمایه ومضمون عبارت از فکر اصلی و مسلّط در هر اثر است، یعنی خط یا رشته ای که در خلال اثر کشیده می شود و موقعیت های داستان را به هم پیوند می دهد. درونمایه هر اثر، جهت فکری و ادراکی نویسنده اش را نشان می دهد. درونمایه با موضوع اثر تفاوت دارد. موضوع، اندیشه ای کلّی است که زیربنای داستان یا شعر قرار می گیرد و درونمایه از آن به دست می آید.

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 3241


1- 1- long story .
2- 2- short story .
3- 3- theme .
دو بیتی

(1) شعری است مرکّب از چهار مصراع که مطلبی کلّی را بیان کند و مصراع های اوّل، دوم، و چهارم آن دارای یک قافیه باشند. در قافیه مصراع سوم، شاعر آزاد است.

راوی

(2) در لغت یعنی روایت کننده؛ و در اصطلاح ادبیات، بیان کننده و روایت کننده داستان است. راوی، شخصیتی است که نویسنده، حوادث داستان را از زبان او نقل می کند و به طور کلّی یا اوّل شخص است یا سوم شخص. در روایت به شیوه اوّل شخص یا «من روایتی» ، داستان یا از زاویه دید شخصیت اصلی روایت می شود و یا از زاویه دید شخصیتی فرعی در داستان بازگو می گردد. در روایت به شیوه سوم شخص نیز داستان یا از زبان و دیدگاه «دانای کل» و یا از زاویه دید «دانای کلّ محدود» نقل می شود.

رباعی

(3) در اصطلاح شعر فارسی، شکل خاصّی از دو بیتی است که مصراع های اوّل، دوم، و چهارم آن دارای قافیه یکسان باشند. از نظر وزن، رباعی مرکّب از دوازده هجا است که تا هجای دهم، دو هجای بلند و دو هجای کوتاه متناوباً در پی هم واقع می شوند و هجاهای یازدهم و دوازدهم بلند است تا با وزن «لاحول و لاقوّه الاّ باللّه» یکسان درآیند. معنی رباعی معمولاً در مصراع آخر تکمیل می شود.

رمان

(4) واژه انگلیسیnovelاز کلمه ایتالیاییnovellaبه معنی «کوچک و نو» اقتباس شده است. امّا در دیگر زبان های اروپایی، به جای کلمه ناول، از واژه رمان استفاده می شود که از کلمه رمانس مشتق است. رمان در اصطلاح، روایتی داستانی و نسبتاً طولانی است که شخصیت ها و حضورشان را در سازمان بندی مرتّبی از وقایع و صحنه ها تصویر کند. تعداد کلمات رمان از 30 تا 40 هزار کم تر نیست و حدّ اکثری برای طول آن وجود ندارد. هر رمان، شرح و نقلی است از زندگی و در برگیرنده عواملی چون کشمکش، شخصیت، عمل داستانی، صحنه، پیرنگ، و درونمایه است.

زاویه دید

(5) زاویه در لغت به معنی محل و گوشه است و زاویه دید یعنی محل یا دریچه دیدن. در اصطلاح داستان، زاویه دید به موقعیتی گفته می شود که نویسنده برای روایت داستان اتّخاذ می کند و دریچه ای است که پیش روی خواننده می گشاید تا او از آن دریچه و مجرای مخصوص، حوادث داستان را ببیند و بخواند.

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 3242


1- 1- quatrain .
2- 2- narrator.
3- 3- rubai
4- 4- novel.
5- 5- point of view ؛viewpoint.

در یک تقسیم بندی، زاویه دید شامل دو نوع بیرونی و درونی می شود. راوی، در زاویه دید بیرونی به چند صورت می تواند داستان را از خارج روایت کند. این راوی ممکن است از زاویه دید «دانای کل» به روایت داستان بپردازد، یعنی همچون فکری برتر، از خارج، شخصیت های داستان را رهبری کند. گاه نیروی دانای کل محدود می شود و راوی تنها از دید و زبان یکی از شخصیت های داستان، به نقل داستان می پردازد؛ یعنی نویسنده داستان تنها یکی از شخصیت های داستان را انتخاب می کند و از بیرون افکار و اعمال او را رهبری می کند. این زاویه دید را در اصطلاح «دانای کلّ محدود» می گویند. در زاویه دید درونی، داستان را یکی از اشخاص داستان و به شیوه «من روایتی» نقل می کند. این شخص ممکن است شخصیت اصلی داستان باشد.

شخصیت پردازی

(1) خلق شخصیت های داستان که نویسنده هر یک را با خصوصیات اخلاقی و روحی معینی در دنیای داستان و نمایشنامه می آفریند. انگیزه رفتار و گفتار اشخاص ساخته شده، از خصوصیات خُلقی و روانی آنان مایه می گیرد.

شعر آزاد

(2) شعری را گویند که وزن آن تابع الگوی معینی نیست و سطرهای آن کوتاه و متغیر است. وزن در شعر آزاد تابع آهنگ طبیعی کلام برای بیان حالات مختلف است. اشعار آزاد اغلب بدون قافیه هستند. در اروپا شعر آزاد در اشعار شعرای سمبولیست فرانسوی در قرن نوزدهم به اوج شکوفایی رسید. این شعرا که شعر را نوعی مکاشفه می دانستند، تنگنای وزن را دست و پاگیر و مغایر با وضع شایسته و بایسته چنین شعری یافتند و اشعار خود را با آزادی بیش تر و بدون التزام به رعایت الگوی وزنی معینی سرودند. در شعر فارسی، شعر آزاد را به اعتبار مُبتکر آن، نیما یوشیج، شعر نیمایی هم می نامند. شعر آزاد فارسی، شعری موزون است که از لحاظ الگوی وزنی دنباله رو وزن عروضی است، امّا تعداد رکن ها یا پایه های آن در هر مصراع به تناسب حال می تواند متغیر باشد و شاعر مختار است هر کجا احساس کرد حرفش تمام شده است، زنجیره اَفاعیل را قطع کند یا به جای پایه های یکنواخت، در صورت نیاز، همان پایه ها را کوتاه و بلند کند. دیگر خصوصیت شعر نیمایی، متحوّل شدن نقش قافیه است. در شعر کلاسیک، قافیه به طور ثابت در انتهای مصراع ها یا ابیات قرار دارد؛ امّا نیما با این استدلال که «قافیه باید زنگ آخر مطلب باشد» ، قافیه های مشترک را برای بیان موضوعی واحد به کار بُرد. به عبارت دیگر، در شعر آزاد، هر جا مطلب عوض شود، قافیه می تواند تغییر کند.

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 3243


1- 1- haracterization
2- 2- free verse, vers libre
شعر سپید

(1) شعر موزونی را گویند که قافیه ندارد. صفتblankبه خالی بودن جای قافیه در این نوع شعر اشاره دارد. در ادبیات انگلیسی، نخستین بار اِرل آوساری، شاعر قرن شانزدهم، شعر سپید را برای ترجمه منظومه «آنه ئید» اثر ویرژیل، شاعر روم باستان، به کار برد و از آن پس، این قالب از رایج ترین قالب های شعر انگلیسی شد. در فارسی، شعر سپید بر شعری اطلاق می شود که نه وزنِ متعارف دارد نه قافیه. به نظر می رسد نوعی شعر سپید (شبیه به تعریف اروپایی آن) در زبان فارسی تا عصر کمال الدّین واعظ کاشفی، مؤلّف کتابرایج الافکار فی صناعه الاشعارباقی بوده است، زیرا کاشفی در بحث از انواع نثر آن را به مرجَّز، مسجّع، و عاری تقسیم می کند و نثر مرجَّز را بدین گونه تعریف می کند:

آن است که وزن دارد و قافیه ندارد.

علم الجمال

(2) ، علم زیبایی شناسیعلمی است که موضوع آن زیبایی و جمال است. این علم دو شاخه عمده دارد: شاخه فلسفی و شاخه روان شناسانه. در بخش فلسفی، غایت علم الجمال آن است که با تعقّل و تفکّر استنتاجی، طبیعت هنر و زیبایی شناخته شود و رابطه این دو با اموری چون حقیقت و خیر معلوم گردد. در شاخه روان شناسانه، تأکید این علم بر مطالعه روند خلاّقیت در هنرمند و نیز فرایند ادراک هنری مخاطَبِ آثار هنری است.

علم معانی

(3) معانی علمی است که از احوال الفاظ از حیث مناسبت آنها با مقتضیات مقام بحث می کند و به کمک آن، کیفیت مطابقت کلام با قصد و غرضی که گوینده در پی آن است، شناخته می شود.

قالب

(4) در لغت به معنی شکل و هیأت است. به معنی خاص، هرگاه از قالب یک اثر ادبی سخن به میان می آید، شکل ظاهری و ساختمان و نیز سبک آن مورد نظر است. در ادبیات کلاسیک، رعایت حدود و قواعد قالب های ادبی و هماهنگی آنها با محتوای اثر، همواره مطمح نظر شعرا و نویسندگان بوده است. در ادبیات فارسی، برای مثال، اشعار غنایی و عاشقانه در قالب غزل، اشعار روایتی در قالب مثنوی، و مراثی و مدحیات در قالب قصیده سروده شده اند.

قصّه، حکایت

(5) قصّه در لغت به معنی حکایت و سرگذشت است و در اصطلاح به آثاری اطلاق می شود که در آن ها

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 3244


1- blank verse .
2- aesthetic .
3- rhetorical figures of speech .
4- form .
5- tale .

تأکید بر حوادث خارق العاده، بیش تر از تحوّل و تکوین آدم ها و شخصیت ها است. به طور خلاصه، خصوصیات قصّه از این قرارند:

_ اغلب بدون پیرنگ هستند، یعنی رابطه علّت و معلولی میان حوادث آنها وجود ندارد.

_ مبنای جهان بینی در قصّه ها عموماً بر مطلق گرایی استوار است، یعنی قهرمان های قصّه یا خوبند یا بد.

_ قهرمانان قصّه ها، آدم های عادی نیستند، بلکه معمولاً نمونه های کلّی از خصلت های عمومی بشر را عرضه می کنند.

_ زمان و مکان در قصّه ها فرضی و تصوّری است.

_ حوادث و ماجراهای قصّه به جای آن که تابع رابطه علّت و معلولی باشد، از اصل اعجاب برانگیزی پیروی می کنند.

قصیده

(1) در لغت از قصد مشتق است و آن به معنی توجّه و روی نهادن به چیزی و جایی است. در اصطلاح شعر، قصیده به نوعی شعر گفته می شود که مصراع اول و دوم آن با مصراع های دوم سایر بیت ها هم قافیه باشند. حدّ کم ابیات آن بیست بیت و حدّ بالای آن نامعلوم است. ابیات بعضی از قصائد از سیصد نیز گذشته است. هر قصیده با تغزّل یا وصف طبیعت (= تشبیب) آغاز می شود و سپس به مدح، هجو، مرثیه، موعظه، و یا مسائل اجتماعی و دینی کشیده می شود. قصیده در اصل از آنِ عرب ها است.

قطعه

(2) در لغت، یعنی پاره ای از چیزی، تکّه، دانه، و عدد. در شعر فارسی، چند بیتِ هموزن و هم قافیه است که در آن، قافیه را در مصراع اوّلِ بیت اوّل رعایت نکنند و ضمناً از یک مضمون بحث کنند.

مثنوی

(3) در لغت به معنی دوتایی است. در اصطلاح یکی از قالب های خاصّ شعر فارسی است که در یک وزن سروده شود و هر دو مصراع آن به یک قافیه باشند و قافیه هر بیتی تغییر کند. مثنوی آزادترین و بی تکلّف ترین نوع شعر و از ابداعات ایرانیان است.

مَجاز

(4) در لغت به معنی «غیر واقع» است. در علم بیان، استفاده از لفظ در غیر معنی حقیقی است به لحاظ وجود قرینه ای که مانع از اراده معنی اصلی باشد. شرط نقل معنی اصلی به معنی غیر اصلی وجود تناسبی است بین آن دو؛ و این مناسبت را «علاقه» گویند.

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 3245


1- quasida ؛ode
2- fragment
3- ouplet - poem
4- eigurative language

چنانچه علاقه میان لفظ و معنی مجازی، «مشابهت» باشد، در حوزه «استعاره» قرار می گیرد. اگر این علاقه از نوع دیگری جز مشابهت باشد، «مجازِ مُرسَل» نامیده می شود.

مُسمَّط

(1) در لغت به معنی «به رشته کشیده» است؛ و در اصطلاح، شعری است شامل چند بند و هر بند شامل چند مصراع، بر یک وزن و یک قافیه، که در پایان مصراع آخر، قافیه اصلی را آورند که بنای شعر بر آن است.

مَقامه

(2) مقامه در لغت به معنی مجلس، خطبه، شرح داستان، و بیان سرگذشت است. در اصطلاح، مقاله ای ادبی است که به نثر فنّی و سرشار از صنایع بدیعی و توأم با اشعار و امثال باشد.

نقد ادبین

(3) قد در لغت به معنی جدا کردن دینار و درهم سره از ناسره، تمییز دادن خوب از بد، و آشکار کردن محاسن و معایب سخن است. نقد ادبی به معنی تشخیص معایب و محاسن آثار ادبی است. مبانی نقد ادبی در غرب با آثار افلاطون، ارسطو، لانگینوس، و هوراس پدید آمد. در انگلستان، سابقه مباحث نقد ادبی به نویسندگان و نظریه پردازان اومانیست در دوره رنسانس می رسد. در سال های پس از جنگ جهانی اوّل، تأثیر مکتب های روان شناسی بر نقد ادبی، در نقد ادبی نو که ای. آ. ریچاردز بانی آن بود، متجلّی شد. او می کوشید شناخت ارزش آثار ادبی را بر مبنای تحقیق روان شناسانه استوار کند. تأثیر مکتب روان کاوی فروید نیز سبب شد هواداران این مکتب، اوضاع و احوال روانی و تمایلات و عقده هایی را که به نظر آنان موجد آفرینش های ادبی بوده است، بررسی کنند. از جمله پیروان این نظریه، هربرت رید و اِمپسون هستند. بررسی احوال روانی و تاریخی که سبب پیدایی آثار ادبی می شود، در نقدهای ویرجینیا وُلف منعکس است. دسته ای دیگر از منتقدان معاصر، آثار ادبی را مولود اوضاع تاریخی و اجتماعی می دانند. از آن جمله، نقدهای ادبی مبتنی بر تعالیم مارکس را می توان نام برد. امّا بر خلاف دسته پیش، برخی منتقدان سعی دارند آثار ادبی را به دور از هرگونه تأثیر خارجی و فقط به منزله ربطی میان خواننده و نویسنده ارزیابی کنند. نقد ادبی در ایران از دیرباز با بحث های لغوی و لفظی پیرامون شعر آغاز شده است. امّا نقد ادبی به مفهوم امروزی، رهاورد آشنایی ایرانیان با فرهنگ اروپایی بود که با آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقا خان کرمانی در قرن سیزدهم قمری آغاز شد.

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 3246


1- multiple - poem .
2- magama.
3- literay criticism .
نوع ادبی، ژانْر

(1) نوع در لغت، یعنی گونه. نوع ادبی برای طبقه بندی آثار ادبی بر مبنای ویژگی های معنایی به کار می رود، مانند حماسه، شعر تعلیمی، و شعر غنایی. تفاوت نوع و قالب آن است که نوع، یک امر معنایی است، امّا قالب اَمری ساختمانی و صوری است.

نووِلاین

(2) واژه فرانسوی است و بر امور گوناگون اطلاق شده است، همچون قصّه کوتاه هجوآمیز، داستان بلند، و برگزیده رمان. امّا امروز در زبان فارسی، نوول معمولاً به معنای داستان کوتاه است. از حیث ساختمان، نوول داستانی است بر محور حادثه ای مرکزی و واحد که نقطه اوج آن به طرزی دور از انتظار خواننده رخ دهد.

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 3247


1- 1- genre .
2- 2- nouvelle .
آزمون

◄ 1. برای دَه مورد از اصطلاح های معرّفی شده در این درس، مثالی جز آنچه ارائه کرده ایم، بیابید.

◄ 2. پِیرنگ چیست و چه اهمّیتی دارد؟

◄ 3. در این بیت، چه روشی به کار رفته است؟ بر لشکر زمستان، نوروزِ نامدارکرده است رای تاختن و قصد کارزار

◄ 4. درباره «جریان سیال ذهن» مطالعه کنید و دست کم یک صفحه مطلب فراهم آورید. (منبع: دانشنامه ادبی فارسی)

◄ 5. داستان با قصّه و حکایت چه تفاوت هایی دارد؟

◄ 6. آیا درونمایه همان موضوع است؟ اگر نیست، چه تفاوتی با آن دارد؟

◄ 7. انواع «زاویه دید» را معرّفی کنید و آنها را توضیح دهید.

◄ 8. تفاوت شعر آزاد و شعر سپید چیست؟

◄ 9. این اصطلاحات را تعریف کنید:

_ مَجاز _ مَجاز مُرسَل _ علاقه

◄ 10. نقد ادبی چیست؟

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 3248

درس 40: سبک ها و مکتب های ادبی
اشاره

(1) هنگام مطالعه آثار نگارشی یک دوره ی زمانی معین وجوه مشترک معنایی و زبانی و بلاغی را میان آنها می یابیم. این وجوه

مشترکِ متمایز کننده «مختصات نرم» (2) یا سبک (3) آن دوره را معین می کند. عمده ترین عامل تغییر سبک، جهان بینی و نگرش اعتقادی و نیز تحوّلات سیاسی و اجتماعی است. مثلا هنگامی که غزنویان از سلجوقیان شکست خوردند و فرهنگ خراسان به مرکز ایران رسید، سبک نظم و نثر فارسی عوض شد. همواره بین سبک دو دوره، یک دوره سبکی میانه وجود دارد که بخشی از ویژگی های سبک پیشین و سبک پَسین را شامل است. این دوره دست کم نیم سَده طول می کشد. در ادبیات، سبک روشی است که شاعر یا نویسنده برای بیان موضوع خود برمی گزیند. شاعر یا نویسنده به واسطه سبک، در تمام مراحل از انتخاب موضوع گرفته تا نوع کلمات، لحن، و سیاق تألیف عناصر گوناگون، تأثیر خود را برجا می نهد. سبک های شعر فارسی بدین شرح است:

1. سبک خراسانی یا ترکستانی که از نیمه قرن چهارم هجری آغاز شد و تا نیمه قرن ششم رسید.

2. سبک عراقی که از قرن هفتم آغاز شد و تا اواخر قرن دهم ادامه یافت.

3. سبک هندی که از قرن دهم به بعد رواج یافت و مؤسّس آن عبدالرّحمان جامی بود. سبک های نثر فارسی را نیز بر حَسَب زمان به شش دوره تقسیم کرده اند، به این شرح:

1. سبک دوره سامانی: نثر این دوره ساده و موجز و بی صنعت و مُرسَل بوده و تعداد لغات فارسی بر عربی فزونی داشته است.

2. سبک دوره غزنوی و اوایل سلجوقی: نثر عربی بر نثر فارسی اثر کرد؛ جمله ها طولانی شدند؛ و لغات عربی رو به فزونی گذاردند.

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 3249


1- * منابع اصلی) سیروس شمیسا: کلّیات سبک شناسی / 70؛ خسرو فرشید ورد: درباره ادبیات و نقد ادبی، 1 / 730 _ 759.
2- 1- norm features .
3- 2- style .

3. سبک اواخر دوره سلجوقی و خوارزمیان: موازنه و سجع و تکلّفات و صنایع بدیع در نثر زیاد شدند.

4. سبک دوره مغول: در نثر این دوره، تکلّفات بدیعی زیادتر شدند و لغات عربی مشکل و اصطلاحات علمی نیز فزونی گرفتند. این دوره، دوره اعتلا و شکوفایی نثر فنّی است.

5. سبک دوره بازگشت ادبی: در این دوره، تقلید از نثرگلستانسعدی و نثر خوارزمی وتاریخ بیهقیرواج گرفت.

6. سبک دوره ساده نویسی: در این دوره، نثر فصیح و ساده رواج یافت.

سبک دوره و سبک شخصی

در بررسی دوره های نثر فارسی، می بینیم که در سَده های آغازین (سوم و چهارم و پنجم) نویسندگان معمولا نثری ساده داشته اند که آن را نثر «مُرْسَل» می نامیده اند. در سَده های ششم و هفتم، نثر به پیچیدگی گرایید که آن را «مصنوع» یا «فنّی» خوانده اند. میان این دو سبک، سبک میانه ای است که نه کاملا مرسل است و نه کاملا فنّی. نثر بیهقی از همین قبیل است. این، نمونه ای از «سبک دوره» (1) است.

امّا ممکن است ضمن مطالعه آثار یک دوره، به نویسنده ای برخورد کنیم که آثار او از همدوره هایش متمایز باشند و هم ویژگی های مشترک فکری و هم مختصّات زبانی و ادبی معین را باز بتابانند. این ویژگی ها نشانگر «سبک شخصی» (2) اند. سبک شخصی مانند رنگی است که در تمام زوایای آثار یک هنرمند منتشر می گردد. مثلا نویسندگانی همچون بلعمی، بیهقی، نصراللّه منشی، سعدی، قائم مقام فراهانی، صادق هدایت، محمّد رضا حکیمی، سید مهدی شجاعی، نادر ابراهیمی، و شهید سید مرتضی آوینی دارای سبک شخصی اند. منظور این است که چنین نویسندگانی توانسته اند از واژگان و دستور زبان و عناصر دیگر ادبی به گونه ای متمایز استفاده کنند. البتّه مضمون (3) هم در این میانه تأثیر دارد، امّا به قول «سارتر»، مضمون القا کننده سبک است نه حاکم بر آن. (4)

انواع نثر:

"نثر دارای این انواع است نثر خطابی نثر داستانی قطعه ادبی گزارش مقاله اریخ نگاشته شرح حال و زندگی ناه و سرگذشت نامه

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 3250


1- 1- period style .
2- 2- individual style.
3- 3- subject.
4- ژان پل سارتر: ادبیات چیست، ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی، زمان، 1356، ص 21.

نثر داستانی نیز خود اقسامی دارد: نمایشنامه، قصّه، اسطوره، افسانه، داستان کوتاه، داستان بلند، رُمان (1) یا نووِل (2) ، لطیفه، روایت، حکایت، تمثیل، و حکایت حیوانات.

از اقسامی دیگر نیز می توان سخن گفت. لیکن از آن جا که هدف ما در این کتاب، صرفاً ارائه تصویری از اقالیم قلم است، هم ذکر اقسام دیگر و هم شرح اقسام مذکور را به مجالی دیگر وامی نهیم. (3)

مکتب های ادبی
اشاره

مکتب های ادبی در مغرب زمین بنا به تحوّلات اعتقادی، اجتماعی، و سیاسی، گوناگونی ها و تطوّرات بسیار یافته اند. از آن جا که آشنایی با این مکاتب، بر کار و راه ما اثر می گذارد، مکاتب عمده ادبی را به کوتاهی مطالعه می کنیم.

یک. مکتب کلاسی سیسم (= کلاسیک)

مکتب کلاسی سیسم از قرن هفدهم در فرانسه آغاز گشت. البتّه مَهد اصلی این مکتب، ایتالیا بوده است. مکتب مزبور در آلمان در اواخر قرن هفدهم ظهور کرد و در ایتالیا در قرن هجدهم به شکل یک مکتب تمام عیار تجلّی نمود. راسین، مولیر، لافونتَن، لابرویر، بوسوئه، مادام دولافایت، روترو، و گلدونی از پیروان این مکتب بوده اند. اصول این مکتب را شاعری فرانسوی به نام بُوالو تدوین نمود. برخی از این اصول عبارتند از:

پیروی از عقل، تقلید از طبیعت، توجّه به طبیعت، نشان دادن حقیقت، توجّه به زیبایی و خوشایندی و وضوح اثر ادبی، نزاکت ادبی.

دو. مکتب عصر فلسفی یا روشنگری

این مکتب محصول تحوّلات اعتقادی و اجتماعی قرن هجدهم فرانسه است. در این قرن، نویسندگان فیلسوف مشرب، همچون مُنتِسکیو و وُلتِر، افکار خود را در جامه انتقاد از اشرافیت و هواخواهی از برابری و آزادی، وارد ادبیات کردند. به این ترتیب، ادبیات تحت تأثیر فلسفه، به مرحله ای پای نهاد که پُلی بود میان مکتب کلاسی سیسم و مکتب احساس گرایی (= رُمانتیسم) . مهم ترین چهره این مکتب ولتر است.

سه. مکتب پیش از احساس گرایی

این مکتب مقدّمه ای بود برای ظهور احساس گرایی (= رمانتیسم) . در این مکتب، انتقاد از فلسفه و عقل بروز یافت و مسائل عاطفی و احساسی به ادبیات راه پیدا کرد. کلوپستک در آلمان، گِسنِر در سویس، و ژان ژاک روسو در فرانسه از چهره های ممتاز این مکتب بودند.

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 3251


1- حرف میم در کلمه «رمان» مشدّد نیست.
2- در برخی از کتب، «نوول» با داستان کوتاه یکی دانسته شده است. این اشتباهی است که باید از آن پرهیز کرد.
3- بنگرید به: خسرو فرشید ورد: درباره ادبیات ونقد ادبی، ج 1، امیر کبیر، دوم، 1373، ص 79.
چهار. مکتب احساس گرایی (= رُمانتیسم)

این مکتب از اواخر قرن هجدهم در انگلستان بروز یافت و سپس به آلمان و دیگر سرزمین های اروپایی راه پیدا کرد. لامارتین، شاتوبریان، الکساندر دومای پدر، ویکتور هوگو، و آلفرد دو موسه از بزرگان این مکتب بودند. ویژگی های مهمّ این مکتب که تفاوت های آن با کلاسی سیسم را نشان می دهند، از این قرارند:

_ نشان دادن زیبایی و زشتی، و شادی و غم در کنار هم.

_ پایبندی به احساس و خیال و هیجان.

_ هواخواهی از آزادی هنر و آزادی شخصیت هنرمند و رهایی از قیود.

_ وسعت بخشیدن به دایره واژگان و تعابیر و غنا بخشیدن به زبان ادبی.

_ به تصویر کشیدن غم و یأس و سرگشتگی انسان.

_ روی آوردن به عالَم درون و گرایش های دینی.

پنج. مکتب واقع گرایی (= رِئالیسم)

واقع گرایان، اصول افراطی احساس گرایی را کنار نهادند و راهی نو را در ادبیات گشودند که پایه های آن از این قرارند:

_ وصف کردن واقعیت های جامعه و برگزیدن عناصر و قهرمانان آثار خود از میان مردم.

_ مخالفت و ستیز با شعر و شاعران.

_ توجّه به عینیت. این مکتب در فرانسه و روسیه اوج گرفت و مهم ترین جریان ادبی قرن نوزدهم گشت. فِلوبِر، چارلْز دیکِنْز، داستایوسکی، چِخوف، تورگینیف، و ماکسیم گورکی از چهره های سرشناس این جریان بودند. نویسندگان این مکتب، به رمان و نمایشنامه و داستان کوتاه توجّه جدّی داشتند.

شش. مکتب وصف گرایی (= ناتورالیسم)

این مکتب از سال 1880 تا 1890 در اروپا رواج یافت. اساس این مکتب، به کار بستن روش تجربی و علمی در ادبیات بود. بر این اساس، آرمان هایی از این دست بروز کردند:

_ گزارش کردن تجارب و آزموده های خویش در آثار ادبی، با همه جزئیات.

_ اعتقاد به تأثیر جدّی و مبالغه آمیز وضع مزاجی و ارثی بر شخصیت انسان.

_ گرایش به جبر و بی اختیاری انسان؛ و بی توجّهی به دین و اخلاق.

_ به کار بستن زبان محاوره در ادبیات.

_ بی توجّهی به شعر و شاعری. بزرگان این مکتب که بیش تر به رمان و داستان کوتاه متمایل بودند، عبارتند از:

امیل زولا،

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 3252

گی دوموپاسان، و آلفونس دوده. از نویسندگان ایرانی، صادق هدایت بسیار تحت تأثیر این مکتب بوده است.

هفت. مکتب پارناس

این مکتب بر پایه نظریه «هنر برای هنر» استوار شده است. به نظر پیروان این مکتب، تنها فایده هنر «زیبا بودن» است. آنان به استقلال هنر معتقدند. بر این اساس، ویژگی های مهمّ این مکتب چنین هستند:

_ اعتقاد به «هنر برای هنر» .

_ توجّه افراطی به زیبایی و صورت و قالب آثار ادبی.

_ بازگشت به دوره کلاسیک.

_ ضدّیت با اعتقادات دینی؛ و پرداختن به مسأله یأس و سرگشتگی بشر. پیروان این مکتب بیش تر شاعر بودند و تنها به فرانسه محدود ماندند. تئوفیل گوتیه، لوکنت دولیل، و ژوزه ماریا دو هردیا چهره های معتبر این مکتب بودند. این مکتب نیز به قرن نوزده تعلّق داشت.

هشت. مکتب رمزگرایی (= سَمبُلیسم)

رمز گرایی، نمود عصیان هنرمندان در برابر مکاتب واقع گرایی و وصف گرایی بود. رمزگرایان بر فلسفه بدبینانه شوپِنهاوِر و ایده آلیست های معنی گرا تکیه داشتند. آنان دیگر بار شعر را بر اریکه قدرت و افتخار نشاندند. بودلر، پایه گذار این مکتب، معتقد بود: دنیا جنگلی است سرشار از اشارات. حقیقت از چشم مردم عادی پنهان است و فقط شاعر می تواند به رمز و راز این اشارات پی ببرد. برخی از شاعران این مکتب، در این رمزآلودگی غرق شدند و با تمایلات مثلا عارفانه (!) و گاه شهوت خیز، اندیشه های مبهم و غیر اخلاقی را رواج دادند. متأسّفانه این جریان بر آثار هنری ایران در قرن حاضر تأثیر بسزا نهاد. برخی از اصول این مکتب عبارتند از:

_ ابهام گرایی افراطی و توجّه به مخاطبان خاص به ویژه در شعر.

_ تکیه بر اصل مبتذل «هنر برای هنر» و ستیز با ادبیات متعهّد.

_ دلبستگی به عرفان (!) و کشف و شهود مصطلح خود.

_ به هم زدن زبان معیار و دستور زبان؛ و پایه نهادن زبانی خود ساخته.

_ در هم ریختن وزن های معهود شعر و تأسیس شعر نو.

_ غرق شدن در رؤیا و ذهنیات هذیان آلود.

_ به تصویر کشیدن حالات یأس بار و اندوه خیز بشر.

_ عصیان در برابر اخلاق و نظم؛ و گرایش به هرزگی و عیش و نوش و بی بند و باری.

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 3253

این مکتب، پیش درآمد ادبیات و شعر نو، به ویژه «شعر آزاد» بود (1) و مبانی اخلاقی و متعهّدانه ادبیاتو هنر را به لرزه در آورد. اِستِفان مالارمه، پُل وِرلَن، آرتور رِمبو، و ژول لافورگ از چهره های برجسته این مکتب بودند. شعر نو در ایران، هم از لحاظ تطوّر زمانی و هم از حیث ویژگی های اخلاقی، شدیداً تحت تأثیر همین هنرمندان و همان مبانی است. البتّه به تدریج، نو پردازانی نیز پای به صحنه نهادند که خود کوشیدند از این قیود رهایی یابند؛ ولی همچنان مبانی شعر نو در تسخیر همین عقاید است. رمزگرایی که از قرن نوزده آغاز گشته بود، در قرن بیستم نیز ادامه یافت و هنرمندانی چون پل والری، تی. اس. الیوت، و هانری دورئیه را معرّفی کرد. ازسال 1910، «رمزگرایی نو» پدید آمد و قلمروی گسترده را پدیدار ساخت.

نُه. مکتب دادائیسم

این مکتب تحت تأثیر ویرانی های جنگ جهانی اوّل، چند سالی ظهور کرد و آن گاه خاموش شد؛ ولی آثار آن بر چهره هنر و ادبیات هنوز مشهود است. پیروان این مکتب، شورشیانی آشفته حال و عصیان پیشه در برابر قواعد ادبی و هنری بودند که معمولا کلماتی مسخره را به نام اثر ادبی کنار هم می چیدند. آندره بِرتون، لوئی آراگون، پُل اِلوار، و فیلیپ سوپو در زمره پیروان این مکتب هرج و مرج طلب بودند. آنان به هیچ امر ثابت و پایداری عقیده نداشتند و دین و اخلاق را به بازی می گرفتند. سرانجام گروهی از همین کسان، بر خویشتن نیز عصیان کردند و مکتب «فرا واقع گرایی» را بنیان نهادند.

ده. مکتب فرا واقع گرایی (= سور رئالیسم)

این مکتب بر ویرانه مکاتب پیشین بنا شد و بر پایه فلسفه بِرگسون و فروید استوار گشت. محصول کار صاحبان این مکتب نیز ابهام و هذیان و نفی سنّت ها است. مکتب مزبور در فرانسه ظهور یافت و به همه جای اروپا و امریکا و افریقا سرایت کرد و بسیاری از مشاهیر جهان به آن گراییدند. متأسّفانه هنرمندان ایرانی، همانند صادق هدایت، نیز بسیار تحت تأثیر این مکتب بوده اند. فِدریکو گارسیا لورکا، دیوید گاسکوین، پُل اِلوار، روبر دسنو، و بِنژامین پره از چهره های این مکتبند.

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 3254


1- روشن است که هدف، ریشه یابی است و نه مخالفت مطلق با شعر نو. این گونه از شعر، به ویژه پس از انقلاب عظیم اسلامی، نیز توانسته است در خدمت فرهنگ و دیانت و ادب باشد.
آزمون

◄ 1. سبک های نثر فارسی را معرّفی کنید.

◄ 2. سبک دوره و سبک شخصی را تعریف کنید.

◄ 3. انواع نثر داستانی را نام ببرید.

◄ 4. ویژگی های مکتب رُمانتیسم را بیان کنید.

◄ 5 . برخی نویسندگان معاصر ایرانی که در ادبیات به اصول و ارزش های اخلاقی پایبند نیستند، بیش تر از چه مکتب غربی تأثیر پذیرفته اند؟

◄ 6. شعر نو در ایران عمدتاً از کدام مکتب غربی متأثّر بوده است؟

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 3255

منابع مطالعه ادبی

اشاره

در این بخش، برخی از منابع برای مطالعه بیش تر استادان این کتاب و نیز مشتاقان مطالعات ژرف تر، طی 9 فصل موضوعی معرّفی می شوند. این تعداد، گزیده ای است از حدود 630 عنوان که در کتاب بر ساحل سخناز صاحب همین قلم معرّفی شده اند.

یکم. آیین نگارش و علوم بلاغی.

• آذران، حسین: آیین نگارش، شرق، 1370

• شریعت، محمّدجواد: آیین نگارش، اساطیر، ششم، 1371.

• سمیعی، احمد: آیین نگارش، مرکز نشر دانشگاهی، 1366.

• انوری، حسن؛ ارژنگی، هوشنگ: آیین نگارش پیشرفته، پیام، 1365.

• انوری، حسن؛ ارژنگی، هوشنگ: آیین نگارش مقدّماتی، پیام، 1365.

• دفتر تحقیقات و برنامه ریزی درسی وزارت آموزش و پرورش: آیین نگارش و خلاصه دستور زبان فارسی، 1364.

• وزین پور، نادر: بر سمند سخن، فروغی، پنجم، 1371.

• کزّازی، میرجلال الدّین: بیان، نشر مرکز، 1368.

• ثروتیان، بهروز: بیان در شعر فارسی، برگ، 1369.

• مبشّری، اسداللّه: تراز یا روش نویسندگی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.

• شفیعی کدکنی، محمّدرضا: صور خیال در شعر فارسی، نیل، 1350.

• خطیبی، حسین: فنّ نثر در ادب پارسی، زوّار، دوم، 1375.

• ابراهیمی، نادر: لوازم نویسندگی، فرهنگان، 1369.

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 3256

• شمیسا، سیروس: معانی و بیان، ج 1، دانشگاه پیام نور، 1370.

• تجلیل، جلیل: معانی و بیان، مرکز نشر دانشگاهی، دوم، 1363.

• سمیعی، احمد: نگارش و ویرایش، سمت، 1378.

دوم . مباحث نظری،

• نقد، و مکاتب ادبی. حکیمی، محمّدرضا: ادبیات و تعهّد در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1358.

• زرّین کوب، عبدالحسین: از کوچه رندان، شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1349.

• فرشید ورد، خسرو: انواع ادبی در اروپا و ایران، مجموعه سخنرانی های هفتمین کنگره تحقیقات ایرانی، ج 4، 1357.

• مطهّری، مرتضی: اهتزاز روح (مباحثی در زمینه زیبایی شناسی و هنر) ، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.

• زرّین کوب، عبدالحسین: با کاروان اندیشه، تهران، 1369.

• استعلامی، محمّد: بررسی ادبیات امروز ایران، امیرکبیر، 1355.

• یوسفی، غلامحسین: برگ هایی در آغوش باد، طوس، 1356.

• فرشید ورد، خسرو: درباره ادبیات و نقد ادبی، امیرکبیر، دوم، 1373.

• درخشان، مهدی: درباره زبان فارسی، دانشگاه تهران، 1367.

• یوسفی، غلامحسین: دیداری با اهل قلم، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1355.

• احمدی، بابک: ساختار و تأویل متن، 2 ج، نشر مرکز، 1370.

• دیچز، دیوید: شیوه های نقد ادبی، محمّدتقی صدقیانی و غلامحسین یوسفی، علمی، سوم، 1370.

• شمیسا، سیروس: کلّیات سبک شناسی، فردوس، 1372.

• هوف، گراهام: گفتاری درباره نقد، نسرین پروینی، امیر کبیر، 1367.

• سید حسینی، رضا: مکتب های ادبی، نیل، سوم، 1342.

• زرّین کوب، عبدالحسین: نقد ادبی، 2 ج، بنگاه نشر کتاب، 1338 و امیر کبیر، 1354.

• نجفی، ابوالحسن: وظیفه ادبیات، کتاب زمان، 1356.

سوم. دستور زبان و زبان شناسی.

• طالقانی، سید کمال: اصول دستور زبان فارسی، مَشعل، هفدهم، اصفهان، 1361.

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 3257

• مقرّبی، مصطفی: ترکیب در زبان فارسی، توس، 1372.

• فرشید ورد، خسرو: جمله و تحوّل آن در زبان فارسی، امیرکبیر، 1375.

• بَصّاری، طلعت: دستور زبان فارسی، طهوری، دوم، 1348.

• احمدی گیوی، حسن؛ انوری، حسن: دستور زبان فارسی، 2 ج، فاطمی، یازدهم، 1372.

• فقیهی، علی اصغر: دستور زبان فارسی، اسماعیلیان، سوم، قم، 1354.

• وزین پور، نادر: دستور زبان فارسی، معین، 1370.

• ناتل خانلری، پرویز: دستور زبان فارسی، توس، دوازدهم، 1370.

• ابوالقاسمی، محسن: زبان فارسی و سرگذشت آن، هیرمند، 1375.

• کلباسی، ایران: ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز، مؤسّسه مطالعات و تحقیقاتفرهنگی، 1371.

• نجفی، ابوالحسن: غلط ننویسیم، مرکز نشر دانشگاهی، چهارم، 1371.

• عرفان، حسن: فرهنگ غلط های رایج، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، قم، 1372.

• هاجری، ضیاءالدّین: فرهنگ وَندهای زبان فارسی، آوای نور، 1377.

صمصامی، سید محمّد: کامل ترین دستور زبان فارسی درباره پیشوندها و پسوندهای زبانفارسی، مشعل، اصفهان، 1344.

چهارم . تاریخ ادبیات و نمونه های نثر و نظم.

• گروگان، حمید: آثار آل قلم (منتخب یازده قرن نظم و نثر فارسی) ، مدرسه، 1369.

• ابوالحسنی، علی: آینه دار طلعت یار، چاپ و نشر بنیاد، 1373.

• آیینهوند، صادق: ادبیات انقلاب در شیعه، 2 ج، مرکز نشر فرهنگ اسلامی، 1359.

• حاکمی، اسماعیل: ادبیات معاصر، دانشگاه پیام نور، دوم، 1373.

• آژند، یعقوب: ادبیات نوین ایران، امیرکبیر، 1363.

• شفیعی کدکنی، محمّدرضا: اَدوار شعر فارسی (از مشروطیت تا سقوط سلطنت) ، توس، 1359.

• آرین پور، یحیی: از صبا تا نیما، 3 ج، شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1350.

• روشنگر، مجید: از نیما تا بعد، مروارید، 1357.

• پنج استاد دانشگاه تهران: برگزیده متون ادب فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، 1366.

• ریپکا، فون یان: تاریخ ادبیات ایران، یعقوب آژند، گستره، 1364.

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 3258

• همایی، جلال الدّین: تاریخ ادبیات ایران از قدیمی ترین عصر تاریخی تا عصر حاضر، 2 ج، فروغی، 1340.

صفا، ذبیح اللّه: تاریخ تحوّل نظم و نثر فارسی، امیرکبیر، 1353.

• مؤذّنی، علی محمّد: در قلمرو آفتاب، قدیانی، 1372.

• حمیدی شیرازی، مهدی: دریای گوهر، 3 ج، امیرکبیر، سوم، 1349.

• اسفندیاری، محمّد: قند پارسی، قم، همسایه، 1376.

صفا، ذبیح اللّه: گنجینه سخن، دانشگاه تهران.

• دبیرسیاقی، محمّد: نمونه نثرهای دلاویز و آموزنده فارسی، تهران، 1344 _ 1348.

• متینی، جلال: نمونه هایی از نثر فصیح فارسی معاصر، کانون کتاب، 1338.

پنجم . ویرایش و شیوه خط و نشانه گذاری.

• عماد افشار، حسین: آیین درست نویسی، مؤسّسه عالی علوم ارتباطات اجتماعی، 1349.

• میرسلیم، مصطفی: پالایش و ویرایش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.

• ادیب سلطانی، میرشمس الدّین: درآمدی بر چگونگی شیوه خطّ فارسی، امیرکبیر، 1354.

• مرکز نشر دانشگاهی: درباره ویرایش، 1365.

• فرهنگستان زبان و ادب فارسی: دستور خطّ فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1378.

• ادیب سلطانی، میرشمس الدّین: راهنمای آماده ساختن کتاب، سازمان انتشارات و آموزشانقلاب اسلامی، 1365.

• یاحقّی، محمّدجعفر؛ ناصح، محمّدمهدی: راهنمای نگارش و ویرایش، آستان قدسرضوی، هفتم، 1368.

• نوری، نظام الدّین: راهنمای نگارش و ویرایش، زهره، دوم، بابلسر، 1372.

• جهانشاهی، ایرج: راهنمای نویسنده و ویراستار، شورای کتاب کودک، 1360.

• حسینی (ژرفا) ، سید ابوالقاسم: شیوه نامه دائره المعارف امام حسین (علیه السلام) ، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، قم، 1377.

• سمیعی، احمد: شیوه نامه دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1372.

• مرکز نشر دانشگاهی: شیوه نامه مرکز نشر دانشگاهی، دوم، 1372.

• کاخی، مرتضی: شیوه نگارش و … مؤسّسه امیرکبیر، امیرکبیر، 1373.

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 3259

• شعار، جعفر: فرهنگ املایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

ششم. شناخت و تحلیل میراث ادبی.

• ستوده، غلامرضا: احوال و آثار خواجه شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی، یونسکو، 1367.

• سرامی، قدمعلی: از رنگ گل تا رنج خار [درباره داستان های شاهنامه]، شرکت انتشاراتعلمی و فرهنگی، 1368.

• زرّین کوب، عبدالحسین: با کاروان حُلّه (بیست تن از شاعران از رودکی تا بهار) ، آریا، 1343.

• علوی، پرتو: بانگ جَرَس (راهنمای مشکلات دیوان حافظ) ، خوارزمی، سوم، 1365.

• زرّین کوب، عبدالحسین: بحر در کوزه (نقد و تفسیر قصّه ها و تمثیلات مثنوی) ، علمی، 1366.

• ابوالحسنی، علی: بوسه بر خاکِ پی حیدر [فردوسی شناسی]، عبرت، 1378.

• کی منش، عبّاس: پرتوِ عرفان (شرح اصطلاحات عرفانی کلّیات شمس) ، علمی، 1366.

• احمدنژاد، کامل: تحلیل آثار نظامی گنجوی، علمی، 1369.

• محقّق، مهدی: تحلیل اشعار ناصر خسرو، دانشگاه تهران، 1359.

• فاطمی، سید حسین: تصویرگری در غزلیات شمس، امیرکبیر، 1364.

• همایی، جلال الدّین: تفسیر مثنوی مولوی، دانشگاه تهران، 1349.

• جعفری، محمّدتقی: تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، شرکت سهامی انتشار، 1349.

• مطهّری، مرتضی: تماشاگه راز، صدرا، 1359.

• رنجبر، احمد: جاذبه های فکری فردوسی، امیرکبیر، 1363.

• خرّمشاهی، بهاءالدّین: حافظ نامه، 2 ج، سروش، 1366.

• اسلامی ندوشن، محمّدعلی: داستانِ داستان ها، رستم و اسفندیار، انجمن آثار ملّی، 1351.

• محجوب، محمّدجعفر: درباره کلیله و دمنه، خوارزمی، 1336.

• زرّین کوب، عبدالحسین: سرّ نی (نقد و شرح مثنوی) ، 2 ج، علمی، دوم، 1366.

• شفیعی کدکنی، محمّدرضا: شاعر آینه ها (بررسی سبک هندی و شعر بیدل) .

• هروی، حسینعلی: شرح غزل های حافظ، 4 ج، نشر نو، 1367.

• شهیدی، سیدجعفر: شرح لغات و مشکلات دیوان اَنوری، انجمن آثار ملّی، دوم، 1364.

• یوسفی، غلامحسین: فرّخی سیستانی، بحثی در شرح احوال و روزگار و شعر او، باستان، مشهد، 1341.

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 3260

• ناتل خانلری، پرویز: صائب و سبک هندی، دانشگاه تهران، 1355.

• یغمایی، حبیب: فردوسی در شاهنامه، یغما، 1354.

• مینوی، مجتبی: فردوسی و شعر او، دهخدا، 1346.

• رجایی بخارایی، احمدعلی: فرهنگ اشعار حافظ، علمی، دوم، 1364.

• گلچین معانی، احمد: فرهنگ اشعار صائب، 2 ج، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1364.

• خالقی مطلق، جلال: گل رنج های کهن [درباره فردوسی و شاهنامه]، نشر مرکز، 1372.

• اسلامی ندوشن، محمّدعلی: ماجرای پایان ناپذیر حافظ، یزدان، 1368.

• فروزانفر، بدیع الزّمان: مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، دانشگاه تهران.

هفتم. داستان معاصر.

• میرصادقی، جمال: ادبیات داستانی، شفا، 1366.

• عابدی، داریوش: پُلی به سوی داستان نویسی، مدرسه، 1371.

• رهگذر، رضا: پیش از آن که سرها بیفتند (نقدی بر کتاب رازهای سرزمین من) ، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1368.

• فاستر، ادوارد مورگان: جنبه های رمان، ابراهیم یونسی، امیرکبیر، 1352.

• میرصادقی، جمال: چند کلمه درباره داستان کوتاه، توس، 1352.

• گلشیری، احمد: داستان و نقد داستان، نگاه، 1371.

• میرصادقی، جمال (مقدّمه): داستان های نو، شباهنگ، 1366.

• عابدینی، حسن: صد سال داستان نویسی در ایران، تندر، دوم، 1369.

• براهنی، رضا: طلا در مس، کتاب زمان، 1347.

• میرصادقی، جمال: عناصر داستان، شفا، 1364.

• عابدینی، حسن: فرهنگ داستان نویسان ایران، دبیران، تهران، 1369.

• میر صادقی، جمال: قصّه، داستان کوتاه، رمان، آگاه، 1360.

• دیویی، چمبرز: قصّه گویی و نمایش خلاّق، ثریا قزل ایاغ، مرکز نشر دانشگاهی، 1366.

• کسمایی، علی اکبر: نویسندگان پیشگام در داستان نویسی امروز ایران، شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران، 1363.

• یونسی، ابراهیم: هنر داستان نویسی، امیرکبیر، 1352.

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 3261

هشتم. دیگر فنون ادبی (عروض، ترجمه، تلخیص، …) .

• شمیسا، سیروس: آشنایی با عروض و قافیه، فردوس، 1367.

• مرکز اسناد و مدارک ایران: چکیده نویسی، مفاهیم و روش ها، 1366.

• وحیدیان کامیار، تقی: حرف های تازه در ادب فارسی (وزن و قافیه، زبان شناسی، افسانه نویسی) ، جهاد دانشگاهی دانشگاه شهید چمران، اهواز، 1370.

• پورجوادی، نصراللّه (زیر نظر): درباره ترجمه، مرکز نشر دانشگاهی، 1365.

• زرکوب، منصوره: روش نوین فنّ ترجمه، مانی، دوم، اصفهان، 1374.

• اسدی پور، بیژن و …: طنز آوران امروز ایران، مروارید، دوم، 1356.

• بهزادی اندوهجردی، حسین: طنز چیست؟، مجموعه سخنرانی های دومین کنگره تحقیقات ایرانی، ج 11351.

• حمیدی شیرازی، مهدی: عروض حمیدی، پیروز، 1342.

• یغما، عادل: فنّ تلخیص کتاب، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1361.

• فرحزاد، فرزانه: نخستین درس های ترجمه، مرکز نشر دانشگاهی، پنجم، 1371.

• حسینی، صالح: نظری به ترجمه، نیلوفر، 1375.

• ناتل خانلری، پرویز: وزن شعر فارسی، توس، دوم، 1367.

• وحیدیان کامیار، تقی: وزن و قافیه شعر فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، 1367.

نهم . دائره المعارف ها و فرهنگ ها (لغات، امثال و حکم، …) .

• ایودی، کالین مک: اطلس تاریخی جهان، فریدون فاطمی، نشر مرکز، 1364.

• الزِّرِکْلی، خیرالدّین: اَلاَعْلام، 8 ج، دارالعلم للملایین، نهم، بیروت، 1990 م.

• الاَمین، السّید محسن: اَعیان الشّیعه، 56 ج، دمشق، 1382 ق.

• دهخدا، علی اکبر: امثال و حِکَم، 4 ج، امیرکبیر، 1352.

• محمّدخان، مهرنور: بررسی لغات اروپایی در زبان فارسی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1362.

• خلف تبریزی، محمّدحسین: برهان قاطع، به کوشش محمّد معین، امیرکبیر، ج 1، 1335 و ج 4، 1361.

• وستنفلد؛ ماهلر، ادوارد: تقویم تطبیقی هزار و پانصد ساله هجری قمری و میلادی، حکیم الدّین قریشی.

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 3262

• مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی: دائره المعارف بزرگ اسلامی (ناتمام) ، ج 1، 1367.

• بنیاد اسلامی طاهر: دائره المعارف تشیع (ناتمام) ، ج 1، 1366.

• مُصاحب، غلامحسین: دائره المعارف فارسی، 3 ج، فرانکلین، 1345.

• یارشاطر، احسان: دانشنامه ایران و اسلام، 10 جزء (ناتمام) ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1354 تا 1360.

• بنیاد دائره المعارف اسلامی: دانشنامه جهان اسلام (مقاله های بلند / ناتمام) ، جزوه 1، 1366.

• شکورزاده، ابراهیم: ده هزار مَثَل فارسی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1372.

• گوهرین، سید صادق: شرح اصطلاحات تصوّف، 1368.

• محمّد پادشاه (شاد): فرهنگ آنِنْدراج، تألیف: 1306 ق.

• خانلری، زهرا: فرهنگ ادبیات فارسی دَری، بنیاد فرهنگ ایران، 1348.

• گریمال، پیر: فرهنگ اساطیر یونان و روم، احمد بهمنش، امیرکبیر، 1356.

• شهابی، علی اکبر: فرهنگ اشتقاقی اقبال، 1360.

• داد، سیما: فرهنگ اصطلاحات ادبی، مروارید 1371.

• سیاح، احمد: فرهنگ بزرگ جامع نوین (عربی _ فارسی) ، نهم.

• رادفر، ابوالقاسم: فرهنگ بلاغی - ادبی، 2 ج، 1368.

صبا، محسن: فرهنگ بیان اندیشه ها، نشر فرهنگ، 1366.

• حسابی، محمود: فرهنگ حسابی (انگلیسی _ فارسی) ، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، 1372.

• رازی، فریده: فرهنگ عربی در فارسی معاصر، نشر مرکز، 1366.

• nbsp . عمید، حسن: فرهنگ عمید، جاویدان، سوم، 1347.

• معین، محمّد: فرهنگ فارسی، امیرکبیر.

• محمّد پادشاه (شاد): فرهنگ مترادفات و اصطلاحات، خیام، 1346.

صدری، افشار و …: فرهنگ مترجم، آفتاب، 1363.

• سجّادی، سیدجعفر: فرهنگ معارف اسلامی، شرکت مؤلّفان و مترجمان، 1366.

• انزابی نژاد، رضا؛ ثروت، منصور: فرهنگ معاصر.

• انوشه، حسن: فرهنگنامه ادبی فارسی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.

• زمرّدیان، رضا: فرهنگ واژه های دخیل اروپایی در فارسی، آستان قدس رضوی،

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 3263

• فرهنگ وام - واژه های عربی، اسلامی، 1368.

• شاملو، احمد: کتاب کوچه (ناتمام) ، ج 1: 1357.

• دبیرسیاقی، سیدمحمّد: گزیده امثال و حکم دهخدا، انجمن ملّی یونسکو، 1358.

• دهخدا، علی اکبر: لغت نامه، دانشگاه تهران (سازمان لغت نامه) ، 1334.

• دبیرسیاقی، سیدمحمّد: لغت نامه فارسی، زیر نظر سید جعفر شهیدی و هیأت مؤلّفان، مؤسّسه لغت نامه دهخدا، 1363 تا 1367.

• حبله رودی، محمّدعلی: مَجمع الاَمثال، ویراسته صادق کیا، اداره فرهنگ عامّه، 1344.

• فرهنگستان زبان و ادب فارسی: واژه های مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1376.

• بنیاد فرهنگستان های ایران: واژه های نو (مصوّب فرهنگستان ایران تا سال 1319) ، سوم، 1354.

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 3264

مآخِذ شواهد

• ابراهیمی، نادر: آتش بدون دود، روزبهان، سوم، 1371.

• گروگان، حمید: آثار آل قلم، مدرسه، 1369.

• شهید ثانی: آداب تعلیم و تعلّم در اسلام، سید محمّد باقر حجّتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.

• گروهی از اُسرای ایرانی (خاطرات): آزادگان بگویید، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.

صناعی، محمود: آزادی و تربیت، سخن، 1339.

• معرّی، ابوالعَلا: آمرزش، عبدالمحمّد آیتی، اشرفی، دوم، 1357.

• میرعبداللّهی، سیدباقر: آوازهای زخمی زاری (ترجمه مناجات خمسَ عَشَر) ، دار الثّقلین، قم، 1378.

• ابوالحسنی (منذر) ، علی: آینه دار طلعت یار، بنیاد، 1373.

• حجازی، محمّد: آیینه، ابن سینا، ششم، 1345.

• غزّالی، ابوحامد محمّد: احیاء علوم الدّین (ربع منجیات) ، مؤیدالدّین محمّد خوارزمی، حسین خدیو جم (کوشنده) ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، دوم، 1377.

• آل احمد، جلال: ارزیابی شتابزده، ابن سینا، 1344.

• مظاهری، علی اکبر: از اوج آسمان، پارسایان، 1377.

• زرّین کوب، عبدالحسین: از چیزهای دیگر.

• آل احمد، جلال: از رنجی که می بریم، امیرکبیر، دوم، 1357.

• قزوه، علی رضا: از نخلستان تا خیابان، همراه، 1369.

صاد، عین: استاد و درس، هجرت، قم، 1403 ق.

• حکیمی، محمّدرضا و …: الحیاه، احمد آرام، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1360.

• رفیع، جلال: الی الرّفیق الاَعلی، ازادبیات انقلاب اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، 1363.

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 3265

• رزمجو، حسین: انسان صالح در تربیت اسلامی، شرکت سهامی انتشار، 1353.

• سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: انوار تابان ولایت، واحد تبلیغات و انتشارات، 1368.

• مطهّری، مرتضی: اهتزاز روح (مباحثی در زمینه زیبایی شناسی و هنر) ، علی تاجدینی (گردآورنده) ، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.

• ابراهیمی، نادر: بار دیگر، شهری که دوست می داشتم، روزبهان، ششم، 1366.

• طیب، محمّد: بازنگری سفر کریستف کلمب، تربیت، 1377.

• ابراهیمی، نادر: با سرودخوانِ جنگ در خطّه نام و ننگ، اطّلاعات، 1366.

• زرّین کوب، عبدالحسین: با کاروان حلّه، جاویدان، سوم، 1355.

• زرّین کوب، عبدالحسین: بحر در کوزه، علمی، 1366.

• بهمن بیگی، محمّد: بخارای من ایل من، آگاه، سوم، 1369.

• بخشی از تفسیری کهن.

• یوسفی، غلامحسین: برگ هایی در آغوش باد، توس، اوّل، 1356.

• آبروی، غلام رضا: برگی در نسیم، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، قم، 1378.

• زریاب خویی، عبّاس: بزم آورد، علمی، اوّل، 1368.

• مؤذّنی، علی: بشارت، محراب اندیشه، قم، 1372.

• اسفندیاری، محمّد: بُعد اجتماعی اسلام، خرّم، قم، 1375.

• ابوالحسنی، علی: بوسه بر خاکِ پی حیدر، عبرت، اوّل، 1378.

• هدایت، صادق: بوف کور، امیرکبیر، چهارم، 1331.

• اسلامی ندوشن، محمّدعلی: به دنبال سایه همای، انتشارات مجلّه یغما، 1341.

• السّید، کمال: بهشت ارغوان، سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا) ، پارسایان، قم، 1375.

• چمران، مصطفی: بینش و نیایش، بنیاد شهید چمران، سوم.

• مینَوی، مجتبی: پانزده گفتار، تهران، دوم، 1332.

• شجاعی، سیدمهدی: پدر، عشق و پسر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1373.

• طالقانی، سید محمود: پرتوی از قرآن، شرکت سهامی انتشار.

• قزوه، علی رضا: پرستو در قاف، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375.

• گارودی، روژه: پرونده اسرائیل و صهیونیزم سیاسی، نسرین حکمی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دوم، 1369.

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 3266

• جبران، جبران خلیل: پیامبر، مصطفی علم، نقش، 1361.

• آل احمد، جلال: پیرمرد چشم ما بود.

• رهگذر، رضا: پیش از آن که سرها بیفتند، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1368.

• خامنه ای، سیدعلی: پیشوای صادق، سید جمال.

• آیتی، محمّد ابراهیم: تاریخ پیامبر اسلام، دانشگاه تهران، ششم، 1378.

• جوینی، عطاملک: تاریخ جهانگشا، 3 ج، محمّد قزوینی، لیدن، 1329 ق.

• جعفریان، رسول: تاریخ سیاسی اسلام، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.

• الصّدر، محمّد: تاریخ مابعد الظّهور، دارالتّعارف للمطبوعات.

• بهرامی، مرتضی: تحفه آسمانی، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، قم، 1378.

• نسیمی، خسرو: تذکره ایلیات، مرکز فرهنگی و هنری اقبال، 1368.

• جرفادقانی، ابوشرف: ترجمه تاریخ یمینی، جعفر شعار، تهران، 1357.

• پاینده، ابوالقاسم: ترجمه قرآن مجید، جاویدان.

• حکیمی، محمّدرضا: تفسیر آفتاب، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1357.

• مطهّری، مرتضی: تفسیر سوره بقره، صدرا، 1359.

• ؟: تفسیر فاتحه الکتاب، سیدجلال الدّین آشتیانی (مصحّح) ، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1360.

• کاظمینی، میرزا محمّد: تندیس پارسایی، تشیع، قم، 1378.

• آوینی، سیدمرتضی (تنظیم کننده): توهّمی از یک جنگ سرد، مجلّهسوره (ویژه فرهنگ و مبانی نظری هنر) ، تابستان 1370، ص 73 تا 98.

• اَوِستا، مهرداد: تیرانا، زوّار، 1352.

• عموزاده خلیلی، فریدون: چاه، مجلّه سوره، جُنگ سوم، حوزه اندیشه و هنر اسلامی، 1360.

• دهخدا، علی اکبر: چرند پرند، کانون معرفت، سوم، 1326.

• nbsp . شکیبا، محسن: چشم ها و آفتاب، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، قم، 1376.

• هدایت، صادق: حاجی آقا، سینا، دوم، 1330.

• اصفهانی، حبیب: حاجی بابا، علمی، 1376.

• خرّمشاهی، بهاءالدّین: حافظ نامه، بخش اوّل، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی + سروش، پنجم، 1372.

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 3267

• ابراهیم زاده، نبی اللّه: حاکمیت دینی، مرکز تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران، قم، 1377.

• پارسانیا، حمید: حدیث پیمانه، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی، قم، 1376.

• کاندهلوی، محمّد: حکایات صحابه، عبدالرّحمان سربازی، 1400 ق.

• جعفری، محمّدتقی: حکمت، عرفان، و اخلاق در شعر نظامی گنجوی، کیهان، 1370.

• آل احمد، جلال: خَسی در میقات، فردوس، هفتم، 1378.

• حکیمی، محمّدرضا: خورشید مغرب، فجر، هشتم، 1354.

• مؤذّنی، علی: در انتظار شاعر.

• حبیبی، حسن: در جستجوی ریشه ها، اطّلاعات، 1373.

• کرسون، آندره: دستگاه های فلسفی.

• مطهّری، مرتضی: دَه گفتار، دفتر انتشارات اسلامی، 1360.

• شفیعی کدکنی، محمّدرضا: دیباچه.

• یوسفی، غلامحسین: دیداری با اهل قلم، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1355.

• شیروانی، علی: دین عرفانی وعرفان دینی، دارالفکر، قم، 1377.

• حافظ شیرازی: دیوان حافظ، به اهتمام اِنجوی شیرازی، جاویدان، نهم، 1376.

• خطیب رهبر، خلیل: دیوان غزلیات حافظ، صفی علیشاه، بیست و هفتم، 1379.

• عنایت، محمود: راپُرت ها، اشرفی، 1352.

• راوندی، محمّد بن علی: راحه الصّدور وآیه السّرور [تألیف: 599 ق]، علمی، 1333.

• آبادی، معصومه: روزنه ای به آسمان، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.

• اسلامی ندوشن، محمّدعلی: روزها.

• محجوب، احمد: روشن تر از مهتاب، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، قم، 1378.

• امامی، صابر: زخم زیتون، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.

• مدرّسی طباطبایی، حسین: زمین در فقه اسلامی، ج 1، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362.

• شهیدی، سید جعفر: زندگانی علی بن الحسین (علیهما السلام) ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سوم، 1367.

• مرتضی حسینی، جعفر: زندگی سیاسی هشتمین امام، سید خلیل خلیلیان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.

• السّید، کمال: زنی به نام زینب، صادق رحمانی، نبوغ، قم، 1375.

• احمدی، حبیب اللّه: زیباترین سخن، مؤسّسه فرهنگی اندیشه معاصر، 1376.

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 3268

• لقمانی، احمد: سپهسالار عشق، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، قم، 1376.

• اسلامی ندوشن، محمّدعلی: سخن ها را بشنویم، شرکت سهامی انتشار، سوم، 1370.

• حجازی، فخرالدّین: سرود اقبال، بعثت، 1354.

• حکیمی، محمّدرضا: سرود جهش ها، طوس، مشهد، 1343.

• بهبودی، هدایت اللّه: سفر به قبله، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.

• مؤذّنی، علی: سفر ششم، محراب اندیشه، قم، 1373.

• ناصر خسرو: سفرنامه، به تصحیح محمّد دبیرسیاقی، انجمن آثار ملّی.

• اسعدی، محمود: سقراط خراسان، دفترنشر فرهنگ اسلامی، 1377.

• دانشور، سیمین: سووشون، خوارزمی، پنجم، 1352.

• مهاجرانی، عطاءاللّه: سوی دیار عاشقان، ازادبیات انقلاب اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، 1363.

• آل احمد، جلال: سه تار، امیرکبیر، سوم، 1349.

• سپهری، پریدخت: سهراب، مرغ مهاجر، طهوری، دوم، 1375.

• هدایت، صادق: سه قطره خون، امیرکبیر، ششم، 1341.

• قوچانی، آقا نجفی: سیاحت شرق، امیرکبیر، سوم، 1367.

• رهبر، محمّدتقی: سیاست و مدیریت از دیدگاه امام علی، سازمان تبلیغات اسلامی، 1363.

• کوشا، محمّدعلی: سیره و سخن پیشوایان، پارسایان، قم، 1376.

• مطهّری، مرتضی: سیری در نهج البلاغه، صدرا، قم، 1354.

• مختاری، رضا: سیمای فرزانگان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1363.

• هرندی، میرزا محمّد: شرح دعای عهد، به کوشش حسین درگاهی، اهل قلم، 1374.

• جوادی آملی، عبداللّه: شریعت در آینه معرفت، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1372.

• زرّین کوب، عبدالحسین: شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، جاویدان، دوم، 1355.

• وست لند، پیتر: شیوه های داستان نویسی، محمّدحسین عبّاسپور تمیجانی، مینا، 1371.

• خمینی، [امام] روح اللّه موسوی: صحیفه نور، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1361.

• شفیعی کدکنی، محمّدرضا: صور خیال در شعر فارسی، آگاه، چهارم، 1370.

• حسینی خامنه ای، سیدعلی: طرح کلّی اندیشه اسلامی در قرآن، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1354.

• جوادی آملی، عبداللّه: عرفان و حماسه، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1372.

• مطهّری، مرتضی: علل گرایش به مادّیگری، حکمت، هشتم، 1357.

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 3269

• آل احمد، جلال: غربزدگی، تهران، 1341.

• سبحانی، جعفر: فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، مشعر، سوم، 1374.

• بصیری، ع: فرزان تن و روان، دانشگاه تهران.

• حدّاد عادل، غلامعلی: فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، سروش، 1359.

• ناصر، م: فرهنگ فرزانگی، دارالحدیث، 1375.

• رحمانی، شمس الدّین: فرهنگ و زبان، برگ، 1368.

• حکیمی، محمّدرضا: فریاد روزها، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.

• گلشنی، مهدی: فیزیکدانان غربی و مسأله خداباوری، کانون اندیشه جوان، 1377.

• طبری، احسان: کژراهه، امیرکبیر، 1366.

• شجاعی، سیدمهدی: کشتی پهلوگرفته، مدرسه، هشتم، 1373.

• بیچراستو، هریت: کلبه عموتم، منیر جزنی، امیرکبیر، دهم، 1349.

• ابوالمعالی: کلیله و دمنه، دانشگاه تهران، چهارم، 1355.

• مساوات، اشرف السّادات: کنار رود خین، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.

• محمّدی ری شهری، محمّد: کیمیای محبّت، دارالحدیث، 1378.

• وقار، نصراللّه: گفتمش اعتنا مکن، از مهرداد مهرین: فنّ نویسندگی، توسن، اوّل، 1366.

• گلستان سعدی (با تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی) ، خوارزمی، اوّل، 1368.

• شفیعی، سید ضیاءالدّین: گنج نهان، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1376.

• ابراهیمی، نادر: لوازم نویسندگی، فرهنگان، 1369.

• جبران، جبران خلیل: ماسه و کف، محمّدصادق اسفندیاری، کلیدر، قم، 1378.

• حسینی (ژرفا) ، سیدابوالقاسم: مبانی هنری قصّه های قرآن، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، سوم، 1379.

• امین پور، قیصر: مثل چشمه، مثل رود.

• مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق، به کوشش حسین نصر، تهران، 1348.

• قائم مقامی، سیدعبّاس: مدخل، دفتر انتشارات اسلامی.

• وراوینی، سعدالدّین: مرزبان نامه، قزوینی و تقوی، لیدن، 1908 م.

• مطهّری، مرتضی: مسأله حجاب، صدرا، سی و نهم، 1373.

• جعفری، یعقوب: مسلمانان در بستر تاریخ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371.

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 3270

• حسن زاده آملی، حسن: معرفت نفس، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361.

صاحبی، محمّدجواد: مقتل الشّمس، هجرت، قم، سوم، 1375.

• شفا، شجاع الدّین: منتخبی از زیباترین شاهکارهای شعر جهان، صفی علی شاه، 1341.

• عزیزی، احمد: نافله ناز، برگ، 1368.

صفایی حائری، علی: نامه های بلوغ، رامند، اوّل، 1379.

• عبیری، عبّاس: نجوای جیحون، پارسایان، 1377.

• فراست، قاسمعلی: نخل های بی سر، انجام کتاب، 1363.

• بابایی، رضا: نُدبه های دلتنگی، موعود، 1377.

• آوینی، سید مرتضی: نظم نوین جهانی و راه فطرت، مجلّه سوره (ویژه فرهنگ و مبانی نظری هنر) ، تابستان 1370، ص 7 تا 20.

• آل احمد، جلال: نفرین زمین، رَواق، دوم، 1357.

• محدّثی، جواد: نگین قم، نشر معروف، قم، 1374.

• رضی، شریف: نهج البلاغه، عبدالمحمّد آیتی، بنیاد نهج البلاغه، 1376.

• هادوی تهرانی، مهدی: ولایت فقیه، کانون اندیشه جوان، 1377.

• حسینی (ژرفا) ، سیدابو القاسم: هدیه ای از دوست، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، قم، 1375.

• رضا بدلی، مهدی (ص 9 تا 28)؛ سرهنگی، مرتضی (ص 31 تا 50)؛ شجاعی، سید مهدی (ص 53 تا 66)؛ هراتی، سلمان (ص 69 تا 80)؛ گروگان، حمید (ص 83 تا 124): تا پیروزی، محراب قلم، دوم، 1370.

• سپهری، سهراب: هشت کتاب، طهوری، سوم، 1360.

• حسینی، سیدحسن: همصدا با حلق اسماعیل، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1363.

• محدّثی، جواد: هنر در قلمرو مکتب، دفتر تبلیغات اسلامی، دوم، قم، 1374.

• قزوینی، محمّد: یادداشت ها، دانشگاه تهران، 1323.

• جمشیدی، مصطفی: یک سبد گل محمّدی، محراب قلم، دوم، 1366.

• جمال زاده، سیدمحمّدعلی: یکی بود یکی نبود، معرفت، نهم، 1343.

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 3271

فهرست منابعِ مهم

در این فهرست، تنها نام منابعی آمده است که در تنظیم این اثر، فراوان از آنها بهره برده ایم و گاه بخشی از آنها را با تصرّفاتی نقل کرده ایم. روشن است که این منابع، فقط مختصری از گنجینه مآخذ پژوهیده این سالیانند.

• شمیسا، سیروس: آشنایی با عروض و قافیه، فردوس، 1367.

• آذران، حسین: آیین نگارش، شرق، 1370.

• سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی: آیین نگارش، 1370.

• سمیعی، احمد: آیین نگارش، مرکز نشر دانشگاهی، 1366.

• سلطانی، پوری و …: اصطلاحنامه کتابداری، ویراست دوم، کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران، 1372.

• محمّد خان، مهرنور: بررسی لغات اروپایی در زبان فارسی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1362.

• وزین پور، نادر: بر سمند سخن، فروغی، پنجم، 1371.

• ماحوزی، مهدی: برگزیده نظم و نثر فارسی، 2 ج، اساطیر، پنجم، 1372.

• ثروتیان، بهروز: بیان در شعر فارسی، برگ، 1369.

• میرسلیم، مصطفی: پالایش و ویرایش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.

• وزارت آموزش و پرورش: تاریخ ادبیات ایران و ادبیات انقلاب اسلامی (سال چهارم فرهنگ و ادب) ، 1371.

• مبشّری، اسداللّه: تراز یا روش نویسندگی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.

• وحیدیان کامیار، تقی: حرف های تازه در ادب فارسی (وزن و قافیه، زبان شناسی، افسانه نویسی) ، جهاد

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 3272

• دانشگاهی دانشگاه شهید چمران، اهواز، 1370.

• صفوی، کورش: درآمدی بر زبان شناسی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

• فرشید ورد، خسرو: درباره ادبیات و نقد ادبی، امیرکبیر، دوم، 1373.

• احمدی گیوی، حسن؛ انوری، حسن: دستور زبان فارسی، 2 ج، فاطمی، یازدهم، 1372.

• ادیب سلطانی، میرشمس الدّین: راهنمای آماده ساختن کتاب، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1365.

• وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: راهنمای تدوین شماره استاندارد بین المللی کتاب، 1375.

• یاحقّی، محمّد جعفر؛ ناصح، محمّد مهدی: راهنمای نگارش و ویرایش، آستان قدس رضوی، هفتم، 1368.

• نوری، نظام الدّین: راهنمای نگارش و ویرایش، زهره، دوم، بابلسر، 1372.

• رزمجو، حسین: روش نویسندگان بزرگ معاصر، توس، سوم، 1370.

• وزارت آموزش و پرورش: زبان فارسی (دوره پیش دانشگاهی) ، 1375.

• چهار استاد دانشگاه: زبان و نگارش فارسی، سمت، چهارم، 1371.

• کلباسی، ایران: ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1371.

• سهیلی، مهدی: ضرب المثل های معروف ایران، شرق، 1375.

• نجفی، ابو الحسن: غلط ننویسیم، مرکز نشر دانشگاهی، چهارم، 1371.

• شهری، م. ح. (سید محمّد حسین روحانی): فارسی را از یاد نبریم، آینده، دوم، 1361.

• داد، سیما: فرهنگ اصطلاحات ادبی، مروارید، 1371.

• رازی، فریده: فرهنگ عربی در فارسی معاصر، نشر مرکز، 1366.

• عرفان، حسن: فرهنگ غلط های رایج، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1372.

• انوشه، حسن: فرهنگنامه ادبی فارسی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.

• سید احمد، رضا علوی: فنّ الکتابه، دار البیان العربی، بیروت، 1414 ق.

• خطیبی، حسین: فنّ نثر در ادب پارسی، زَوّار، دوم، 1375.

• شمیسا، سیروس: کلّیات سبک شناسی، فردوس، 1374.

• دبیرسیاقی، سید محمد: گزیده امثال و حکم دهخدا، انجمن ملّی یونسکو، 1358.

• ابراهیمی، نادر: لوازم نویسندگی، فرهنگان، 1369.

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 3273

• نجفی، ابوالحسن: مبانی زبان شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، نیلوفر، چهارم، 1374.

• ستوده، غلامرضا: مرجع شناسی و روش مطالعه در ادبیات فارسی، سمت، 1371.

• فرحزاد، فرزانه: نخستین درس های ترجمه، مرکز نشر دانشگاهی، پنجم، 1375.

• مدنی بجستانی، سید محمود: نگارش (چهل حدیث) ، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.

• سمیعی، احمد: نگارش و ویرایش، سمت، 1378.

• فرهنگستان زبان و ادب فارسی: واژه های مصوّب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1376.

• وحیدیان کامیار، تقی: وزن و قافیه شعر فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، 1367.

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 3274

ژرفا زاد

نگارش

• 1. فلسفه حقوق بشر (تقریر مباحث آیت اللّه جوادی آملی) ، مرکز نشر اسراء، اوّل / 1375؛ دوم / 1378 (تنظیم و تحریر این اثر، جز مقدّمه، سراسر از آنِ حقیر است.)

• 2. بیطرفی در حقوق بین الملل اسلامی (رساله کارشناسی ارشد حقوق بین الملل از دانشگاه شهید بهشتی) ، تبیان، اوّل، 1379.

• 3. معیار نامه بررسی و گزینش کتب کودکان و نوجوانان، اداره کلّ امور تربیتی، اوّل، 1361.

• 4. هدیه ای از دوست، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، اوّل / 1375؛ دوم / 1376.

• 5. بر ساحل سخن، ویراست یکم: ناشران گوناگون، چاپ های اوّل تا نهم، 1376 تا 1379؛ ویراست دوم: تربیت، 1379.

• 6. شیوه نامه دائره المعارف امام حسین (علیه السلام) ، پژوهشکده تحقیقاتِ اسلامی سپاه، اوّل، 1377.

• 7. زخم، پرواز، دیدار (کربلا در آیینه جانبازی) ، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، اوّل، 1377.

• 8. مبانی هنری قصّه های قرآن، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، اوّل / 1377؛ دوم / 1378؛ سوم / 1379. [کتاب سال حوزه / 1378]

• 9. حدیث رویش (گزیده موضوعی روایات در زمینه تربیت کودک) ، تربیت، اوّل، 1379.

• 10. بر بال قلم (چهل درس در قلمرو ادب پارسی و آیین نگارش) ، دفتر تألیف و نشر متون درسی حوزه، اوّل، 1379.

• 11. فرهنگ جانبازی (جانباز در سرای جاودان) ، مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان، اوّل، 1379. [پژوهش برگزیده سال / 1379]

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 3275

ترجمه

• 12. جهاد و حقوق بین الملل اسلامی، ظافر القاسمی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، زیر چاپ.

• 13. ارتباط صهیونیستی، آلفرد لیلیانتال، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اوّل، 1379.

• 14. بهشت ارغوان، کمال السّید، پارسایان، اوّل / 1375؛ دوم / 1376؛ سوم / 1378.

• 15. چراغ شقایق (پیام پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) به عبداللّه بن مسعود) ، پارسایان، اوّل، 1376.

• 16. در آستان جانان (برگردانی نو از زیارتنامه حضرت معصومه (علیها السلام) ) ، زائر، اوّل، 1375

• 17. در حریم نور (ترجمه دعاهای ماه های رجب و شعبان و رمضان) ، پیام مهدی (علیه السلام) ، اوّل، 1377. *

ادبیات کودکان و نوجوانان

• 18. با هم باشیم، تربیت، اوّل، 1377.

• 19. پناه چلچله ها (دمی با ابوطالب: یار پیامبر) ، پارسایان، اوّل، 1376.

• 20. کتابِ من: قرآن، تربیت، اوّل، 1373.

• 21. چرخ پیر قصّه می گوید، تربیت، اوّل، 1373.

• 22. دوستی به نام نیرو، تربیت، اوّل، 1377. همراه با ویرایش بیش از چهل کتاب و مجموعه؛ و نیز نگارش و ویرایش و ترجمه صدها متن رادیویی و مقاله مطبوعاتی از سال 1360.

و الحمدللّه ربّ العالمین

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 3276

تاریخ

دادگستر جهان

مشخصات کتاب

سرشناسه : امینی، ابراهیم، 1304-

عنوان و نام پدیدآور : دادگستر جهان/ ابراهیم امینی.

مشخصات نشر : قم: شفق، 1380.

مشخصات ظاهری : 344 ص.

موضوع : مهدویت.

رده بندی کنگره : BP224/4/الف 78د2 1380

رده بندی دیویی : 297/462

شماره کتابشناسی ملی : م 81-3851

توضیح : اثر آیت الله ابراهیم امینی، از کتاب های عمومی در مباحث مهدویت بوده که به شرح احوال و پاسخ به شبهاتی درباره امام مهدی عجّل الله فرجه الشریف پرداخته و به زبان فارسی، در سال 1346 ش نوشته شده است. نویسنده انگیزه خود را از نگارش، رخنه شبهات در اعتقادات جوانان و دانش آموختگان می داند که از سوی نویسندگان، پاسخی مناسب و شایسته نگرفته اند.

کتاب با دو مقدمه از مؤلف آغاز و مطالب در در دوازده فصل، به شیوه مناظره ای، ارائه شده است.مباحث، به صورت عمده، به شکل پرسش و پاسخ بین برخی از فرهیختگان تنظیم شده و با استفاده از روایات معصومین علیه السّلام ، مطالب ارزنده ای ارائه شده است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 3277

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 3278

تقدیم

به پیشگاه مقدس حضرت بقیه الله الاعظم امام زمان روحی فداه و به روح پاک رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی رضوان اللّه تعالی علیه و به یاران و علاقه مندان راستین امام زمان و رزمندگان غیور اسلام و به ارواح پاک شهیدان اسلام بالاخص شهدای انقلاب اسلامی ایران

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 3279

فهرست مطالب کتاب

عنوان صفحه

فهرست مطالب کتاب 4

مقدمۀ چاپ جدید 11

مقدمۀ چاپ اول 13

آغاز عقیده به مهدی 21

احادیث مهدی در کتب سنّیان 25

اشکال یکی از نویسندگان 27

ابن خلدون و احادیث مهدی 28

تواتر احادیث 28

همه جا تضعیف مقدم نیست 30

بجرم تشیع 31

اختلاف عقیده 32

تعصب بیجا 34

صحیح مسلم و بخاری و احادیث مهدی 35

تذکر لازم 36

سخنی دیگر از ابن خلدون 37

پاسخ 38

وجود مهدی مسلم بوده 39

در انتظار مهدی بودند 43

محمد بن حنفیه 44

محمد بن عبد اللّه بن حسن 45

فقهای مدینه و احادیث مهدی 46

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 3280

اشعار دعبل و احادیث مهدی 48

مهدیهای غیرواقعی 49

سوءاستفاده 51

احادیث مجعول 52

خانواده پیغمبر و یازده امام از مهدی خبر داده اند 55

علی بن ابیطالب علیه السلام از مهدی خبر داده 55

فاطمه علیها السلام از مهدی خبر داده 55

حسن بن علی علیهما السلام از مهدی خبر داده 55

حسین بن علی علیهما السلام از مهدی خبر داده 56

علی بن الحسین علیهما السلام از مهدی خبر داده 56

حضرت باقر علیه السلام از مهدی خبر داده 56

امام صادق علیه السلام از مهدی خبر داده 57

موسی بن جعفر علیهما السلام از مهدی خبر داده 57

امام رضا علیه السلام از مهدی خبر داده 57

امام محمد تقی علیه السلام از مهدی خبر داده 58

امام علی نقی علیه السلام از مهدی خبر داده 59

امام حسن عسکری علیه السلام از مهدی خبر داده 59

آیا احادیث مهدی صحیح است؟59

مهدیگری و جهود و ایرانیان 61

علل پیدایش مهدویت 62

نیازی بتوجیه ندارد 64

داستان عبد اللّه بن سبا 64

مهدی در سایر ادیان 66

قرآن و مهدویت 68

نبوت عامه و امامت 70

چه قانونی بشر را سعادتمند می کند؟72

سعادت اخروی 74

راه تکامل 75

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 3281

عصمت پیمبران 76

برهان عقلی بر امامت 77

امامت از نظر روایات 80

عالم هورقلیا و امام زمان 84

آیا در آخر الزمان متولد می شود؟86

تعریف مهدی 88

مهدی از اولاد حسین است 88

اگر معروف بود 90

احادیث اهلبیت برای عموم مسلمین حجت است 94

علی علیه السلام گنجینۀ علوم نبوت 97

کتاب علی علیه السلام 98

وارثان علوم نبوت 99

آیا امام حسن عسکری فرزندی داشته؟101

امام زمان را در کودکی دیده اند 104

چرا در وصیت ذکر نشد؟109

چرا دیگران مطلع نشدند؟110

مادر صاحب الامر علیه السلام 113

علمای سنی و تولد مهدی 118

آیا کودک پنج ساله امام می شود؟121

کودکان نابغه 123

نام قائم و برخاستن مردم 125

داستان غیبت از چه زمانی پیدا شد؟126

کتابهای غیبت قبل از تولد امام عصر 129

غیبت صغری و کبری 131

غیبت صغری و ارتباط شیعیان 132

آیا توقیعات بخط امام بوده؟132

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 3282

تعداد نواب 135

عثمان بن سعید 135

کرامات او 137

محمد بن عثمان 138

کرامات او 139

حسین بن روح 140

نائب چهارم 142

چرا از اول غیبت کامل واقع نشد؟144

آیا غیبت کبری حدی دارد 145

فلسفۀ غیبت 146

اگر ظاهر بود چه محذوری داشت؟148

چرا از مرگ میترسد 149

مگر خدا قدرت حفظ امام را ندارد؟149

ستمکاران تسلیم میشدند 149

سکوت کند تا محفوظ بماند 150

پیمان عدم تعرض 150

چرا نواب خاصی تعیین نکرد؟152

امام غائب چه فائده ای دارد؟154

فائدۀ اول 154

فائدۀ دوم 157

دفاع از اسلام 158

کتابهای عامه و خصوصیات مهدی 160

غیبت علویین 165

سلب آزادی در عصر خلفا 168

قضاوت کنید 170

نتیجه 172

تحقیقاتی در طول عمر 175

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 3283

آیا برای عمر انسان حدی معین شده؟175

اسباب طول عمر 177

پیری و علل آن 179

طول عمر حضرت صاحب الامر 182

مقالۀ ژوستین گلاس 186

تحقیقاتی در طول عمر 188

باز هم در طول عمر 190

باز هم دربارۀ طول عمر 191

طول عمر 192

خلاصه ای از یک کتاب روسی 193

علت پیری 193

دانش پیری و مرگ شناسی 194

فرضیۀ بوفون فرانسوی 194

میانگین بشر 195

نظر مچنیکوف 196

بشر فردا عمر بیشتری خواهد کرد 197

فرضیۀ غیرمعروفی در علت مرگ 197

نتیجه 199

دراز عمران تاریخ 201

مسکن امام زمان 204

داستان کشورهای اولاد امام 205

جزیره خضراء 209

چه وقت ظاهر می شود؟207

علائم ظهور 219

داستان سفیانی 221

داستان دجال 223

افکار جهانیان آماده می گردد 227

پیروزی نهائی مستضعفان 233

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 3284

چرا مهدی ظهور نمی کند؟240

وقت ظهور را از کجا می فهمد؟245

اسباب قیام در یک شب فراهم می شود 247

انتظار فرج 248

بررسی احادیث مخالف قیام 254

بخش اول:حکومت در متن دین 254

امر به معروف و نهی از منکر 256

کوتاه سخن 257

رسول خدا،زمامدار مسلمین 258

حکومت اسلامی بعد از رسول خدا 260

علی بن ابیطالب خلیفه منصوب رسول خدا 262

حکومت اسلامی در زمان غیبت 263

وظیفه مسلمین در زمان غیبت 264

دو شاهد 267

بخش دوم:بررسی احادیث 271

دسته اول 271

دسته دوم 279

دسته سوم 283

دسته چهارم 288

دسته پنجم 293

خلاصه سخن و نتیجه گیری 294

خلاصه و نتیجه گیری بحث 296

کیفیت ظهور 301

سرنوشت کفار 303

سرنوشت یهود و نصاری 305

آیا اکثر جهانیان کشته می شوند؟309

معارف اسلام از قم بسمع جهانیان میرسد 311

دشمنان شما بجان هم میافتند 314

جز جنگ چاره ای نیست 315

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 3285

سلاح مهدی 316

جهان در عصر مهدی 319

پیروزی پیمبران 321

مهدی و آئین جدید 320

سیرۀ مهدی 324

توضیحات مهدی تازگی دارد 325

مهدی و نسخ احکام 327

از کجا که مهدی قیام نکرده باشد؟329

سید علی محمد شیرازی 330

اعتراف بوجود امام غائب 333

سید علی محمد و احادیث توقیت 334

پیروانش چه میگویند؟335

از نسبت پیغمبری و بابیت تبری جسته 336

کتاب بیان و ادعای قائمیت 336

ادعای باطل و وجود طرفدار 338

مدارک و مآخذ کتاب 340

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 3286

مقدمه چاپ جدید

به نام خدای بزرگ

عقیده به وجود مهدی موعود و امام زندۀ غایب یک عقیدۀ اسلامی است و از ارکان مذهب امامیه بشمار می رود.عقیده ای است قطعی که بوسیله اخبار متواتر و قطعی الصدور به اثبات رسیده و قابل تشکیک نخواهد بود.لیکن بسیاری از مسائل مربوط به آن نیاز به تحقیق و بررسی دارد.از قبیل:طول عمر،غیبت طولانی،علت غیبت،فوائد امام زمان در زمان غیبت،وظیفۀ مسلمین در زمان غیبت،علائم الظهور،انقلاب جهانی مهدی،و چگونگی پیروزی آن جناب، سلاح سپاهیان مهدی،و دهها مسألۀ دیگر.چون در این باره،اشکالات زیادی از جانب مخالفین،کتبا و شفاها،در بین قشر جوان و تحصیل کرده،القا می شد،که نیاز به پاسخگویی داشت.با اینکه درباره امام زمان روحی فداه کتابهای فراوانی تألیف شده لیکن متأسفانه اکثر نویسندگان توجهی به اشکالات نداشته و در صدد پاسخگویی نبوده اند.نگارنده از سالهای قبل به این نیاز توجه داشت و به همین منظور در صدد تألیف کتابی برآمد که مطالب صحیح مربوط به امام زمان را به خوانندگان عرضه دارد و پاسخگوی مشکلاتشان باشد.و بحمد اللّه توفیق یافت چنین کتابی را در سال 1346 چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار دهد.ولی همواره در صدد تکمیل آن بوده و هست.لذا در سال

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 3287

1347 کتاب با تجدیدنظر و اضافات چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار گرفت.

ولی از آن سال تاکنون کتاب مکررا بطبع رسید و توفیق تجدیدنظر فراهم نشد.

تا اینکه در این زمان توفیقی حاصل شد و مطالب جدیدی فراهم گردید.لذا کتاب را با تجدیدنظر و اضافات سودمند،تقدیم علاقه مندان می نمایم.باز هم متذکر می شوم که پرونده کتاب همانند سابق مفتوح خواهد بود.و از خوانندگان می خواهم که با ارسال تحقیقات و رهنمودهای خودشان،نویسنده را ممنون الطاف خویش سازند.

قم-ابراهیم امینی اسفندماه 1366

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 3288

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمۀ چاپ اول

اشاره

اوضاع آشفته و اسفناک جهان،مردم را به وحشت انداخته،جنگهای سرد و گرم و مسابقۀ تسلیحاتی و صف آرائی شرق و غرب و بحرانهای موحش، اعصاب جهانیان را خسته و فرسوده نموده است.تولید و تکثیر سلاحهای جنگی، نسل بشر را بنابودی تهدید میکند.خودسری و طغیان غارتگران جهانی،ملل عقب نگاهداشته شده را از تمام شئون حیاتی ساقط ساخته است.محرومیت روزافزون طبقۀ ضعیف و استمداد و استغاثۀ گرسنگان و مریضان جهان و توسعۀ فقر و بیکاری،وجدانهای زنده و دلهای حساس را پریشان نموده است.تنزل اخلاق انسانیت و بی رغبتی نسبت به امور دینی و اعراض از قوانین الهی و افراط در مادیگری و ترقی و رونق مظاهر فساد و شهوت پرستی،روشنفکران جهانرا مضطرب نموده است.

این اوضاع و صدها مانند اینهاست که خیرخواهان بشر و عاقبت اندیشان و اصلاح طلبان را سرگردان نموده و زنگ خطر سقوط انسانیت،در گوششان طنین انداز است.آنان برای حل مشکلات بشر و رفع بحرانهای جهانی،تلاش و کوشش می نمایند و بدین منظور،هر دری را می کوبند،اما هرچه بیشتر کوشش کنند مأیوس تر میگردند.گاهی بطوری ناامید میشوند که در اصل قابلیت اصلاح بشر تردید می نمایند و به اوضاع آیندۀ جهان بدبین می شوند و از عواقب وخیم و سرنوشت خطرناک آن،بخود می لرزند و از حل مشکلات جهان انسانیت اظهار عجز می کند،بالاتر از این،گاهی از شدت عصبانیت و استیصال،ترقیات بشر را نادیده گرفته علوم و صنایع را به باد انتقاد می گیرند،در صورتیکه حتی خودشان

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 3289

هم در حال عادی،اعتراف دارند که علم و صنعت گناهی ندارد،بلکه بشر خودخواه و سرکش است که از آن نعمت بزرگ،سوءاستفاده می کند و از مسیر صلاح بسوی فسادش می کشد.

آیندۀ جهان از نظر شیعه

اما شیعیان،دیو یأس و ناامیدی را از خویش رانده اند و به عاقبت و سرنوشت بشر خوشبین هستند،مردم نیک و شایستۀ جهان را پیروز می دانند لکن احکام و قوانین بشری را برای اصلاح و ادارۀ جهان کافی نمی دانند.آنان می گویند(و باثبات هم رسانده اند)که این همه برنامه های رنگارنگ و مسلک های دلفریب مجعول بشر قدرت ندارند بشر را از گرداب بدبختی نجات دهند و بحرانهای خطرناک جهانی را علاج کنند،بلکه فقط قوانین و دستورات جامع و متین اسلام را که از منبع وحی سرچشمه گرفته،برای تأمین سعادت بشر صالح می دانند.

آنان عصر درخشانی را پیش بینی می کنند که بشر به حد کمال رسیده و زمام ادارۀ جهان را به دست توانای امام معصومی می بینند که از هرگونه خطا و اشتباه و خودخواهی و غرض رانی منزه و در امانست.بطورکلی شیعیان از موهبت بزرگ امیدواری برخوردارند و در همین عصر تاریک،عصر درخشان حکومت توحید را در مغز خویش مجسم نموده،در انتظارش بسر می برند و خودشان را برای چنین انقلاب جهانی آماده می سازند.

انتظار فرج و علت عقب افتادگی

یکی از موضوعاتی که دستاویز دشمنان شیعه شده بدان وسیله بر آنها تاخته اند،موضوع انتظار فرج و ایمان به مهدی موعود است.می گویند:یکی از عوامل عقب ماندگی شیعیان ایمان به مصلح غیبی است.همین عقیده است که شیعیان را تنبل و لاابالی بار آورده،از جدیت و کوششهای اجتماعی بازشان داشته،فکر اصلاحات عمومی و ترقیات علمی را از آنان سلب نموده است و در مقابل بیگانگان به ذلت و خواری تسلیم شده،اصلاح امور اجتماعی را از مهدی اسلام انتظار دارند.

ما اکنون مجال آن را نداریم که در عوامل و اسرار انحطاط مسلمین و شیعیان

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 3290

بحث و کنجکاوی کنیم،لیکن این موضوع به طور اجمال،مسلم است که احکام و عقائد اسلام منشاء عقب ماندگی مسلمین نشده بلکه عوامل و علل خارجی است که جهان اسلام را به این روز سیاه انداخته است.

به طور قطع می توان گفت:هیچیک از ادیان آسمانی،به قدر اسلام،راجع بامور اجتماعی و ترقی و عظمت ملت،سفارش ننموده است.اسلام مبارزۀ با فساد و بیدادگری و نهی از منکر را از وظائف حتمی پیروانش قرار داده و اصلاحات اجتماعی و دادخواهی و امر به معروف را در رأس واجبات دینی دانسته است.

موضوع امر به معروف و نهی از منکر را به قدری اهمیت داده که بر تمام مسلمین واجب نموده است،تا گروهی را بدان منظور آماده و مجهز سازند.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:«گروهی از شما باید همیشه آماده باشند و مردم را به سوی خوبی دعوت نمایند و بکارهای نیک وادار کنند و از افعال زشت بازدارند،چنین افرادی سعادتمند می گردند» (1).

بلکه این دو وظیفۀ بزرگ را از امتیازات و افتخارات مسلمین محسوب داشته میفرماید:«شما بهترین جمعیت و ملت جهان هستید زیرا امر به معروف و نهی از منکر می کنید» (2).

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله کوشش در اصلاح امور مسلمین را از ارکان اسلام و علائم مسلمین شمرده می فرماید:هرکس در امور اجتماعی جهان اسلام لاابالی باشد و اهتمام نورزد و کوشش نکند،اصلا مسلمان نیست.

قرآن شریف به مسلمین دستور می دهد همیشه در مقابل دشمنان مجهز و مسلح باشید.«ای مسلمین تا سرحد قدرت به کوشید و خودتان را در مقابل دشمنان مسلح سازید و برای تهدید آنان نیروی جنگی خویش را تقویت کنید (3)».

اکنون از شما سؤال میکنم:باوجود این قبیل آیات و صدها روایت،که در این موضوع وارد شده است،اسلام کی اجازه می دهد مسلمین ترقیات علمی و صنایع جهان را نادیده بگیرند و خطراتی را که متوجه جهان اسلام است کوچک

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 3291


1- سوره آل عمران،آیه 104
2- سوره آل عمران،آیه 110
3- سوره انفال آیه 60

شمارند و دست بر روی دست بگذارند و حمایت از اسلام و مسلمین را از مهدی موعود انتظار داشته باشند؟!در مقابل ضربه هائی که بر پیکر جهان اسلام وارد می شود سکوت نمایند و با گفتن یک جملۀ کوتاه که«خدا فرج امام زمان را نزدیک کند»از زیر بار مسئولیت های سنگین شانه خالی کنند!!

ما در طول کتاب نوشته ایم که:انتظار فرج یکی از بزرگترین راههای موفقیت می باشد و هرگروهی که چراغ امید در دلشان خاموش گشت و دیو یأس و ناامیدی خانۀ قلبشان را اشغال نمود،هرگز روی سعادت و موفقیت را نخواهند دید.لیکن افرادی که در انتظار موفقیت هستند،باید تا سرحد قدرت بکوشند و راههای رسیدن به هدف را هموار سازند و برای بهره برداری از مقصد،خودشان را آماده سازند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:حکومت آل محمد مسلما تأسیس خواهد شد پس هرکس علاقه مند است که از اصحاب و یاران قائم ما باشد،باید کاملا مراقبت کند،تقوی و پرهیزکاری را شیوۀ خویش گرداند،خودش را به اخلاق نیک انسانیت مزین سازد و بعدا در انتظار فرج قائم آل محمد باشد.هرکس برای ظهور قائم ما،این چنین آمادگی و انتظار داشت لیکن توفیق نصیبش نگشت و قبل از ظهور آن حضرت،اجلش فرارسید،به اجر و ثواب یاران آن جناب نائل خواهد شد.

سپس فرمود:کوشش و جدیت کنید و امیدوار فرج و موفقیت باشید.ای گروهی که مورد توجه خدا هستید،موفقیت و پیروزی گوارایتان باد (1).

اسلام آنقدر به موضوع آمادگی مسلمین اهمیت داده که امام صادق علیه السلام فرمود:خودتان را برای ظهور قائم مهیا و آماده سازید و لو به ذخیره نمودن یک تیر باشد (2).

خداوند مقرر فرموده است که اوضاع آشفتۀ جهان به وسیلۀ مسلمانان اصلاح شود،دستگاه ظلم و ستم برچیده شود،کفر و مادی گری ریشه کن گردد،دین مقدس اسلام همگانی شود و هیچ شخص با اطلاعی در این جهت تردید نمی کند که یک چنین انقلاب بزرگ جهانی صلاحیت و شایستگی لازم داشته،بدون تهیه مقدمات امکان وقوع ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 3292


1- غیبت نعمانی،ص 106
2- بحار الانوار ج 52 ص 366

قرآن کریم نیز همین مطلب را تصدیق نموده شایستگی را برای به دست آوردن قدرت زمین لازم می شمارد.خداوند در قرآن کریم می فرماید:ما این مطلب را مسجل نمودیم که بندگان شایسته و صلاحیتدار ما وارث زمین گردند (1)باتوجه به مطالب مذکور آیا می توان گفت مسلمانان که باید پرچمدار آن انقلاب فوق العاده جهانی باشند نسبت به تهیۀ مقدمات و اسباب آن هیچ گونه مسئولیتی ندارند؟!گمان نمی کنم هیچ عاقلی چنین مطلبی را باور کند.

پیامی به مسلمین

ای مسلمانان غیور!دوران غفلت سپری شده است از خواب غفلت بیدار شوید،از اختلاف و تشتت احتراز کنید.همه تحت پرچم نیرومند توحید مجتمع گردید.اختیار خود را به شرق و غرب ندهید و همه جا پیشرو و طلایه دار کاروان تمدن بشر باشید.کاخ عظمت و استقلال و تمدن خویش را بر پایه های محکم اسلام استوار سازید.از روح قرآن مجید الهام بگیرید،در راه عزت و سربلندی اسلام گام بردارید،افکار شوم و خطرناک شرق و غرب را مهار کنید،قافلۀ تمدن بشری را رهبری نمائید.شما شخصیت و بزرگی و حریّت خویش را به دست آورید.با جهل و بیسوادی و جمود افکار و خرافات مبارزه کنید.جوانان خود را با حقائق اسلام آشنا سازید تا دیو استعمار از شما مأیوس گردد و از مرز و بومتان فرار کند.

ای مسلمانان عزیز!عزت و بزرگی و اقتدار مخصوص رجال شایسته و صلاحیت دار است،شما شایستگی خویش را به اثبات رسانید،منابع گرانبهای علوم اجتماعی و اقتصادی و اخلاقی قرآن را استخراج کنید،برنامه های اصلاحی متین اسلام را به جهانیان عرضه بدارید و عملا به آنان به فهمانید که دین اسلام نیامده تا در معابد گوشه نشین گردد یا در درون دلها لانه بسازد،بلکه آمده است تا سعادت و ترقی بشر را تأمین کند.شما خیراندیشان جهان را امیدوار سازید و در این پیکار مقدس به همکاری دعوتشان نمائید و قافلۀ تمدن و خیرخواهی جهان انسانیت را رهبری کنید.

ای جوانان رشید اسلام!شما در این پیکار مقدس و هدف بزرگ انسانیت

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 3293


1- سورۀ انبیاء آیه 105

مسئولیت و سهم بیشتری دارید،باید بجوشید و بکوشید و برای عظمت اسلام و ترقی مسلمین و پیشبرد هدف مقدس امام زمان جدیت نمایید.شما باید از اصحاب و یاران مهدی دادگستر باشید که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:«اصحاب و یاران مهدی موعود همه جوان می باشند و افراد پیر در بین آنها کمیاب است» (1).

و من الله التوفیق.

ابراهیم امینی-قم حوزۀ علمیه فروردین ماه 1346

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 3294


1- بحار الانوار ج 52،ص 333
[خاطره شب نیمه شعبان]

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

در مجلس جشنی که در یکی از دبیرستانها تشکیل یافته بود شرکت کردم.آن جشن باشکوه،در شب پانزدهم شعبان،به مناسبت تولد امام زمان علیه السلام منعقد شده بود.مجلسی بود مزین و آراسته و از تمام طبقات در آن شرکت جسته بودند،لیکن اکثریت آن را طبقۀ تحصیل کرده و جوان تشکیل می داد و برنامۀ آن،توسط انجمن اسلامی آن دبیرستان اداره می شد.

در آغاز برنامه،دانش آموز خردسالی با خواندن آیاتی چند از کلام الله مجید، مجلس را رونق و صفا بخشید.سپس دانش آموز دیگر،اشعار نغزی را که درباره امام غائب علیه السلام سروده بود قرائت نمود.بعد از آن،مقالۀ بسیار جالب و سودمندی که توسط یکی از دانشجویان تهیه شده بود خوانده شد.در پایان برنامه،دانشمند محترم جناب آقای هوشیار دبیر همان دبیرستان سخنرانی جالب و سودمندی پیرامون امام زمان علیه السلام ایراد نمود.سپس پایان برنامه اعلام و حضار به صرف شیرینی دعوت شدند.

برنامۀ مذکور تمام حاضرین را شیفته و جذب کرده بود ولی شاید من از تمام آنان بیشتر مجذوب آن کانون انس شده بودم.آنچه مرا شیفته بود تجملات و وسائل پذیرایی نبود بلکه روح پاک و بی آلایش جوانان و دانش آموزان عزیز بود که با جمع کردن دین و دانش،در نشر حقایق و معارف و تنویر افکار عمومی کوشش و اظهار علاقه می کردند.صفای روح و دل پاک و همت عالی آن غنچه های اجتماع از درودیوار مجلس نمایان بود.آن نونهالان محبوب با گرمی و شوق از شرکت کنندگان پذیرایی می نمودند.

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 3295

دماغ پرشور و افکار روشن آن جوانان،مرا به آیندۀ درخشان مسلمین امیدوار نمود.پرچم تمدن و ترقی ملت را بر دوش آنان دیدم و اشک شوق در دیدگانم حلقه زد و از صمیم قلب به انجمن اسلامی آن دبیرستان و بنیان گذاران این نهضت مقدس دانشجوئی و همت عالی آنان،صدها آفرین گفتم و موفقیت آنان را از خدای بزرگ خواستار شدم.

در همانوقت،مهندس مدنی که در کنار آقای هوشیار نشسته بود اظهار داشت:

شما واقعا بوجود امام غائب(عج)ایمان دارید و عقیدۀ شما از روی تحقیق است یا اینکه از روی تعصب از آن دفاع می کنید؟

هوشیار:ایمان من کورکورانه و از روی تقلید نیست بلکه با تحقیق و مطالعه آن عقیده را پذیرفته ام.ولی درعین حال،حاضرم باز هم مطلب را مورد بررسی و تجدیدنظر قرار دهم.

مهندس:چون موضوع امام زمان(عج)برای من خوب روشن نیست و هنوز نتوانسته ام خودم را قانع سازم،علاقمندم آن را مورد بحث قرار دهم و از مطالعات جنابعالی بهره مند گردم.

دکتر امامی و فهیمی:اگر چنین جلسه ای تشکیل شد ما هم میل داریم در آن شرکت جوییم.

هوشیار:هروقتی را تعیین بفرمائید با کمال افتخار حاضر می شوم.

*** سرانجام شب شنبه را برای مناظره تعیین کردند و بدینوسیله جلسه ختم به خیر شد.

شب شنبه جلسه در منزل آقای مهندس تشکیل شد،پس از تعارفات رسمی و صرف چای و میوه ساعت هشت رسمیت جلسه اعلام گشت.

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 3296

آغاز عقیده به مهدی

اشاره

دکتر:عقیدۀ به مهدی از چه زمانی داخل محیط اسلامی شد؟در زمان پیغمبر اسلام هم از مهدی صحبتی بوده یا اینکه پس از رحلت آن حضرت این عقیده در بین مسلمین شایع گشت؟بعضی نوشته اند:مهدیگری در آغاز اسلام نبوده و از نیمۀ دوم سدۀ یکم در میان مسلمین پیدا شد،گروهی محمد بن حنفیه را مهدی نامیده،نویدها از نیکی حال اسلام با دست وی به مردمان دادند و چون مرد گفتند نمرده است و در کوه«رضوی»زندگی می کند و روزی بیرون خواهد آمد.

هوشیار:عقیده به مهدی از آغاز اسلام در بین مسلمین شایع بود.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نه یک بار بلکه بارها از آن وجود شریف خبر میداده و گاه و بیگاه از دولت مهدی و علائم و آثار و نام و کنیه اش گفتگو می کرده است.

احادیثی که از پیغمبر اکرم در این باره صادر شده و از طریق شیعه و سنی به ما رسیده،از حد تواتر متجاوز است.از باب نمونه چند حدیث را می خوانم:

عبد اللّه بن مسعود از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود:دنیا تمام نخواهد شد تا اینکه مردی از اهل بیت من که مهدی نامیده میشود بر مردم حکومت کند (1).

ابو الحجاف روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله سه مرتبه فرمود:بشارت باد شما را به مهدی.در هنگام پراکندگی مردم و وقوع گرفتاری های سخت،ظاهر می شود و زمین پر از ظلم و ستم را از عدل و داد پر می کند،دل های پیروانش را سرشار از عبادت نموده عدلش همه را فرامی گیرد (2).

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 3297


1- عبد اللّه بن مسعود قال،قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا یذهب الدنیا حتی یلی امتی رجل من اهل بیتی یقال له المهدی-بحار الانوار چاپ اسلامیه سال 1384 هجری ج 51 ص 75-اثبات الهداه ط 1 ج 7 ص 9
2- ابو الحجاف قال،قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ابشروا بالمهدی،قالها ثلاثا یخرج علی حین اختلاف من الناس و زلزال شدید یملاء الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا.یملاء قلوب عباده عباده و یسعهم عدله-بحار الانوار ج 51 ص 74

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:رستاخیز برپا نمی شود تا قائم بر حق ما قیام کند.

هنگامی نهضت می کند که خدا اذنش دهد.پس هرکه از وی پیروی کند نجات یابد و هرکه تخلف نماید هلاک گردد.ای بندگان خدا!خدا را در نظر داشته باشید و هنگامیکه مهدی ظاهر گشت به هرطور ممکن شد بسویش بشتابید اگرچه بر روی برف حرکت نمایید زیرا او خلیفۀ خدا و جانشین من است (1).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:هرکس قائم فرزندان مرا منکر شود مرا انکار نموده است (2).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:دنیا سپری نشود تا اینکه مردی از اولاد حسین امور امت مرا در دست گیرد و دنیا را پر از عدل و داد کند چنانکه از ظلم و جور پر شده است (3).

مهدی از عترت پیغمبر

از اینگونه احادیث زیاد است.بلکه از بسیاری از آنها استفاده می شود که موضوع مهدی و قائم در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله امر مسلمی بوده و آنرا به عنوان خبر تازه ای به مردم اظهار نمی داشته بلکه از علائم و آثارش سخن می گفته و می فرموده است:مهدی و قائم معهود از عترت من خواهد بود.

از باب نمونه:علی بن ابیطالب علیه السلام می فرماید:خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردم:آیا مهدی موعود از ما خواهد بود یا از غیر ما؟پاسخ داد:

از ما خواهد بود،خدا دین را به دست مهدی ختم می کند چنانکه افتتاحش به دست ما صورت گرفت.به واسطۀ ما از فتنه ها نجات یابند چنانکه بواسطۀ ما از شرک نجات یافتند.خدا به برکت وجود ما کینه های ایام فتنه را از دل آنان زائل می کند چنانکه بعد از دشمنی های ایام شرک و بت پرستی،قلوبشان را باهم

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 3298


1- قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تقوم الساعه حتی یقوم القائم الحق منا و دلک حین یأذن الله عز و جل له،و من تبعه نجا و من تخلف عنه هلک.اللّه اللّه عباد الله!فأتوه و لو علی الثلج فانه خلیفه اللّه عز و جل و خلیفتی-بحار الانوار ج 51 ص 65-اثبات الهداه ج 6 ص 382
2- قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :من انکر القائم من ولدی فقد انکرنی بحار ج 51 ص 73
3- قال النبی صلی الله علیه و آله :لا تذهب الدنیا حتی یقوم بامر امتی رجل من ولد الحسین یملاءها عدلا کما ملئت ظلما و جورا-بحار ج 51 ص 66

مهربان نموده در دین،برادرشان گردانید (1).

ابو سعید خدری می گوید از پیغمبر صلی الله علیه و آله شنیدم که بالای منبر می فرمود:مهدی موعود از فرزندان و اهل بیت من،در آخر الزمان خارج میشود،آسمان بارانش را برای او نازل می سازد و زمین گیاهانش را برای او خارج می کند.زمین را از عدل و داد پر می کند چنانکه مردم آن را پر از ظلم و جور نموده اند (2).

ام سلمه روایت کرده که از پیغمبر شنیدم می فرمود:مهدی از عترت من و از اولاد فاطمه می باشد (3).

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:قائم از فرزندان من،نامش نام من و کنیه اش کنیۀ من و خویش خوی من و رفتارش رفتار من خواهد بود.مردم را به کیش و آئین من وادار نموده به کتاب خدا دعوت می کند.هرکس او را اطاعت کند مرا اطاعت نموده و هرکس از وی نافرمانی کند عصیان مرا به جای آورده است.هرکس در زمان غیبت منکرش شود مرا انکار نموده،هرکس تکذیبش نماید مرا تکذیب کرده است و هرکس تصدیقش نماید مرا تصدیق نموده است.از تکذیب کنندگان او و کسانیکه گفتار مرا درباره اش انکار نمایند و امتم را گمراه کنند،نزد خدا شکایت خواهم کرد.ستمکاران بزودی بازگشت و عاقبت کار خویش را مشاهده خواهند نمود (4).

ابو ایوب انصاری میگوید:از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:من سید و بزرگ پیغمبرانم و علی سید اوصیاست.دو فرزندم بهترین فرزندان میباشند.

امام های معصوم از ما و نسل حسین به وجود خواهند آمد،و مهدی این امت از ماست.

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 3299


1- علی بن ابیطالب علیه السلام قال قلت:یا رسول اللّه أمنا آل محمد المهدی ام من غیرنا؟فقال رسول اللّه:لابل منا.یختم اللّه به الدین کما فتح بنا و بنا ینقذون من الفتن،کما انقذوا من الشرک و بنا یؤلف الله بین قلوبهم بعد عداوه الفتنه اخوانا کما الف بینهم بعد عداوه الشرک اخوانا فی دینهم-بحار الانوار ج 51 ص 84-اثبات الهداه ج 7 ص 191.مجمع الزوائد تألیف علی بن ابی بکر هیثمی ط قاهره ج 7 ص 317
2- عن ابی سعید الخدری،قال سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول علی المنبر:ان المهدی من عترتی من اهل بیتی یخرج فی آخر الزمان تنزل له السماء قطرها و تخرج له الارض بذرها،فیملاء الارض عدلا و قسطا کما ملاءها القوم ظلما و جورا-بحار الانوار ج 51 ص 74-اثبات الهداه ج 7 ص 9.
3- عن ام سلمه قالت:سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول:المهدی من عترتی من ولد فاطمه-بحار ج 51 ص 75.
4- بحار الانوار ج 51 ص 73.

پس یکنفر بادیه نشین برخاست و عرض کرد:یا رسول اللّه امام های بعد از تو چند نفرند؟فرمود:بعدد اسباط و حواریین عیسی و نقیبان بنی اسرائیل (1).

حذیفه روایت کرده که پیغمبر فرمود:امام های بعد از من بعدد نقیبان بنی اسرائیل می باشند.نه نفرشان از نسل حسین به وجود خواهند آمد و مهدی این امت از ماست..آگاه باشید!آنان با حق و حق با آنهاست پس بنگرید که بعد از من چگونه با ایشان رفتار می کنید (2).

سعید بن مسیب از عمر و عثمان بن عفان روایت کرده که گفتند:ما از رسول خدا شنیدیم که میفرمود:امام های بعد از من دوازده نفرند که نه نفرشان از نسل حسین هستند و مهدی این امت از ماست.هرکس بعد از من دامن آنان را بگیرد هر آینه به ریسمان محکم خدا چنگ زده است و هرکس آنان را رها کند خدا را رها نموده است (3).

از اینگونه احادیث زیاد است که می توانید برای بررسی بیشتر به کتب حدیث مراجعه کنید.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 3300


1- اثبات الهداه ج 2 ص 531.
2- حذیفه بن اسید عن النبی صلی الله علیه و آله انه قال:الائمه بعدی بعدد نقباء بنی اسرائیل،تسعه من صلب الحسین و منا مهدی هذه الامه.الا انهم مع الحق و الحق معهم،فانظروا کیف تخلفونی-اثبات الهداه ج 2 ص 533.
3- اثبات الهداه ج 2 ص 526.

احادیث مهدی در کتب سنیان

اشاره

فهیمی:جناب آقای هوشیار!رفقا اطلاع دارند ولی لازم است به شما نیز عرض کنم که من سنی مذهب هستم و آن خوشبینی که شما به احادیث شیعه دارید ندارم،احتمال می دهم که شیعیان متعصب بعد از اینکه اصل داستان مهدویت را به عللی معتقد شدند،برای تأیید عقیدۀ خودشان احادیثی را جعل کرده به پیغمبر نسبت داده باشند.شاهد احتمال اینکه احادیث مهدی فقط در کتب شما شیعیان ثبت شده و در کتب صحاح ما اثری از آنها دیده نمی شود.

بله،در کتب غیرمعتبر ما چند حدیث راجع به مهدی هست (1).

هوشیار:درعین حال که خفقان عمومی دوران بنی امیه و بنی عباس و دست های مقتدر و مرموز سیاست وقت و تعصبات شدید مذهبی اجازه نمی داده که اخبار مربوط به ولایت و امامت و اهل بیت علیهم السلام مورد مذاکره واقع شود و در کتابها درج گردد لیکن باز هم کتب اخبار شما از احادیث مربوط به مهدی خالی نیست،اگر خسته نشده اید تعدادی از آنها را به خوانم؟

مهندس:جناب آقای هوشیار!به سخنان خود ادامه دهید.

هوشیار:جناب آقای فهیمی!در کتب صحاح شما ابوابی بنام مهدی منعقد و احادیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است.از باب نمونه:

عبد اللّه از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت نموده که فرمود:دنیا سپری نخواهد شد تا اینکه

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 3301


1- المهدیه فی الاسلام تألیف سعد محمد حسن،ط مصر سال 1373 ص 69-مقدمۀ ابن خلدون ط مصر مط محمد ص 311.

مردی از اهل بیت من که نامش نام من است بر عرب حکومت کند (1).

ترمذی این حدیث را در صحیح خود نقل نموده سپس می گوید:این حدیث صحیح است و در مورد مهدی،علی و ابو سعید و ام سلمه و ابو هریره روایت دارند.

علی بن ابیطالب علیه السلام از پیغمبر روایت کرده که فرمود:اگر از عالم جز روزی باقی نمانده باشد،خدا مردی از اهل بیت مرا خواهد برانگیخت تا دنیا را پر از عدل و داد کند چنانکه از ستم پر شده است (2).

ام سلمه میگوید از رسول خدا شنیدم که می فرمود:مهدی موعود از عترت من و اولاد فاطمه می باشد (3).

ابو سعید می گوید:پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:مهدی ما بلند پیشانی و باریک بینی است.زمین را پر از عدل و داد می کند چنانکه از ظلم و بیدادگری پر شده است، مدت هفت سال حکومت می کند (4).

علی علیه السلام از پیغمبر صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود:مهدی موعود از اهل بیت من می باشد.خدا اسباب قیامش را در یک شب فراهم می سازد (5).

ابو سعید از رسول خدا روایت نموده که فرمود:زمین از ظلم و بیدادگری

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 3302


1- عن عبد اللّه قال،قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تذهب الدنیا حتی یملک العرب رجل من اهل بیتی یواطی اسمه اسمی-صحیح ترمذی ج 9 باب ما جاء فی المهدی ص 74-کتاب ینابیع الموده تألیف شیخ سلیمان ط سال 1308 ج 2 ص 180 کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان تألیف محمد بن یوسف شافعی ط نجف ص 57 کتاب نور الابصار ص 171-مشکوه المصابیح ص 370.
2- علی رضی اللّه عنه عن النبی صلی الله علیه و آله قال:لو لم یبق من الدهر الایوم واحد لبعث اللّه رجلا من اهل بیتی یملاءها عدلا کما ملئت جورا-صحیح ابی داود ج 2 کتاب المهدی ص 207-البیان ص 59-کتاب نور الابصار تألیف شبلنجی ص 156-الصواعق المحرقه تألیف ابن حجر ط قاهره ص 161-کتاب فصول المهمه تألیف ابن صباغ ط نجف ص 275-کتاب اسعاف الراغبین تألیف محمد الصبان.
3- ام سلمه قالت سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول:المهدی من عترتی من ولد فاطمه-صحیح ابی داود ج 2 کتاب المهدی ص 207.ابو داود در این باب 11 حدیث نقل کرده است-صحیح ابن ماجه باب خروج المهدی ج 2 ص 519-الصواعق ص 161-البیان ص 64-مشکوه المصابیح تألیف محمد بن عبد اللّه خطیب ط دهلی ص 370.
4- صحیح ابی داود ج 2 کتاب المهدی ص 208-فصول المهمه ص 275-نور الابصار ط مصر ص 170-ینابیع الموده ج 1 ص 161.
5- صحیح ابن ماجه ج 2 باب خروج المهدی ص 519.در این باب 7 حدیث ذکر شده است-الصواعق المحرقه ص 161.

پر می شود سپس مردی از اهل بیت من ظاهر شده هفت سال یا نه سال حکومت می نماید و زمین را از عدل و داد پر می کند (1).

ابو سعید از پیغمبر روایت کرده که فرمود:در آخر الزمان بلاء سختی از جانب سلطان،بر امت من نازل می شود،بلائیکه سخت تر از آن شنیده نشده است،به طوریکه زمین فراخ بر آنها تنگ شده پر از جور و ستم می گردد.مؤمنین پناهگاه و دادرسی از ظلم و ستم نمی یابند.پس خدا مردی از خانوادۀ مرا می فرستد تا زمین را پر از عدل و داد کند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است.ساکنین آسمان و زمین از او راضی خواهند بود.زمین تمام گیاهان خود را برایش می رویاند،و آسمان بارانش را پی درپی فرومی فرستد.هفت سال یا نه سال در بین مردم زندگی می کند.از جهت خیراتی که خدا بر اهل زمین نازل نموده مردگان آرزوی زندگی دوباره می کنند (2).

از این گونه احادیث در کتب شما زیاد است اما گمان می کنم نقل همین مقدار برای اثبات مطلب کافی باشد.

اشکال یکی از نویسندگان

فهیمی:مؤلف کتاب المهدیه فی الاسلام نوشته است:

محمد بن اسماعیل بخاری و مسلم بن حجاج نیشابوری،احادیث مهدی را در کتب خودشان که از صحاح معتبر می باشد و روایات آن دو کتاب با کمال دقت و احتیاط ضبط شده است،نقل نکرده اند.بلکه آن احادیث در کتاب هایی مانند سنن ابی داود و ابن ماجه و ترمذی و نسائی و مسند احمد که در منقولات آنها زیاد

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 3303


1- مسند احمد ج 3 ص 28 در باب مسندات ابی سعید الخدری احادیثی راجع بمهدی ذکر شده است-ینابیع الموده ج 2 ص 227.
2- عن ابی سعید قال،قال نبی اللّه صلی الله علیه و آله :ینزل بامتی فی آخر الزمان بلاء شدید من سلطانهم،لم یسمع بلاء اشد منه حتی تضیق عنهم الارض الرحبه و حتی یملاء الارض جورا و ظلما،لا یجد المؤمن ملجئا یلتجیء الیه من الظلم.فیبعث اللّه رجلا من عترتی فیملاء الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا.یرضی عنه ساکن السماء و ساکن الارض.لا تدخر الارض من بذرها شیئا الا اخرجته و لا السماء من قطرها شیئا الاصبه اللّه علیهم مدرارا.یعیش فیهم سبع سنین او تسع.تتمنی الاحیاء الاموات لما صنع اللّه باهل الارض من خیره البیان ص 72-الصواعق المحرقه ص 161-ینابیع ج 2 ص 177.

دقت نمی شده موجود است و علمای حدیث از جمله ابن خلدون آن احادیث را تضعیف نموده و مردود دانسته اند (1).

ابن خلدون و احادیث مهدی

هوشیار:برای روشن شدن موضوع بهتر است خلاصۀ کلام ابن خلدون را نقل کنیم.او در مقدمه اش نوشته است:«در بین تمام مسلمین مشهور بوده و هست که در آخر الزمان مردی از اهل بیت پیغمبر ظهور می کند و دین را تأیید و عدل و داد را ظاهر می سازد و بر تمام ممالک اسلامی تسلط پیدا می کند».مدرک آنان احادیثی است که در کتاب های جماعتی از دانشمندان مانند ترمذی و ابو داود و ابن ماجه و حاکم و طبرانی و ابو یعلی موصلی موجود است لیکن منکرین وجود مهدی،در صحت آن احادیث تشکیک کرده اند.پس ما باید احادیث مربوط به مهدی فاطمی و مطاعن و ایرادات منکرین را ذکر کنیم تا حقیقت روشن گردد.

ولی لازم است قبلا توجه داشته باشید که اگر در راویان آن احادیث جرح و قدحی وجود داشت،اصل حدیث از اعتبار ساقط می شود،گرچه دربارۀ همان راوی تعدیل و توثیقی هم وارد شده باشد،زیرا معروف است که تضعیف و بدگویی بر تعدیل مقدم است.اگر کسی به ما اشکال کند که:عین این محذور در بعض رجال احادیث صحیح مسلم و بخاری نیز وجود دارد،چون از طعن و تضعیف سالم نمانده اند،در پاسخ میگوئیم:عمل باحادیث آن دو کتاب مورد اتفاق و اجماع علماء واقع شده و همین مقبولیت،ضعف آنها را جبران می کند، لیکن کتابهای دیگر به مثابه و درجۀ آن دو کتاب نیستند (2).

این بود خلاصۀ کلام ابن خلدون،سپس بعض رجال آن احادیث را مورد بحث قرار داده توثیقات و تضعیفاتی را که دربارۀ آنان صادر شده است نقل می کند.

تواتر احادیث

ما در پاسخ می گوییم:اولا بسیاری از علمای اهل سنت احادیث مهدی را

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 3304


1- کتاب المهدیه فی الاسلام ص 69.
2- مقدمۀ ابن خلدون ص 311.

متواتر دانسته یا تواتر آنها را از دیگران نقل کرده بدان اعتراضی ننموده اند.مانند ابن حجر هیثمی در«الصواعق المحرقه»،شبلنجی در«نور الابصار»،ابن صباغ در «الفصول المهمه»،محمد الصبان در«اسعاف الراغبین»،کنجی شافعی در «البیان»،شیخ منصور علی در«غایه المأمول»،سویدی در«سبائک الذهب»و جمعی دیگر،که همین تواتر،ضعف سندی را که در بعض آن احادیث موجود است جبران می کند.

عسقلانی می نویسد:خبر متواتر،مفید یقین است و عمل کردن به آن،نیازی به بحث ندارد (1).

سید احمد شیخ الاسلام و مفتی شافعیه می نویسد:احادیثی که دربارۀ مهدی وارد شده کثیر و متواتر است.در بین آنها هم حدیث صحیح وجود دارد هم حسن هم ضعیف،لیکن اکثر آن احادیث ضعیف میباشند اما چون کثیرند و روات و نویسندگان آنها نیز زیادند بعض آن احادیث بعض دیگر را تقویت می کند و بر روی هم مفید یقین می گردند (2).

خلاصه،جماعتی از صحابۀ بزرگ رسول خدا،احادیث مهدی را روایت کرده اند مانند:عبد الرحمان بن عوف،ابو سعید خدری،قیس بن جابر،ابن عباس، جابر،ابن مسعود،علی بن ابی طالب،ابو هریره،ثوبان،سلمان فارسی،ابو امامه، حذیفه،انس بن مالک،ام سلمه و گروهی دیگر.

آن احادیث را علما و محدثین عامه در کتابهای خودشان نوشته اند مانند:

ابو داود،احمد،ترمذی،ابن ماجه،حاکم،نسائی،طبرانی،رویانی، ابو نعیم اصفهانی،دیلمی،بیهقی،ثعلبی،حموینی،مناوی،ابن مغازلی، ابن جوزی،محمد الصبان،ماوردی،کنجی شافعی،سمعانی،خوارزمی، شعرانی،دارقطنی،ابن صباغ مالکی،شبلنجی،محب الدین طبری، ابن حجر هیثمی،شیخ منصور علی ناصف،محمد بن طلحه،جلال الدین سیوطی،

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 3305


1- کتاب نزهه النظر تألیف احمد بن حجر عسقلانی ط کراچی صفحه 12.
2- کتاب فتوحات الاسلامیه ط مکه ط اولی ج 2 ص 250.

شیخ سلیمان حنفی،قرطبی،بغوی.و گروهی دیگر (1).

همه جا تضعیف مقدم نیست

ثانیا اکثر افرادی که دربارۀ آنان تضعیفی وارد شده و ابن خلدون آنها را ذکر نموده توثیقاتی هم دارند که خود ابن خلدون نیز بخشی از آنها را نقل کرده است و این مطلب درست نیست که همه جا و بطور اطلاق تضعیف بر تعدیل مقدم باشد زیرا ممکن است صفت مخصوصی،در نزد تضعیف کننده از اسباب ضعف شمرده شود،در صورتی که دیگران از اسباب ضعف ندانند.پس در صورتی به قول تضعیف کننده ترتیب اثر داده می شود که علت تضعیفش را بیان کند.

عسقلانی در مقدمۀ کتاب لسان المیزان نوشته است:در صورتی تضعیف بر تعدیل مقدم می شود که علت آن ثابت و تعیین شده باشد و در غیر آن صورت، کلام تضعیف کننده اعتبار ندارد.

ابو بکر احمد بن علی بن ثابت بغدادی گفته است:باید دربارۀ احادیثی که بخاری و مسلم و ابو داود بآنها احتجاج و تمسک نموده اند-با اینکه بعض رجال آنها مورد طعن و تضعیف واقع شده-گفته شود،طعن و تضعیف مؤثر و معلوم السبب،نزد آنان ثابت نبوده است (2).

خطیب می نویسد:«تضعیف و تعدیل اگر مساوی باشند،تضعیف مقدم است ولی اگر تضعیف کمتر از تعدیل باشد در مسئله اقوالی است.بهترین قول اینست که تفصیل داده و بگوئیم:اگر سبب تضعیف ذکر شده و به نظر ما مؤثر است،بر تعدیل تقدم دارد،و اگر از ذکر سبب خودداری شده تعدیل مقدم است (3).

خلاصه،نمی توان بطور اطلاق و عموم گفت:همه جا تضعیف بر تعدیل مقدم

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 3306


1- اینها اسامی جمعی از علمای اهل سنت است که احادیث مهدی را در کتاب های خودشان نوشته اند و کتب آنان مورد استفاده بود،لیکن مخفی نماند که کتاب های همه آنان در دسترس نبود.بعض احادیث را در منقولات کتب دیگر دیدم.آقای مهدی خراسانی در مقدمۀ سودمندی که بر کتاب البیان چاپ نجف نوشته اسامی(72)نفر از علمای عامه را ذکر نموده است.
2- لسان المیزان تألیف احمد بن علی بن حجر عسقلانی ط 1 ج 1 ص 25.
3- لسان المیزان ج 1 ص 15.

است.اگر بنا باشد به تمام تضعیفات ترتیب اثر بدهیم کمتر حدیثی از طعن و قدح سالم می ماند.در این موارد باید دقت و اجتهاد بیشتری به عمل آید تا حقیقت روشن گردد.

ضعف،به جرم تشیع

یکی از وجوهیکه از اسباب ضعف راوی شمرده شده شیعه بودنست،مثلا ابن خلدون،قطن بن خلیفه را که یکی از روات احادیث مهدی است به جرم تشیع مردود دانسته درباره اش مینویسد:

عجلی می گوید:قطن از حیث حدیث خوبست لیکن کمی متمایل به تشیع بوده است.

احمد بن عبد اللّه بن یونس می گوید:به قطن برخورد می کردم ولی او را مانند سگ رها می نمودم.ابو بکر بن عیاش می گوید:احادیث قطن را ترک نکردم جز برای فساد مذهبش.

ولی احمد و یحی بن قطان و ابن معین و نسائی و دیگران وی را توثیق نموده اند (1).

باز ابن خلدون دربارۀ هارون که یکی از رجال آن احادیث است می نویسد:

هارون از اولاد شیعیان بوده است (2).عده ای یزید بن ابی زیاد را که یکی از روات آن احادیث است به طور اجمال تضعیف نموده اند،لیکن بعضی سبب ضعف را توضیح داده اند،محمد بن فضیل درباره اش می گوید:از بزرگان شیعه بوده و ابن عدی میگوید:از شیعیان کوفه بوده است (3).

ابن خلدون دربارۀ عمار ذهبی نوشته است:اگرچه احمد و ابن معین و ابو حاتم و نسائی و دیگران عمار را توثیق نموده اند اما بشر بن مروان بواسطۀ نسبت تشیع رگ حیاتش را قطع کرده است (4).

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 3307


1- مقدمۀ ابن خلدون ص 313.
2- مقدمۀ ابن خلدون ص 314.
3- مقدمۀ ابن خلدون ص 318.
4- مقدمۀ ابن خلدون ص 319.

دربارۀ عبد الرزاق بن همام می نویسد:احادیثی را در فضائل اهل بیت نقل کرده و مشهور به تشیع است (1).

اختلاف عقیده

موضوع دیگری که بسا اوقات سبب تضعیف راوی می شد و بدان بهانه اشخاص نیک و راستگو متهم می شدند و احادیث آنها مردود شناخته می شد، اختلاف عقیده بود.مثلا یکی از موضوعات حساسی که در آن زمان مورد بحث و تفتیش بود داستان مخلوق بودن قرآن است.گروهی عقیده داشتند که قرآن مخلوق نیست و قدیم است.گروهی دیگر می گفتند:مخلوق و حادث است.در بین این دو دسته کشمکشها و نزاعها بلکه تکفیرها اتفاق افتاد.عدۀ زیادی از راویان احادیث چون عقیده داشتند که قرآن مخلوق است یا در مخلوق بودنش شک و تردید داشتند،تضعیف بلکه تکفیر شدند.

نویسندۀ کتاب«اضواء علی السنه المحمدیه»می نویسد:دانشمندان، جماعتی از راویان احادیث را مانند ابن لهیعه،تکفیر نمودند.جرمشان این بود که عقیده داشتند قرآن مخلوق است.از این بالاتر،دربارۀ محاسبی گفته شده که:

ارث پدرش را قبول نکرده گفت:چون اهل دو دین از هم ارث نمی برند،من ارث پدرم را نمی خواهم.علت امتناعش این بود که پدرش واقفی بود یعنی در موضوع مخلوق بودن و مخلوق نبودن قرآن اظهار توقف و تردید می نمود (2).

چنانکه تعصبات شدید مذهبی و اختلافات عقیده ای باعث می شد که جنبۀ امانت داری و راستگویی افرادی را بکلی نادیده بگیرند و احادیث شان را یکسره مردود بشمارند،همچنین خوشبینی در اثر اتحاد مسلک و عقیده و تعصبات بیجا گاهی سبب می شد که جنایات و بدی های افرادی را به کلی فراموش کنند و آنان را توثیق و تعدیل نمایند،مثلا عجلی دربارۀ عمر بن سعد میگوید:از موثقین تابعین بوده و مردم از او روایت دارند.

در صورتیکه عمر بن سعد قاتل حسین بن علی یعنی سید جوانان اهل بهشت و

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 3308


1- مقدمۀ ابن خلدون ص 320.
2- کتاب اضواء علی السنه المحمدیه تألیف محمود ابوریه ط اول ص 316.

جگرگوشۀ رسول خدا بوده است. (1)

همچنین بسر بن ارطاه را که از جانب معاویه مأموریت یافت و هزاران شیعۀ بی گناه را بقتل رسانید و علی بن ابیطالب خلیفۀ پیغمبر را علنا دشنام می داد، چنین عنصر ناپاکی را در این اعمال ننگین معذور و مجتهد می دانند (2).

یحیی بن معین دربارۀ عتبه بن سعید می گوید:مورد وثوق است.نسائی و ابو داود و دارقطنی نیز وی را توثیق نموده اند،در صورتیکه عتبه همنشین و یار و یاور حجاج بن یوسف جنایتکار بوده است.

بخاری احادیث مروان بن حکم را در کتاب خود نوشته و بدانها اعتماد می نماید.در صورتیکه همین مروان یکی از عوامل مهم جنگ جمل بود،طلحه را تشویق و تحریک نمود تا با علی جنگ کند.سپس در اثناء جنگ طلحه را بقتل رسانید (3).

این چند موضوع بعنوان شاهد نوشته شد تا خوانندگان،به طرز تفکر و روش قضا و اظهار عقیدۀ نویسندگان واقف و آشنا گردند و بدانند که حب و بغضها و تعصبات تا کجاها دخالت نموده است.

صاحب کتاب اضواء می نویسد:در کار این دانشمندان دقت کنید ببینید، چگونه شخصی را که بقتل علی راضی بود و طلحه را بقتل رسانید و شخصی را که متصدی کشتن حسین بن علی شد توثیق می نمایند،اما در مقابل،امثال بخاری و مسلم،احادیث علمای امت و حافظین آنها را مانند حماد بن مسلمه و مکحول عابد و زاهد را مردود می شناسند (4).

به هرحال،اگر شخصی از روات فضائل اهل بیت و علی بن ابیطالب بود یا حدیثی را بر طبق عقاید شیعه روایت کرد،همین جرم کافی بود که بعضی از متعصبین عامه،در صحت احادیثش تشکیک کنند یا رسما مردود بدانند،چه رسد به جاییکه تشیع او محرز گردد،در آن صورت بغض و عناد،برای طرد احادیثش کافی است.شما در کلام جریر دقت بفرمایید تا مقدار تعصب عامه برایتان روشن

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 3309


1- اضواء ص 319.
2- اضواء ص 321.
3- اضواء ص 317.
4- اضواء ص 319.

گردد:«جریر می گوید:جابر جعفی را ملاقات نمودم ولی حدیثی از وی ننوشتم زیرا برجعت عقیده مند بود» (1).

تعصب بیجا

غرضرانی و اعمال تعصب با تحقیق سازگار نیست.کسیکه در صدد تحقیق و درک واقعیات باشد باید قبلا خودش را از تعصب های بیجا و حب و بغض ها خالی کند،آنگاه با کمال بی طرفی به مطالعه بپردازد.اگر در صدد تحقیق مطلبی است که از طریق حدیث اثبات می شود باید راویان آن احادیث را از حیث ثقه بودن مورد بررسی قرار دهد،اگر موثق بودند به روایاتشان اعتماد کند،چه سنی باشند،چه شیعه.این موضوع برخلاف انصاف و روش تحقیق است که احادیث راویان موثق را به علت تشیع یا اتهام آن،مردود بشمارد!اهل انصاف از عامه نیز بدین مطلب توجه داشته اند.

عسقلانی می نویسد:«یکی از مواردی که در قبول قول تضعیف کننده باید توقف نمود صورتی است که بین تضعیف کننده و کسی را که تضعیف می کند، از جهت اختلاف عقیده،عداوت و دشمنی وجود داشته باشد.مثلا ابو اسحاق جوزجانی چون ناصبی بوده و اهل کوفه به تشیع معروف بوده اند،در تضعیف آنان توقف نمی کرده و با عبارات تند آنان را تضعیف می نموده است.حتی امثال اعمش و ابی نعیم و عبید اللّه بن موسی را که از اساطین و ارکان حدیث بوده اند تضعیف نموده است.قشیری می گوید:اغراض مردم گودال هایی از آتش است.

پس در این گونه موارد اگر توثیقی دربارۀ راوی وارد شده باشد بر تضعیف مقدم است (2).

محمد بن احمد بن عثمان ذهبی بعد از شرح حال ابان بن تغلب می نویسد:«اگر بما گفته شود با اینکه ابان اهل بدعت بوده،چرا او را توثیق می کنید؟در پاسخ می گوییم:بدعت دو قسم است،یکی:بدعت کوچک مانند غلو در تشیع یا تشیع بدون غلو و انحراف.البته اینگونه بدعت،در بسیاری از تابعین و تابعین آنان وجود داشته است،با اینکه دیانت و پرهیزکاری و راستی آنان مسلم بوده است.اگر بنا

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 3310


1- صحیح مسلم ج 1 ص 101.
2- لسان المیزان ج 1 ص 16.

باشد احادیث این گونه افراد رد شود لازم می آید بسیاری از آثار و احادیث نبوی از دست برود و فساد این موضوع بر کسی پوشیده نیست.قسم دوم بدعت کبری است،مانند رفض کامل و غلو در رافضگی و بدگویی از ابو بکر و عمر،البته اقوال و احادیث قسم دوم را باید مردود دانست و ارزشی ندارد (1).خلاصه، هرکس در صدد تحقیق و ادراک حقائق باشد نباید به صرف این تضعیفات ترتیب اثر بدهد،بلکه باید بحث و کنجکاوی کند تا سبب تضعیف و صلاحیت و عدم صلاحیت آن برایش روشن گردد.

صحیح مسلم و بخاری و احادیث مهدی

رابعا:اگر حدیثی در صحیح مسلم و بخاری موجود نبود،دلیل ضعف آن روایت نمی شود،زیرا مؤلفین کتب مزبور قصد استیفای تمام احادیث را نداشته اند.

دارقطنی می گوید:«احادیثی وجود دارد که مسلم و بخاری آنها را در صحاح خودشان نقل نکرده اند در صورتیکه سند آنها مانند سند احادیثی است که نوشته اند.

بیهقی نوشته است:مسلم و بخاری قصد استیفای احادیث را نداشته اند.شاهد سخن اینکه،احادیثی در صحیح بخاری موجود است که در صحیح مسلم نقل نشده و بالعکس احادیثی در صحیح مسلم وجود دارد که بخاری از نقل آنها خودداری کرده است (2).

چنانکه مسلم ادعا نموده فقط احادیث صحیح را در کتاب خودش نوشته، ابو داود نیز همین ادعا را کرده است.

ابو بکر بن داسه می گوید:از ابی داود شنیدم که گفت:من در کتابم چهار هزار و هشتصد حدیث نوشته ام که همۀ آنها صحیح یا شبه صحیح می باشد.

ابو الصباح می گوید:از ابی داود نقل شده که گفته است:من فقط احادیث صحیح و شبه صحیح را در سنن نقل کرده ام و نیز اگر روایتی ضعیف بود ضعف

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 3311


1- میزان الاعتدال ط دار الکتب العربیه ج 1 ص 5.
2- صحیح مسلم ج 1 ص 24.

آن را تذکر داده ام.پس در مورد هر روایتی که سکوت کرده ام باید آن را معتبر دانست.

خطابی می گوید:سنن ابی داود کتاب گرانبهایی است که مانندش تصنیف نشده و مورد قبول تمام مسلمین می باشد و در بین تمام فقهاء و دانشمندان عراق و مصر و مغرب و نقاط دیگر مقبولیت یافته است (1).خلاصه،احادیث صحیح مسلم و بخاری با احادیث بقیه کتب در این جهت یکسانند که باید رجال آنها مورد بررسی و تحقیق واقع شوند تا صحت و ضعف آنها واضح گردد.

خامسا:صحیح مسلم و بخاری که به صحت آنها اعتراف دارید،نیز از احادیث مربوط به مهدی خالی نیست گرچه به لفظ مهدی تعبیر نشده است از جمله این حدیث است:

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:چگونه خواهید بود هنگامیکه عیسی بن مریم بر شما نازل شود،در حالیکه امامتان از خود شما باشد (2).

قریب به همین مضمون احادیث دیگری در آن دو کتاب موجود است.

تذکر لازم

ناگفته نماند که این مطلب صحیح نیست که دربارۀ ابن خلدون گفته شود که احادیث مربوط به مهدی را بطور کلی مردود دانسته و اصلا آنها را قبول ندارد.

زیرا اولا چنانکه ملاحظه فرمودید این دانشمند در صدر بحث نوشته:در بین تمام مسلمانان مشهور بوده و هست که مردی از اهل بیت پیغمبر در آخر الزمان نهضت می کند و عدل و داد را برپا می سازد.در اینجا بطور اجمال این مطلب را پذیرفته که عقیدۀ به مهدی موعود در میان مسلمانان شایع و مشهور است.ثانیا بعد از رد و ایرادها و جرح و تعدیل راویان،در ذیل بحث می نویسد:

«این وضع احادیثی است که دربارۀ مهدی موعود وارد شده و در کتابها دیده می شود چنانکه ملاحظه فرمودید همه آنها مخدوش است جز مقدار بسیار کمی از آنها (3).

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 3312


1- مقدمۀ سنن ابی داود بقلم ساعاتی.
2- عن ابی هریره قال قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کیف انتم اذا نزل ابن مریم فیکم و امامکم منکم؟صحیح مسلم ج 2 باب نزول عیسی و صحیح بخاری ج 4 کتاب بدء الخلق باب نزول عیسی.
3- مقدمه ابن خلدون ص 322.

در اینجا نیز احادیث را بطورکلی مردود ندانسته بلکه به صحت اندکی از آنها اعتراف نموده است..

ثالثا احادیث مربوط به مهدی موعود منحصر نیست به همان احادیثی که در مقدمۀ ابن خلدون مورد جرح و تعدیل قرار گرفته بلکه احادیث فراوان دیگری نیز در کتاب های سنی و شیعه موجود است که متواتر و مفید یقین هستند.بطوری که می توان حدس زد که ابن خلدون هم اگر به آنها دسترسی داشت هرگز در این مطلب تردید نمی کرد که عقیدۀ بوجود مهدی موعود ریشۀ عمیق مذهبی دارد و از مصدر وحی سرچشمه گرفته است.بنابر آنچه گذشت،این مطلب صحیح نیست که بعضی از نویسندگان نوشته اند:ابن خلدون احادیث مربوط به مهدی را مردود دانسته پنبۀ آنها را زده است.اینگونه افراد را باید کاسۀ داغ تر از آش نامید.

سخنی دیگر از ابن خلدون

ابن خلدون در خاتمۀ این بحث می نویسد:ما قبلا این مطلب را به اثبات رساندیم که هرکسی بخواهد نهضتی برپا کند و جمعیتی را بر دور خویش گرد آورد و کسب نیرو و قدرت کند و حکومتی تأسیس نماید در صورتی می تواند به هدف برسد و پیروز گردد که دارای اقوام و خویشان بسیار و متعصبی باشد که به طور جدی از او حمایت کنند و در راه رسیدن به هدف مددکارش باشند و به عنوان تعصب قومی و طائفگی از وی دفاع کنند،در غیر این صورت موفقیت و پیروزی برایش امکان ندارد.در اینجا نیز مشکلی برای عقیدۀ به مهدی موعود به وجود می آید،زیرا فاطمیین بلکه طائفه قریش پراکنده و متلاشی شده اند و عصبیت طائفگی در میانشان وجود ندارد بلکه تعصب های دیگر جایگزین آن شده و بر آنها غالب آمده است.بله،فقط گروهی از اولاد حسن و حسین در حجاز و ینبع باقی مانده که بی نفوذ و قدرت نیستند.البته آنان هم بدوی هستند و در بلاد پراکنده اند،و اتحاد و اتفاق کامل در بینشان حکمفرما نیست.لیکن اگر موضوع مهدی موعود را صحیح بدانیم باید بگوئیم که:آنجناب در میان آنان طلوع می کند،آنها نیز متحد و متفق می شوند و به عنوان تعصب قومی از او حمایت می کنند و در راه رسیدن به هدف و تأسیس قدرت و شوکت،مددکارش می شوند.

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 3313

با این وجه می توانیم ظهور و نهضت مهدی موعود را تصور نماییم ولی به غیر از این وجه،تصور ندارد (1).

پاسخ:

در پاسخ این کلام باید گفت:البته این مطلب قابل تردید نیست که اگر کسی خواست نهضت کند و قدرتی به دست آورد و حکومتی تاسیس نماید در صورتی پیروزی برایش امکان دارد که گروهی به طور جدی از وی حمایت و طرفداری کنند و در رسیدن به هدف یار و یاورش باشند.در مورد مهدی موعود و انقلاب جهانی او نیز همین شرط هست.لیکن این مطلب درست نیست که طرفداران و حمایت کنندگان او را فقط سادات علوی و قریش بدانیم.زیرا حکومت و زمامداری اگر طائفگی و قومی باشد البته حمایت کندگان و طرفدارانش نیز باید به عنوان قوم و طائفه از او حمایت کنند و در مورد دفاع از او تعصب به خرج بدهند.چنانکه در روزگار ملوک الطوائفی حکومت ها به همین عنوان تأسیس می شد.به طورکلی،هر حکومتی که در شعاع محدود و به عنوان خاصی برپا شد حمایت کنندگانش نیز از افراد همان عنوان خواهند بود،چه حکومت قومی باشد چه کشوری،چه اقلیمی،چه مرامی.

ولی اگر حکومت بعنوان مرام و برنامۀ معینی خواست تأسیس شود،باید آن تز و برنامه و مسلک طرفدار داشته باشد.در صورتی امکان پیروزی دارد که گروهی، آن طرح و نقشه را شناخته جدا خواستار اجرای آن باشند و در طریق رسیدن به هدف و حمایت از رهبرشان فداکاری کنند.حکومت انقلابی و جهانی مهدی موعود نیز از همین قبیل است.برنامۀ او یک برنامۀ عمیق جهانی است.می خواهد جهان بشریت را که دو اسبه بسوی مادیگری می تازد و از قوانین الهی اعراض می کند به جانب احکام و برنامه های خدایی متوجه سازد.با اجرای آن برنامه های دقیق مشکلاتشان را حل وفصل کند.مرزهای موهوم را که منشاء اختلافات و کشمکشهاست از مغز بشر بیرون کند و همه را تحت پرچم نیرومند توحید گرد آورد.دین اسلام و خداپرستی را آیین همگانی گرداند.با اجرای قوانین واقعی

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 3314


1- مقدمۀ ابن خلدون ص 327.

اسلام،ظلم و بیدادگری را ریشه کن سازد.صلح و صفا و عدل و داد را در جهان گسترش دهد.

در مورد یک چنین نهضت عمیق و انقلاب جهانی نمی توان به این مقدار اکتفا کرد که گروهی از سادات علوی که در حجاز و اطراف مدینه یا سایر نقاط پراکنده اند،به عنوان تعصب قومی از مهدی موعود حمایت کنند و در راه رسیدن به هدف یاریش نمایند.بلکه در این مورد آمادگی جهانی لازم است.در صورتی امکان پیروزی برای مهدی موعود هست که علاوه بر تأییدات غیبی،یک جمعیت قابل توجه و نیرومندی در جهان پیدا شود که امتیاز و مزایای قوانین و برنامه های الهی را درک کنند،و از جان ودل خواستار اجرای آنها باشند.اسباب و مقدمات یک چنین انقلاب جهانی را فراهم سازند و در راه رسیدن به هدف و آرمان انسانی از هیچگونه فداکاری دریغ نکنند.در آن صورت اگر رهبر معصوم و نیرومندی را پیدا کردند که متن قوانین و برنامه های الهی را در اختیار داشت و از تأییدات غیبی بهره مند بود،از وی حمایت خواهند نمود و در راه تأسیس حکومت عدل و داد،فداکاری خواهند کرد.

وجود مهدی مسلم بوده

راجع به مهدی موعود احادیث زیادی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله صادر شده که سنی و شیعه آنها را نقل کرده اند.هرکس در آنها دقت کند برایش روشن میشود که:

موضوع مهدی و قائم،در زمان پیغمبر اسلام امر مسلمی بوده است.مردم در انتظار شخصی بوده اند که برای اقامۀ حق و ترویج و بسط خداپرستی و اصلاح عالم و دادخواهی قیام کند.به طوری این عقیده در بین مردم شایع بود که اصلش را مسلم دانسته از فروعاتش بحث می کردند.گاهی می پرسیدند:مهدی موعود از چه نسلی به وجود خواهد آمد؟گاهی از نام و کنیه اش سؤال می نمودند.گاهی می پرسیدند چرا مهدی نامیده شده است؟گاهی زمان نهضت و علائم ظهورش را می پرسیدند.گاهی می گفتند:آیا مهدی و قائم یکی است یا نه؟گاهی از علت غیبت و وظائف آن ایام جویا می شدند.پیغمبر صلی الله علیه و آله هم گاه وبی گاه،از آن وجود مقدس خبر می داد.می فرمود:مهدی موعود از نسل من و از فرزندان فاطمه و

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 3315

حسین به وجود خواهد آمد.گاهی نام و کنیه اش را بیان می داشت و گاهی علائم و مشخصات دیگرش را بیان می کرد.

مذاکرۀ صحابه و تابعین

پس از وفات رسول اکرم صلی الله علیه و آله داستان مهدویت همواره بین اصحاب بزرگ آن جناب و تابعین،مورد تسلم و بحث بوده است.از باب نمونه اسامی گروهی از آنان را تذکر می دهیم:

ابو هریره می گوید:در بین رکن و مقام با مهدی بیعت می شود (1).

ابن عباس به معاویه می گفت:مردی از ما،در آخر الزمان،مدت چهل سال خلافت می کند (2).

ابو معبد می گوید:به ابن عباس گفتم:از مهدی برایم چیزی بگو،گفت:

امیدوارم چندی نگذرد که خدا جوانی را از خانوادۀ ما مبعوث کند تا فتنه ها را از بین ببرد (3).

ابن عباس می گفت:مهدی از قریش و از فرزندان فاطمه است (4).

عمار یاسر می گوید:هنگامی که نفس زکیه کشته شود منادی از آسمان ندا می کند که:امیر شما فلان شخص است.بعد از آن،مهدی ظاهر می شود و دنیا را پر از عدل و داد می کند (5).

عبد اللّه بن عمر نامی از مهدی برد پس عربی گفت:مهدی معاویه بن ابی سفیانست.عبد اللّه گفت:چنین نیست بلکه مهدی کسی است که عیسی بوی اقتدا می کند (6).

عمر بن قیس می گوید:به مجاهد گفتم:آیا راجع به مهدی خبری داری؟زیرا من قول شیعیان را تصدیق نمی کنم.گفت:آری،یکی از اصحاب رسول خدا به

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 3316


1- ترجمه کتاب الملاحم و الفتن تألیف ابن طاوس ص 46.
2- ملاحم ص 63.
3- ملاحم ص 169.
4- ملاحم ص 155.
5- ملاحم ص 44.
6- ملاحم ص 159.

من خبر داد که مهدی خروج نمی کند تا اینکه نفس زکیه کشته شود.آن گاه قیام می کند و زمین را پر از عدل و داد می نماید (1).

عمیره دختر نفیل می گوید:از دختر حسن بن علی شنیدم که می گفت:این امریکه در انتظارش هستید واقع نمی شود مگر وقتیکه بعضی از شما از بعض دیگر برائت جویند و همدیگر را لعنت کنند (2).

ابو الفرج اصفهانی می نویسد:فاطمه دختر حسین بن علی قابلگی زنان بنی هاشم را افتخارا انجام می داد،فرزندانش اعتراض نموده می گفتند:می ترسیم جزء قابله های رسمی شمرده شوی.در پاسخ می گفت:گم شده ای دارم هروقت آن را یافتم از این شغل دست می کشم (3)

قتاده می گوید:بابن مسیب گفتم:وجود مهدی حق است؟پاسخ داد:

آری،از قریش و فرزندان فاطمه است (4).

طاوس می گفت:آرزو دارم زنده بمانم تا مهدی را درک کنم (5).

زهری می گفت:مهدی از اولاد فاطمه است (6).

ابو الفرج می نویسد:ولید بن محمد موقری نقل کرده که با زهری بودم که صدای غوغایی بلند شد.پس به من گفت:ببین چه خبر است؟من جستجو نموده گفتم:زید بن علی کشته شده سرش را آورده اند.زهری با ناراحتی اظهار داشت:چرا این خانواده عجله می کنند؟عجله،بسیاری از آنانرا به هلاکت افکند.گفتم آیا سلطنت به ایشان خواهد رسید؟پاسخ داد:آری.زیرا علی بن الحسین از پدرش و او از فاطمه برایم روایت نموده که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله به فاطمه فرمود:مهدی موعود از اولاد تو خواهد بود (7)

ابو الفرج از مسلم بن قتیبه روایت کرده که گفت:روزی بر منصور وارد شدم،

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 3317


1- ملاحم ص 171.
2- بحار الانوار ج 52 ص 211.
3- مقاتل الطالبیین تألیف ابی الفرج ط نجف سال 1385 ص 160.
4- ملاحم ص 170.
5- ملاحم ص 54.
6- ملاحم ص 69.
7- مقاتل الطالبیین ص 97.

پس به من گفت:محمد بن عبد اللّه خروج کرده خودش را مهدی می پندارد،ولی به خدا قسم او مهدی نیست بلکه موضوعی را فقط به تو می گویم و به احدی دیگر نگفته و نخواهم گفت و آن این است که فرزند منهم مهدی موعود روایات نیست لیکن او را از باب تفأل مهدی نامیدم (1).

ابن سیرین می گفت:مهدی موعود از این امت است.اوست که بر عیسی بن مریم امامت می کند (2).

عبد اللّه بن حارث می گفت:مهدی در سن چهل سالگی قیام می کند و شبیه به بنی اسرائیل می باشد (3).

ارطاه می گفت:مهدی در سن بیست سالگی قیام می کند (4).

کعب می گفت:علت تسمیۀ مهدی این است که به امور مخفی هدایت می شود (5).

عبد اللّه بن شریک می گفت:پرچم رسول خدا در نزد مهدی است (6).

طاوس می گفت:علامت مهدی اینست که بر فرمانداران خویش سخت گیری می کند.در بذل اموال سخاوت دارد و نسبت به درماندگان مهربان است (7).

زهری می گفت:مهدی از اولاد فاطمه می باشد (8).

حکم بن عیینه می گوید:به محمد بن علی گفتم:ما شنیده ایم یکی از شما اهل بیت خروج می کند و عدل و داد را برپا می سازد،آیا این موضوع صحت دارد؟فرمود:ما هم در این انتظار و امید بسر می بریم (9).

سلمه بن زفر می گوید:روزی در نزد حذیفه گفته شد که:مهدی خروج نموده.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 3318


1- مقاتل الطالبیین ص 167.
2- کتاب الحاوی للفتاوی ج 2 ص 135.
3- الحاوی للفتاوی ج 2 ص 147.
4- الحاوی ج 2 ص 148.
5- الحاوی ج 2 ص 150.
6- الحاوی ج 2 ص 150.
7- الحاوی ج 2 ص 150.
8- الحاوی ج 2 ص 155.
9- الحاوی ج 2 ص 159.

پس حذیفه گفت:اگر مهدی قیام کند در حالیکه شما قریب العهد به رسولخدا هستید و اصحاب آن جناب در میان شما زندگی می نمایند،واقعا سعادتمند شده اید.نه،چنین نیست،مهدی ظهور نمی کند تا وقتی که مردم از شرور و تعدیات به ستوه آیند و هیچ غائبی از وی محبوب تر و عزیزتر نباشد (1).

جریر در نزد عمر بن عبد العزیز شعری را خواند که ترجمه اش این است:وجود تو برکت دارد و سیره و رفتارت رفتار مهدی است.با هوای نفس مخالفت می کنی و شب را به خواندن قرآن می گذرانی (2).

ام کلثوم بنت وهب می گوید:در روایات وارد شده که:شخصی بر دنیا حکومت خواهد نمود که همنام رسول خداست (3).

محمد بن جعفر می گوید:شرح گرفتاری های خودمان را برای مالک بن انس نقل نمودم.گفت صبر کنید تا تأویل آیۀ «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوٰارِثِینَ» آشکار گردد (4).

فضیل بن زبیر می گوید:از زید بن علی شنیدم که می فرمود:شخصی که مردم در انتظارش هستند از اولاد حسین بن علی به وجود خواهد آمد (5).

محمد بن عبد الرحمان بن ابی لیلی میگفت:به خدا سوگند:مهدی جز از اولاد حسین نخواهد بود (6).

در انتظار مهدی بودند

عقیده به وجود مهدی طوری در مردم رسوخ و نفوذ نموده بود که از همان صدر اسلام در انتظار ظهورش روزشماری می نمودند.پیروزی و تأسیس دولت حق را برایش حتمی می دانستند.این انتظار در ایام هرج ومرج و بحران های موحش و

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 3319


1- الحاوی ج 2 ص 159.
2- « انت المبارک و المهدی سیرته تعصی الهوی و تقوم اللیل بالسور »(کتاب الامامه و السیاسه تألیف ابن قتیبه ط سوم ج 2 ص 117.)
3- مقاتل الطالبیین ط دوم ص 162.
4- مقاتل الطالبیین ص 359.
5- کتاب غیبت شیخ-ط دوم ص 115
6- غیبت شیخ-ص 115.

حوادث ناگوار تاریخ،شدت مییافت و در هر آنی در انتظار تحقق مصداقش بودند و بسا اوقات افرادی را اشتباها مصداق واقعی می پنداشتند:

محمد بن حنفیه

مثلا گروهی از مسلمین محمد بن حنفیه را چون همنام و هم کنیۀ رسول خدا بود مهدی می پنداشتند.

طبری می نویسد:مختار وقتی خواست خروج کند و از قاتلین کربلا انتقام گیرد،مهدویت را به محمد بن حنفیه نسبت داد و خودش را فرستاده و وزیر وی معرفی نمود و نامه هایی را در این خصوص به مردم نشان داد (1).

محمد بن سعد از ابو حمزه روایت نموده که:مردم وقتی می خواستند به محمد بن حنفیه سلام کنند می گفتند:سلام علیک یا مهدی!او هم در پاسخ می گفت:بله:من مهدی هستم و شما را بسوی رشد و خیر هدایت می نمایم،اسم من اسم رسولخدا و کنیه ام کنیۀ رسولخداست.هروقت خواستید سلام کنید بگویید:سلام علیک یا محمد،سلام علیک یا ابا القاسم (2).

از این داستان و امثالش استفاده می شود که:جمع شدن نام و کنیۀ رسولخدا از خصوصیات و علائم مهدی موعود بوده است.به همین جهت،محمد بن حنفیه به نام و کنیۀ خودش اشاره می نمود.لیکن بعد از بررسی تاریخ،روشن میشود که محمد بن حنفیه ادعای مهدویت نداشته بلکه دیگران بودند که وی را به این عنوان معرفی می نمودند.او هم در مورد این لقب گاهی سکوت می کرد بلکه تأیید می نمود.شاید علت سکوتش این باشد که امیدوار بوده بدان وسیله از قاتلین کربلا انتقام گرفته شود و حکومت اسلامی به دست اهلش سپرده شود.

محمد بن سعد می نویسد:محمد بن حنفیه به مردم می گفت:آگاه باشید که اهل حق را دولتی است که هروقت خدا خواست تأسیس می شود.هرکس آنرا درک نماید به سعادت بزرگی نائل شده است و هرکس پیش از آن اجلش فرارسد به نعمت های بی پایان خدا می رسد (3).

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 3320


1- تاریخ طبری ج 4 ص 449 و 494 کامل التواریخ ط اول ج 3 ص 339 و 358.
2- الطبقات الکبیر ط لیدن ج 5 بخش اول ص 66.
3- الطبقات الکبیر ج 7 بخش 1 ص 71.

محمد بن حنفیه در خطبه ایکه در بین هفت هزار نفر از اصحابش خواند اظهار داشت:شما در این امر تعجیل نمودید،لیکن به خدا سوگند!در اصلاب شما اشخاصی وجود دارند که به کمک آل محمد صلی الله علیه و آله جنگ می کنند.دولت آل محمد بر کسی پوشیده نیست لیکن وقوعش تأخیر خواهد افتاد.سوگند به کسیکه جان محمد به دست اوست:حکومت در خانوادۀ نبوت بازگشت می کند (1).

محمد بن عبد اللّه بن حسن

گروهی از مسلمین محمد بن عبد اللّه بن حسن را مهدی می پنداشتند.ابو الفرج می نویسد:حمید بن سعید روایت نموده که وقتی محمد بن عبد اللّه متولد شد آل محمد خوشنود شدند و از پیغمبر روایت می کردند که نام مهدی محمد است.

پس امیدوار بودند که محمد،مهدی موعود باشد.او را دوست می داشتند و در مجالس از وی صحبت می شد و شیعیان به یکدیگر بشارت می دادند (2).

باز هم ابو الفرج می نویسد:وقتی محمد بن عبد اللّه متولد شد خویشانش وی را مهدی نامیده گمان می کردند مهدی موعود روایات است.لیکن دانشمندان آل ابیطالب،نفس زکیه اش می دانستند که مقدر شده در احجار زیت کشته شود (3).

باز هم می نویسد:غلام ابی جعفر منصور نقل کرده که منصور به من گفت:

پای منبر محمد بن عبد اللّه بنشین ببین چه می گوید.منهم به دستور وی پای منبر محمد حاضر شدم.شنیدم که می گفت:شما شک ندارید که من مهدی هستم و واقع هم همین است.پس برگشتم و سخنش را برای منصور حکایت نمودم.

گفت:محمد دروغ می گوید بلکه مهدی موعود فرزند من است (4).

سلمه بن اسلم اشعاری دربارۀ محمد بن عبد اللّه سروده که ترجمه اش این است:آنچه در احادیث وارد شده وقتی ظاهر خواهد شد که محمد بن عبد اللّه

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 3321


1- الطبقات الکبیر ج 5 بخش 1 ص 80.
2- مقاتل الطالبیین ص 165.
3- مقاتل الطالبیین ص 157.
4- مقاتل الطالبیین ص 162.

در بین مردم ظاهر شود و زمام امور را در دست گیرد.محمد انگشتری دارد که خدا آنرا به غیر او نداده است و در وی علاماتی از نیکی و هدایت وجود دارد.

امیدواریم محمد همان امامی باشد که به برکت وجودش قرآن زنده گردد به واسطۀ او اسلام رونق گیرد و اصلاح شود و یتیمان بیچاره و عیالمندان نیازمند با خوشی زندگی نمایند.زمین را پر از عدل و داد کند بعد از اینکه از ضلالت و گمراهی پر شده است و امیدها و آرزوهایمان جامۀ عمل پوشد (1).

فقهای مدینه و احادیث مهدی

ابو الفرج می نویسد وقتی محمد بن عبد اللّه بن حسن خروج کرد محمد بن عجلان که از فقهای مدینه بود با وی خروج نمود.هنگامیکه محمد بن عبد اللّه کشته شد جعفر بن سلیمان حاکم مدینه محمد بن عجلان را احضار نموده گفت:چرا با آن مرد دروغگو خروج نمودی؟سپس دستور داد دستش را قطع نمایند.فقهای مدینه و بزرگانیکه حاضر مجلس بودند بعنوان شفاعت عرضه داشتند:ای امیر!محمد بن عجلان فقیه و عابد مدینه است امیدواریم مورد عفو قرار گیرد زیرا موضوع برایش مشتبه شده و خیال کرده که محمد بن عبد اللّه همان مهدی موعود روایات است (2).

در جای دیگر می نویسد:وقتی محمد بن عبد اللّه بن حسن خروج نمود، عبد اللّه بن جعفر که از علما و فقها و اصحاب حدیث مدینه بود با وی خروج کرد.

بعد از کشته شدن محمد بن عبد اللّه،فرار کرد.مخفی بود تا اینکه امانش دادند.

روزی بر جعفر بن سلیمان حاکم مدینه وارد شد پس باو خطاب نموده گفت:با این مرتبۀ علم و فقاهت چرا با محمد خروج کردی؟!در پاسخ گفت:علت همکاری من با محمد بن عبد اللّه این بود که یقین داشتم مهدی موعودی است که روایاتی

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 3322


1- ان الذی یروی الرواه لبین اذا ما ابن عبد اللّه فیهم تجردا له خاتم لم یعطه اللّه غیره و فیه علامات من البر و الهدی انا لنز جوان یکون محمد اماما به یحیی الکتاب المنزل به یصلح الاسلام بعد فساده و یحیی یتیم بائس و معول و یملاء عدلا ارضنا بعد ملئها ضلالا و یأتینا الذی کنت آمل (مقاتل الطالبین ص 164)
2- مقاتل الطالبین ص 193.

درباره اش به ما رسیده است.من در موضوع مهدویت محمد شک نداشتم تا هنگامی که دیدم کشته شد آنگاه فهمیدم که او مهدی نیست.بعد از آن دیگر گول کسی را نخواهم خورد (1).

از امثال این حوادث به خوبی استفاده می شود که موضوع مهدویت از همان صدر اسلام و زمانهای نزدیک به عصر پیغمبر صلی الله علیه و آله امر مسلمی بوده که مردم انتظارش را می کشیده اند.به همین علت مردم کم اطلاع و رنج دیده که از علائم مهدی اطلاع کامل نداشتند،گاهی محمد بن حنفیه و گاهی محمد بن عبد اللّه بن حسن و گاهی افراد دیگر را مهدی موعود می پنداشتند.لیکن دانشمندان و مطلعین اهل بیت حتی پدر محمد بن عبد اللّه میدانستند که وی مهدی موعود نیست.

ابو الفرج مینویسد:شخصی به عبد اللّه بن حسن عرض کرد:محمد کی خروج میکند؟پاسخ داد:تا من کشته نشوم خروج نمی کند،ولی کشته می شود.آن مرد گفت:انا للّه و انا الیه راجعون،اگر محمد کشته شد امت هلاک می گردند.

عبد اللّه فرمود:چنین نیست.باز آن مرد عرض کرد:ابراهیم کی خروج می کند فرمود:تا من هلاک نشوم خروج نمی کند،او هم کشته میشود.آن شخص گفت:

انا للّه و انا الیه راجعون،امت به هلاکت می رسند.عبد اللّه پاسخ داد:نه،چنین نیست بلکه صاحب آنها-مهدی موعود-جوانی است بسن بیست و پنج سالگی که تمام دشمنان را به قتل می رساند (2).

باز ابو الفرج می نویسد:ابو العباس نقل کرده که به مروان گفتم:محمد ادعای مهدویت دارد.پاسخ داد:مهدی موعود نه اوست نه از نسل پدرش بلکه فرزند کنیزی می باشد (3).

باز می نویسد:جعفر بن محمد علیهما السلام هروقت محمد بن عبد اللّه را مشاهده مینمود گریه نموده می فرمود:جانم فدای او(مهدی)باد،مردم گمان می کنند،این شخص مهدی موعود است در صورتیکه وی کشته می شود و در کتاب علی علیه السلام از خلفای این امت به شمار نرفته است (4).

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 3323


1- مقاتل الطالبیین ص 195.
2- مقاتل الطالبیین ص 166.
3- مقاتل الطالبیین ص 167.
4- مقاتل الطالبیین ص 142.

جماعتی دور محمد بن عبد اللّه بن حسن حاضر بودند که جعفر بن محمد وارد مجلس شد و مورد احترام حضار واقع گشت.سپس از جریان پرسش نمود،پاسخ دادند:تصمیم داریم با محمد که همان مهدی موعود است بیعت نماییم.

آنحضرت فرمود:از این کار منصرف شوید زیرا هنوز موقع ظهور مهدی نرسیده است و محمد هم مهدی نیست (1).

اشعار دعبل و مهدی

وقتیکه دعبل اشعار معروف خود را نزد امام رضا علیه السلام قرائت نمود،در خاتمۀ آنها این شعر را خواند:

خروج امام لا محاله واقع

یقوم علی اسم اللّه و البرکات

یعنی نهضت یک امام،مسلم و حتمی است،او بنام خدا و با برکات قیام می نماید.امام رضا علیه السلام گریۀ سختی نموده فرمود:روح القدس به زبانت سخن گفت.آیا آن امام را می شناسی؟عرض کرد:نه،ولی شنیده ام که امامی از شما قیام می کند و زمین را پر از عدل و داد می نماید.حضرت فرمود:بعد از من پسرم محمد امام است و بعد از او فرزندش علی و بعد از علی فرزندش حسن و بعد از حسن پسرش حجت و قائمی است،که در ایام غیبت باید در انتظارش بود و وقتی ظاهر شد باید از وی اطاعت نمود.اوست که زمین را پر از عدل و داد می کند.اما وقت ظهورش تعیین نشده بلکه از پدرانم روایت شده است که:ناگهانی و بغتتا ظاهر میگردد (2).

امثال و نظائر این وقایع و شواهد در تاریخ زیاد است اگر طالب باشید می توانید به کتب تواریخ مراجعه نمائید.

*** در این موقع وقت خیلی گذشته بود و جلسه پایان یافت و جلسه بعد به شب شنبه دیگر موکول شد.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 3324


1- مقاتل الطالبیین ص 141.
2- ینابیع الموده ج 2،ص 197.

مهدی های غیرواقعی

اشاره

در شب موعود،دوستان در منزل آقای دکتر جمع شدند و پس از تشریفات عادی و صرف چای،رسمیت جلسه اعلام شد و آقای هوشیار،شروع به صحبت کرد:

موضوع دیگری را که میتوان از شواهد و قرائن این موضوع شمرد که اصل مهدویت ریشه دار و در صدر اسلام امر مسلمی بوده است،داستان مهدی های غیرواقعی است که در گذشته پیدا شده و اسامی آنان در تواریخ ثبت است.برای روشن شدن اذهان برادران لازم است فهرستی از آنان ذکر شود.

«گروهی از مسلمین محمد بن حنفیه را امام و مهدی پنداشته اند.می گویند نمرده است و در کوه«رضوی»غائب می باشد.بعد از این ظاهر می شود و دنیا را پر از عدل و داد می کند (1).

گروهی از جارودیه محمد بن عبد اللّه بن حسن را مهدی غائب می پندارند و در انتظار ظهورش بسر می برند (2).

ناووسیه حضرت صادق را مهدی و زنده و غائب می دانند (3).

واقفیه موسی بن جعفر را امام زندۀ غائب می پندارند و عقیده دارند که آن جناب بعدا ظاهر می شود و دنیا را پر از عدل و داد می کند (4).

گروهی از اسماعیلیه عقیده دارند که اسماعیل فوت نشده بلکه از باب تقیه

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 3325


1- کتاب ملل و نحل تألیف شهرستانی ط 1 ج 1 ص 242 فرق الشیعه تألیف نوبختی ط نجف سال 1355 ص 27.
2- ملل و نحل ج 1 ص 256 فرق الشیعه ص 62.
3- ملل و نحل ج 1 ص 273 فرق الشیعه ص 67.
4- ملل و نحل ج 1 ص 278 فرق الشیعه ص 80 و 83.

نسبت مرگ به وی داده شده است (1).

فرقۀ باقریه حضرت باقر را زنده و مهدی موعود می دانند.

فرقۀ محمدیه عقیده دارند که بعد از امام علی نقی فرزندش محمد بن علی امام است.او را زنده و مهدی موعود می دانند،با اینکه در حیات پدرش وفات کرده است.

جوازیه می گویند:حجت بن الحسن را فرزندی بوده است و اوست مهدی موعود (2).

فرقه ای از هاشمیه عبد اللّه بن حرب کندی را امام زندۀ غایب می پندارند و در انتظار ظهورش بسر می برند (3).

گروهی از مبارکیه،محمد بن اسماعیل را امام زندۀ غائب می پندارند (4).

یزیدیه عقیده دارند که:یزید به آسمان صعود نموده است.بعدا برمی گردد و دنیا را پر از عدل و داد میکند (5).

اسماعیلیه می گویند:این مهدی که در اخبار وارد شده همان محمد بن عبد اللّه ملقب به مهدی است که در مملکت مصر و مغرب به سلطنت رسید.روایت نموده اند که پیغمبر فرمود:خورشید در سال سیصد از مغرب نمایان می گردد (6).

گروهی از امامیه می گویند:امام حسن عسکری زنده است و اوست قائم و اکنون در حالت غیبت بسر می برد،بعدا ظاهر می شود و زمین را از عدل و داد پر می کند.

گروه دیگری می گویند:مرده است ولی بعدا زنده میشود و قیام میکند،زیرا معنی قائم قیام بعد از مرگ است (7).

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 3326


1- ملل و نحل ج 1 ص 279 فرق الشیعه ص 67.
2- کتاب تنبیهات الجلیه فی کشف الاسرار الباطنیه تألیف محمد کریم خراسانی ط نجف سال 1351 ص 40-42.
3- ملل و نحل ج 1 ص 245.
4- ملل و نحل ج 1 ص 279.
5- کتاب الیزیدیه تألیف صدوق الدملوجی ط موصل سال 1368 ص 164.
6- تاریخ روضه الصفا ط تهران ج 4 ص 181 قال النبی علی رأس ثلثمأه تطلع الشمس من مغربها.
7- ملل و نحل ج 1 ص 284 فرق الشیعه ص 96 و 97.

قرامطه محمد بن اسماعیل را مهدی موعود میدانند و عقیده دارند که زنده است و در بلاد روم زندگی میکند (1).

فرقۀ ابی مسلمیه،ابو مسلم خراسانی را امام زندۀ غائب می پندارند (2).

گروهی امام حسن عسکری را مهدی می دانند.می گویند:بعد از مردن زنده شده و اکنون در حالت غیبت زندگی می کند.بعدا ظاهر میشود و دنیا را پر از عدل و داد می کند (3).

سوءاستفاده

اینها اسامی افرادی است که در صدر اسلام و اعصار و ازمنۀ نزدیک به زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله گروهی از جهال،آنان را مهدی پنداشته اند لیکن اکثر آن طوائف منقرض شده جز در صفحات تاریخ،اثری از آنان باقی نمانده است.از آن زمان تا بحال،افراد کثیری در بین بنی هاشم و غیر بنی هاشم،از بلاد و کشورهای مختلف،پیدا شدند و خود را به عنوان مهدی موعود معرفی نمودند.چه جنگها و خون ریزی ها و نهضت هائی که بدین عنوان صورت گرفت و چه حوادث ناگواری که در تاریخ رخ داد (4).

از مجموع این حوادث و وقایع استنباط می شود که:داستان مهدویت و ظهور مصلح غیبی از موضوعات مسلمی بوده که مسلمین بدان اعتراف داشته اند و در انتظار ظهورش روزشماری می کرده اند و نصرت و غلبه را از لوازم حتمی او می دانسته اند.همین موضوع سبب شد که بعض افراد زیرک و استفاده جو در صدد برآمدند از عقیدۀ بی آلایش مردم که از مصدر وحی سرچشمه می گرفت بهره برداری نمایند و خودشان را به عنوان مهدی موعود قالب کنند.شاید بعضی از آنان هم قصد سوئی نداشته بلکه می خواسته اند به این وسیله از ستمکاران انتقام گیرند و اوضاع ملت خویش را اصلاح نمایند.بعضی آنان هم گرچه خودشان

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 3327


1- کتاب المهدیه فی الاسلام ص 170 فرق الشیعه ص 72.
2- فرق الشیعه ص 47.
3- فرق الشیعه ص 97.
4- برای کسب اطلاع بیشتر رجوع شود به کتاب«مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم»تألیف استاد خاورشناس «دارمستتر»و کتاب المهدیه فی الاسلام و کتب تاریخ.

ادعائی نداشته اند لیکن گروهی از عوام،از روی نادانی و شدت گرفتاری،و عجله ایکه در ظهور مهدی داشتند و بعض علل دیگر،آنها را مهدی موعود اسلام می پنداشتند.

احادیث مجعول

متأسفانه این حوادث سبب شد که احادیث مجعولی در تعریف و توصیف مهدی و علائم الظهور،در بین مردم شایع گردد و بدون بررسی و دقت در کتب اخبار درج شود (1).

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 3328


1- هرکس بادقت و کنجکاوی به کتب تاریخ و احوال مدعیان مهدویت مراجعه نماید سپس کتب اخبار را مورد بررسی قرار دهد اخبار مجعولی را در بین آنها خواهد یافت.از باب نمونه پاره ای از آنها را ذکر می کنیم:قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله لا تذهب الدنیا حتی یبعث اللّه رجلا من اهل بیتی یواطی اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی یملاء الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا-فصول المهمه ص 274-در این حدیث پدر مهدی همنام پدر رسول خدا(عبد اللّه)معرفی شده است و این موضوع با احادیث بسیاری که نام پدر آن حضرت را حسن معرفی نموده اند منافات دارد،بنابراین درباره این حدیث می توان گفت:کسانی که به مهدویت محمد بن عبد اللّه بن حسن عقیده داشتند جملۀ-و اسم ابیه اسم ابی-را به حدیث مذکور اضافه نمودند، محمد بن یوسف در کتاب البیان بعد از نقل حدیث مذکور نوشته است:ترمذی همین حدیث را در جامع روایت نموده ولی جملۀ-و اسم ابیه اسم ابی-را ندارد،ابو داود نیز همین حدیث را بدون جملۀ مذکور در معظم روایات الحفاظ الثفات روایت کرده است بنابراین جملۀ مذکور را باید زائد دانست،در توجیه حدیث احتمال دیگری هم هست که در اصل اینطور بوده باشد:و اسم ابیه اسم ابنی-پس کلمۀ-ابنی-تغییر یافته و به جایش کلمۀ ابی گذاشته شده است. ابو هریره عن النبی صلی الله علیه و آله ان المهدی اسمه محمد بن عبد اللّه فی لسانه رته-مقاتل الطالبیین ص 164-این حدیث نیز از مجعولات طرفداران مهدویت محمد بن عبد اللّه بن حسن است نوشته اند: محمد بن عبد اللّه در موقع سخن گفتن زبانش می گرفت و بدشواری کلمات را ادا می کرد.مریدانش نیز همین علامت را از علائم مهدی شمرده بر طبق آن حدیثی جعل نمودند. عن ابی عباس ان رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال للعباس:منک المهدی فی آخر الزمان به ینتشر الهدی و به تطفا نیران الضلالات،ان اللّه فتح بنا هذا الامر و بذریتک یختم-ذخائر العقبی ص 206. عن ابن عباس انه قال:منا اهل البیت اربعه:منا السفاح و منا المنذر و منا المنصور و منا المهدی.المهدی من ولد العباس عمی-الصواعق المحرقه ص 235 ذخائر العقبی ص 206-دو حدیث فوق از مجعولات بنی عباس است. عن علی علیه السلام:اذا رأیتم الرایات السود قد جائت من قبل خراسان فأتوها فان فیها خلیفه اللّه-

1)

-المهدی-ینابیع الموده ج 1 ص 157 من احتمال می دهم که حدیث مذکور نیز از مجعولات بنی عباس یا از طرفداران ابی مسلم خراسانی باشد زیرا مهدی از خراسان نمی آید و پرچم سیاه از شعار بنی عباس بوده است. بعید نیست حدیث ذیل نیز از مجعولات حادثۀ خروج ابی مسلم خراسانی باشد. عن عبد اللّه عن النبی صلی الله علیه و آله فی حدیث قال:ان اهل بیتی سیلقون بلاءا و تشریدا و تطریدا حتی یأتی قوم من قبل المشرق و معهم رایات سود یسألون بالحق فلا یعطونه فیقاتلون و ینصرون فیعطون ما سئلو فلا یقبلون حتی یدفعوه الی رجل من اهل بیتی فیملاءها قسطا کما ملئت جورا فمن ادرک منکم فلیأتهم و لو حبوا علی الثلج-اثبات الهداه ج 7 ص 189-گمان می کنم شما هم اگر بتاریخ نهضت ابو مسلم و بنی عباس مراجعه نمایید احتمال مذکور را تأیید کنید. گروهی عمر بن عبد العزیز را مهدی می پنداشتند و احادیثی را درباره اش جعل نمودند از جمله: قال العزرمی سمعت محمد بن علی یقول:النبی منا و المهدی من بنی عبد شمس و لا نعلمه الا عمر بن عبد العزیز. قال ابو یعقوب قلت لمحمد بن علی:الناس یزعمون ان فیکم مهدیا فقال ان ذلک کذلک و لکنه من بنی عبد الشمس:قال فکأنه عنی عمر بن عبد العزیز-الطبقات ج 5 ص 333. عبد الاعلی مولی آل سام قال خرجت مع ابیعبد اللّه علیه السلام فلما نزلنا الروحاء نظر الی جبلها مطلا علیها فقال:تری هذا الجبل؟هذا جبل یدعی«رضوی»من جبال فارس احبنا فنقله اللّه الینا.اما ان فیه کل شجر مطعم و نعم،امان للخائف مرتین اما ان لصاحب هذا الامر فیه غیبتین واحده قصیره و الاخری طویله-اثبات الهداه ج 7 ص 5-من احتمال میدهم:حدیث فوق از مجعولات کسانی باشد که عقیده داشته اند محمد بن حنفیه زنده است و در کوه«رضوی»زندگی می کند و اوست مهدی موعود. روی الفضل عن موسی بن سعدان عن عبد اللّه بن القاسم الحضرمی عن ابی سعید الخراسانی قال قلت لابیعبد اللّه علیه السلام:لای شیء سمی القائم؟فقال لانه یقوم بعد ما یموت،انه یقوم بامر عظیم یقوم بامر اللّه سبحانه-اثبات الهداه ج 7 ص 27. بعید نیست حدیث فوق از مجعولات واقفیه یا کسانی باشد که می گفته اند امام حسن عسکری علیه السلام مرده است لکن بعدا زنده می شود و برای اصلاح عالم قیام می کند.حدیث از حیث سند هم ضعیف است زیرا مامقانی دربارۀ موسی بن سعدان می نویسد:«احادیث او ضعیف و از غلات بوده است و درباره عبد اللّه بن قاسم نوشته:دروغگو و از غلات و واقفیهاست و روایاتش مقبول نیست»و بر فرض صدور باز هم قابل توجیه است زیرا همین حدیث با همین سند بکیفیت دیگری هم روایت شده است که می تواند حدیث مذکور را تفسیر و توجیه کند:عن الفضل ابن شاذان عن موسی بن سعدان عن عبد اللّه بن القاسم الحضرمی عن ابی سعید الخراسانی قال قلت لا بیعبد اللّه علیه السلام:المهدی و القائم واحد؟فقال نعم قلت لای شیء سمی المهدی؟قال لانه یهدی الی کل امر خفی و سمی القائم لانه یقوم بعدما یموت،یعنی یموت ذکره انه یقوم بامر عظیم-اثبات الهداه ج 7 ص 34-بر دانشمندان پوشیده نیست که دو حدیث مذکور یکی می باشد و در حدیث دوم مردن بمردن نام و محو شدن آن تفسیر شده است.-

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 3329

1)

-مؤذن مسجد الاحمر قال سئلت ابا عبد اللّه علیه السلام هل فی کتاب اللّه مثل للقائم؟قال:نعم،آیه صاحب الحمار اماته اللّه ثم بعثه-اثبات الهداه ج 7 ص 28-حدیث فوق شاید از مجعولات کسانی باشد که عقیده دارند مهدی مرده است و بعدا زنده می شود. معاویه بن ابی سفیان فی حدیث طویل عن النبی صلی الله علیه و آله انه قال:ستفتح بعدی جزائر تسمی بالاندلس فیغلب علیهم اهل الکفر الی ان قال فیخرج رجل من المغرب الاقصی من ولد فاطمه بنت رسول اللّه و هو المهدی القائم فی آخر الزمان و هو اول اشراط الساعه-اثبات الهداه ج 7 ص 242-حدیث مذکور شاید از مجعولات فرقۀ اسماعیلیه باشد که دولتی در بلاد مغرب تأسیس نمودند.لیکن بر اهل تحقیق پوشیده نیست که اینگونه احادیث،اخبار آحادی بیش نیستند و مفید یقین نمی باشند و صلاحیت ندارند با احادیث متواتر و کثیریکه مهدی موعود را بخوبی تعریف و توصیف نموده اند معارضه نمایند و هیچ ارزش و اعتباری ندارند.

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 3330

خانوادۀ پیغمبر و یازده امام از مهدی خبر داده اند

اشاره

دکتر:خانوادۀ پیغمبر و ائمۀ اطهار علیهم السلام در موضوع مهدی چه عقیده ای داشتند؟

هوشیار:بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز موضوع مهدویت،در بین مسلمین و اصحاب ائمه اطهار شایع و مورد بحث بود.اهل بیت پیغمبر و حاملین علوم و اسرار نبوت،که از همه کس،به اخبار و احادیث پیغمبر آشناتر بودند،دربارۀ مهدی سخن می گفتند و به سؤالات مردم پاسخ می دادند از باب نمونه:

علی بن ابیطالب از مهدی خبر داده

علی بن ابیطالب علیه السلام فرمود:مهدی موعود از ما به وجود خواهد آمد و در آخر الزمان ظهور می نماید.در بین هیچ ملتی،مهدی منتظری جز او وجود ندارد (1).

در این زمینه پنجاه حدیث دیگر نیز از آنحضرت نقل شده است (2).

فاطمه علیها السلام از مهدی خبر داده

فاطمه علیها السلام به حسین فرمود:هنگامی که ترا بزادم،رسول خدا بر من وارد شد-تو را در بغل گرفت-سپس فرمود:ای فاطمه!حسینت را بگیر و بدانکه او پدر نه امام است و از نسلش امامهای صالحی به وجود خواهند آمد که

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 3331


1- الاصبغ عن علی علیه السلام فی حدیث قال:و المهدی منافی اخر الزمان،لم یکن فی امه من الامم مهدی ینتظر غیره-اثبات الهداه ج 7 ص 148.
2- این آمار و شماره ها از روی احادیث موجود در کتاب منتخب الاثر تهیه شده اگر از کتب مفصل تر تهیه می شد ناچار عدد اخبار از این مقدار تجاوز می کرد.

نهمی آنان قائم است (1)...و سه حدیث دیگر.

حسن بن علی از مهدی خبر داده

حسن بن علی علیهما السلام فرمود:امامهای بعد از رسول خدا دوازده نفرند.نه نفرشان از نسل برادرم حسین به وجود می آیند و مهدی این امت از ایشان است (2)...و چهار حدیث دیگر.

حسین بن علی از مهدی خبر داده

حسین بن علی علیهما السلام فرمود:دوازده امام از ما هستند،علی بن ابیطالب اول آنان و آخرشان نهمین فرزند من و قائم به حق می باشد.خدا به برکت وجود وی زمین مرده را زنده و آباد می کند و دین حق را بر تمام ادیان پیروز می گرداند،اگرچه مشرکین کراهت داشته باشند.مهدی،مدتی از نظرها غائب می گردد.در زمان غیبت گروهی از دین خارج می شوند اما گروهی دیگر ثابت قدم خواهند ماند و از این راه اذیتها خواهند دید.از باب سرزنش به آنان گفته میشود:اگر عقیدۀ شما صحیح است،پس امام موعود شما کی نهضت می کند؟ولی بدانید که هرکس در ایام غیبت،آزار و تکذیب دشمنان را تحمل کند مانند کسی است که در کنار رسول خدا با شمشیر جنگ نموده است (3)...و سیزده حدیث دیگر.

علی بن الحسین از مهدی خبر داده

علی بن الحسین علیهما السلام فرمود:ولادت قائم ما بر مردم مخفی می ماند بطوری که خواهند گفت:اصلا متولد نشده است.علت مخفی شدن آن جناب اینست که وقتی نهضت خود را شروع نمود بیعت کسی در گردنش نباشد (4)...و ده حدیث دیگر.

حضرت باقر از مهدی خبر داده

حضرت باقر علیه السلام به ابان بن تغلب فرمود:بخدا سوگند!امامت عهدی است که

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 3332


1- اثبات الهداه ج 2 ص 552.
2- اثبات الهداه ج 2 ص 555.
3- بحار الانوار ج 51 ص 133-اثبات الهداه ج 2 ص 333 و 399.
4- بحار الانوار ج 51 ص 135.

از رسول خدا به ما رسیده است.امام های بعد از پیغمبر دوازده نفرند که نه نفرشان از نسل حسین می باشند.مهدی نیز از ما بوجود می آید و در آخر الزمان دین را نگهداری می کند (1)...و شصت و دو حدیث دیگر.

امام صادق از مهدی خبر داده

حضرت صادق علیه السلام فرمود:هرکس به تمام امامان اقرار کند اما وجود مهدی را منکر شود مانند کسی است که به همۀ پیغمبران عقیده مند باشد لیکن نبوت محمد صلی الله علیه و آله را انکار نماید.به آنحضرت عرض شد:یابن رسول اللّه!مهدی از فرزندان کیست؟فرمود:پنجمین فرزند امام هفتم(موسی بن جعفر)مهدی میباشد اما خودش غائب می شود و نام بردنش برایتان جائز نیست (2)...و یکصد و بیست و سه حدیث دیگر.

موسی بن جعفر از مهدی خبر داده

موسی بن جعفر علیهما السلام ،در پاسخ یونس بن عبد الرحمان،که سؤال نموده بود:آیا تو قائم به حق هستی؟فرمود:من قائم به حق هستم لیکن آن قائمیکه زمین را از وجود دشمنان خدا پاک می نماید و از عدل و داد پر می کند،پنجمین فرزند من است.چون بر جان خویش ترسان است،مدتی طولانی غائب می گردد.در عصر غیبت،گروهی از دین خارج می شوند ولی عده ای هم در عقیدۀ خویش پایدار می مانند.سپس فرمود:خوشا به حال شیعیانی که در زمان غیبت امام زمان،به ولایت ما چنگ زنند و بر دوستی ما و بیزاری از دشمنانمان ثابت قدم بمانند،آنان از ما هستند و ما از آنهاییم،آنان به امامت ما راضی شده اند،ما نیز از تشیع آنها خوشنودیم.پس خوشا به حالشان،به خدا سوگند!در درجات بهشت با ما خواهند بود (3)...و پنج حدیث دیگر.

امام رضا از مهدی خبر داده

حضرت رضا علیه السلام ،در پاسخ ریان بن صلت که پرسیده بود:تو صاحب الامر

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 3333


1- اثبات الهداه ج 2 ص 559.
2- بحار الانوار ج 51 ص 143 اثبات الهداه ج 6 ص 404.
3- بحار الانوار ج 51 ص 151-اثبات الهداه ج 6 ص 417.

هستی؟فرمود:من صاحب الامر هستم اما آن صاحب الامری که زمین را از عدل و داد پر می کند من نیستم.باوجود ناتوانی و ضعفی که در من مشاهده می کنی چگونه امکان دارد من همان صاحب الامر باشم؟!قائم معهود کسی است که در سن پیران ولی بصورت جوانان ظاهر میشود،بقدری نیرومند و قوی است که اگر به بزرگترین درخت روی زمین دست دراز کند آنرا از ریشه می کند و اگر در میان کوهها فریاد زند سنگهای سخت آنها متلاشی می گردند.عصای موسی و انگشتر سلیمان نزد اوست.آنجناب چهارمین فرزند من می باشد،خدا تا هروقت بخواهد او را از دیده ها غائب نگه می دارد،بعد از آن ظاهرش می نماید و زمین را بتوسط او از عدل و داد پر می کند،چنانکه از ظلم و ستم پر شده است (1)...و هیجده حدیث دیگر.

امام محمد تقی از مهدی خبر داده

امام محمد تقی علیه السلام به عبد العظیم حسنی فرمود:قائم ما همان مهدی موعودی است که در زمان غیبت باید در انتظارش بود و در زمان ظهور باید اطاعتش نمود و او سومین فرزند من می باشد.به آن خدایی که محمد صلی الله علیه و آله را به پیغمبری فرستاد و ما را به امامت مخصوص داشت سوگند،که اگر از عمر دنیا یک روز هم بیش باقی نمانده باشد خدا آنروز را طولانی می گرداند تا مهدی ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر کند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است.خداوند متعال،کارش را شبی اصلاح مینماید چنانکه امر کلیم خود موسی را در شبی اصلاح فرمود،موسی رفت تا برای همسرش آتش بیاورد اما با منصب پیمبری و رسالت برگشت.سپس فرمود:انتظار فرج،بهترین عمل شیعیان ماست (2)...و پنج حدیث دیگر.

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 3334


1- ریان بن الصلت قال،قلت للرضا علیه السلام:انت صاحب هذا الامر؟فقال:انا صاحب هذا الامر،و لکنی لست بالذی املاءها عدلا کما ملئت جورا و کیف اکون ذلک علی ما تری من ضعف بدنی؟و ان القائم هو الذی اذا خرج کان فی سن الشیوخ و منظر الشبان،قویا فی بدنه حتی لومد یده الی اعظم شجره علی وجه الارض لقلعها و لو صاح بین الجبال لتد کدکت صخورها،یکون معه عصا موسی و خاتم سلیمان.ذلک الرابع من ولدی یغیبه اللّه فی ستره ما شاء اللّه ثم یظهره فیملاء به الارض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما-بحار الانوار ج 52 ص 322-اثبات الهداه ج 6 ص 419.
2- بحار الانوار ج 51 ص 156.اثبات الهداه ج 6 ص 420.
امام علی نقی از مهدی خبر داده

امام علی نقی علیه السلام فرمود:بعد از من فرزندم حسن امام است و بعد از حسن، فرزندش همان قائمی است که عدل و دادش تمام زمین را فرامیگیرد (1)...و پنج حدیث دیگر.

امام حسن عسکری از مهدی خبر داده

امام حسن عسکری علیه السلام به موسی بن جعفر بغدادی فرمود:گویا شما را می بینم که در جانشین من اختلاف نموده اید ولی آگاه باشید هرکس به امام های بعد از پیغمبر ایمان داشته باشد،اما امامت فرزند مرا منکر شود مانند کسی است که نبوت تمام پیمبران را قبول کند ولی پیمبری محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله را انکار نماید،در صورتی که منکر آنحضرت مثل کسی است که تمام پیمبران را انکار کند،زیرا اطاعت آخرین امام ما مثل اطاعت اولین امام ماست.پس هرکس آخرین فرد ما را منکر شود مانند کسی است که اولین امام را انکار نموده باشد.

بدانید که غیبت فرزندم به قدری طولانی می شود که مردم در شک واقع می شوند مگر افرادی که خدا ایمانشان را نگهداری کند (2)...و بیست و یک حدیث دیگر.

آیا احادیث مهدی صحیح است؟

مهندس:در صورتی می توانید به این احادیث تمسک نمایید که صحیح و معتبر باشند آیا همۀ احادیث مهدی را صحیح می دانید؟

هوشیار:من ادعا نمی کنم که تمام احادیث مربوط به مهدی صحیح اعلا و تمام روایت کنندگان آنها عادل و موثق هستند.لیکن در بین آنها مقدار قابل

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 3335


1- اثبات الهداه ج 6 ص 275.
2- موسی بن جعفر البغدادی قال سمعت ابا محمد الحسن بن علی علیه السلام یقول:کأنی بکم و قد اختلفتم بعدی فی الخلف منی،اما ان المقر بالائمه بعد رسول اللّه المنکر لولدی کمن اقر بجمیع انبیاء اللّه و رسله ثم انکر نبوه محمد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و المنکر لرسول اللّه صلی الله علیه و آله کمن انکر جمیع الانبیاء لان طاعه آخرنا کطاعه اولنا و المنکر لاخرنا کاالمنکر لاولنا اما ان لولدی غیبه یرتاب فیها الناس الامن عصمه اللّه-بحار الانوار ج 51 ص 160.اثبات الهداه ج 6 ص 427.

توجهی حدیث صحیح وجود دارد.البته این احادیث مانند سایر احادیث هم صحیح دارند هم حسن،هم موثق،هم ضعیف،لیکن احتیاجی نیست که دربارۀ یک یک آنها و احوال رواتشان بحث و تحقیق نماییم،زیرا چنانکه ملاحظه نمودید احادیث به قدری زیادند که هر شخص بی غرض و باانصافی که بدانها مراجعه نماید اطمینان پیدا می کند که مدلول مشترک آنها که عبارتست از اصل وجود مهدی از موضوعات مسلم اسلام بوده که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بذر آنرا افشانده و ائمه اطهار علیهم السلام آنرا آبیاری نموده اند.بطور قطع می توان گفت:کمتر موضوعی در اسلام یافت می شود که باندازۀ وجود مهدی درباره اش حدیث وارد شده باشد.

باز هم توضیحا عرض می کنم:پیغمبر اسلام از آغاز بعثت تا حجه الوداع صدها دفعه دربارۀ مهدی سخن گفته.علی بن ابیطالب از او خبر داده،فاطمه زهرا خبر داده،خانوادۀ پیغمبر و حاملین اسرار نبوت،مانند امام حسن و امام حسین و امام سجاد و امام محمد باقر و امام جعفر صادق و امام موسی کاظم و امام رضا و امام محمد تقی و امام علی نقی و امام حسن عسکری علیهم السلام همه از وجود چنین فرد برگزیده ای خبر داده اند.مردم زمان پیغمبر در انتظارش بودند.بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مردم در انتظار ظهورش روزشماری می کردند حتی گاه گاهی افرادی را اشتباها مصداق واقعی آن می پنداشتند.احادیث او را سنی نقل کرده،شیعی نقل کرده،اشعری نقل کرده،معتزلی نقل کرده،در بین روات آنها عرب هست،عجم هست مکی هست،مدنی هست،کوفی و بغدادی و بصری و قمی و کرخی و خراسانی و نیشابوری و...هست آیا باوجود این همه احادیث که مسلما از هزار متجاوز خواهد بود هیچ شخص باانصافی می تواند در امر مهدی موعود تشکیک نموده بگوید:این احادیث را شیعیان متعصب جعل نموده به پیغمبر نسبت داده اند؟!!

*** مدتی از شب گذشته و دیگر وقتی برای ادامه مذاکرات نمانده بود، لذا قرار شد بقیه صحبت برای جلسه بعد بماند و دوستان شب شنبه آینده در منزل آقای فهیمی گرد هم آیند.

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 3336

مهدی گری و جهود و ایرانیان

اشاره

افراد یکی یکی به منزل آقای فهیمی آمدند و پس از یک پذیرائی مختصر طبق معمول در ساعت هشت جلسه رسمیت یافت و اینبار آقای مهندس موضوعی را عنوان کرد:

مهندس:از سابق بیاد دارم که یکی از نویسندگان نوشته بود،عقیدۀ مهدویت و مصلح غیبی از جهود و ایرانیان قدیم به محیط اسلامی سرایت نموده است.ایرانیان چنین می پنداشتند که روزی مردی از نژاد زردشت بنام «سااوشیانت»ظاهر خواهد شد و اهریمن را کشته و جهان را از همۀ بدیها پاک خواهد نمود؟اما جهودان چون آزادی کشور خویش را از دست داده بودند و به بندگی کلده و آشور افتاده بودند،یکی از پیغمبرانشان چنین نوید داد:در آینده، مسیحی(پادشاهی)از میان جهان خواهد برخاست و جهودان را دوباره به آزادی خواهد رسانید.

بنابراین چون ریشه و اصل مهدویت را در بین ایرانیان و جهودان یافتیم باید بگوییم که این تفکر از آنان به مسلمین سرایت نموده و افسانه ای بیش نیست.

هوشیار:درست است که این عقیده در بین اقوام و ملل دیگر نیز بوده و هست.

لیکن صرف این موضوع،شاهد خرافی بودن آن نیست مگر لازم است تمام احکام و عقائد اسلام برخلاف گذشتگان باشد تا صحیح باشد!؟.شخصی که در صدد تحقیق موضوعی از موضوعات اسلام باشد و غرض و مرضی نداشته باشد،باید ابتداء به مدارک و مآخذ اصلی آن عقیده مراجعه کند تا درستی و نادرستی آن برایش روشن گردد نه اینکه به جای رجوع به مدارک اصلیه،در کتب و عقائد

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 3337

پیشینیان تفحص نماید سپس جنجالی برپا کند که من ریشه این عقیده خرافی را پیدا کردم.آیا می شود گفت:چون ایرانیان قدیم به یزدان عقیده مند بودند و راستی را از اخلاق نیک می شمردند،خداپرستی باید افسانه باشد و راستی را هم نباید از اخلاق نیک شمرد؟!پس تنها برای این که ملل دیگر نیز در انتظار مصلح و نجات دهندۀ غیبی بوده اند،دلیل بطلان و سند جرم نیست،چنانکه دلیل صحتش نیز نخواهد بود.

علل پیدایش مهدویت

فهیمی:یکی از نویسندگان،داستان پیدایش عقیدۀ مهدویت را خوب توجیه نموده است اگر اجازه بفرمائید اجمالش را عرض کنم؟

حاضرین:بفرمایید.

فهیمی:آنرا با مختصر تصرفی خلاصه می کنم:اصل داستان مهدویت را شیعیان از ملل دیگر گرفته چیزهایی بدان افزودند تا به صورت کنونی درآمد.دو موضوع را باید از عوامل رشدونمو آن عقیده دانست:

الف:عقیده به پیدایش و ظهور نجات دهندۀ غیبی،در بین جهودان شایع بوده و هست.آنان عقیده داشتند که الیاس بآسمان صعود نموده و در آخر الزمان برای نجات بنی اسرائیل به زمین برمی گردد.می گوید:«ملکصیدق»و «فنحاس بن العاذار»تا به امروز زنده میباشند.

در صدر اسلام،گروهی از یهود،برای استفاده های مادی،گاهی هم به منظور تخریب اساس اسلام اظهار اسلام نمودند،عده ای هم با حیله و تزویر که از صفات بارز این قوم است در بین مسلمین موقعیت و مقامی کسب نمودند،ولی در واقع جز ایجاد اختلاف و پخش عقائد خود و سودجویی مقصدی نداشتند که عبد اللّه بن سبا را باید از افراد برجستۀ آنان دانست.

ب:پس از درگذشت رسول اکرم صلی الله علیه و آله خانواده و خویشانش،و از جمله علی بن ابیطالب علیه السلام خودشان را برای خلافت از دیگران سزاوارتر می دانستند.

معدودی از اصحاب هم از آنان طرفداری می نمودند.اما برخلاف خواستۀ آنان، خلافت از خانواده رسول خدا بیرون رفت و همین حادثه سبب آزردگی و رنجش آنان گردید.تا اینکه خلافت به علی بن ابیطالب منتقل شد.هوادارانش خشنود

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 3338

گشتند و امیدوار بودند که خلافت از این خانواده بیرون نرود،ولی علی هم چون به جنگهای داخلی مبتلا شد کاری از پیش نبرده عاقبت به دست ابن ملجم شهید گشت.فرزندش حسن هم موفقیتی به دست نیاورده عاقبت خلافت را تحویل بنی امیه داد.

حسن و حسین دو فرزند رسول خدا خانه نشین بودند ولی حکومت و قدرت اسلام به دست دیگران بود.اولاد رسول خدا و هوادارانشان در فقر وفاقه بسر می بردند ولی غنائم سرشار و بیت المال مسلمین در هوسرانی بنی امیه و بنی عباس مصرف می شد.این حوادث سبب شد،که روزبروز بر تعداد طرفداران آنان افزوده گردد و صدای اعتراضات از گوشه و کنار بلند شود،اما شاغلین مقام خلافت به عوض دلجویی،در صدد زجر و شکنجه و اعدام و تبعید آنان برآمدند.

خلاصه:بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نسبت به اهل بیت و طرفداران آنها حوادث ناگواری واقع شد.فاطمه از میراث پدر محروم شد.خلافت علی به تأخیر افتاد،حسن بن علی را مسموم نمودند.حسین بن علی را با جوانان و اصحابش در کربلا به قتل رسانیده خانواده اش را اسیر کردند.مسلم بن عقیل و هانی را پس از امان دادن کشتند.ابو ذر غفاری به ربذه تبعید شد.حجر بن عدی و عمرو بن حمق و میثم تمار و سعید بن جبیر و کمیل بن زیاد و صدها تن مانند آنان را کشتند.به دستور یزید مدینه قتل عام شد و صدها از این حوادث ننگین که صفحات تاریخ اسلام را سیاه کرده است.در این ایام تلخ جان هواداران اهل بیت بستوه آمده هرروز در انتظار فرج بودند.گاهی یکی از علویین برای گرفتن حق و مبارزه با غاصبین قیام می نمود ولی بالاخره کشته می شد و توفیقی نصیبش نمی گشت.این حوادث ناگوار سبب شد که اقلیت طرفدار اهل بیت،از تمام جهات مأیوس شوند و درهای موفقیت را بر روی خویش بسته ببینند و از هرسو دنبال یافتن روزنۀ امیدی برآیند.طبعا معلوم است که این اوضاع و حوادث،زمینه را برای پذیرفتن عقیدۀ نجات دهندۀ غیبی و مهدویت کاملا آماده گردانید.

در این هنگام بود که جهودان تازه مسلمان و مغرضین،از فرصت استفاده نموده به ترویج عقیدۀ خویش یعنی نجات دهندۀ غیبی مشغول گشتند.شیعیان از همه جا مأیوس هم برای تسکین دردهای روحی و جبران شکست های ظاهری خویش،آن عقیده را مناسب دیده از جان ودل پذیرفتند لیکن تصرفی نموده

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 3339

گفتند:آن مصلح جهانی حتما از اهل بیت مظلوم خواهد بود.کم کم پیرایه هایی بدان بستند تا به صورت مهدی کنونی درآمد (1).

نیازی به توجیه ندارد

هوشیار:محرومیت ها و گرفتاری هایی را که در مورد اهل بیت و هوادارانشان فرمودید کاملا درست است،لیکن در صورتی محتاج به این توضیحات و تحلیلات بودیم که سرچشمه و منشاء اصلی مهدویت را نمی دانستیم،ولی چنانکه بیاد دارید:اثبات نمودیم که شخص پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله این عقیده را در بین مسلمین پخش کرده نوید پیدایش چنین مصلحی را داده بود و احادیث آنرا نه تنها شیعیان بلکه اهل سنت نیز در کتب صحاح خود جمع آوری نموده اند.با اثبات این مطلب دیگر برای توجیه مذکور جایی باقی نخواهد ماند.

در بخش اول سخن فرمودید:این عقیده در بین جهودان شایع بوده است.این سخن نیز درست است لیکن اینکه فرمودید:عقیدۀ مذکور به وسیلۀ(ابن سبای) یهودی و امثالش در بین مسلمین راه یافته،مطلب مردودی است،زیرا چنانکه قبلا گفتیم:شخص نبی اکرم مروج و حامی و بشارت دهندۀ به پیدایش چنین مصلح جهانی بوده است.البته ممکن است مسلمانان یهودی الاصل نیز آن را تأیید کرده باشند.

داستان عبد اللّه بن سبا

موضوع دیگری را نیز لازم است تذکر دهم که:وجود عبد اللّه بن سبای یهودی با این نام و نشان،از موضوعات مسلم تاریخ نیست.بعضی از دانشمندان اصل وجودش را موهوم و مجعول دشمنان شیعه می دانند.بر فرض اینکه اصل وجودش محرز باشد اما نسبت هایی که باو داده شده بدون شاهد و برهان است،زیرا هیچ عاقلی نمی تواند باور کند که یک نفر یهودی تازه مسلمان،چنان نبوغ خارق العاده و سیاست مرموز و موقعیت ممتازی را واجد شود که بتواند در آن محیط اختناق که هیچ کس جرئت نداشت از فضائل اهل بیت سخنی بگوید،بیک رشته اقدامات اساسی دست بزند و به واسطۀ تبلیغات سری و تشکیلات وسیع و

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 3340


1- المهدیه فی الاسلام ص 48-68.

دامنه دار خویش،مردم را به سوی اهل بیت دعوت کند،بر خلیفۀ وقت بشوراند و چنان بلوایی برپا کند که مردم بریزند و خلیفۀ وقت را به قتل رسانند ولی مأمورین سری و علنی خلیفه از تحریکات و اقدامات او بی اطلاع بمانند.به قول خود این آقایان،یک نفر یهودی تازه مسلمان اساس دین آنها را منهدم سازد ولی هیچ کس دم نزند.چنین وجودی را با این گونه اعمال،جز در عالم خیال نمی توان تصور کرد (1).

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 3341


1- طالبین تحقیق بکتاب«نقش وعاظ در اسلام»تألیف دکتر علی الوردی ترجمه خلیلیان ص 111-137 و کتاب«عبد اللّه بن سبا»تألیف سید مرتضی عسکری و کتاب«علی و فرزندانش»تألیف دکتر طه حسین ترجمه خلیلی ص 139-143 مراجعه نمایند.

مهدی در سایر ادیان

مهندس:عقیدۀ به مهدی موعود به مسلمانان اختصاص دارد یا در سایر ادیان نیز چنین عقیده ای هست؟

هوشیار:عقیدۀ مذکور به مسلمانان اختصاص ندارد بلکه تمام ادیان و مذاهب آسمانی در این عقیده شرکت دارند.پیروان همۀ ادیان عقیده دارند که در یک عصر تاریک و بحرانی جهان،که فساد و بیدادگری و بی دینی همه جا را فراگیرد یک نجات دهندۀ بزرگ جهانی طلوع می کند و به واسطۀ نیروی فوق العادۀ غیبی اوضاع آشفته جهان را اصلاح می کند و خداپرستی را بر بی دینی و مادیگری غلبه می دهد.این نوید خوش را نه تنها در تمام کتاب هایی که به عنوان کتاب آسمانی باقی مانده مانند کتاب زند و پازند و کتاب جاماسبنامه که از کتاب های مقدس زردشتیان می باشند،کتاب تورات و ملحقات آن که کتاب مقدس یهود شمرده می شود و کتاب انجیل عیسویان،می توان پیدا کرد،بلکه در کتاب های مقدس براهمه و بودائیان نیز کم وبیش دیده می شود.

همه ارباب ملل و ادیان این عقیده را دارند و در انتظار چنین موعود نیرومند غیبی بسر می برند.هر ملتی او را با لقب مخصوصی می شناسد.زردشتیان او را بنام سوشیانس(نجات دهندۀ جهان)جهودان بنام سرور میکائیلی،عیسویان بنام مسیح موعود،مسلمانان بنام مهدی منتظر می نامند.لیکن هر ملتی آن نجات دهندۀ غیبی را از خودش محسوب می دارد.زردشتیان او را ایرانی و از پیروان زردشت می دانند،جهودان،از بنی اسرائیل و پیروان موسی می شمارند، عیسویان او را همکیش خودشان می دانند و مسلمانان،از دودمان بنی هاشم و

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 3342

فرزند پیغمبرش می شمارند.در اسلام بطور کامل معرفی شده لیکن در سایر ادیان چنین نیست.

نکته قابل توجه اینست که علائم و مشخصاتی که در سایر ادیان برای آن نجات دهندۀ بزرگ ذکر شده،در مورد مهدی موعود اسلام یعنی فرزند بلافصل امام حسن عسکری نیز قابل انطباق است.می توان او را از نژاد ایرانی شمرد زیرا مادر حضرت سجاد که جد امام زمان است،یک شاهزاده خانم ایرانی بوده بنام شهربانو دختر یزدگرد پادشاه ساسانی.از دودمان و خاندان بنی اسرائیل نیز شمرده می شود،زیرا بنی هاشم و بنی اسرائیل هردو از نسل حضرت ابراهیم بوجود آمده اند،بنی هاشم از فرزندان اسماعیل هستند و بنی اسرائیل از اولاد اسحاق.

پس بنی هاشم و بنی اسرائیل در واقع از یک خاندان محسوب می شوند.به عیسویان نیز نسبت دارد زیرا بر طبق بعض روایات،مادر حضرت صاحب الامر یک شاهزاده خانم رومی بوده بنام نرجس(نرگس)که به صورت یک داستان شگفت انگیزی در کتابها دیده می شود.

اصولا این مطلب درست نیست که مهدی نجات دهندۀ جهان را به یک ملت معینی اختصاص دهیم.او می آید که با عناوین اختلاف انگیز از قبیل:این نژاد و آن نژاد،این دین و آن دین،این ملت و آن ملت،این کشور و آن کشور،مبارزه کند.بنابراین باید او را مهدی موعود جهانیان شمرد.نجات دهنده و حمایت کننده حزب خداپرستان می باشد.پیروزی او پیروزی تمام انبیاء و پیمبران و مردان صالح است.از دین اسلام یعنی دین تکامل یافته آئین حضرت ابراهیم و موسی و عیسی و سایر ادیان آسمانی حمایت می کند و از دین واقعی موسی و عیسی که به وجود محمد و نبوت او بشارت داده اند طرفداری می نماید.

ناگفته نماند که ما نمی خواهیم برای اثبات مهدی موعود،به بشارت های کتب قدیم استدلال کنیم و اصولا احتیاجی بدانها نداریم.بلکه می خواهیم بگوئیم که عقیدۀ به ظهور یک نجات دهندۀ فوق العادۀ جهانی،یک عقیدۀ مشترک دینی است که از مصدر وحی سرچشمه گرفته و همۀ پیمبران بدان بشارت داده اند.و همۀ ملل در انتظار آن هستند لیکن در تطبیق آن خطا شده است.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 3343

قرآن و مهدویت

فهیمی:داستان مهدویت اگر صحت داشت،باید در قرآن کریم ذکری از آن شده باشد در صورتیکه حتی لفظ مهدی هم در آن کتاب آسمانی دیده نمیشود.

هوشیار:اولا لازم نیست هر موضوع صحیحی با تمام خصوصیات و مشخصاتش در قرآن کریم وارد شده باشد.چه بسیار جزئیات صحیح و درستی داریم که آن کتاب آسمانی اصلا متعرضش نشده است.و ثانیا آیاتی چند،در آن کتاب مقدس وجود دارد که اجمالا،روزی را نوید می دهد که:حق پرستان و حزب خداپرست و طرفداران دین و مردم شایستۀ جهان،قدرت و حکومت زمین را قبضه می نمایند و دین اسلام بر تمام ادیان غالب میگردد.از باب نمونه:

در سورۀ انبیاء می فرماید:«ما بعد از آنکه در تورات نوشته بودیم در زبور نوشتیم که بندگان شایستۀ ما وارث زمین می شوند» (1).

در سورۀ نور می فرماید:«خدا به کسانی از شما که ایمان آورده اند و عمل شایسته انجام داده اند وعده داده که آنان را خلیفۀ زمین گرداند،چنانکه گذشتگانشان را نیز قبلا خلیفه گردانیده بود و دینی را که بر ایشان پسندیده است استوار و نیرومند گرداند و ترسشان را به ایمنی تبدیل کند تا مرا عبادت کنند و چیزی را شریک قرار ندهند (2).

در سورۀ قصص فرموده:«ما اراده کرده ایم که:بر ضعفای زمین منت نهاده پیشوا و وارث زمینشان گردانیم (3).

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 3344


1- وَ لَقَدْ کَتَبْنٰا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهٰا عِبٰادِیَ الصّٰالِحُونَ -آیه 105.
2- وَعَدَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضیٰ لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لاٰ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً -آیه 55.
3- وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوٰارِثِینَ -آیه 4.

در سورۀ صف فرموده:«او خداییست که رسولش را با هدایت و دین حق فرستاد تا بر تمام ادیان غالب گردد،اگرچه مشرکین آنرا مکروه داشته باشند (1).

از این آیات اجمالا استفاده می شود که:دنیا روزی را در پیش دارد که قدرت و ادارۀ زمین به دست مؤمنین و رجال شایسته افتاده پیشوا و پیشرو تمدن بشریت می گردند و دین اسلام بر تمام ادیان غالب می شود و یکتاپرستی جایگزین شرک می گردد.آن عصر درخشان،همان روز نهضت مصلح غیبی و منجی بشریت و مهدی موعود می باشد و آن انقلاب جهانگیر و همه جانبه،توسط مسلمین شایسته انجام می یابد.

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 3345


1- هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدیٰ وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ -آیه 9.

نبوت عامه و امامت

اشاره

فهیمی:نمی دانم شما شیعیان چه اصراری دارید که وجود امامی را حتما اثبات کنید؟به طوری در عقیدۀ خودتان پافشاری می کنید که اگر در ظاهر هم امامی وجود نداشت،میگویید:غائب است.باتوجه به اینکه پیغمبران احکام خدا را برای مردم بیان نموده اند،دستگاه آفرینش اصلا چه احتیاجی به وجود امام دارد؟!

هوشیار:همان برهانیکه برای اثبات نبوت عامه اقامه می شود و فرستادن احکام را بر خدا ایجاب می کند،عین همان برهان،وجود امام و حجت و حافظ احکام را نیز اقتضا دارد.برای توضیح و اثبات مدعا ناچاریم ابتدائا برهان نبوت عامه را اجمالا بیان کنیم سپس باثبات مقصد بپردازیم.

شما اگر در مقدماتی که در جای خود به اثبات رسیده و حالا هم می خواهم آنها را به طور اجمال تذکر بدهم،توجه و دقت کامل بفرمایید موضوع نبوت عامه برایتان روشن می گردد.

1:آفرینش ویژۀ انسان جوریست که نمی تواند به تنهایی چرخ زندگی خویش را بچرخاند بلکه به همکاری و تعاون همنوعانش نیازمند می باشد.

باصطلاح،مدنی و اجتماعی آفریده شده ناچار است به حالت اجتماعی زندگی کند.ناگفته پیداست که تزاحم در منافع و حصول اختلاف،از ثمرات زندگی اجتماعی است زیرا هر فردی از افراد اجتماع،جدیت می کند که تا سرحد قدرت و توانایی از منافع محدود مادی برخوردار گردد و موانع وصول به مقصد را از پیش پای خود برطرف سازد،در صورتی که دیگران نیز در صدد رسیدن به همین مقصد می باشند.از اینجهت است که تزاحم در منافع و تجاوز و تعدی به حقوق همدیگر

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 3346

پیش آمد می کند.از این رهگذر است که وجود قانون برای ادارۀ اجتماع ضروری می گردد تا به برکت وجود قانون حقوق افراد محفوظ بماند و از تجاوز زورمندان جلوگیری شود و اختلاف و اختلال مرتفع گردد.لذا می توان گفت که:وجود قوانین بهترین گنجی است که بشریت تاکنون بدان راه یافته است و می توان حدس زد که:بشر از همان اوائل تشکیلات اجتماعی خویش،کم وبیش،از وجود قانون برخوردار بوده و همواره بدان احترام می گذاشته است.

2:بشر به نیروی استکمال مجهز شده و توجه به کمال و سعادت،ارتکازی و فطری اوست.در تمام کوشش های مداوم خویش،جز تحصیل کمالات حقیقی هیچ هدف و مقصدی ندارد.تمام افعال و حرکات و جدیتهای خستگی ناپذیرش در اطراف آن هدف عالی دور می زند.

3:چون انسان در مسیر ترقی و تکامل واقع شده و توجه به کمالات حقیقی در نهادش گذاشته شده است باید وصول به آن غایت برایش میسر باشد،زیرا کار عبث و لغو در دستگاه آفرینش وجود ندارد.

4:این موضوع نیز به اثبات رسیده که انسان از جسم و روح ترکیب یافته،از جنبۀ جسم،مادی است،لیکن روحش در عین حالیکه شدت ارتباط و اتصال را با بدن دارد و به وسیلۀ آن،تکامل می یابد،خودش از عالم مجردات محسوب می گردد.

5:چون انسان از تن و روح ترکیب یافته قهرا دو نوع زندگی هم خواهد داشت:یکی حیات و زندگی دنیوی که مربوط به تن اوست،دیگری زندگی نفسانی و معنوی که به روانش ارتباط دارد.در نتیجه،نسبت به هریک از آن دو زندگی،سعادت و شقاوتی خواهد داشت.

6:چنانکه در میان بدن و روح شدت اتصال و ارتباط و یگانگی برقرار است همچنین بین زندگی دنیوی و زندگی نفسانی نیز ارتباط و اتصال کامل وجود دارد.یعنی کیفیت زندگی دنیوی و حرکات و افعال بدنی انسان،در روح وی تأثیر می کنند چنانکه حالات و ملکات و صفات نفسانی نیز،نسبت به صدور افعال ظاهری مؤثرند.

7:بشر چون در صراط تکامل واقع شده و توجه به کمال فطری و طبیعی اوست

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 3347

و خلقت خدا هم عبث نیست،باید وسیلۀ رسیدن به غایت و کسب کمالات انسانیت،در دسترسش قرار گرفته باشد و بتواند راه وصول بآن غایت و طریق احتراز از انحراف را تشخیص دهد.

8:بشر طبعا خودخواه و منفعت جوست و بغیر از مصالح و منافع خویش اصلا منظوری ندارد.بلکه جدیت می کند که همنوعانش را نیز استثمار کند و از نتیجۀ کوشش آنان بهره مند گردد.

9:بشر در عین حالیکه همیشه دنبال کمالات واقعی خویش می گردد و در جستجوی آن حقیقت،هر دری را می کوبد،ولی غالبا از تشخیص آنها عاجز می ماند زیرا امیال و خواسته های نفسانی و احساسات درونی وی غالبا راه تشخیص حقیقت و صراط مستقیم انسانیت را بر عقل عملی تاریک می نمایند و او را به سوی انحراف و وادی های شقاوت سوق می دهند.

چه قانونی بشر را سعادتمند می کند؟

چون بشر ناچار است به حالت اجتماعی زندگی کند و تزاحم در منافع و تعدی و استخدام همنوع،از لوازم حتمی زندگی اجتماعی است،باید قانونی در بین بشر حکومت کند تا از حدوث اختلال و پراکندگی مانع گردد.آن قانون در صورتی می تواند جامعه را به خوبی اداره کند که واجد شرائط ذیل باشد:

1:آن قوانین بطوری جامع و کامل باشند که در تمام شئون اجتماعی و انفرادی اشخاص نفوذ و دخالت داشته باشند،تمام حالات و احتیاجات بشر مراعات شده باشد و نسبت به هیچ موضوعی غفلت و سهل انگاری واقع نشده باشد.چنین قوانینی باید بر طبق احتیاجات واقعی و طبیعی افراد جعل و تدوین گردد و از متن حقیقت و خارج گرفته شود.

2:آن قوانین باید بشر را به سوی سعادت و کمالات واقعی سوق دهند نه سعادت و کمالات پنداری و خیالی.

3:باید سعادت جهان بشریت در آن قوانین مراعات شده باشد و محدود به تأمین منافع افراد معینی نباشد.

4:باید اجتماع را بر پایه های فضائل و کمالات انسانیت بنا نهد و آنها را به

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 3348

سوی آن هدف عالی سوق دهد به طوری که افراد آن اجتماع،زندگی دنیوی را طریق وصول به کمالات و فضائل انسانیت بدانند و به عنوان استقلال،بآن نگاه نکنند.

5:آن قوانین صلاحیت داشته باشند که از تجاوز و تعدیات و هرج ومرج مانع شوند و حقوق تمام افراد را تضمین کنند.

6:در جعل و تدوین آن قوانین جنبۀ روح و زندگی معنوی هم،کاملا مراعات شده باشد به طوریکه هیچیک از آنها نسبت به روح و نفس،ضرر و زیانی وارد نسازد و انسان را از صراط مستقیم تکامل منحرف نکند.

7:اجتماع را از عوامل انحراف از جادۀ مستقیم انسانیت و سقوط در وادیهای هلاکت،منزه و پاک سازد.

8:واضع آن قوانین باید تمام جهات مصالح و مفاسد و موارد تزاحم و برخورد آنها را بداند،از اقتضائات ازمنه و امکنه مطلع باشد.

بشر به طور حتم،به چنین قوانینی نیازمند است و از ضروریات زندگی او بشمار می روند و زندگی بدون قانون در حکم سقوط انسانیت می باشد،لیکن این موضوع قابل بحث است که آیا قوانین مجعول بشر از عهده انجام این مسئولیت بزرگ برمی آیند و صلاحیت ادارۀ اجتماع را دارند یا نه؟

ما عقیده داریم قوانینی که به توسط افکار کوتاه بشر تدوین شود ناقص است و صلاحیت کامل برای ادارۀ اجتماع ندارد.چند موضوع را به عنوان دلیل و شاهد می توان ذکر کرد:

1:علوم و اطلاعات بشر ناقص و محدود است.بشر عادی از احتیاجات مختلف انسان و نوامیس آفرینش و جهات خیروشر و موارد تزاحم و برخورد قوانین و تأثیر و تأثر و فعل و انفعالات آنها و اقتضائات امکنه و ازمنه،اطلاعات کامل ندارد.

2:برفرض محال که قانون گذاران بشر از عهدۀ جعل و تدوین چنین قوانین جامعی برآیند اما بدون شک،از ارتباط عمیقی که بین زندگی دنیوی و زندگی معنوی برقرار است و تأثیراتی که اعمال و حرکات ظاهری در نفس دارند، بی اطلاعند و اگر مختصر اطلاعی هم داشته باشند ناقص و ناچیز است.اصولا

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 3349

مراقبت از زندگی نفسانی از برنامۀ آنان خارج است و سعادت بشر را جز از ناحیۀ امور مادی نمی نگرند،در صورتیکه این دو نوع زندگی کمال ارتباط را دارند و انفکاک بین آنها امکان پذیر نیست.

3:چون بشر خودخواه است،استخدام و استثمار نمودن همنوع برای او طبیعی است و هر فردی از افراد انسان منافع خویش را بر مصالح دیگران ترجیح می دهد، پس رفع اختلاف و جلوگیری از استخدام،از صلاحیت او خارج است،زیرا خواسته ها و امیال قانونگذاران بشر،هرگز اجازه نمی دهند که از منافع خودشان و وابستگانشان چشم پوشی نمایند و مصالح بشریت را منظور بدارند.

4:قانونگذاران بشر همیشه،با انظار کوتاه و محدود خویش قوانین را تدوین می کنند و آنها را در قالب تعصبات و عادات و افکار کوتاه خویش می ریزند،لذا قوانین را به نفع عدۀ معدودی جعل می کنند و در حین وضع،توجهی به مصالح و مفاسد دیگران ندارند.چنین قوانینی سعادت عموم انسانیت در آنها منظور نشده است.فقط قوانین خداییست که بر طبق ناموس آفرینش و درخور احتیاجات واقعی بشر تدوین گردیده،از هرگونه انحراف و اغراض شخصی منزه است و سعادت جهان انسانیت در آنها منظور شده است.از اینجا روشن می شود که:بشر به قوانین خدایی کاملا نیازمند است و الطاف خداوندی اقتضا دارد که برنامۀ کاملی را تهیه نموده توسط پیمبران ارسال دارد.

سعادت اخروی

انسان درعین حال که شب و روز به زندگی دنیوی سرگرم است،در باطن ذات و نفس خویش نیز،زندگی مرموز و پوشیده ای دارد،اگرچه اصلا توجهی بدان زندگی نداشته و آنرا به کلی فراموش نموده باشد.نسبت به آن زندگی مجهول نیز سعادت و شقاوتی خواهد داشت.یعنی افکار و عقائد حقه و اخلاق پسندیده و اعمال شایسته،سبب استکمال و ترقی روحانی می گردند و سعادت و کمال او را فراهم می سازند،چنانکه عقائد باطل و اخلاق زشت و اعمال ناشایسته باعث نقصان و شقاوت و انحراف نفس می گردند.پس انسان اگر در صراط مستقیم تکامل واقع شود جوهر ذات و حقیقتش پرورش و تکامل یافته به

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 3350

عالم اصلی خویش که عالم نورانیت و سرور است صعود و رجوع می نماید و اگر تمام کمالات روحانی و اخلاق پسندیده انسانی را فدای ارضای قوای حیوانی نمود و اسیر خواسته های نفسانی گشت و به صورت حیوانی هوسباز و کامجو،یا دیوی درنده و خونخوار درآمد،چنین شخصی از صراط مستقیم تکامل،انحراف یافته در وادی های هلاکت و شقاوت سرگردان خواهد گشت.پس انسان نسبت بزندگی روحانی نیز،محتاج به برنامه و راهنمای کاملی است و بدون کمک نمی تواند این مسیر خطرناک و دقیق را طی کند،زیرا امیال و خواهشهای نفسانی و قوای حیوانی،غالبا راه حقیقت بینی و قضاوت صحیح را بر عقل عملی تاریک می نمایند و او را بسوی وادیهای هلاکت سوق می دهند،خوب را بد و بد را خوب در نظرش جلوه می دهند.تنها آفرینندۀ انسان و جهانست که به کمالات حقیقیه و سعادت واقعی انسان و اخلاق نیک وبد واقف است و می تواند برنامه و دستورالعمل جامعی برای نیل به سعادت نفسانی و احتراز از عوامل شقاوت به دست بشر بدهد،پس انسان در تأمین سعادت اخروی خویش نیز،نیازمند به پروردگار جهان است.

از اینجا نتیجه می گیریم که:پروردگار حکیم هرگز نوع انسان را که برای هریک از سعادت و شقاوت مستعد است،تحت نفوذ قوای حیوانی و تسلط خواهشهای نفسانی قرار نداده و در وادی جهالت و سرگردانی رهایش نمی کند، بلکه الطاف بی پایانش اقتضا دارد که بوسیلۀ پیغمبران برگزیده ای که از جنس بشرند،احکام و قوانین و برنامه های کاملی که سعادت دنیوی و اخروی افراد را تأمین کند،برای مردم بفرستد و راه سعادت و شقاوت را به آنان بیاموزد تا عذرشان منقطع گردد و طریق وصول به غایت برایشان هموار شود.

راه تکامل

راه تکامل انسان و صراط مستقیم رجوع الی اللّه،همان عقائد حقه و اعمال نیک و اخلاق پسندیده ای است که خداوند متعال آنها را بر قلوب پاک انبیاء نازل کرده تا به مردم ابلاغ نمایند.لیکن باید دانست که این راه،راه قراردادی و تشریفاتی که هیچ سنخیت و مناسبتی با مقصد نداشته باشد نیست بلکه طریقی

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 3351

است واقعی و حقیقی که از عالم ربوبی سرچشمه گرفته هرکس در آنراه واقع شود در باطن ذات سیر تکاملی نموده به عالم وسیع و بهشت رضوان صعود می کند.

به عبارت دیگر:دین حق طریق مستقیمی است که هرکس در آن واقع شود، جوهر ذات و انسانیتش کامل گشته از صراط مستقیم انسانیت بعالم سرور و منبع کمالات رجوع می نماید و هرکس از راه مستقیم دیانت منحرف گردد ناچار راه فضائل انسانیت را گم کرده در راههای غیرمستقیم حیوانیت واقع شده صفات حیوانیت و درندگی را تقویت نموده،از پیمودن صراط دقیق انسانیت عاجز می شود.چنین شخصی جز زندگی سخت و سقوط در هاویۀ جحیم سرنوشتی نخواهد داشت.

عصمت پیمبران

الطاف خداوندی چنین اقتضا دارد که پیامبرانی را بفرستد تا احکام و قوانین لازم را به مردم ابلاغ کنند و آنان را به سوی غایت و هدف ایجاد هدایت و کمک نمایند.در صورتی منظور حق تعالی تأمین می شود و احکام و دستورات لازم بدون کم و زیاد،در دسترس مردم گذاشته می شود و عذرشان منقطع می گردد که پیغمبر از خطا و اشتباه و نسیان در امان و محفوظ باشد،یعنی در گرفتن احکام و ضبط آنها و ابلاغ به مردم،از خطا و نسیان معصوم باشد.علاوه بر این باید خودش به حقیقت آن احکام متحقق باشد و به علم خویش عمل نماید و قولا و عملا مردم را به سوی کمالات حقیقی دعوت کند تا عذرشان منقطع گردد و در تشخیص راه حق،در ضلالت و سرگردانی واقع نشوند زیرا پیغمبر اگر به احکام دین پابند و مقید نباشد کلامش از اعتبار ساقط می شود و مردم به وی اعتمادی نخواهند نمود زیرا او برخلاف گفتارش عمل می کند و به واسطۀ عمل خویش، مردم را به سوی خلاف آن احکام دعوت می نماید.و معلوم است که دعوت عملی اگر از دعوت قولی مؤثرتر نباشد کم اثرتر هم نخواهد بود.

به بیان دیگر:علوم و مدرکات ما از خطاء و اشتباه معصوم و محفوظ نیستند، زیرا حواس و قوای مدرکه در حصول آنها دخالت دارند و خطاهای حواس بر کسی پوشیده نیست.اما علوم و احکامی که از جانب پروردگار عالم،برای هدایت

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 3352

مردم،به پیمبران،وحی و الهام می شود،از این قبیل نیست و از راه حواس و قوای مدرکه آنها را تحصیل نکرده اند وگرنه لازم می آید که خطاء و اشتباه در معلومات آنان نیز راه داشته باشد و احکام واقعی بدست مردم نرسد،بلکه علوم آنان به این طریق است که حقائق عوالم غیبی بر باطن ذات و قلب آنان نازل می شود،عین آن حقائق را به علم حضوری مشاهده می نمایند و آنچه را با چشم دل مشاهده می کنند از عالم بالا نازل کرده در دسترس مردم قرار می دهند،چون عین آن حقایق را مشاهده و درک می کنند پس در گرفتن و تحمل و ضبط آنها،خطاء و اشتباهی راه ندارد.

به همین علت،از عصیان و مخالفت آن دستورات معصوم و در امان هستند و به علوم خویش عمل می نمایند زیرا کسی که عین حقایق و کمالات و سعادت خویش را مشاهده کند بدون شک برطبق مشاهداتش رفتار می کند و هرگز تخلف نمی نماید،زیرا تمام طرق و راههای اشتباه کاری نفس و قوا،بر او بسته است و کمالات حقیقی خویش را با چشم دل مشاهده می کند و چنین شخصی هرگز کمال خویش را از دست نمی دهد.

برهان عقلی بر امامت

بعد از روشن شدن دلیل نبوت عامه،اکنون تصدیق می فرمایید که عین همین برهان نیز اقتضا دارد که هروقت پیغمبری در بین مردم موجود نبود،باید یکی از افراد انسان جانشین و خزینه دار احکام خدایی باشد و در تحمل و نگهداری و تبلیغ آنها سعی و کوشش نماید،زیرا منظور حق تعالی از بعثت پیمبران و فرستادن احکام،در صورتی تحقق می پذیرد و الطافش به حد کمال می رسد و حجت بر بندگان تمام می شود که تمام آن قوانین و دستورات بدون کم و زیاد، در بین بشر محفوظ بماند.پس در مورد فقدان پیمبران،لطف خدا چنین اقتضا دارد که یکی از افراد انسان را مسئول حفظ و نگهداری و تحمل احکام نماید.

آن فرد برگزیده نیز،باید در گرفتن احکام و ضبط و ابلاغ آنها از خطاء و اشتباه معصوم باشد تا منظور حق تعالی تأمین شود و حجت بر بندگان تمام گردد.

باید به حقیقت و واقعیت احکام دین متحقق باشد و خودش بدانها عمل کند

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 3353

تا دیگران اعمال و اخلاق و اقوال خویش را با اعمال وی تطبیق نمایند و از او پیروی کنند و در یافتن راه حقیقت،دچار شک و حیرت نشوند و عذر و دستاویزی به دستشان نیاید.چون امام نیز باید در تحمل این مسئولیت بزرگ،از خطاء و اشتباه معصوم و محفوظ باشد،باید گفت که:این قبیل علومش را از راه حواس و قوای مدرکه کسب نکرده و با علوم معمولی مردم بسی تفاوت دارد،بلکه به واسطۀ راهنمایی پیغمبر،چشم بصیرتش روشن شده حقائق و کمالات انسانیت را با چشم دل مشاهده می کند،چون چنین است از خطاء و اشتباه معصوم است و همین مشاهدۀ حقائق و کمالات است که علت عصمت وی شده و باعث این می شود که بر طبق علوم و مشاهداتش عمل نماید و به واسطۀ علم و عمل،امام و پیشوا و پیشرو انسانیت گردد.

به عبارت دیگر:همیشه باید در بین نوع انسان،فرد کاملی وجود داشته باشد که به تمام عقائد حقۀ الهی عقیده مند بوده تمام اخلاق و صفات نیک انسانی را به کار بسته به تمام احکام دین عمل نماید و همه را بدون کم و زیاد بداند.

در تمام این مراحل،از خطاء و اشتباه و عصیان معصوم باشد.بواسطۀ علم و عمل، تمام کمالات ممکنۀ انسانی،در وی به فعلیت رسیده پیشرو و امام قافلۀ انسانیت باشد.اگر نوع انسان،زمانی از چنین فرد ممتازی خالی گردد لازم می آید که احکام الهی که به منظور هدایت انسانیت نازل گشته محفوظ نمانده از بین مردم مرتفع گردد و افاضات و امدادهای غیبی حق تعالی منقطع شود و بین عالم ربوبی و عالم انسانی ارتباطی برقرار نباشد.

به عبارت دیگر:باید همیشه در بین نوع انسان،فردی وجود داشته باشد که همواره مورد هدایت و تأییدات و افاضات حق تعالی بوده باشد و به واسطۀ افاضات معنوی و کمک های باطنی،هر فردی را بر طبق استعدادش به کمال مطلوب برساند و گنجینه و خزینه دار احکام الهی باشد تا افراد بشر،در صورت احتیاج و عدم ایجاد مانع،از علومش بهره مند گردند.وجود مقدس امام،حجت حق و نمونۀ دین و انسان کاملی است که می تواند در حد توانایی بشر،خدا را بشناسد و پرستش کند،اگر او وجود نداشته باشد،خدا به حد کمال شناخته و عبادت نمی شود.قلب و باطن امام خزینۀ علوم خداوندی و مخزن اسرار الهی

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 3354

است،و مانند آیینه ای است که حقائق عالم هستی در آن جلوه گر شود تا دیگران از انعکاسات آن حقائق بهره مند گردند.

جلالی:راه حفظ احکام و قوانین دین منحصر به این نیست که یکنفر همۀ آنها را بداند و عمل کند،بلکه اگر تمام احکام و قوانین دیانت در بین افراد انسان تقسیم گردد و هردسته ای یک سلسلۀ آن احکام را بدانند و عمل نمایند، در آنصورت نیز،تمام احکام دین،از حیث علم و عمل،در بین نوع انسان محفوظ میماند.

هوشیار:فرضیۀ جنابعالی از دو راه مردود است:

اول:در طی بحثهای گذشته گفته شد که:همیشه باید در بین نوع انسان فرد ممتازی وجود داشته باشد که تمام کمالات ممکنۀ انسانیت،در وی فعلیت و تحقق یافته و در متن صراط مستقیم دیانت قرار گرفته باشد و از جنبۀ تعلیم و تربیت،از ماسوی اللّه بی نیاز باشد.اگر چنین فرد کاملی از میان نوع مفقود گردد، انسانیت بی حجت و بی غایت می شود،و نوع بی غایت انقراض برایش ضروریست.لیکن در مورد فرضیۀ شما،چنین فرد کاملی وجود ندارد،زیرا هریک از آن افراد،گرچه یک سلسلۀ احکام را می داند و عمل می کند،اما هیچیک از آنها در متن صراط مستقیم دیانت واقع نشده اند بلکه از جادۀ حقیقت منحرف هستند، زیرا بین مراتب صراط مستقیم و احکام دیانت یک پیوند ناگسستنی و ارتباط عمیقی برقرار است که تقطیع آن،امکان پذیر نیست.

دوم:چنانکه قبلا تذکر داده شد احکام و قوانینی که از جانب خداوند متعال به منظور هدایت انسانها نازل گشته باید همیشه در بین آنها ثابت و محفوظ بماند، بطوریکه تمام راههای تغیر و تبدل و نابودی بر آنها مسدود شده از هر خطری در امان باشند تا مردم به صحت آن ها کاملا اعتماد داشته باشند و این موضوع در صورتی تحقق می پذیرد که خزینه دار و حافظ آن ها فرد معصومی باشد که از خطرات سهو و نسیان و معصیت در امان باشد.لیکن در فرضیۀ شما چنین نیست،زیرا خطاء و فراموشی و عصیان،برای هریک از آن افراد امکان دارد.در نتیجه،احکام خداوندی از تغیر و تبدل در امان نیستند و حجت خدا تمام نیست و عذر بندگان قطع نمی گردد.

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 3355

امامت از نظر روایات

هوشیار:تمام مطالبی که راجع به امامت عرض شد در روایات اهل بیت منصوص است،اگر در صدد تحقیق باشید می توانید به کتب حدیث مراجعه نمایید ولی برای نمونه چند عدد آنها را می خوانم:

ابو حمزه می گوید:خدمت حضرت صادق علیه السلام عرض کردم:آیا زمین بدون وجود امام باقی میماند؟فرمود:اگر زمین بی امام گردد فروخواهد رفت (1).

وشاء می گوید:خدمت امام رضا علیه السلام عرض کردم:آیا زمین بی امام می ماند؟ فرمود:نه.گفتم:برای ما روایت شده که زمین بی امام نمی گردد مگر در صورتی که خدا بر بندگانش غضب نماید پس آن جناب فرمود:زمین بی امام نمی گردد و الا فروخواهد رفت (2).

ابن الطیار می گوید:از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود اگر در زمین بیش از دو نفر هم موجود نباشد،یکی از آنان حتما حجت خواهد بود (3).

حضرت ابو جعفر علیه السلام فرمود:به خدا سوگند!خدا از آن وقتی که آدم را قبض روح کرده تا حال،هرگز زمین را بی امامی که مردم به واسطۀ او هدایت یابند رها نکرده است و اوست حجت خدا بر بندگانش.زمین هرگز بی امام باقی نمیماند تا خدا بر بندگانش حجتی داشته باشد (4).

حضرت صادق علیه السلام فرمود:خدا ما را به نیکوترین خلقت آفرید و در آسمان و زمین خزانه دار علوم خویش قرارداد.درخت با ما تکلم نمود و به عبادت کردن ما، خدا عبادت می شود.اگر ما نبودیم خدا عبادت نمی شد (5).

حضرت صادق علیه السلام فرمود:اوصیا درهای علوم ربوبی هستند،باید از آن درها

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 3356


1- اصول کافی ط اسلامیه سال 1381 ج 1 ص 334.
2- عن الوشاء قال سئلت ابا الحسن الرضا علیه السلام:هل تبقی الارض بغیر امام؟قال:لا قلت انا نروی:انها لا تبقی الا ان یسخط اللّه علی العباد قال لا تبقی اذا لساخت-اصول کافی ج 1 ص 334.
3- اصول کافی ج 1 ص 335.
4- اصول کافی ج 1 ص 333.
5- قال ابو عبد اللّه علیه السلام:ان اللّه خلقنا فاحسن خلقنا و صورنا فاحسن صورنا و جعلنا خزانه فی سمائه و ارضه و لنا نطقت الشجر و بعبادتنا عبد اللّه و لو لانا ما عبد اللّه-اصول کافی ج 1 ص 368.

داخل دین شد.اگر آنان نباشند خدا شناخته نمی شود و به وجود آنان خدا بر بندگانش احتجاج می نماید (1).

ابو خالد می گوید:تفسیر این آیه-فآمنوا باللّه و رسوله و النور الذی انزلنا-را از حضرت ابی جعفر علیه السلام پرسیدم.فرمود:ای ابا خالد!به خدا سوگند مراد از نور، ائمه می باشند،ای ابا خالد!نور امام در دلهای مؤمنین از نور شمس تابنده تر است.

آنان هستند که قلوب مؤمنین را نورانی می گردانند،خدا نور آنان را از هرکس بخواهد ممنوع و مستور می کند پس قلبش تاریک و پوشیده می گردد (2).

حضرت رضا علیه السلام فرمود:وقتی خدا اراده کرد فردی را برای امور بندگانش انتخاب کند،شرح صدری به وی عطا نموده قلبش را چشمۀ حقائق و حکمت ها می گرداند و علوم خودش را همواره به او الهام می کند بعد از آن از هیچ جوابی عاجز نخواهد ماند و در بیان حقائق و راهنمایی صحیح به ضلالت و گمراهی مبتلا نمی گردد.از خطا معصوم است و از تأییدات و توفیقات و راهنمایی های خداوندی همواره برخوردار می باشد و از خطاها و لغزشها در امان است.خدا او را به این مقام برگزید تا بر بندگانش،حجت و گواه باشد.این بخششی است خدایی،که به هرکس خواست عطا می کند و فضل خدا بزرگ است (3).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:ستارگان امان اهل آسمانند،اگر نابود شوند اهل آسمان نیز نابود می گردند.اهلبیت من امان ساکنین زمین می باشند،پس اگر اهلبیت من وجود نداشته باشند اهل زمین نیز هلاک می گردند (4).

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 3357


1- قال ابو عبد اللّه علیه السلام:الاوصیاء هم ابواب اللّه التی یؤتی منها و لو لا هم ما عرف اللّه و بهم احتج اللّه تبارک و تعالی علی خلقه اصول کافی ج 1 ص 369.
2- عن ابی خالد الکابلی قال:سئلت ابا جعفر علیه السلام عن قول اللّه:«فآمنوا باللّه و رسوله و النور الذی انزلنا» فقال یابا خالد!النور و اللّه الائمه یابا خالد!لنور الامام فی قلوب المؤمنین انور من الشمس المضیئه بالنهار و هم الذین ینورون قلوب المؤمنین و یحجب اللّه نور هم عمن یشاء فتظلم قلوبهم و یغشاهم بها-اصول کافی ج 1 ص 372.
3- قال الرضا علیه السلام-فی حدیث طویل الی ان قال-و ان العبد اذا اختاره اللّه لامور عباده شرح صدره لذلک و اودع قلبه ینابیع الحکمه و الهمه العلم الهاما فلم یعی بعده بجواب و لا یحیر فیه عن الصواب فهو معصوم مؤید موفق مسدد.قد امن من الخطاء و الزلل و العثار،یخصه اللّه بذلک لیکون حجته علی عباده و شاهده علی خلقه و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء و اللّه ذو الفضل العظیم.اصول کافی ج 1 ص 390.
4- کتاب تذکره خواص الامه ط سال 1285 ص 182.

علی علیه السلام فرمود:زمین از قائمی که برای خدا قیام کند و حجت خدای را برپا دارد خالی نمی گردد.گاهی ظاهر و مشهور است،گاهی ترسان و پنهان،برای اینکه حجتهای خدا باطل نگردد.عدد آنان چه بسیار کم و کجا هستند؟به خدا سوگند!از حیث عدد کم می باشند لیکن از حیث قدر و مقام بزرگند.خدا به وسیلۀ آنان حجت و براهین خویش را حفظ می کند تا هنگامی که آن براهین را در نزد امثال خودشان ودیعه گذارند و در قلوب آنان کشت و زرع کنند..

علم،آنان را به حقیقت بصیرت و بینایی رسانده است،به روح یقین برخورد کرده و اصل شده اند.آنچه را مستان و شیفتگان مال و ثروت سخت و دشوار می شمارند در نظر آنان سهل و آسان است،به چیزیکه جهال از آن وحشت دارند مأنوسند.مصاحبتشان با دنیا،به واسطۀ بدنهایی است که ارواح آنها به محل اعلا معلق و مربوط است.آنان در زمین خلیفه های خدا و دعوت کنندگان دین هستند (1).

علی علیه السلام فرمود:گوهرهای گرانبهای قرآن در وجود اهل بیت نهاده شده آنان گنج های خدا می باشند.اگر سخن گویند صادقند و اگر ساکت بمانند کسی برایشان سبقت نمی جوید (2).

علی علیه السلام دربارۀ اهل بیت فرمود:به برکت وجود آنان حق در جایش مستقر می شود و باطل زائل می گردد و زبانش از بیخ قطع می شود.آنان دین را تعقل نموده اند تعقلی که با فهم و حفظ و عمل همراه است،نه تعقلی که به مجرد شنیدن و نقل کردن باشد.به درستی که روایت کنندگان علم بسیارند لکن

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 3358


1- قال علی علیه السلام-فی خطبه الی ان قال-اللهم بلی لا تخلوا الارض من قائم للّه بحجه:اما ظاهرا مشهورا او خائفا مغمورا،لئلا تبطل حجج اللّه و بیناته.و کم ذاواین اولئک؟؟اولئک و اللّه الاقلون عددا و الاعظمون عند اللّه قدرا.یحفظ اللّه بهم حججه و بیناته حتی یودعوها و یزرعوها فی قلوب اشباههم. هجم بهم العلم علی حقیقه البصیره و باشروا روح الیقین و استلانوا ما استوعره المترفون و انسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبو الدنیا بابدان ارواحها معلقه باالمحل الاعلی،اولئک خلفاء اللّه فی ارضه و الدعاه الی دینه-نهج البلاغه ج 3 خطبه 147.
2- قال علی علیه السلام-فی خطبه-فیهم کرائم القرآن و هم کنوز الرحمان ان نطقوا صدقوا و ان صمتوا لم یسبقوا-نهج البلاغه ج 2 خطبه 150.

رعایت کنندگان آن کمیابند (1).

سخن را کوتاه کنم:از دلیل عقلی مذکور و احادیثی که در این موضوع صادر شده استفاده می کنیم:مادامی که نوع انسان روی زمین باقی باشد،باید همواره در بین آنها فرد کامل معصومی وجود داشته باشد که تمام کمالاتی که برای آن نوع امکان دارد،در او به فعلیت رسیده،علما و عملا،هدایت افراد را عهده دار باشد و چنین فرد ممتازی امام و پیشرو انسانیت خواهد بود.آن وجود مقدس در راه کمالات انسانی صعود می کند و بقیۀ افراد نوع را به سوی آن کمالات و مقامات دعوت می نماید و به واسطۀ وی همواره بین عالم غیبی و عالم انسانی رابطه و اتصال برقرار است،افاضات عوالم غیبی اولا بر آن وجود شریف و به برکت او بر دیگران تراوش می کند.اگر چنین فرد ممتاز و کاملی در بین مردم وجود نداشته باشد لازم می آید که نوع انسان بدون غایت و منقطع گردد و نوع بدون اتصال و غایت،انقراض برایش ضروری است پس قطع نظر از ادلۀ دیگر، این دلیل نیز دلالت می کند که:هیچ عصر و زمانی و از جمله عصر ما،از وجود امام خالی نخواهد بود و چون در عصر ما امام ظاهری وجود ندارد باید گفت:در حالت غیبت و اختفاء زندگی می کند.

*** نگارنده:بحث خیلی طولانی شده بود و برای اینکه افراد خسته نشوند قرار شد ادامه بحث برای جلسه بعد بماند.

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 3359


1- قال علی علیه السلام(فی خطبه):بهم عاد الحق فی نصابه و انزاح الباطل عن مقامه و انقطع لسانه عن منبته، عقلوا الدین عقل و عایه و رعایه،لا عقل سماع و روایه،فان رواه العلم کثیر و رعاته قلیل(نهج البلاغه ج 2 خطبۀ 234).

عالم هورقلیا و امام زمان

نگارنده:جلسه در منزل آقای جلالی تشکیل شد و اولین کسی که شروع به صحبت کرد،خود آقای جلالی بود:

جلالی:عدۀ کمی از مسلمین می گویند:امام عصر همان فرزند امام حسن عسکری است که در سال 256 متولد گشته،لیکن آن جناب از این عالم به عالم «هورقلیا»ارتقاء یافته و هروقت،نوع انسانیت بسن بلوغ رسید و کدورات این عالم را رها کرد و استعداد ملاقات و مشاهدۀ امام عصر را پیدا کرد،آن حضرت را مشاهده خواهد نمود.

یکی از بزرگان آنها در کتاب خویش نوشته:«این عالم نازل شده بود تا ته زمین.در عصر آدم به او گفتند:بالا بیا و هنوز در هنگام بالا رفتن است و از آن کثافتها و غلظتها و غبارها نرسته و به هوای صاف نرسیده است.پس اینجاها مقام ظلمات است و در ظلمات،دینی می جویند و عملی می کنند و اعتقادها دارند و چون از این غبارها بگذرند و داخل هوای صاف شوند،آفتاب رخسارۀ ولی را مشاهدتا ببینند و انوار او را مشاهده کنند و از او علانیه و بی پرده منتفع شوند،و احکام،احکام دیگر شود و دین دیگر دین،و وضع دیگر وضع.

پس باید ما برویم تا آنجا که ولی ظاهر است برسیم نه آنکه ولی به پیش ما آید.اگر ولی پیش ما آید و ما قابل نباشیم از او منتفع نشویم پس اگر او به پیش ما آید و ما به همین احوال باشیم او را نخواهیم دید و منتفع نخواهیم شد و خلاف حکمت هم هست و اگر قابلیت ما تغییر کرده و بهتر شده ایم پس معلوم است بالاتر رفته ایم پس معلوم شد که:ما باید بالا رویم تا به آن مکان برسیم و نام آن

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 3360

مکان در زبان حکمت«هورقلیا»است.پس چون دنیا برود بالا تا به مقام «هورقلیا»رسد آنجا دولت امام خود را بیند و حق منتشر و ظلم برطرف بیند» (1).

هوشیار:مراد نویسنده خوب روشن نیست،اگر می خواهد بگوید امام زمان علیه السلام اجزاء ترابی و بدن مادی خویش را رها نموده به عالم مثال صعود نموده است و اکنون از موجودات زمینی و مادی به شمار نمی رود تا آثار و لوازم ماده در وی ضرورت داشته باشد،این سخن قطع نظر از اینکه فی حد نفسه مطلب غیرمعقولی است،با براهین عقلی و نقلی امامت سازش ندارد،زیرا آن براهین دلالت می کنند که:همیشه باید در بین افراد انسان،فرد کاملی که تمام کمالات انسانیت در وی به فعلیت رسیده و در متن صراط مستقیم دیانت قرار گرفته و هدایت و رهبری افراد را عهده دار باشد،وجود داشته باشد تا نوع انسان بی غایت نماند و احکام الهی در بین آنان محفوظ بماند و حجت بر بندگان خدا تمام گردد و آن فرد برگزیده عبارتست از وجود مقدس امام.به عبارت دیگر:در همانجایی که افراد نوع تربیت می شوند و به سوی کمال و غایت انسانیت در حرکتند،باید هادی و رهبر و مربی داشته باشند.

و اگر مرادش از عالم هورقلیا نقطه ای از همین جهان مادی باشد این سخن با عقیدۀ ما اختلافی ندارد لیکن این احتمال با ظاهر کلامش سازش ندارد و بر روی هم سخن غیر معقولی است.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 3361


1- کتاب ارشاد العوام تألیف محمد کریم خان،چاپ کرمان سال 1380 هجری ج 3 ص 401.

آیا در آخر الزمان متولد می شود؟

اشاره

فهیمی:ما این مقدار را از شما قبول می کنیم که:اصل وجود مهدی را باید از موضوعات مسلم اسلام دانست که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله ظهورش را بشارت داده است.لیکن چه مانعی دارد بگوییم:مهدی موعود هنوز به دنیا نیامده هروقت اوضاع عمومی عالم مساعد گشت،خداوند متعال یکی از اولاد پیغمبر اکرم را مبعوث و تأیید می کند تا برای اجرای عدالت عمومی و بسط خداپرستی و برانداختن ریشۀ ستم،قیام کند و پیروز گردد؟.

هوشیار:اولا به واسطۀ براهین عقلیه و نقلیه اثبات نمودیم که:هیچ عصر و زمانی از وجود امام خالی نیست و فقدان امام با انقراض نوع انسان،همراه خواهد بود.بنابراین،عصر ما هم نیز از وجود امام خالی نیست.

ثانیا:وجود مهدی را از راه اخبار و احادیث پیغمبر و اهل بیتش اثبات نمودیم،پس تعریف و توصیف او را نیز باید از اخبار استفاده نماییم.خوشبختانه تمام علائم و مشخصات آن وجود مقدس،در احادیث موجود است و هیچگونه ابهام و اجمالی وجود ندارد.لیکن چون خواندن تمام آنها اوقات چندین جلسه را اشغال می کند و با مشاغل شما سازگار نیست،فهرستی از آنها را خدمت شما عرضه می دارم اگر طالب تفصیل هستید می توانید به کتب اخبار مراجعه فرمایید.

تعریف مهدی

امامان دوازده نفرند،اولشان علی بن ابیطالب علیه السلام و آخرشان مهدیست«91»حدیث

امام ها دوازده نفرند و آخرشان مهدی است«94»حدیث

امامان دوازده نفرند نه نفرشان از نسل حسین و نهمی آنان قائم است.«107»حدیث

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 3362

مهدی از عترت پیغمبر است.«389»حدیث

مهدی از اولاد علی است.«214»حدیث

مهدی از اولاد فاطمه است.«192»حدیث

مهدی از اولاد حسین است.«185»حدیث

مهدی نهمین اولاد حسین است.«148»حدیث

مهدی از اولاد علی بن الحسین است.«185»حدیث

مهدی از اولاد امام محمد باقر است.«103»حدیث

مهدی از اولاد امام جعفر صادق است.«103»حدیث

مهدی ششمین اولاد امام صادق است.«99»حدیث

مهدی از اولاد موسی بن جعفر است.«101»حدیث

مهدی پنجمین فرزند موسی بن جعفر است.«98»حدیث

مهدی چهارمین اولاد علی بن موسی الرضا است.«95»حدیث

مهدی سومین فرزند امام محمد تقی است.«90»حدیث

مهدی از اولاد امام هادیست.«90»حدیث

مهدی فرزند امام حسن عسکریست.«145»

نام پدر مهدی حسن است.«148»حدیث

مهدی همنام و هم کنیۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله است.«47»حدیث (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:مهدی موعود از اولاد من و همنام و هم کنیۀ من می باشد از حیث اخلاق و خلقت،شبیه ترین مردم به من است.غیبتی دارد که مردم در آن ایام سرگردان و گمراه می گردند.سپس مانند ستارۀ تابانی نمایان گشته زمین را پر از عدل و داد می کند،چنانکه از ظلم و ستم پر شده است (2).

چنانکه ملاحظه می فرمایید:این احادیث به طوری مهدی موعود را تعریف و توصیف نموده اند که جای هیچ گونه شک و تردیدی باقی نمانده است.

در اینجا لازم است تذکر دهم که:از بعض احادیث نبوی و بعض شواهد

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 3363


1- عین این احصائیه ها از کتاب منتخب الاثر تألیف آقای صافی نقل میشود.
2- بحار الانوار ج 51 ص 72.

تاریخی استفاده می شود که:پیغمبر اکرم،جمع کردن نام و کنیۀ خودش را در یک شخص،قدغن نموده بود و این موضوع تا حدی محدود بوده است.

ابو هریره روایت می کند که پیغمبر فرمود:اسم و کنیۀ مرا در یک شخص جمع نکنید (1).

به علت همین ممنوعیت،وقتی علی بن ابیطالب علیه السلام نام و کنیۀ رسول خدا را برای فرزندش محمد بن حنفیه انتخاب نمود و او را به نام محمد نامید و کنیه اش را ابو القاسم گذاشت،اصحاب اعتراض کردند.علی بن ابیطالب در پاسخ اعتراض کنندگان فرمود:من در این مورد از رسول خدا اجازۀ خصوصی دارم.

گروهی از اصحاب هم سخنان علی علیه السلام را تصدیق نمودند.

اگر این مطلب را با احادیثی که می گوید:مهدی همنام و هم کنیۀ رسول خدا است ضمیمه کنیم،استفاده می شود که:پیغمبر اکرم می خواسته:جمع شدن نام محمد و کنیۀ ابو القاسم از خصائص و علائم مهدی باشد و دیگران ممنوع باشند.

به همین علت بود که محمد بن حنفیه در مورد مهدویت خویش به نام و کنیه اش اشاره نموده گفت:آری من مهدی هستم،نامم نام رسول خدا و کنیه ام کنیۀ رسول خدا است (2).

مهدی از اولاد حسین است

فهیمی:علمای ما مهدی را از اولاد حسن می دانند.مدرک آنان حدیثی است که در سنن ابی داود روایت شده است.

ابو اسحاق می گوید:علی در حالی که به فرزندش حسن نگاه می کرد فرمود:

پسرم سید است چنانکه پیغمبر او را سید نامیده از نسل او مردی ظاهر شود که همنام پیغمبر است،در اخلاق شبیه پیغمبر می باشد ولی در صورت چنین نیست یا بالعکس (3).

هوشیار:اولا ممکن است در کتابت و چاپ این حدیث اشتباهی رخ داده

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 3364


1- الطبقات الکبیر ط لیدن ج 1 ص 67.
2- الطبقات الکبیر ج 5 بخش اول ص 66.
3- ابو اسحاق قال قال علی و نظر الی ابنه الحسن فقال ان ابنی هذا سید کما سماء النبی صلی الله علیه و آله و سیخرج من صلبه رجل یسمی باسم نبیکم،یشبهه فی الخلق و لا یشبهه فی الخلق-سنن ابی داود ج 2 ص 208.

باشد و به جای حسین حسن ثبت شده باشد.زیرا عین همین حدیث با همین سند و متن در کتب دیگر موجود است و بجای حسن،حسین ضبط شده است (1).

ثانیا:این حدیث در مقابل احادیث بسیاری که در کتب سنی و شیعه وجود دارد و مهدی را از نسل حسین می شمارد اعتبار ندارد.از باب نمونه چند حدیث از کتب اهل سنت قرائت می شود.

حذیفه می گوید پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:اگر از دنیا بیش از یک روز هم باقی نمانده باشد،خدا آنرا طولانی می گرداند تا مردی از اولاد مرا که همنام من است برانگیزد،سلمان عرض کرد:یا رسول اللّه!از کدام فرزندانت به وجود می آید؟ پیغمبر دست مبارکش را بر حسین زده فرمود:از این (2).

ابو سعید خدری روایت نموده که پیغمبر به فاطمه علیها السلام فرمود:مهدی این امت که حضرت عیسی در نماز باو اقتدا می کند از ماست،سپس دست مبارکش را بر شانۀ حسین زده فرمود:مهدی این امت از نسل این فرزندم به وجود می آید (3).

سلمان فارسی می گوید:خدمت رسول خدا رسیدم در حالی که حسین بن علی بر زانوی مبارکش نشسته بود.بر صورت و دهانش بوسه می زد و می فرمود:تو بزرگ و بزرگ زاده و برادر سید هستی،امام و امام زاده و برادر امام می باشی،حجت فرزند حجت و برادر حجت هستی.تو پدر نه نفر حجت می باشی که نهمین آنها قائم خواهد بود (4).

علی علیه السلام از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت نموده که فرمود:دنیا سپری نمی شود تا اینکه مردی از اولاد حسین اختیار امور امتم را در دست گرفته دنیا را پر از عدل و داد کند چنانکه از ستم پر شده است (5).

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 3365


1- اثبات الهداه ج 7 ص 208.
2- عن حذیفه ان النبی صلی الله علیه و آله قال:لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطول اللّه ذلک حتی یبعث رجلا من ولدی اسمه اسمی.فقال سلمان:من ای ولدک یا رسول اللّه؟قال من ولدی هذا و ضرب بیده علی الحسین-ذخائر العقبی ص 136.
3- کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان باب 9.
4- کتاب ینابیع الموده ج 1 ص 145.
5- عن علی رفعه قال:لا تذهب الدنیا حتی یقوم علی امتی رجل من ولد الحسین یملاء الارض عدلا کما ملئت ظلما-الصواعق المحرقه ص 165.

به مقتضای این احادیث که دلالت دارند مهدی از نسل حسین می باشد،باید از حدیثی که دلالت می کرد که مهدی از نسل امام حسن به وجود می آید دست برداشت.بر فرض اینکه حدیث مذکور از حیث سند و متن هم صحیح باشد، با احادیث دستۀ دوم قابل جمع است.زیرا امام حسن و امام حسین علیهما السلام هردو از اجداد امام زمان بوده اند چون مادر امام محمد باقر علیه السلام از اولاد امام حسن علیه السلام بوده است.حدیث ذیل را می توان شاهد جمع دانست.

پیغمبر صلی الله علیه و آله به فاطمه علیها السلام فرمود دو سبط این امت از ما هستند.آن دو نفر عبارتند از دو فرزندت حسن و حسین که سید جوانان اهل بهشتند.به خدا سوگند! پدرشان از آنان افضل می باشد.به خدایی که مرا به حق مبعوث نموده سوگند!که مهدی این امت از نسل آن دو فرزندت به وجود می آید در هنگامی که دنیا هرج ومرج گردد (1).

اگر معروف بود

جلالی:مهدی موعود اگر چنین شخصیت ممتاز و معروفی داشت و تعریفات و توصیفات مذکور به گوش مسلمین صدر اسلام و اصحاب ائمه اطهار رسیده بود قاعدتا باید راه سوءاستفاده و اشتباه بسته باشد و اصحاب ائمه و علما در اشتباه واقع نشوند،در صورتی که گاهی دیده می شود که بعض اولاد ائمه اطهار هم از واقع مطلب بی اطلاع بوده اند پس این همه مهدی های دروغین که در صدر اسلام پیدا شدند چگونه خود را به عنوان مهدی موعود اسلام قالب می زدند و مردم را فریب می دادند؟!اگر مسلمین مهدی را با نام و کنیه و نام پدر و مادر و دوازدهمین امام و مقدار سن و علائم دیگر می شناختند پس چطور شد گروهی در اشتباه واقع شدند و محمد بن حنفیه یا محمد بن عبد اللّه بن حسن یا حضرت صادق یا موسی بن جعفر و امثال آنان را مهدی پنداشتند؟!

هوشیار:چنانکه قبلا تذکر دادم اصل وجود مهدی در صدر اسلام نزد مسلمین

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 3366


1- قال النبی صلی الله علیه و آله لفاطمه و مناسبطا هذه الامه و هما ابناک الحسن و الحسین و هما سیدا شباب اهل الجنه و ابو هما و الذی بعثنی بالحق خیر منهما؛یا فاطمه و الذی بعثنی بالحق ان منهما مهدی هذه الامه اذا صارت الدنیا هرجا و مرجا الحدیث-اثبات الهداه ج 7 ص 183.

موضوع مسلمی بود به طوریکه در اصل وجودش شک نداشتند.پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله اصل وجود مهدی و اجمالی از صفاتش و تشکیل دادن حکومت توحید و دادگستری و ریشه کن نمودن ظلم و ستم و غلبۀ دین اسلام و بعض اصلاحاتی را که به دست آنجناب انجام می گیرد برای عموم مسلمین بیان می کرد و آنان را به اینگونه نویدهای مسرت بخش دلگرم می نمود.اما علائم و مشخصات و امتیازات حقیقی آنجناب را برای عموم مسلمین بیان نمی کرد بلکه می توان گفت:آن موضوع تا حدی از اسرار و رازها بوده اظهار آن را به حاملین اسرار نبوت و اشخاص مورد وثوق و اطمینان اختصاص می داد.پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله علائم حقیقی مهدی را به علی بن ابیطالب و فاطمه زهرا و جمعی از ثقات و اصحاب سّر خویش می فرمود ولی برای عموم اصحاب موضوع را به طور سربسته و اجمال بیان می فرمود.ائمۀ اطهار نیز از سیره و رفتار پیغمبر اکرم متابعت نموده موضوع مهدی را برای عموم مسلمین بطور سربسته بیان می فرمودند.علائم مشخصه را هر امامی به امام دیگر می فرمود.به بعض اصحاب مورد وثوق و اطمینان و رازداران نیز خبر می دادند.

ولی عموم مردم و حتی بعضی از اولاد ائمه هم از تفصیل قضیه بی اطلاع بودند.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمۀ اطهار علیهم السلام از این اجمال گویی دو منظور داشتند:اول اینکه می خواستند بدان وسیله،دشمنان حکومت توحید و ستمکاران را در حالت تحیر و سرگردانی قرار دهند تا مهدی موعود را به طور مشخص و ممتاز نشناسند و به همین وسیله بود که جان مهدی را از خطر حتمی نجات دادند.آری پیغمبر اکرم و ائمه اطهار می دانستند که اگر ستمکاران و خلفا و حکومتهای وقت،مهدی را با نام و کنیه و پدر و مادر و سائر خصوصیات بشناسند،بطور یقین و حتم از اصل تولدش جلوگیری می نمایند و لو به کشتن پدرانش باشد،بنی امیه و بنی عباس برای نگهداری حکومت خویش از تمام وسائل استفاده می نمودند و تمام خطرات احتمالی را دفع می کردند و در این راه از آدم کشی اصلا باک نداشتند.دربارۀ هرکس احتمال مزاحمت می دادند،در کشتنش کوشش می کردند و لو شخص متهم از اخص خواص و نزدیکان و خدمتگزاران وفادارشان باشد برای حفظ مقام خویش از کشتن برادر و پدر و پسر خودشان هم دریغ نداشتند.

بنی امیه و بنی عباس با اینکه از علائم و مشخصات مهدی به طور کامل اطلاع

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 3367

نداشتند باز هم برای رفع خطر احتمالی هزاران نفر از علویین و اولاد فاطمه را به قتل رساندند،به امید آنکه به قتل مهدی یا جلوگیری از تولدش توفیق یابند.امام صادق علیه السلام در حدیثی به مفضل و ابو بصیر و ابان بن تغلب فرمود:بنی امیه و بنی عباس چون شنیده بودند که حکومت ستمکاران بوسیلۀ قائم ما سرنگون می شود،با ما آغاز دشمنی نمودند.شمشیر کشیده در قتل اولاد پیغمبر و نابود کردن نسلش جدیت کردند،به امید آنکه به قتل قائم موفق شوند.اما خدا برای اینکه مقصدش را عملی سازد،اطلاع از واقعیات را در دسترس ستمکاران قرار نداد (1).

ائمۀ اطهار به قدری از افشای خصوصیات مهدی در بیم و هراس بودند که از اصحاب خویش و بعض علویین نیز تقیه نموده حقایق را مکتوم می داشتند.

ابو خالد کابلی می گوید:از حضرت ابو جعفر علیه السلام خواهش کردم که اسم قائم را برایم تعیین کند تا کاملا او را بشناسم.آن حضرت فرمود:ای ابا خالد از موضوعی سؤال نمودی که اگر اولاد فاطمه آنرا بدانند آن جناب را قطعه قطعه می کنند (2).

منظور دومی که از اجمال گویی داشتند این بود که می خواستند مردم سست ایمان،از غلبۀ دین اسلام مأیوس و ناامید نشوند.توضیح مطلب:مردم صدر اسلام چون زندگی بی آلایش و عدالتخواهی پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام را شنیده یا دیده بودند،بشارتهای غلبۀ دین حق را شنیده و از ظلم و ستم بستوه آمده بودند، با هزاران امید و آرزو داخل اسلام گشتند اما چون تازه ایمان و قریب العهد به کفر بودند هنوز ایمان کاملا در قلبشان نفوذ نکرده بود و از حوادث ناگوار تاریخ زود متأثر می شدند.از طرف دیگر رفتار خلفای بنی امیه و بنی عباس را مشاهده می نمودند و هرج ومرج محیط اسلامی را با چشم خویش می دیدند،آن حوادث ناگوار و هرج ومرج حوزۀ مسلمین آنان را سرگردان و متحیر نموده بود،بیم آن می رفت که مردم سست ایمان به کلی از غلبۀ حق و دین اسلام مأیوس گردند و از اسلام دست بردارند.یکی از موضوعاتی که توانست تا حدی در ابقای ایمان مسلمین تأثیر کند و دلشان را امیدوار و شاداب نگه دارد همان انتظار فرج و قیام مهدی

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 3368


1- کمال الدین ج 2 ص 23.
2- غیبت شیخ ص 202.

موعود بود.مردم هرروز در انتظار بودند که مهدی موعود،نهضت کند و اوضاع نابسامان اسلام و مسلمین را سامان دهد.ظلم و ستم را ریشه کن سازد و آیین اسلام را عالمگیر نماید.معلوم است که در صورتی این نتیجه عائد می شد و حالت امیدواری مردم محفوظ می ماند که وقت حقیقی قیام مهدی و علائم و مشخصات واقعی آنجناب به طور کامل واضح نباشد،و الا اگر وقت ظهور و علائم کامل آنجناب روشن بود و می دانستند که مثلا پسر کیست و در چه تاریخی قیام می کند-مثلا چندین هزار سال به وقت ظهور باقی است-چنین نتیجه ای هرگز عائدشان نمی شد.آری همین اجمال گویی بود که مردم ضعیف صدر اسلام را امیدوار ساخته بود و آن همه گرفتاری ها و ناراحتی ها را تحمل می نمودند.

یقطین به فرزندش علی بن یقطین گفت:چرا پیش بینی هایی که دربارۀ ما شده همه واقع می شوند اما از پیش بینی هایی که دربارۀ شما شده اثری دیده نمی شود؟!علی بن یقطین پاسخ داد اخباریکه دربارۀ ما و شما رسیده هردو از یک مصدر صادر شده اند لیکن چون موقع حکومت شما فرارسیده پیش بینی هایی که درباره شما شده یکی پس از دیگری واقع می شود،اما وقت حکومت آل محمد هنوز فرانرسیده،از اینجهت ماها را با نویدهای مسرت بخش و آرزوهای دلخواه سرگرم نموده اند.اگر به ما گفته می شد که حکومت آل محمد صلی الله علیه و آله زودتر از دویست یا سیصد سال واقع نمی شود دلها سخت می شد و تودۀ مردم از اسلام خارج می شدند،لیکن قضایا را جوری به ما گفته اند که هرروز در انتظار فرج و تشکیل دولت حق باشیم (1).

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 3369


1- غیبت شیخ چاپ دوم ص 207.

احادیث اهلبیت برای عموم مسلمین حجت است

اشاره

فهیمی:احادیث شما انصافا مهدی را خوب تعریف و توصیف نموده اند، متأسفانه اینگونه احادیث برای امثال من که سنی هستم و اقوال و اعمال ائمه شما را معتبر نمی دانم،ارزش ندارد.

هوشیار:من الآن درصدد نیستم که موضوع ولایت و امامت را برای شما اثبات کنم لیکن می خواهم موضوع دیگری را تذکر دهم و آن اینست که:اقوال و گفتار عترت پیغمبر برای عموم مسلمین حجت و معتبر می باشد.چه آنان را امام بدانند چه ندانند،زیرا به موجب احادیث کثیره و قطعیه ای که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله صادر شده و سنی و شیعه در صحت آنها اتفاق دارند،آن حضرت اهل بیت خودش را به عنوان مرجع علمی به مسلمین معرفی نموده اقوال و اعمالشان را صحه گذاشته است.از باب نمونه:

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:من دو چیز را بین شما می گذارم که اگر به آنها تمسک جویید هرگز گمراه نمی شوید یکی از آن دو،از دیگری بزرگ تر است.یکی از آن دو چیز،کتاب خدا است که وسیلۀ ارتباط بین زمین و آسمان است.دوم اولاد و اهل بیتم می باشد.این دو امانت تا قیامت از یک دیگر جدا نمی گردند پس مواظب باشید چگونه با آنها رفتار می نمایید (1).

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 3370


1- قال النبی صلی الله علیه و آله :انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا بعدی احدهما اعظم من الاخر:کتاب اللّه حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی.و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما-ذخائر العقبی ط قاهره سال 1356 ص 16.الصواعق المحرقه ص 147.الفصول المهمه ص 22 البدایه و النهایه ج 5 ص 209.کنز العمال ط حیدرآباد ص 153 و 167.نظم درر السمطین تألیف محمد بن یوسف ط نجف ص 232.تذکره خواص الامه تألیف سبط بن جوزی چاپ سال 1285 هجری ص 182.

این حدیث را شیعه و سنی به عبارات و اسناد مختلف در کتب نقل کرده و به صحت آن اعتراف دارند.ابن حجر در کتاب«الصواعق المحرقه»نوشته است:

این حدیث به طرق و اسناد کثیر از نبی اکرم نقل شده و متجاوز از بیست نفر از اصحاب آن را روایت نموده اند.پیغمبر از بس به قرآن و اهل بیتش اهمیت می داد در چندین مورد و از جمله،حجه الوداع و غدیر خم و بعد از مراجعت از سفر طائف،سفارش آنها را به مسلمین کرده است.

ابو ذر از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود:مثل اهل بیت من،مثل کشتی نوح است که هرکس سوار شد نجات یافت و هرکس تخلف نمود غرق شد (1).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:هرکس می خواهد مانند من زندگی کند و مانند من بمیرد و در بهشت نزد درخت طوبایی که خدا آنرا کاشته است ساکن شود،باید بعد از من علی را ولی خود قرار دهد،با دوستانش موالات و دوستی کند و به امام های بعد از من اقتدا نماید،زیرا آنان عترت من هستند که از طینت من آفریده شده و از علم و فهم بهرۀ کافی نصیبشان گشته است.وای به حال کسانی که تکذیبشان کنند و احسان به من را دربارۀ ایشان قطع نمایند.شفاعت من هرگز نصیب آنان نمی گردد (2).

پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود مثل تو و امام های از اولادت مثل کشتی نوح است که هرکس سوار شد نجات یافت و هرکس تخلف نمود غرق شد.مثل شما مثل ستارگانست که هروقت ستاره ای غروب کرد ستارۀ دیگر طلوع می نماید و این وضع تا قیامت ادامه دارد (3).

جابر بن عبد اللّه انصاری از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت نموده که فرمود:دو فرزند علی، سید جوانان اهل بهشت و فرزندان من می باشند.علی و دو فرزندش و امام های بعد از ایشان،حجتهای خدا بر بندگانش هستند.آنان در بین امت من درهای علم و دانش می باشند.هرکس از ایشان پیروی کند از آتش نجات می یابد و هرکس

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 3371


1- عن ابی ذر قال،قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مثل اهل بیتی مثل سفینه نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق-الصواعق ص 150 و 184،تذکره خواص الامه ص 182.ذخائر العقبی ص 20 نظم درر السمطین ص 235.
2- ینابیع الموده ج 2 ص 63.اثبات الهداه ج 2 ص 253.
3- ینابیع الموده ج 1 ص 24.

بدانها اقتدا نمود به سوی راه راست هدایت شده است.خدا محبت آنها را نصیب کسی نمی کند جز اینکه اهل بهشتش می گرداند (1).

علی بن ابی طالب علیه السلام به مردم فرمود:شما را به خدا سوگند!آیا می دانید که رسول خدا در آخرین خطبه خویش فرمود:«ای مردم من کتاب خدا و اهل بیتم را در میان شما می گذارم.به آنها تمسک جویید تا گمراه نشوید،زیرا خداوند دانا به من خبر داده و عهد کرده که آن دو چیز تا قیامت از هم جدا نشوند.پس عمر بن الخطاب غضبناک به پا خاسته عرض کرد:یا رسول اللّه!این سخن دربارۀ تمام اهل بیت تو است؟پاسخ داد:نه.این حکم دربارۀ اوصیای من است که اولشان علی بن ابیطالب برادر و وزیر و وارث و خلیفه من و صاحب اختیار مؤمنین می باشد.بعد از علی فرزندم حسن و بعد از او فرزندم حسین و بعد از او نه نفر از اولاد حسین اوصیای من می باشند که تا قیامت یکی پس از دیگری خواهند آمد.آنان در زمین،شاهد و حجت بر مردم و خزینه های دانش و معدن های حکمت هستند.هرکه از آنها اطاعت نماید از خدا اطاعت نموده است و هرکس نافرمانی آنان را کند با خدا عصیان ورزیده است؟-وقتی کلام علی علیه السلام به اینجا رسید-تمام حاضرین در پاسخ آن حضرت عرض کردند:ما شهادت می دهیم که رسول خدا چنین فرمود (2).

از امثال این احادیث که در کتب شیعه و سنی زیاد است،چند مطلب مهم استفاده می شود:

الف:چنانکه قرآن تا قیامت در بین مردم باقی خواهد ماند،عترت و اهل بیت پیغمبر هم تا قیامت باقی خواهند ماند پس این گونه احادیث را می توان از ادلۀ وجود امام غائب شمرد.

ب:مراد از عترت اوصیای دوازده گانۀ پیغمبر است.

ج:پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله مسلمین را بعد از خودش در حیرت و بلاتکلیفی رها نکرده است بلکه عترت و اهل بیت خودش را مرجع علمی و هدایت قرار داده و اقوال و اعمالشان را حجت و معتبر دانسته و در تمسک به آنها تأکید و سفارش

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 3372


1- ینابیع الموده ج 1 ص 54.
2- جامع احادیث الشیعه ج 1 مقدمه.

نموده است.

د:امام هرگز از قرآن و احکام آن جدا نمی شود و برنامه اش بسط و ترویج احکام قرآن خواهد بود.بنابراین باید به احکام و دستورات قرآن کاملا عالم باشد، چنانکه قرآن در طریق راهنمایی،مردم را به ضلالت نمی اندازد و هرکس بدان متوسل شد بدون شک رستگار می شود،همچنین امام هم در طریق هدایت اشتباه و خطا ندارد و اگر مردم در اعمال و گفتارشان از وی پیروی نمودند باید بدون تردید به سعادت واقعی نائل شوند.یعنی امام از خطا و اشتباه معصوم است.

علی گنجینۀ علوم نبوت

از احادیث و سیرۀ پیغمبر صلی الله علیه و آله به خوبی استفاده می شود که آن جناب چون ملاحظه می فرمود که:همۀ اصحاب قابلیت و استعداد تحمل علوم نبوت را ندارند و اوضاع روز هم چندان مساعد نیست.لیکن مسلمین خواهی نخواهی روزی به آنها نیازمند می گردند لذا علی بن ابیطالب علیه السلام را بدین منظور برگزید و اثقال علوم نبوت و معارف اسلام را نزدش ودیعه گذاشت و شب و روز در تعلیم و تربیتش کوشش مینمود.در اینجا لازم است احادیثی در این باره،نقل شود تا حقیقت روشن گردد.

علی علیه السلام در دامن پیغمبر تربیت شد و همیشه با وی بود (1).

پیغمبر به علی علیه السلام می فرمود:خدا به من دستور داده که ترا به خویش نزدیک گردانم و علومم را تعلیم تو نمایم.تو هم باید در حفظ و ضبط آنها کوشش کنی و بر خدا لازم است که ترا تأیید کند (2).

علی علیه السلام می فرمود:هرچه را از رسول خدا شنیدم فراموش نکردم (3).

علی علیه السلام می فرمود:پیغمبر صلی الله علیه و آله ساعتی را در شب و ساعتی را در روز به من اختصاص داده بود که خدمتش مشرف می شدم (4).

به علی علیه السلام عرض شد:چرا شما از بقیۀ اصحاب بیشتر حدیث دارید؟پاسخ

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 3373


1- اعیان الشیعه ط 1 ج 3 ص 11.
2- ینابیع الموده ج 1 ص 104.
3- اعیان الشیعه ج 3.
4- ینابیع الموده ج 1 ص 77.

داد:من هروقت چیزی از پیغمبر سؤال می کردم جواب می داد و هروقت ساکت می شدم خودش،ابتداء بسخن می کرد (1).

علی علیه السلام می فرماید:رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود:سخنان مرا بنویس.عرض کردم:یا رسول اللّه!می ترسی فراموش کنم؟پاسخ داد:نه،زیرا از خدا خواسته ام که ترا حافظ و ضبطکننده قرار دهد.لیکن باید مطالب را برای شرکای خودت و امام های از اولادت ضبط کنی.به برکت وجود امامان است که باران بر مردم نازل می شود و دعایشان مستجاب می گردد و بلاها از سرشان رفع می شود و رحمت از آسمان نازل می گردد.سپس به حسن علیه السلام اشاره نموده فرمود:این اولین امام بعد از تو است.سپس به حسین علیه السلام اشاره نموده فرمود:این دومین آنها است بعدا فرمود:ائمه از اولاد حسین خواهند بود (2).

کتاب علی

آری علی بن ابیطالب علیه السلام با استعداد ذاتی و توفیقات خداوندی و سعی و جدیت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله علوم و معارف رسول خدا را فرامی گرفت و در کتابی ثبت می نمود.آن کتاب جامع را باوصیای خویش تحویل داد تا در مواقع ضرورت، مردم از آن بهره مند گردند.این موضوع در احادیث اهلبیت علیهم السلام منصوص است از باب نمونه:

حضرت صادق علیه السلام فرمود:نزد ما چیزی موجود است که احتیاج به مردم نداریم ولی مردم به ما نیازمند می باشند،زیرا در نزد ما کتابی وجود دارد که املای رسول خداست و با خط علی علیه السلام نوشته شده است.آن کتاب جامعی است

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 3374


1- ینابیع الموده ج 2 ص 36 الطبقات الکبیر تألیف محمد بن سعد کاتب واقدی ط«لیدن»ج 2 بخش دوم ص 101.
2- عن امیر المؤمنین علیه السلام قال قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا علیّ اکتب ما املی علیک.قلت یا رسول اللّه اتخاف علی النسیان؟قال:لا،و قد دعوت اللّه عز و جل ان یجعلک حافظا و لکن اکتب لشرکائک،الائمه من ولدک. بهم تسقی امتی الغیث و بهم یستجاب دعائهم و بهم یصرف اللّه عن الناس البلاء و بهم تنزل الرحمه من السماء و هذا اولهم و اشار الی الحسن.ثم قال:و هذا ثانیهم و اشار الی الحسین.ثم قال:و الائمه من ولده ینابیع الموده ج 1 ص 17.

که تمام حلال و حرامها در آن ثبت شده است (1).

حضرت ابو جعفر علیه السلام به جابر فرمود:یا جابر!ما اگر از عقیده و آراء خودمان برای شما حدیث می کردیم به هلاکت می افتادیم لیکن احادیثی را برای شما می گوییم که از رسول خدا ذخیره نموده ایم چنانکه مردم طلا و نقره را ذخیره می کنند (2).

عبد اللّه سنان می گوید:از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:در نزد ما جلدی موجود است بطول هفتاد ذراع که رسول خدا صلی الله علیه و آله مطالبش را املاء نموده و علی علیه السلام به دست مبارکش آنها را نوشته است.تمام احتیاجات علمی مردم،در آن موجود است حتی ارش خراش و خدشه ای که به بدن وارد شود (3).

وارثان علوم نبوت

جناب آقای فهیمی شما امامت اولاد رسول خدا صلی الله علیه و آله را قبول ندارید لیکن به هرحال،اقوال آنان را باید حجت و معتبر بدانید.چنانکه احادیث صحابه و تابعین را حجت و معتبر می دانید،باید احادیثی را هم که به وسیلۀ ذریه و عترت پیغمبر روایت شده حجت بدانید زیرا به فرض اینکه امام نباشند اما حق روایت کردن که از ایشان سلب نشده است.ارزش اقوالشان به طور حتم،از یک راوی معمولی بیشتر است.دانشمندان اهل سنت نیز،به مقام علم و قدس و پاکدامنی آنان اعتراف نموده اند (4).

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 3375


1- بکر بن کرب الصیر فی قال سمعت ابا عبد اللّه علیه السلام یقول:ان عندنا ما لا نحتاج معه الی الناس و ان الناس لیحتاجون الینا،و ان عندنا کتابا املاء رسول اللّه صلی الله علیه و آله و خط علی علیه السلام؛صحیفه فیها کل حلال و حرام-جامع احادیث الشیعه ج 1 مقدمه.
2- جابر عن ابی جعفر علیه السلام قال:یا جابر انا لو کنا نحدثکم برأینا لکنا من الهالکین و لکنا نحدثکم باحادیث نکنزها عن رسول اللّه کما یکنز هؤلاء ذهبهم و فضتهم-جامع احادیث الشیعه ج 1.
3- جامع احادیث الشیعه ج 1.
4- اگر درصدد تحقیق باشید می توانید به کتابهای ذیل مراجعه نمایید:کتاب مطالب السؤل تألیف محمد بن طلحه،تذکره خواص الامه،فصول المهمه تألیف ابن صباغ مالکی،کتاب نور الابصار تألیف شبلنجی.الصواعق المحرقه تألیف ابن حجر،تاریخ ابن خلکان.کتاب الصفوه تألیف ابی الفرج،روضه الصفا ج 3،اثبات الوصیه تألیف مسعودی.

ائمه بارها می فرمودند:ما از رأی خودمان چیزی نمی گوییم بلکه وارث علوم پیغمبر هستیم،هرچه را بگوییم به واسطۀ پدرانمان از پیغمبر نقل می نماییم از باب نمونه:

حضرت صادق علیه السلام می فرمود:حدیث من حدیث پدرم میباشد و حدیث پدرم، حدیث جدم می باشد و حدیث جدم،حدیث حسین است و حدیث حسین،حدیث حسن است و حدیث حسن،حدیث امیر المؤمنین است و حدیث امیر المؤمنین حدیث رسول اللّه است و حدیث رسول خدا،قول خداست (1).

جناب آقای فهیمی!از شما انصاف می خواهم آیا سخنان حسن و حسین دو جوانان اهل بهشت و علی بن الحسین با آن مقام تقوی و عبادتش و محمد بن علی و جعفر بن محمد با آن مقام علم و پرهیزکاری که داشتند،به اندازۀ احادیث«ابو هریره»و«سمره بن جندب»و«کعب الاحبار»هم ارزش ندارد؟!!!

آری پیغمبر اسلام علی و اولادش را گنجینۀ علوم خویش قرار داد و این موضوع اساسی را کرارا به مسلمین گوشزد می نمود و در مواقع و جاهای مناسب،مردم را به سوی ایشان سوق می داد.متأسفانه مسیر حقیقی اسلام منحرف شد،و جامعۀ مسلمین از علوم گرانبهای اهلبیت محروم گشتند،و اسباب عقب افتادگی آنان فراهم گشت.

جلالی:من هنوز سئوالات زیادی در ذهنم هست ولی چون وقت گذشته، طرح آنها را برای جلسه بعد می گذارم.

مهندس:اگر برادران موافق باشند جلسه بعد در منزل ما تشکیل شود و ادامه بحث هم برای آنجا بماند.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 3376


1- هشام بن سالم و حماد بن عثمان و غیره قالوا سمعنا ابا عبد اللّه علیه السلام یقول:حدیثی حدیث ابی،و حدیث ابی حدیث جدی،و حدیث جدی حدیث الحسین،و حدیث الحسین حدیث الحسن،و حدیث الحسن حدیث امیر المؤمنین و حدیث امیر المؤمنین حدیث رسول اللّه،و حدیث رسول اللّه قول اللّه-کتاب جامع احادیث الشیعه،مقدمۀ ج 1.
آیا امام حسن عسکری فرزندی داشته؟

شب شنبه دوستان در منزل آقای مهندس جمع شدند و با طرح سئوالی از طرف آقای جلالی،جلسه رسمیت یافت:

جلالی:من شنیده ام که امام حسن عسکری صلی الله علیه و آله اصلا فرزندی نداشته است؟

هوشیار:از چند راه می توان اثبات کرد که امام حسن عسکری علیه السلام دارای فرزند بوده است.

الف:در احادیث زیادی که از پیغمبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام صادر شده است تصریح شده که:از حسن بن علی بن محمد فرزندی به وجود خواهد آمد که پس از غیبت طولانی برای اصلاح عالم قیام می نماید و زمین را پر از عدل و داد می کند.این موضوع با تعبیرات مختلف در روایات وارد شده است مثلا:

مهدی نهمین اولاد حسین است.مهدی ششم از اولاد حضرت صادق است.

مهدی پنجم از اولاد موسی بن جعفر است.مهدی چهارمین فرزند علی بن موسی الرضا است.مهدی سومین فرزند امام محمد تقی است.

ب:در احادیث زیادی تصریح شده که:مهدی موعود فرزند امام یازدهم حسن عسکری علیه السلام می باشد از باب نمونه:

صقر می گوید:از علی بن محمد علیهما السلام شنیدم که فرمود:امام بعد از من فرزندم حسن است.بعد از حسن فرزندش همان قائمی است که زمین را پر از عدل و داد می کند چنانکه از ظلم و ستم پر شده است (1).

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 3377


1- الصقر بن ابی دلف قال:سمعت علی بن محمد بن علی الرضا علیه السلام یقول:ان الامام بعدی الحسن ابنی و بعد الحسن ابنه القائم الذی یملاء الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلما و جورا-اثبات الهداه ج 6 ص 275.

ج:امام حسن عسکری علیه السلام در چندین حدیث خبر داده که:قائم و مهدی فرزند من است و ساحت مقدس امام و پیغمبر هم از دروغ و خطا منزه می باشد.

از باب نمونه:

محمد بن عثمان از پدرش نقل کرده که می گفت:خدمت امام حسن عسکری علیه السلام بودم که از وی سؤال شد،راجع به حدیثی که از پدرانش نقل شده که تا قیامت زمین از حجت خالی نمی ماند و هرکس بمیرد در حالیکه امام زمانش را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت مرده است.آن حضرت پاسخ داد:آری این موضوع،همچون روز روشن و حق است.عرض شد:یابن رسول اللّه!بعد از شما حجت و امام کیست؟فرمود:بعد از من فرزندم محمد حجت و امام است و هرکس بمیرد و او را نشناسد به مرگ جاهلیت از دنیا می رود.آگاه باشید که:

فرزندم را غیبتی خواهد بود که جهانیان در آن زمان سرگردان می شوند،اهل باطل هلاک می گردند و کسانی که وقت ظهورش را تعیین کنند دروغ می گویند.بعد از آنکه مدت غیبتش پایان یافت،نهضت می کند.گویا پرچمهای سفیدی را که در نجف بر سرش در اهتزاز است،مشاهده می کنم (1).

د-امام حسن عسکری علیه السلام تولد فرزندش را به چندین نفر بشارت داده است از باب نمونه:

1-فضل بن شاذان که بعد از ولادت حضرت حجت و قبل از وفات امام حسن عسکری علیه السلام وفات کرده،در کتاب«غیبت»از محمد بن علی بن حمزه نقل کرده که گفت:از امام حسن عسکری شنیدم که می فرمود:حجت خدا و جانشین من،در شب نیمۀ شعبان سال«255»در هنگام طلوع فجر ختنه شده به دنیا آمد (2).

2-احمد بن اسحاق می گفت:از امام حسن عسکری شنیدم که می فرمود:

«سپاس خدای را که مرا از دنیا بیرون نبرد تا جانشینم را به من نشان داد.او از حیث اخلاق و خلقت،شبیه ترین مردم است به رسول خدا صلی الله علیه و آله .خدا مدتی وی را در حالت غیبت نگهداری می کند سپس ظاهرش می نماید تا زمین را از عدل و

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 3378


1- بحار الانوار ج 51 ص 160.
2- منتخب الاثر چاپ اول ص 320.

داد پر کند (1)»

3-احمد بن حسن بن اسحق قمی روایت نموده که:وقتی خلف صالح متولد شد نامه ای از امام حسن علیه السلام به وسیلۀ احمد بن اسحاق به من رسید که با دست مبارکش مرقوم فرموده بود:فرزندی برایم متولد شده است.این موضوع را مخفی بدار،زیرا جز برای دوستان و نزدیکانمان آنرا اظهار نخواهم کرد (2).

4-احمد بن اسحق می گوید:روزی خدمت امام حسن عسکری علیه السلام رسیدم.

فرمود:احمد!نسبت به موضوعی که مردم در آن شک دارند،در چه حال هستی؟ عرض کردم:وقتی نامۀ شما رسید که به تولد فرزندت بشارت داده بودی،تمام ما از زن و مرد و پیر و جوان حق برایمان آشکار شد و بدان عقیده مند گشتیم.

فرمود:آیا نمی دانید که زمین از حجت خالی نمی گردد (3)؟

5-ابو جعفر عمری روایت کرده که وقتی صاحب الامر متولد شد، امام حسن علیه السلام فرمود:ابو عمرو را حاضر کنید.وقتی حاضر شد فرمود:ده هزار رطل نان و ده هزار رطل گوشت خریداری کن و در بین بنی هاشم تقسیم کن و فلان عدد گوسفند هم برای فرزندم عقیقه کن (4).

از مجموع این احادیث و اخبار متواتر،اطمینان حاصل می شود که امام حسن علیه السلام فرزندی داشته است.

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 3379


1- بحار الانوار ج 51 ص 161.
2- اثبات الهداه ج 6 ص 432.
3- منتخب الاثر ص 345.
4- اثبات الهداه ج 6 ص 430.

امام زمان را در کودکی دیده اند

اشاره

دکتر-چگونه ممکن است شخصی فرزندی به دنیا آورد و کسی آگاه نگردد؟!چطور می شود که پنج سال بگذرد و شناخته نشود؟!مگر امام حسن عسکری علیه السلام در سامره نمی زیسته؟مگر کسی به خانه اش آمدوشد نمی کرده؟آیا تنها با گفتۀ عثمان بن سعید چنین چیزی را می شود باور کرد!؟.

هوشیار:درعین حال که از اول بنا بوده تولد فرزند امام حسن علیه السلام مخفی بماند باز هم جماعتی از ثقات و نزدیکان آنحضرت،آن کودک را مشاهده نموده به وجودش شهادت داده اند،از باب نمونه:

1-از کسانیکه در هنگام تولد حضرت صاحب الامر علیه السلام حضور داشته و جریان را مفصلا شرح داده حکیمه خاتون دختر امام محمد تقی و عمۀ امام حسن عسکری است.اجمال داستان این است:حکیمه خاتون می گوید:

روزی به خانۀ امام حسن علیه السلام مشرف شدم،شبانگاه که شب نیمه شعبان سال (255)بود وقتی خواستم به منزلم مراجعت کنم،امام حسن فرمود:عمه جان امشب در خانۀ ما باش،زیرا ولی خدا و جانشین من در این شب متولد خواهد شد.

پرسیدم از کدام کنیزانت؟فرمود:از سوسن.

پس هرچه در سوسن جستجو نمودم آثاری از حمل ندیدم.بعد از افطار و ادای نماز با سوسن در یک اطاق خوابیدیم طولی نکشید که از خواب بیدار شدم و در فرمایشات امام حسن تفکر می نمودم.بعدا مشغول نماز شب شدم،سوسن هم از خواب برخاسته نماز شب را به جای آورد.نزدیک سپیده دم شد اما از وضع حمل خبری نبود.داشتم در صحت وعدۀ امام حسن تردید می نمودم که از اطاقش فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 3380

عمه جان شک نکن که وقت تولد فرزندم نزدیک شده است.

ناگهان احوال سوسن را متغیر دیدم از جریان پرسیدم فرمود:احساس ناراحتی شدیدی در خود می کنم.من به تهیۀ مقدمات و وسائل وضع حمل مشغول شدم و خودم قابلگی او را برعهده گرفتم.

طولی نکشید که ولی خدا پاک و پاکیزه به دنیا آمد،در همان حال امام حسن فرمود:عمه جان فرزندم را بیاور،وقتی کودک را به نزدش بردم او را در بغل گرفته زبان مبارکش را بر چشمان آن کودک مالید،بلافاصله باز شد.سپس زبانش را بر دهان و گوش آن نوزاد کشید و دست بر سرش مالید.پس آن کودک به سخن آمده به تلاوت قرآن مشغول شد.بعدا کودک را به من داد و فرمود:به نزد مادرش ببر.کودک را نزد مادرش بردم و به منزل خودم برگشتم.در روز سوم نیز به خانۀ امام حسن مشرف شدم و ابتدائا بقصد دیدار نوزاد به حجرۀ سوسن رفتم اما کودک را ندیدم،پس خدمت امام حسن مشرف شدم ولی خجالت کشیدم از احوال نوزاد سؤال نمایم.امام حسن ابتداءا فرمود:عمه جان فرزندم در پناه خدا غایب شده است،هنگامی که من از دنیا رفتم و دیدی شیعیانم اختلاف دارند جریان ولادت فرزندم را به شیعیان مورد وثوق خبر بده اما باید آن قضیه مخفی بماند زیرا فرزندم غایب خواهد شد (1).

2-نسیم و ماریه خدمتکاران امام حسن علیه السلام روایت کرده اند که:وقتی صاحب الامر متولد گشت بر دو زانوی خویش نشست و انگشتانش را به سوی آسمان بلند نمود سپس عطسه ای نموده فرمود:الحمد للّه رب العالمین (2).

3-ابو غانم خادم می گوید:فرزندی برای امام حسن متولد شد که نامش را محمد گذاشت،روز سوم آن کودک را به اصحابش نشان داده فرمود:این فرزندم بعد از من صاحب و امام شماست و همان قائمی است که همه در انتظارش می باشند.وقتی زمین را جور و ستم فراگرفت قیام می کند و عدل و داد را برپا می دارد (3).

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 3381


1- غیبت شیخ ص 141-142.
2- اثبات الهداه ج 7 ص 292-اثبات الوصیه ص 197.
3- اثبات الهداه ج 6 ص 431.

4-ابو علی خیزرانی از کنیزی که او را به امام حسن بخشیده بود،نقل کرده که گفت:من در هنگام تولد صاحب الامر حاضر بودم و نام مادرش صیقل است (1).

5-حسن بن حسین علوی می گوید:در سامره خدمت امام حسن عسکری علیه السلام رسیده تولد فرزندش را تبریک گفتم (2).

6-عبد اللّه بن عباس علوی می گوید:در شهر سامره خدمت امام حسن رسیدم و تولد فرزندش را تبریک گفتم (3).

7-حسن بن منذر می گوید:روزی حمزه بن ابی الفتح نزد من آمد و گفت:

بشارت باد که دیشب خدا به امام حسن فرزندی عطا کرده لیکن دستور داده که امرش را مخفی بداریم.نامش را پرسیدم گفت:نامش محمد است (4).

8-احمد بن اسحق می گوید:روزی خدمت امام حسن عسکری علیه السلام رسیده قصد داشتم،از جانشینش سؤال کنم.پس آن جناب ابتدا به سخن نموده فرمود:

ای احمد بن اسحاق!خداوند متعال از هنگامی که آدم را آفریده تا قیامت،زمین را هرگز از حجتی خالی نگذاشته و نمی گذارد،به برکت آن وجود است که بلا از زمین دفع می شود و باران نازل می گردد و برکات زمین خارج میشود.عرض کردم:یابن رسول اللّه!امام و جانشین شما کیست؟آنجناب داخل خانه شد، سپس کودک سه ساله ای را که مانند ماه شب چهارده بود،بر دوش گرفته خارج شد و فرمود:احمد!اگر تو نزد خدا و ائمه،گرامی نبودی فرزندم را نشانت نمی دادم،بدان که این کودک همنام و هم کنیۀ رسول خداست و همان کسیست که زمین را پر از عدل و داد می کند (5).

9-معاویه بن حکیم و محمد بن ایوب و محمد بن عثمان عمری روایت کرده اند که:چهل نفر بودیم که در خانۀ امام حسن اجتماع نمودیم.پس آنحضرت فرزندش را ظاهر کرده فرمود:این امام شما و جانشین منست،باید بعد از من از

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 3382


1- منتخب الاثر ص 343.
2- اثبات الهداه ج 6 ص 433.
3- اثبات الهداه ج 7 ص 20.
4- اثبات الهداه ج 6 ص 432.
5- بحار الانوار ج 52 ص 23.

وی اطاعت کنید و اختلاف نورزید که به هلاکت می رسید.لیکن بدانید که بعد از این او را نخواهید دید (1).

10-جعفر بن محمد بن مالک از جماعتی از شیعیان که علی بن بلال و احمد بن هلال و محمد بن معاویه بن حکیم و حسن بن ایوب،از جملۀ آنان می باشند نقل کرده که گفتند:ما در خانۀ امام حسن اجتماع نموده بودیم تا از جانشینش سؤال کنیم و در آن حال چهل نفر در آن مجلس حضور داشتند.پس عثمان بن سعید برخاسته عرض کرد:یابن رسول اللّه!ما آمده ایم از موضوعی سؤال کنیم که شما بهتر می دانید.حضرت فرمود:بنشین آنگاه از جا حرکت نمود فرمود:هیچکس از مجلس خارج نشود.بعد از ساعتی برگشت و کودکی را که مانند پاره ای از ماه بود با خودش آورده فرمود:این امام شماست از او اطاعت کنید لیکن دیگر او را نخواهید دید (2).

11-ابو هارون می گوید:صاحب الزمان را دیدم در حالیکه صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشید (3).

12-یعقوب می گوید:روزی داخل خانۀ امام حسن شدم و در طرف راست آن حضرت اطاقی را دیدم که پرده ای بر درش آویخته بود.عرض کردم:آقای من! صاحب الامر کیست؟فرمود:پرده را بالا بزن.هنگامیکه پرده را بالا زدم،کودکی ظاهر شده آمد بر روی زانوی آن حضرت نشست پس به من فرمود:این امام شماست (4).

13-عمر و اهوازی می گوید:امام حسن فرزندش را به من نشان داده فرمود:

بعد از من فرزندم امام شماست (5).

14-خادم فارسی می گوید:درب خانۀ امام حسن بودم که کنیزی از خانه خارج شد،در حالی که چیز پوشیده ای را همراه داشت،پس امام به او فرمود:

چیزی را که همراه داری آشکار ساز.پس آن کنیز،کودک زیبایی را نمایان

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 3383


1- بحار الانوار ج 52 ص 25.
2- اثبات الهداه ج 6 ص 311.
3- اثبات الهداه ج 7 ص 20.
4- اثبات الهداه ج 6 ص 425.
5- اثبات الهداه ج 7 ص 16.

ساخت.امام به من فرمود:این امام شماست.خادم فارسی می گوید:بعد از آن دیگر کودک را ندیدم (1).

15-ابو نصر خادم می گوید:صاحب الزمان را در گهواره دیدم (2).

16-ابو علی بن مطهر می گوید:فرزند امام حسن را دیدم (3).

17-کامل بن ابراهیم می گوید:صاحب الامر را در خانۀ امام حسن دیدم.

در سن چهار سالگی بود و صورتش مانند ماه می درخشید و مشکلاتم را قبل از سؤال پاسخ داد (4).

18-سعد بن عبد اللّه می گوید:صاحب الامر را دیدم در حالیکه صورتش مانند پارۀ ماهی بود.روی زانوی پدرش نشسته بود و مسائل مرا پاسخ داد (5).

19-حمزه بن نصیر غلام ابی الحسن علیه السلام از پدرش نقل کرده که گفت:

وقتیکه حضرت صاحب الامر متولد شد اهل خانۀ حضرت عسکری به همدیگر بشارت می دادند.چون قدری بزرگ شد برای من دستوری صادر شد که هرروز استخوان قلمی هم با گوشت بخرم و گفتند:این برای مولای کوچک ماست (6).

20-ابراهیم بن محمد می گوید:روزی از ترس والی قصد فرار داشتم،پس به منظور وداع،به خانه امام حسن علیه السلام داخل شدم،کودک زیبایی را در کنارش دیدم،عرض کردم:یابن رسول اللّه این کودک از کیست؟فرمود:فرزند و جانشین منست (7).

این جماعت از ثقات اصحاب و خویشان و نزدیکان و خدام امام حسن عسکری علیه السلام بوده اند که فرزند آن جناب را در کودکی دیده و به وجودش

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 3384


1- ینابیع الموده باب 82.
2- اثبات الهداه ج 7 ص 344.اثبات الوصیه ص 198.
3- ینابیع الموده باب 82.
4- اثبات الهداه ج 7 ص 323.ینابیع الموده باب 82.
5- بحار الانوار ج 52 صفحه 78 و 86.
6- اثبات الهداه ج 7 ص 18 اثبات الوصیه ص 197.
7- اثبات الهداه ج 7 ص 356.اگر می خواهید در موضوع تولد حضرت صاحب الامر علیه السلام،اطلاعات بیشتری بدست آورید بکتاب«تبصره الولی فیمن رأی القائم المهدی»تألیف علامۀ محقق سید هاشم بحرانی و کتاب بحار الانوار ج 51 باب 1 و ج 52 باب 17 و 19 مراجعه نمایید.

شهادت داده اند.وقتی شهادت این گروه را با اخبار پیغمبر و ائمه اطهار ضمیمه کنیم به وجود فرزند امام حسن علیه السلام یقین حاصل میشود.

چرا در وصیت ذکر نشد؟

مهندس:گفته شده است که امام حسن عسکری علیه السلام در مرض فوت،مادرش را وصی قرار داد تا در کارهایش رسیدگی کند و این موضوع پیش قضات وقت به اثبات رسید اما اصلا از فرزندش اسمی نبرد و بعد از مرگ،اموالش در بین مادر و برادرش تقسیم شد (1)در صورتیکه اگر فرزندی داشت باید او را نیز در ضمن وصیتش نام برده باشد تا از ارث محروم نگردد.

هوشیار:امام حسن علیه السلام موضوع فرزندش را عمدا در وصیت مکتوم داشت تا او را از خطراتیکه از ناحیۀ سلطان وقت متوجه بود نجات دهد،آن جناب به قدری در این موضوع اهتمام می ورزید و از کشف تولد فرزندش بیم و هراس داشت که گاهی ناچار می شد از خواص اصحابش نیز تقیه نموده موضوع را برایشان مشتبه سازد.

ابراهیم بن ادریس می گوید:امام حسن گوسفندی پیش من فرستاد و پیغام داد:این گوسفند را برای فرزندم عقیقه کن و با خانواده ات تناول کنید.من به دستورش عمل کردم،لیکن وقتی خدمتش رسیدم فرمود:کودک ما از دنیا رفت.

لیکن یک مرتبه دیگر دو گوسفند با نامه ای فرستاد بدین مضمون:

بسم اللّه الرحمن الرحیم این گوسفند را برای مولایت عقیقه کن و با خویشانت بخورید.من بدستورش رفتار نمودم اما وقتی خدمتش رسیدم چیزی نفرمود (2).

حضرت صادق علیه السلام نیز نظیر این محافظه کاری را در وصیت خویش به عمل آورد.آن حضرت پنج نفر را وصی خویش قرار داد:منصور عباسی خلیفۀ وقت و محمد بن سلیمان فرماندار مدینه،و عبد اللّه و موسی دو فرزندش و حمیده مادر موسی (3).

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 3385


1- اصول کافی باب مولد ابی محمد الحسن بن علی علیهما السلام .
2- بحار الانوار ج 51 ص 22.اثبات الهداه ج 7 ص 78.اثبات الوصیه ص 198.
3- اصول کافی باب الاشاره و النص علی ابی الحسن موسی علیه السلام .

با این عمل جان فرزندش موسی علیه السلام را از خطر حتمی نجات داد،زیرا می دانست که اگر امامت و وصایت او برای خلیفه محرز گردد درصدد قتل و نابودیش برمی آید.اتفاقا پیش بینی آن حضرت درست درآمد و خلیفه دستور داد که وصی آنجناب را اگر شخص معینی است به قتل رسانند.

چرا دیگران مطلع نشدند؟

فهیمی:برای هرکس فرزندی متولد شود خویشان و اقارب و همسایگان و دوستانش از آن مطلع می شوند خصوصا اگر شخص آبرومندی باشد و موضوع فرزندش هرگز مورد خلاف واقع نمی گردد.چگونه می توان باور کرد که برای امام حسن عسکری علیه السلام با آن مقامی که نزد شیعیان داشت،فرزندی متولد شود ولی به طوری مردم از آن بی اطلاع بمانند که در اصلش تردید و اختلاف داشته باشند؟!

هوشیار:جریان عادی همانطور است که فرمودید لیکن امام حسن علیه السلام برخلاف معمول،از اول تصمیم داشت که تولد فرزندش را مخفی بدارد.بلکه از زمان پیغمبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام چنین تصمیمی دربارۀ آن وجود مقدس گرفته شده بود به طوریکه خفای ولادت را از علائم آنجناب می شمردند،از باب نمونه:

حضرت سجاد علیه السلام فرمود:ولادت قائم ما بر مردم پوشیده می ماند به طوریکه خواهند گفت:اصلا متولد نشده است،تا اینکه وقتی قیام نمود بیعت هیچکس بر گردنش نباشد (1).

عبد اللّه بن عطا می گوید:خدمت امام باقر علیه السلام عرض کردم:شیعیان شما در عراق زیادند،به خدا قسم!هیچیک از خویشانت چنین موقعیتی را ندارند،پس چرا خروج نمی کنید؟فرمود:عبد اللّه!سخنان بیهوده را به گوشت راه داده ای.به خدا سوگند!من صاحب الامر معهود نیستم.عرض کردم:پس صاحب الامر کیست؟فرمود:مراقب کسی باشید که ولادتش بر مردم مخفی می شود.اوست

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 3386


1- سعید بن جبیر عن علی بن الحسین علیهما السلام قال:القائم منا تخفی ولادته علی الناس حتی یقولوا:لم یولد بعد،لیخرج حین یخرج و لیس لاحد فی عنقه بیعه بحار الانوار ج 51 ص 135.

صاحب شما (1).

فهیمی:امام حسن عسکری چرا تولد فرزندش را از مردم پوشیده داشت تا در شک و حیرت واقع شوند و گمراه گردند؟

هوشیار:چنانکه قبلا هم تذکر دادم،داستان مهدی موعود از همان صدر اسلام،مورد توجه مسلمین بود.اخبار و احادیثی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره اش فرموده بود و تأییدات ائمه اطهار،در بین مردم شایع بود.سلاطین وقت هم از آن اخبار بی اطلاع نبودند.شنیده بودند که مهدی موعود از نسل فاطمه و حسین به وجود می آید و حکومت ستمکاران به دستش منقرض می گردد و بر شرق و غرب عالم سلطنت می نماید و ستمکاران را به خاک وخون می کشد.لذا از پیدایش و ظهور مهدی موعود در بیم و هراس بودند و تصمیم داشتند که بهرطور شده خطر احتمالی را از سلطنت خودشان دفع کنند.از این جهت بود که خانه های بنی هاشم بالاخص،خانۀ امام حسن عسکری علیه السلام تحت مراقبت و کنترل شدید مأمورین مخفی و علنی دولت قرار داشت.

معتمد عباسی عده ای از زنان قابله را مأموریت سری داده بود که گاه و بیگاه در خانه های بنی هاشم مخصوصا خانه امام حسن عسکری علیه السلام رفت وآمد نمایند و مراتب را گزارش دهند.هنگامیکه از بیماری امام حسن علیه السلام اطلاع یافت، گروهی از خواص خویش را مأموریت داد که شب و روز مراقب خانۀ آن حضرت باشند.هنگامیکه خبر فوتش را شنید گروهی را مأموریت داد تا در جستجوی فرزند،خانۀ آن جناب را تفتیش و بازرسی کنند،باین مقدار هم اکتفا نکرده گروهی از زنان متخصص را فرستاد تا تمام کنیزان آن حضرت را معاینه نمایند.

اگر آبستنی در بین آنان دیده شد بازداشت کنند.

زنان قابله،به یکی از کنیزان بدگمان شده مراتب را گزارش دادند.خلیفه کنیز را در حجره ای بازداشت نمود و نحریر خادم را مراقب وی گردانید و تا از حملش مأیوس نشد آزادش نکرد.تنها بخانۀ امام حسن علیه السلام اکتفا نکرده وقتی از دفن جنازه فارغ شد دستور داد تمام خانه های شهر را با کمال دقت تفتیش و کنترل

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 3387


1- بحار الانوار ج 51 ص 34.

کنند (1).

اکنون تصدیق می فرمایید که امام حسن علیه السلام با آن اوضاع خطرناک چاره ای نداشت جز اینکه ولادت فرزندش را از مردم مخفی بدارد تا از شر دشمنان محفوظ بماند.پیغمبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام هم چون اوضاع مذکور را پیش بینی می نمودند،موضوع خفای ولادت را قبلا به مردم اطلاع می دادند.

امثال این داستان،در تاریخ هم بی سابقه نیست مثلا:فرعون چون شنیده بود که پسری در بنی اسرائیل متولد می شود و سلطنتش بدست او منقرض می گردد، برای رفع خطر،جاسوسانی را مأموریت داد که تمام زنان آبستن را تحت مراقبت و کنترل شدید قرار دهند.اگر نوزادی پسر بود به قتلش رسانند و اگر دختر بود اسیرش نمایند.بدین منظور صدها طفل بی گناه را نابود کرد تا به مقصد خویش نائل گردد.لیکن با تمام آن جنایات،عاقبت به مقصد نرسید و خداوند متعال حمل و تولد موسی را مخفی نمود تا خواسته اش را عملی سازد.

اما امام حسن عسکری علیه السلام باوجود آن اوضاع خطرناک،باز هم برای هدایت مردم،فرزندش را به گروه کثیری از معتمدین نشان داد و تولدش را به جماعتی از ثقات خبر داد.ولی درعین حال،سفارش می کرد که موضوع را از دشمنان مکتوم دارند و حتی از بردن نامش خودداری کنند.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 3388


1- اصول کافی،باب مولد ابی محمد الحسن بن علی.و کتاب ارشاد مفید و کتاب اعلام الوری،تألیف طبرسی، و کتاب کشف الغمه،باب الامام الحادیعشر.

مادر صاحب الامر

جلالی:نام مادر حضرت صاحب الامر چیست؟

هوشیار:مادر آنجناب را به نامهای متعدد معرفی نموده اند مانند:نرجس، صیقل،ریحانه،سوسن،خمط،حکیمه،مریم.بدو نکتۀ زیر اگر توجه کنید منشأ اختلاف مذکور را درک خواهید نمود:

الف:امام حسن عسکری علیه السلام کنیزهای متعددی داشته به نامهای مختلف.

موضوع تعدد کنیزها را حکیمه خاتون در دو مورد بیان نموده است.در یک جا حکیمه خاتون می گوید:روزی خدمت امام حسن علیه السلام رسیدم دیدم در حیاط خانه نشسته و کنیزانش بدورش اجتماع نموده اند.عرض کردم فدایت شوم،جانشینت از کدام کنیزان به وجود خواهد آمد؟فرمود:از سوسن (1).

در حدیث دیگر باز همان حکیمه خاتون می گوید:روزی به خانۀ امام حسن عسکری رفته بودم،وقتی خواستم مراجعت نمایم فرمود:افطار را در خانۀ ما باش،زیرا خدا امشب فرزندی به من عطا خواهد کرد عرض کردم:از کدام کنیزانت؟جواب داد از نرجس،عرض کردم:ای آقا!منهم نرجس خاتون را بیش از تمام کنیزانت دوست دارم (2)از این دو حدیث و احادیث دیگر استفاده می شود که امام حسن دارای کنیزان متعددی بوده است.

ب-چنانکه قبلا تذکر دادم فرزند امام حسن علیه السلام در محیطی تولد یافته بسیار خطرناک و وحشتزا،زیرا خلفای بنی عباس و حتی بعضی از بنی هاشم احساس

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 3389


1- بحار ج 51 ص 17.
2- بحار ج 51 ص 25.

نموده بودند که زمان تولد مهدی دادگستر یعنی بزرگترین مبارز حکومت ستمکاران،نزدیک شده است،از این جهت به وسیلۀ مأمورین سری و علنی خود از خانۀ امام حسن بلکه تمام خانه های علویین مراقبت کامل به عمل می آوردند.

کارآگاهان زبردست بنی عباس در جدیت و کوشش بودند که نوزاد تازه ای را در آن خانه ها پیدا کنند و تحویل خلیفه بدهند.

بعد از تذکر این دو مقدمه باید بگویم:از جانب خداوند متعال مقدر شده بود که در چنین محیط رعب آور و خانۀ مورد توجهی فرزندی برای امام حسن عسکری علیه السلام متولد گردد و جانش از خطرات محفوظ بماند از این جهت تمام پیش بینی های لازم به عمل آمد.اولا چنانکه در روایات وارد شده آثار آبستنی در مادرش ظاهر نشد،ثانیا امام حسن علیه السلام برای مراعات احتیاط نام مادر آنجناب را برای کسی فاش نکرد،ثالثا در موقع وضع حمل جز حکیمه خاتون عمۀ امام حسن علیه السلام و شاید بعضی از کنیزان،کسی حضور نداشت با اینکه معمولا زنها در موقع وضع حمل به قابله و چندین زن مددکار نیازمندند،اصلا کسی نمی دانست امام حسن علیه السلام ازدواج کرده یا نه و اگر ازدواج نموده کدامیک از زنان همسرش می باشند.

در شب نیمۀ شعبان هنگامی که تاریکی شب همه جا را فراگرفت،در کمال خفا و پنهانی و با ترس ولرز،نوزادی برای امام حسن علیه السلام به دنیا آمد آنهم در خانه ای که چندین کنیز در آن وجود داشت و آثار حمل در هیچیک از آنها ظاهر نبود و در موقع وضع حمل جز حکیمه خاتون کسی حضور نداشت و هیچکس جرئت نداشت قضیه را اظهار نماید.

تا مدتی موضوع کاملا سری و مکتوم ماند بعدا در بین خواص اصحاب امام حسن بگومگو شروع شد بعضی می گفتند خدا به امام حسن نوزادی عطا فرموده و بعضی منکر می شدند.چون کنیزان مساوی بودند و آثار حمل در هیچ کدام ظاهر نبود طبعا داستان اختلاف به مادر آنجناب سرایت نمود.بعضی مادرش را صیقل می دانستند،بعضی سوسن،بعضی ریحانه و بعضی غیر اینها.کسی هم از واقع مطلب خبر نداشت جز معدودی که مأذون نبودند واقع را ابراز نمایند.حتی حکیمه خاتون که شاهد و حاضر ولادت آن جناب بود،برای مراعات احتیاط

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 3390

گاهی مادر آن حضرت را نرجس معرفی می نمود،گاهی سوسن و گاهی هم برای مصالحی که در نظر داشت خبر وجود و تولد آنحضرت را بمادر امام حسن نسبت می داد.

احمد بن ابراهیم می گوید:در سال دویست و شصت و دو خدمت حکیمه خاتون دختر امام جواد علیه السلام رسیدم و از پشت پرده با وی صحبت نمودم و از عقائدش جویا شدم.او امام های خودش را معرفی نمود و در آخر آنان محمد بن حسن را ذکر کرد.گفتم:خودت شاهد قضیه بودی یا اینکه بواسطۀ اخبار می گویی؟پاسخ داد:قضیه را امام حسن علیه السلام به مادرش نوشته است:عرض کردم:در این صورت شیعیان باید به چه شخصی مراجعه نمایند؟پاسخ داد:به مادر امام حسن علیه السلام گفتم:در این وصیت باید از یک زن پیروی نمود!!فرمود:

آری،امام حسن در این وصیت،به جدش حسین بن علی اقتدا کرد،زیرا امام حسین علیه السلام هم در کربلا زینب را وصی خویش قرار داد و علوم علی بن الحسین به زینب نسبت داده میشود.امام حسین علیه السلام این عمل را انجام داد تا موضوع امامت علی بن الحسین علیهما السلام مخفی بماند.سپس حکیمه فرمود:شما اصحاب اخبارید مگر برایتان روایت نشده که نهم از فرزندان حسین میراثش تقسیم می شود در حالیکه زنده است (1).

چنانکه ملاحظه می فرمایید:حکیمه در این حدیث از جواب دادن صریح طفره رفته و داستان فرزند را به مادر امام حسن نسبت داده است یا به جهت اینکه از شنونده ترس داشته و تقیه نموده است یا می خواسته عمدا موضوع را مشتبه سازد.

اما همین حکیمه خاتون در جای دیگر داستان ازدواج امام حسن علیه السلام را با نرجس خاتون به طور تفصیل شرح میدهد و داستان تولد مهدی را که خودش شاهد بوده مفصلا بیان می کند.سپس می گوید:من اکنون مرتبا آن حضرت را مشاهده می نمایم و با وی صحبت می کنم (2).

خلاصه:اختلافی که در نام مادر حضرت صاحب الامر علیه السلام دیده می شود مطلب غریبی نیست بلکه اوضاع وحشتناک آن زمان و تعدد کنیزهای امام حسن

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 3391


1- کمال الدین ج 2 ص 178.
2- کمال الدین ج 2 ص 99-103.

و شدت اختفائی که به عمل می آمد همین اقتضا را داشت.بعید نیست داستان اختلاف شدیدی که در موضوع ارث امام حسن علیه السلام در بین مادر آنجناب و برادرش جعفر کذاب اتفاق افتاد،توطئه و تحریکی بوده از طرف خلیفۀ وقت شاید بدان وسیله از فرزند امام حسن اطلاعی کسب کند.

صدوق در کمال الدین می نویسد:هنگامیکه جده،با جعفر در ارث نزاع کرد و محاکمه به خلیفه ارجاع شد،یکی از کنیزان امام حسن علیه السلام بنام صیقل ادعای آبستنی نمود.آن کنیز را به خانۀ معتمد یعنی خلیفۀ وقت جلب کردند و زنهای خلیفه و خدمتگزاران او و زنهای موفق و خدمتکارانش و زنهای قاضی،پیوسته مراقب آن کنیز بودند تا موضوع آبستنی او روشن گردد.اما در همین ایام حوادث خطرناکی مانند خروج صفار و مرگ عبد اللّه بن یحیی و خروج صاحب زنج پیش آمد نمود.این حوادث سبب شد که از سامره خارج گردند.بدین جهت به خودشان مشغول گشتند و از موضوع مراقبت از صیقل منصرف شدند (1).

در تعدد و اختلاف نامها،احتمال دیگری هم وجود دارد.ممکن است کسی بگوید:تمام آن اسمهای متعدد نام یک کنیز بوده.یعنی همان کنیزیکه مادر حضرت صاحب الامر علیه السلام بوده نامهای متعدد داشته است.این موضوع چندان استبعادی ندارد زیرا در بین عرب مرسوم است که افراد مورد توجه را بنام های متعدد صدا می زدند.

شاهد احتمال روایتی است که در کتاب کمال الدین موجود است.صدوق بسند خویش از غیاث روایت کرده که گفت:جانشین امام حسن علیه السلام در روز جمعه به دنیا آمد.مادر آن حضرت ریحانه بود که نرجس و صیقل و سوسن نیز نامیده میشد.چون در وقت آبستنی جلا و نورانیت مخصوصی داشت صیقل نامیده می شد (2).

در خاتمه لازم است تذکر دهم که اگرچه در تعیین نام مادر حضرت صاحب الامر علیه السلام مختصر ابهامی وجود دارد لیکن این ابهام ضرری باصل وجود آن حضرت نمی رساند زیرا چنانکه ملاحظه فرمودید هم ائمۀ اطهار و هم

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 3392


1- کمال الدین ج 2 ص 149.
2- کمال الدین ج 2 ص 106.

امام حسن عسکری علیه السلام از وجود فرزند خبر داده اند،هم اینکه حکیمه خاتون دختر حضرت جواد علیه السلام که از زنان مورد اعتماد و وثوق بوده جریان تولد آن جناب را شرح داده است.علاوه بر این،عده ای از موثقین و خدام خانۀ امام حسن آن کودک را دیده و به وجودش شهادت داده اند.نام مادرش هرچه باشد.

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 3393

علمای سنی و تولد مهدی

فهیمی:اگر امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی داشت باید علما و مورخین اهل سنت نیز آن را در کتب خودشان ثبت کرده باشند.

هوشیار:جماعتی از دانشمندان اهل سنت نیز،قضیۀ تولد فرزند امام حسن علیه السلام و تاریخ او و پدرش را در کتب نگاشته و بدان اعتراف نموده اند.

1-محمد بن طلحه شافعی نوشته است:ابو القاسم محمد بن الحسن در سال «258»در سامره متولد شد.نام پدرش حسن خالص است،و حجت و خلف صالح و منتظر از القاب اوست.

سپس چندین حدیث،راجع به مهدی نقل کرده بعد از آن می گوید:مصداق این احادیث فرزند امام حسن عسکری است که اکنون غائب است و بعدا ظاهر میگردد (1).

2-محمد بن یوسف بعد از ذکر وفات امام حسن عسکری علیه السلام می نویسد:

فرزندی جز محمد نداشت و گفته شده که:او همان امام منتظر است (2).

3-ابن صباغ مالکی می نویسد:فصل دوازدهم در احوال ابی القاسم،محمد، حجت،خلف صالح فرزند ابی محمد حسن خالص است و آنجناب امام دوازدهم شیعیان است.سپس تاریخ آن حضرت را نوشته و اخباری راجع به مهدی نقل می کند (3).

4-یوسف بن قزاوغلی،بعد از بیان احوال امام حسن عسکری نوشته:نام

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 3394


1- کتاب مطالب السؤل ط سال 1287 هجری ص 89.
2- کفایه الطالب ص 312.
3- فصول المهمه ط دوم ص 273 و 286.

فرزندش محمد و کنیه اش ابو عبد اللّه و ابو القاسم است.اوست حجت و صاحب الزمان و قائم و منتظر،و امامت به وی ختم شده سپس احادیثی راجع به مهدی روایت نموده است (1).

5-شبلنجی در کتاب نور الابصار نوشته است:محمد فرزند حسن عسکری است.مادرش ام ولدی بوده بنام نرجس یا صیقل یا سوسن.کنیه اش ابو القاسم است.امامیه وی را حجت و مهدی و خلف صالح و قائم و منتظر و صاحب الزمان می نامند (2).

6-ابن حجر در کتاب«الصواعق المحرقه»بعد از بیان احوال امام حسن عسکری علیه السلام نوشته است:فرزندی جز ابو القاسم که محمد و حجت نامیده می شود باقی نگذاشت.آن کودک در هنگام وفات پدر پنج ساله بود (3).

7-محمد امین بغدادی در کتاب«سبائک الذهب»نوشته:محمد که مهدی نیز نامیده می شود در هنگام وفات پدر پنج ساله بود (4).

8-ابن خلکان در کتاب«وفیات الاعیان»نوشته است:

ابو القاسم محمد بن الحسن العسکری امام دوازدهم امامیه است.شیعیان عقیده دارند که وی همان منتظر و قائم و مهدی است (5).

9-«امیر خواند»در کتاب«روضه الصفا»نوشته است:محمد فرزند حسن بود.کنیه اش ابو القاسم است،امامیه او را حجت و قائم و مهدی می دانند (6).

10-شعرانی در کتاب«الیواقیت و الجواهر»نوشته است:مهدی فرزند امام حسن عسکری است که در نیمۀ شعبان سال«255»متولد شد.زنده و باقی خواهد ماند تا با عیسی ظهور کند و اکنون که سنۀ«958»است«703»سال از عمر شریفش می گذرد (7).

11-شعرانی از باب سیصد و شصت و شش«کتاب فتوحات مکیه»

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 3395


1- تذکره خواص الامه ص 204.
2- نور الابصار ط مصر ص 168.
3- الصواعق المحرقه ص 206.
4- سبائک الذهب ص 78.
5- روضه الصفا ج 3.
6- وفیات الاعیان ط سال 1284 هجری ج 2 ص 24.
7- الیواقیت و الجواهر تألیف شعرانی ط 1 سال 1351 ج 2 ص 143.

تألیف ابن عربی نقل کرده که نوشته است:وقتیکه ظلم و جور زمین را فراگرفت مهدی خروج می کند و زمین را پر از عدل و داد می نماید.آنجناب از اولاد رسول خدا و از نسل فاطمه است.جدش حسین است و پدرش حسن عسکری فرزند امام علی نقی،فرزند امام محمد تقی،فرزند امام علی رضا،فرزند امام موسی کاظم، فرزند امام جعفر صادق،فرزند امام محمد باقر،فرزند امام زین العابدین،فرزند حسین بن علی بن ابیطالب است (1).

12-خواجه پارسا در کتاب«فصل الخطاب»نوشته است:محمد فرزند حسن عسکری،در نیمۀ شعبان سنۀ«255»به دنیا آمد.نام مادرش نرجس بوده در سن پنج سالگی پدرش وفات نمود،از آن زمان تا حال غائب است و اوست امام منتظر شیعیان و وجودش پیش خواص اصحاب و ثقات اهلش به اثبات رسیده است.خدا عمرش را مانند خضر و الیاس طولانی می گرداند (2).

13-ابو الفلاح حنبلی در کتاب«شذرات الذهب»و ذهبی در کتاب «العبر فی خبر من غبر»می نویسند:محمد فرزند حسن عسکری فرزند علی هادی، فرزند جواد،فرزند علی رضا،فرزند موسی کاظم،فرزند جعفر صادق،علوی حسینی می باشد.کنیه اش ابو القاسم است و شیعیان او را بنام های خلف و حجت و مهدی و منتظر و صاحب الزمان نامیده اند (3).

14-محمد بن علی حموی می نویسد:ابو القاسم محمد منتظر در سال«259» در شهر سامرا متولد شد (4).

و بالجمله،اشخاصیکه نام برده شد و گروه دیگری از علمای اهل سنت، تاریخ تولد فرزند امام حسن عسکری علیه السلام را در کتابها نوشته اند (5).

*** در این هنگام،جلسه پایان پذیرفت و قرار شد شب شنبۀ بعد در منزل آقای جلالی تشکیل شود.

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 3396


1- الیواقیت و الجواهر ص 143.
2- نقل از کتاب ینابیع الموده ج 2 ص 126.
3- «شذرات الذهب»ط بیروت ج 2 ص 141.و کتاب«العبر فی خبر من غبر»ط کویت ج 2 ص 31.
4- تاریخ منصوری،عکس برداری شدۀ مسکو ص 114.
5- اگر باطلاعات بیشتری نیازمند باشید می توانید بکتاب«کشف الاستار»تألیف حسین بن محمد تقی نوری و کتاب«کفایه الموحدین»تألیف طبرسی ج 2 مراجعه نمایید.

آیا کودک پنج ساله امام می شود؟

اشاره

پس از شروع جلسه،آقای فهیمی،سؤال خود را اینطور مطرح کرد:

فهیمی:بر فرض اینکه امام حسن،فرزندی داشته باشد اما چگونه می توان باور کرد که:کودکی در سن پنج سالگی به مقام ولایت و امامت منصوب گردد؟و به مأموریت حفظ و تحمل احکام الهی انتخاب شود و در آن صغر سن،از حیث علم و عمل،امام و پیشوای مردم و حجت خدا باشد؟!!.

هوشیار:شما نبوت و امامت را یک مقام ظاهری ناچیزی پنداشته اید که به هیچ قید و شرطی مشروط نیست و هرکسی صلاحیت دارد که مأمور حفظ و تحمل احکام گردد و هیچ نیازی به استعداد و کمال و امتیاز ذاتی نیست،بطوری که ممکن بود به جای محمد بن عبد اللّه صلی الله علیه و آله ابو سفیان به مقام نبوت انتخاب شود و به جای علی بن ابیطالب علیه السلام طلحه و زبیر امام گردند!لیکن اگر تأمل کنید و به اخبار اهل بیت مراجعه نمایید تصدیق می فرمایید که موضوع به این سادگی نیست.زیرا نبوت مقام ارجمندی است که شخص واجد آن مقام با حق تعالی ارتباط و اتصال داشته از افاضات و علوم عوالم غیبی برخوردار می شود،احکام و قوانین الهی بر باطن و قلب نورانیش وحی و الهام می گردد و به طوری آنها را دریافت می کند که از هرگونه خطا و اشتباهی معصوم است.همینطور ولایت و امامت مقام بزرگی است که واجد آن مقام به طوری احکام خدایی و علوم نبوت را تحمل و ضبط می کند که خطا و نسیان و عصیان در ساحت وجود مقدسش راه ندارد و همواره با عوالم غیبی مرتبط بوده و از افاضات و اشراقات الهی بهره مند می گردد.به واسطۀ علم و عمل پیشوا و امام انسانیت و نمونه و مظهر دین و حجت خداوندی است.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 3397

معلوم است که:هرکسی قابلیت و استعداد احراز این مقام شامخ را ندارد بلکه باید از حیث روح،در مرتبۀ اعلای انسانیت قرار گرفته باشد تا لیاقت ارتباط با عوالم غیبی و دریافت علوم و ضبط آنها را واجد باشد و از حیث ترکیبات جسمانی و قوای دماغی در کمال اعتدال باشد تا بتواند حقائق عالم هستی و افاضات غیبی را بدون خطا و اشتباه به عالم الفاظ و معانی تنزل دهد و به مردم ابلاغ کند.

پس پیغمبر و امام از حیث آفرینش ممتازند و به واسطۀ همین استعداد و امتیاز ذاتی است که خداوند متعال آنان را به مقام شامخ نبوت یا امامت انتخاب می کند.این امتیاز،از همان اوان کودکی در وجود آنان موجود است لکن هروقتی که صلاح بود و شرائط موجود شد و مانعی در کار نبود،آن افراد برجسته،رسما به مقام و منصب نبوت و امامت معرفی می شوند و مأمور حفظ و تحمل احکام می گردند.

این انتخاب و نصب ظاهری چنانکه گاهی بعد از بلوغ یا در زمان بزرگی انجام می گیرد ممکن است در ایام کودکی تحقق پذیرد.

چنانکه حضرت عیسی علیه السلام در گهواره با مردم سخن گفت و خودش را پیغمبر و صاحب کتاب معرفی نمود.خداوند متعال در سورۀ مریم می فرماید:

عیسی گفت:من بنده خدایم که مرا کتاب داده و به پیغمبری برگزیده است و هرکجا باشم مبارکم گردانیده و به نماز و زکوه،تا زنده هستم،سفارشم کرده است (1).

از این آیه و آیات دیگر استفاده می شود که:حضرت عیسی علیه السلام از همان ایام صغر و کودکی پیغمبر و صاحب کتاب بوده است.

از این نظر است که می گوییم:هیچ مانعی ندارد که کودکی در سن پنج سالگی با عوالم غیبی ارتباط داشته باشد و به وظیفه سنگین خزینه داری و ضبط و تبلیغ احکام منصوب گردد و در انجام وظیفۀ خویش و ادای این امانت بزرگ کاملا نیرومند و مقتدر باشد.

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 3398


1- فاشارت الیه قالوا:کیف نکلم من کان فی المهد صبیا.قال:انی عبد اللّه آتانی الکتاب و جعلنی نبیا و جعلنی مبارکا این ما کنت و اوصانی بالصلوه و الزکوه ما دمت حیا-سورۀ مریم آیۀ 29.

اتفاقا حضرت جواد علیه السلام ،نیز در هنگام وفات پدر نه ساله یا هفت ساله بوده و از جهت صغر سن،امامتش در بین بعضی از شیعیان مورد تردید واقع شد.به منظور حل این مشکل گروهی از بزرگان شیعه خدمتش رسیدند و صدها معضله و مسائل مشکل را از وی پرسیدند و جواب کافی دریافت نمودند و کراماتی را نیز مشاهده کردند که شک و شبهه آنان برطرف شد (1).

حضرت رضا علیه السلام آنجناب را امام و جانشین خود معرفی می نمود و در مقابل تعجب مخاطبین می فرمود:حضرت عیسی علیه السلام هم در سن کودکی پیغمبر و حجت خدا شد (2).

امام علی نقی علیه السلام نیز،شش سال و پنج ماه از سن شریفش گذشته بود که پدرش از دنیا رحلت نمود و امامت به وی منتقل گشت (3).

جناب آقای فهیمی!آفرینش و خلقت ویژۀ انبیاء و ائمه طوری است که نمی توان آنان را با افراد عادی مقایسه کرد و قضاوت نمود.

کودکان نابغه

در بین اطفال عادی هم گاهی افراد نادری دیده می شوند که از حیث استعداد و حافظه،نابغۀ عصر خویش بوده و قوای دماغی و ادراکات آنان،از مردان چهل ساله هم بهتر است.

ابو علی سینا فیلسوف نامی را از این افراد شمرده اند.از وی نقل است که گفته:چون به حد تمیز رسیدم مرا به معلم قرآن سپردند و پس از آن به معلم ادب.

پس هرچه را شاگردان بر استاد ادیب قرائت می کردند من همه را حفظ می نمودم.

بعلاوۀ آن،استاد مرا به کتابهای ذیل تکلیف کرد:«الصفات»و «غریب المصنف»و«ادب الکاتب»و«اصلاح المنطق»و«العین»و«شعر و حماسه»و«دیوان ابن رومی»و«تصریف مازنی»و«نحو سیبویه».

پس همه را در مدت یکسال و نیم ازبر کردم و اگر تعویق استاد نبود در کمتر از این مدت حفظ می کردم و چون به ده سالگی رسیدم مورد تعجب اهل بخارا بودم

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 3399


1- اثبات الوصیه ص 166.
2- اثبات الوصیه ص 166.
3- مناقب ابن شهرآشوب،ط قم ج 4 ص 401 و اثبات الوصیه ص 174.

پس از آن،شروع کردم به یاد گرفتن فقه و چون به دوازده سالگی رسیدم بر طبق مذهب ابی حنیفه فتوی می دادم.پس از آن شروع کردم به علم طب و«قانون»را در سن شانزده سالگی تصنیف نمودم و در سن بیست و چهار سالگی خودم را در تمام علوم متخصص می دانستم (1).

دربارۀ فاضل هندی گفته شده:«قبل از رسیدن به سن سیزده سالگی تمام علوم معقول و منقول را تکمیل کرده بود و قبل از دوازده سالگی به تصنیف کتاب پرداخت (2).

«توماس یونگ»که باید او را از جملۀ بزرگترین دانشمندان انگلستان محسوب داشت از کودکی اعجوبه ای بود.از دو سالگی خواندن را می دانست و در هشت سالگی،خودش به تنهایی به آموختن ریاضیات پرداخت و از نه سالگی تا چهارده سالگی،اوقات فراغت خویش را در بین فواصل کوتاه ساعات درس به آموختن زبانهای فرانسه و ایتالیایی و عبری و فارسی و عربی صرف کرد و زبان های مذکور را به خوبی یاد گرفت.در بیست سالگی مقاله ای دربارۀ تئوری رؤیت به جامعۀ پادشاهی فرستاد و در آن شرح داد که چگونه می توان به وسیلۀ تغییر انحنای زجاجیۀ چشم همواره تصویر را واضح دید (3).

اگر صفحات تاریخ شرق و غرب را ورق بزنید از امثال و نظائر این نوابغ زیاد خواهید یافت.

جناب آقای فهیمی!در صورتی که اطفال نابغه،دارای چنان مغز و قوائی باشند که در سنین خردسالی،از عهدۀ حفظ هزاران مطلب گوناگون و حل مشکلات و غوامض علوم برآیند و نیروی محیر العقول آنان باعث اعجاب گردد، پس چه استبعادی دارد که خداوند متعال،حضرت بقیه الله و حجت حق و علت مبقیۀ انسانیت و مهدی دادستان را در سن پنجسالگی به ولایت منصوب گرداند و تحمل و ضبط احکام را به عهده اش واگذار کند؟.ائمه اطهار هم موضوع صغر سن آنجناب را پیش بینی کرده بودند:

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 3400


1- هدیه الاحباب ط تهران سال 1329 ص 76.
2- هدیه الاحباب ص 228.
3- تاریخ علوم تألیف«پی یرروسو»،ترجمۀ صفاری،چاپ سوم ص 432.

حضرت باقر علیه السلام فرمود:حضرت صاحب الامر سن مبارکش از تمام ما کمتر و گمنام تر میباشد (1).

نام بردن قائم و برخاستن مردم

جلالی:چنانکه اطلاع دارید در میان مردم مرسوم است:وقتیکه کلمه قائم بر زبان جاری شد،بلند می شوند آیا این عمل مدرکی هم دارد یا نه؟

هوشیار:این رفتار در بین تمام شیعیان بلاد معمول بوده و هست.نقل شده که امام رضا علیه السلام در یکی از مجالس خراسان حضور داشت،کلمۀ قائم مذکور شد.

پس آنجناب ایستاد و دست مبارکش را بر سر نهاده فرمود:اللهم عجل فرجه و سهل مخرجه (2).

این عمل در عصر امام صادق علیه السلام نیز معمول بوده است خدمت آنجناب عرض شد:علت چیست که در موقع ذکر قائم باید قیام کرد؟در جواب فرمود:

صاحب الامر غیبتی دارد بسیار طولانی و از کثرت لطف و محبتی که به دوستانش دارد،هرکس وی را به لقب قائم که مشعر است به دولت او و اظهار تأثری است از غربت او یاد کند،آنجناب هم نظر لطفی باو خواهد نمود.چون در این حال،مورد توجه امام واقع می شود سزاوار است از باب احترام به پا خیزد و تعجیل فرجش را از خدا بخواهد (3).پس این رفتار شیعیان،ریشه مذهبی دارد و اظهار ادب و شعاری است،گرچه وجوبش معلوم نیست.

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 3401


1- قال ابو جعفر علیه السلام :صاحب هذا الامر اصغرنا سنا و اخملنا شخصا-بحار الانوار ج 51 ص 38.
2- کتاب الزام الناصب ط سال«1351»ص 81.
3- الزام الناصب ص 81.

داستان غیبت از چه زمانی پیدا شد؟

اشاره

دکتر:من شنیده ام چون امام حسن عسکری علیه السلام بدون فرزند از دنیا رفت، گروهی سودطلب مانند عثمان بن سعید،برای حفظ مقام خویش داستان غیبت مهدی را جعل نموده در بین مردم شایع کردند.

هوشیار:پیغمبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام قبلا غیبت مهدی را پیش بینی کرده و به مردم اطلاع داده بودند از باب نمونه:

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:سوگند به خداییکه مرا برای بشارت برانگیخت:قائم فرزندان من بر طبق عهدی که به او می رسد غائب می شود،به طوریکه بیشتر مردم خواهند گفت:خدا به آل محمد احتیاجی ندارد و دیگران در اصل تولدش شک می کنند.پس هرکس زمان غیبت را ادراک نمود باید دینش را نگهداری کند و شیطان را از طریق شک به خود راه ندهد مبادا که او را از ملت من بلغزاند و از دین خارج سازد.چنانکه قبلا پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد.خدا شیطان را دوست و فرمانروای کفار قرار داده است (1).

اصبغ بن نباته نقل می کند که:امیر المؤمنین علیه السلام حضرت قائم را یاد کرده فرمود:آگاه باشید که آن جناب به طوری غائب می شود که شخص نادان خواهد گفت:خدا بآل محمد احتیاجی ندارد (2).

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 3402


1- قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله:و الذی بعثنی بالحق بشیرا لیغیبن القائم من ولدی بعهد معهود الیه منی حتی یقول اکثر الناس:ما للّه فی آل محمد حاجه،و یشک آخرون فی ولادته.فمن ادرک زمانه فلیتمسک بدینه و لا یجعل للشیطان علیه سبیلا بشکه فیزیله عن ملتی و یخرجه من دینی فقد اخرج ابویکم من الجنه من قبل، و ان اللّه عز و جل جعل الشیاطین اولیاء للذین لا یؤمنون-اثبات الهداه ج 6 ص 386.
2- اثبات الهداه ج 6 ص 393.

امام صادق علیه السلام فرمود:اگر خبر غیبت امام خود را شنیدید انکار نکنید (1)و «88»حدیث دیگر.

از جهت این احادیث بود که مسلمین غیبت را برای قائم ضروری و از خصائص او می دانستند حتی کسانی را که احتمال مهدویت درباره شان می دادند وادار به غیبت می کردند.ابو الفرج اصفهانی نوشته است:

عیسی بن عبد اللّه نقل کرده که محمد بن عبد اللّه بن حسن از همان ایام کودکی در حالت غیبت و اختفا زندگی می کرد و مهدی نامیده شد (2).

سید محمد حمیری می گوید:من دربارۀ محمد بن حنفیه غلو داشتم و عقیده مند بودم که غائب است.تا مدتی بدین عقیدۀ غلط معتقد بودم تا اینکه خدا بر من منت نهاد و بوسیلۀ جعفر بن محمد صادق علیهما السلام از آتش نجاتم داد و به راه راست هدایتم نمود.داستان از این قرار بود که وقتی امامت جعفر بن محمد با دلیل و برهان برایم ثابت شد،روزی به آن حضرت عرض کردم یابن رسول اللّه!در موضوع غیبت احادیثی از پدرانت به ما رسیده است و وقوع آنرا حتمی شمرده اند،خواهشمندم بفرمایید که غیبت مذکور درباره چه شخصی به وقوع خواهد پیوست؟امام صادق پاسخ داد:آن غیبت برای ششم از فرزندان من اتفاق خواهد افتاد و اوست امام دوازدهم بعد از رسول خدا که اولشان علی بن ابیطالب و آخرشان قائم بحق و بقیه اللّه و صاحب الزمان است.به خدا سوگند اگر غیبتش باندازۀ عمر نوح طول بکشد از دنیا خارج نمی شود تا اینکه ظاهر گردد و دنیا را پر از عدل و داد نماید.

سید حمیری می گوید:وقتی این مطلب را از مولایم جعفر بن محمد شنیدم حق برایم آشکار شد و به دست آنجناب از عقیدۀ سابقم توبه کردم و در این موضوع اشعاری را سرودم (3).

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 3403


1- محمد بن مسلم قال سمعت ابا عبد اللّه علیه السلام یقول:ان بلغکم عن صاحبکم غیبه فلا تنکروها-اثبات الهداه ج 6 ص 350.
2- مقاتل الطالبیین ص 165.
3- اشعاریکه سید حمیری در این مورد سروده مفصل است.بخشی از آنها ذیلا نقل میشود تا روشن شود که موضوع غیبت از علائم و خصائص حتمی مهدی موعود بوده است. و ما کان قولی فی ابن خوله مبطنا معانده منی لنسل المطیب و لکن روینا عن وصی محمد و ما کان فیما قال بالمتکذب -

پس داستان غیبت مهدی موعود به دست عثمان بن سعید تأسیس نشده بلکه خداوند متعال غیبت را برایش مقدر نموده و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام،قبل از تولد پدرش آنرا به مردم اطلاع داده بودند.

طبرسی علیه الرحمه می نویسد:اخبار غیبت ولی عصر قبل از تولد خودش و تولد پدر و جدش صادر شده و محدثین شیعه آنها را در اصول و کتابهایی که در عصر امام باقر و صادق علیهما السلام تألیف شده است ضبط نموده بودند.از جملۀ ثقات محدثین حسن بن محبوب است.وی در حدود صد سال قبل از زمان غیبت،کتاب«مشیخه»را تألیف نموده و اخبار غیبت را در آن ثبت کرده است.

از جملۀ آنها این حدیث است:

ابو بصیر می گوید:خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم:حضرت ابو جعفر می فرمود:قائم آل محمد دو غیبت دارد،یکی طولانی و دیگری کوتاه.پس حضرت صادق فرمود:آری یکی از آن دو غیبت از دیگری طولانی تر می شود.

بعد از آن می نویسد:ملاحظه کنید با پیش آمدن دو غیبت برای فرزند امام حسن عسکری علیه السلام چگونه صدق این احادیث ظاهر گشت (1)!!.

محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی که در زمان غیبت صغری تولد یافته و

3)

- بان ولی اللّه یفقد لا یری سنین کفعل الخائف المترقب فتقسم اموال الفقید کأنما یغیب بین الصفیح المنصب فیمکث حینا ثم ینبع نبعه کنبعه جدی من الافق کوکب یسیر بنصر اللّه من بیت ربه علی سؤدد منه و امر مسبب یسیر الی اعدائه بلوائه فیقتلهم قتلا کحران مغضب فلما روی ان ابن خوله غائب صرفنا الیه قولنا لم نکذب و قلنا هو المهدی و القائم الذی یعیش به من عدله کل مجدب فان قلت لا فالحق قولک و الذی امرت فحتم غیر ما متعصب و اشهد ربی ان قولک حجه علی الناس طرا من مطیع و مذنب بان ولی الامر و القائم الذی تطلع نفسی نحوه یتطرب له غیبه لا بد من ان یغیبنا فصلی علیه اللّه من متغیب فیمکث حینا ثم یظهر حینه فیملک من فی شرقها و المغرب بذلک ادین اللّه سرا و جهره و لست و ان عوتبت فیه بمعتب (کتاب کمال الدین تألیف شیخ صدوق چاپ سال 1378 ج 1 ص 112-115.)

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 3404


1- کتاب«اعلام الوری»تألیف طبرسی علیه الرحمه،ط تهران سال 1338 ص 416.

در هنگام تألیف کتاب«غیبت»هشتاد و چندسال از عمر شریف امام زمان می گذشته است،در کتاب مذکور صفحۀ شش می نویسد:ائمۀ اطهار علیهم السلام وقوع غیبت امام زمان را قبلا خبر داده بودند،اگر غیبت آنجناب اتفاق نمی افتاد، خود این موضوع،برای بطلان عقیدۀ امامیه شاهدی می شد لیکن خداوند متعال به واسطۀ غائب نمودن آن حضرت،صحت اخبار ائمه را آشکار ساخت.

کتابهای غیبت قبل از تولد امام عصر

داستان غیبت مهدی موعود و امام دوازدهم را پیغمبر اکرم و علی بن ابیطالب و سایر امامان علیهم السلام گوشزد مسلمانان کردند و از همان صدر اسلام در میان اصحاب مشهور و معروف بود،به قدری معروفیت داشت که گروهی از دانشمندان و راویان احادیث و اصحاب ائمۀ اطهار،قبل از ولادت امام زمان و حتی قبل از ولادت پدر و جدش کتاب هایی در خصوص غیبت تألیف نمودند و احادیث مربوط به مهدی موعود و غیبتش را در آنها درج نمودند.اسامی آنان را می توانید در کتاب های رجال پیدا کنید.از باب نمونه:

1-علی بن حسن بن محمد طائی طاطری که از اصحاب موسی بن جعفر علیهما السلام بوده کتابی در غیبت نوشته است.او مردی بود فقیه و مورد اعتماد (1).

2-علی بن عمر اعرج کوفی،از اصحاب موسی بن جعفر بوده و کتابی در غیبت نوشته است (2).

3-ابراهیم بن صالح انماطی.از اصحاب موسی بن جعفر بوده و کتابی در غیبت نوشته است (3).

4-حسن بن علی بن ابی حمزه.در عصر حضرت رضا میزیسته و کتابی در غیبت تألیف نموده است (4).

5-عباس بن هشام ناشری اسدی.مردی جلیل القدر و مورد وثوق بود.از اصحاب حضرت رضا علیه السلام بوده و در سال 220 هجری وفات نمود.کتابی در غیبت

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 3405


1- رجال نجاشی ص 193،رجال شیخ طوسی ص 357.فهرست شیخ طوسی ص 118.
2- رجال نجاشی ص 194.
3- رجال نجاشی ص 28.فهرست شیخ طوسی ص 75.
4- رجال نجاشی ص 28.فهرست شیخ طوسی ص 75.

تألیف کرده است (1).

6-علی بن حسن بن فضال.مردی دانشمند و مورد وثوق بود.از اصحاب حضرت هادی و امام حسن عسکری بود.کتابی در غیبت تألیف نموده است (2).

7-فضل بن شاذان نیشابوری.از فقها و متکلمین و اصحاب حضرت هادی و امام حسن عسکری بوده است.کتابی دربارۀ قائم آل محمد و غیبت او نوشته و در سال 260 هجری وفات نمود (3).

اگر به مطلب مذکور توجه کنید برایتان روشن می شود که داستان غیبت امام زمان موضوع تازه ای نیست بلکه ریشۀ عمیق دینی دارد و از زمان رسول خدا تاکنون همواره مورد توجه و بحث بوده است.بنابراین،احتمال اینکه امثال عثمان بن سعید آنرا تراشیده و جعل کرده باشند،کاملا بی اساس است،و جز از افراد مغرض صادر نمی شود.

به علاوه،اگر سه مطلب را باهم ضمیمه کنیم غیبت امام زمان قطعی می شود:

الف:بر حسب برهان عقلی و روایات زیادی که از معصومین صادر شده است،وجود مقدس امام و حجت،برای بقاء نوع انسان ضروری و لازم است و هیچ عصری از آن وجود مقدس خالی نخواهد شد.

ب:بر طبق احادیث بسیاری،عدد ائمه از دوازده نفر تجاوز نمی کند.

ج-به مقتضای احادیث و شهادت تاریخ،یازده نفر آنان زندگی را بدرود گفته اند.

از انضمام این سه امر.بقای حضرت مهدی به طور قطع ثابت می شود و چون ظاهر نیست باید گفت:در حالت غیبت بسر می برد.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 3406


1- رجال نجاشی ص 215.رجال شیخ طوسی ص 384.فهرست شیخ طوسی ص 147.
2- رجال نجاشی ص 195.رجال شیخ طوسی ص 419.
3- رجال نجاشی ص 235.رجال شیخ طوسی ص 420 و 434.فهرست شیخ طوسی ص 150.

غیبت صغری و کبری

جلالی:مراد از غیبت صغری و کبری چیست؟

هوشیار:امام دوازدهم دو مرتبه از دیدۀ مردم مخفی شد.مرتبه اول از سال تولدش 255 یا 256 یا از سال وفات پدرش-260-شروع شد و تا سال «329»امتداد یافت.در طول این مدت گرچه از نظر عامۀ مردم غائب بود لیکن ارتباطات کاملا منقطع نبود بلکه نواب خدمتش رسیده و احتیاجات مردم را مرتفع می نمودند.غائب بودن در این 74 یا 69 سال را غیبت صغری گویند.

غیبت دوم از سال«329»که سال انقراض نیابت نواب بود،شروع شد و تا زمان ظهور امتداد دارد.این را غیبت کبری می گویند.پیغمبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام قبلا از وقوع این دو غیبت خبر داده بودند.از باب نمونه:

اسحاق بن عمار می گوید:از حضرت صادق شنیدم که می فرمود:قائم را دو غیبت خواهد بود یکی طولانی و دیگری کوتاه.در غیبت اول شیعیان خاص جایش را می دانند ولی در دومی جز خواص دوستان دینی او کسی از جایش اطلاع ندارد (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:حضرت صاحب الامر دو غیبت دارد،یکی از آنها به قدری طولانی می شود که گروهی می گویند:مرده است.گروهی می گویند:

کشته شده است.گروهی می گویند:رفته است.فقط عدۀ معدودی باقی می مانند

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 3407


1- اسحاق بن عمار قال:سمعت ابا عبد اللّه علیه السلام یقول:للقائم غیبتان؛احدیهما طویله و الاخری قصیره، فالاولی یعلم بمکانه فیها خاصه من شیعته،و اما الاخری فلا یعلم بمکانه فیها الاخاصه موالیه فی دینه-اثبات الهداه ج 7 ص 69.و بحار الانوار ج 52 ص 155.

که به وجود آنجناب عقیده دارند و ایمانشان ثابت و استوار است.در آن زمان کسی از جایگاه آن حضرت اطلاع ندارد مگر خدمتکار مخصوصش (1)و«هشت» حدیث دیگر.

غیبت صغری و ارتباط شیعیان

اشاره

فهیمی:من شنیده ام که:بعد از شروع غیبت صغری بعضی از فریبکاران،از جهل مردم سوءاستفاده نموده با ادعای نیابت و بابیت امام غائب،مردم عوام و ساده لوح را فریب دادند و بدین وسیله،موقعیت و مقامی را کسب کردند و اموال مردم را به جیب زدند.لازم است جنابعالی توضیح بدهید که:نواب چه اشخاصی بوده اند و ارتباط و تماس مردم با امام زمان چگونه و به چه وسیله ای بوده است؟

هوشیار:در زمان غیبت صغری تودۀ مردم از درک ملاقات حضرت صاحب الامر علیه السلام محروم بودند لیکن ارتباطات کاملا منقطع نبود و به وسیلۀ عده معدودی که باب و نائب و وکیل نامیده می شدند،با امام خود تماس گرفته حوائج خویش را رفع می نمودند و مشکلات دینی خود را حل می کردند.سهم امامی که به اموالشان تعلق می گرفت به وسیلۀ همان نواب فرستاده می شد.گاهی از ناحیۀ مقدسه تقاضای کمک مادی می نمودند،گاهی برای سفر حج یا سفرهای دیگر کسب اجازه می کردند.گاهی برای شفای مریض و طلب فرزند خواهش دعا می کردند.گاهی هم ابتداء از ناحیۀ مقدسه برای اشخاصی پول یا لباس یا کفن فرستاده می شد و مانند این کارها.در تمام این موارد،افراد معینی واسطه بودند، تقاضاها هم بوسیله نامه فرستاده می شد.پاسخ آنان نیز کتبا از ناحیۀ مقدسه صادر می شد که آنها را اصطلاحا«توقیع»می گویند.

آیا توقیعات به خط خود امام بود؟

جلالی:کاتب توقیعات خود امام بود یا دیگری؟

هوشیار:گفته شده که:خود آن حضرت کاتب توقیعات بوده است حتی خط مبارکش بین خواص اصحاب و علمای وقت معروف بوده آنرا به خوبی

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 3408


1- بحار الانوار ج 52 ص 153.

می شناختند.این سخن شواهدی هم دارد.

محمد بن عثمان عمری می گوید:از ناحیۀ مقدسه توقیعی صادر شد که خطش را خوب می شناختم (1).

اسحاق بن یعقوب می گوید:بتوسط محمد بن عثمان مسائل مشکلی را به ناحیۀ مقدسه فرستادم و جوابش را به دستخط مبارک امام زمان دریافت داشتم (2).

شیخ ابو عمر عامری می گوید:ابن ابی غانم قزوینی با جماعتی از شیعیان در موضوعی اختلاف و مشاجره نمودند و برای رفع نزاع نامه ای به ناحیۀ مقدسه نوشته جریانرا به عرض رسانیدند.پس جواب نامه آنان به خط مبارک امام صادر گشت (3).

صدوق علیه الرحمه می گفت:توقیعی که به خط امام زمان برای پدرم صادر شده بود،اکنون نزد من موجود است (4).

افراد مذکور شهادت داده اند که نامه ها به خط مبارک امام بوده است ولی معلوم نیست از چه راهی خط آن حضرت را تشخیص می دادند،زیرا باوجود غیبت مشاهده امکان نداشت.علاوه بر این،اشخاصی هم خلاف این موضوع را اظهار داشته اند مثلا ابو نصر هبه اللّه روایت کرده که توقیعات صاحب الامر،به همان خطی که در زمان امام حسن علیه السلام صادر می شد،به وسیلۀ عثمان بن سعید و محمد بن عثمان،برای شیعیان صادر می گشت (5).

باز همین شخص می گوید:ابو جعفر عمری در سنۀ«304»وفات نمود.قریب پنجاه سال وکیل امام زمان بود،مردم اموالشان را به سویش حمل می نمودند و توقیعات آن حضرت به همان خطی که در زمان امام حسن صادر می شد،به دست او برای شیعیان صادر می گشت (6).

در جای دیگر می گوید:توقیعات صاحب الامر به دست محمد بن عثمان صادر

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 3409


1- بحار الانوار ج 51 ص 33.
2- بحار الانوار ج 51 ص 349،و اثبات الهداه ج 7 ص 460.
3- بحار الانوار ج 53 ص 178.
4- انوار نعمانیه چاپ تبریز ج 2 ص 24.
5- بحار الانوار ج 51 ص 346.
6- بحار الانوار ج 51 ص 352.

می شد،به همان خطی که در زمان پدرش عثمان بن سعید صادر می گشت (1).

عبد اللّه بن جعفر حمیری می گوید:وقتی عثمان بن سعید وفات نمود توقیعات صاحب الامر،با همان خطی که قبلا با ما مکاتبه می شد صادر می گشت (2).

از این روایات استفاده می شود:توقیعاتی که توسط عثمان بن سعید و بعد از آن،توسط محمد بن عثمان به مردم می رسیده،از حیث خط عینا مانند توقیعاتی بوده است که در زمان امام حسن عسکری علیه السلام صادر می شده است.از اینجا معلوم می شود که توقیعات به خط امام نبوده بلکه می شود گفت:امام حسن علیه السلام نویسندۀ مخصوصی داشته که تا زمان عثمان بن سعید و محمد بن عثمان زنده و متصدی کتابت توقیعات بوده است و ممکن است گفته شود که:بعض توقیعات را خود امام مرقوم می فرموده و بعضی را دیگران.لیکن نکتۀ قابل تذکر اینکه:از مطالعۀ حالات علما و شیعیان زمان غیبت صغری و متن توقیعات استفاده می شود که:مندرجات آن نامه ها مورد اعتماد و وثوق شیعیان بوده،آنها را از ناحیۀ مقدسه می دانستند و مورد قبولشان واقع می شده است.

در مورد اختلافات مکاتبه می کردند و پس از صدور جواب تسلیم می گشتند.

حتی گاهی که در صحت صدور بعض توقیعات شک می کردند باز هم حل اختلاف را به عهدۀ مکاتبه می گذاشتند (3).

علی بن حسین بن بابویه با ناحیۀ مقدسه مکاتبه نمود و تقاضای فرزند کرد و جوابش را دریافت نمود (4).

یکی از علمائی که زمان غیبت صغری و عصر نواب را درک نموده، محمد بن ابراهیم بن جعفر نعمانی است.وی در کتاب«غیبت»خویش،سفارت و نیابت نواب را تأیید نموده بعد از نقل احادیث غیبت،می نویسد:در زمان غیبت صغری افراد معین و معروفی بین امام علیه السلام و بین مردم واسطه بودند،به توسط آنان مریض هایی شفا یافتند،پاسخ مشکلات شیعیان صادر می گشت،ولی روزگار

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 3410


1- بحار الانوار ج 51 ص 350.
2- بحار الانوار ج 51 ص 349.
3- بحار الانوار ج 53 ص 150.
4- بحار الانوار ج 51 ص 306.

غیبت صغری،اکنون پایان یافته و دوران غیبت کبری فرارسیده است (1).

معلوم می شود توقیعات،قرائن و شواهد صدقی همراه داشته که مورد قبول شیعیان و علمای وقت واقع می شده است.

شیخ حر عاملی(علیه الرحمه)می نویسد:ابن ابی غانم قزوینی با شیعیان مشاجره می کرد و می گفت:امام حسن عسکری علیه السلام فرزندی نداشته است.شیعیان نامه ای به ناحیۀ مقدسه نوشتند و مرسومشان چنین بود که نامه ها را با قلم بدون مرکب بر کاغذ سفید می نوشتند تا علامت و معجزه ای باشد.پس جوابشان از ناحیه مقدسه صادر گشت (2).

تعداد نواب

در عدد نواب اختلاف است.سید بن طاوس در کتاب«ربیع الشیعه»اسامی آنان را بدین قرار ذکر کرده:ابو هاشم داود بن القاسم،محمد بن علی بن بلال، عثمان بن سعید،محمد بن عثمان،عمر الاهوازی،احمد بن اسحاق، ابو محمد الوجنای،ابراهیم بن مهزیار،محمد بن ابراهیم (3).

شیخ طوسی علیه الرحمه و کلا را بدین اسامی معرفی نموده است:از بغداد، عمری و پسرش و حاجز و بلالی و عطار،از کوفه،عاصمی.از اهواز، محمد بن ابراهیم بن مهزیار.از قم،احمد بن اسحاق.از همدان،محمد بن صالح.از ری،شامی و اسدی.از آذربایجان،قاسم بن العلاء.از نیشابور،محمد بن شاذان (4)

لیکن وکالت چهار نفر،در بین شیعیان معروف است:اول عثمان بن سعید، دوم محمد بن عثمان،سوم حسین بن روح،چهارم علی بن محمد سمری،هریک از آنها هم در شهرهای مختلف نمایندگانی داشتند (5).

عثمان بن سعید

عثمان بن سعید از بزرگان و ثقات اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام و وکیل

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 3411


1- کتاب غیبت نعمانی ص 91.
2- اثبات الهداه ج 7 ص 360.
3- رجال بوعلی ط سال«1102»ص 312.
4- رجال مامقانی ط نجف سال 1352 ج 1 ص 200 و اثبات الهداه ج 7 ص 294.
5- بحار الانوار ج 51 ص 362.

آنجناب بود.مامقانی و بو علی درباره اش نوشته اند:عثمان بن سعید موثق و جلیل القدر بوده احتیاجی به توصیف ندارد.وکیل امام هادی و امام حسن عسکری و امام قائم علیهم السلام بوده است (1).

علامۀ بهبهانی نوشته است:عثمان بن سعید ثقه و جلیل القدر می باشد (2).

امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام توثیقش نموده اند.

احمد بن اسحاق می گوید:به امام هادی علیه السلام عرض کردم:با کی معاشرت نمایم و احکام دینم را از او یاد بگیرم و سخنش را بپذیرم؟فرمود:

عثمان بن سعید عمری مورد اعتماد من می باشد.اگر چیزی برایت نقل کرد صحیح می گوید حرفش را بشنو و اطاعت کن،زیرا من به وی اعتماد دارم.

ابو علی نقل کرده که:از امام حسن عسکری علیه السلام هم نظیر این سؤال شد پاسخ داد:عثمان بن سعید و فرزندش محمد مورد اعتماد من هستند.هرچه را برایت روایت کنند درست می گویند.سخن آنان را بشنو و اطاعت کن زیرا به آنان اعتماد دارم.

این حدیث به قدری در بین اصحاب شهرت داشت که ابو العباس حمیری می گوید:این حدیث در بین ما زیاد مذاکره می شد و بدان وسیله مقام ارجمند عثمان بن سعید را ستایش می کردیم (3).

محمد بن اسمعیل و علی بن عبد اللّه می گویند:روزی در شهر سامره بر امام حسن عسکری علیه السلام وارد شدیم در حالیکه گروهی از شیعیان حاضر بودند.

ناگاه،بدر خادم وارد شده عرض کرد:جماعتی ژولیده مو و گردآلود درب خانه اجازه ورود می خواهند.حضرت فرمود:از شیعیان یمن هستند.سپس به خادمش بدر فرمود:عثمان بن سعید را حاضر کن.

طولی نکشید که عثمان حاضر شد.حضرت به وی فرمود:عثمان!تو وکیل و مورد وثوق ما هستی،اموال خدا را که این جماعت آورده اند تحویل بگیر.راوی می گوید:عرض کردیم:ما می دانستیم که عثمان از شیعیان خوب است ولی شما

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 3412


1- رجال بو علی ص 200 و رجال مامقانی ج 2 ص 245.
2- منهج المقال تألیف علامۀ بهبهانی چاپ تهران سال 1307 ص 219.
3- بحار الانوار ج 51 ص 348.

با این عمل موقعیت و مقامش را بالاتر بردید و وکالت و ثقه بودنش را نیز اثبات نمودید.حضرت فرمود:آری چنین است.بدانید که عثمان بن سعید وکیل من و فرزندش وکیل فرزندم مهدی خواهد بود (1).

امام حسن عسکری علیه السلام فرزندش را به جماعتی که چهل نفر بودند و علی بن بلال و احمد بن هلال و محمد بن معاویه و حسن بن ایوب از جملۀ آنان بودند نشان داد و فرمود:این امام شما و جانشین من است،از وی اطاعت کنید و بدانید که بعد از این،تا مدتی او را نخواهید دید.سخنان عثمان بن سعید را قبول کنید و تابع اوامرش باشید زیرا وی جانشین امام شماست و حل وفصل کارهای شیعیان به دستش خواهد بود (2).

کرامات او

علاوه بر اینها،کراماتی بدو منسوب است که صدق گفتارش را تأیید می کند.

از باب نمونه:

شیخ طوسی در کتاب غیبت از جماعتی از بنی نوبخت که ابو الحسن کثیری از جملۀ آنهاست روایت کرده که:از قم و حوالی آن،اموالی نزد عثمان بن سعید حمل شد.وقتی حامل خواست مراجعت کند عثمان فرمود:امانت دیگری هم بتو سپرده شده چرا تحویل ندادی؟عرض کرد:چیزی باقی نمانده است:فرمود:

برگرد و جستجو کن.

آن مرد پس از چند روز تفحص،برگشته اظهار داشت:چیزی را نیافتم، عثمان گفت:دو قطعۀ پارچه سردانی را که فلانی فرزند فلانی به تو سپرده بود که به ما برسانی چه شد؟!عرض کرد:به خدا سوگند!فرمایش شما درست است لیکن من فراموش کردم و الان هم اصلا نمیدانم کجاست.باز هم به منزلش برگشته هرچه تفتیش کرد آنرا نیافت.نزد عثمان بن سعید برگشته جریان را اطلاع داد.گفت:برو پیش فلانی پسر فلانی پنبه فروش،که دو عدل پنبه بانبارش بردی،آن عدلی را که رویش چنین وچنان نوشته است باز کن،پارچه امانتی را

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 3413


1- بحار الانوار ج 51 ص 345.
2- بحار الانوار ج 51 ص 346.

در آن خواهی یافت.آن مرد به دستورش عمل نمود و پارچه را یافته خدمتش برد (1).

محمد بن علی اسود می گوید:زنی پارچه ای به من داد که به عثمان بن سعید برسانم.آنرا با لباسهای دیگری خدمتش بردم.دستور داد:به محمد بن عباس قمی تحویل دهم.به دستورش رفتار نمودم.بعد از آن عثمان بن سعید پیغام داد:چرا پارچۀ آن زن را ندادی؟پس داستان پارچۀ آن زن به یادم آمد،بعد از جستجوی بسیار آنرا یافته تحویل دادم (2).

صدوق علیه الرحمه در«اکمال الدین»نوشته است:مردی از اهل عراق سهم امامی نزد عثمان بن سعید برد عثمان مال را رد کرده فرمود:حق عموزادگانت را که چهار صد درهم است از آن بیرون کن.مرد عراقی تعجب نمود،وقتی به حساب اموال خود رسیدگی نمود معلوم شد هنوز قسمتی از زمین زراعتی عموزادگانش را که در دست وی بوده به صاحبانش رد نکرده است.وقتی با دقت حساب کرد دید سهم آنان چهار صد درهم می شود.پس آن مبلغ را از اموال خویش خارج نمود و بقیه را پیش عثمان بن سعید برد.این دفعه مورد قبول واقع گشت (3).

اکنون وجدان پاک رفقا را به قضاوت می طلبم.باوجود اخباری که دربارۀ عثمان بن سعید وارد شده و مقامی که نزد امام هادی و امام حسن عسکری علیه السلام داشته است و اتفاق شیعیان بر عدالتش و تسلیم بودن اصحاب و خواص امام حسن عسکری علیه السلام در مقابلش،آیا باز هم در صحت ادعایش تردید دارید و احتمال می دهید که خواسته باشد مردم را فریب دهد؟!

محمد بن عثمان

بعد از وفات عثمان بن سعید،فرزندش محمد بن عثمان به جای پدر نشست و به وکالت ناحیۀ مقدس منصوب شد.

شیخ طوسی درباره اش می گوید:محمد بن عثمان و پدرش هردو وکیل حضرت

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 3414


1- بحار الانوار ج 51 ص 316.
2- بحار الانوار ج 51 ص 335.
3- بحار الانوار ج 51 ص 326.و اثبات الهداه ج 7 ص 302.

صاحب الزمان علیه السلام بوده و نزد آن جناب مقام بزرگی را واجد بودند (1).

مامقانی نوشته است:جلالت و بزرگی محمد بن عثمان نزد امامیه ثابت است و محتاج به بیان و اقامۀ برهان نیست.شیعیان اجماع دارند که حتی در زمان حیات پدرش وکیل امام حسن عسکری علیه السلام بوده و سفارت حضرت حجت را نیز عهده دار بوده است (2).

عثمان بن سعید تصریح کرد که:بعد از من فرزندم جانشین من و نائب امام می باشد (3).

یعقوب بن اسحاق می گوید:به وسیلۀ محمد بن عثمان نامه ای خدمت امام زمان فرستادم و از بعض مشکلات دینی سؤال نمودم،جواب نامه به خط مبارک امام واصل شد و در ضمن آن نوشته بود:محمد بن عثمان عمری موثق می باشد و نامه هایش نامه های من است (4).

کرامات او

محمد بن شاذان می گوید:چهار صد و هشتاد درهم مال امام پیش من جمع شده بود.چون خوش نداشتم آن را ناتمام نزد امام بفرستم بیست درهم از مال خودم رویش گذاشته توسط محمد بن عثمان خدمت امام فرستادم،اما از اضافه کردن بیست درهم چیزی ننوشتم.رسید آن مال از ناحیۀ امام واصل شد و نوشته بود:پانصد درهم که بیست درهمش مال خودت بود واصل گشت (5).

جعفر بن احمد بن متیل می گوید:محمد بن عثمان مرا احضار کرد چند پارچه و کیسه ایکه چند درهم در آن بود به من تسلیم نمود و فرمود:به«واسط»برو و اول کسی را که ملاقات نمودی کیسه را با پارچه تسلیمش کن.من به جانب واسط حرکت کردم،اول کسی را که ملاقات نمودم حسن بن محمد بن قطاه بود.پس خودم را به وی معرفی نمودم،مرا شناخت و باهم معانقه کردیم،باو گفتم.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 3415


1- منهج المقال ص 305،و رجال مامقانی ج 3 ص 149.
2- رجال مامقانی ج 3 ص 149.
3- رجال مامقانی ج 1 ص 200.
4- بحار الانوار ج 51 ص 349.
5- بحار الانوار ج 51 ص 325.

محمد بن عثمان سلامت رسانید و این امانت را برایت فرستاد.وقتی این مطلب را شنید خدای را سپاس گفت و فرمود:محمد بن عبد اللّه عامری وفات نموده.من اکنون برای تهیۀ کفنش از منزل خارج شده ام.وقتی امانت را باز نمودیم دیدیم تمام مایحتاج دفن مرده ای در آن موجود است.پولها هم به مقدار مزد حمالان و قبرکن بود.پس جنازه را تشییع کرده دفن نمودیم (1).

محمد بن علی بن الاسود قمی می گوید:محمد بن عثمان قبری برای خویش تهیه کرده علتش را پرسیدم،پاسخ داد:از جانب امام مأمورم که کارهایم را جمع و جور کنم.دو ماه بعد از این واقعه دار دنیا را وداع کرد (2).

محمد بن عثمان در حدود پنجاه سال متصدی منصب نیابت بود و در سال «304»درگذشت (3).

حسین بن روح

حسین بن روح سومین وکیل امام زمان علیه السلام است.وی داناترین فرد عصر خویش بود.محمد بن عثمان او را به جانشینی خود و نیابت امام عصر منصوب گردانید.

مجلسی(علیه الرحمه)در بحار نوشته است:وقتی مرض محمد بن عثمان شدت یافت،گروهی از بزرگان و معروفین شیعه مانند ابو علی بن همام و ابو عبد اللّه بن محمد کاتب و ابو عبد اللّه باقطانی و ابو سهل اسماعیل بن علی نوبختی و ابو عبد اللّه بن وجنا خدمتش رسیده از جانشینش سؤال نمودند جواب داد:

حسین بن روح جانشین من و وکیل و مورد اعتماد حضرت صاحب الامر است، در کارها به وی رجوع کنید.من از جانب امام مأمورم که حسین بن روح را به نیابت منصوب گردانم (4).

جعفر بن محمد مدائنی می گوید:من اموال امام را نزد محمد بن عثمان می بردم.روزی چهار صد دینار خدمتش بردم فرمود:این پول را نزد حسین بن روح

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 3416


1- بحار الانوار ج 51 ص 337.
2- بحار الانوار ج 51 ص 351.
3- بحار الانوار ج 51 ص 352.
4- بحار الانوار ج 51 ص 355.

ببر.عرض کردم خواهشمندم خودتان قبول بفرمایید.فرمود:خدمت حسین بن روح ببر و بدانکه من او را جانشین خودم قرار دادم.عرض کردم:به امر امام این کار را انجام میدهید؟فرمود:آری.پس اموال را نزد حسین بن روح بردم.بعد از آن سهم امام را خدمت او می بردم (1).

در بین اصحاب و خواص محمد بن عثمان،افرادی وجود داشتند که به مراتب از حسین بن روح موجه تر و آبرومندتر بودند مانند جعفر بن احمد بن متیل.همه یقین داشتند که منصب نیابت به وی تفویض می شود.لیکن برخلاف پیش بینی آنان، حسین بن روح به این مقام برگزیده شد و تمام اصحاب حتی جعفر بن احمد بن متیل در مقابلش تسلیم شدند (2).

از ابو سهل نوبختی پرسیدند:چطور شد که حسین بن روح به نیابت انتخاب شد در صورتیکه شما بدان مقام سزاوارتر بودید؟گفت:امام بهتر می داند چه کسی را بدین منصب انتخاب کند.من همیشه با مخالفین مناظره دارم،اگر وکیل بودم شاید در مواقع بحث،برای اثبات مدعای خودم،جای امام را نشان می دادم،ولی حسین بن روح مثل من نیست حتی اگر امام در زیر لباسش مخفی باشد و او را با قیچی پاره پاره کنند ممکن نیست دامنش را بگشاید تا امام دیده شود (3).

صدوق(علیه الرحمه)می نویسد:محمد بن علی اسود نقل کرده که علی بن حسین بن بابویه،بوسیلۀ من به حسین بن روح پیغام داد که از حضرت صاحب الامر علیه السلام تقاضا کند برایش دعائی بفرماید شاید خدا پسری بوی مرحمت کند.من خواستۀ او را خدمت حسین بن روح عرض کردم بعد از سه روز اطلاع داد که امام برایش دعا فرمود.بزودی خدا پسر پربرکتی که نفعش به مردم می رسد به وی عطا خواهد نمود.در همان سال محمد برایش متولد شد و بعد از او هم فرزندان دیگری پیدا کرد.صدوق علیه الرحمه بعد از نقل داستان می نویسد:

هروقت محمد بن علی اسود مرا می دید که در مجالس درس محمد بن حسن بن احمد رفت وآمد می نمایم و شوق زیادی در خواندن و حفظ کتاب های علمی دارم،

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 3417


1- بحار الانوار ج 51 ص 352.
2- بحار الانوار ج 51 ص 353.
3- بحار الانوار ج 51 ص 359.

می گفت چندان تعجب ندارد که این قدر به تحصیل علم علاقه داری برای اینکه به برکت دعای امام زمان به دنیا آمدی (1).

مردی در نیابت حسین بن روح شک داشت.پس برای روشن شدن موضوع، با قلم خشک و بدون مرکب،نامه ای نوشت و برای امام فرستاد.پس از چند روز جوابش توسط حسین بن روح از ناحیۀ مقدسه صادر شد (2).

حسین بن روح در ماه شعبان سال«326»از دار دنیا رحلت نمود (3).

نائب چهارم

نائب چهارم امام عصر علیه السلام شیخ ابو الحسن علی بن محمد سمری بوده است.

ابن طاوس درباره اش می نویسد:امام حسن عسکری و امام هادی علیهما السلام را خدمت نموده و آن دو امام با وی مکاتبه داشتند و توقیعات زیادی برایش مرقوم فرمودند و از وجوه و موثقین شیعیان بوده است (4).

احمد بن محمد صفوانی می گوید:حسین بن روح،علی بن محمد سمری را به جای خویش نصب کرد تا به کارهایش رسیدگی کند.اما هنگامی که وفات علی بن محمد نزدیک شد جمعی از شیعیان خدمتش رسیدند تا از جانشینش سؤال نمایند فرمود.مأمور نیستم کسی را به نیابت منصوب کنم (5).

احمد بن ابراهیم بن مخلد می گوید:روزی علی بن محمد سمری بدون مقدمه فرمود:خدا علی بن بابویه قمی را رحمت کند.حاضرین تاریخ این کلام را یادداشت نمودند.بعدا خبر رسید که علی بن بابویه در همان روز از دنیا رفته است.

خود سمری هم در سال«329»وفات نمود (6).

حسن بن احمد می گوید:چند روز قبل از وفات علی بن محمد سمری خدمتش حاضر بودم نامه ای را که از ناحیۀ مقدسه صادر شده بود برای مردم قرائت نمود،

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 3418


1- کمال الدین ج 2 ص 180.
2- اثبات الهداه ج 7 ص 340.
3- رجال مامقانی ج 1 ص 200.
4- رجال مامقانی ج 2 ص 304.
5- بحار الانوار ج 51 ص 360.
6- بحار الانوار ج 51 ص 360.

بدین مضمون:ای علی بن محمد سمری!خداوند پاداش برادرانت را در مرگ تو بزرگ گرداند،زیرا تا شش روز دیگر اجلت خواهد رسید.کارهایت را جمع و جور کن،لیکن کسی را جانشین قرار نده زیرا بعد از این غیبت کامل واقع خواهد شد.من تا هنگامیکه خدا اذن ندهد و زمانی طولانی نگذرد و دلها را قساوت نگیرد و زمین از ستم پر نشود آشکار نخواهم شد.در بین شما کسانی پیدا خواهند شد که ادعای رؤیت نمایند لیکن آگاه باشید که:پیش از خروج سفیانی و صیحۀ آسمانی هرکس ادعای رؤیت کند دروغگوست (1).

نیابت چهار نفر مذکور در بین شیعیان معروف است.گروهی هم به دروغ این منصب را ادعا نمودند ولی چون برهانی نداشتند دروغشان ثابت گشت و رسوا شدند مانند:حسن شریعی،و محمد بن نصیر نمیری،و احمد بن هلال کرخی،و محمد بن علی بن بلال،و محمد بن علی شلمغانی،و ابو بکر بغدادی.

این بود اطلاعات من راجع به نواب.از مجموع این مدارک به صحت ادعای آنان،اطمینان حاصل می شود.

*** دکتر:من در این زمینه سؤالاتی داشتم ولی اجازه دهید برای جلسه بعد بماند،چون امشب بحثمان خیلی طولانی شد.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 3419


1- بحار الانوار ج 51 ص 361.

چرا از اول غیبت کامل واقع نشد؟

اشاره

با حضور همه برادران جلسه در خانه آقای دکتر تشکیل شد.

دکتر:غیبت صغری اصلا چه فایده ای داشت؟اگر بنا بود امام زمان غائب شود چرا از همان زمان وفات امام حسن عسکری علیه السلام غیبت و انقطاع کامل شروع نشد؟

هوشیار:غائب شدن امام و رهبر جمعیت،آنهم زمانی طولانی امریست بس غریب و غیرمأنوس و باور کردنش برای مردم دشوار است از این جهت،پیغمبر و ائمه اطهار علیهم السلام تصمیم گرفتند که:کم کم مردم را با این موضوع آشنا سازند و افکار را برای پذیرش آن آماده نمایند لذا گاه بیگاه از غیبتش خبر داده گرفتاریهای مردم آن عصر و انکار و سرزنش منکرین و ثواب ثبات قدم و انتظار فرج را گوشزد می نمودند.گاهی هم با رفتارشان عملا شبیه غیبت را فراهم می ساختند.

مسعودی در اثبات الوصیه نوشته است:امام هادی علیه السلام با مردم کم معاشرت می کرد و جز با خواص اصحاب با کسی تماس نمی گرفت.وقتی امام حسن عسکری به جایش نشست در اکثر اوقات از پشت پرده با مردم سخن می گفت تا شیعیان برای پذیرش غیبت امام دوازدهم مهیا و مانوس گردند (1).

اگر بعد از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام غیبت کامل شروع می شد شاید وجود مقدس امام زمان مورد غفلت واقع شده کم کم فراموش می گشت.از این جهت، ابتدا غیبت صغری شروع شد تا شیعیان در آن ایام،به وسیله نواب با امام خود تماس

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 3420


1- اثبات الوصیه ص 206.

گرفته علائم و کراماتی را مشاهده نمایند و ایمانشان کامل گردد.اما هنگامی که افکار مساعد گشت و آمادگی بیشتری پیدا شد غیبت کبری شروع گردید.

آیا غیبت کبری حدی دارد؟

مهندس:آیا برای غیبت کبری حدی تعیین شده است؟

هوشیار:حدی معین نشده لیکن احادیث دلالت می کنند که مدتش به قدری طولانی می شود که گروهی به شک می افتند.از باب نمونه:

امیر المؤمنین علیه السلام دربارۀ حضرت قائم فرمود:غیبتش به قدری طولانی می شود که شخص جاهل می گوید:خدا به اهل بیت پیغمبر احتیاجی ندارد (1).

حضرت سجاد علیه السلام فرمود:یکی از خصائص نوح در قائم وقوع خواهد یافت و آن طول عمرش می باشد (2).

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 3421


1- اثبات الهداه ج 6 ص 393.
2- قال علی بن الحسین علیه السلام فی القائم سنه من نوح و هو طول العمر-بحار ج 51 ص 217.

فلسفۀ غیبت

مهندس:امام زمان اگر در بین مردم ظاهر بود و میتوانستند در مواقع احتیاج خدمتش برسند و مشکلاتشان را حل کنند،برای دین و دنیای آنان بهتر بود.پس چرا غائب شد؟.

هوشیار:البته اگر مانعی وجود نداشت،ظهور آن حضرت اصلح و انفع بود.

لیکن چون می بینیم که خداوند متعال آن وجود مقدس را از دیده ها پنهانی داشته است و افعال خدا هم با نهایت استحکام و بر طبق مصالح و حکم واقعی صادر می شود،غیبت آن جناب را نیز علت و حکمتی خواهد بود،گرچه تفصیلش برای ما مجهول باشد.حدیث ذیل دلالت می کند که:علت و سبب اساسی غیبت،برای مردم بیان نشده و بجز ائمۀ اطهار علیهم السلام کسی از آن اطلاع ندارد.

عبد اللّه بن فضل هاشمی می گوید:امام صادق علیه السلام فرمود:حضرت صاحب الامر ناچار غیبتی خواهد داشت،بطوری که گمراهان در شک واقع می شوند.عرض کردم:چرا؟فرمود:مأذون نیستیم علتش را بیان کنیم.گفتم:حکمتش چیست؟ فرمود همان حکمتی که در غیبت حجتهای گذشته وجود داشت،در غیبت آن جناب نیز وجود دارد.اما حکمتش ظاهر نمی شود مگر بعد از ظهور او،چنانکه حکمت سوراخ کردن کشتی و کشتن جوان و اصلاح دیوار به دست خضر علیه السلام برای موسی علیه السلام آشکار نشد جز هنگامی که می خواستند از هم جدا شوند.ای پسر فضل!موضوع غیبت سری است از اسرار خدا و غیبی است از غیوب الهی.

چون خدا را حکیم می دانیم باید اعتراف کنیم که کارهایش از روی حکمت صادر می شود،گرچه تفصیلش برای ما مجهول باشد (1).از حدیث مذکور استفاده

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 3422


1- بحار الانوار ج 52 ص 91.

می شود که علت اصلی و اساسی غیبت بیان نشده است،یا برای اینکه اطلاع بر آن صلاح مردم نبوده یا اینکه استعداد فهمش را نداشته اند.

اما در احادیث،سه حکمت برای غیبت بیان شده است:

فائدۀ اول:امتحان و آزمایش است.گروهی که ایمان محکمی ندارند باطنشان ظاهر شود و کسانی که ایمان در اعماق دلشان ریشه کرده به واسطۀ انتظار فرج و صبر بر شدائد و ایمان به غیب ارزششان معلوم شود و به درجاتی از ثواب نائل گردند.موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود:هنگامی که پنجمین فرزند امام هفتم غائب شد،مواظب دین خود باشید،مبادا کسی شما را از دین خارج کند.ای پسرک من!برای صاحب الامر ناچار غیبتی خواهد بود،به طوریکه گروهی از مؤمنین از عقیده برمی گردند.خدا به وسیلۀ غیبت،بندگانش را امتحان می کند (1).

فائده دوم:به وسیلۀ غیبت از بیعت نمودن با ستمکاران محفوظ می ماند.

حسن بن فضال می گوید:علی بن موسی الرضا علیهما السلام فرمود:گویا شیعیانم را می بینم که هنگام مرگ سومین فرزندم(امام حسن عسکری)در جستجوی امام خود همه جا را می گردند اما او را نمی یابند.عرض کردم:چرا یابن رسول اللّه؟فرمود:

برای اینکه امامشان غائب می شود.عرض کردم:چرا غائب می شود؟فرمود:

برای اینکه وقتی با شمشیر قیام نمود بیعت احدی در گردنش نباشد (2).

فائدۀ سوم:به وسیله غیبت از خطر قتل نجات می یابد.

زراره می گوید:حضرت صادق علیه السلام فرمود:قائم باید غائب شود.عرض کردم! چرا؟فرمود:از کشته شدن می ترسد،و با دست به شکم خود اشاره کرد (3).سه حکمت مذکور،در احادیث اهل بیت منصوص است.

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 3423


1- قال موسی بن جعفر علیه السلام:اذا فقد الخامس من ولد السابع من الائمه فاللّه اللّه فی ادیانکم لا یزیلنکم عنها احد،یا بنی انه لا بد لصاحب هذا الامر من غیبه حتی یرجع عن هذا الامر من کان یقول به،انما هی محنه من اللّه امتحن اللّه بها خلقه-بحار ج 52 ص 113.
2- بحار الانوار ج 51 ص 152.
3- زراره عن ابی عبد اللّه علیه السلام قال یا زراره لا بد للقائم من غیبه قلت:و لم؟قال یخاف علی نفسه و اومی بیده الی بطنه-اثبات الهداه ج 6 ص 437.

امام زمان علیه السلام اگر ظاهر بود چه محذوری داشت؟

اشاره

مهندس:اگر امام زمان در میان بشر ظاهر بود،در یکی از شهرهای جهان زندگی می کرد و رهبری دینی مسلمین را به عهده داشت و با همین روش به زندگی ادامه می داد تا هنگامی که اوضاع عالم مساعد می شد،با شمشیر قیام می نمود و دستگاه کفر و ستم را برمی چید،این فرض چه مانعی داشت؟.

هوشیار:فرضیۀ خوبی است ولی باید حساب کرد که چه نتائج و عواقبی را دربر دارد.من موضوع را بر طبق جریان عادی،برای شما تشریح می کنم:

چون پیغمبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام کرارا گوشزد مردم کرده بودند که دستگاه ظلم و ستم،عاقبت به دست مهدی موعود،برچیده می شود و کاخهای بیدادگری را واژگون خواهد نمود،از این جهت،وجود مقدس امام زمان،همواره مورد توجه دو دستۀ مردم واقع می شد:یکی مظلومین و ستم دیدگان که متأسفانه همیشه عدۀ آنان زیاد بوده و هست.آنان به قصد تظلم و امید حمایت و دفاع، دور وجود امام زمان اجتماع نموده تقاضای نهضت و دفاع می نمودند و همیشه گروه کثیری اطرافش را احاطه نموده انقلاب و غوغایی برپا بود.

دستۀ دوم زورگویان و ستمکاران خونخوارند که بر ملت محروم تسلط یافته و در راه رسیدن به منافع شخصی و حفظ مقام خویش از هیچ عمل زشتی پروا ندارند و حاضرند تمام ملت را فدای مقام خود کنند.این گروه چون وجود مقدس امام را سد راه منافع و مقاصد شوم خود تشخیص می دادند و ریاست و فرمانروایی خویش را در خطر می دیدند،ناچار بودند وجود مقدس آن جناب را از میان بردارند و خودشان را از این خطر بزرگ برهانند در این تصمیم اساسی که حیاتشان بدان

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 3424

بسته بود باهم متحد شده،تا ریشۀ عدالت و دادخواهی را قطع نمی کردند هرگز از پای نمی نشستند.

چرا از مرگ می ترسد؟

جلالی:امام زمان اگر در راه اصلاح جامعه و ترویج دین و دفاع از مظلومین کشته می شد چه مانعی داشت؟مگر خون او از خون پدران و جدش عزیزتر است؟ اصلا چرا باید از مرگ بترسد؟

هوشیار:امام غائب نیز مانند پدرانش از کشته شدن در راه دین باکی نداشته و ندارد،لیکن درعین حال،کشته شدنش به صلاح جامعه و دین نیست.زیرا هریک از پدرانش که از دنیا رحلت می نمودند امام دیگری جانشینش میشد،ولی امام زمان اگر کشته شود جانشینی ندارد و زمین از حجت خالی می گردد.

در صورتی که مقدر شده است که عاقبت،حق بر باطل غالب شود و به واسطۀ وجود مقدس امام دوازدهم،دنیا به کام حق پرستان گردد.

مگر خدا قدرت حفظ امام را ندارد؟

جلالی:مگر خدا قدرت ندارد وجود امام زمان را از شر دشمنان نگهداری کند؟.

هوشیار:با اینکه قدرت خدا محدود نیست لیکن کارها را بر طبق اسباب و از مجرای عادی انجام می دهد.بنا نیست برای حفظ وجود مقدس انبیا و ائمه و ترویج دین،از روش عمومی اسباب و علل دست بردارد و برخلاف جریان عادی عمل کند وگرنه دنیا،دار تکلیف و اختیار و امتحان نخواهد شد.

ستمکاران تسلیمش می شدند

جلالی:اگر آن حضرت ظاهر بود،کفار و ستمکاران چون دسترسی به وی داشتند و می توانستند سخنان حقش را استماع نمایند،احتمال داشت درصدد قتلش برنیایند بلکه به دستش ایمان بیاورند و از رفتارشان دست بردارند.

هوشیار:هرکسی در مقابل حق تسلیم نمی شود بلکه از آغاز عالم تا حال، همیشه گروهی در بین بشر وجود داشته اند که دشمن حق و درستی بوده و برای

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 3425

پایمال کردن آن با تمام قوا کوشیده اند.مگر پیمبران و ائمه اطهار حق نمی گفتند؟ مگر سخنان حق و معجزاتشان در دسترس ستمکاران نبود؟باوجود آن،در نابود کردن آنان و خاموش نمودن چراغ هدایت از هیچ عملی پروا نکردند.حضرت صاحب الامر علیه السلام نیز اگر از ترس ستمکاران غائب نشده بود بسرنوشت آنان گرفتار می شد.

سکوت کند تا محفوظ بماند

دکتر:بنظر من،اگر آن حضرت بکلی از سیاست کناره گیری می کرد و با کفار و ستمکاران کاری نداشت و در مقابل اعمالشان سکوت اختیار می نمود و به راهنمایی اخلاقی و دینی خود می پرداخت،از شر دشمنان محفوظ می ماند.

هوشیار:ستمکاران چون شنیده بودند که مهدی موعود دشمن آنان می باشد و به دست وی کاخهای ستم درهم فرومی ریزد،مسلما به سکوت او اکتفا نکرده خطر را از خودشان رفع می نمودند.علاوه بر این،مؤمنین وقتی مشاهده می کردند، آن حضرت در مقابل تمام جنایات و ستمها سکوت نموده آنهم نه یک سال و دو سال بلکه صدها سال،کم کم از اصلاح جهان و غلبۀ حق مأیوس می گشتند و در نویدهای پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و قرآن شریف شک می کردند.علاوه بر همۀ اینها، اصلا مظلومین اجازۀ سکوت به آنجناب نمی دادند.

پیمان عدم تعرض ببندد

مهندس:ممکن بود با ستمکاران وقت،پیمان عدم تعرض و معاهده به بندد که در کارهایشان هیچگونه دخالتی ننماید و چون به امانت و درستی معروف بود معاهداتش محترم و اطمینان بخش بود و با وی کاری نداشتند.

هوشیار:برنامۀ مهدی موعود،با سائر ائمه اطهار علیهم السلام تفاوت دارد.ائمه مأمور بودند که در ترویج و انذار و امر به معروف و نهی از منکر تا سرحد امکان کوشش نمایند ولی مأمور به جنگ نبودند لیکن از اول بنا بود که سیره و رفتار مهدی دادگستر برخلاف آنان باشد.بنا بود در مقابل باطل و ستم سکوت نکند و با جنگ و جهاد،جور و ستم و بیدینی را ریشه کن نماید و ستمگران را از کاخ خودسری سرنگون سازد.

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 3426

اصلا این گونه رفتار از علائم و خصائص مهدی شمرده می شد.

به هر امامی گفته می شد:چرا در مقابل ستمکاران قیام نمی کنی؟جواب می داد:اینکار به عهده مهدی ماست.به بعضی از امامان اظهار می شد:

آیا تو مهدی هستی؟جواب می داد:مهدی با شمشیر جنگ می کند و در مقابل ستم ایستادگی می نماید ولی من چنین نیستم و توانایی آنرا هم ندارم.به بعضی عرض می شد:آیا تو قائم هستی؟پاسخ می داد:من قائم بحق هستم،لیکن قائم معهودی که زمین را از دشمنان خدا پاک می کند نیستم.به بعضی اظهار می شد:

امیدواریم تو قائم باشی.می فرمود:من قائم هستم اما قائمی که زمین را از کفر و ستم پاک می کند غیر من است.از اوضاع آشفتۀ جهان و دیکتاتوری ظالمین و محرومیت مؤمنین شکایت می شد،می فرمودند:قیام مهدی مسلم است،در آن وقت اوضاع جهان اصلاح و از ستمکاران انتقام گرفته خواهد شد.از کمی عدد مؤمنین و کثرت کفار و قدرت آنان سخن رانده می شد،ائمه علیهم السلام شیعیان را دلداری داده می فرمودند:حکومت آل محمد صلی الله علیه و آله حتمی است و پیروزی و غلبه با حق پرستی خواهد شد،صبر کنید و در انتظار فرج آل محمد باشید و دعا کنید.

مؤمنین و شیعیان هم باین نویدها دلخوش بودند و هرگونه رنج و محرومیتی را بر خود هموار می کردند.

اکنون از شما تصدیق می خواهیم،با این همه انتظاراتی که مؤمنین بلکه بشریت از مهدی موعود داشتند،آیا امکان داشت آن جناب،با ستمکاران عصر پیمان مودت و دوستی ببندد؟!و اگر چنین عملی را انجام می داد،آیا یأس و ناامیدی بر مؤمنین چیره نمی شد و آن جناب را متهم نمی کردند که با ستمکاران سازش نموده قصد اصلاح ندارد؟.

به نظر من این عمل اصلا امکان نداشت و اگر انجام می گرفت،آن جمعیت قلیل مؤمنین هم در اثر یأس و بدبینی از اسلام و درستی خارج شده طریق کفر و ستم را پیش می گرفتند.

علاوه بر این،اگر با ستمکاران قرارداد دوستی و عدم تعرض امضا می کرد، ناچار بود به عهد و پیمان خویش وفادار باشد و در نتیجه هیچ وقت اقدام به جنگ

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 3427

نکند،زیرا اسلام عهد و پیمان را محترم شمرده و عمل بآن را لازم دانسته است (1).

از این جهت است که در احادیث تصریح شده که یکی از اسرار غیبت و مخفی شدن ولادت حضرت صاحب الامر علیه السلام این است که ناچار نشود با ستمکاران بیعت کند تا هروقت خواست نهضت کند بیعت کسی در گردنش نباشد،از باب نمونه:

حضرت صادق علیه السلام فرمود:ولادت صاحب الامر مخفی می شود تا اینکه وقتی ظاهر گشت پیمان هیچکس در گردنش نباشد.خدا کارش را در یک شب اصلاح می کند (2).

علاوه بر همۀ اینها،ستمکاران و زمامداران خودخواه،چون ریاست و منافع خودشان را در خطر می دیدند،باین پیمانها مطمئن نمی شدند و چارۀ نهایی را در قتلش تشخیص می دادند و زمین را بی حجت و امام می گردانیدند.

چرا نواب خاصی تعیین نکرد؟

جلالی:ما اصل لزوم غیبت را از شما قبول می کنیم لیکن چرا در غیبت کبری نیز،مانند غیبت صغری،نوابی را برای خویش تعیین نکرد تا شیعیان به وسیلۀ آنان با وی تماس گرفته مشکلاتشان را حل نمایند؟

هوشیار:دشمنان،نواب را آزاد نمی گذاشتند بلکه آنان را شکنجه و زجر می دادند تا مکان امام را نشان دهند یا تحت شکنجه و در کنج زندان جان سپارند.

جلالی:ممکن بود اشخاص معینی را به وکالت منصوب نکند،لیکن گاه گاهی برای بعضی از مؤمنین ظاهر شود و به وسیلۀ آنها دستورات لازم را برای شیعیان صادر کند.

هوشیار:اینکار نیز صلاح نبود زیرا ممکن بود همان شخص،امام و مکانش را به دشمنان نشان دهد و اسباب دستگیری و کشته شدنش را فراهم نماید.

جلالی:احتمال خطر در صورتی بود که برای هر فرد مجهول الحالی ظاهر

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 3428


1- در سوره مائده آیۀ 1 می گوید: یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ .و در سورۀ اسراء آیۀ 34 می گوید: وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کٰانَ مَسْؤُلاً .و در سورۀ مؤمنون آیۀ 8 می گوید: وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَمٰانٰاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ رٰاعُونَ.
2- بحار الانوار ج 52 ص 96.

می شد،اما اگر فقط برای علما و مؤمنین مورد وثوق ظاهر می شد هیچ احتمال خطری نداشت.

هوشیار:این فرضیه را از چند راه می توان پاسخ داد:

اول:امام زمان برای هرکس می خواست ظاهر شود،ناچار بود برای معرفی خودش معجزه ای اظهار نماید بلکه برای اشخاص دیرباور چندین معجزه انجام دهد،تا در صحت ادعایش یقین کنند.در این میان اشخاص حقه باز و ساحر هم پیدا می شدند که مردم را فریب می دادند و با ادعای امامت و اظهار سحر و جادو مردم عوام را گمراه می نمودند،تمیز بین معجزه و جادو هم کار هرکسی نیست و خود این قضیه مفاسد و اشکالات زیادی برای مردم تولید می کرد.

دوم:افراد ظاهر الصلاح و حقه باز از این موضوع سوءاستفاده می کردند.در میان جهال و عوام افتاده،ادعای رؤیت امام می کردند و احکام خلاف شرع را به وی نسبت می دادند تا به مقاصد شوم خودشان نائل گردند.هرکس هرعمل خلاف شرعی را می خواست انجام دهد،برای تصحیح و پیشرفت کار خودش می گفت:

من خدمت امام زمان رسیدم و دیشب منزل ما تشریف آورد و به من فرمود:فلان کار را انجام ده و در فلان کار از من تأیید و پشتیبانی کرد.مفاسد این موضوع بر کسی پوشیده نیست.

سوم:ما دلیل قاطعی نداریم که امام زمان برای هیچکس حتی افراد صالح و مورد اعتماد،ظاهر نشود بلکه ممکن است بسیاری از صلحا و اولیا خدمتش برسند ولی مأمور به اخفا باشند و به احدی اظهار نکنند در این موضوع هرکس از حال خودش فقط اطلاع دارد و راجع به دیگران حق قضاوت ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 3429

امام غائب چه فایده ای دارد

مهندس:امام اگر پیشوای مردم است باید ظاهر باشد.بر وجود امام ناپیدا چه فایده ای مترتب است؟امامی که صدها سال غائب بماند،نه دین را ترویج کند، نه مشکلات جامعه را حل کند،نه پاسخ مخالفین را بدهد،نه امر به معروف و نهی از منکر کند،نه از مظلومین حمایت کند،نه حدود و احکام الهی را جاری سازد و نه مسائل حلال و حرام مردم را روشن سازد،وجود چنین امامی چه سودی دارد؟!

هوشیار:مردم در زمان غیبت،آنهم به واسطۀ اعمال خودشان از فوائدی که شمردید محرومند لیکن فوائد وجود امام منحصر به اینها نیست بلکه فوائد دیگری نیز وجود دارد که در زمان غیبت نیز مرتب است از جمله،دو فائده ذیل را می توان شمرد:

اول:بر طبق سخنان گذشته و براهینی که در کتب دانشمندان اقامه شده است و احادیثی که در موضوع امامت وارد شده،وجود مقدس امام،غایت نوع و فرد کامل انسانیت و رابطۀ میان عالم مادی و عالم ربوبی است.اگر امام روی زمین نباشد نوع انسان منقرض خواهد شد.اگر امام نباشد خدا به حد کامل شناخته و عبادت نمی شود.اگر امام نباشد رابطۀ بین عالم مادی و دستگاه آفرینش منقطع می گردد.قلب مقدس امام به منزلۀ ترانسفورموتوریست که برق کارخانه را به هزاران لامپ می رساند.اشراقات و افاضات عوالم غیبی،اولا بر آینه پاک قلب امام و به وسیله او بر دلهای سایر افراد نازل می گردد.امام قلب عالم وجود و رهبر و مربی نوع انسان است و معلوم است که حضور و غیبت او،در ترتب این آثار

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 3430

تفاوتی ندارد.آیا باز هم می شود گفت:امام ناپیدا را چه نفعی است؟!گمان می کنم شما این اشکال را از زبان کسانی می گوئید که به حقیقت معنای ولایت و امامت پی نبرده و امام را جز یک مسئله گو و جاری کنندۀ حدود نمی داند، در صورتی که مقام امامت و ولایت از این مقامات ظاهری بسیار شامختر است.

امام سجاد علیه السلام فرمود:ما پیشوای مسلمین و حجت بر اهل عالم و سادات مؤمنین و رهبر نیکان و صاحب اختیار مسلمین هستیم.ما امان اهل زمین هستیم چنانکه ستارگان امان اهل آسمانند.به واسطۀ ماست که آسمان بر زمین فرود نمی آید مگر وقتی که خدا بخواهد.به واسطۀ ما باران رحمت حق نازل و برکات زمین خارج می شود.اگر ما روی زمین نبودیم اهلش را فرومی برد و آنگاه فرمود:از روزی که خدا آدم را آفریده تا حال هیچگاه زمین از حجتی خالی نبوده است ولی آن حجت،گاهی ظاهر و مشهور و گاهی غائب و مستور بوده است،تا قیامت نیز از حجت خالی نخواهد شد و اگر امام نباشد خدا پرستش نمی شود.

سلیمان می گوید عرض کردم:مردم چگونه از وجود امام غائب،منتفع می شوند فرمود:همانطور که از خورشید پشت ابر انتفاع می برند (1).

در این حدیث و چندین حدیث دیگر،وجود مقدس صاحب الامر و انتفاع مردم از وی،تشبیه شده به خورشید پشت ابر و انتفاع مردم از آن.وجه تشبیه از این قرار است:در علوم طبیعی و فلکیات ثابت شده است که خورشید مرکز منظومۀ شمسی است،جاذبه اش حافظ زمین و آن را از سقوط نگه می دارد.زمین را بدور خود چرخانده شب و روز و فصول مختلف را ایجاد می کند.حرارتش سبب حیات و زندگی حیوانات و گیاهان و انسانست و نورش روشنی بخش زمین می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 3431


1- عن جعفر الصادق عن ابیه عن جده علی بن الحسین علیه السلام قال:نحن ائمه المسلمین و حجج اللّه علی العالمین و سادات المؤمنین و قاده الغر المحجلین و موالی المسلمین و نحن امان لاهل الارض کما ان النجوم امان لاهل السماء و بنا یمسک السماء ان تقع علی الارض الا باذنه و بنا ینزل الغیث و تنشر الرحمه و تخرج برکات الارض و لو لا ما علی الارض منا لساخت باهلها. ثم قال:و لم تخل منذ خلق اللّه آدم من حجه اللّه فیها،اما ظاهر مشهور او غائب مستور،و لا تخلو الارض الی ان تقوم الساعه من حجه و لو لا ذلک لم یعبد اللّه. قال سلیمان:فقلت لجعفر الصادق علیه السلام کیف ینتفع الناس بالحجه الغائب المستور؟قال: کما ینتفعون بالشمس اذا سترها سحاب.ینابیع الموده ج 2 ص 217.

در ترتب این آثار بین اینکه ظاهر باشد یا پشت ابر،تفاوتی وجود ندارد.یعنی جاذبه و نور و حرارتش در هردو حال موجود است،گرچه کم وبیش دارد.هنگامی که خورشید در پس ابرهای تیره پنهان است یا شبانگاه،جهال گمان دارند که موجودات از نور و حرارت خورشید بی بهره اند،در صورتی که سخت در اشتباهند، زیرا اگر دقیقه ای نور و حرارتش به جانداران نرسد یخ زده هلاک می گردند و به برکت تأثیرات همان خورشید است که ابرهای تیره پراکنده می شوند و چهره حقیقی آن نمایان می گردد.

وجود مقدس امام هم خورشید و قلب عالم انسانیت و مربی و هادی تکوینی اوست و در ترتب این آثار،بین حضور و غیبت آنجناب تفاوتی نیست.از دوستان عزیزم تقاضا می کنم بحث چند جلسه قبل را که درباره نبوت عامه و امامت بود (1)، در نظر داشته و یکبار دیگر با کمال دقت و تأمل آنرا مرور کنند،تا به حقیقت معنای ولایت پی ببرند و مهم ترین فائدۀ وجود امام را دریابند و بفهمند که نوع بشر هم اکنون هرچه دارد به برکت وجود همان امام غائب است.

اما راجع به فوائد دیگری که ذکر نمودید،گو اینکه عامۀ مردم در زمان غیبت، از آنها محرومند لیکن از جانب خداوند متعال و وجود مقدس امام،منع فیضی وجود ندارد بلکه تقصیر و کوتاهی از ناحیۀ خود افراد انسان است.اگر موانع ظهور را برطرف می ساختند و اسباب و مقدمات حکومت توحید و دادگستری را فراهم می نمودند و افکار عموم جهانیان را آماده و مساعد می کردند،امام زمان ظاهر می شد و جامعۀ انسانیت را از فوائد بی شماری بهره مند می گردانید.

ممکن است بگویید:در صورتی که شرائط عمومی مساعد ظهور امام زمان نیست پس کوشش نمودن در این راه سخت و پرخطر چه سودی برای ما دارد!؟ اما باید بدانید که همت مسلمین نباید محدود به جلب منافع شخصی باشد، بلکه وظیفۀ هر فرد مسلمان است که در راه اصلاح امور اجتماعی جمیع مسلمین و حتی عموم جهانیان کوشش کند.جدیت در راه رفاه عمومی و مبارزۀ با بیدادگری از بزرگترین عبادات به شمار می رود.

باز هم ممکن است بگویید:کوشش کردن یکنفر یا چند نفر معدود به جایی

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 3432


1- بحث نبوت عامه و امامت:از صفحه 70 تا صفحه 83 همین کتاب.

نمی رسد و اصولا من چه گناهی دارم که از فیض دیدار امام محروم شده ام؟! در جواب می گویم:ما اگر در راه رشد افکار عمومی و آشنا نمودن جهانیان با حقائق اسلام و نزدیک شدن به هدف مقدس امام زمان کوشش کنیم وظیفۀ خودمان را انجام داده ایم و در مقابل،به ثواب بزرگی نائل می شویم و جامعه انسانیت را گرچه یک قدم باشد،بسوی هدف نزدیک نموده ایم که ارزش اینکار بر دانشمندان پوشیده نیست.لذا در روایات زیاد وارد شده که انتظار فرج یکی از بزرگترین عبادات است (1).

فائده دوم:ایمان به مهدی غائب و انتظار فرج و ظهور امام زمان مایۀ امیدواری و آرامش بخش دلهای مسلمین است و این امیدواری یکی از بزرگترین اسباب موفقیت و پیشرفت در هدف می باشد.هر گروهی که روح یأس و ناامیدی خانۀ دلشان را تاریک نموده باشد و چراغ امید و آرزو در آن نتابد،هرگز روی موفقیت را نخواهند دید.

آری اوضاع آشفته و اسف بار جهان و سیل بنیان کن مادیت و کسادی بازار علوم و معارف و محرومیت روزافزون طبقۀ ضعیف و توسعۀ فنون استعمار و جنگهای سرد و گرم و مسابقۀ تسلیحاتی شرق و غرب،روشنفکران و خیرخواهان بشر را مضطرب کرده است به طوریکه ممکن است گاهی در اصل قابلیت اصلاح بشر تردید نمایند.

تنها روزنۀ امیدی که برای بشر مفتوح است و یگانه برق امیدی که در این جهان تاریک جستن می کند همان انتظار فرج و فرارسیدن عصر درخشان حکومت توحید و نفوذ قوانین الهی است.انتظار فرج است که قلبهای مأیوس و لرزان را آرامش بخشیده مرهم دلهای زخمدار طبقۀ محروم می گردد.نویدهای مسرت بخش حکومت توحید است که عقائد مؤمنین را نگهداری نموده در دین پایدارشان می کند.ایمان به غلبۀ حق است که خیرخواهان بشر را به فعالیت و کوشش وادار نموده است.استمداد از آن نیروی غیبی است که انسانیت را از سقوط در وادی هولناک یأس و ناامیدی نجات می دهد و در شاهراه روشن امید و آرزو وارد می کند.پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله به وسیلۀ طرح برنامۀ حکومت جهانی توحید و تعیین و

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 3433


1- بحار الانوار ج 52 ص 122-150.

معرفی رهبر اصلاحات جهانی،دیو یأس و ناامیدی را از جهان اسلام رانده است، درهای شکست و ناامیدی را مسدود ساخته است و انتظار می رود که جهان مسلمین به واسطۀ این برنامۀ گرانبهای اسلامی،ملل پراکندۀ جهان را متوجه خویش سازند و در تشکیل حکومت توحید متحدشان گردانند.

حضرت علی بن الحسین علیهما السلام می فرماید:انتظار فرج و گشایش،خودش یکی از بزرگترین اقسام فرج است (1).

خلاصه:ایمان به مهدی موعود،آیندۀ روشن و فرح بخشی را برای شیعیان مجسم نموده به امید آنروز دلخوشند.روح یأس و شکست را از آنان سلب نموده به کار و کوشش در راه هدف و تهذیب اخلاق و علاقۀ به معارف وادارشان کرده است.شیعیان در عصر تاریک مادیت و شهوت پرستی و ظلم و ستم و کفر و بی دینی و جنگ و استعمار،عصر روشن حکومت توحید و تکامل عقول انسانیت و فروریختن دستگاه بیدادگری و برقراری صلح حقیقی و رواج بازار علوم و معارف را،بالعیان مشاهده می نمایند،و اسباب و مقدماتش را فراهم می سازند.از این جهت است که در احادیث اهل بیت،انتظار فرج از بهترین عبادات و در ردیف شهادت در راه حق شمرده شده است (2).

برای دفاع از اسلام کوشش می کند

یکی از خطبه های نهج البلاغه دلالت می کند که:حضرت ولی عصر در زمان غیبت نیز،برای پیشرفت و عظمت اسلام و حل و فصل امور ضروری مسلمین تا سرحد قدرت کوشش می کند.

علی علیه السلام فرمود:مردم از جادۀ حقیقت منحرف شده به چپ و راست می روند و در راههای ضلالت قدم می زنند و طرق هدایت را رها کرده اند.پس دربارۀ آنچه شدنی است و در انتظارش هستید تعجیل نکنید و چیزی را که به زودی واقع می شود دیر مشمارید.چه بسا کسی که در موضوعی تعجیل می کند ولی وقتی بدان رسید می گوید:کاش آن را ادراک نکرده بودم.بشارتهای آینده چقدر نزدیک شده اند!اکنون وقت رسیدن وعده ها و نمایان شدن چیزی است که آن را

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 3434


1- بحار الانوار ج 52 ص 122.
2- بحار الانوار ج 52 ص 122 تا 150.

نمی شناسید.آگاه باشید:هریک از ما اهل بیت،که آن زمان را درک نمود-و امام آن عصر بود-با چراغ روشن قدم برمی دارد و بر روش صالحین رفتار می کند تا در آن زمان گره ای را از مشکلات مردم باز کند،گرفتاری را آزاد سازد، جمعیت باطل و زیان بخشی را پراکنده کند و اجتماع سودمندی را برقرار سازد.

تمام این کارها را در خفا و پنهانی انجام می دهد بطوری که حتی قیافه شناس هم با کمال دقت،اثری از وی نمی یابد-به برکت وجود امام آن عصر-دسته ای از مردم،برای دفاع از دین آماده می گردند.چنانکه شمشیر و تیر به دست حداد تیز می شود.چشم باطن آنها به وسیلۀ قرآن روشن می گردد،تفاسیر و معانی آن در گوششان گفته می شود و شب و روز از علوم و حکمتهای الهی بهره مند می شوند (1).

از ظاهر این خطبه پیداست که در عصر علی بن ابیطالب علیهما السلام مردم در انتظار وقوع حوادثی بوده اند که از جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله بآنان رسیده بود.بعید نیست که حوادث زمان غیبت باشد.از ظاهر خطبه استفاده می شود که:امام عصر غیبت، در نهایت خفا و پنهانی زندگی می کند،لیکن با بصیرت و بینایی کامل در حل و فصل امور ضروری مردم و دفاع از حوزۀ مقدسۀ اسلام کوشش می نماید.از مشکلات مسلمین گره گشایی می کند.از گرفتاران دادرسی می کند.اجتماعاتی را که به منظور برهم زدن اساس اسلام تأسیس شود متفرق می سازد.تشکیلاتی را که زیان بخش تشخیص دهد برهم می زند،مقدمات تأسیس اجتماعات ضروری و سودمند را فراهم می سازد.به برکت وجود مقدس امام عصر علیه السلام دسته ای از مردم برای دفاع از دین مجهز می شوند و در تصمیمات خود از معارف و علوم قرآن الهام می گیرند.

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 3435


1- قال علی علیه السلام:و اخذوا یمینا و شمالا فی مسالک الغی و ترکا لمذاهب الرشد،فلا تستعجلوا ما هو کائن مرصد و لا تستبطئوا ما یجیء به الغد،فکم من مستعجل بما ان ادرکه و دانه لم یدرکه و ما اقرب الیوم من تباشیر غد یا قوم!هذا ابان ورود کل موعد و دنو من طلعه ما لا تعرفون،الاوان من ادرکها منا یسری فیها بسراج منیر و یحذو فیها علی مثال الصالحین؛لیحل فیها ربقا و یعتق رقا و یصدع شعبا و یشعب صدعا،فی ستره عن الناس،لا یبصر القائف اثره و لو تابع نظره ثم لیشحذن فیها قوم شحذ القین النصل،تجلی بالتنزیل ابصارهم و یرمی بالتفسیر فی مسامعهم و یغبقون کأس الحکمه بعد الصبوح نهج البلاغه ج 2 خطبۀ 146.

فهیمی:من می خواستم برایم روشن کنید چرا در احادیث ما(اهل سنت) با این روشنی به وجود مهدی(بخصوص با نامهای دیگری مثل قائم و صاحب الامر)اشاره نشده است،اما می بینم که وقت گذشته و بهتر است این موضوع در جلسه آینده مطرح شود.

*** برادران همه موافقت کردند و قرار شد جلسه بعد در منزل آقای دکتر تشکیل شود.

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 3436

کتابهای عامه و خصوصیات مهدی

اشاره

جلسه پس از چند دقیقه صحبت های معمولی و یک پذیرائی مختصر رسمیت یافت و آقای فهیمی سؤال خود را اینطور مطرح کرد:

وجود مهدی موعود در احادیث شیعه شخصیت ممتاز و روشنی دارد،لیکن در اخبار اهل سنت به طور ابهام و اجمال ذکر شده است.مثلا داستان غیبت آن حضرت که در اکثر احادیث شما دیده می شود و اصولا از خصائص و علائم مسلم او شمرده شده،در احادیث ما هیچ خبری از آن نیست و به کلی مسکوت مانده است.مهدی موعود،در احادیث شما به نامهای دیگری از قبیل قائم و صاحب الامر نیز نامیده شده لیکن در احادیث ما نام دیگری به جز مهدی بر او اطلاق نشده است.مخصوصا قائم که اصلا در احادیث ما وجود ندارد.آیا این مطلب در نظر شما یک امر عادی است و تولید اشکال نمی کند؟

هوشیار:ظاهرا علت قضیه این باشد که موضوع مهدویت،در عصر خلفای بنی امیه و بنی عباس یک جنبه کاملا سیاسی پیدا کرده بود،به طوریکه نقل و ضبط احادیث مربوط به مهدی موعود آنهم با علائم و مشخصاتش،مخصوصا موضوع غیبت و قیام،کاملا آزاد نبوده است.خلفای عصر،نسبت به جمع و تدوین احادیث،مخصوصا داستان غایب شدن مهدی و قیام او کاملا حساسیت داشتند.بطوری که می توان حدس زد حتی نسبت به الفاظ غیبت و قیام و خروج هم حساس بوده اند.

شما نیز،اگر به تاریخ مراجعه کنید و اوضاع بحرانی و حوادث سیاسی عصر خلافت بنی امیه و بنی عباس را در نظر مجسم سازید حدس مرا تأیید خواهید کرد.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 3437

ما نمی توانیم در این وقت کم و مجال کوتاه،حوادث و وقایع مهم و شایان توجه آن اعصار را بررسی کنیم.لیکن برای اثبات مقصد ناچاریم به دو مطلب اشاره نماییم:

مطلب اول:داستان مهدویت چون ریشۀ عمیق دینی داشت و خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله خبر داده بود که در زمانی که کفر و بی دینی شایع شود و ظلم و ستم فراوان گردد مهدی موعود قیام می کند و اوضاع آشفته جهان را اصلاح می نماید،به همین جهت مسلمانان همواره آن موضوع را به عنوان یک تکیه گاه نیرومند و حادثه مهم تسلی بخش می شناختند و همیشه در انتظار وقوعش بودند.

مخصوصا در مواقع بحرانی و طغیان ظلم و ستم که از همه جا مأیوس می شدند عقیده مزبور زنده و شایع تر می شد و اصلاح طلبان و گاهی هم سودجویان از آن بهره برداری می کردند.

نخستین کسی که خواست از عقیدۀ مهدویت که ریشۀ مذهبی داشت استفاده کند مختار بود.بعد از حادثۀ جانسوز کربلا مختار قصد داشت از قاتلین کربلا انتقام گیرد و حکومت آنان را منقرض سازد لیکن دید بنی هاشم و شیعیان از قبضه نمودن خلافت اسلامی مأیوسند.چاره را در آن دید که از عقیدۀ مهدویت استفاده کند و به وسیلۀ احیای آن فکر،ملت را امیدوار سازد.چون محمد بن حنفیه همنام و هم کنیۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله بود یعنی یکی از علائم مهدی در او وجود داشت،مختار از این فرصت استفاده کرد،محمد را به عنوان مهدی موعود و خودش را وزیر و فرستادۀ او معرفی نمود.به مردم گفت:محمد بن حنفیه همان مهدی موعود اسلام است.در این زمان که ظلم و ستم به انتها رسیده و حسین بن علی علیهما السلام و جوانان و اصحابش با لب تشنه در کربلا شهید شده اند،قصد نهضت دارد تا از قاتلان کربلا انتقام گیرد و جهان فاسد را اصلاح کند،منهم از جانب او وزیر و مأمور هستم.مختار به این وسیله نهضتی برپا ساخت و گروهی از قاتلین را به قتل رسانید در واقع این اولین نهضتی بود که بدین عنوان برپا شد و در مقابل دستگاه خلافت قیام کرد.

دومین کسی که خواست از عقیدۀ مهدویت بهره برداری کند ابو مسلم خراسانی بود.ابو مسلم نهضت وسیع و دامنه داری را در خراسان

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 3438

برپا ساخت،به عنوان خونخواهی امام حسین علیه السلام و جوانان و یارانش که در حادثۀ جانسوز کربلا کشته شده بودند و خونخواهی زید بن علی بن حسین که در زمان هشام بن عبد الملک با وضع فجیعی کشته شده بود و خونخواهی یحیی بن زید که در زمان خلافت ولید به قتل رسیده بود،در مقابل دستگاه ستمکار خلافت بنی امیه قیام کرد.گروهی از مردم،خود ابو مسلم را مهدی موعود می پنداشتند،و گروهی دیگر،او را به عنوان مقدمۀ ظهور و از علائم مهدی می دانستند که با پرچمهای سیاه از جانب خراسان می آید.در این پیکار عمومی علویین و بنی عباس و سایر مسلمانان در یک صف قرار داشتند.دست به دست هم دادند و با اتحاد کامل، دودمان بنی امیه و عمالشان را از مسند خلافت اسلامی کنار زدند.

این نهضت ریشه دار گرچه به عنوان گرفتن حق مغصوب خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله و خونخواهی مقتولین بی گناه علویین برپا شد،بعضی از رؤسای انقلاب هم شاید تصمیم داشتند که خلافت را به علویین تحویل بدهند،لیکن بنی عباس و عمالشان در این میانه با یک زرنگی فوق العاده و نیرنگ جالبی نهضت را از مسیر حقیقی منحرف ساختند،حکومت علویین را که تا آستانۀ خانۀ آنان آمده بود قبضه نمودند،خودشان را به عنوان اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله قالب زدند و در مسند خلافت اسلامی قرار گرفتند.

در این نهضت بزرگ ملت پیروز شد و توانست دست خلفاء ستمکار بنی امیه را از خلافت اسلامی کوتاه کند.مردم خوشنود بودند که شر خلفاء ظالم اموی را از سر خودشان کوتاه کرده اند،به علاوه حق را به حقدار رسانده اند و خلافت اسلامی را به خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله برگردانده اند.علویین نیز تا حدی خوشنود بودند که گرچه خودشان به خلافت نرسیدند،لیکن اقلا از ظلم و ستم دودمان اموی راحت شدند.افراد ملت از این پیروزی شادمان بودند و برای اصلاح اوضاع عمومی کشور و پیشرفت و ترقی اسلام و بهبودی حال خودشان خواب های طلایی می دیدند و بهمدیگر نویدها می دادند.لیکن چندی نپایید که از خواب خوش بیدار شدند.دیدند اوضاع چندان تفاوتی نکرده و حکومت بنی عباس نیز با حکومت بنی امیه از یک قماش است.همه اش ریاست خواهی و خوشگذرانی و حیف ومیل اموال عمومی است و از عدل و داد و اصلاحات و اجرای احکام الهی

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 3439

خبری نیست.کم کم افراد از خواب بیدار می شدند و به اشتباهات گذشته و نیرنگ بنی عباس پی می بردند.

سادات علوی نیز دیدند رفتار بنی عباس نسبت به آنان و نسبت به اسلام و مسلمانان چندان تفاوتی با رفتار بنی امیه ندارد.چاره ای نبود جز اینکه مبارزه را از نو شروع کنند و با خلفای بنی عباس نیز بجنگند.بهترین افرادی که ممکن بود به وسیلۀ آنان نهضتی برپا ساخت اولاد علی و فاطمه علیهما السلام بود.زیرا اولا در میان آنان افراد شایسته و پاکدامن و فداکار و دانشمند پیدا می شدند که برای خلافت از همه کس سزاوارتر بودند،ثانیا فرزندان حقیقی پیغمبر صلی الله علیه و آله بودند و از جهت انتساب به آنجناب محبوبیت داشتند.ثالثا جنبۀ مظلومیت داشتند و حقوق مشروعشان،پایمال شده بود.تودۀ ملت تدریجا به سوی خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله متوجه می شدند.هرچه ظلم و ستم و دیکتاتوری خلفای بنی عباس زیادتر می شد به همان مقدار بر محبوبیت اهل بیت افزوده می شد و آنان را به مبارزۀ با بیدادگری و شورش علیه دستگاه تشویق و تحریک می نمود.نهضت ملت و قیام علویین شروع شد.گاهگاهی اطراف یکی از آنان را می گرفتند و نهضت و غوغایی برپا می کردند.گاهی هم صلاح می دیدند که از عقیدۀ مهدویت که از زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله باقی مانده و در مغز مسلمانان نفوذ نموده بود بهره برداری نمایند و رهبر انقلاب را مهدی موعود معرفی نمایند.در اینجا بود که دستگاه خلافت بنی عباس،با رقیبان سرسخت و دلیر و دانشمند و محبوبی مواجه شد.خلفای بنی عباس سادات علوی را به خوبی میشناختند،از لیاقت ذاتی و فداکاری و آبروی ملی و شرافت خانوادگی آنان باخبر بودند،به علاوه از بشارتهایی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دربارۀ مهدی موعود داده بود اطلاع داشتند.می دانستند که بر طبق اخباری که از پیغمبر صلی الله علیه و آله رسیده،مهدی موعود که یکی از فرزندان زهرا علیها السلام است عاقبت قیام می کند و با ستمکاران مبارزه خواهد نمود و پیروزی او را هم حتمی می دانستند.از داستان مهدی و مقدار تأثیر و نفوذ معنوی این عقیده در مردم باخبر بودند.بدین جهت می توان گفت که:بزرگترین خطری که متوجه دستگاه خلافت بنی عباس می شد از ناحیۀ همان سادات علوی بود.همانها بودند که آسایش روانی و خواب خوش را از خلفا و عمالشان سلب نموده بودند.البته

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 3440

خلفا هم کمال سعی و جدیت را به خرج می دادند که مردم را از دور علویین پراکنده سازند و از هرگونه تجمع و نهضت و قیامی مانع شوند.مخصوصا دربارۀ افراد بنام و سرشناس علویین کمال مراقبت را به خرج می دادند.

یعقوبی می نویسد:موسی هادی در جستجو و دستگیری طالبیین بسیار کوشش می کرد.آنان را در ترس و وحشت قرار داده بود.به تمام شهرستانها بخشنامه فرستاد که در هرکجا فردی از طالبیین پیدا شد دستگیرش کنید و بسوی من روانه اش سازید (1).

ابو الفرج می نویسد:وقتی منصور به خلافت رسید تمام همش این بود که محمد بن عبد اللّه بن حسن را دستگیر کند و از او و مقصدش اطلاعی به دست آورد (2).

غیبت علویین

یکی از موضوعات،بسیار حساس و قابل توجه آن اعصار،غیبت بعض سادات علوی بود.هریک از آنان که شایستگی ذاتی و لیاقت رهبری داشت فورا مورد توجه تودۀ ملت قرار می گرفت و دلها به سویش متوجه می شد.مخصوصا اگر یکی از آثار و علائم مهدی موعود در او موجود بود.از طرف دیگر،به مجرد اینکه فردی مورد توجه ملت واقع می شد،بیم و هراس هم دستگاه خلافت را فرامی گرفت و مأموران سری و علنی آنان به فعالیت و مراقبت می پرداختند.لذا برای حفظ جانش ناچار می شد،از نظر دستگاه مخفی شود یعنی در حالت غیبت و خفا زندگی کند.گروهی از سادات علوی مدتی از عمرشان را در حالت خفا و غیبت بسر بردند.از باب نمونه،چند مورد را که ابو الفرج در کتاب«مقاتل الطالبیین» آورده است،نقل می کنیم:

محمد بن عبد اللّه بن حسن و برادرش ابراهیم،در زمان خلافت منصور عباسی، در حال خفا و پنهانی زندگی می کردند.منصور هم سعی و کوشش زیادی به عمل می آورد که آنان را دستگیر کند.بدین جهت گروهی از بنی هاشم را بازداشت و

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 3441


1- تاریخ یعقوبی چاپ نجف سال 1384 هجری ج 3 ص 142.
2- مقاتل الطالبیین ص 143.

زندانی کرد و محمد را از آنان مطالبه نمود و آن زندانیان بی گناه در گوشۀ زندان با انواع شکنجه و زجر جان دادند (1).

عیسی بن زید در زمان خلافت منصور متواری و مخفی بود.منصور هرچه کوشش کرد او را دستگیر کند نتوانست.بعد از منصور پسرش مهدی نیز برای دستگیری او جدیت کرد ولی موفق نشد (2).

محمد بن قاسم علوی در زمان خلافت معتصم و الواثق متواری و از نظر دستگاه غایب بود.در زمان متوکل دستگیر شد و در زندان او جان داد (3).

یحیی بن عبد اللّه بن حسن،در زمان خلافت رشید مخفی و غایب شد.اما سرانجام جاسوسان رشید،او را پیدا نمودند.ابتداء امانش دادند ولی بعد دستگیر و زندانیش کردند.در زندان رشید با گرسنگی و انواع شکنجه جان داد (4).

عبد اللّه بن موسی،در زمان خلافت مأمون غایب و متواری بود و مأمون از آن موضوع کاملا در وحشت و اضطراب به سر می برد (5).

موسی هادی یکی از اولاد عمر بن خطاب را به نام عبد العزیز حاکم مدینه قرار داد.عبد العزیز بر طالبیین سختگیری و بدرفتاری می کرد.اعمال و حرکاتشان را زیر نظر داشت.به آنان گفته بود:باید هرروز نزد من بیایید تا از حضورتان اطلاع داشته باشم و بدانم که غایب نشده اید.از آنان عهد و پیمان گرفت و هرکدام را ضامن دیگری قرار داد.مثلا حسین بن علی و یحیی بن عبد اللّه را ضامن حسن بن محمد بن عبد اللّه بن حسن قرار داد.در یک روز جمعه که تمام علویین به حضورش رسیدند اجازۀ مراجعت نداد تا وقت نماز جمعه فرارسید آنگاه اجازه داد وضو بگیرند و به نماز حاضر شوند.بعد از نماز دستور داد همه را بازداشت کردند.

در موقع عصر همه را حاضر و غایب کرد،دید حسن بن محمد بن عبد اللّه بن حسن حضور ندارد.پس به حسین بن علی و یحیی که ضامن او بودند گفت:سه روز

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 3442


1- مقاتل الطالبیین ص 143 تا 154.
2- مقاتل ص 278.
3- مقاتل ص 392.
4- مقاتل الطالبیین ص 308-321.
5- مقاتل ص 415-418.

است حسن بن محمد به حضور من شرفیاب نشده است،یا خروج کرده یا غایب شده است.باید او را حاضر کنید و الا شما را زندانی می کنم.یحیی جواب داد:

لا بد کار داشته و نتوانسته بیاید و برای ما هم مقدور نیست او را حاضر نماییم.

انصاف چیز خوبی است،تو چنانکه ما را حاضر و غایب می کنی،افراد طائفه عمر بن خطاب را نیز احضار کن،سپس به حاضر و غایب کردن آنان بپرداز اگر تعداد غائبان آنان بیش از ما نبود حرفی نداریم و هر تصمیمی که می خواهی درباره ما بگیر،لیکن حاکم به آن جواب ها قانع نشد و سوگند یاد کرد که اگر در ظرف امروز و امشب حسن را حاضر نکنید منازلتان را خراب میکنم،آنجا را به آتش می کشم و حسین بن علی را هزار تازیانه می زنم (1).

از این قبیل حوادث به خوبی استفاده می شود که موضوع غیبت و پنهان زیستن بعض از سادات علوی یکی از وقایع مرسوم عصر خلفای بنی عباس بوده است.به مجرد اینکه یکی از آنان از نظرها غایب می گردید از دو طرف مورد توجه واقع می شد،از یک طرف توجه تودۀ ملت به سوی او معطوف می شد مخصوصا بدان جهت که یکی از آثار و علائم مهدی که عبارت از غیبت باشد در او به وجود می آمد.از طرف دیگر دستگاه خلافت نسبت باو حساسیت خاصی پیدا می کرد و به وحشت و اضطراب میافتاد.مخصوصا بدان جهت که می دید یکی از خصائص مهدی در او پیدا شده و مردم احتمال مهدویت درباره اش می دهند و ممکن است به وسیلۀ او انقلاب و غوغایی برپا شود که خاموش کردن آن برای دستگاه خلافت ارزان تمام نمی شود.

اکنون که توانستید اوضاع بحرانی و منقلب عصر بنی عباس یعنی عصر تألیف کتب و نقل و ضبط احادیث را پیش خودتان مجسم سازید تصدیق می فرمایید که نویسندگان و دانشمندان و راویان احادیث آنقدر آزادی نداشتند که بتوانند احادیث مربوط به مهدی موعود،مخصوصا آن احادیثی را که راجع به غیبت و قیام مهدی منتظر،وارد شده بود در کتابها بنویسند یا نقل کنند.آیا تصور می شود که خلفای بنی عباس،در مقابل مهدویت که در آن عصر جنبۀ سیاسی پیدا کرده بود هیچگونه دخالت و اعمال نفوذی ننموده باشند و به راویان احادیث آزادی مطلق

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 3443


1- مقاتل الطالبیین ص 294-296.

داده باشند که احادیث مربوط به مهدی منتظر و غیبت و قیام او را که کاملا به ضررشان تمام می شد در کتاب ها بنویسند یا نقل کنند؟!

ممکن است پیش خودتان بگویید که:خلفای بنی عباس لا بد این مقدار را درک می کردند که محدود ساختن دانشمندان و دخالت کردن در کار آنان به صلاح اجتماع نیست.باید دانشمندان و راویان احادیث را آزاد گذاشت تا حقائق را بنویسند و بگویند و مردم را بیدار و روشن سازند.بدین جهت ناچارم نمونه هایی از دخالتهای بیجای خلفای بنی امیه و بنی عباس بلکه خلفای پیشین را،به عنوان شاهد ذکر کنم تا حقیقت روشن گردد و بدانید که الملک عقیم.

سلب آزادی در عصر خلفا

ابن عساکر از عبد الرحمان بن عوف روایت کرده که عمر بن خطاب اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند:عبد اللّه بن حذیفه،ابودردا،ابو ذر غفاری و عقبه بن عامر، را از تمام بلاد اسلامی احضار کرد و مورد عتاب و سرزنش قرار داده گفت:این احادیث چیست که از پیغمبر نقل می کنید و در بین مردم منتشر می سازید؟ اصحاب پاسخ دادند:لا بد می خواهی ما را از نقل احادیث ممنوع سازی؟ عمر گفت:شما حق ندارید از مدینه بیرون روید و تا زنده هستم نباید از من دور شوید.من بهتر می دانم چه حدیثی را قبول کنم و چه حدیثی را مردود سازم.

اصحاب رسول خدا ناچار شدند تا عمر زنده بود نزدش بمانند (1).

محمد بن سعد و ابن عساکر از محمود بن عبید نقل کرده اند که گفت:از عثمان بن عفان شنیدم که بر فراز منبر می گفت:هیچکس حق ندارد حدیثی نقل کند که در زمان ابو بکر و عمر روایت نشده است (2).

معاویه به تمام فرمانداران بخشنامه کرد که هرکس از فضائل علی بن ابیطالب و اولادش حدیثی نقل کند از امان من خارج است (3).

معاویه به فرمانداران نوشت:به مردم دستور بدهید که در فضائل صحابه و خلفا روایت کنند و آنان را وادار کنید که هر فضیلتی که دربارۀ علی بن ابیطالب

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 3444


1- کتاب اضواء علی السنه المحمدیه تألیف محمود ابوریه چاپ اول ص 29.
2- اضواء ص 30.
3- کتاب النصائح الکافیه تألیف سید محمد بن عقیل چاپ سوم ص 87.

روایت شده مانندش را دربارۀ صحابه روایت نمایند (1).

مأمون در سال 218 هجری دستور داد تمام دانشمندان و فقهای عراق و سایر شهرها را احضار کردند.آنگاه از عقائدشان جویا شد و بازپرسی نمود که دربارۀ قرآن چه عقیده ای دارند؟آن را حادث می دانند یا قدیم؟سپس کسانی را که عقیده داشتند قرآن حادث نیست تکفیر نمود و به شهرستانها نوشت که شهادتشان را قبول نکنید.بدین جهت،همۀ دانشمندان ناچار شدند عقیده خلیفه را در مورد قرآن بپذیرند جز چند نفر معدود (2).

مالک بن انس فقیه بزرگ حجاز فتوایی برخلاف میل جعفر بن سلیمان فرماندار مدینه داد.فرماندار او را با وضع فجیعی احضار نمود و دستور داد هفتاد تازیانه باو زدند به طوریکه تا مدتی بستری شد.

بعدا منصور مالک را احضار نمود،ابتداء از قضیه تازیانه زدن جعفر بن سلیمان اظهار تأسف کرد و پوزش خواست.سپس گفت:کتابی در موضوع فقه و حدیث بنویس.لیکن مواظب باش احادیث دشوار عبد اللّه بن عمر و مطالب سهل عبد اللّه بن عباس و احادیث شاذ ابن مسعود را در کتاب ننویسی.تنها مطالبی را بنویس که صحابه و خلفا بر آنها اتفاق دارند.کتاب را بنویس تا در تمام شهرها بفرستم و از مردم التزام بگیرم که به غیر از آنها عمل نکنند.مالک می گوید:عرض کردم:عراقی ها در فقه و علوم عقیده های دیگری دارند و مطالب ما را قبول ندارند.

منصور پاسخ داد:تو کتاب را بنویس من آنرا بر مردم عراق نیز تحمیل می کنم و اگر قبول نکردند گردنشان را می زنم و با تازیانه بدنشان را سیاه می کنم.زود باش و در تألیف کتاب تعجیل کن که سال آینده فرزندم مهدی برای تحویل گرفتن آن پیش تو خواهد آمد (3).

معتصم عباسی احمد بن حنبل را احضار نمود و در مسئله مخلوق بودن قرآن امتحانش کرد سپس دستور داد تازیانه اش زدند (4).

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 3445


1- النصائح الکافیه ص 88.
2- تاریخ یعقوبی ج 3 ص 202.
3- الامامه و السیاسیه ج 2 ص 177-180.
4- تاریخ یعقوبی ج 3 ص 206.

منصور،ابو حنیفه را به بغداد جلب کرد و مسمومش نمود (1).

هارون الرشید خانۀ عباد بن عوام را ویران کرد و از نقل احادیث ممنوعش ساخت (2).

خالد بن احمد فرماندار و امیر بخاری،به محمد بن اسماعیل بخاری که یکی از علمای بزرگ حدیث بود گفت:کتابت را پیش من بیاور و قرائت کن.بخاری امتناع نمود و پیغام داد اگر اینطور است مرا از نقل احادیث ممنوع ساز تا در نزد خدا معذور باشم.همین قضیه سبب شد که آن دانشمند را از وطن تبعید کردند.او به یکی از قریه های سمرقند بنام خرتنگ رفت و تا آخر عمر در همانجا منزل داشت.

راوی می گوید:از بخاری شنیدم که بعد از نماز شب با خدا مناجات می کرد و می گفت:خدایا اگر زمین برای من تنگ شده جانم را بگیر!و در همان ماه روحش به سوی جهان ابدی شتافت (3).

هنگامی که نسائی کتاب خصائص را تالیف کرد و احادیثی را دربارۀ فضائل علی بن ابیطالب علیهما السلام در آن کتاب نوشت،وی را به دمشق جلب کرده گفتند:باید یک چنین کتابی هم دربارۀ فضائل معاویه بنویسی.پاسخ داد:من دربارۀ معاویه فضیلتی سراغ ندارم تا بنویسم.فقط همین مقدار می دانم که پیغمبر درباره اش فرمود:خدا هرگز شکمش را سیر نکند.پس آنقدر با کفش به آن مرد دانشمند زدند و خصیه اش را فشار دادند تا از شدت درد جان داد (4).

قضاوت کنید

باتوجه به اوضاع بحرانی و انقلابی عصر خلفا و باتوجه به اینکه موضوع مهدویت مخصوصا موضوع غیبت و قیام جنبۀ کاملا سیاسی پیدا کرده بود،اذهان عمومی بدان توجه داشت و از آن بهره برداری می شد و باتوجه به محدودیتهایی که برای نویسندگان و راویان احادیث وجود داشت،اکنون قضاوت کنید:آیا نویسندگان و راویان احادیث می توانستند احادیث مربوط به مهدی موعود و علائم

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 3446


1- مقاتل ص 244.
2- مقاتل ص 241.
3- تاریخ بغداد ج 2 ص 33.
4- النصائح الکافیه ص 109.

و آثار و غیبت و قیامش را نقل کنند و در کتابها بنویسند؟آیا خلفای وقت آنقدر آزادی به نویسندگان می دادند که هرچه را شنیده یا خوانده بودند روایت کنند و در کتابها بنویسند؟حتی اگر احادیثی باشد که رنگ سیاست به خود گرفته و برای دستگاه خلافت تولید خطر کند!

آیا امثال مالک بن انس و ابو حنیفه می توانستند احادیث مهدویت و غیبت علویین را در کتابهای خودشان که به دستور منصور عباسی تألیف می شد بنویسند؟ در صورتی که در همان عصر،محمد بن عبد اللّه بن حسن و ابراهیم برادرش غایب و متواری بودند و بسیاری از مردم عقیده داشتند که محمد همان مهدی موعودی است که نهضت می کند و جلو تعدیات را می گیرد و اوضاع جهان را اصلاح می کند!با اینکه منصور از موضوع غیبت و قیام محمد در بیم و هراس بود و برای دستگیری او گروهی از علویین بی گناه را زندانی ساخته بود.مگر همین منصور نبود که ابو حنیفه را مسموم ساخت؟مگر جعفر بن سلیمان فرماندارش، مالک بن انس را تازیانه نزد؟

مگر همین منصور وقتی به مالک بن انس دستور داد کتاب بنویسد در کار او دخالت نکرد و صریحا نگفت که احادیث عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن عباس و ابن مسعود را ننویس؟و هنگامی که مالک گفت:اهل عراق نیز علوم و احادیثی دارند و ممکن است احادیث ما را قبول نکنند منصور پاسخ نداد کتاب تو را با ضرب سرنیزه و تازیانه بر آنان تحمیل می کنم؟!مگر کسی جرئت داشت به منصور بگوید:با امور دینی مردم چکار داری؟از کجا فهمیدی احادیث و علوم عراقیان باطل است؟مگر امثال عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن عمرو ابن مسعود چه جرمی داشتند که احادیثشان مورد قبول تو نیست؟

من نمی توانم برای دخالتهای بیجایی که امثال منصور در تدوین احادیث می نمودند محمل صحیحی پیدا کنم جز اینکه باید گفت:در بین احادیث اهل عراق و عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن عمر و ابن مسعود احادیثی وجود داشته که با سیاست دستگاه خلافت سازگار نبود بدین جهت نوشتن آنها قدغن بود.دربارۀ مالک می نویسند:صد هزار حدیث شنیده بود اما بیش از پانصد حدیث در کتاب موطا ننوشت (1).

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 3447


1- اضواء ص 271.

آیا احمد بن حنبل که به وسیلۀ معتصم تازیانه خورد،و بخاری که از وطن تبعید شد و نسائی که از ضرب کتک جان داد می توانستند در کتابهایشان احادیثی را بنویسند که بنفع علویین و ضرر دستگاه خلافت باشد؟

نتیجه

از مجموع سخنان گذشته چنین نتیجه می گیریم:چون احادیث مهدویت، بالاخص احادیث غیبت و قیام،جنبۀ سیاسی پیدا کرده بود و به ضرر دستگاه خلافت و نفع رقیبان آنان یعنی علویین تمام می شد علمای عامه به واسطۀ محدودیتی که داشتند نمی توانستند آنها را در کتابها بنویسند!و اگر هم نوشته باشند دستهای جنایتکار سیاستمداران وقت آنها را محو نموده است.شاید اصل وجود مهدی که به طور ابهام و اجمال ضرری به حال خلفا نداشت از دستبرد حوادث محفوظ ماند،اما احادیث و آثار و علائم کامل مهدی موعود،به وسیلۀ خاندان نبوت و ائمه اطهار که حافظ علوم پیغمبر صلی الله علیه و آله بودند ضبط و نگهداری شد و در بین شیعیان باقی ماند.

درعین حال،کتابهای عامه از موضوع غیبت خالی نیست.مثلا یک روز در حضور حذیفه گفته شد:مهدی خروج کرده است.حذیفه گفت:واقعا سعادت بزرگی نصیب شما شده اگر مهدی ظاهر شود در حالی که هنوز اصحاب محمد زنده اند!نه،چنین نیست.مهدی خروج نمی کند مگر وقتی که هیچ غائبی نزد مردم محبوب تر از او نباشد (1).

در اینجا حذیفه به موضوع غیبت مهدی اشاره نموده است.حذیفه کسی است که از حوادث زمانه و اسرار پیغمبر صلی الله علیه و آله آگاه بوده است.او می گوید:من از تمام مردم به فتنه ها و حوادث آینده آگاه ترم،زیرا پیغمبر صلی الله علیه و آله آنها را در انجمنی بیان کرد و از حاضران مجلس جز من کسی زنده نیست (2).

جلالی:امام غائب چندسال عمر می کند؟

هوشیار:مقدار زندگی و عمر آن جناب تعیین نشده است،لیکن احادیث اهل بیت او را طویل العمر معرفی می کنند:از باب نمونه:

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 3448


1- کتاب الحاوی للفتاوی ج 2 ص 159.
2- تاریخ ابن عساکر ج 4 ص 9.

امام حسن عسکری علیه السلام فرمود:بعد از من فرزندم قائم است.اوست که دو سنت پیمبران که عمر دراز و غیبت است،در موردش اجرا خواهد شد.از بس غیبتش طولانی می شود دلها سخت و تاریک می گردند.در ایمان و عقیدۀ به آنجناب،فقط کسانی پایدار خواهند ماند که خدا ایمان را در دلشان استوار نماید و به روح غیبی تأییدشان کند (1)و...«46»حدیث دیگر.

دکتر:تمام سخنانی که تا حال،راجع به امام زمان فرمودید مستدل و قابل توجه بود لکن عمده اشکالی که ذهن من و سایر رفقا را ناراحت نموده و باز هم در وجود امام غائب تردید داریم،موضوع طول عمر اوست.طبقۀ دانشمند و تحصیل کرده نمی توانند چنین عمر غیرطبیعی را باور نمایند،زیرا زندگی سلولهای بدن محدود است.اعضاء رئیسه بدن مانند قلب و مغز و کلیه و کبد،استعداد معینی برای انجام وظیفه دارند.برای من قابل قبول نیست که قلب یک بشر طبیعی بتواند بیش از هزار سال کار کند.صریحا به شما بگویم:این گونه موضوعات را در عصر دانش و تسخیر فضا نمی توان به جهانیان عرضه داشت.

هوشیار:جناب آقای دکتر!من اعتراف می کنم که:موضوع طول عمر حضرت ولی عصر علیه السلام از مشکلات است،منهم از علم طب و زیست شناسی بهره ای ندارم لکن برای پذیرفتن حق آماده ام،لذا از جنابعالی خواهش می کنم اطلاعات خودتان را در موضوع طول عمر در اختیار ما بگذارید.

دکتر:منهم باید اعتراف کنم که:اطلاعات علمی من آنقدر کافی نیست که بتواند مشکل اساسی ما را حل کند.بنابراین،بهتر است از اطلاعات یکی از دانشمندان،استفاده کنیم و گمان دارم اگر اینکار را به جناب آقای دکتر نفیسی رئیس و استاد دانشکدۀ پزشکی اصفهان محول کنیم،بتوانیم از کمکهای علمی ایشان برخوردار شویم،زیرا علاوه بر تحصیلات کلاسیک اهل مطالعه و تحقیق هستند و باین گونه مطالب نیز،علاقه مندند.

هوشیار:مانعی ندارد من سؤالاتی را در این موضوع مطرح می کنم و به وسیلۀ

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 3449


1- حسن بن محمد بن صالح قال سمعت الحسن العسکری علیه السلام یقول:ان ابنی هو القائم من بعدی،و هو الذی یجری فیه سنن الانبیاء بالتعمیر و الغیبه حتی تقسو القلوب لطول الامد،و لا یثبت علی القول به الامن کتب اللّه عز و جل فی قلبه الایمان و ایده بروح منه-بحار ج 51 ص 224.

نامه خدمت آقای دکتر نفیسی می فرستم و جوابش را خواستار می شوم.گمان می کنم صلاح باشد مدتی جلسه را تعطیل کنیم،شاید در طول این فرصت، اطلاعاتی در موضوع طول عمر به دست آوریم و با بصیرت و بینایی کامل وارد بحث شویم.وقتی که آقای دکتر نفیسی جواب نامه را فرستادند،آقای جلالی به وسیلۀ تلفن شما را خبر می کند.

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 3450

تحقیقاتی در طول عمر

اشاره

جلسه در حدود یکماه تعطیل بود،تا اینکه آقای جلالی با تلفن برادران را خبر کردند و شب شنبه همگی در منزل ایشان حاضر شدند و پس از یک پذیرائی مختصر،رسمیت جلسه اعلام شد.

هوشیار:خوشبختانه آقای دکتر نفیسی جواب نامه را ارسال داشته اند که ضمن سپاسگزاری از اظهار لطف ایشان از آقای دکتر خواهش می کنم عین نامه را قرائت نماید.

دکتر:مانعی ندارد.

«جناب آقای...نامۀ سرکار رسید و از اظهار لطفی که نسبت به اینجانب فرموده اید تشکر می کنم.اما دربارۀ مطالبی که مرقوم فرموده اید،گواینکه مشاغل اینجانب بسیار زیاد و خسته کننده است،اما از آنجایی که نسبت به مطالعه، مخصوصا تحقیق در مسائل طبیعی،آفاقی و انفسی،نهایت علاقه را دارم،بر خود لازم دانستم که در اوقات فراغت،هرچند کوتاه باشد،سؤالات جنابعالی را پاسخ دهم،امید است مورد قبول علاقه مندان واقع شود.

آیا برای عمر انسان حدی معین شده؟

هوشیار:آیا در علم طب و زیست شناسی برای عمر انسان حدی معین شده که تجاوز از آن حد امکان نداشته باشد؟

دکتر نفیسی:برای مدت زندگی انسان،حدی که تجاوز از آن محال باشد تعیین نشده است،ولی طویلترین مدت حیات افراد انسان،به حسب معمول، کمی بیشتر از صد سال میباشد و به نظر نمی رسد که در اعصاری که تاریخ مدونی دارد خیلی فرق کرده باشد.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 3451

اما حد متوسط عمر،بر حسب اقلیم و آب و هوا و نژاد و ارث و نوع زندگی متفاوت است و در اعصار مختلف تفاوت دارد.چنانکه در قرن اخیر،نسبت به سابق تغییر قابل توجهی نموده است.مثلا در انگلستان در سال 1838-1854 این حد متوسط،در مردها 39/91 و در زنها 41/85 سال بوده است.اما در سال 1937 در مردها 60/18 و در زنها 64/40 سال بوده است.

در آمریکا در سال 1901 عمر متوسط مردها 48/23 سال و زنها 51/80 سال بوده است.در حالی که سال 1944 عمر متوسط مردها به 63/50 سال و زنها به 68/95 سال افزایش یافته است.این افزایش بیشتر شامل دوران کودکی است که آن نیز مدیون بهبودی وضع درمان و پیشگیری بیماریها مخصوصا بیماریهای واگیردار است،اما بیماری های پیری که بنام بیماریهای استحاله ای نامیده می شوند،مانند تصلب شرائین و غیره چندان بهبودی حاصل نکرده اند.

هوشیار:آیا برای تعیین مدت حیات موجودات جاندار،قاعدۀ کلی و معیاری وجود دارد؟

دکتر نفیسی:عقیدۀ عموم برآنست که بین حجم بدن و مدت عمر نسبت مستقیمی برقرار است.مثلا زندگی زودگذر یک پروانه یا پشه و زندگی یک لاک پشت که ممکن است دو قرن زندگی کند،قابل توجه است لکن باید دانست که این نسبت همیشه ثابت نیست،زیرا طوطی و کلاغ و غاز اکثرا،بیش از پرندگان بزرگتر از خود و حتی بیشتر از بسیاری از پستانداران زندگی می کنند.

بعضی ماهیها مانند:«سالمون»تا صد سال و«کراپ»تا صد و پنجاه سال و«پیک»تا دویست سال زندگی می کنند.در مقابل،اسب بیش از 30 سال زندگی نمی کند.

از زمان ارسطو عقیده داشتند که،طول مدت زندگی هرموجودی ضریبی از دورۀ نمو آن موجود است.این ضریب را«فرانسیس بیکن»در حیوانات هشت برابر و«فلورنس»پنج برابر مدتی که برای بلوغ آن حیوان لازم است حساب کرده اند.

دربارۀ انسان«بوفن»و«فلورنس»صد سال را دورۀ طبیعی زندگی شمرده اند و اکنون نیز عقیدۀ عموم بر همین پایه است،لکن داود پیغمبر عمر طبیعی را هفتاد

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 3452

سال دانسته است.

در این زمانها،عدۀ قابل توجهی از معمرین را گزارش داده اند که بیش از صد سال عمر داشته اند.گرچه تعیین و اندازه گیری این عمرها شاید خالی از اغراق و مبالغه نباشد.

از جمله آنان«هانری جنکینز»169 سال عمر داشته،«تماس پار»207 سال، «کاترین کنتس دسموند»140 سال عمر داشته اند و گروه دیگری که اسامی آنان در کتب و مجلات ایران و خارج دیده می شود.

اسباب طول عمر

هوشیار:چه عواملی در طول عمر مؤثرند؟

دکتر:عوامل طول عمر بقرار ذیل است:

عامل ارث:اهمیت و تأثیر عامل ارث در طول عمر،روشن است.

خانواده هایی دیده می شوند که افراد آن،معمولا از حد متوسط بیشتر عمر می کنند، مگر اینکه به واسطۀ تصادفی مرگشان زودتر اتفاق افتد.

از جملۀ مطالعات جالبی که در این باره بعمل آمده،مطالعۀ«ریموند پیرل» است.وی در کتابی که با همکاری دخترش تألیف نموده،خانوادۀ دراز عمری را نام برده که مجموع عمر هفت پشت یک فرد-جد،جد بزرگ،نوه،نواده،نتیجه، نبیره-به«699»می رسیده و دو نفرشان نیز به واسطۀ تصادف مرده اند.در آمار جدیدتری که از مطالعۀ شرکتهای بیمه،به وسیلۀ لوئی دوبلین و «هربرت مارکس»تهیه شده تأثیر درازی عمر اسلاف را در اخلاف به ثبوت رسانده اند.

این عامل ممکن است گاهی آثار عوامل دیگر را مانند عامل محیط و عادت بد،خنثی کند.از همین رو می توان راز طول عمر بعض افرادی را که در شرائط نامساعد زندگی می کنند درک نمود،مثلا ممکن است یک فرد معتاد به الکل،به واسطۀ عامل ارث،عمر درازی نصیبش گردد.

فرزندان،اعضاء و قوای سالم و نیرومند را که در طول عمر مؤثرند،از پدران و مادران بارث می برند و در درجۀ اول،بایستی دستگاه عصبی و گردش خون را نام

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 3453

برد چنانکه ضرب المثل«کازالیس»همین موضوع را بیان می کند:«سن انسان را از روی شرائین وی می توان حدس زد».یعنی عده ای از مردم،قبل از اینکه به سن کهولت و پیری برسند،به طور موروثی،سرخ رگهایشان سفت شده استحاله می یابند و خانواده هایی که اکثر افرادش،قبل از نود سالگی،به علت سکتۀ مغزی یا قلبی،از دنیا می روند بسیارند.می دانیم که:بزرگترین عامل این سکته ها سفتی شرائین است.

عامل دوم محیط است:محیطی که هوایش معتدل و پاک و از انواع میکربها و سمومات منزه باشد،آرام و بی سروصدا باشد و اشعۀ حیات بخش خورشید، بقدر کافی بر آن بتابد،در طول عمر و سلامتی ساکنینش تأثیر بسزایی دارد.

عامل سوم نوع شغل و مقدار کار است:فعالیت و کوشش در کار به ویژه فعالیتهای روحی و عصبی،در درازی عمر،مقام مهمی را واجدند و به نظر می رسد در صورتی که بدن سالم و فکر راحت باشد زنگ زدنیکه در اثر کم کاری بدنی و روحی حاصل می شود،بیش از فرسودگی که نتیجۀ پرکاری بدنی و روحی است،عمر را کوتاه می کند.به همین علت،تعداد افراد طویل العمر،در کشیشان و نخست وزیران بیش از اشخاص معمولی است.این عمر دراز،به واسطۀ همان کار مداوم و کوشش آنان است و از این رو می توان گفت:بازنشستگی در سنین جوانی و بیکاری زودرس،خطرات بیشماری را دربر دارد و عمر را کوتاه می کند.

عامل چهارم کیفیت تغذیه است:غذا،هم از لحاظ مقدار و هم از لحاظ نوع، در طول عمر تأثیر فراوانی دارد.بیشتر افرادی که عمرشان از صد متجاوز شده،کم خوراک بوده اند.در زیان پرخوری ضرب المثلهای زیادی گفته شده.«مونتین» می گوید:انسان نمی میرد بلکه خودکشی می کند.همچنین ضرب المثل دیگری می گوید:شما گور خویش را با دندان هایتان می کنید.پرخوری چون کار دستگاههای مختلف بدن را بالا می برد بیماریهایی را از قبیل دیابت-مرض قند-و بیماریهای رگها و قلب و کلیه،تولید می کند.متأسفانه، قوه و نیروی بدنی اکثر این افراد،قبل از ظهور آثار بیماری،بیش از اندازه می باشد و باین قدرت دروغین خویش مباهات می کنند.در طی جنگ جهانی اول مشاهده شد که:تعداد مرگ از مرض قند،در بعض کشورها،بطور قابل

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 3454

توجهی کاهش یافته است.علت این موضوع را کمیابی غذا در زمان جنگ باید دانست.بنابراین،بنظر می رسد که:فقر تا حدودی که مقدار خوراک را معتدل سازد یا به حداقل برساند،موهبت بزرگی است،و افراط در خوردن گوشت، خصوصا بعد از چهل سالگی،بسی زیان بخش است.

تجاربی که دکتر( yaccM )از دانشگاه«کورنل نیویورگ»در روی موشها به عمل آورده ثابت کرد که:موشهای لاغر موشهای فربه را بگور می برند.

موش معمولا در سن چهار ماهگی به حد کمال رشد می رسد،در دو سالگی پیر می شود و قبل از سه سالگی می میرد.دکتر«ماک کی»دسته ای از موشها را به وسیلۀ رژیم کم کالری نگهداری نمود،اما این رژیم از لحاظ ویتامین و مواد معدنی غنی بود،و باین نتیجه رسید که:دورۀ رشد و بلوغ آنها،بعوض چهار ماه ممکن است تا هزار روز ادامه یابد.در یکی از این آزمایشها مشاهده کرد که:پیرترین موشهایی که با رژیم معمولی زندگی کرده اند پس از 965 روز مرده است.لکن موش هایی که با رژیم کم کالری می زیسته اند تا مدتی بعد،جوان و شاداب مانده اند،بطوری که اگر این موشهای کم غذا را با انسان مقایسه کنیم.آنها به اندازۀ یک فرد انسانی که صد تا صد و پنجاه سال عمر کند،عمر کرده اند.بعلاوه، این موشها بندرت بیمار شده اند و از همقطاران خود که رژیم معمولی داشته اند زرنگتر بوده اند.نظیر این تجارب را روی دسته ای از ماهیها و حیوانات ( neibihpmR )نیز انجام داده و به همین نتیجه رسیده اند.

چنانکه پرخوری سبب کوتاهی عمر می شود،فقر غذایی نیز در تولید امراض و کوتاهی عمر تأثیر بسزایی دارد،یعنی رژیم غذایی اگر فاقد مواد لازم و ضروری باشد،امراضی را تولید می کند.

پیری و علل آن

هوشیار:پیری یعنی چه؟

دکتر:هنگامی که اعضای رئیسه بدن مانند قلب و کلیه و کبد و مغز و غدد داخلی،فرسوده شدند،از انجام وظائف خویش ناتوان گشتند و از تأمین احتیاجات بافتها و ترشحات لازم و تصفیه کردن خون از مواد زائد،عاجز شدند

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 3455

آثار ضعف و ناتوانی در بدن آشکار می شود و پیری فرامی رسد.

هوشیار:علت و عامل اساسی پیری چیست؟

دکتر:آثار و علائم پیری،معمولا در سنین معین،در شخص هویدا می گردد.

لکن این موضوع مسلم نیست که عامل اصلی پیری عبارت باشد از صرف همین مقدار عمر و گذشت چنین زمانی بر اعضاء بدن،به طوری که هرکس به این سنین تقریبی برسد پیری برایش ضروری و حتم باشد،بلکه می توان علت اساسی پیری و منشاء بروز آن را،حدوث اختلالاتی دانست که معمولا در این سنین رخ می دهد،بنابراین،پیری معلول گذشت زمان نیست بلکه معلول اختلالاتی است که در این سنین در اعضای بدن حادث می شود.در آن سنین،فعالیت دستگاههای مختلف بدن تخفیف یافته،و از نظر تشریحی نیز،نسوج مختلف آن صغر می یابند.تعداد موی رگهای آنها کم می شود.دستگاه گوارش و تغذیه از انجام وظائف خود و تهیه مواد غذایی لازم ناتوان می شود و در نتیجه ضعف و ناتوانی تمام اعضاء جسم را فرامی گیرد.قدرت تناسلی کم و مغز آرام تر می گردد.در اکثر افراد، حافظه مخصوصا در مورد اسامی،نقصان می پذیرد و قدرت اراده نیز کم می شود.

لکن ممکن است در ضمن کم شدن فعالیت بدنی،قدرت روحی افزایش یابد.

غدد مترشح داخلی نیز ممکن است مانند سایر اندامها صغر یابند و از انجام ترشحات لازم ناتوان گردند.لکن تمام این حوادث و ناتوانی های مذکور،معلول اختلالاتی است که به وقوع پیوسته است.پس باید گفت:پیری علت نیست بلکه معلول است،حتی اگر فردی پیدا شود که باوجود زیادی عمر،اختلالی در اعضاء بدنش رخ ندهد،امکان دارد که سالهای متمادی،با بدنی سالم و شاداب به زندگی خویش ادامه دهد.چنانکه افرادی هم دیده می شوند که باوجود کمی عمر،زودتر از موقع طبیعی فرسوده می گردند و پیری زودرس گریبانگیرشان می شود.

هوشیار:منشأ و ریشۀ فرسودگی و ناتوان شدن دستگاه تنظیم کنندۀ احتیاجات بدنی چیست؟

دکتر:اعضاء بدن هرکس،در هنگام تولد،استعداد و قابلیتی برای انجام وظیفه دارند که خود آن نیز،معلول بنیۀ جسمانی پدران و مادران و کیفیت تغذیه و

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 3456

محیط زندگی و آب و هوای آنها است.بعد از آن به نظر می رسد،باید آن اعضاء تا مادامی که اختلالی در آنها پیدا نشود،تا نهایت استعداد طبیعی به انجام وظیفه اشتغال داشته باشند و حیات انسان ادامه یابد،لکن هنگامی که در همه یا یکی از اعضاء،اختلالی رخ داد و در انجام وظیفه ناتوان گشت،کارخانۀ بدن به حالت نیمه تعطیل درآمده آثار و علائم پیری هویدا می گردد.

سخن را کوتاه کنم:پیکر انسان همیشه در معرض هجوم انواع ویروسها و باکتریها و میکربها و سمومات قرار گرفته که از حدود و راههای مختلف، پی درپی،به وی حمله می کنند،در محیط داخلی بدن مواد سمی ترشح می نمایند و سلولهای بی گناه را آسیب زده و مانع ادامۀ حیاتشان می شوند.

بدن انسان در این میان،وظیفۀ سنگینی به عهده دارد:از یک طرف باید احتیاجات غذایی را تأمین کند،از طرف دیگر برای نابودی و کنترل فعالیت ویروسها و میکربهای مضر کوشش نماید،از سوی دیگر،برای ترمیم اعضای آسیب دیده و دفع مواد زائد و سمومات،فعالیت کند و به اعضای ناتوان کمک بفرستد.لکن هنوز این دشمن را دفع نکرده دشمن تازه نفس دیگری حملۀ خود را آغاز می کند و از این جهت،نیروهای داخلی بدن باید دائما به حال آماده باش و در حال پیکار باشند.

پیکر انسان برای تهیۀ وسائل مبارزه و تأمین آذوقه ناچار است از نیروی غذایی که از خارج وارد می شود استمداد کند.متأسفانه ما از ساختمان وجودی و احتیاجات درونی خویش اطلاعات کافی نداریم و در این پیکار مقدس نه تنها با وی همکاری نمی کنیم بلکه از روی جهالت و نادانی با دشمن همکاری نموده و به واسطۀ خوردن غذاهای زیانبخش،راه را بر دشمن باز کرده به ریشۀ حیات خویش تیشه می زنیم و پرواضح است وقتی که بافتها احتیاجات خود را از خارج دریافت نکنند،کم کم مقاومت خود را در مقابل هجوم میکربها از دست می دهند و از انجام وظائف خویش ناتوان می گردند،میدان تن برای تکتازی دشمنان آماده و بلامانع می گردد و آثار شکست و ضعف در آن نمایان می شود.

چنانکه بدن گاهی در اثر پرکاری بسرنوشت پیری گرفتار می شود گاهی هم در اثر پیش آمدهای فوق العاده قبل از موقع طبیعی،به این بلیه مبتلا می گردد و پیری

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 3457

زودرس به سراغش می آید.گروهی از دانشمندان عقیده دارند که:پیری زودرس،در اثر بعض بیماریها یا عادات مضر به وجود می آید،«مچنیکوف»عقیده داشت که:سمومات حاصلۀ از تخمیر میکرب های روده و یبوست ممکن است باعث پیری شوند و اگر بتوان آنها را از بین برد بر طول عمر اضافه خواهد شد.

اساس این عقیده بر روی این تجربه قرار داشت که چون در ممالک «بالکان»خصوصا«بلغارستان»و«ترکیه»و قفقاز،تعداد پیران بیش از صد سال زیاد است،باید علت این عمرهای دراز را در خوردن ماست دانست.وی عقیده داشت که:ماست بعلت دارا بودن«اسید لاکتیک»میکربهای روده را می کشد و بطول عمر کمک می کند.

لکن مسلم است که سر طول عمر این مردم کوهستان نشین فقط در نوع خوراک آنان نیست بلکه آب وهوا و زندگی راحت و کار مستمر و احتمالا عوامل ارثی، همه کم وبیش در این امر مدخلیت دارند.ما نظیر این مشاهدات را در ساکنین کوهستانهای ایران نیز داریم.

هوشیار:آیا عامل اصلی مرگ و تعطیل شدن کارخانۀ بدن،همان طول عمر و کثرت کار اعضاء بدنست،بطوری که مرگ در سنین پیری،ضروری و حتمی باشد یا اینکه علت اساسی مرگ چیز دیگری است؟

دکتر:علت اصلی مرگ حدوث اختلالاتی است که در همۀ اعضاء رئیسه بدن یا یکی از آنها رخ می دهد و تا آن اختلالات حادث نشود مرگ فرانمی رسد.

آن اختلالات اگر قبل از سنین پیری و عمر طبیعی حادث شدند شخص جوان مرگ می شود اما اگر از گزند حوادث محفوظ ماند،معمولا و برطبق جریان عادی، حدوث آن حوادث در سنین پیری حتمی است.ولی اگر فرد ممتازی پیدا شد که عمر درازی کرده اما به واسطۀ ترکیب جسمانی ویژۀ خویش و اجتماع سائر شرائط،در هیچ یک از اعضایش اختلالی رخ نداد،نفس طول عمر باعث مرگش نخواهد شد.

هوشیار:آیا ممکن نیست بشر در آینده دارویی کشف کند که به وسیلۀ آن بتواند استعداد بدن را برای زندگی افزایش دهد و از پیری و اختلالات جسمانی جلوگیری کند؟

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 3458

دکتر:این موضوعی است کاملا ممکن و با دانش ناقص امروزی و از روی قیاس نمی توان آنرا مردود دانست.دانشمندانی هم با جدیت و امیدواری کامل، در این زمینه مشغول تحقیقات بوده و هستند،امیدواریم بزودی راز طول عمر کشف شود و بشر بر پیری و کوتاهی عمر چیره گردد.

طول عمر حضرت صاحب الامر

هوشیار:چنانکه اطلاع دارید:شیعیان عقیده دارند که مهدی موعود همان فرزند امام حسن عسکری است که در تاریخ 255 یا 256 متولد شده است،از آنروز تا حال زنده است و در حالت غیبت زندگی می کند و شاید صدها سال دیگر نیز بهمین منوال زیست نماید.آیا علم طب و زیست شناسی،چنین عمر دراز غیرعادی را محال می داند؟

دکتر:مسئله ای که هنوز برای اینجانب و تا آنجا که اطلاع دارم و در کتابها خوانده ام بر همه کس پوشیده است،راز طول عمر حضرت قائم آل محمد (عجل اللّه تعالی فرجه)است.اما به نظر می رسد که:با پیشرفتی که در علوم حاصل شده و می شود و با تأییدات خداوند متعال،این مشکل بزودی حل گردد و در دسترس علاقه مندان قرار گیرد.

آنچه را فعلا می توانم عرض کنم این است که:با دانش ناقص امروزی و از روی قیاس نباید آنرا مردود دانست و خط بطلان بر آن کشید.زیرا علاوه بر اصل امکان،چندین نمونه از زندگیهای طولانی و غیرعادی در دست داریم که کاملا به ثبوت رسیده و در آنها تردیدی نیست.

الف:در میان گیاهان،درختان طویل العمری وجود دارند که از قدیمی ترین موجودات روی زمین بشمار می روند.از آن جمله aiouqeS است که در «کالیفرنیا»موجود است.بعضی از این درختان«300»پا ارتفاع و«110» پا محیط دور تنه دارند.عمر بعضی از آنها از پنجهزار سال تجاوز می کند،بطوری که می توان حدس زد:در زمانی که فرعون بزرگ( ufrohK )شروع به ساختمان هرم بزرگ مصر کرده بود این درختان شاداب و جوان بوده اند و در هنگام تولد حضرت عیسی علیه السلام ضخامت پوستشان بیک پا می رسیده است مثلا مقطع تنۀ

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 3459

یک درخت از نوع( aetnegigaieuqeS )در موزه تاریخ طبیعی کنسینگتون جنوبی( notgnisneK:S )وجود دارد که دارای«1335» حلقه یعنی همین قدر سال است (1).

مسن ترین موجود زنده ایکه هنوز هم حیات دارد و در حدود چهار هزار و ششصد سال عمرش می باشد یک نوع کاجی است بنام ( atatsira suniP )که در کالیفرنیای مرکزی و شرقی موجود است.

در حیوانات،مسن ترین حیوانات زنده،نوعی لاک پشت است که در جزایر لم یزرع«گالاپاگوش»وجود دارد که«177»سال عمر دارد،در حدود 450 پوند وزن و پوسته ای به طول چهارپا دارد (2).

ب:در حفاریهایی که در مصر باستان به عمل آمده،در مقبرۀ فرعون جوان مرگ و معروف مصر«توت اخ منون»گندمهایی را یافتند و من خودم آن گندمها را در مقبرۀ مزبور مشاهده نمودم و در مجلات خواندم که آنها را در بعض نقاط کاشته اند و کاملا سبز و بارور شده و به ثمر رسیده است.این موضوع اثبات می کند که:نطفۀ حیاتی گندم،در حدود سه یا چهار هزار سال زنده مانده است.

ج:ویروسها را می توان از قدیمی ترین موجودات زنده دانست.ویروس نوعی از موجودات زنده است که مطالعه دربارۀ زندگی آنها ممکن است راز حیات را آشکار سازد.همین ها هستند که بسیاری از بیماری های نباتی و حیوانی و انسانی را تولید می کنند مانند زکام معمولی،مشمشه،سرخجه،آبله،آبلۀ مرغان و بیماری های دیگر.در کاوشهای باستانشناسی توانسته اند،این ویروسها را از اعصاری که مربوط به ماقبل تاریخ(و شاید بیش از صد هزار سال قبل)است کشف کنند و در محیطهای مخصوص کشت دهند.یعنی این موجودات پس از گذشتن یک صد هزار سال،هنوز آثار زندگی را از دست نداده اند.گرچه در این مدت،به حالت خفته و نهفته می زیسته اند و به حسب ظاهر با موجودات مرده فرقی نداشته اند (3).

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 3460


1- دائره المعارف بریتانیائی ج 14 ص 376.
2- دائره المعارف آمریکائی ج 17 ص 463.
3- روزنامه اطلاعات.

د:اخیرا در روزنامه ها خواندم که:در کاوشهای نواحی سیبری حیوانات بزرگتری را به دست آورده اند و بعد از آنکه آنها را در شرائط مساعدی گذاشتند، آثار حیات در وجودشان نمایان گشت.این حیوانات یخ زده بودند.

ه:یکی از راههایی که به وسیلۀ آن می توان عمر یک موجود زنده را طولانی کرد و آن را در حال نیمه زنده و قابل زندگی مطالعه نمود،هیبرناسیون است که به نام زمستان خوابی موسوم شده است.این خواب در بعضی از حیوانات،در تمام فصل سرما ادامه دارد و در بعضی از آنها در تمام فصل گرما.وقتی حیوان وارد هیبرناسیون شد،احتیاجش به غذا از بین رفته سوخت وساز بدن تا سی الی صد برابر تقلیل می یابد،دستگاه تنظیم کننده حرارت او موقتا از کار میافتد و با کم شدن حرارت محیط،دیگر مو و پوست او سیخ نشده و لرزه بر اندامش نمیافتد و حرارت بدن،مانند حرارت محیط می شود که ممکن است تا چند درجه بالای نقطۀ انجماد(39-41 فارنهایت)برسد،تنفس کند و نامنظم می گردد و ضربان قلب گاه گاه و کند می شود(7 تا 10 مرتبه در دقیقه برای سنجاب زمینی که معمولا 300 مرتبه در دقیقه باید بزند)رفلکسهای مختلف عصبی متوقف می شود و موجهای الکتریکی مغز در زیر حرارت 52-66 درجه فارنهایت،دیگر مشهود نیست.

بعضی از حیوانات ممکن است تا مدت مدیدی در مایعات فوق العاده سرد زنده بمانند و بعضی از ماهیها در فیوردهای«نروژ»به همین حال به زندگی خود ادامه می دهند.بسیاری از سلولهای زنده را مانند نطفۀ انسان و حیوان برای تلقیح مصنوعی،و گلبولهای قرمز را برای ترانسفوزیون،می توان به حالت یخ زدگی نگهداری کرد.همچنین بعضی از حیوانات خیلی کوچک و ساده را می توان مکرر یخ زد و مجددا گرم کرد بدون اینکه آسیبی به آنها وارد شود.

مطالعۀ زمستان خوابی از این جهت قابل توجه است که شاید بدان وسیله،راز طول عمر کشف گردد و انسان را بطول عمر نائل گرداند.

مطالعۀ احوال درختان طویل العمر،زنده ماندن چندین هزار سالۀ نطفۀ حیاتی نباتات،زندگی چندین هزار سالۀ ویروسها،حالات شگفت انگیز خوابهای زمستانی و تابستانی،ترقیات حیرت انگیز علم طب و زیست شناسی و امثال اینها، بشر را به امکان طولانی نمودن عمر و غلبۀ بر پیری،امیدوار نموده و به کوشش و

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 3461

تحقیقات و کنجکاوی وادارشان کرده است.امید است دانشمندان بر این هدف مقدس و آرمان بشریت موفق و کامیاب گردند و در نتیجه،راز طول عمر قائم آل محمد،برای طالبان حقیقت آشکار گردد.

«بامید آنروز»دکتر ابو تراب نفیسی-استاد و رئیس دانشکدۀ پزشکی و داروسازی اصفهان.

هوشیار:من در طول این مدت،به مقالۀ جالبی برخورد نمودم که از یکی از مجلات فرانسه ترجمه شده بود و چون با بحث ما مناسب بود عینش را یادداشت کرده با اجازۀ رفقا میخوانم.

مقالۀ ژوستین گلاس

زیست شناسی طول حیات موجودات زنده را از چند ساعت تا صدها سال تعیین نموده است.بعضی حشرات فقط یک روز عمر می کنند و بعضی دیگر یک سال.اما در هرنوع،افرادی دیده شده که از قاعدۀ عمومی تجاوز کرده عمرشان دو سه برابر از سن طبیعی نزدیکان خود درازتر بوده است.در آلمان درخت گل سرخی است که سنش صدها سال بیش از هم نوعانش می باشد.در مکزیک یک درخت سروی موجود است که 2000 سال عمر دارد.بعضی از نهنگان دیده شده اند که 1700 سال زندگی کرده اند.

در قرن شانزدهم یکنفر از اهل لندن بنام«تماس پار»عمرش به 207 سال رسیده است.امروزه نیز در یکی از دهکده های شمالی ایران سید علی نامی 195 سال از سنش می گذرد و پسرش 120 ساله است.در روسیه «لوئی پوف پوژاک»یکصد و سی سال دارد و«میکوخوپولوف»قفقازی صد و چهل و یک سال دارد.

زیست شناسان چنین می اندیشند که این عمرهای غیرمعمولی مربوط به عاملی درونی است که موجب شده سن کسی از حد معمول تجاوز کند.

صدسالگان گروهی از فرزندان سوگلی طبیعتند،ترکیب شیمیایی بدن آنان کاملا متناسب و بر وفق کمال مطلوب است.

برطبق نظریۀ زیست شناسان،مدت طبیعی عمر هرنوع موجود زنده ای باید

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 3462

مساوی هفت تا چهارده برابر مدت رشد فردی از آن نوع باشد و چون مدت رشد انسان 25 سال است پس عمر طبیعی انسان باید در حدود«280»سال باشد.

با اختیار کردن روش غذایی مناسب،نیز می توان قاعدۀ طبیعی را برهم زد.

شاهد آن زنبور عسل است که معمولا چهار پنج ماه زندگی می کند،در صورتی که ملکۀ زنبوران که مانند سایرین از تخم و کرمی متشابه تولید می شود،به واسطۀ تغذی از ژلۀ شاهانه،هشت سال زنده می ماند.

البته درباره انسان موضوع باین سادگی نیست.ما نمی توانیم مانند ملکۀ زنبور عسل در جای خاصی زندگی کنیم که حرارتش به دقت تحت نظر باشد و غذامان محدود به نوع معینی و صدها مراقب و پرستار،دائم از ما مواظبت کنند.

ما با خطرات بسیاری روبرو هستیم که عده ای از آنها،بنظر زیست شناسان عبارتند از:مسمومیت های خودبه خود،کمی ویتامین و تصلب شرائین.ولی به نظر یک کارشناس لندنی:بهم خوردن تعادل ذخیرۀ آهن و مس،منیزیوم و پتاسیم بدن است که چون یکی بر دیگری غالب شود،مرگ فرارسد.شگفت آنکه در میان همۀ خطرات،از پیری به طور خاص،نامی نیست،چه تقریبا مرگ به علت خاص پیری وجود ندارد.

یک دکتر سوئدی(رئیس انجمن علمی آمریکائی طول عمر)معتقد است که:پیری از آن جهت حاصل می شود که مولکولهایی از«پروتئین»با سلولهای بدن گیر کرده آنها را کم کم از کار بازمی دارند و موجب مرگ می شوند.دکتر مزبور در جستجوی کشف ماده ایست که این گیر را بگسلد،دستگاه بدن را از نو براه اندازد و باین ترتیب دورۀ پیری را از بین ببرد.در آزمایشگاهها موفق شده اند که مدت زندگی بعضی حیوانات آزمایشی،از قبیل خوک هندی را با افزودن ویتامین«ب 6»و«اسید نوکلئیک»و«اسید پانتونکسیک»در غذای آنها،46/4 درصد افزایش دهند.

زیست شناس روسی«فیلاتف»امیدوار است که بتواند دوران پیری را به وسیلۀ استفاده از نسوج فاسد از بین ببرد،چه این نسوج قدرت عجیبی دارند که می توانند مانند کود زراعتی مزرعۀ بدن ما را حاصل خیز سازند.گذشته از این، هم اکنون اصولی در دست می باشد که رعایت آنها بر طول عمر میافزاید.این اصول

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 3463

عبارتند از دستورهای غذائی و بیوشیمی،و روشهایی برای استرخاء و قواعدی برای تنفس و حتی تلقین و ایحاء.بعضی از کارشناسان غذائی معتقدند که:

منحصرا به وسیلۀ بهداشت غذائی می توان زندگی را به بیش از صد سال رسانید.

ما از آنچه می خوریم ساخته شده ایم (1).

تحقیقاتی در طول عمر

@

اشاره

مقالۀ دیگری را نیز در یکی از مجلات عربی خواندم،چون مربوط به بحث ما میباشد بخشی از آنرا برایتان ترجمه می کنم:

دانشمندان مورد اعتماد می گویند:هریک از اعضاء رئیسه بدن حیوان، استعداد دارد که مدت غیرمحدودی زنده بماند.در صورتی که عوارض و حوادثی برای انسان پیش آمد نکند که رشتۀ حیاتش را قطع نماید می تواند هزاران سال زندگی کند.سخن این دانشمندان از روی حدس و خیال صادر نشده بلکه نتیجۀ آزمایشها و امتحانات عملیۀ آنان است.یکی از جراحان موفق شده است که جزء مقطوع از حیوانی را بیش از حیات معمولی آن حیوان زنده نگهداری کند و باین نتیجه رسیده که حیات جزء مقطوع،مربوط به غذائی است که برایش تهیه و آماده گردد،مادامی که غذای کافی بآن برسد به زندگی خود ادامه می دهد.

آن جراح دکتر«الکسیس کارل»بود که در مؤسسۀ علمی«رکفلر» در نیویورک به کار اشتغال داشت.آزمایش مذکور را روی جزء مقطوع از بدن جوجه ای به عمل آورد.قطعۀ مزبور متجاوز از هشت سال به حیات و رشد خود ادامه می داد.دکتر نامبرده و افراد دیگر،همین آزمایش را روی اجزاء مقطوع از جسم انسان،مانند عضلات و قلب و پوست و کلیه،نیز انجام دادند.ملاحظه نمودند که مادامی که غذای لازم بآن اجزاء برسد به حیات و نمو خود ادامه می دهند حتی اینکه«ریمند»و«برل»استادان دانشگاه«جونس هبکنس» می گویند:اعضاء رئیسۀ جسم انسان استعداد و قابلیت خلود و دوام دارند.این موضوع با آزمایشات اثبات شده و اقلا احتمال و حدس راجحی است،زیرا حیات اجزاء مورد آزمایش هنوز هم ادامه دارد.نظریۀ مذکور در نهایت روشنی و ارزش

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 3464


1- سالنامۀ شهرت سال 1342 ص 289 ترجمه از مجلۀ فرانسوی کنستلاسین بقلم ژوستین گلاس.

بوده و از روی دقت علمی صادر شده است.

ظاهرا اولین کسی که آزمایش مذکور را روی اجزاء جسم حیوان انجام داد دکتر«جاک لوب»بود وی نیز در مؤسسۀ علمی«رکفلر»به کار مشغول بوده هنگامی که در موضوع تولید قورباغه،از تخم تلقیح نشده مشغول آزمایش بود، ناگهان متوجه شد که:بعضی از تخمها زمان درازی زندگی می نمایند.برعکس، بعضی از آنها زود می میرند.این قضیه باعث شد که آزمایش را روی اجزاء جسم قورباغه به عمل آورد.در همین آزمایشها موفق شد که مدت درازی آنها را زنده نگهداری کند.بعد از او دکتر«ورن لویس»با همکاری همسرش،اثبات نمود که:ممکن است اجزاء جنین پرنده ای را در آب نمکین زنده نگهداری کرد به طوری که هروقت،کمی مواد آلی به آن ضمیمه شود رشدونمو آنها تجدید گردد.این آزمایشها مرتبا انجام می گرفت و اثبات می کرد که:سلولهای زندۀ حیوان می توانند در مایعی که دارای مواد غذائی لازم باشد همواره به زندگی و رشد خود ادامه دهند،لیکن تا آنوقت،دلیلی در دست نبود که مرگ را از آنها نفی کند.

پس دکتر کارل بوسیلۀ آزمایشهای پی درپی اثبات کرد که اجزاء مورد آزمایش پیر نمی شوند و از خود حیوان زندگی طولانی تری دارند.وی در ماه ژانویه سال 1912 شروع به کار نمود،در این راه مشکلاتی برایش پیش آمد اما او و همکارانش عاقبت بر آن مشکلات غالب گشتند و موضوعات ذیل برایشان کشف شد.

الف:مادامی که برای سلولهای زندۀ مورد آزمایش عارضه ای که باعث مرگشان شود،مانند کم شدن مواد غذائی و دخول میکربها،پیش آمد نکند همواره بزندگی ادامه خواهند داد.

ب:اجزاء مذکور نه تنها حیات دارند بلکه دارای نمو و تکثیر هم هستند، چنانکه اگر جزء بدن حیوان بودند نمو و تکثیر داشتند.

ج:نمو و تکاثر آنها را با غذائی که برایشان تهیه می شود،می توان مقایسه و اندازه گیری نمود.

د:مرور زمان تأثیری در آنها ندارد و پیر و ضعیف نمی گردند بلکه اندک اثری

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 3465

هم از پیری در آنها دیده نمی شود.در هرسال،درست مانند سالهای گذشته نمو و تکاثر دارند.از ظواهر این موضوع می توان حدس زد مادامی که آزمایش کنندگان، از آن اجزاء مراقبت نمایند و غذای کافی به آنها برسانند به زندگی و نمو خود ادامه خواهند داد.

از اینجا می توان فهمید که:پیری علت نیست بلکه معلول و نتیجه است.پس چرا انسان می میرد؟و چرا مدت حیاتش محدود است؟به طوری که جز برای افراد کمی،از صد سال تجاوز نخواهد نمود و غایت عادی آن،هفتاد یا هشتاد سال است؟پاسخ این پرسشها این است که:اعضاء جسم حیوان زیاد و مختلفند در بینشان کمال ارتباط و اتصال برقرار است.حیات بعضی بر حیات دگران توقف دارد اگر یکی از آنها بواسطۀ علتی،ناتوان شد و مرگش فرارسید،به مرگ آن جزء،مرگ بقیۀ اعضاء نیز فرامی رسد.برای شاهد،مرگهای ناگهانی که در اثر حملۀ میکربها اتفاق می افتد کافی است.همین موضوع سبب شده که حد متوسط عمر از هفتاد و هشتاد سال هم کمتر باشد،خصوصا اینکه بسیاری از اطفال در کودکی مرگشان فرامی رسد.

نهایت چیزی که تا حال ثابت شده این است که:علت مرگ انسان این نیست که هفتاد یا هشتاد سال یا صد سال یا زیادتر،عمر کرده،بلکه علت اصلی از این قرار است:امراض و عوارض بر یکی از اعضاء حمله می نمایند و از انجام کار بازش می دارند و به واسطۀ ارتباط و اتصالی که بین اعضاء برقرار است،از مرگ آن عضو،مرگ سایرین نیز فرامی رسد.پس هنگامی که نیروی دانش توانست جلو عوارض را بگیرد یا از تأثیر آنها مانع شود،دیگر برای زندگی چند صدساله مانعی باقی نخواهد ماند.چنانکه بعضی درختان از عمر طولانی برخوردارند.لیکن انتظار نمی رود که علم طب و بهداشت،به این زودیها بآن غایت عالی نائل گردد.ولی بعید نیست که بآن هدف نزدیک شود و متوسط عمر را دوچندان یا سه چندان یا زیادتر از عمر کنونی گرداند (1).

باز هم در طول عمر

یک دکتر انگلیسی در ضمن مقالۀ مفصلی نوشته است:بعضی از دانشمندان

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 3466


1- کتاب المهدی تألیف آیت...صدر.نقل از مجله المقتطف سال 59 شماره 3.

موفق شده اند عمر حشرۀ میوه را نهصد برابر عمر طبیعی افراد آن نوع گردانند.این موفقیت در اثر آن بوده که آن حیوان را از سموم و دشمنان حفظ نموده و محیط مناسبی برایش فراهم ساخته اند (1).

مهندس:من هم در طول مطالعاتم به چند مقالۀ علمی و جالب برخورد کردم که دانشمندان دربارۀ راز طول و علل و عوامل پیری و مرگ و امکان مبارزۀ با آنها بحث کرده بودند.اما چون وقت گذشته،بهتر است بررسی این مقالات را برای جلسه بعد بگذاریم.

*** هفته بعد جلسه در منزل آقای فهیمی تشکیل شد و آقای هوشیار از آقای مهندس خواست تا مطالب خود را عنوان کند.

مهندس:خوب است عین آن مقالات را بخوانم شاید در حل مشکل مفید باشد:

باز هم درباره طول عمر

پروفسور متالینکف کارشناس مرگ،می نویسد:بدن انسان از سی تریلیون سلول مختلف تشکیل یافته است که همۀ آنها نمی توانند یک بار مرده و از بین بروند.بنابراین مرگ موقعی قطعی و مسلم است که در مغز انسان تغییرات شیمیایی غیرقابل مرمت بوجود آید.در سوم اوت،سال 1959 در شهر مونترآل کانادا دکتر هانس سیلی که در مورد مرگ جستجو و کاوش می کند در لابراتوار خود به عده ای از ارباب مطبوعات،یک نسج سلولی حیوانی را نشان داد و ادعا کرد که این نسج سلولی حیوانی در حرکت است و هرگز نمی میرد.پزشک مزبور ادعا می کرد آن نسج سلولی حیوانی هرگز نمی میرد و باصطلاح ازلی است.این پزشک ضمنا ادعا کرد که اگر نسج سلولی انسان را نیز به همان صورت درآورند انسان خواهد توانست تا هزار سال عمر کند.

به نظر پروفسور سیلی از نظر تئوری،مرگ یک نوع بیماری تدریجی است.به عقیدۀ همین پروفسور هیچکس از پیری نمی میرد برای اینکه اگر کسی در اثر پیر شدن بمیرد باید تمام سلولهای بدن او فرسوده شوند و همۀ اعضاء بدن او به

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 3467


1- منتخب الاثر ص 278،نقل از مجله الهلال سال 38 شماره 5.

نسبت از کار بیفتند،حال آنکه چنین نیست و خیلی از پیران پس از مرگ، بسیاری از قسمتهای مختلف اعضای بدن و سلولهای بدن آنها سالم و بی عیب و نقص است و اغلب اشخاصیکه ناگهان می میرند برای آنست که یکی از اعضای بدن آنها ناگهان از کار می افتد و چون تمام اعضای بدن مثل ماشین بهم ارتباط دارند اینست که در اثر کار نکردن یک عضو تمام اعضای دیگر فلج می شوند.

پروفسور سیلی اعلام کرد که روزی علم پزشکی طوری پیشرفت می کند که با تزریق سلولهای تازه می توان همان سلولهای اعضاء فرسوده بدن انسان را زنده کرد و بدین طریق مطابق دلخواه عمر انسان را چند برابر نمود (1).

به نظر«ای.ای.مچنیکف»باید فیزیولوژی پیری را که نتیجۀ پیشرفت طبیعی است و پیری زودرس را که نتیجۀ تأثیرات مختلف براساس ارگانیزم می باشد(تأثیرات سمی،امراض و عوامل خاص دیگر)تمیز و تشخیص داد.

اساس نظریات او این است که پیری انسان یک بیماری می باشد که باید مانند سایر بیماریها مورد مداوا قرار گیرد.وی معتقد بود که زندگی انسان می تواند به مراتب بیشتر و طویلتر باشد و به جلوتر جریان یابد.زندگی انسان در نیمۀ راه گمراه شده و لازم بنظر می رسد که تمام نیروها را به کار برد تا به بشر امکان داده شود که بدون فرتوتی و انحطاط و زوال به پیری فیزیولوژی عادی خود برسد (2).

طول عمر

پروفسور سلیه و همکارانش بعد از یک سری آزمایشات طولانی بدین نتیجه رسیدند که نقل و انتقال کلسیم عامل پیری و تغییرات پیری است.آیا ماده ای که بتواند از ایجاد عوارض پیری جلوگیری کند وجود دارد یا نه؟سلیه با آزمایشهای مکرر ماده ای بنام«آیرون دکستران»یافت که از رسوب کلسیم در بافتها جلوگیری به عمل می آورد.بنابراین نشانه ها و عوارض پیری به دست بشر و در آزمایشگاه روی حیوانات به وجود آمده و جلوگیری شده است.پروفسور سلیه معتقد است که احتمال داده نمی شود بتوان هرگز مثلا شخص نود ساله ای را به

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 3468


1- مجلۀ دانشمند شماره 7 سال سوم.از مجلات علمی خارج ترجمه دکتر کوشیار.
2- دانشمند شمارۀ 4 سال چهار.ترجمۀ قسمتی از کتاب وقتیکه انسان پیر میشود که بزبان روسی انتشار یافته ترجمۀ ابو الفضل آزموده.

شصت سالگی برگرداند ولی کاملا امکان دارد که انسان شصت ساله ای را از پیشرفت بسوی ضایعات عوارض نود سالگی مانع شد (1).

پروفسور اتینگر در ضمن یکی از سخنرانیهایش گفت:نسل جوان روزی به این واقعیت برمی خورد که باید مسألۀ فناناپذیری بشر و جاودانی بودن را همانگونه که مردم امروزه سفر فضائی را پذیرفته اند بپذیرد.به نظر من با پیشرفت تکنیک ها و کاری که ما آغاز کرده ایم بشر قرن آینده لااقل خواهد توانست هزاران سال عمر کند (2).

خلاصه ای از یک کتاب روسی
اشاره

به عقیده دانشمند معروف روسی مچنیکوف،عمر دراز از قدیمی ترین ایام، یکی از آرزوهای بزرگ بشر بوده ولی تاکنون عملا هیچ روش قاطعی برای ازدیاد عمر کشف نشده است.واضح است که مرگ پایان طبیعی زندگی می باشد و هیچ موجود زنده ای را از آن گریز نیست.

1-علت پیری

بدن انسان تقریبا از شصت تریلیون یاخته-سلول-ساخته شده است.این یاخته ها به نوبۀ خود پیر می شوند.در این حالت یاخته به سختی نیازهای حیاتی خود را می تواند رفع نماید.در تکثیر آن اختلاف پدید آمده سپس می میرد.

یاخته های عصبی و عضله ای که مرده اند رفته رفته زیاد شده و به بافت یک پارچه و سختی تبدیل می شوند.باین سخت شدگی ماهیچه و عصب در اثر ازدیاد یاخته های مرده،سکلروز( esorelcoS )می گویند.به عنوان مثال:سکلروز قلب،سکلروز رگها،سلکروز عصب و غیره.

ایلیا مچنیکوف پزشک و فیزیولژیست مشهور روسی فکر می کرد که این پدیده در اثر سمهای ترکسین است که میکربهای جا گرفته در احشاء حیوان آنرا تولید کرده و تدریجا بافتهای زنده را مسموم می سازند.پاولوف معتقد بود که سلسلۀ اعصاب مخصوصا فشار خارجی مغز در جریان پیری نقش اساسی دارد.تأثرات روانی،غصه،دلتنگی،یأس،وحشت،سلسلۀ اعصاب بدن را فرسوده و ناتوان می سازند.این فرسودگی عصبی بیماریهای زیادی را تولید می نماید که پیری و

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 3469


1- دانشمند شماره 5 سال 1342.
2- دانشمند شمارۀ 6 از سال ششم.

سپس مرگ را بدنبال می آورد.رؤیای زندگی جاودان خیالی بیش نیست،ولی افزودن به طول عمر انسان و غلبۀ بر پیری،عملی ممکن محسوب می شود.

2-دانش پیری شناسی و مرگ شناسی

تقریبا 300 سال پیش شاخۀ جدیدی از زیست شناسی بنام پیری شناسی ( eigolotomteC )زاده شد.هدف این دانش بررسی و شناخت عملی قوانین پیری و غلبۀ بر آن می باشد.این دانش با دانش دیگری بنام توتولوژی یا مرگ شناسی رابطۀ نزدیکی دارد.شناختن و مطالعه قوانین مربوط به مرگ و تا حد ممکن عقب راندن آن مسائلی است که جزء قلمرو این دانش جدید می باشد،به نظر دانشمندان مرگ همیشه در اثر اختلال در جریان حیاتی پیش می آید.

در صورتی که پایان زندگی مرگ فیزیوژیکی نام دارد.

اکنون کوشش دانشمندان بر این است که راهی برای ازدیاد مدت عمر تا مرز منطقی و طبیعی آن بیابند.مرز زندگی به نظر دانشمندان تفاوت دارد.پاولوف مرز طبیعی حیات انسان را 100 سال می دانست.مچنیکوف آنرا 150 تا 160 سال قلمداد می کرد.پزشک و دانشمند مشهور آلمانی بنام گوفلاند معتقد بود که مدت عادی زندگی بشر 200 سال است.فیزیولوژیست مشهور قرن نوزدهم فلوگر آن را تا 600 سال و روجر بیکن انگلیسی تا 1000 سال قلمداد کرده اند.ولی هیچیک از دانشمندان نمی توانستند دلیل قانع کننده ای برای اثبات نظریۀ خویش بیابند.

4-فرضیۀ بوفون فرانسوی

طبیعی دان مشهور فرانسوی بوفون عقیده داشت که مدت زندگی هر جانداری نزدیک به پنج برابر مدت رشد آن می باشد.به عنوان مثال:مدت رشد شترمرغ تا هشت سال است و عمر متوسط آن 40 سال می باشد.مدت رشد اسب 2 سال است و عمر آن 15 تا 20 سال است.بوفون اینطور نتیجه می گرفت که مدت عمر متوسط انسان باید صد سال باشد،زیرا رشد انسان تا بیست سالگی ادامه می یابد.ولی در مورد دستور بوفون استثناهای فراوانی وجود دارد.به همین جهت این دستور-فرمول-در بوته فراموشی افتاد.زیرا به عنوان مثال گوسفند تا 5 سال

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 3470

رشد کرده ولی 10 تا 15 سال زندگی می کند.طوطی رشد خود را در دو سالگی تمام می کند ولی تا صد سال هم زندگی می نماید،با اینکه رشد شترمرغ تا سه سال پایان یافته،30 تا 40 سال زندگی می کند.دانشمندان هنوز در تعیین مرز قاطع زندگی طبیعی بشر به موفقیتی نرسیده اند ولی اغلب آنها عقیده دارند که با رفع اختلالها و آسیب هایی که موجب کوتاه شدن عمر می شود می توان طول زندگی بشر را تا 200 سال افزایش داد.ولی این عقیدۀ علمی هنوز بصورت یک تئوری است با این حال آنرا نمی توان غیرواقعی و موهوم قلمداد نمود.

5-میانگین سن بشر

در یونان قدیم میانگین عمر بشر 29 سال و در روم قدیم کمی بیشتر از آن بود.

در اروپای قرن شانزدهم میانگین عمر 21 سال.قرن هیجدهم 26 سال.قرن نوزدهم 34 سال و در ابتدای قرن بیستم این رقم یکباره به 45-50 سال بالغ شد.ارقام فوق مربوط به قارۀ اروپا است.دلیل عمدۀ افزایش سن نسبی در دنیای کنونی کم شدن مرگ ومیر کودکان می باشد ولی میان کشورهای پیشرفته و عقب افتاده از این حیث اختلاف زیادی وجود دارد.به عنوان مثال در شوروی میانگین سن 71 سال و در مورد هندوستان کمتر از 30 سال است.

میانگین سن انسان در میان حیوانات چندان زیاد نیست.برای مقایسه سن نسبی انسان(60 تا 80 سال)با سایر حیوانات به جدول زیر توجه کنید.

اردک 300 سال ماهی گول 150 سال

سنگ پشت 170 سال قورباغه 16 سال

وزغ 36 سال طوطی 90 سال

کلاغ 70 سال غاز وحشی 80 سال

شترمرغ 40-35 سال جالاقان(نوعی پرنده)118 سال

عقاب 104 سال شاهین 162 سال

اسب 30-20 سال گاو 30-25 سال

گوسفند 14-12 سال بز 27-18 سال

سگ 22-16 سال گربه 12-10 سال

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 3471

انسان تکامل یافته ترین حیوانات می باشد ولی سن او همانطور که در جدول نشان می دهد از بسیاری از حیوانات پست تر،کمتر است.

6-نظر مچنیکوف دانشمند روسی

اما اگر به نظریۀ ایلیا مچنیکوف دقت کنیم علت اختلاف فاحش سن نسبی انسان با چند جانور پست تر روشن می شود.مچنیکوف دلیل پیری و مرگ زودرس را مسمومیت یاخته ها و بافتهای بدن از سموم ترشح شده توسط باکتریهای روده تصور می کند.باید دانست که رودۀ فراخ بیش از نقاط دیگر بدن مورد علاقۀ باکتریها می باشد.

روزانه به طور تخمین 130 تریلیون میکرب در اینجا زاده می شود بسیاری از میکربهای روده زیانی به بدن نمی رسانند ولی بعضی از آنها سمی هستند،اینها بدن را از داخل توسط سمهائی که تولید می کنند مانند گازهای فنل و اندل مسموم می سازند.احتمالا یاخته ها و بافتهای سازندۀ بدن در اثر این سموم به پیری زودرس دچار می شوند.باتوجه به جدول فوق معلوم می شود که ماهیها، خزندگان،پرندگان بیش از پستانداران زندگی می کنند این جانداران روده فراخ ندارند و اگر داشته باشند رشد آن بسیار کم است.در میان پرندگان فقط شترمرغ دارای رودۀ فراخ گسترده و بزرگ می باشد و همانطوری که از جدول برمی آید سن آن نیز کم است و از 30 تا 40 سال بیشتر زندگی نمی کند.در این میان حیوانات نشخوارکننده از همه کمتر زندگی می کنند.دلیل آن شاید مربوط به گسترش و رشد زیاد رودۀ فراخ در آنها باشد.خفاش نیز دارای رودۀ فراخ کوچک می باشد و طول عمر آن از حشره خواران دیگری که از نظر رشد بدن همسان با خفاش هستند بیشتر است.تصور می رود که وابستگی رودۀ فراخ و طول عمر در زندگی انسان نیز مسلما دخالت داشته باشد.ولی اهمیت آن به آن اندازه نیست که مچنیکوف ابراز داشته است.بعضی از افراد پس از عمل جراحی و حذف رودۀ فراخ مدتهای مدید زندگی کردند.به طور مسلم وجود این عضو برای بدن لازم نیست ولی هستند افرادی که باوجود رودۀ فراخ نیز مدت طولانی زندگی کرده اند.هدف دانشمندان پیری شناسی مطالعه و بررسی روی این افراد می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 3472

7-بشر فردا عمر بیشتری خواهد کرد

افرادی که بیش از 150 سال عمر کرده اند در دنیا نادر و انگشت شمارند، پاره ای از این افراد که نامشان در کتابها آمده است به قرار زیر می باشد:

یک دهقان مجار در سال 1724 به سن 185 سالگی درگذشت.نامبرده تا روزهای آخر عمر خویش مانند جوانان کار می کرد.شخص دیگری بنام جان راول به هنگام مرگ 170 سال داشت،همسر وی در آن هنگام 164 ساله بود، آنها 130 سال باهم زندگی کرده بودند.یکی از اهالی آلبانی به نام خود نیز 170 سال عمر کرد.به هنگام مرگ وی بیش از دویست فرزند و نوه و نتیجه و نبیره داشت.چندسال پیش روزنامه ها خبر دادند که یکمرد 207 ساله در امریکای جنوبی وفات کرده است.در اتحاد شوروی تعداد افرادی که دومین قرن زندگی خود را می گذرانند تقریبا 30 هزار نفرند.اکنون دانشمندان روسی مشغول بررسی علل پیری و یافتن راز طول عمر می باشند.مسلما در دنیای آینده دانش بشری پیری را مغلوب خواهد ساخت به این طریق بشر آینده از پدران خود عمر بیشتری خواهد کرد (1).

فرضیۀ غیرمعروفی در علت مرگ

در خاتمه بد نیست بدانید که:در این موضوع تردید نیست که مرگ عبارت است از مفارقت روح از بدن،لیکن موضوع دیگری قابل بحث است که آیا بدن و عوارض آن،منشاء و علت اصلی مفارقت روح می باشند،و جسم است که اسباب مرگ را فراهم می سازد؟یا اینکه روح عامل اصلی مرگ است و اوست که در هنگام قصد رحیل،به بدن رسیدگی نمی کند،در نتیجه،فرسودگی و پیری و امراض گوناگون بر آن عارض می شوند؟.

اکثر دانشمندان و اطباء نظریۀ اول را می پذیرند،آنان می گویند:هنگامی که حرارت غریزی بدن تمام شد،نظام عمومی مزاج برهم خورد و آلات و قوای آن در انجام وظیفه ناتوان شدند و اعضاء رئیسۀ بدن فرسوده گشتند و استعداد بقاء را از دست دادند،چون روح از اداره و ادامۀ حیات این مرکب خسته و فرسوده،عاجز

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 3473


1- دانشمند شمارۀ 1 سال ششم.

می شود ناچار از آن مفارقت می نماید و مرگ فرامی رسد.

جان قصد رحیل کرد،گفتم که مرو

گفتا چکنم خانه فرومی آید

اما در مقابل این دسته،فیلسوف بزرگ اسلامی مرحوم ملاصدرا نظریۀ دوم را اظهار داشته است.خلاصه اش از این قرار است:وی در کتاب اسفار می نویسد:

اداره و نگهداری جسم برعهدۀ روح است،اوست که به میل خود بدن را اداره می کند.تا هنگامی که احتیاج زیادی به بدن دارد در حفظ و نگهداریش کوشش می نماید و مراقبت کامل مبذول می دارد.اما هنگامی که استقلال بیشتری یافت و احتیاجاتش کمتر شد علاقه اش به بدن کم تر می گردد و چندان توجهی بدان نمی کند.در نتیجه ضعف و سستی و اختلالات تولید می شود و پیری و فرسودگی روی آور می گردد.تا وقتی که از ادارۀ بدن به کلی منصرف گردد و مرگ طبیعی فرارسد.

اکنون دوستان توجه دارند که:اگر نظریۀ دوم باثبات رسید و اختیار مرگ به دست نفس افتاد،موضوع طول عمر حضرت صاحب الامر علیه السلام راهش هموارتر می گردد و می توان گفت که:روح مقدس آنجناب چون احساس می کند که وجودش برای جهان انسانیت و اصلاح عالم ضروری و لازم است،همواره در حفظ و نگهداری تن کوشش می کند و جوانی و شادابی خویش را محفوظ می دارد.

در خاتمه لازم است تذکر دهم که:من اکنون در صدد اثبات صحت این مدعا نیستم و نمی خواهم از آن دفاع کنم.فعلا آن را به عنوان فرضیۀ غیرمعروفی به دوستان عرضه می دارم و تصدیق می کنم که:مطلب غیرمأنوس و تازه ای است.

لیکن فعلا نباید عجله کرد و با نظر سطحی و ابتدائی آن را مردود و باطل شمرد.

در صورتی می توان به طور جزم قضاوت نمود که حقیقت نفس و مقدار تأثیرش در بدن و کیفیت ارتباط و تأثیر و تأثر آنها به خوبی شناخته شود و این مسأله بسیار دشواری است که به یک سلسله مباحث مفصل فلسفی و روانی و یک سلسله آزمایشهای دامنه دار و عمیق بیولژی احتیاج دارد.هنوز اطلاعات بشر بدان پایه

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 3474

نرسیده که بتواند در این باره قضاوت کند.مباحث نفس و روانشناسی مراحل ابتدائی خود را طی می کنند.اگر دانش متوجه روح و تن آدمی شده بود جهان ما قطعا نمای دیگری داشت.

دکتر«الکسیس کارل»در کتاب«انسان موجود ناشناخته»می نویسد:«ما از ساختمان وجودی خودمان جز اطلاعات ناچیز و ناقصی نداریم،اگر گالیله و نیوتن و لاوازیه و امثال آنان،نیروی فکر خودشان را صرف مطالعه روی بدن و روان آدمی کرده بودند نمای دنیای ما با امروز فرقهای زیادی داشت».

نتیجه

هوشیار:از مطالب مذکور نکات زیر استفاده می شود:

1-عمر انسان حدومرز معینی ندارد که تجاوز از آن حد،غیرممکن باشد.

هیچیک از دانشمندان تا حال نگفته اند که فلان مقدار سال،نهایت درجه ای است که انسانها می توانند بدان نائل گردند و هنگامیکه بدان پایه رسیدند مرگ برایشان حتمی است.بلکه گروهی از دانشمندان شرق و غرب،جدید و قدیم تصریح کرده اند که عمر انسان حد و مرزی ندارد و بشر در آینده می تواند بر مرگ غلبه کند،یا مدت درازی آن را به تأخیر بیاندازد و از عمرهای بسیار طولانی برخوردار گردد.همین امکان علمی و امید موفقیت است که دانشمندان را به تلاش و کوشش واداشته شب و روز به تحقیق و آزمایش اشتغال دارند و اکثر آزمایشاتی که در این باره انجام گرفته موفقیت آمیز بوده است.

این آزمایشها به اثبات می رسانند که مرگ نیز مانند سایر بیماریها معلول علل و عوامل طبیعی است که اگر شناخته شوند و از تأثیر آنها جلوگیری شود می توان مرگ را به تأخیر انداخت و بشر را تا مدت بسیار درازی از این هیولای خوفناک نجات داد.

چنانکه علم و دانش تا حال توانسته علل و عوامل بسیاری از بیماریها را کشف کند و از تأثیر آنها جلوگیری نماید.در آیندۀ نزدیک نیز موفق خواهد شد که علل و عوامل مرگ را بشناسد و از تأثیر آنها جلوگیری کند.

2-در بین موجودات زنده مانند نباتات و حیوانات و انسانها افرادی دیده شده

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 3475

که از سایر افراد امتیاز داشته عمرهای طولانی تری پیدا کرده اند.وجود اینگونه افراد استثنائی دلالت می کند که برای عمر افراد آن نوع حد و مرزی که تخلف ناپذیر باشد وجود ندارد.درست است که اکثر انسانها قبل از صدسالگی می میرند لیکن مأنوس بودن ما به این مقدار دلیل نیست که تجاوز از صد سال امکان ندارد.زیرا افراد زیادی دیده شده که از صد سال بیشتر زندگی کرده اند.

وجود انسانهای صد و پنجاه ساله و صد و هشتاد ساله و دویست و پنجاه ساله دلیل روشنی است بر اینکه عمر انسان اصلا حد و مرزی ندارد.چه فرق می کند که انسان دویست سال زندگی کند یا دو هزار سال؟هردو غیرمأنوس و غیرمتعارف هستند.

3-پیری یک عارضۀ غیرقابل جلوگیری نیست بلکه یک نوع بیماری قابل علاج است.چنانکه علم طب تا حال توانسته علل و عوامل صدها بیماری را کشف کند و راه جلوگیری و معالجه آنها را به بشر یاد دهد،در آینده نیز موفق خواهد شد که عوامل پیری را کشف کند و راه پیشگیری و مداوای آنرا در اختیار بشر قرار دهد.گروهی از دانشمندان درصدد یافتن اکسیر جوانی هستند.و با تلاش و کوششهای خستگی ناپذیر به تحقیق و آزمایش اشتغال دارند.و زحمات و آزمایشهای آنان موفقیت آمیز بوده است.به طوریکه می توان پیش بینی نمود که بشر در آینده ای نزدیک بر علل و عوامل پیری و فرسودگی غلبه می کند و راه پیشگیری این بیماری عمومی را کشف خواهد کرد.در آن صورت بشر می تواند تا مدت بسیار طولانی،جوانی و شادابی خود را نگهداری کند.

باتوجه به مطالب مذکور و اعتراف دانشمندان تصدیق می فرمایید که اگر کسی از حیث ترکیبات جسمانی در کمال اعتدال باشد،اعضاء رئیسه بدنش مانند:قلب،اعصاب،کلیه،کبد،مغز،معده،همه نیرومند و سالم باشند.تمام دستورات بهداشتی را بداند و مراعات کند،خواص و آثار مأکولات و مشروبات را بداند،از مفید آنها استفاده کند و از زیانبخش آنها خودداری نماید،تمام میکروبها و عوامل تولید آنها را بشناسد،از طریق پیشگیری امراض بالاخص پیری و مرگ آگاه باشد،از سموم و مهلکات اطلاع کامل داشته باشد و از آنها اجتناب کند،احتیاجات ضروری بدن را از حیث غذا و اقسام ویتامینها و مواد آلی تأمین

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 3476

کند،از پدر و مادر و اجداد مرضی را بارث نبرده باشد،از اخلاق زشت و اضطراب روح که سبب فرسودگی اعصاب و مغز و مولد کثیری از امراض هستند منزه باشد، تمام اخلاق نیک که آسایش بخش روح و جسمند در او جمع باشد و علاوه بر تمام اینها مدبر ترکیب جسمانی او روحی باشد در حد اعلای کمال انسان،چنین فرد ممتازی استعداد دارد که چندین برابر افراد متعارف نوع خود بلکه هزاران سال زندگی کند.علم و دانش نه تنها چنین عمر درازی را محال نمی داند بلکه امکان آن را به اثبات رسانده است.

بنابراین،عمر طویل و غیرمتعارف امام زمان علیه السلام را نباید یک مشکل لاینحل و محال عادی شمرد.بلکه علم و دانش عمر بسیار دراز را با حفظ نیروی جوانی و شادابی،یک امر کاملا ممکن می داند.اگر وجود شخصی برای عالم ضروری بود و لازم شد که عمر بسیار طولانی داشته باشد خدای قادر مطلق می تواند دستگاه آفرینش و سلسلۀ علل و معلولات جهان را طوری تنظیم کند تا چنین فرد کاملی را تحویل دهد که از علوم و اطلاعات لازم برخوردار باشد.

دکتر:مطالب مذکور فقط امکان چنین فرد ممتازی را اثبات نمود اما از کجا که وجود داشته باشد؟

هوشیار:قبلا بواسطۀ براهین عقلیه و نقلیه اثبات شد که وجود امام برای بقاء نوع انسان ضروری و لازم است و به مقتضای احادیث زیاد عدد ائمه از دوازده نفر تجاوز نمی کند و اثبات شد که امام دوازدهم مهدی موعود و فرزند بلافصل امام حسن عسکری علیه السلام است که از مادر متولد شده و اکنون در حال غیبت بسر می برد و صدها حدیث در این باره به ما رسیده است.آنگاه به واسطه مطالب مذکور و تأیید دانشمندان اهل فن خواستیم امکان چنین عمر غیرمتعارفی را اثبات کنیم.

درازعمران تاریخ

مهندس:چطور شد که دستگاه آفرینش،فقط به امام زمان چنین عمردرازی را ارزانی داشته امثال و نظائری ندارد؟!.

هوشیار:اتفاقا عالم از این افراد کمیاب،داشته و دارد.از جملۀ آنان نوح پیغمبر علیه السلام است.بعضی از مورخین عمرش را«2500»سال دانسته اند،در توراه

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 3477

«950»سال عمر برایش نوشته شده است.

قرآن کریم بالصراحه دلالت می کند که نهصد و پنجاه سال در بین قوم خویش مشغول دعوت و تبلیغ بوده است.در سورۀ عنکبوت می فرماید:«ما نوح را بسوی قومش فرستادیم و نهصد و پنجاه سال در بین آنان درنگ نمود.پس طوفان قومش را فروگرفت در حالیکه از ستمکاران بودند (1).

ما اگر در صحت گفتار مورخین تردید نماییم در صحت قرآن شک نداریم و آن کتاب آسمانی،روزگار دعوت حضرت نوح را نهصد و پنجاه سال دانسته است و این عمر،کاملا غیرعادیست.

مهندس:من شنیده ام که این آیه نیز خودش از متشابهاتست؟

هوشیار:کجای این آیه متشابه است،آیا از حیث معنا و مفهوم ابهام و اجمالی دارد؟!هرکس اندک اطلاعی از قواعد و لغت عرب داشته باشد به خوبی از عهدۀ تفسیر این آیه برمی آید.اگر این آیه از متشابهات باشد آیۀ محکمی در قرآن باقی نمی ماند!من نمی توانم برای کلام چنین افراد محملی پیدا کنم جز اینکه باید گفت،اینها اصل قرآن را منکر بوده لیکن از اظهار این موضوع وحشت داشته اند.

مسعودی عده ای از درازعمران را در کتاب خود نامبرده و عمرهای طویل آنان را نگاشته است از جمله:

آدم:930 سال،شیث:912 سال.انوش:960 سال.قینان:920 سال.

مهلائل:700 سال.لوط:732 سال.ادریس:300 سال.متوشالح:960 سال.

لمک:790 سال.نوح:950 سال.ابراهیم:195 سال.کیومرث:1000 سال.

جمشید:600 یا 900 سال.عمر بن عامر:800 سال.عاد:1200 سال (2).

شما اگر به کتابهای تاریخ و حدیث و تورات مراجعه کنید از این قبیل افراد زیاد خواهید دید.لیکن لازم است تذکر دهم که:مدرک عمدۀ این عمرهای طویل یا توراه و تواریخ آنست که حال آنها بر اهل تحقیق پوشیده نیست یا

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 3478


1- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا نُوحاً إِلیٰ قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَهٍ إِلاّٰ خَمْسِینَ عٰاماً فَأَخَذَهُمُ الطُّوفٰانُ وَ هُمْ ظٰالِمُونَ -سورۀ عنکبوت آیۀ 14.
2- تاریخ مروج الذهب ج 1 و 2.

اخبار آحادی است که مفید یقین نیستند یا تواریخ غیرمعتبر است که بهرحال خالی از اغراق و مبالغه نیستند و چون صحت آنها برای من روشن نبود از بحث و استدلال به آنها خودداری می نمایم و برای اقامۀ شاهد به همان عمر دراز حضرت نوح اکتفا می کنم.شما اگر درصدد تحقیق و تفصیل باشید می توانید بکتاب «المعمرون و الوصایا»تألیف ابی حاتم سجستانی و کتاب«الآثار الباقیه»تألیف ابو ریحان بیرونی و کتب تاریخ دیگر مراجعه کنید.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 3479

مسکن امام زمان
اشاره

فهیمی:در زمان غیبت،مسکن امام زمان کجاست؟

هوشیار:مسکن آنجناب تعیین نشده و شاید مسکن معینی نداشته باشد و به طور ناشناس،در بین مردم زندگی و رفت وآمد کند و نیز ممکن است نقاط دورافتاده را برای زندگی انتخاب کند.در احادیث وارد شده است که در موسم حج حاضر می شود و در اعمال حج شرکت می کند،او مردم را می شناسد اما مردم او را نمی شناسند (1).

فهیمی:من شنیده ام شیعیان عقیده دارند که امام زمان در شهر سامره، در همان سردابی که منسوب به اوست و محل زیارت است،غائب شده و در همانجا زندگی می کند و از همانجا ظهور خواهد کرد.اگر در آن سرداب است چرا دیده نمی شود؟کی برایش آب و غذا می برد؟چرا از آنجا خارج نمی شود؟ یکی از شعرای عرب اشعاری در این موضوع سروده بدین مضمون:آیا وقت آن نشده که سرداب برون آرد آنچه را شما به گمان خودتان انسانش می نامید؟ خاک بر خردهای شما که برای عنقا و غول خیالی،موجود سومی را نیز توهم کرده اید.

هوشیار:این نسبت دروغ محض و از روی عناد صادر شده است و شیعیان چنین عقیده ای ندارند.در هیچ روایتی گفته نشده که امام دوازدهم در سرداب زندگی می کند و از آنجا ظهور می کند،هیچ یک از دانشمندان شیعه هم چنین مطلبی را نفرموده اند.بلکه در احادیث منصوص است که در بین مردم زندگی و رفت وآمد می کند.سدیر صیرفی از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 3480


1- بحار الانوار ج 52 ص 152.

صاحب الامر علیه السلام از این جهت به یوسف شباهت دارد که برادران یوسف با اینکه عاقل و دانا بودند و قبلا هم با وی معاشرت داشتند،وقتی وارد بر او شدند تا خود را معرفی ننمود او را نشناختند و با اینکه بین او و یعقوب بیش از هیجده روز راه فاصله نبود،یعقوب از وی اطلاعی نداشت پس چرا این مردم انکار می کنند که خدا همین عمل را نسبت به حجت خود حضرت صاحب الامر نیز انجام دهد؟! آنجناب هم،در بین مردم تردد کند و در بازارشان راه برود و بر فرششان قدم بگذارد ولی او را نشناسند و به همین وضع زندگی کند تا هنگامیکه خدا اذنش دهد، خودش را معرفی نماید (1).

داستان کشورهای اولاد امام

جلالی:من شنیده ام:امام زمان علیه السلام دارای فرزندان بسیاری است که در کشورهای وسیع و آبادی که پایتخت آنها بنامهای:«ظاهره»و«رائقه»و «صافیه»و«ظلوم»و«عناطیس»،نامیده می شوند زندگی می کنند و پنج نفر از فرزندان شایستۀ آنجناب به نامهای:طاهر و قاسم و ابراهیم و عبد الرحمن و هاشم،در آن کشورها سلطنت و حکومت می نمایند.در وصف آن ممالک گفته شده که:آب وهوا و نعمتهای آنها نمونه ای است از بهشت برین.در آنجا صلح کل برقرار بوده گرگ و میش باهم زندگی می کنند.درندگان را با انسان کاری نیست.ساکنین آن دیار را افراد صالح و شیعیانی که در مکتب امام زمان تربیت یافته اند،تشکیل می دهند.تقلب و فساد در آنجا راه ندارد،خود امام زمان هم گاهگاهی از آن کشورهای نمونه دیدن می کند و صدها از امثال این مطالب شیرین.

هوشیار:داستان این کشورهای مجهول بی شباهت به افسانه نیست،و یگانه مدرک آن،حکایتی است که در کتاب«حدیقه الشیعه»و«انوار نعمانیه»و «جنه المأوی»نقل شده است.ما برای روشن شدن موضوع ناچاریم سند آن داستان را ذکر کنیم.

داستان به این کیفیت نقل شده:علی بن فتح اللّه کاشانی می گوید:محمد بن

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 3481


1- بحار الانوار ج 52 ص 154.

علی بن حسین علوی در کتابش،از سعید بن احمد نقل کرده که گفت:حمزه بن مسیب در تاریخ هشتم ماه شعبان سال 544 برای من حکایت نمود که عثمان بن عبد الباقی در تاریخ هفتم جمادی الثانی سال 543 برایم حکایت کرد که احمد بن محمد بن یحیی انباری در تاریخ دهم ماه رمضان سال 543 به من گفت:

من باتفاق چند نفر دیگر در خدمت عون الدین یحیی بن هبیره وزیر حاضر بودیم، در همان مجلس مرد محترم و ناشناسی نیز حضور داشت.مرد ناشناس اظهار داشت:در یکی از سالها که بوسیلۀ کشتی مسافرت می کردم،اتفاقا کشتی راه را گم کرد و ما را به جزایر مرموزی برد که قبلا از آنها بی خبر بودیم،ناچار از کشتی پیاده شدیم و داخل آن سرزمین گشتیم.-در اینجا احمد بن محمد داستان شگفت انگیز آن کشورها را از قول مرد ناشناس تفصیلا نقل می کند و در ذیل داستان می گوید-وزیر بعد از استماع آن حکایت،داخل اطاق مخصوص خویش شد سپس تمام ما را احضار کرده گفت:تا من زنده هستم حق ندارید داستان مذکور را برای احدی نقل کنید.ما هم تا وزیر در قید حیات بود جریان را برای هیچکس اظهار نکردیم (1).

سند داستان اجمالا ذکر شد تا خوانندگان به سستی و بی پایگی اصل داستان پی ببرند،اگر تفصیل قضیه را بخواهید میتوانید به کتب مذکور مراجعه نمایید.

بر دانشمندان مخفی نیست که با امثال این حکایتها نمی توان وجود چنین کشورهائی را اثبات کرد زیرا اولا ناقل این داستان مهم،یکمرد ناشناس و مجهول الهویه ای بیش نیست که سخنش اعتبار ندارد و ثانیا ممکن نیست چنین کشورهای نمونه ای در زمین وجود داشته باشند اما احدی از آنها اطلاع نداشته باشد،مخصوصا در این عصر،که تمام نقاط زمین نقشه برداری شده و مورد توجه دانشمندان است.لیکن بعضیها به طوری از این داستان و وجود کشورهای مجهول دفاع کرده اند که گویا از ارکان مسلم اسلام دفاع می کنند.

گفته اند:شاید آن کشورها الآن هم موجود باشند ولی خدا آنها را از نظر اغیار و نامحرمان مخفی بدارد!اما گمان نمی کنم این سخن احتیاجی به پاسخ داشته باشد،اصلا نمی دانم چه ضرورتی ایجاب کرده که در مورد یک همچو موضوع

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 3482


1- الانوار النعمانیه چاپ تبریز ج 2 ص 58.

بی مدرکی باین گونه احتمالات سست و باورنکردنی متوسل شوند!!گفته اند:

بر فرض اینکه چنین کشورهایی اکنون وجود نداشته باشند،باز هم می توان گفت:

در اعصار گذشته موجود بوده اند لیکن بعدا خراب شده و ساکنینشان منقرض گشته اند.این احتمال نیز،چندان اساس و پایه ای ندارد،زیرا اگر چنین کشورهای وسیع و آباد و شیعه نشینی در زمین وجود داشت،باید کثیری از مردم از آنها اطلاع داشته باشند و اوضاع و احوال شگفت انگیز آنها را و لو به نحو اجمال، در تواریخ ثبت نموده باشند،عادتا بعید بلکه محال است که چندین کشور بزرگ وجود داشته باشد ولی هیچکس از وجود آنها اطلاع نیابد و این سعادت فقط نصیب یک مرد ناشناس و مجهول الهویه ای گردد.بعدا هم به طوری آثارشان از صفحۀ روزگار برداشته شود که حتی در حفاریها و صفحات تاریخ نیز،نام و اثری از آن کشورها و ساکنینشان دیده نشود!!

علامۀ محقق آقای شیخ آغا بزرگ تهرانی،در صحت داستان مذکور تشکیک کرده می نویسد:این داستان در آخر یکی از نسخه های کتاب«تعازی»تألیف محمد بن علی علوی مرقوم بوده است.پس علی بن فتح اللّه کاشانی گمان کرده که داستان مرقوم،جزء آن کتابست،در صورتیکه اشتباه کرده و ممکن نیست داستان،جزء آن کتاب باشد،زیرا یحیی بن هبیره وزیر که این قضیه در منزلش اتفاق افتاده،در تاریخ«560»وفات کرده و مؤلف کتاب«تعازی»قریب دویست سال بر وی تقدم داشته است.علاوه بر آن،در متن داستان نیز،تناقضاتی دیده می شود زیرا احمد بن محمد بن یحیی انباری که ناقل داستان است می گوید:

وزیر از ما پیمان گرفت که داستان مذکور را برای احدی نقل نکنیم،ما هم به عهد خویش وفا کردیم و تا زنده بود برای هیچکس ابراز ننمودیم.بنابراین باید حکایت آن داستان،بعد از تاریخ وفات وزیر یعنی(560)اتفاق افتاده باشد،در صورتی که در متن داستان،عثمان بن عبد الباقی می گوید:احمد بن محمد بن یحیی انباری،داستان را در تاریخ(543)برای من حکایت کرد (1).

در جای دیگر می گوید:«...عثمان بن عبد الباقی در هفتم جمادی الثانی سال 543 برایم حکایت کرد که احمد بن محمد در دهم رمضان سال 543 به من

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 3483


1- الذریعه ج 5 ص 106

گفت...)!و شما توجه دارید که ماه رمضان دو ماه بعد از ماه جمادی الثانی است،چگونه ممکن است در ماه جمادی الثانی یعنی دو ماه قبل از آن،اتفاقی که در ماه رمضان روی داده برای کسی حکایت شود.

بالجمله:ما در موضوع محل سکونت امام زمان مجبور نیستیم با تکلفات زیاد و براهین سست و بی پایه،«جزائر خضراء»یا شهر«جابلقا»و«جابرصا»را اثبات نماییم یا بگوییم:آن حضرت اقلیم ثامن را برای سکونت انتخاب کرده است.

فهیمی:پس این داستان«جزیره خضراء»چیست؟

هوشیار:چون وقت مقداری گذشته اجازه دهید بقیه مطالب در جلسه بعد که اگر دوستان موافقت کنند در منزل ما تشکیل می شود-مطرح گردد.

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 3484

جزیره خضراء

جلسه رأس ساعت مقرر در منزل آقای هوشیار تشکیل شد:

جلالی:مثل اینکه در جلسه قبل آقای فهیمی در مورد جزیره خضراء سؤالی داشتند.

فهیمی:شنیده ام که امام زمان علیه السلام و فرزندانش در جزیرۀ خضراء زندگی می کنند.عقیده شما در این باره چیست؟

هوشیار:داستان جزیرۀ خضراء نیز بی شباهت به افسانه نیست.مرحوم مجلسی داستان را به طور تفصیل در کتاب بحار الانوار ذکر نموده که اجمالش چنین است:در کتابخانۀ امیر المؤمنین در نجف اشرف رساله ای را یافتم که مشهور به داستان جزیره خضراء بود.مؤلف آن رساله خطی فضل بن یحیی طیبی است.

وی نوشته است که داستان جزیرۀ خضراء را از شیخ شمس الدین و شیخ جلال الدین در حرم مطهر ابا عبد الله علیه السلام شنیدم(در نیمه شعبان سال 699) که آنها داستان را از قول زین الدین علی بن فاضل مازندرانی نقل کردند.پس من علاقه پیدا کردم که داستان را از خودش بشنوم.

خوشبختانه در اوائل ماه شوال همان سال چنین اتفاق افتاد که شیخ زین الدین به شهر حله سفر کرد و من او را در منزل سید فخر الدین ملاقات نمودم.از او خواهش کردم که آنچه را برای شیخ شمس الدین و شیخ جلال الدین نقل کرده برای منهم بیان کند و او چنین گفت:من در دمشق خدمت شیخ عبد الرحیم حنفی و شیخ زین الدین علی اندلسی به تحصیل علوم اشتغال داشتم.شیخ زین الدین مردی خوش نفس و نسبت به شیعه و علماء امامیه خوشبین بود و بآنها احترام

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 3485

می گذاشت.مدتی از محضرش استفاده نمودم.پس چنین اتفاق افتاد که عازم سفر مصر شد و چون خیلی بهم علاقه داشتیم تصمیم گرفت که مرا نیز به همراه خود به مصر ببرد.باهم به مصر رفتیم و در شهر قاهره قصد اقامه کرد.مدت نه ماه در آنجا با بهترین وجه زندگی کردیم.در یکی از روزها نامه پدرش بدستش رسید که نوشته بود شدیدا بیمارم و آرزو دارم که قبل از مرگ ترا ملاقات نمایم.استاد از نامه پدر گریه کرد و تصمیم گرفت که به اندلس سفر کند.من در این سفر با او همراه شدم.هنگامیکه به اولین قریۀ جزیره رسیدیم من شدیدا بیمار شدم که قادر به حرکت نبودم.استاد از وضع من بسیار ناراحت شده مرا به خطیب قریه سپرد که از من پرستاری کند و خودش به سوی شهرش حرکت نمود.بیماری من سه روز طول کشید و سپس حالم رو به بهبود رفت.از منزل خارج شدم و در کوچه های قریه به گردش پرداختم.در آنجا قافله هائی را دیدم که از کوهستان آمده و اجناسی را با خود آورده بودند.از احوالشان جویا شدم.در جوابم گفته شد:اینها از سرزمین بربر می آیند که نزدیک جزائر رافضی ها است.وقتی نام جزائر رافضی ها را شنیدم مشتاق شدم که آنجا را ببینم،گفتند:از اینجا تا آن جزائر مقدار بیست و پنج روز راه فاصله دارد که به مقدار دو روزش آب و آبادانی وجود ندارد.برای پیمودن آن دو روز الاغی را کرایه کردم و بعد از آن پیاده حرکت نمودم.رفتم تا به جزیرۀ رافضی ها رسیدم.اطراف جزیره با دیوارهائی محصور بود و برجهای محکم و بلندی داشت.وارد مسجد شهر شدم،مسجد بسیار بزرگی بود.صدای مؤذن را شنیدم که به روش شیعه اذان می گفت و بعد از آن برای تعجیل فرج امام زمان دعا کرد.از خوشحالی گریه ام گرفت.مردم به مسجد آمدند و بر طبق فقه شیعه وضو گرفتند مرد خوش سیمائی وارد مسجد شد و به سوی محراب حرکت کرد و مشغول نماز جماعت شدند.بعد از فراغ از نماز و تعقیبات از احوال من جویا شدند.شرح حالم را بیان کردم و گفتم عراقی الاصل هستم.وقتی فهمیدند که شیعه هستم به من احترام کردند و در یکی از حجرات مسجد جائی برایم معین کردند.امام مسجد به من احترام می کرد و شب و روز جدا نمی شد.در یکی از روزها به او گفتم:خوراک و مایحتاج اهل این بلد از کجا می آید؟من که در اینجا زمین مزروعی نمی بینم.گفت:طعام اینها از جزیرۀ خضراء می آید که

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 3486

در بین بحر ابیض واقع شده است.غذای اینها هرسال در دو نوبت به وسیلۀ کشتی از جزیره وارد می شود.گفتم:چند مدت باقی مانده تا کشتی بیاید؟گفت:

چهار ماه.پس من از طول مدت ناراحت شدم ولی خوشبختانه بعد از چهل روز کشتیها وارد شد.هفت کشتی یکی بعد از دیگری وارد شد.از کشتی بزرگ مرد خوش سیمائی پیاده شد،به مسجد آمد و بر طبق فقه شیعه وضو گرفت و نماز ظهر و عصر را خواند.بعد از فراغ از نماز متوجه من شد و سلام کرد و اسم خودم و پدرم را ذکر کرد.از این حادثه تعجب کردم.گفتم شاید در سفر از شام تا مصر یا از مصر تا اندلس با اسم من آشنا شده ای؟گفت:نه.بلکه نام تو و پدرت و شکل و قیافه و صفاتت به من رسیده است.من تو را به همراه خودم به جزیرۀ خضراء خواهم برد.یک هفته در آنجا توقف کرد و بعد از انجام کارهای لازم باهم حرکت نمودیم.بعد از اینکه مدت شانزده روز در دریا حرکت کردیم،در وسط دریا آبهای سفیدی نظر مرا جلب کرد.آن شیخ که نامش محمد بود به من گفت:چه موضوعی نظرت را جلب نموده است؟گفتم:آبهای این نقطه رنگ دیگری دارد؟ گفت:اینجا بحر ابیض است و اینهم جزیره خضراء می باشد این آبها همانند دیواری اطراف جزیره را احاطه نموده است و از حکمت خدا چنین است که کشتیهای دشمنان ما اگر بخواهند باین نقطه نزدیک شوند،به برکت صاحب الزمان علیه السلام غرق می گردند.مقداری از آبهای آن نقطه را خوردم مانند آب فرات شیرین و گوارا بود.بعد از اینکه آبهای سفید را پیمودیم به جزیرۀ خضرا رسیدیم.از کشتی پیاده و وارد شهر شدیم.شهری بود آباد و پر از درختان میوه، بازارهای زیادی داشت پر از اجناس و اهالی شهر با بهترین وجه زندگی می کردند.

دلم از دیدن چنین مناظر زیبائی لبریز شادمانی شد.

رفیقم محمد مرا به منزل خودش برد و بعد از استراحت به مسجد جامع بزرگ رفتیم.در مسجد جماعت زیادی بودند و در بین آنها شخصی بزرگ و باابهت بود که نمی توانم ابهت و جلالش را توصیف کنم.نامش سید شمس الدین محمد بود.

مردم نزدش علوم عربی و قرآن و فقه و اصول دین را می خواندند.هنگامی که خدمتش رسیدم،به من خوش آمد گفت،نزدیک خودش نشانید،احوال پرسی کرد و گفت من شیخ محمد را به سراغ تو فرستادم.سپس دستور داد در یکی از

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 3487

حجرات مسجد جائی برایم تهیه کردند.در آنجا استراحت می کردم و غذا را با سید شمس الدین و اصحابش صرف می کردیم.مدت هیجده روز بدین صورت گذشت.در اولین جمعه ای که برای نماز حاضر شدم دیدم که سید شمس الدین نماز جمعه را دو رکعت و به قصد وجوب خواند.از این موضوع تعجب کردم سپس بطور خصوصی به سید شمس الدین گفتم:مگر زمان حضور امام است که نماز جمعه را به قصد وجوب می خوانید؟!گفت:نه امام حاضر نیست لیکن من نائب خاص او هستم.گفتم:آیا تاکنون امام زمان علیه السلام را دیده ای؟گفت:

ندیده ام لیکن پدرم می گفت که صدایش را می شنیده ولی خودش را نمی دیده است.اما جدم هم صدایش را می شنیده هم خودش را می دیده است.گفتم:

آقای من!علت چیست که بعض افراد او را می بینند و بعضی نه؟گفت:این لطفی است که خداوند متعال نسبت به بعض بندگانش دارد.

سپس سید دست مرا گرفت و به خارج شهر برد.باغها و بوستانها و نهرها و درختان فراوانی را مشاهده کردم،که در عراق و شام نظیرش را ندیده بودم.به هنگام گردش مرد خوش سیمائی بما برخورد نمود و سلام کرد.به سید گفتم:

این شخص که بود؟گفت:آیا این کوه بلند را می بینی؟گفتم:آری.گفت:

در وسط این کوه مکانی زیبا و چشمه آبی گوارا زیر درختان وجود دارد و در آنجا گنبدی است که از آجر ساخته شده است این مرد با رفیق دیگرش خادم آن قبه و بارگاه می باشند.من هرصبح جمعه به آنجا می روم و امام زمان علیه السلام را زیارت می کنم و پس از خواندن دو رکعت نماز کاغذی را می یابم که تمام مسائل موردنیازم در آن نوشته است.سزاوار است تو هم بروی آنجا و امام زمان را در آن قبه زیارت کنی.

پس من به سوی آن کوه حرکت نمودم.قبه را همان طور یافتم که برایم توصیف نموده بود.همان دو خادم را در آنجا دیدم.خواستار ملاقات امام زمان علیه السلام شدم گفتند:غیرممکن است و ما مأذون نیستیم.گفتم:پس برایم دعا کنید،قبول کرده برایم دعا کردند.سپس از کوه پائین آمدم و به منزل سید شمس الدین رفتم.او در منزل نبود.به خانه شیخ محمد که در کشتی با من بود رفتم و جریان کوه را برایش تعریف کردم و گفتم که آن دو خادم به من اجازه

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 3488

ملاقات ندادند.شیخ محمد به من گفت:هیچکس حق ندارد بآن مکان برود جز سید شمس الدین.او از فرزندان امام زمان علیه السلام می باشد.بین او و امام زمان پنج پدر فاصله است و او نائب خاص امام زمان می باشد.

بعد از آن از سید شمس الدین اجازه خواستم که بعضی مسائل مشکل دینی را از او نقل کنم و قرآن مجید را نزدش بخوانم تا قرائت صحیح را به من یاد بدهد.

گفت:اشکال ندارد،ابتداء قرآن را شروع کن.در بین قرائت اختلاف قاریان را ذکر می کردم.سید به من گفت:ما اینها را نمی شناسیم.قرائت ما مطابق قرآن علی بن ابیطالب علیه السلام است.آنگاه داستان جمع قرآن به وسیله علی بن ابیطالب را بیان کرد.گفتم:چرا بعض آیات قرآن ربطی به ماقبل و مابعدشان ندارند؟گفت آری چنین است و جریان جمع قرآن به وسیله ابو بکر و نپذیرفتن قرآن علی بن ابیطالب علیه السلام را تعریف نمود.به دستور ابو بکر قرآن جمع آوری شد و مثالب را از قرآن حذف نمودند و از همین جهت می بینی که بعض آیات با قبل و بعد غیر مربوط هستند.

از سید اجازه گرفتم و در حدود نود مسأله از او نقل کردم که جز به خواص مؤمنین به کسی اجازه نمیدهم آنها را ببیند..

آنگاه داستان دیگری را که مشاهده کرده نقل می کند و می گوید:به سید عرض کردم.از امام زمان علیه السلام احادیثی بما رسیده که هرکس در زمان غیبت کبری مدعی رؤیت شد دروغ می گوید.این احادیث چگونه سازگار است با اینکه بعض شما او را می بینید.گفت:صحیح است،امام اینطور فرموده لیکن این مال آن زمانی است که دشمنان فراوانی از بنی عباس و دیگران داشت اما در این زمان که دشمنان مایوس شده اند و شهرهای ما هم از آنها دور است و هیچکس بما دسترسی ندارد ملاقات خطری ندارد.

گفتم:سید من!علماء شیعه حدیثی را از امام نقل میکنند که خمس را برای شیعیان اباحه نموده آیا شما هم این حدیث را از امام دارید؟گفت:امام خمس را در حق شیعیان اباحه نموده است.آنگاه مسائل و سخنان دیگری را از سید نقل می کند و می گوید:سید به من گفت:تو نیز تاکنون دو مرتبه امام زمان را دیده ای ولی او را نشناخته ای.

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 3489

در خاتمه میگوید:سید به من تکلیف کرد که در بلاد مغرب توقف نکن و هرچه زودتر به عراق برگرد و من بدستورش عمل کردم (1).

هوشیار:داستان جزیره خضراء چنین است که من خلاصه اش را برایتان بیان کردم.در خاتمه لازم است یادآور شویم که داستان مذکور اعتباری ندارد و شبیه افسانه و رمان است.زیرا:

اولا:سند معتبر و قابل اعتمادی ندارد.داستان از یک کتاب خطی ناشناخته نقل شده و خود مرحوم مجلسی درباره اش می نویسد:چون من داستان را در کتب معتبر نیافتم باب جداگانه ای را بآن اختصاص دادم(تا با مطالب کتاب مخلوط نشود).

ثانیا:در متن مطالب داستان تناقضاتی دیده می شود.چنانکه ملاحظه فرمودید در یک جا سید شمس الدین به راوی داستان می گوید:من نائب خاص امام هستم و خودم آن حضرت را تاکنون ندیده ام.و پدرم نیز آن جناب را ندیده لیکن سخنش را شنیده است.اما جدم هم خودش را دیده هم حدیثش را شنیده است.اما همین سید شمس الدین در جای دیگر به راوی داستان گفت:من هرروز صبح جمعه برای زیارت امام به آن کوه میروم و خوب است تو هم بروی.و شیخ محمد هم به راوی داستان گفت که:فقط سید شمس الدین و امثالش می توانند خدمت امام زمان علیه السلام مشرف شوند.چنانکه ملاحظه می فرمائید این مطالب باهم تناقض دارند.نکته قابل ذکر اینکه سید شمس الدین که می دانست جز خودش کس دیگری را به ملاقات امام نمی برند چرا به راوی داستان پیشنهاد کرد که برای ملاقات به بالای کوه برود.

ثالثا:در داستان مذکور به تحریف قرآن تصریح شده که قابل قبول نیست و مورد انکار شدید علماء اسلام می باشد.

رابعا:موضوع اباحه خمس مطرح شده و مورد تأیید قرار گرفته که آن هم از نظر فقها مردود می باشد.

بهرحال داستان به طور رمانتیک تهیه شده که خیلی غریب و عجیب به نظر می رسد.یک نفر بنام زین الدین از عراق به قصد تحصیل علوم به شام می رود،

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 3490


1- بحار الانوار ج 52 ص 159 تا ص 174.

از آنجا به همراه استادش به مصر می رود،از آنجا باز به همراه استادش به اندلس (اسپانیا)سفر می کند این همه مسافت زیاد را می پیماید،در آنجا مریض می شود،استادش او را رها می کند،و بعد از بهبودی با شنیدن نام جزیرۀ روافض آن چنان به دیدن آن جزیره مشتاق می گردد که استادش را فراموش می کند با پیمودن راه دور و خطرناک به جزیره رافضیها می رسد.جزیره غیرمزروع بوده لذا سؤال می کند غذای این مردم از کجا می آید؟در جواب می شنود که از جزیره خضراء برایشان غذا می آورند.با اینکه گفته بودند،چهار ماه دیگر کشتی ها می رسند،ناگهان بعد از چهل روز در ساحل لنگر می اندازند و بعد از یک هفته توقف او را به همراه خود به دریا می برند.در وسط بحر ابیض آبهای سفیدی را می بیند که شیرین و گوارا هم هست،سپس از آن نقطه غیرممکن العبور گذشته وارد جزیرۀ خضراء می شود و...تا آخر داستان.

جالب اینجاست که یک نفر عراقی این همه راه دورودراز را طی می کند، در کشورهای مختلف با مردم صحبت می کند و زبان همه را می داند.آیا مردم اسپانیا هم به زبان عربی صحبت می کردند؟

نکته دیگری که قابل ذکر است داستان بحر ابیض است.شما می دانید که بحر ابیض در شمال کشور اتحاد جماهیر شوروی قرار دارد که این داستان نمی تواند در آنجا اتفاق افتاده باشد.البته به بحر متوسط هم بحر ابیض گفته می شود که این داستان می تواند در آنجا اتفاق افتاده باشد.لیکن باز هم همه این دریا بحر ابیض نامیده می شود،نه نقطه خاصی از آن که ناقل داستان آنجا را سفید یافته است.

اگر کسی در متن داستان بیشتر دقت کند مجعول بودن برایش روشن می شود.

در خاتمه لازم است متذکر شوم،چنانکه قبلا ملاحظه فرمودید در احادیث ما چنین آمده که امام زمان علیه السلام بطور ناشناس در بین مردم زندگی و رفت و آمد می کند،در مجامع عمومی و در مراسم حج شرکت می نماید و در حل برخی از مشکلات هم به مردم کمک می کند.

باتوجه به این مطلب،معرفی یک نقطه دورافتاده و غیرممکن العبور وسط دریا را به عنوان جایگاه امام زمان و امید مستضعفین جهان و دادرس حاجت مندان، کمال بی انصافی و بی سلیقگی را نشان می دهد.در خاتمه معذرت می خواهم که

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 3491

وقت گرانبهای شما را برای تشریح یک چنین داستان غیرمعتبری صرف نمودم.

جلالی:امام زمان اولادی هم دارد یا نه؟

هوشیار:دلیل معتبری در دست نداریم که موضوع ازدواج آنجناب و وجود اولاد را بطور قطع اثبات کند یا نفی نماید،البته ممکن است بطور ناشناس ازدواج کرده و اولاد ناشناسی هم داشته باشد و هرطور صلاح بداند عمل کند،گرچه بعضی از دعاها دلالت دارند که از آن حضرت فرزندانی به وجود آمده یا بعد از این بوجود خواهد آمد (1)

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 3492


1- مانند:اللهم اعطه فی نفسه و اهله و ولده و ذریته و امته و جمیع رعیته ما تقربه عینه(مفاتیح الجنان)و در صلواتی که از ناحیه مقدسه صادر شده می گوید:اللهم اعطه فی نفسه و ذریته و شیعته و رعیته و خاصته و عامته و عدوه و جمیع اهل الدنیا ما تقربه عینه(مفاتیح الجنان). لیکن بر دانشمندان پوشیده نیست که دعاهای مذکور به آن مرتبه حجیت و اعتبار نیستند که بتوان به آنها استدلال نمود و چنین موضوعی را اثبات کرد.لکن درعین حال،داشتن فرزند هم بعید نیست.امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود:کانی اری نزول القائم فی مسجد السهله باهله و عیاله(بحار ج 52 ص 317).
چه وقت ظاهر میشود

دکتر:پس مهدی موعود کی ظهور می کند؟

هوشیار:برای ظهور وقتی تعیین نشده بلکه ائمۀ اطهار علیهم السلام تعیین کنندۀ وقت ظهور را تکذیب کرده اند.از باب نمونه:

فضیل می گوید:خدمت امام باقر علیه السلام عرض کردم:آیا ظهور مهدی وقت معینی دارد؟حضرت در پاسخ سه مرتبه فرمود:هرکس برای ظهور وقتی تعیین کند دروغ می گوید (1).

عبد الرحمن بن کثیر می گوید:خدمت امام صادق علیه السلام بودم که مهزم اسدی وارد شده عرض کرد:فدایت شوم،ظهور قائم آل محمد و تشکیل دولت حق که در انتظارش هستید طول کشید پس کی واقع می شود؟حضرت پاسخ داد:

تعیین کنندگان وقت ظهور دروغ می گویند،تعجیل کنندگان هلاک می گردند و تسلیم شوندگان نجات می یابند و به سوی ما بازگشت می کنند (2).

محمد بن مسلم می گوید:امام صادق علیه السلام به من فرمود:هرکس وقت ظهور را برایت تعیین کرد از تکذیب نمودنش باک نداشته باش،زیرا ما برای ظهور وقتی تعیین نمی کنیم (3)و ده حدیث دیگر.

از این احادیث کثیره استفاده می شود که:نه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و نه هیچ

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 3493


1- عن الفضیل قال سئلت ابا جعفر علیه السلام:هل لهذا الامر وقت؟فقال:کذب الوقاتون،کذب الوقاتون،کذب الوقاتون-بحار الانوار ج 52 ص 103.
2- بحار الانوار ج 52 ص 103.
3- «محمد بن مسلم عن ابیعبد اللّه علیه السلام قال:من وقت لک من الناس شیئا فلا تهابن ان تکذبه فلسنا نوقت لاحد-بحار الانوار ج 52 ص 104 و 117.

امامی وقت ظهور را تعیین نکرده اند و راه هرگونه سوءاستفاده ای را بسته اند.پس اگر حدیثی نسبت به امامی داده شده که وقت ظهور در آن،تعیین گشته اگر قابل تأویل و توجیه باشد باید تأویلش نمود و الا یا باید مسکوت عنه بماند یا تکذیب شود.مانند حدیث ضعیف و مجمل ابو لبید مخزومی که مطالبی را بامام نسبت داده و در ضمن آنها می گوید:قائم مادر«الر»قیام می کند (1).

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 3494


1- بحار الانوار ج 52 ص 106.
علائم ظهور
اشاره

مهندس:علائم الظهور تا چه اندازه صحت دارند؟

هوشیار:برای ظهور حضرت صاحب الامر«عجل اللّه تعالی فرجه»علائم بسیاری در کتب حدیث ثبت شده است لیکن اگر ما بخواهیم در یک یک آنها بحث کنیم سخن طولانی می گردد و بدون جهت اوقات چندین جلسه اشغال می شود.اما چند نکته را لازم است اجمالا تذکر دهیم.

الف:مدرک بعضی از علائم،خبر واحدیست که اشخاص مجهول الحال یا غیرموثق در طریق آن واقع شده و مفید یقین نیستند.

ب:احادیث اهلبیت علائم الظهور را بدو قسم تقسیم نموده اند:یکی از آنها علائم حتمی است که به هیچ قید و شرطی مشروط نیست و قبل از ظهور باید واقع شود.قسم دوم را غیرحتمی معرفی نموده اند و آن عبارتست از حوادثی که به طور مطلق و حتم از علائم الظهور نیست بلکه مشروط به شرطی است که اگر آن شرط تحقق یابد مشروط نیز متحقق می شود و اگر شرط مفقود گردد مشروط نیز تحقق نمی یابد و مصلحت بوده که به طور اجمال از علائم الظهور شمرده شود.

ج:علائم ظهور چیزهایی هستند که تا واقع نشوند حضرت صاحب الامر ظاهر نمی گردد و حدوث هریک از آنها دلیل است که ایام فرج تا اندازه ای نزدیک شده اما دلالتی ندارد که بعد از حدوث آن علامت و بلافاصله،حضرت صاحب الامر ظهور می نماید.ولی در مورد بعضی از آنها تصریح شده است که مقارن ظهور آن حضرت واقع می شود.

د:بعضی از علائم الظهور به طور اعجاز و خارق العاده واقع می شوند تا صحت

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 3495

ادعای مهدی موعود را تأیید کنند و فوق العادگی اوضاع را به جهانیان اعلام دارند.حکم این علائم،با سایر معجزات یکسان است،و به صرف اینکه با جریان عادی سازگار نیست نباید مردود شناخته شود.

ه:یک نوع از علائم الظهور در کتابها دیده می شود که وقوع آنها عادتا محال به نظر می رسد مانند اینکه گفته شده:در وقت ظهور مهدی،خورشید از مغرب طلوع می کند و خورشید در نیمۀ ماه رمضان و ماه در آخر همان ماه می گیرد.

بر دانشمندان پوشیده نیست که لازمۀ وقوع اینگونه حوادث اینست که نظم عالم برهم بخورد و حرکت منظومه شمسی تغییر یابد.اما باید بدانید که مدرک اینگونه علائم،اخبار آحادی بیش نیست که مفید یقین نیستند و اگر کسی در سند آنها خدشه کرد می تواند آنها را مجعول خلفای بنی امیه و بنی عباس و عمال آنها بداند.زیرا در آن اوقات افرادی به عنوان مهدی علیه دستگاه حاکمۀ وقت قیام و نهضت می نمودند و بدان وسیله عده ای را بر دور خویش جمع می کردند.خلفای وقت چون می دیدند اصل احادیث مهدی قابل انکار نیست لذا حیلۀ دیگری اندیشیدند تا بدان وسیله مردم را منصرف سازند و کار نهضت علویین را مختل نمایند.بدان منظور علائم محال را جعل کردند تا مردم در انتظار آن علائم بنشینند و دعوت علویین را اجابت نکنند،اما اگر احادیث صحیح بود مانعی ندارد این گونه علائم به طور اعجاز تحقق یابند تا فوق العادگی اوضاع را بجهانیان اعلام کنند و اسباب پیشرفت دولت حق را فراهم سازند.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 3496

داستان سفیانی

مهندس:سفیانی که از علائم الظهور شمرده شده کیست و قضیه اش چیست؟

هوشیار:از احادیث بسیاری استفاده می شود که:پیش از ظهور حضرت صاحب الامر علیه السلام مردی از نسل ابو سفیان خروج می کند.در توصیف وی گفته شده:

مردیست ظاهر الصلاح و ذکر خدا مرتبا بر زبانش جاری است،اما از پلیدترین و خبیث ترین مردم است.گروه کثیری را فریب می دهد و با خود همدست می کند.

مناطق پنجگانۀ:شام و حمص و فلسطین و اردن و قنسرین را تصرف می نماید و دولت بنی عباس برای همیشه به دستش منقرض می گردد.گروه زیادی از شیعیان را به قتل می رساند،سپس از ظهور حضرت صاحب الامر اطلاع می یابد.لشگری را به جنگش می فرستد اما به آنجناب دست نمی یابد و در بیابان بین مکه و مدینه به زمین فرو می روند.

جلالی:چنانکه اطلاع دارید:دولت بنی عباس،مدتها قبل منقرض شده اثری از آن باقی نیست تا به دست سفیانی منقرض گردد!

هوشیار:حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام در حدیثی فرمود:دولت بنی عباس بر روی حیله و نیرنگ بنا شده است،آن دولت به طوری از میان خواهد رفت که اثری از آن باقی نماند،لیکن دوباره تجدید می شود به طوریکه گویی اصلا آسیبی ندیده است (1).از ظاهر این حدیث استفاده می شود که دولت بنی عباس باز تجدید می گردد و انقراض آخرین دولت آنها به دست سفیانی به وقوع خواهد

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 3497


1- بحار الانوار ج 52 ص 250.

پیوست.ممکن است گفته شود گرچه اصل خروج سفیانی از حتمیات شمرده شده ولی کیفیت و زمان خروجش معلوم نیست از حتمیات باشد،مثلا ممکن است موضوع انقراض دولت بنی عباس به دست سفیانی از حتمیات نباشد و به دست دیگران واقع شود.

فهیمی:من شنیده ام:خالد بن یزید بن معاویه بن ابی سفیان چون آرزوی خلافت بر دلش ماند و حکومت را به دست بنی مروان می دید،برای تسلیت خویش و تقویت روحیۀ بنی امیه،حدیث سفیانی را جعل کرد.صاحب اغانی دربارۀ خالد می نویسد:مرد عالم و شاعری بوده و درباره اش گفته شده که:

حدیث سفیانی را جعل نموده است (1).

طبری می نویسد:علی بن عبد اللّه بن خالد بن یزید بن معاویه در سال(159) در شام خروج نموده می گفت:من همان سفیانی منتظر هستم و بدین وسیله مردم را به سوی خویش دعوت می نمود (2).از این شواهد تاریخی استفاده می شود که موضوع سفیانی از مجعولات است.

هوشیار:احادیث سفیانی را عامه و خاصه روایت کرده اند و بعید نیست متواتر باشد و به صرف احتمال و وجود یک مدعی باطل،نمی شود حکم به مجعولیت و بطلان کرد.بلکه باید چنین گفت:چون حدیث سفیانی در بین مردم شایع بود و مردم در انتظارش بودند بعضیها از این موضوع سوءاستفاده نمودند و خروج کرده می گفتند:ما همان سفیانی منتظر هستیم و بدین وسیله گروهی را فریب دادند.

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 3498


1- الاغانی ج 16 ص 171.
2- تاریخ طبری ج 7 ص 25.
داستان دجال

جلالی:خروج دجال را یکی از علائم الظهور می شمارند و او را چنین توصیف می نمایند:مردی است کافر،یک چشم بیش ندارد آنهم در پیشانیش واقع شده و مانند ستاره ای می درخشد،در پیشانی وی نوشته:کافر است به طوریکه هر باسواد و بی سواد آن را می خواند.کوهی از طعام و نهری از آب همیشه با اوست.بر الاغ سفیدی سوار می شود که هر گامش یک میل راه است.

آسمان به دستور وی باران می دهد و زمین گیاه می رویاند اختیار گنجهای زمین با اوست.مرده را زنده می کند،با صدایی که تمام جهانیان می شنوند ندا می کند:

من خدای بزرگ شما هستم که شما را آفریده روزی می رسانم،به سوی من بشتابید.

می گویند:در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله موجود بوده و نامش عبد اللّه یا صائد بن صید است.پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و اصحابش به قصد دیدار به خانه اش رفتند او مدعی خدایی بود.عمر خواست به قتلش برساند ولی پیغمبر صلی الله علیه و آله مانع شد.تاکنون زنده است و در آخر الزمان،از شهر اصفهان قریۀ یهودیه خروج خواهد کرد (1).

از قول تمیم الداری که ابتداء نصرانی بوده و در سنۀ نهم هجری اسلام آورده، حکایت کرده اند که گفته است:من دجال را در یکی از جزائر مغرب دیدم که در غل و زنجیر بود (2).

هوشیار:دجال را به زبان انگلیسی انتی کریست« tsirhcitnA »گویند

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 3499


1- بحار الانوار ج 52 ص 193 تا 197 و صحیح مسلم ج 18 ص 46 تا 87.و سنن ابی داود ج 2 ص 212.
2- صحیح مسلم ج 18 ص 79.و سنن ابی داود ج 3 ص 214.

یعنی ضد یا دشمن مسیح.کلمه دجال نام شخص معینی نیست بلکه در لغت عرب هر دروغگو و حیله بازی را دجال نامند.در کتاب انجیل هم لفظ دجال زیاد دیده می شود.

در رسالۀ اول یوحنا نوشته است:دروغگو کیست،جز آنکه مسیح بودن عیسی را انکار کند،آن دجال است که پدر و پسر را انکار می نماید (1).

باز در همان رساله می نویسد:شنیده اید که دجال می آید الحال هم دجالان بسیار ظاهر شده اند (2).در همان رساله می گوید:و هر روحی که عیسی مجسم شده را انکار کند از خدا نیست و اینست روح دجال که شنیده اید می آید و الان هم در جهان است (3).

در رسالۀ دوم یوحنا نوشته است:زیرا گمراه کنندگان بسیار به دنیا بیرون شدند که عیسی مسیح ظاهرشدۀ در جسم را اقرار نمی کنند،آنست گمراه کننده و دجال (4).

از آیات انجیل استفاده می شود که:دجال به معنی دروغگو و گمراه کننده است و استفاده می شود که:داستان خروج دجال و زنده بودنش،در آن زمان هم در بین نصاری شایع بوده و در انتظار خروجش بوده اند.

ظاهرا حضرت عیسی علیه السلام خروج دجال را خبر داده و مردم را از فتنه اش برحذر می داشته است،لذا نصاری در انتظارش بوده اند و به احتمال خیلی قریب، دجال موعود حضرت عیسی،همان مسیح کاذب و دجالی بوده که در حدود پنج قرن بعد از عیسای مسیح ظاهر شد و به دروغ ادعای پیغمبری نمود و اوست که بدار آویخته شد نه مسیح پیغمبر (5).

در اسلام نیز احادیثی راجع به وجود دجال در کتب حدیث موجود است پیغمبر اسلام مردم را از دجال می ترسانید و فتنه اش را گوشزد آنان می کرد و

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 3500


1- رساله یوحنا باب 2 آیۀ 22.
2- رساله اول باب 2 آیه 18.
3- رساله اول یوحنا باب 4 آیه 3.
4- رسالۀ دوم یوحنا آیۀ 7.
5- در موضوع تعدد وجود مسیح رجوع شود به تفسیر المیزان جلد 3 و کتاب«تاریخ و تقویم در ایران».

می فرمود:تمام پیمبرانی که بعد از نوح مبعوث شدند قوم خویش را از فتنۀ دجال می ترسانیدند (1).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:قیامت برپا نشود تا اینکه سی نفر دجال که خود را پیغمبر می پندارند ظاهر شوند (2).

علی علیه السلام فرمود:از دو دجالیکه از اولاد فاطمه به وجود می آیند برحذر باشید.

دجالی هم از دجلۀ بصره خروج می کند که از من نیست و او مقدمۀ دجالهاست (3).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:قیامت برپا نمی شود تا اینکه سی نفر دروغگو و دجال ظاهر شوند و بر خدا و رسولش دروغ بندند (4).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:پیش از خروج دجال،متجاوز از هفتاد نفر دجال ظاهر خواهند شد (5).

از احادیث مذکور نیز استفاده می شود که دجال نام شخص معینی نیست و به هردروغگو و گمراه کننده ای اطلاق می شود.

خلاصه:ریشۀ داستان دجال را باید در کتاب مقدس و در بین نصاری پیدا کرد.بعد از آن،اکثر احادیث آن و تفصیلاتش در کتب اهل سنت و به طرق آنها است.

بهرحال:اصل قضیۀ دجال به طور اجمال،بعید نیست صحت داشته باشد لیکن تعریفات و توصیفاتی که درباره اش شده مدرک قابل اعتمادی ندارد (6).

پس بر فرض اینکه اصل قضیۀ دجال صحت داشته باشد اما بدون تردید با

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 3501


1- بحار الانوار ج 52 ص 197.
2- عن ابی هریره قال قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تقوم الساعه حتی یخرج ثلاثون دجالون کلهم یزعم انه رسول اللّه- سنن ابی داود ج 2.
3- ترجمۀ الملاحم و الفتن ص 113.
4- سنن ابی داود ج 2.
5- مجمع الزوائد ج 7 ص 333.
6- زیرا مدرک عمده آن توصیفات،دو حدیثی است که در کتاب بحار الانوار و کتب دیگر نوشته شده است،باین سند:محمد بن عمر بن عثمان بهذا الاسناد عن مشایخه عن ابی یعلی المصولی عن عبد الاعلی بن حماد عن ایوب عن نافع عن ابن عمر عن رسول اللّه.و حدیث دیگر:الطالقانی عن الجلودی عن الحسین بن معاذ عن

افسانه هایی آمیخته شده صورت حقیقی خود را از دست داده است.می توان چنین گفت:در آخر الزمان و نزدیک ظهور حضرت صاحب الامر علیه السلام شخصی پیدا خواهد شد که در دروغگویی و حقه بازی سرآمد اقرانش می باشد و در دروغگویی بر تمام دجالهای گذشته برتری دارد،با ادعاهای پوچش گروهی را گمراه می کند.چنین جلوه می دهد که:حیات و آب و نان مردم بدست اوست.مردم به طوری اغفال می شوند که گمان می کنند:آسمان و زمین در اختیار اوست.در دروغگویی کارش به جایی می رسد که کارهای خوب را بد و کارهای بد را خوب معرفی می کند.بهشت را جهنم و جهنم را بهشت جلوه می دهد.لیکن کفرش بر هر بی سواد و باسوادی واضح است.

لیکن دلیل معتبری نداریم که صائد بن صید،دجال موعود و از زمان رسول خدا تا حال زنده باشد زیرا علاوه بر اینکه سند حدیث ضعیف است،پیغمبر صلی الله علیه و آله دربارۀ دجال فرمود:داخل مدینه و مکه نمی گردد در صورتی که صائد بن صید در این دو شهر وارد شده در مدینه وفات نمود و گروهی از مردم شاهد مرگش بودند (1).بر فرض اینکه پیغمبر اکرم،صائد را دجال نامیده باشد،دجال لغوی یعنی دروغگوست نه دجال موعود از علائم الظهور.به عبارت دیگر،پیغمبر اکرم، صائد را ملاقات نمود و او را به عنوان یکی از مصادیق دجال به اصحاب خویش معرفی کرد و چون بعدا از خروج دجال در آخر الزمان خبر داد،این دو مطلب سبب اشتباه مردم شد و گمان کردند صائد که پیغمبر او را دجال نامیده همان دجالی است که باید در آخر الزمان خروج کند و از همین موضوع،زنده ماندن و عمر طویل را برایش نتیجه گرفتند.

6)

-قیس بن حفص عن یونس بن ارقم عن ابی سیار الشیبانی عن الضحاک بن مزاحم عن نزال بن سبره عن علی. بر دانشمندان پوشیده نیست که سند این دو حدیث قابل اعتماد نیست زیرا مامقانی دربارۀ محمد بن عمر بن عثمان می نویسد:مجهول الحال است و دربارۀ نافع نوشته:غلام ابن عمر می باشد و گمراه و گمراه کننده بوده است.و دربارۀ عمر نوشته:احوالش معلوم نیست و دربارۀ ضحال بن مزاحم نوشته:مدرکی که او را از نیکان قرار دهد نیافتم.و دربارۀ نزال بن سبره نوشته:احوالش معلوم نیست.

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 3502


1- بحار الانوار ج 52 ص 199.
افکار جهانیان آماده میگردد
اشاره

جلسه راس ساعت مقرر تشکیل شد و آقای دکتر سؤال خود را اینطور مطرح کرد:

دکتر:باوجود این همه آراء و عقائد مختلف و عوامل و اسباب اختلافی که در بین بشر وجود دارد،چگونه تصور می شود که تمام جهان به توسط یک حکومت اداره شود و قدرت زمین در دست دولت مهدی قرار گیرد؟!

هوشیار:اگر اوضاع عمومی جهان و پایۀ علوم و ادراکات و عقول بشر به همین حالت بماند،البته تأسیس حکومت واحد جهانی امر بعیدی است.لیکن چنانکه تعقل و تمدن بشر و سطح معلومات او در اعصار و قرون گذشته به پایۀ کنونی نبوده بلکه در اثر مرور زمان و حوادث و انقلابات روزگار بدین مرتبه رسیده است،در سطح کنونی هم توقف نخواهد کرد،بلکه می توان بطور قطع گفت که:

روزبروز بر معلومات بشر اضافه می شود و در آینده به سطح عالیتری از تعقل و تمدن درک مصالح اجتماعی ارتقاء خواهد یافت.برای اثبات مقصد ناچاریم اوضاع و احوال گذشته انسان را بررسی نمائیم تا بتوانیم نسبت به آینده اش قضاوت کنیم.

این مطلب در جای خود به اثبات رسیده که حس خودخواهی و سودجویی امری است طبیعی و ارتکازی بشر و یگانه عامل و نیروئی که افراد بشر را به کار و کوشش واداشته،همان کسب کمال و تأمین سعادت و جلب منافع می باشد و بس.هرفردی تا سرحد قدرت کوشش می کند که منافع خویش را تحصیل کند و مزاحمات و موانع را برطرف سازد اما نسبت به منافع دیگران چندان توجهی ندارد.

لیکن انسان در صورتی که سود خویش را در سود دیگران تشخیص بدهد،نفع

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 3503

دیگران را نیز منظور می دارد و حاضر می شود که مقداری از منافع خویش را فدای آنان سازد.

شاید اولین مرتبه ای که بشر از خودخواهی مطلق فرود آمده و حاضر شده نفعی به دیگری برساند،داستان ازدواج و زناشویی باشد،زیرا هریک از مرد و زن احساس می نمودند که به همدیگر احتیاج دارند و همین احساس احتیاج بود که پیوند زناشویی را بینشان برقرار ساخت و برای دوام و استحکام آن مجبور شدند خودخواهی خویش را تعدیل نمایند و منافع یکدیگر را نیز منظور بدارند.از اجتماع دو نفری زن و مرد اجتماع خانوادگی تأسیس شد.در واقع،هرفردی از افراد خانواده،جز تحصیل سعادت و کمال خویش،هیچ هدف و منظوری ندارد لیکن چون این موضوع را درک نموده که سعادت وی مربوط به سعادت تمام افراد خانواده است،سعادت آنان را نیز می خواهد و حس تعاون در وی تقویت می شود.

بشر مدتها به حالت خانوادگی و چادرنشینی زندگی نمود تا در اثر حوادث و تزاحمات و غارتهایی که برایش اتفاق افتاد،افکار خانواده های مختلف ترقی نمود و احساس نمودند که برای تأمین سعادت و مبارزۀ با دشمنان ناچارند اجتماع بزرگتری را تأسیس کنند.به علت همین ترقی فکر و احساس احتیاج بود که طایفه و قبیله به وجود آمد و افراد قبیله حاضر شدند منافع تمام افراد طایفه را منظور بدارند و مقداری از منافع شخصی و خانوادگی را فدای اجتماع قبیله ای سازند.همین رشد فکری و احساس احتیاج بود که در طول ایام و قرون کثیره،وادارشان نمود که در جوار یک دیگر زندگی نمایند،برای سکونت خودشان ده یا شهری تأسیس کنند،منافع همشهریان خویش را منظور بدارند و از حقوق آنان نیز دفاع کنند.

بشر تا مدتها بدین حالت زندگی می نمود تا اینکه کم کم،در اثر حوادث و پیش آمدهای روزگار و نزاعهای دسته جمعی و اعمال نفوذ زورمندان،افکارش از محیط کوچک ده و شهر ترقی نمود و احساس کرد که برای تأمین رفاه و آسایش خویش ناچار است با ساکنان دهات و شهرهای مجاور نیز ارتباط داشته باشد تا در مواقع خطر و حملۀ دشمنان قوی،از همدیگر بهره مند گردند.بدین منظور اجتماع بزرگتری تاسیس شد و جایگاه وسیعشان به نام کشور و مملکت نامیده

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 3504

شد.

بشر کشورنشین فکرش به قدری ترقی نموده که تمام سرزمین محدود کشور خویش را به منزلۀ یک خانه می داند و اهالی آن کشور را به منزلۀ افراد یک خانواده حساب می کند و اموال عمومی و ذخائر آن سرزمین را متعلق به تمام ساکنین کشور می داند.از ترقی و پیشرفت هرنقطه ای از آن کشور لذت میبرد.

اختلافات نژادی و زبانی و شهری و دهاتی را نادیده می گیرد و سعادت خویش را در سعادت تمام اهالی کشور می داند.معلوم است که فکر یگانگی و ارتباط، هرچه در بین افراد کشور قوی تر باشد و اختلافات کمتر خودنمایی کنند،ترقیات آن کشور بیشتر خواهد شد تمدن و ترقی کنونی بشر به آسانی به دست نیامده، بلکه در طی سالها و قرنهای کثیره و به واسطۀ هزاران حادثه و تجربه های گوناگون،به چنین سطح عالی ارتقاء یافته است.

فکر بشر در طول هزاران سال و به واسطۀ پیش آمدها و حوادث روزگار به مرتبۀ بلندی ترقی نموده و تا حدودی از خودخواهی مطلق و کوتاه نظری دست برداشته لیکن هنوز هم بقدر کافی ترقی نکرده و در این حد نمی تواند متوقف گردد.هم اکنون بواسطۀ ترقی علوم و صنایع،بین کشورهای جهان،ارتباط و اتصال خاصی برقرار شده است.مسافتی را که قبلا در مدت چندین ماه طی می کردند اکنون همان مسافت را در ظرف ساعات و دقائق محدود طی می کنند.از فاصله های بسیار دور صدای یکدیگر را می شنوند و همدیگر را مشاهده می کنند.حوادث و اوضاع کشورها باهم مربوط شده و بیکدیگر سرایت می نمایند.اکنون بشر احساس می کند که نمی تواند مرزهای کشورش را محکم به بندد و به حالت انزوا و گوشه گیری زندگی نماید و با سایر کشورها قطع رابطه کند.به واسطۀ حوادث و انقلابات جهانی فهمیده است که اجتماع کشوری چنان نیرو و قدرتی ندارد که سعادت افراد کشور را تأمین کند و از حوادث و خطرات سوء نگهداریشان نماید.

از این رهگذر است که هرکشوری کوشش و جدیت می کند که اجتماع خویش را قوی تر و بزرگتر سازد.

این خواستۀ درونی بشر گاهی به صورت جماهیر بروز می کند.گاهی به صورت بلوک شرق و غرب نمایان می شود و گاهی به عنوان اتحادیۀ دول اسلامی

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 3505

تحقق می پذیرد.گاهی به صورت کشورهای سرمایه داری یا کمونیستی خودنمایی می کند و صدها امثال این اتحادیه ها که از روح توسعه طلبی و رشد فکری بشر حکایت دارند.

اکنون بشر کوشش و تلاش می کند که پیمانهای عمومی و اتحادیه ها را توسعه دهد شاید بدان وسیله خطرات را مرتفع سازد و مشکلات و بحرانهای جهانی را حل کند و وسائل رفاه و آسایش ساکنان کرۀ خاکی را فراهم سازد.

به عقیدۀ بعض دانشمندان،حالت کوشش و فعالیت و توسعه طلبی کنونی بشر مقدمۀ یک انقلاب کلی و جهش عمومی می باشد.جهان انسانیت به زودی خواهد فهمید که این نوع اتحادیه ها هم،چون محدودند قدرت ندارند بحرانهای خطرناک و موحش جهانی را حل کنند.نه تنها دردی را دوا نمی کنند بلکه به واسطۀ صف آرایی در مقابل یکدیگر،بحرانها و مشکلات شدیدتری را نیز تولید می کنند.

بشر اکنون در حال تجربه و آزمایش است تا به وسیلۀ این اتحادیه ها،هم حس خودخواهی و کوتاه نظری خویش را تا سرحد امکان،اقناع کند و هم مشکلات جهانی و خطرات را مرتفع سازد.اما عاقبت خواهد فهمید که با حس خودخواهی و کوتاه نظری،نمی شود سعادت انسانیت را تأمین نمود.خواهی نخواهی اعتراف می کند که:محیط کرۀ زمین با محیط یک خانه فرقی ندارد و ساکنین زمین به منزلۀ یک خانواده هستند.بالاخره درک می کند که:خودخواهی در غیرخواهی است.در آن هنگام قلوب و افکار جهانیان با سعدی شیرازی هم آواز شده از روی ایمان اعتراف می کنند که:

بنی آدم اعضای یکدیگرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

می فهمند که قوانین و احکامی که بر پایه های محدود نظامات اختلاف انگیز بنا شده،برای اصلاح جهان کافی نیست.تأسیس مجامع بین المللی و وضع قوانین حقوق بشر را می توان طلیعۀ آن فکر بزرگ و مقدمۀ بیداری و تکامل عقول انسانیت دانست.گرچه آنها هم به واسطۀ اعمال نفوذ زورمندان تا حال کار قابل توجهی انجام نداده اند و موفق نشده اند بر نظامات اختلاف انگیز حاکم وفائق گردند لکن از وجود این گونه افکار،می توان آیندۀ درخشان بشر را پیش بینی

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 3506

نمود.

از اوضاع و حوادث عمومی جهان می توان حدس زد که:بشر در آیندۀ نزدیک، بر سر یک دوراهی بسیار حساسی واقع خواهد شد.آن دو راه عبارت است از:

مادیگری محض یا توحید خالص.یعنی جهان انسانیت یا باید چشم بسته تسلیم ماده و مادیات گردد و به احکام خداوندی یک سره پشت پا بزند یا خدا را حاکم بر دستگاه آفرینش بداند و قوانین خدایی را گردن نهد و علاج بحرانهای جهانی و اصلاح بشر را از قوانین آسمانی بخواهد و به قوانین غیر الهی متعبد نگردد.لیکن بطور قطع می توان گفت که:غریزۀ خداپرستی و دین جویی بشر هرگز خاموش نمی شود و چنانکه ادیان آسمانی مخصوصا دین اسلام پیش بینی نموده اند،حزب خداپرست،عاقبت پیروز و غالب می گردند و اقتدار و حکومت جهان،در دست مردم صالح و شایسته واقع خواهد شد و اجتماع بزرگ انسان،بر پایه های فضائل انسانیت و اخلاق نیک و عقائد صحیح استوار می گردد.تمام تعصبات غلط و معبودهای دروغین اختلاف انگیز،از بین می روند.تمام جهانیان در مقابل معبود یگانه و دستوراتش سر تسلیم فرود می آورند.گروه خداپرست و حزب توحید در محوطۀ وسیع و حصار محکم مرز ایمان جایگزین می گردند و دعوت پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و قرآن شریف را اجابت می کنند.

آری قرآن کریم به جهان اهل کتاب پیشنهاد کرد که:بیائید تا همۀ ما در تحت یک کلمه و برنامه مشترک داخل شویم و تصمیم بگیریم که به جز خدای یگانه، معبودی نگیریم و در مقابل هیچ موجودی به جز خدا خضوع و عبادت نکنیم و افراد بشر را واجب الاطاعه ندانیم (1).

قرآن کریم اجرای آن برنامۀ انقلاب جهانی را به توسط مسلمین صلاحیتدار و شایسته می داند.پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله خبر داده است که:آن فرد شایسته و فوق العاده ای که افکار گوناگون و عقائد و آراء متفرق بشر را در یک جا و به سوی یک هدف متمرکز می سازد و عقول مردم را کامل و بیدار می نماید و اسباب و عوامل دشمنیها و اختلافات را ریشه کن می سازد و صلح و صفا را برقرار می کند،

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 3507


1- سورۀ آل عمران آیۀ 64.

همان مهدی موعود و از فرزندان پیغمبر اسلام خواهد بود.حضرت ابو جعفر علیه السلام فرمود:وقتی قائم ما قیام نمود دستش را بر سر بندگان می نهد و عقول و افکار پراکندۀ آنان را متمرکز می کند و بسوی یک هدف متوجه می سازد و اخلاق پسندیده را در آنان به حد کمال می رساند (1).

علی بن ابیطالب علیه السلام فرمود:وقتی قائم ما نهضت نمود عداوت و دشمنی از قلوب مردم ریشه کن می گردد و امنیت عمومی برقرار می شود (2).حضرت باقر علیه السلام فرمود:وقتی قائم ما قیام کرد تمام اموال عمومی و معادن و ذخائر زمین در اختیار آنجناب قرار می گیرد (3).

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 3508


1- بحار الانوار ج 52 ص 336.
2- بحار الانوار ج 52 ص 316.
3- بحار الانوار ج 52 ص 351.
پیروزی نهائی مستضعفین

جلالی:شما از وضع جهان اطلاع دارید که در هرنقطه ای از زمین تعدادی از ستمکاران و مستکبرین بر مردمان بیچاره و مستضعف حکومت می کنند،بر همه چیز آنها تسلط یافته و همه را مرعوب قدرت خویش ساخته اند،باتوجه به چنین وضعی چگونه حضرت مهدی قیام می کند و چگونه پیروز می شود؟.

هوشیار؛پیروزی حضرت مهدی علیه السلام پیروزی مستضعفین جهان است-که در اکثریت هستند و همه قدرتها از آنهاست-بر مستکبرین-که در اقلیت کامل هستند و قدرت واقعی ندارند-و همین معنا است که پیروزی جهانی آن حضرت را امکان پذیر می سازد.در اینجا باید توضیح بدهم تا مطلب روشن شود.

از آیات قرآن و احادیث استفاده می شود که مستضعفین جهان سرانجام در یک انقلاب همگانی که مهدی موعود علیه السلام رهبری آن را برعهده دارد، بر مستکبرین پیروز می گردند،رژیمهای طاغوتی را برای همیشه سرنگون می سازند و قدرت و ادارۀ جهان را در دست می گیرند.خداوند در قرآن می فرماید:

ما اراده کرده ایم که بر مستضعفین جهان منت نهاده و آنان را پیشوا و وارث زمین قرار دهیم.و در زمین به آنها قدرت و تمکن بخشیم (1)

چنانکه ملاحظه می کنید آیۀ مذکور نوید حتمی می دهد که سرانجام قدرت و ادارۀ جهان در دست مستضعفین قرار خواهد گرفت.بنابراین پیروزی حضرت مهدی همان پیروزی مستضعفین بر مستکبرین خواهد بود.برای اینکه مطلب روشن تر شود باید به چند نکته اشاره کنیم.

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 3509


1- وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوٰارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ. (سورها قصص آیه 5).

استضعاف یعنی چه و مستضعفین چه کسانی هستند؟

مستکبرین چه علائمی دارند؟

چرا مستکبرین بر مستضعفین تسلط یافته اند؟

چگونه امکان دارد که مستضعفین بر مستکبرین غلبه کنند؟

رهبری آن انقلاب عظیم جهانی برعهدۀ کیست؟

مستضعفین در قرآن در برابر مستکبرین و طاغوتیان قرار گرفته و به همین جهت این دو را باهم باید بررسی کنیم.در قرآن برای مستکبرین علائم و نشانه هائی ذکر شده است.در یک جا دربارۀ فرعون که یکی از مستکبرین بوده می فرماید:

همانا فرعون در زمین استکبار و برتری جست،و مردم را به اختلاف و تفرقه انداخت.گروهی را به استضعاف کشید.پسرانشان را می کشت و زنانشان را زنده می گذاشت.زیرا که فرعون از مفسدین بود (1).

در آیۀ مذکور برای فرعون که از مستکبرین است سه علامت ذکر شده است؛ اول،استکبار و برتری جوئی.دوم،ایجاد اختلاف و تفرقه بین مردم.سوم،افساد.

در آیۀ دیگر می فرماید:فرعون در زمین برتری جست زیرا از اسراف کنندگان بود (2).

در این آیه اسراف و ولخرجی را نیز یکی از صفات مستکبرین می شمارد.

در آیۀ دیگر می گوید:

فرعون قوم موسی را تحقیر و توهین کرد پس از او اطاعت کردند،زیرا مردمانی فاسق بودند (3).

در این آیه،تحقیر و توهین به مردم را از صفات مستکبرین دانسته و همین معنا را از عوامل اطاعت مردم شمرده است.

در آیه دیگر می گوید:قارون و فرعون و هامان،پس موسی برایشان براهین واضح آورد ولی آنها در زمین استکبار نمودند (4).

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 3510


1- ان فرعون علی فی الارض و جعل اهلها شیعا یستضعف طائفه منهم یذبح ابنائهم و یستحی نسائهم انه کان من المفسدین-قصص 4.
2- و انّ فرعون لعال فی الارض و انه لمن المسرفین-یونس 83
3- فاستخف قومه فاطاعوه انّهم کانوا قوما فاسقین-زخرف 54
4- و قارون و فرعون و هامان و لقد جائهم موسی بالبیّنات فاستکبروا فی الارض-عنکبوت 39

در آیۀ مذکور امتناع از قبول حق را از علائم استکبار می شمارد.و در آیۀ دیگر می فرماید؛مستکبرین قوم صالح به مستضعفین مؤمن گفتند:آیا باور می کنید که صالح فرستاده خدا باشد؟پس مؤمنین در جواب گفتند که ما به آنچه صالح آورده ایمان داریم.و مستکبرین گفتند:ما بدانچه شما ایمان دارید کافریم (1).

در آیۀ دیگر ترویج کفر و شرک را از علائم مستکبرین می شمارد:مستضعفین به مستکبرین گفتند:بلکه نیرنگ شبانه روزی شما است که به ما دستور می دادید که به خدا کفر بورزیم و برایش شریک قرار دهیم (2).چنانکه ملاحظه فرمودید در آیات مذکور چند نشانه برای مستکبرین ذکر شده است:1-استکبار و برتری جوئی.2-ایجاد اختلاف و تفرقه.3-اسراف کاری و ولخرجی 4-تحقیر و کوچک کردن مردم 5-افساد 6-امتناع از قبول حق 7-ترویج و اشاعه کفر و فساد.

از مجموع این آیات چنین استفاده می شود که:مستکبرین گروهی هستند که بدون جهت خودشان را برتر از دیگران معرفی می نمایند.به مردم می گویند:

ما سیاستمدار و کاردان و عاقل هستیم و مصالح شما را بهتر از خودتان می فهمیم.

عقل شما بدان حد نیست که بتوانید مصالح خودتان را درک کنید،باید از ما اطاعت کنید تا سعادتمند شوید.یکی از عوامل مهم استکبار ایجاد تفرقه و اختلاف است.به وسیلۀ رنگ،نژاد،مذهب،زبان،قومیت،ملیت،کشور، شهر،استان و صدها عوامل اختلاف انگیز دیگر،در بین مردم تفرقه اندازی می کنند.برای اینکه بتوانند بر مردم حکومت نمایند،از کفر و شرک و فساد و گناه ترویج می نمایند و بدین وسیله مردم را فریب می دهند و به استثمار و استعمار می کشند،همۀ امورشان را در قبضه خویش در می آورند،اموال عمومی را قبضه می کنند و بر طبق دلخواه به مصرف می رسانند،به بهانۀ دفاع از کشور نیرو و سلاح تهیه می کنند،به بهانه ایجاد امنیت و تأمین نیازهای عمومی تشکیلات قضائی و اداری به نفع خود به وجود می آورند و از اموال عمومی و بیت المال طبق دلخواه

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 3511


1- قٰالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صٰالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ*قٰالُوا إِنّٰا بِمٰا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ* قٰالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّٰا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کٰافِرُونَ -اعراف 76
2- وَ قٰالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ إِذْ تَأْمُرُونَنٰا أَنْ نَکْفُرَ بِاللّٰهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْدٰاداً -سبا 33

خرج می کنند و به همدستانشان می دهند،در صورتی که دروغ می گویند و جز ادامۀ ریاست و خودخواهی هدفی ندارند.مستکبرین بزرگ نیستند و قدرت ندارند بلکه با فریبکاری،قدرت عظیم مردم را به عنوان خودشان جلوه می دهند و آنان را تحقیر می نمایند.

از اینجا معنای مستضعفین نیز روشن شد.مستضعف به معنای ضعیف و ناتوان نیست بلکه مستضعف به کسی گفته می شود که در اثر تلقینات و حیله گریها و تبلیغات دروغین مستکبرین،نیرو و قدرت واقعی خودش را فراموش کرده و به بندگی و ذلت کشیده شده است.قدرت واقعی مال خود مردم است.زمین و آب و هوا و منابع طبیعی و نیروی کار و نیروی علم و صنعت و اختراع،همه و همه به خود مردم تعلق دارد.نیروی کارگر و تولیدکننده،نیروی سپاه و ارتش،قوای نظامی و انتظامی و قضائی و اداری همه اینها از افراد ملت به وجود می آید.نیروی علم و اختراع و صنعت نیز از خود افراد ملت می باشد.بنابراین خود مردم منابع قدرت هستند نه مستکبرین.اگر یاری و همکاری مردم نباشد مستکبرین چه قدرتی دارند؟لیکن مستکبرین با حیله و فریب و تبلیغات دروغین مردم را از خود بیگانه کرده و به استضعاف کشیده اند.به وسیلۀ خود آنها بر سر خودشان می کوبند و استثمار و استعمارشان می کنند.مستکبرین اقلیتی بیش نیستند که در طول تاریخ سعی کرده اند ملتها را در حال استضعاف و بی اطلاعی نگهدارند و بدین وسیله بر آنان حکومت کنند.

ولی پیامبران الهی مأموریت داشته اند که مردم به استضعاف کشیده را بیدار سازند تا به نیرو و قدرت عظیم خویش پی ببرند و از قیدوبند مستکبرین آزاد گردند.پیامبران همواره سعی می کردند که بر علیه مستکبرین افشاگری کنند، قدرت دروغین و ابهت و جلال کاذب آنها را بشکنند،به مستضعفین جرأت بدهند تا در برابر قدرت دروغین مستکبرین و طاغوتیان قیام کنند و بندهای استعمار و استثمار را پاره کنند.

حضرت ابراهیم علیه السلام در برابر حکومت طاغوتی نمرود قیام کرد، حضرت موسی علیه السلام در برابر حکومت فرعون به پا خاست،حضرت عیسی علیه السلام در برابر جباران عصر و بمنظور نجات محرومین قیام کرد و حضرت

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 3512

محمد صلی الله علیه و آله در برابر ابو جهلها و ابو سفیانها و ابو لهب ها و قیصرها و کسری ها قیام کرد و برای نجات مردمان محروم و مستضعف به جهاد پرداخت.

پیامبران برخلاف مستکبرین در بیدار ساختن مردم تلاش می کردند.با شرک و بت پرستی و فساد مبارزه می نمودند.مردم را به توحید و خداپرستی و وحدت دعوت می کردند.با ظلم و ستم و استکبار مخالفت می کردند.خداوند در قرآن می فرماید:

«بدرستیکه در هر امتی رسولی فرستادیم که خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید» (1).

می فرماید:«هرکس که به طاغوت کفر بورزد و به خدا ایمان بیاورد به ریسمان محکم الهی تمسک جسته است» (2).

قرآن قتال در راه خدا را برای نجات مستضعفین از وظائف مسلمین می شمارد و می گوید:

چرا در راه خدا و برای نجات مستضعفین جهاد نمی کنید؟مردان و زنان و کودکان که می گویند:پروردگارا ما را از این قریه ای که ساکنینش ستمکارند خارج ساز و قرار بده برای ما از جانب خود سرپرستی را و مقرر بدار برای ما یاوری را.مؤمنین در راه خدا جهاد می کنند و کفار در راه طاغوت می جنگند.پس با دوستان شیطان بجنگید که نیرنگ شیطان ضعیف است (3)

از سخنان گذشته چند مطلب به اثبات رسید.

1-مستکبرین که بر مردم حکومت می کنند اقلیتی بیش نیستند و قدرت واقعی ندارند بلکه از قدرت مستضعفین استفاده می کنند و خود آنان را به قیدوبند استضعاف و استثمار می کشند.

2-مستضعفین همان اکثریت مردم هستند که قدرت واقعی،مال خود آنهاست.آنها ضعیف و ناتوان نیستند بلکه در اثر تلقینات مستکبرین خودشان

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 3513


1- وَ لَقَدْ بَعَثْنٰا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّٰاغُوتَ -نحل 36
2- فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقیٰ -بقره 256
3- وَ مٰا لَکُمْ لاٰ تُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجٰالِ وَ النِّسٰاءِ وَ الْوِلْدٰانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنٰا أَخْرِجْنٰا مِنْ هٰذِهِ الْقَرْیَهِ الظّٰالِمِ أَهْلُهٰا وَ اجْعَلْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنٰا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً* اَلَّذِینَ آمَنُوا یُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطّٰاغُوتِ فَقٰاتِلُوا أَوْلِیٰاءَ الشَّیْطٰانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطٰانِ کٰانَ ضَعِیفاً -نساء 76

را ضعیف می پندارند.

3-مهم ترین عامل بدبختی مستضعفین احساس ضعف و ناتوانی آنها است.چون خودشان را ضعیف و ناتوان و مستکبرین را نیرومند و مقتدر می دانند آلت بلا اراده آنان قرار می گیرند و مطیع و فرمانبردارشان واقع می شوند و بهرگونه رنج و محرومیت و ذلتی تن می دهند و جرأت مخالفت ندارند.بزرگترین مشکل و بیماری صعب العلاج مردم محروم و مستضعف این است که قدرت عظیم خودشان را فراموش کرده اند،مرعوب قدرت دروغین و پوشالی مستکبرین گشته اند و به دست خودشان راه ستمگری و تعدی را برای طاغوتیان فراهم می سازند.

4-تنها راه نجات محرومین و مستضعفین این است که شخصیت گمشدۀ عظیم و نیرومند خود را بازیابند،با یک انقلاب و یورش همگانی قیدوبندها را پاره کنند،حکومت مستکبرین و طاغوتیان را برای همیشه سرنگون سازند و خود، قدرت ادارۀ جهان را در دست گیرند که چنین امری امکان پذیر است.زیرا قدرت های واقعی از آن مردم عادی است که اکثریت دارند.اگر دانشمندان و مخترعین و کارگران و کارمندان و سپاهیان و کشاورزان و صنعتگران همه و همه بخود آیند و نیروی عظیم خویش را در اختیار طاغوتیان و مستکبرین قرار ندهند حکومت پوشالی و کاذب آنان یک مرتبه درهم فرومی ریزد.اگر همه نیروها و مغزها و سپاهیان و سلاحها به نفع مستضعفین بکار گرفته شود و همه در این راه بسیج شوند،دیگر برای مستکبرین چه قدرتی باقی خواهد ماند؟.

این موضوع گرچه دشوار است ولی امکان پذیر خواهد بود و قرآن چنین عصر نورانی و درخشانی را نوید می دهد و می فرماید:

ما اراده کرده ایم که بر مستضعفین زمین منت نهاده آنها را پیشوا و وارث زمین قرار دهیم و در زمین بآنها تمکن و قدرت بخشیم (1).

این انقلاب جهانی توسط حضرت مهدی و اصحاب و یاران پیروزمند و فداکارش بوقوع خواهد پیوست.حضرت باقر علیه السلام در حدیثی فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 3514


1- وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوٰارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ -قصص5/

هنگامی که قائم ما قیام کرد خداوند متعال دستش را بر سر بندگان می نهد و بدین وسیله شعور آنها را جمع و عقولشان را کامل می گرداند (1).

از قرآن و احادیث استفاده می شود که این انقلاب عظیم و همگانی به عنوان دین و برای اجرای قوانین الهی برپا می شود.رهبری آن را حضرت مهدی علیه السلام برعهده دارد و مؤمنین شایسته و فداکار در رکابش جهاد خواهند کرد.

قرآن می فرماید:خدا به کسانیکه ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند وعده داد که آنها را در زمین خلیفه گرداند چنانکه پیشینیان نیز خلافت داشتند و نوید داده که دینی را که برایشان برگزیده قدرت و نیرو بدهد و خوف آنها را به امن و آرامش تبدیل کند تا او را پرستش کنند و برایش شریک قرار ندهند (2).

در احادیث چنین آمده که مراد از آیۀ مذکور حضرت مهدی و اصحاب و یارانش میباشند و به وسیله آنهاست که اسلام در تمام جهان گسترش می یابد و بر تمام ادیان غلبه می کند.قرآن کریم و احادیث معصومین روزی را نوید می دهند که مستضعفین جهان از خواب غفلت بیدار می شوند و به قدرت عظیم خویش و ضعف و ناتوانی مستکبرین و طاغوتیان پی می برند و با رهبریهای حضرت مهدی علیه السلام همه زیر پرچم نیرومند توحید گرد می آیند و با تکیه بر نیروی ایمان و در یک صف،در برابر مستکبرین قیام می کنند،با یک یورش همگانی بر رژیمهای استکبار می تازند و برای همیشه آنها را سرنگون می سازند.در چنین عصر درخشانی است که کفر و شرک و مادیگری و ستم از زمین ریشه کن می شود، عدل و توحید در جهان فراگیر می گردد،اختلاف و تفرقه از بین مردم برداشته می شود،مرزهای موهوم و اختلاف انگیز از اعتبار ساقط می گردد و همه جهانیان در صلح و صفا و آسایش و آرامش زندگی می کنند.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 3515


1- بحار الانوار ج 52 ص 336
2- سورۀ نور آیه 55.
چرا مهدی ظهور نمی کند؟
اشاره

جلالی:اکنون که ظلم و ستم و کفر و مادیگری همه جا را فراگرفته چرا مهدی موعود ظاهر نمی شود تا باوضاع آشفتۀ جهان خاتمه دهد؟

هوشیار:هر نهضت و انقلابی که برای هدف معینی برپا شود در صورتی امکان پیروزی دارد که زمینۀ آن،از هرجهت فراهم باشد و اوضاع و شرائط کاملا آماده باشد.یکی از شرائط مهم موفقیت این است که عموم ملت خواستار آن انقلاب باشند و افکار عمومی برای تأیید و پشتیبانی آن مهیا باشد.در غیر این صورت انقلاب با شکست مواجه خواهد شد.نهضت و قیام مهدی موعود نیز از این قاعدۀ کلی مستثنی نبوده در صورتی می تواند پیروز گردد که اوضاع و شرائط مساعد و زمینه فراهم باشد.نهضت آنجناب یک نهضت سطحی و کوچک نیست بلکه یک انقلاب همه جانبه و جهانی است.برنامۀ بسیار عمیق و دشواری دارد.

می خواهد تمام اختلافات نژادی و کشوری و زبانی و مرامی و دینی را برطرف سازد و سرتاسر گیتی را با یک حکومت نیرومند اداره کند تا همۀ بشر با صلح و صفا در کنار هم زندگی کنند.او می داند که آب را باید از سرچشمه اصلاح کرد و لذا علل و عوامل اختلاف انگیز را از ریشه قطع می کند تا گرگ صفتان،خوی درندگی را از دست بدهند و مانند گوسفندان در کنار هم زندگی کنند.می خواهد کفر و مادیگری را ریشه کن سازد و عموم جهانیان را بسوی قوانین و برنامه های الهی متوجه کند و دین اسلام را آیین همگانی گرداند.

می خواهد افکار پریشان بشر را بسوی یک هدف متمرکز کند و معبودهای دروغین و فتنه انگیز را،مانند:مرزها،نژادها،کشورها،مرامها،حزبها،قاره ها، و شخصیتهای کاذب را از مغز بشر ریشه کن سازد و بطور خلاصه،می خواهد نوع

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 3516

بشر و جوامع انسانی را به سعادت و کمال واقعی برساند و اجتماع صالحی به وجود آورد که بر پایۀ فضائل و صفات انسان و اخلاق نیک استوار باشد.

البته گفتن و نوشتن اینگونه مطالب دشوار نیست لیکن دانشمندان و اهل تحقیق می دانند که به وقوع پیوستن یک چنین انقلاب جهانی و عمیق کاری است بسیار دشوار و چنان نیست که بدون تهیه اسباب و مقدمات و آمادگی افکار عمومی و فراهم بودن زمینه،امکان وقوع داشته باشد.یک چنین انقلاب عمیقی باید از اندرون دلهای جهانیان سرچشمه بگیرد و همۀ انسانها بالاخص مسلمانان که می خواهد پرچمدار آن نهضت باشند،آمادگی داشته باشند.قرآن کریم نیز شایستگی و صلاحیت را شرط آن انقلاب دانسته می فرماید:ما در زبور نوشتیم که بندگان شایسته و صلاحیتدار ما قدرت زمین را بدست می گیرند (1).

بنابراین،تا نوع بشر به حد کمال و رشد نرسد و برای پذیرفتن حکومت حق آماده نگردد مهدی موعود ظاهر نخواهد شد.البته رشد فکری یک حادثۀ آنی نیست بلکه در طول ایام و به واسطۀ پیش آمدهای روزگار پیدا می شود و رو به کمال می رود.باید جهانیان آنقدر این کشور و آن کشور بگویند،و بر سر مرزهای موهوم کشوری بجنگند و خونریزی کنند تا بستوه آیند و بفهمند که حدود و مرزها ساخته وپرداخته افکار کوتاه و خودخواهی انسانهاست.در آن صورت از آن حدود اعتباری و اختلاف انگیز منزجر می شوند،و تمام جهان را یک کشور و همۀ افراد بشر را هموطن و در نفع و ضرر و سعادت و بدبختی شریک می دانند.در آن هنگام سیاه و سفید،زرد و سرخ،آسیائی و آفریقائی،امریکائی و اروپائی،شهری و دهاتی،عرب و عجم را می توانند به یک چشم نگاه کنند.

باید دانشمندان،برای اصلاحات عمومی و سعادت و آسایش انسانها آنقدر قانون تدوین کنند و تبصره بآنها بزنند و بعد از مدتی آنها را لغو کنند و قوانین تازه تری را به جای آنها بگذارند تا خسته شوند و جهانیان به نقصان و سستی قوانین بشر و افکار کوتاه قانونگذاران پی ببرند و از اصلاحاتی که به وسیلۀ آن قوانین می خواهد انجام بگیرد مأیوس شوند و بدین مطلب اعتراف کنند که یگانه طریق اصلاح بشر پیروی از پیمبران و اجرای قوانین الهی است.بشر هنوز حاضر نیست

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 3517


1- سورۀ انبیاء آیۀ 105.

در مقابل برنامه های خدا تسلیم شود.گمان می کند که به وسیلۀ علوم و اختراعات می تواند اسباب سعادت انسانها را فراهم سازد،لذا برنامه های الهی و معنویات را کنار گذاشته و دواسبه دنبال مادیات می دود.باید آنقدر بدود تا جانش به ستوه آید و سرش به سنگ بخورد.آنگاه بدین مطلب اعتراف می کند که علوم و اختراعات گرچه می توانند انسان را به فضا پرواز دهند و کرات آسمانی را مسخرش گردانند و سلاحهای کشنده و ویران کننده را در اختیارش قرار دهند اما نمی توانند مشکلات جهانی را حل کنند،استعمار و بیدادگری را ریشه کن سازند و بشر را بسعادت و آسایش روانی برسانند.

از آن وقتی که بشر حاکم و زمامدار و فرمانروا پیدا کرده و حکومتشان را پذیرفته است همواره از آنان انتظارها داشته است.همیشه امیدوار بوده و هست که آن افراد زورمند و زیرک جلو تعدیات را بگیرند و اسباب رفاه و آسایش عموم را فراهم سازند.لیکن کمتر شده که به امید و آرزویش برسد و به حکومت دلخواه دست یابد.در هرعصری آن را به صورتی درآورده شکل تازه ای بدان داده اند،اما بعد از چندی مشاهده شده که وضع همان وضع سابق است و چندان تفاوتی نکرده است.باید آنقدر حکومتهای رنگارنگ در جهان تأسیس شود و مرامها و احزاب فریبنده به وجود آید و بی لیاقتی آنها ثابت شود تا بشر از اصلاحات آنها مأیوس گردد و تشنۀ اصلاحات خدایی شود و برای پذیرفتن حکومت توحید آماده گردد.

هشام بن سالم از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:تا همۀ اصناف مردم به حکومت نرسند صاحب الامر قیام نمی کند.برای اینکه وقتی حکومتش را تشکیل داد کسی نگوید:اگر ما هم به حکومت می رسیدیم با عدالت رفتار می کردیم (1).

امام باقر علیه السلام فرمود:دولت ما آخرین دولت است.هرخاندانی که لیاقت حکومت داشته باشند قبل از ما به حکومت می رسند،تا وقتی حکومت ما تأسیس شد و رفتار آن را دیدند نگویند:ما هم اگر به حکومت رسیده بودیم مانند آل محمد عمل می کردیم و اینست معنای آیۀ:و العاقبه للمتقین (2).

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 3518


1- بحار الانوار ج 52 ص 244.
2- بحار الانوار ج 52 ص 332.

باتوجه به سخنان گذشته روشن شد که هنوز طبع انسانیت برای تحمل حکومت توحید آماده و مهیا نشده،لیکن چنان نیست که برای همیشه از این نعمت بزرگ محروم بماند.بلکه خداوند حکیم که انواع موجودات را به کمال مطلوب می رساند،نوع انسان را نیز از رسیدن به غایت مطلوب،محروم نخواهد ساخت.بشر از روزی که پا به زمین گذاشته همیشه در آرزوی یک زندگی اجتماعی خوش و سعادتبخش بوده و در راه رسیدن به آن تلاش و کوشش می نموده است.همیشه از جان ودل خواستار یک عصر درخشان و اجتماع صالحی بوده که ظلم و تعدی در آن نباشد.این خواستۀ درونی بشر بی هدف و غایت نیست و خداوند حکیم نوع انسان را از وصول به چنین غایت مطلوبی محروم نخواهد کرد بطور قطع جهان روزی را در پیش دارد که افکار مردم کاملا بیدار می شود،از احکام و قوانین و برنامه و مرام های گوناگون مأیوس می گردند،از حکام و فرمانروایان بشر ناامید می شوند،از مشکلات و گرفتاریهایی که به دست خودشان تهیه شده بستوه می آیند و از هرطرف متوجه خدا و قوانین الهی می شوند.چارۀ دردها و مشکلات لا ینحل اجتماعی را در پیروی از مکتب انبیا می دانند.

احساس می کنند که بدو چیز گرانبها احتیاج دارند:اول برنامه و نقشۀ اصلاحات و قوانین کامل و دست نخورده و روشن الهی.دوم یک زمامدار معصوم و فوق العاده ای که در طریق اجرای احکام و برنامه های خدایی دچار سهو و اشتباه و خطا نشود و همه انسانها را به یک چشم نگاه کند.خداوند حکیم مهدی موعود را برای یک چنین موقع حساسی ذخیره نموده و قوانین و برنامه های متین اسلام را در نزدش ودیعه گذاشته است.

علت دیگر

در روایات اهل بیت علیهم السلام علت دیگری نیز برای تأخیر در ظهور ذکر شده است.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:خدا در صلب کافران و منافقان نطفۀ افراد باایمانی را ودیعه نهاده است،به همین جهت بود که علی علیه السلام از کشتن پدران کافر،خودداری می نمود تا اولاد مؤمن از آنان به وجود آید و بعد از آن،بهر یک از آنان دست می یافت به قتلش مبادرت می کرد.همچنین قائم ما اهل بیت ظاهر نمی شود تا اینکه امانتهای الهی از صلب کافران خارج شوند.بعد از آن ظاهر

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 3519

می شود و کفار را به قتل می رساند (1).

برنامۀ امام زمان این است که دین اسلام و خداپرستی را به کافران عرضه می دارد هرکس ایمان بیاورد از قتل نجات پیدا می کند و هرکس سرسختی نشان داد و از قبول اسلام امتناع ورزید کشته می شود.از طرف دیگر می دانیم که در طول تاریخ بسیار اتفاق افتاده و می افتد که از نسل افراد کافر یا منافق فرزندان خداپرست و مؤمن به وجود آمده اند.مگر مسلمانان صدر اسلام از پدران کافر به وجود نیامدند؟اگر رسول خدا در فتح مکه،کفار مکه را قتل عام کرده بود آن همه مسلمان از نسلشان بوجود نمی آمد.لطف و فیض خدا اقتضا دارد که انسانها را به حال خود بگذارد تا در طول ایام و روزگار دراز فرزندان مؤمنی که امکان وجود دارند از نسلشان پدید آیند.باید جهان ماده به مقدار قابلیت و استعدادش انسان مؤمن تحویل دهد و از جانب خدا به آنها وجود افاضه شود.مادامی که نوع انسان ثمر می دهد و افراد مؤمن و خداپرست از آن به وجود می آید باید باقی بماند و این وضع همچنان ادامه دارد تا هنگامیکه افکار عمومی برای پذیرش توحید و خداپرستی آماده گردد در آن هنگام امام زمان علیه السلام ظهور می کند.بسیاری از کفار به دست آنجناب ایمان می آورند،افرادی هم که با آن شرائط و اوضاع در کفر و مادیگری پافشاری نمایند اشخاصی هستند که فرزندان مؤمن از آنها به وجود نخواهد آمد.

*** در اینموقع وقت جلسه پایان یافت و قرار شد جلسه بعد در منزل آقای دکتر تشکیل شود.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 3520


1- اثبات الهداه ج 7 ص 105.
وقت ظهور را از کجا می فهمد؟

پس از رسمیت جلسه آقای جلالی سئوالی را مطرح کرد:

امام زمان از چه راهی می فهمد که موقع ظهورش فرارسیده است؟اگر گفته شود که در آن هنگام،از جانب پروردگار عالم،به وی اطلاع می رسد لازمه اش اینست که بر آنجناب هم مانند پیمبران وحی بشود و در نتیجه بین امام و پیغمبر فرقی نماند.

هوشیار:اولا از براهین و روایاتی که در ابواب امامت وارد شده استفاده می شود که وجود مقدس امام نیز،با عالم غیب ارتباط دارد و در مواقع احتیاج حقائقی را دریافت می کند.در بعض روایات وارد شده که امام صدای ملک را می شنود اما خودش را مشاهده نمی کند (1).

بنابراین،ممکن است خداوند متعال وقت ظهور را به وسیلۀ الهام به امام زمان علیه السلام بفهماند.

حضرت صادق علیه السلام در تفسیر آیۀ ذیل فرمود:یکی از ما امامی است پیروز ولی مخفی،تا هنگامی که ارادۀ خدا تعلق گرفت که آشکارش کند در قلبش اثری می گذارد پس ظاهر می شود و به امر خدا قیام می کند (2).

ابو جارود می گوید:خدمت حضرت ابی جعفر علیه السلام عرض کردم قربانت شوم، از احوال حضرت صاحب الامر به من خبر بده.فرمود:شبانگاه از بیمناک ترین مردم می باشد لیکن صبحگاه از ایمن ترین مردم می گردد.برنامۀ کارش شبانه

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 3521


1- اصول کافی ج 1 ص 271.
2- مفضل بن عمر عن ابیعبد اللّه علیه السلام فی قول اللّه-فاذا نقر فی الناقور-قال ان منا اماما مظفرا مستترا فاذا اراد اللّه اظهار امره نکث فی قلبه نکته فظهر فقام بامر اللّه تبارک و تعالی-اثبات الهداه ج 6 ص 364.

روز به وی وحی می شود.عرض کردم به او وحی می شود!؟فرمود:وحی می شود اما وحی پیمبری نیست،بلکه مانند وحیی است که به مریم دختر عمران و به مادر موسی و به زنبور عسل نسبت داده شده است.ای ابا جارود!قائم آل محمد از مریم و مادر موسی و زنبور عسل نزد خدا گرامی تر است (1).

از این قبیل احادیث استفاده می شود که بر وجود مقدس امام نیز وحی و الهام می شود لیکن درعین حال،فرق بین امام و پیغمبر محفوظ است.زیرا پیغمبر مشرع است و احکام و قوانین شریعت به وی وحی می شود،به خلاف امام که احکام و قوانین باو وحی نمی شود و نسبت به آنها حافظ است.

ثانیا ممکن است گفته شود که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وقت ظهور را به توسط ائمۀ اطهار به مهدی خبر داده است و لو به اینطور که حدوث حوادث معینی را از علائم و قرائن فرارسیدن وقت ظهور معرفی نموده و امام زمان در انتظار ظهور آن علائم است.

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:وقتی موقع ظهور مهدی فرارسید خداوند شمشیر و پرچم آن جناب را به صدا می آورد،می گویند:ای دوست خدا!به پاخیز و دشمنان خدا را به قتل رسان (2).

یکی از شواهد احتمال مذکور روایاتی است که دلالت می کنند برنامه و دستورالعمل تمام امامان مهر کرده،از جانب پروردگار عالم بر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد و پیغمبر آن را به علی بن ابی طالب علیه السلام تحویل داد.علی علیه السلام در موقع خلافت صحیفۀ خویش را گشود و بر طبق آن عمل نمود و بعدا آنرا به امام حسن علیه السلام تحویل داد و به همین کیفیت،نوبت به هر امامی می رسید مهرنامه خویش را می گشود و بر طبق آن عمل می نمود،اکنون نیز برنامۀ کار و دستورالعمل امام زمان علیه السلام در دستش موجود است. (3)

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 3522


1- ابو الجارود قال قلت لابی جعفر علیه السلام:جعلت فداک،اخبرنی عن صاحب هذا الامر؟قال:یمسی من اخوف الناس و یصبح من آمن الناس،یوحی الیه هذا الامر لیله و نهاره.قال قلت:یوحی الیه یا ابا جعفر؟!قال یا ابا جارود انه لیس وحی نبوه و لکنه یوحی الیه کوحیه الی مریم بنت عمران و الی ام موسی و الی النحل،یا ابا جارود ان قائم آل محمد اکرم علی اللّه من مریم بنت عمران و ام موسی و النحل-اثبات الهداه ج 7 ص 172 و بحار الانوار ج 52 ص 389.
2- بحار الانوار ج 52 ص 311.
3- اصول کافی ج 1 ص 279.
اسباب قیام در یک شب فراهم می شود

علاوه بر این،از احادیث اهل بیت استفاده می شود که هنگام ظهور مهدی علیه السلام حوادثی در جهان واقع می شود که اسباب پیشرفت و موفقیت آن حضرت را فراهم می سازد و در شبی کارهایش اصلاح و مقدمات نهضتش آماده می شود.از باب نمونه:

عبد العظیم حسنی نقل می کند که حضرت جواد علیه السلام در حدیثی فرمود:قائم ما همان مهدی است که در زمان غیبت باید در انتظارش بود و در زمان ظهور باید اطاعتش نمود.او سومین فرزند من می باشد.به آن خدایی که محمد را به پیغمبری مبعوث و ما را به امامت مخصوص داشت سوگند که:اگر از عمر دنیا بیش از یک روز هم باقی نمانده باشد،خدا آنرا طولانی می کند تا آنجناب ظاهر شود و زمین را از عدل و داد پر کند،چنانکه از ظلم و ستم پر شده است.خداوند متعال،کارش را در یک شب اصلاح می کند چنانکه امر کلیم خود موسی را در شبی اصلاح نمود موسی رفت تا برای همسرش آتش بیاورد لیکن با تاج نبوت و رسالت برگشت.

سپس امام فرمود:یکی از بهترین اعمال شیعیان انتظار فرج است (1).

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:مهدی موعود از ماست،خداوند کارش را در شبی اصلاح می کند (2).

حضرت صادق علیه السلام فرمود:تولد صاحب الامر از مردم مخفی می شود تا وقتی ظاهر شد بیعت هیچکس در گردنش نباشد،خداوند متعال،در یک شب کارهایش را اصلاح می کند (3).

امام حسین علیه السلام فرمود:در نهمین فرزند من سنتی از یوسف و سنتی از موسی به وقوع خواهد پیوست و اوست قائم ما اهل بیت،خداوند متعال کارش را در یک شب اصلاح می کند (4).

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 3523


1- اثبات الهداه ج 6 ص 420.
2- کتاب الحاوی للفتاوی تألیف جلال الدین سیوطی ط 3 ج 2 ص 124.
3- قال ابو عبد اللّه علیه السلام:صاحب هذا الامر تغیب ولادته عن هذا الخلق لئلا یکون فی عنقه بیعه اذا خرج و یصلح اللّه عز و جل امره فی لیله-بحار الانوار ج 52 ص 96.
4- بحار الانوار ج 51 ص 133.
انتظار فرج

جلالی:مسلمانان در زمان غیبت امام زمان چه وظیفه ای دارند؟

هوشیار:دانشمندان وظائفی را تعیین کرده و در کتابها نوشته اند.مانند:

دعا کردن به آنحضرت،صدقه دادن برای او،حج کردن و حج دادن به نیابت او، استعانت و استغاثه به آنجناب و نظائر اینها.البته همۀ اینها در جای خویش نیکوست و احتیاجی به بحث ندارد.مهمترین وظیفه ای که در روایات وارد شده و احتیاج به توضیح دارد انتظار فرج است.لیکن تا حدودی مورد غفلت واقع شده و بحث کافی در آن به عمل نیامده است.راجع به فضیلت انتظار فرج روایات بسیاری از ائمه اطهار صادر شده و در کتابهای حدیث موجود است.از باب نمونه:

حضرت صادق علیه السلام فرمود:کسیکه با ولایت ما اهل بیت بمیرد در حالیکه منتظر فرج باشد مانند کسی است که در خیمۀ قائم باشد (1).

حضرت رضا علیه السلام به واسطۀ پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود:بهترین اعمال امت من انتظار فرج است (2).

علی بن ابیطالب علیه السلام فرمود:کسی که در انتظار دولت ما باشد مانند کسی است که در راه خدا به خون خویش بغلتد (3).

حضرت رضا علیه السلام فرمود:صبر و انتظار فرج چقدر خوبست؟!آیا نشنیدند که خدا در قرآن می فرماید:شما در انتظار باشید منهم در انتظار خواهم بود؟ پس بردبار باشید زیرا فرج،بعد از نومیدی خواهد رسید.کسانیکه پیش از شما

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 3524


1- کمال الدین ج 2 ص 357.
2- کمال الدین ج 2 ص 357.
3- کمال الدین ج 2 ص 358.

بودند از شما بردبارتر بودند (1).

از این قبیل احادیث بسیار است.ائمه اطهار همواره به شیعیان سفارش می کردند باید شما در انتظار فرج باشید.می فرمودند:انتظار فرج خودش یک نوع فرج است کسیکه در انتظار فرج باشد مانند کسی است که در میدان جنگ با کفار جنگ کند و در خون خویش آغشته گردد.پس در این جهت تردید نیست که بزرگترین وظیفه مسلمانان در زمان غیبت انتظار فرج میباشد.اکنون باید دید معنای انتظار فرج چیست؟و چگونه انسان می تواند منتظر فرج باشد تا به آن همه ثوابهای کلان نائل گردد؟آیا در تحقق انتظار فرج همین قدر کافی است که انسان با زبان بگوید:من منتظر ظهور امام زمان هستم؟یا گاه و بیگاه با آه و ناله بگوید:خدا فرج امام زمان را نزدیک گرداند؟یا بعد از ادای نمازهای یومیه و در مشاهد مشرفه برای تعجیل در ظهور دعا کند؟یا بعد از ذکر صلوات،اللهم عجل فرجه الشریف بگوید؟یا در روزهای جمعه دعای ندبه را با سوزوگداز بخواند؟

البته همۀ اینها در جای خویش نیکوست لیکن گمان نمی کنم تنها این قبیل کارها انسان را مصداق حقیقی منتظر فرج قرار دهد که آن همه فضیلت برایش ذکر شده و در زبان ائمه با کسیکه در میدان جهاد در خون خودش می غلتد برابر معرفی شده است.

افرادی که از زیر بار هرنوع مسئولیت اجتماعی و وظیفۀ امر به معروف و نهی از منکر شانه خالی می کنند،در مقابل انواع فساد و بیدادگری ساکت و بی اراده اند،صحنه های رقت انگیز فساد و مادیگری و ظلم و ستم را تماشا می کنند و در مقابل تمام این حوادث بیش از این عکس العملی نشان نمی دهند که می گویند:خدا فرج امام زمان را نزدیک کند تا جلو مفاسد را بگیرد،گمان نمی کنم وجدان شما این مطلب را باور کند که این افراد سست عنصر را در ردیف افرادی قرار دهد که برای دفاع از دین دست از زن و بچه و مال و ثروت خودشان کشیده و در میدان جهاد جان گرامی خویش را سپر قرار داده در این راه شربت شهادت را نوشیده اند؟!

بنابراین،باید انتظار فرج معنای دقیق تر و ارزنده تری داشته باشد برای اینکه

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 3525


1- کمال الدین ج 2 ص 358.

مطلب بهتر روشن شود ناچارم قبلا دو موضوع را به عنوان مقدمه ذکر کنم سپس به اثبات مقصد بپردازم.

مقدمۀ اول:از احادیث استفاده می شود که برنامۀ کار امام زمان،برنامۀ بسیار وسیع و عالی و دشواری است،زیرا باید تمام جهان را اصلاح کند،ظلم و ستم را بطورکلی ریشه کن سازد،آثار کفر و بی دینی و مادیگری را براندازد،تمام افراد بشر را خداپرست گرداند،دین اسلام را دین رسمی و همگانی جهانیان قرار دهد، عدل وداد را در تمام گیتی گسترش دهد،مرزهای موهوم و غلط را از مغز افراد بشر بیرون کند،تا همۀ آنان زیر یگانه پرچم خداپرستی با صلح و صفا زندگی کنند.

تمام اقوام و ملل و نژادهای بشر را تحت پرچم واحد توحید داخل کند و حکومت واحد جهانی اسلام را تأسیس نماید.البته اهل تحقیق و دانشمندان می دانند که اجرای چنین برنامه ای بسیار سنگین و دشوار است.بقدری دشوار است که گروهی در اصل امکان تحقق آن تردید دارند.بنابراین،در صورتی ممکن است یک چنین نقشۀ وسیع و عالی اجرا شود که مزاج بشریت برای پذیرش آن مهیا گردد،سطح افکار عمومی به قدری ترقی کند که خواستار یک چنین برنامۀ خدایی باشند و اسباب و مقدمات نهضت امام زمان و دادگستر جهان از هرجهت فراهم گردد.

مقدمۀ دوم:از احادیث اهل بیت استفاده می شود که امام زمان علیه السلام و یارانش به وسیلۀ جنگ و جهاد،بر کفر و مادیگری و بیدادگری غلبه می کنند و به واسطۀ نیروی جنگی،سپاه دشمن و طرفداران بی دینی و ظلم و ستم را مغلوب می سازند.

احادیث این باب بسیار است.از باب نمونه:

امام محمد باقر علیه السلام فرمود:مهدی از این جهت،با جدش محمد شباهت دارد که با شمشیر قیام می کند،دشمنان خدا و رسول و ستمکاران و گمراه کنندگان را به قتل می رساند،با شمشیر و ترس نصرت می یابد،هیچیک از لشگریانش با شکست مواجه نمی شوند (1).

بشیر می گوید:خدمت حضرت ابی جعفر علیه السلام عرض کردم:مردم می گویند وقتی مهدی قیام کرد کارها طبعا برایش روبراه می شود و باندازۀ شاخ حجامتی

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 3526


1- بحار الانوار ج 51 ص 218.

هم خونریزی نمی شود؟حضرت فرمود:به خدا سوگند چنین نیست.اگر چنین موضوعی امکان داشت برای رسول خدا صورت می گرفت.در صورتی که در میدان جنگ دندانش خونین شد و پیشانی مبارکش شکست.به خدا قسم نهضت صاحب الامر هم انجام نمی گیرد مگر اینکه در میدان جنگ عرق بریزیم و خونها ریخته شود.سپس دست به پیشانی مبارکش کشید (1).

از این قبیل اخبار استفاده می شود که موفقیت و پیروزی مهدی موعود تنها در اثر تأییدات الهی و نیروی غیبی نیست و بنا نیست که بدون توسل به نیروهای ظاهری،به طور اعجاز برنامه های اصلاحی خویش را به مرحله اجرا درآورد،بلکه علاوه بر تأییدات الهی،از نیروی سپاه و سلاحهای جنگی نیز استفاده خواهد کرد.ترقی و پیشرفت حیرت انگیز علوم و صنایع و اختراع سلاحهای مخوف و خطرناک جنگی را نیز در نظر داشته باشید.

باتوجه به این دو مطلب اکنون باید دید که شرائط ظهور مهدی موعود چیست؟ مسلمانان در قبال نهضت آنجناب چه وظیفه ای دارند و در چه صورتی می توان گفت مسلمانان برای قیام جهانی و دشوار آن حضرت آمادگی دارند و در انتظار ظهور و تأسیس دولت نیرومند الهی روزشماری می کنند؟.من از احادیث اهل بیت چنین استفاده می کنم که مهمترین وظیفۀ مسلمانان در زمان غیبت امام زمان این است که اولا در اصلاح نفوس خودشان کوشش و جدیت کنند،به اخلاق نیک اسلامی آراسته شوند،به وظائف فردی خودشان عمل نمایند و احکام و دستورات قرآن را به کار بندند.ثانیا احکام و برنامه های اجتماعی اسلام را استخراج کنند و در بین خودشان بطور کامل اجرا سازند.به واسطۀ اجرای برنامه های اقتصادی اسلام مشکلات اقتصادی خودشان را حل کنند و با فقر و بیکاری و تمرکز ثروتهای غیرمشروع مبارزه نمایند و با بکار بستن قوانین نورانی اسلام جلو ظلم و بیدادگری را حتی المقدور بگیرند.به طور خلاصه احکام و برنامه های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و حقوقی و عبادی اسلام را بطور کامل در بین خودشان اجرا نمایند و نتائج درخشان آنرا عملا در پیش جهانیان مجسم سازند.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 3527


1- بحار الانوار ج 52 ص 358.

در تحصیل دانش و صنایع جدیت نمایند و غفلت و سستی و عقب افتادگی سابق خودشان را جبران کنند.نه تنها خودشان را به کاروان تمدن بشری برسانند بلکه از هرجهت بر جهانیان تقدم جویند.عملا به جهانیان بفهمانند که احکام و قوانین نورانی اسلام می تواند مشکلاتشان را حل کند و سعادت دو جهانی آنان را تضمین نماید.با بکار بستن قوانین و برنامه های نورانی اسلام یک دولت نیرومند و مقتدر اسلامی به وجود آورند و به عنوان یک ملت متمدن و نیرومند و مستقل اسلامی در صفحۀ گیتی ظاهر شوند.

نیروی شرق و غرب را مهار کنند و مقام رهبری جهانیان را اشغال نمایند.

در تقویت نیروی دفاعی و تحکیم قوای نظامی و تهیۀ سلاحهای جنگی تا سرحد قدرت بکوشند.ثالثا طرحها و برنامه های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی اسلام را استخراج کنند و به سمع جهانیان برسانند.ارزش و مزایای برنامه های خدایی را برای بشریت به اثبات رسانند.افکار جهانیان را برای پذیرفتن قوانین خدایی آماده سازند،اسباب و مقدمات حکومت واحد جهانی اسلام و مبارزۀ با ظلم و بیدادگری را آماده نمایند.

کسانی را که در این راه سعی و کوشش می نمایند و برای پیشبرد هدف مقدس امام زمان و تهیۀ اسباب و مقدمات نهضت و قیام آن جناب جدیت می کنند، می توان منتظر فرج خواند و درباره شان گفت خودشان را برای ظهور و قیام مهدی دادگستر آماده می سازند.چنین افراد فداکار و کوشایی را می توان گفت مانند کسانی هستند که در میدان جنگ در خون خویش می غلتند.

اما افرادی که حل مشکلاتشان را از قوانین موضوعه بشری انتظار دارند، قوانین اجتماعی و سیاسی اسلام را به طورکلی نادیده گرفته اند احکام اسلام را در مساجد و معابد محصور نموده در بازار و اجتماعشان اثری از اسلام دیده نمی شود،انواع فساد و بیدادگری را مشاهده می کنند و به جز گفتن«خدا فرج امام زمان را نزدیک کند»عکس العملی نشان نمی دهند،در علوم و صنایع کاسه لیس دگرانند،اختلافات داخلی و پراکندگی در بینشان حکمفرماست،با اجانب می سازند ولی با خودشان نمی سازند،دربارۀ چنین ملتی نمی توان گفت منتظر فرج آل محمد و نهضت مهدی موعود می باشند.چنین افرادی برای تأسیس

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 3528

حکومت جهانی اسلام آمادگی ندارند،گرچه روزی صدها مرتبه بگویند:اللهم عجل فرجه الشریف.

من این مطلب را از روایات انتظار فرج به خوبی می فهمم.به علاوه، در روایات دیگر هم کم وبیش بدین موضوع اشاره شده است.از باب نمونه:امام صادق علیه السلام فرمود:خودتان را برای ظهور و نهضت قائم ما آماده سازید و لو به ذخیره کردن یک تیر باشد (1).

عبد الحمید واسطی می گوید:به حضرت باقر علیه السلام عرض کردم:ما به انتظار این امر از کسب و بازار هم دست کشیدیم؟فرمود:ای عبد الحمید آیا گمان می کنی کسی که جانش را در راه خدا وقف نمود خدا برایش گشایش قرار نمی دهد؟ بخدا سوگند خدا در کارهایش گشایش خواهد داد.خدا رحمت کند بنده ای را که امر ما را زنده بدارد.عبد الحمید گفت:اگر پیش از قیام قائم مرگ من فرارسد چه خواهد شد؟فرمود:هریک از شما که بگوید:اگر قائم را درک کنم یاری اش می نمایم،مانند کسی است که در رکاب آنجناب شمشیر می زند.بلکه مانند کسی است که در خدمت آنحضرت به شهادت نائل گردد (2).

ابو بصیر می گوید:روزی امام صادق علیه السلام به اصحابش فرمود:آیا شما را خبر ندهم به چیزی که خدا اعمال بندگانش را جز به آن قبول نمی کند؟ ابو بصیر عرض کرد:بفرمایید.فرمود:شهادت به یگانگی خدا و پیمبری محمد و اعتراف به دستورات خدا و دوستی با ما و بیزاری از دشمنانمان و تسلیم در مقابل ائمه و پرهیزکاری و جدیت و آرامش و در انتظار قائم بودن.سپس فرمود:برای ما دولتی است که هروقت خدا بخواهد تأسیس خواهد شد.هرکس میل دارد که از اصحاب و یاران قائم ما باشد باید در انتظار فرج باشد.پرهیزکاری را شیوه خویش کند به اخلاق نیک آراسته گردد و در همان حال در انتظار قائم ما بسر برد.اگر چنین بود و پیش از قیام قائم مرگش فرارسید به اجر و ثواب کسانی که قائم را درک می کنند نائل خواهد گشت.ای شیعیان جدیت و کوشش نمایید و منتظر ظهور آنجناب باشید،ای گروهی که مورد توجه و رحمت خدا واقع شده اید پیروزی گوارایتان باد. (3)

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 3529


1- بحار الانوار ج 52 ص 366.
2- کمال الدین ج 2 ص 357.
3- غیبت نعمانی ص 106.
بررسی احادیث مخالف قیام
اشاره

مهندس:جناب آقای هوشیار!از سخنان گذشته شما،در بحث انتظار فرج، چنین استفاده شد که شیعیان در زمان غیبت امام زمان علیه السلام موظفند در تأسیس حکومت اسلامی و اجرای کامل قوانین سیاسی و اجتماعی اسلام تلاش و جهاد کنند و بدین وسیله اسباب و مقدمات ظهور و قیام جهانی آن حضرت را فراهم سازند،گمان می کنم سخن شما با مفاد بعضی احادیث سازگار نباشد.

چنانکه خود شما اطلاع دارید تعدادی حدیث داریم که از هرگونه قیام و نهضتی که قبل از قیام حضرت مهدی انجام بگیرد،نهی می کند.اگر آن احادیث را مورد بررسی قرار دهید بسیار خوب است.

هوشیار:از تذکر مناسب شما بسیار ممنونم.البته لازم است احادیث مذکور را از دو جهت مورد بحث قرار دهیم:اولا از لحاظ سند بررسی شود که آیا صحیح و معتبر هستند یا نه.ثانیا از جهت دلالت که آیا می توانند دلیل منع هرگونه قیام و نهضتی باشند یا نه.ولی قبل از بحث و بررسی احادیث مناسب می دانم مطلب دیگری را به عنوان مقدمه یادآور شوم.بنابراین،مسأله را در دو بخش مورد بحث قرار می دهیم:

بخش اول:حکومت در دین.

بخش دوم:بررسی احادیث.

[بخش اول] حکومت در متن دین
اشاره

از مطالعه متن احکام و قوانین اسلام به خوبی استفاده می شود که:دین اسلام فقط یک دین عقیدتی و عبادی نیست بلکه یک نظام کامل عقیدتی،

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 3530

عبادی،اخلاقی،سیاسی و اجتماعی است.احکام و قوانین اسلام را به طور کامل می توان به دو دسته تقسیم نمود.

دسته اول:احکام فردی:مانند:نماز،روزه،طهارت،نجاست،حج،اطعمه، اشربه و نظیر اینها.انسان در عمل کردن به این وظائف نیازی به حکومت و تعاون اجتماعی ندارد.بلکه خودش به تنهائی می تواند انجام وظیفه نماید.

دسته دوم:احکام اجتماعی،مانند:جهاد،دفاع،امر به معروف،نهی از منکر،قضا و حل اختلافات،قصاص،حدود و دیات،تعزیرات،حقوق مدنی و جزائی،روابط مسلمین با خودشان و با کفار،زکات و خمس.این قبیل احکام به زندگی اجتماعی و سیاسی انسانها مربوط می شود.انسانها چون ناچارند باهم زندگی کنند،در زندگی اجتماعی با تزاحمات و برخوردهائی مواجه خواهند شد و به همین جهت نیاز به قوانینی دارند که جلو تعدیات و تجاوزات را بگیرد و حقوق افراد را تضمین کند.شارع مقدس اسلام از این امر مهم و حیاتی غفلت نکرده و به همین منظور قوانین حقوقی و جزائی و مدنی را جعل و تدوین نموده و برای حل اختلافات و اجرای کامل آنها احکام و دستورات قضائی را پیش بینی نموده است.از جعل و تدوین این قوانین به خوبی استفاده می شود که دستگاه قضا و داوری در متن دین اسلام قرار دارد و شارع مقدس به چنین تشکیلاتی عنایت داشته است.جهاد در راه خدا و دفاع از اسلام و مسلمین نیز بخش عظیمی از احکام و قوانین اسلام را تشکیل می دهد که دهها آیه و صدها حدیث در این باره صادر شده است.از باب نمونه:

خداوند حکیم به مؤمنین می فرماید: وَ جٰاهِدُوا فِی اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ (1).

در راه خدا حق جهاد را ادا کنید.

وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰی لاٰ تَکُونَ فِتْنَهٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّٰهِ

(2)

.

با کافران جهاد کنید تا فتنه و فساد برطرف شود و دین مخصوص خدا گردد.

فَقٰاتِلُوا أَئِمَّهَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاٰ أَیْمٰانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ

(3)

.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 3531


1- سورۀ حج آیۀ 78
2- سورۀ بقره،آیۀ 193
3- سوره توبه،آیۀ 12

با پیشوایان کفر بجنگید.زیرا به عهد و پیمانشان وفادار نیستند.شاید از ترس شمشیر دست از آزار شما بردارند.

از این قبیل آیات که نمونه های فراوانی دارد استفاده می شود که مسلمین وظیفه دارند برای گسترش اسلام و مبارزۀ با کفر و استکبار و ستم جهاد کنند.

حتی در آیات دستور می دهد که همواره در تقویت نیروی دفاعی خودشان بکوشند و در برابر دشمنان نیروی مجهز و آماده ای داشته باشند.

در قرآن می فرماید: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِبٰاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّٰهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لاٰ تَعْلَمُونَهُمُ اللّٰهُ یَعْلَمُهُمْ (1).

هرچه می توانید نیروی جنگی و اسبان بسته،برای دشمنان آماده کنید و بدین وسیله دشمن خودتان و دیگران را که شما آنها را نمی شناسید و خدا از آنان اطلاع دارد،بترسانید.

پس نتیجه می گیریم که تشکیلات و تأسیسات نظامی جزء اسلام است.

مسلمین وظیفه دارند همواره در تقویت و تحکیم نیروی دفاعی و اختراع و تولید انواع سلاحهای تدافعی و تهاجمی بکوشند.آنچنان که دشمنان اسلام همواره از قدرت اسلام در رعب و وحشت باشند و فکر تعدی و تجاوز به مغزشان خطور نکند.

امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر نیز یکی از دستورات مهم اسلام و یک وظیفه همگانی است.بر مسلمین واجب است،با ظلم و فساد و استکبار و تعدی و تجاوز و گناه،به هرطریق ممکن،مبارزه کنند و هم چنین واجب است.برای گسترش توحید و خداپرستی و دعوت مردم به خیر و صلاح کوشش و جهاد نمایند.در تأکید و سفارش به این وظیفه مهم و حساس اسلامی دهها آیه و صدها حدیث وارد شده است.از باب نمونه:در قرآن می فرماید:

وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ

(2)

.

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 3532


1- سوره انفال،آیۀ 60
2- آل عمران 104

یعنی باید از شما امتی به وجود آید که مردم را به خیر دعوت کنند،و امر به معروف و نهی از منکر نمایند.

و می فرماید: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ،تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ (1).

یعنی شما بهترین امتی هستید که برای مردم به وجود آمدید،زیرا امر به معروف و نهی از منکر را انجام می دهید و به خدا ایمان دارید.

کوتاه سخن

احکام و قوانین و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام،از قبیل جهاد، دفاع،قضا،قوانین حقوقی و مدنی و جزائی،امر به معروف و نهی از منکر،مبارزۀ با فساد و بیدادگری و اجرای عدالت اجتماعی،همه اینها نیاز به نظم و تشکیلات وسیع اداری دارد و بدون تأسیس یک حکومت اسلامی نمی توان این احکام را باجرا درآورد.

و از همین جا می توان نتیجه گرفت که تأسیس حکومت اسلامی که ضامن اجرای قوانین و برنامه های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و نظامی و انتظامی و حقوقی اسلام باشد،در متن دین قرار دارد.اگر شارع مقدس اسلام چنین قوانین و برنامه هائی را تشریع نموده قطعا نسبت به مجری آنها یعنی حاکم اسلام،نیز عنایت داشته است.مگر جهاد و دفاع بدون تشکیلات نظامی امکان پذیر است؟ مگر مبارزۀ با ظلم و بیدادگری و تجاوز به حقوق دیگران و برقرار ساختن عدالت اجتماعی و احقاق حقوق افراد و جلوگیری از هرج ومرج،بدون تشکیلات منظم قضائی و انتظامی امکان وقوع دارد؟

چون اسلام،چنین قوانین و برنامه هائی را جعل و تشریع نموده بناچار درباره مجری آنها هم تصمیم گرفته است.و همین است معنای حکومت اسلامی، حاکم اسلام یعنی شخصی که در رأس یک تشکیلات وسیع اداری قرار میگیرد و با اجرای کامل قوانین الهی مردم را اداره می کند.بنابراین حکومت در متن اسلام واقع شده و قابل انفکاک نیست.

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 3533


1- آل عمران 110
رسول خدا زمامدار مسلمین

رسول خدا صلی اللّه علیه و آله در زمان حیاتش عملا در رأس حکومت اسلامی قرار گرفت.آنحضرت امور مسلمین را اداره می کرد و از جانب خدا،برای انجام این مسؤولیت بزرگ،اختیارات وسیعی در اختیارش نهاده شد.قرآن می فرماید:

اَلنَّبِیُّ أَوْلیٰ بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ

(1)

.

پیامبر در تصرف در امور مسلمین،از خودشان شایسته تر است.

و می فرماید: فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ وَ لاٰ تَتَّبِعْ أَهْوٰاءَهُمْ (2).

به وسیله احکام و قوانینی که بر تو نازل شده در بین مسلمین حکومت کن و از خواسته های نفسانی آنها پیروی نکن.

بنابراین رسول خدا صلی الله علیه و آله دو مقام و منصب را عهده دار بود:از یک طرف به وسیلۀ وحی با خداوند متعال در ارتباط و تماس بود،احکام و قوانین شریعت را دریافت و به مردم ابلاغ می فرمود و از طرف دیگر مقام زمامداری و ادارۀ امت اسلام را برعهده داشت و با اجرای قوانین و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام،مسلمین را اداره می کرد.

با مطالعه سیرۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله بخوبی روشن می شود که زمام امور مسلمین را عملا برعهده داشته و بر آنان حکومت می نموده است.حاکم و فرماندار می گمارده،قاضی می فرستاده،دستور جهاد و دفاع صادر می کرده و به طور کلی همۀ کارهائی را که برای اداره یک امت کوچک لازم بوده انجام می داده است (3).

این مأموریت از جانب خدا به آنجناب واگذار شده بود.مأموریت داشت احکام و قوانین سیاسی و اجتماعی اسلام را به اجرا درآورد.مسلمین مأمور به جهاد بودند ولی رسول خدا هم مأموریت داشت آنان را برای جهاد و دفاع بسیج کند.از باب نمونه:در قرآن می فرماید:

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 3534


1- سوره احزاب،آیه 6
2- سورۀ مائده،آیه 48
3- برای اطلاع بیشتر می توانید به کتاب التراتیب الادرایه تألیف شیخ عبد الحق و کتاب الاموال تألیف حافظ ابو عبید مراجعه نمائید.

یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتٰالِ

(1)

.

ای پیامبر!مؤمنین را در جهاد ترغیب و تحریص کن.

و می فرماید: یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ جٰاهِدِ الْکُفّٰارَ وَ الْمُنٰافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ (2).

ای پیامبر!با کفار و منافقین جنگ کن و بر آنان سخت بگیر.

رسول خدا مأموریت داشت که در بین مردم حکومت و داوری کند.در قرآن می فرماید:

إِنّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّٰاسِ بِمٰا أَرٰاکَ اللّٰهُ وَ لاٰ تَکُنْ لِلْخٰائِنِینَ خَصِیماً

(3)

.

ما قرآن را بر تو نازل کردیم تا اینکه با آنچه خدا به تو نشان داده در بین مردم حکم کنی و نباید که به نفع خیانتکاران به خصومت برخیزی.

از این مجموع چنین استفاده می شود که رسول خدا علاوه بر مقام نبوت و دریافت وحی و ابلاغ به مردم،مقام حکومت و زمامداری مسلمین را نیز برعهده داشته و مأمور بوده که با اجرای احکام و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام، مسلمین را اداره کند و در همین رابطه اختیارات ویژه ای به آن حضرت واگذار شده و مسلمانان موظف بوده اند که از دستورهای حکومتی آن جناب اطاعت نمایند.

در قرآن می فرماید:

أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ

(4)

.

از خدا و رسول و صاحبان امر(مسؤولین امور)اطاعت کنید.

وَ أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ لاٰ تَنٰازَعُوا فَتَفْشَلُوا

(5)

.

از خدا و رسول اطاعت کنید و از تنازع و اختلاف اجتناب نمائید که ضعیف می شوید.

وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ لِیُطٰاعَ بِإِذْنِ اللّٰهِ

(6)

.

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 3535


1- انعام 65
2- توبه 73
3- نساء 105
4- نساء 59
5- انفال 46
6- نساء 64

هیچ رسولی را نفرستادیم جز اینکه به اذن خدا مورد اطاعت قرار گیرد.

در این قبیل آیات اطاعت از رسول در کنار اطاعت خدا قرار گرفته و به مسلمین خطاب شده است که هم از خدا اطاعت کنید،هم از رسول خدا.

اطاعت از خدا به این صورت تحقق می پذیرد که احکامی را که به وسیلۀ پیامبر ارسال شده مورد قبول قرار گیرد.علاوه بر این،بر مسلمین واجب شده که از دستورها و فرمانهای ویژۀ رسول خدا نیز اطاعت نمایند.فرمانهای ویژۀ رسول الله عبارتست از:دستورها و فرمان هائی که از آن حضرت به عنوان اینکه حاکم مسلمین است صادر می شده.که از این جهت نیز واجب الاطاعه بوده است.البته وجوب اطاعت از او بالاستقلال نیست بلکه چون خدا به اطاعت از او فرمان داده واجب الاطاعه گشته است.

بنابراین حکومت از آغاز اسلام،جزو دین بوده و پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله عملا آن را برعهده داشته است.

حکومت اسلامی بعد از رسول خدا

بعد از وفات رسول خدا نبوت و تشریع و وحی خاتمه یافت.لیکن احکام و قوانین دین،از جمله برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام در بین مسلمین باقی ماند.در اینجا این سؤال مطرح می شود که بعد از رحلت رسول اکرم آیا منصب حاکمیت و زمامداری آن حضرت هم مانند مقام نبوت آن جناب به طور کلی خاتمه یافت؟و رسول خدا نسبت به زمامدار و حاکم بعد از خودش هیچگونه دخالتی به عمل نیاورده آن را برعهدۀ خود مسلمین واگذار کرد یا از این موضوع حساس و مهم غافل نبوده و شخصی را برای تصدی این مقام انتخاب و معرفی نموده است؟

شیعیان عقیده دارند که پیامبر گرامی اسلام که خود حاکم بر مسلمین و مجری قوانین و برنامه های اسلام بود،ضرورت تداوم حکومت اسلامی را کاملا احساس می کرد.او به خوبی می دانست که مسلمین بدون حکومت نمی توانند زندگی کنند و حکومت در صورتی می تواند اسلامی باشد که مسؤولیت ادارۀ آن برعهدۀ شخصی عالم و اسلام شناس و پرهیزکار و امین و عادل،نهاده شده باشد،

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 3536

تا با پیاده کردن قوانین و برنامه های دین حکومت اسلامی را تداوم دهد.به همین جهت از آغاز دعوت و به دستور خداوند حکیم،در فرصتهای مناسب علی بن ابیطالب علیه السلام را به عنوان امام مسلمین و خلیفه خودش معرفی می کرد که احادیث آن در کتابهای معتبر شیعه و اهل سنت موجود است.از جمله در سفر حجه الوداع،در غدیر خم فرود آمد و در حضور هزاران نفر از اصحاب فرمود:.

الست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟قالوا:بلی یا رسول اللّه.فقال:من کنت مولاه فعلی مولاه.ثم قال:اللّهم و ال من والاه و عاد من عاداه.فلقیه عمر بن الخطاب فقال:هنیئا لک یابن ابیطالب،اصبحت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنه (1).

یعنی رسول خدا به مردم فرمود:آیا من در تصرف در امور مؤمنین از خودشان شایسته تر نیستم؟گفتند:چرا یا رسول اللّه.آنگاه فرمود:هرکس که من مولا و صاحب اختیار او هستم علی صاحب اختیار او خواهد بود.سپس فرمود:خدایا با دوستان علی دوست و با دشمنانش دشمن باش.در این هنگام عمر بن الخطاب علی بن ابیطالب علیه السلام را ملاقات کرد و گفت:ای پسر ابو طالب مقام جدید برایت مبارک و گوارا باشد.تو مولا و صاحب اختیار من و همۀ مردان و زنان مؤمن شدی.

از این قبیل احادیث استفاده می شود که حضرت رسول صلی اللّه علیه و آله مقام حاکمیت خودش را تداوم بخشیده و به علی بن ابیطالب علیه السلام واگذار نموده است.قبلا او را برای تصدی این مقام آماده کرده علوم و اطلاعات لازم را در اختیارش نهاده و می دانست که از مقام علم و عصمت ذاتی نیز برخوردار است و برای مقام امامت شایستگی دارد.به همین جهت و به دستور خداوند حکیم او را بدین مقام برگزید و معرفی نمود.علی بن ابیطالب علیه السلام هم حافظ احکام و قوانین اسلام بود.هم حاکم اسلام و مجری قوانین.رسول خدا در غدیر خم همان مقام اولی به تصرف و صاحب اختیار بودن خودش را به حضرت علی واگذار نمود.

عمر بن الخطاب نیز همین معنا را فهمید که به علی علیه السلام گفت:هنیئا لک یابن ابیطالب اصبحت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنه.

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 3537


1- ینابیع الموده ص 297

مسلمین هم همین معنا را فهمیدند که با امیر المؤمنین بیعت نموده،اظهار وفاداری کردند و اگر جز این بود نیازی به بیعت نبود.

علی بن ابیطالب خلیفه منصوب رسول خدا

رسول خدا صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام را به دستور خدا به امامت و زمامداری مسلمین منصوب نمود و بدین وسیله امامت مسلمین و حاکمیت خودش را تداوم بخشید،لیکن بعد از وفات آن حضرت گروهی از اصحاب درصدد کسب خلاف برآمدند،از جهل و ضعف مردم سوءاستفاده نموده حق مشروع علی بن ابیطالب علیه السلام را غصب کردند و حکومت اسلامی را از مسیر اصلی خودش منحرف ساختند.خودداری امیر المؤمنین از بیعت و آن همه خطبه ها و احتجاجها و شکایتها،برای غصب مقام حاکمیت و زمامداری مسلمین بود،نه بیان احکام و معارف دین.خلفا بیان احکام و معارف دین را از علی علیه السلام نگرفته بودند،بلکه به مقام والای علمی آن جناب اعتراف داشتند و حتی در حل مشکلات هم به او مراجعه می کردند..

هنگامیکه حضرت علی علیه السلام به خلافت رسید تمام شؤون حکومت را بر عهده گرفت.از قبیل تعیین حاکم و فرماندار،نصب قضات،تعیین مأمور وصول زکات و خمس.صدور فرمان جهاد و دفاع،تعیین فرماندهان سپاه و دیگر کارهائی که از شؤون حاکم اسلامی بود.اگر طلحه و زبیر با آن جناب مخالفت کردند و جنگ جمل را برپا ساختند با حکومت آن حضرت مخالف بودند نه با مقام علمی و بیان معارف و احکام دین توسط آن حضرت.معاویه در بیان احکام با حضرت علی نزاع نداشت بلکه در تصدی مقام حکومت نزاع می کرد.

از این مجموع چنین نتیجه می گیریم که با وفات رسول گرامی اسلام دوران حکومت اسلامی خاتمه نیافت بلکه با تعیین علی بن ابیطالب بدین مقام بر ضرورت تداوم حکومت اسلامی تأکید و تصریح به عمل آمد و بدین وسیله به اثبات رسید که شارع مقدس اسلام هیچگاه از لزوم اجرای قوانین سیاسی و اجتماعی دست بردار نبوده و نیست.یعنی حکومت اسلامی باید در طول تاریخ تداوم یابد.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 3538

امیر المؤمنین علیه السلام بعد از خودش امام حسن را برای تصدی مقام امامت و حاکمیت برگزید و امام حسن علیه السلام برادرش امام حسین را و امام حسین علیه السلام فرزندش حضرت سجاد را بدین مقام برگزید و معرفی نمود و بهمین طریق هرامامی،امام بعد از خودش را معرفی نمود تا امام دوازدهم حضرت حجه بن الحسن علیه السلام،همۀ ائمه دوازده گانه علاوه بر مقام عصمت و طهارت و علم و دانش خدادادی و صلاحیت و کمال ذاتی،به مقام امامت و حاکمیت مسلمین نیز منصوب و معرفی می شدند.بنابراین امامت مسلمین و حاکمیت معصوم در متن اسلام قرار دارد و جداشدنی نیست.گرچه جز علی بن ابیطالب علیه السلام آنهم در زمان محدود،هیچیک از ائمه عملا توفیق نیافت که در مسند حق مشروع خویش قرار گیرد و حکومت اسلامی را در مسیر واقعی خویش تداوم بخشد.

حکومت اسلامی در زمان غیبت

اکنون این سؤال مطرح می شود که وضع احکام و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام در این زمانها چیست؟آیا در این زمانها که به وجود امام و حاکم معصوم دسترسی نیست،شارع مقدس اسلام دست از احکام و برنامه های سیاسی و اجتماعی برداشته و مسلمین در این باره وظیفه ای ندارند؟آیا این قبیل احکام و قوانین که بخش عظیمی از اسلام را تشکیل می دهند فقط برای دوران کوتاه حیات رسول خدا تشریع شده و بعد از آن تا زمان ظهور حضرت مهدی باید مسکوت بماند؟آیا می توان گفت:اسلام در این اعصار طولانی از جهاد و دفاع و اجرای حدود و قصاص و تعزیرات و مبارزه با ظلم و بیدادگری و دفاع از محرومین و مستضعفین و مبارزه با فساد و گناه و طغیان،دست برداشته و اجرای این بخش عظیم اسلام را به ظهور حضرت مهدی ارواحنا فداه موکول نموده است؟آیا می توان گفت:این همه آیات و روایات در این زمانها فقط برای بحث کردن و در کتابها نوشتن آمده است.گمان نکنم هیچ مسلمان اندیشمندی چنین حرفی را باور کند.مسلمین و بالاخص دانشمندان خواهند گفت که این احکام نیز برای پیاده شدن آمده است.اگر چنین است،پس اسلام نسبت به اجرای

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 3539

قوانین و برنامه ها در تمام زمانها و از جمله در این زمان نظر داشته و دارد.

نمی توان گفت:اسلام احکام و برنامه های سیاسی و اجتماعی را تشریع نموده ولی نسبت به مجری آنها یعنی حاکم شرعی نظر و عنایتی ندارد.

وظیفه مسلمین در زمان غیبت

درست است که پیامبر و امام معصوم از جانب خدا،برای تصدی مقام زمامداری و اداره امور مسلمین منصوب گشته اند و باید در این راه تلاش و جدیت نمایند،لیکن وظیفه اصلی برعهدۀ مسلمین نهاده شده که در راه تأسیس و تحکیم حکومت اسلامی و به قدرت رساندن پیامبر یا امام جدیت و کوشش کنند و پیرو فرمانها و رهنمودهای آنان باشند.هم چنین در زمانیکه به وجود امام معصوم دسترسی نیست مسلمین موظفند برای تأسیس حکومت اسلامی و اجرای قوانین و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام تلاش و جدیت نمایند.چون اسلام حتی در چنین زمانی هم از احکام خویش دست بردار نیست و عمل بآنها را از مسلمین خواستار است.اتفاقا بسیاری از احکام و قوانین دین به صورت خطاب به عموم مسلمین توجه دارد.از باب نمونه خدا در قرآن می فرماید:

وَ جٰاهِدُوا فِی اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ

(1)

.

در راه خدا حق جهاد را انجام دهید.

و می فرماید: اِنْفِرُوا خِفٰافاً وَ ثِقٰالاً وَ جٰاهِدُوا بِأَمْوٰالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ (2).

برای جنگ با کافران،در حال سبکباری و دشواری بیرون شوید و در راه خدا به مال و جان جهاد کنید.

و می فرماید: تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجٰاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ (3).

به خدا و رسول ایمان دارید و در راه خدا جهاد می کنید.

و می فرماید: وَ قٰاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ الَّذِینَ یُقٰاتِلُونَکُمْ وَ لاٰ تَعْتَدُوا (4).

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 3540


1- سوره حج،آیه 78
2- سوره توبه،آیه 41
3- سوره صف،آیه 11
4- سوره بقره،آیه 19

و در راه خدا با کسانیکه با شما می جنگند بجنگید ولی تعدی نکنید.

و می فرماید: فَقٰاتِلُوا أَوْلِیٰاءَ الشَّیْطٰانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطٰانِ کٰانَ ضَعِیفاً (1).

با دوستان شیطان بجنگید که حیله های شیطان ضعیف است.

و می فرماید: وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰی لاٰ تَکُونَ فِتْنَهٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّٰهِ (2).

با آنها بجنگید تا فتنه برطرف شود و دین مخصوص خدا باشد.

و می فرماید: وَ مٰا لَکُمْ لاٰ تُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ (3).

چرا در راه خدا نمی جنگید؟.

و می فرماید: فَقٰاتِلُوا أَئِمَّهَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاٰ أَیْمٰانَ لَهُمْ (4).

با پیشوایان کفر بجنگید زیرا به پیمانهای خود وفادار نیستند.

و می فرماید: وَ قٰاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً کَمٰا یُقٰاتِلُونَکُمْ کَافَّهً (5).

همه باهم با مشرکین بجنگید چنانکه آنان با همدیگر با شما می جنگند.

و می فرماید: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِبٰاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّٰهِ وَ عَدُوَّکُمْ (6).

هرچه می توانید برای دشمنان نیرو و اسبان بسته آماده سازید و بدین وسیله دشمنان خدا و دشمنان خودتان را بترسانید.

و می فرماید: وَ السّٰارِقُ وَ السّٰارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمٰا جَزٰاءً بِمٰا کَسَبٰا نَکٰالاً مِنَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (7).

دست زن و مرد دزد را قطع کنید تا کیفر اعمالشان و عقوبتی از جانب خدا باشد و خدا نیرومند و حکیم است.

و می فرماید: اَلزّٰانِیَهُ وَ الزّٰانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا مِائَهَ جَلْدَهٍ وَ لاٰ تَأْخُذْکُمْ بِهِمٰا رَأْفَهٌ فِی دِینِ اللّٰهِ (8).

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 3541


1- سوره نساء،آیه 76
2- سوره انفال،آیه 39
3- سوره نساء،آیه 75
4- سوره توبه،آیه 12
5- سوره توبه،آیه 36
6- سوره انفال،آیه 60
7- سوره مائده،آیه 38
8- سوره نور،آیه 2

زن و مرد زناکار را یکصد تازیانه بزنید و در اجرای حد الهی دلسوزی و عاطفه مانع نشود.

و می فرماید: وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ (1).

باید از شما امتی به وجود آید که مردم را به خوبی دعوت نمایند و امر به معروف و نهی از منکر کنند.

و می فرماید: یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّٰامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدٰاءَ لِلّٰهِ (2).

ای مؤمنین!شما برپا کننده عدل و گواهان برای خدا باشید.

در این قبیل آیات که نمونه های فراوانی دارد عموم مسلمین مورد خطاب قرار گرفته اند و از آنان خواسته شده که وظائف اجتماعی را که در صلاحیت حکومت اسلامی است انجام دهند.مثلا گفته شده که با دشمنان بجنگید و در راه خدا جهاد کنید.با مستکبرین و سران کفر پیکار نمائید.مردم جهان را به خیر و صلاح دعوت کنید.با فساد و گناه و ستمگری مبارزه نمائید،عدل و داد را در جهان برپا دارید و حدود الهی را اجرا سازید.

با اندکی تأمل روشن می شود که انجام این قبیل کارهای مهم اجتماعی بدون وجود دولت و تشکیلات وسیع اجرائی امکان پذیر نیست و چون چنین امری از مسلمین خواسته شده بنابراین موظفند در تهیۀ مقدمات آن یعنی تأسیس و تحکیم حکومت صالح اسلامی تلاش و جدیت نمایند.به عبارت دیگر اقامه دین در تمام ابعاد بدون وجود حکومت اسلامی امکان پذیر نیست،در حالیکه اقامۀ دین از وظائف مسلمین است.خداوند در قرآن می فرماید:

شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مٰا وَصّٰی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ وَ مٰا وَصَّیْنٰا بِهِ إِبْرٰاهِیمَ وَ مُوسیٰ وَ عِیسیٰ أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لاٰ تَتَفَرَّقُوا فِیهِ

(3)

.

خدا برای شما از دین احکامی را تشریع نموده که انجام آنها را به نوح توصیه کرده است و آنچه را که به تو وحی کردیم و به ابراهیم و موسی و عیسی توصیه

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 3542


1- سوره آل عمران،آیه 104
2- سوره نساء،آیه 135
3- سوره شوری،آیه 13

نمودیم که دین خدای را برپا بدارید و از تفرقه و اختلاف اجتناب نمائید.

از خطابات عمومی قرآن و دوام و استمرار احکام سیاسی و اجتماعی اسلام و از این آیۀ قرآن چنین نتیجه می گیریم که در زمانیکه مسلمین به امام معصوم و مبسوط الید دسترسی ندارند،خودشان موظفند در تأسیس و تحکیم حکومت اسلامی تلاش و جدیت نمایند و بدین وسیله دین را در تمام ابعاد برپا داشته،همه احکام و برنامه هایش را باجرا درآورند.

به عبارت دیگر،اگر این مطلب عقلائی را قبول داریم که با هرج ومرج و بدون حکومت نمی توان زندگی کرد،اگر عقیده داریم که شارع مقدس اسلام نیز چون هرج ومرج را نمی پسندیده،برای تأمین سعادت دنیا و آخرت انسانها حکومت خاصی را پیش بینی کرده و به همین منظور قوانین و برنامه های سیاسی و اجتماعی را تشریع نموده است،اگر عقیده داریم که وجوب تأسیس حکومت اسلامی و اجرای قوانین و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام مخصوص مدت کوتاه زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله نیست بلکه برای همیشه و در تمام اعصار باید تداوم یابد و اگر عقیده داریم که اقامۀ دین در تمام ابعاد برعهدۀ خود مسلمین نهاده شده است،از این مجموع چنین نتیجه می گیریم که در زمان غیبت امام زمان علیه السلام و دسترسی نداشتن به آن حضرت،مهم ترین و ضروری ترین امری که بر مسلمین لازم است سعی و جدیت در تأسیس و تحکیم حکومت اسلامی و تداوم دادن حکومت پیامبر گرامی اسلام می باشد،تا با اجرای احکام و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام محیط امن وامان و سالمی را به وجود آورند که برای عبادت و اطاعت خدای بزرگ و پرورش نفس و سیر و صعود الی الله آماده باشد.

دو شاهد

ضرورت تأسیس حکومت و سعی و تلاش در تداوم آن،یک امر عقلائی است که همۀ عقول بدان گواهی می دهند.اسلام نیز نه تنها این امر عقلائی را مردود ندانسته بلکه آن را تأیید نموده است به همین جهت در جنگ احد،هنگامی که خبر کذب کشته شدن پیامبر اسلام در بین مسلمین شایع گشت و در اثر شیوع این خبر دروغ رزمندگان اسلام که مشغول نبرد بودند،توان خویش را از دست دادند و پراکنده شدند این آیه نازل شد که:

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 3543

وَ مٰا مُحَمَّدٌ إِلاّٰ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ مٰاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ

(1)

محمد نیز پیامبری است که قبل از او پیامبرانی آمده و درگذشته اند.اگر بمیرد یا کشته شود شما به وضع سابق خودتان برمی گردید؟یعنی با کشته شدن یا مردن او تشکیلات و نظم اجتماعی خودتان را از دست می دهید و از جهاد و دفاع دست می کشید؟چنانکه ملاحظه می فرمائید آیۀ مذکور ضرورت حفظ و تداوم نظام اسلامی و اجتماعی را به عقول سالم خود مسلمین واگذار نموده و به این نکته توجه میدهد که مسلمین نباید در هیچ حال و لو با کشته شدن یا مردن رسول خدا از نظام اسلامی و اجتماعی خویش دست بردارند و جهاد را رها سازند.

شاهد دیگر:در انجمنی که بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله در سقیفۀ بنی ساعده تشکیل شد،همه حاضرین در ضرورت و لزوم تداوم دادن حکومت اسلامی پیامبر اتفاق داشتند و هیچکس نگفت نیازی به حاکم و خلیفه نداریم،بلکه اختلاف در تعیین مصداق بود.انصار می گفتند:باید امیر و خلیفه از ما باشد و مهاجرین می گفتند:ما به این مقام سزاوارتریم.بعضی هم می گفتند:ما امیر باشیم و شما وزیر و گروهی دیگر می گفتند:یک نفر از ما و یک نفر از شما باهم امیر باشند.اما حتی یک نفر نگفت:وجود امیر و خلیفه ضرورت ندارد و بدون زمامدار می توانیم به حیات اجتماعی خودمان ادامه دهیم.

حتی حضرت علی علیه السلام که از جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله برای تصدی این مقام منصوب گشته بود و حق الهی خویش را تضییع شده می دانست و با جریان سقیفۀ بنی ساعده به مخالفت برخاست و گروهی از اصحاب نیز از او حمایت و دفاع می کردند،با اصل ضرورت تداوم حکومت رسول خدا صلی الله علیه و آله به مخالفت برنخاست و هیچگاه نفرمود:اصل تعیین خلیفه چه ضرورتی داشت که این همه تعجیل کردید؟بلکه می فرمود:من به امامت و خلافت سزاوارترم،زیرا پیامبر مرا بدین مقام برگزیده و از علم و عصمت و لیاقت ذاتی نیز برخوردارم.حضرت علی علیه السلام با اینکه حق خودش را تضییع شده و خلافت اسلامی را از مسیر اصلی منحرف شده می دانست،اما چون به ضرورت اصل حکومت ایمان داشت،

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 3544


1- آل عمران 144

هیچگاه درصدد خلاف و تضعیف خلفا برنیامد.بلکه به عنوان ثانوی و برای بقاء اصل کیان اسلام در موارد لازم به یاریشان می شتافت و از خیراندیشی و کمکهای فکری دریغ نداشت.خویشان نزدیک و یاران باوفایش که گاهی از جانب خلفا به مأموریتهائی گمارده می شدند می پذیرفتند و حضرت علی علیه السلام هیچگاه آنها را از پذیرفتن این مناصب نهی نکرد.از رفتار آن حضرت چنین استفاده می شود که اصل وجود حکومت را در هرحال ضروری و لازم می دانسته است.چنانکه در جواب خوارج که می گفتند:لا حکم الاّ للّه فرمود:کلمه حق یراد بها الباطل نعم انه لا حکم الاّ للّه و لکن هؤلاء یقولون:لا امره الاّ للّه.و انه لا بدّ للناس من امیر،بر او فاجر،یعمل فی امرته المؤمن و یستمع فیها الکافر و یبلّغ اللّه فیها الاجل و یجمع به الفیئی و یقاتل به العدّو و تأمن به السبل و یؤخذ به للضعیف من القوی حتی یستریح برّ و یستراح من فاجر (1)

یعنی سخن حقی است که باطل از آن اراده شده است.آری حکم مخصوص خداست لیکن اینها می گویند:امارت و حکومت جز برای خدا نیست.در صورتی که مردم نیاز به امیر و حاکم دارند،خوب باشد یا بد باشد.تا اینکه مؤمن بتواند در پناه حکومت عمل صالح انجام دهد و کافر از نعمت آسایش برخوردار گردد و خدا کارش را باتمام برساند و به وسیلۀ حاکم غنائم و مالیاتها جمع آوری شود و به وسیله آن با دشمنان اسلام جهاد به عمل آید و راهها امن شود و حق ضعیف از قوی مأخوذ گردد،تا اینکه افراد صالح و نیکوکار در راحت و آسایش زندگی کنند و مردم از شر بدکاران در امان باشند.

بنابراین در اصل ضرورت تأسیس و تداوم حکومت اسلامی نباید تردید نمود.

و این وظیفه سنگین و حساس برعهدۀ عموم مسلمین نهاده شده است.در زمانیکه به پیامبر یا امام معصوم دسترسی دارند باید در تأسیس و تحکیم حکومت او تلاش و جدیت نمایند.و در زمانیکه به امام معصوم دسترسی ندارند باید در بین فقها فرد شایسته ای را که نسبت به مسائل اسلامی بالاخص مسائل سیاسی و اجتماعی، کاملا آشنا باشد و از مقام تقوا و مدیریت و بینش سیاسی نیز برخوردار باشد، شناسائی و به رهبری و امامت برگزینند.زیرا حاکمیت و رهبری چنین فردی از

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 3545


1- نهج البلاغه ج 1 کلام 39

جانب ائمۀ معصومین علیهم السلام پذیرفته و توصیه شده است،یک چنین فردی است که می تواند امت اسلام را رهبری کند و برنامه های سیاسی و اجتماعی اسلام را به اجرا درآورد.

لازم بیادآوری است که بحث حکومت اسلامی و مسأله ولایت فقیه بحثی است دقیق و طولانی و نیاز به تألیف جداگانه ای دارد،که در این بحث کوتاه ما نمی توانیم ابعاد گسترده آن را مورد بررسی قرار دهیم.پس بهتر است در اینجا بهمین اشارۀ کوتاه اکتفا کنیم و بحث را خاتمه دهیم.هدف از ذکر این مقدمه که نسبتا هم طولانی شده اینست که وقتی احادیث مخالف قیام و نهضت قبل از حضرت مهدی را مورد بررسی قرار می دهیم بدین نکته متوجه باشیم که مسائلی از قبیل جهاد،دفاع،حدود،دیات،قصاص،تعزیرات،قضا،شهادت،امر به معروف،نهی از منکر،مبارزه با ظلم و ستم،دفاع از محرومین و مستضعفین و دیگر مسائل اجتماعی و سیاسی،از مسائل ضروری و مسلّم اسلام هستند که نمی توان در آنها تردید نمود این قبیل مسائل باید به اجرا گذارده شوند،برای اجرای آنها وجود حکومت اسلامی ضرورت دارد و برای تأسیس حکومت اسلامی و پیاده کردن احکام و قوانین دین هم،جهاد و نهضت و قیام همگانی ضرورت دارد.

بنابراین احادیث مخالف قیام را باید با یک چنین دیدی مورد بررسی قرار دهیم.

امیدوارم که بتوانیم در فرصت مناسب این موضوع را دقیق تر و مشروح تر بررسی کنیم تا به نتیجه بهتری برسیم چون الان وقت جلسه گذشته و امکان توضیح بیشتر در این مورد نیست.

دکتر:از دوستان تقاضا دارم که هفته آینده برای تشکیل جلسه به منزل ما تشریف بیاورند.

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 3546

بخش دوم:بررسی احادیث
اشاره

دکتر:جناب آقای هوشیار!به بحث گذشته ادامه بدهید:

هوشیار:در جلسه گذشته بحثی را به عنوان مقدمه خدمت شما عرضه داشتم و از اینکه طولانی و شاید خسته کننده بود معذرت می خواهم.اکنون وارد اصل بحث یعنی بررسی احادیث مخالف قیام و نهضت می شویم.چنانکه در جلسه قبل باطلاع شما رسید،احکام سیاسی و اجتماعی بخش عظیمی از اسلام را تشکیل می دهد و در متن دین قرار دارد.جهاد در راه خدا و دفاع از اسلام و مسلمین و مبارزۀ با کفر و استکبار و دفاع از محرومین و مستضعفین و امر به معروف و نهی از منکر،و به طور کلی اقامه دین،از وظائف قطعی و ضروری مسلمین است لیکن ممکن است بعض افراد به بهانه وجود چند حدیث،از انجام این وظیفه بزرگ شانه خالی کنند و خویشتن را با انجام برخی از مراسم مذهبی دلخوش بدارند.به همین جهت لازم است احادیث را کاملا بررسی کنیم.احادیث مذکور را بطور کلی به چند دسته می توان تقسیم کرد: (1).

دسته اول [روایاتی که به شیعیان سفارش می کند:دعوت هرکسی را که قیام کرد و شما را به خروج مسلحانه دعوت نمود بدون تفکر نپذیرید]
اشاره

روایاتی که به شیعیان سفارش می کند:دعوت هرکسی را که قیام کرد و شما را به خروج مسلحانه دعوت نمود بدون تفکر نپذیرید بلکه شخص او و هدفش را بشناسید و بررسی کنید.اگر واجد شرائط رهبری نبود یا در قیام هدف باطلی داشت،دعوت او را اجابت نکنید گرچه از خاندان پیامبر باشد.مانند این حدیث:

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 3547


1- احادیث مزبور را می توانید در کتاب وسائل الشیعه ج 11 ص 35 تا 41 و کتاب بحار الانوار ج 52 مطالعه کنید.

حدیث اول-محمد بن یعقوب عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن صفوان بن یحیی عن عیسی بن القاسم قال سمعت ابا عبد اللّه علیه السلام یقول:علیکم بتقوی اللّه وحده لا شریک له و انظروا لانفسکم فو اللّه ان الرجل لیکون له الغنم فیها الراعی فاذا وجد رجلا هو اعلم بغنمه من الذی هو فیها یخرجه و یجئی بذالک الرجل الذی هو اعلم بغنمه من الذی کان فیها و اللّه لو کانت لاحدکم نفسان یقاتل بواحده یجرّب بها ثم کانت الاخری باقیه یعمل علی ما قد استبان لها،و لکن له نفس واحده اذا ذهبت فقد و اللّه ذهبت التوبه فانتم احق ان تختار و الانفسکم ان اتاکم آت منّا فانظروا علی ایّ شیئ تخرجون و لا تقولوا:خرج زید.فان زیدا کان عالما و کان صدوقا و لم یدعکم الی نفسه و انما دعاکم الی الرضا من آل محمد.و لو ظهر لوفی بما دعاکم الیه.انما خرج الی سلطان مجتمع لینقضه.فالخارج منّا الیوم الی ایّ شیئ یدعوکم.الی الرضا من آل محمد صلی اللّه علیه و آله؟فنحن نشهدکم انا لسنا نرضی به و هو یعصینا الیوم و لیس معه احد و هو اذا کانت الرایات و الالویه اجد ران لا یسمع منّا،الاّ من اجتمعت بنو فاطمه معه.فو اللّه ما صاحبکم الاّ من اجتمعوا علیه اذا کان رجب فاقبلوا علی اسم اللّه و ان احببتم ان تتأخروا الی شعبان فلاضیرو ان احببتم ان تصوموا فی اهالیکم فلعل ذالک اقوی لکم و کفا لکم بالسفیانی علامه (1).

یعنی:عیص بن قاسم می گوید:از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:تقوا را از دست ندهید و همواره مراقب نفوس خودتان باشید.به خدا سوگند اگر کسی چوپانی را برای چرانیدن گوسفندانش برگزیده،بعدا شخص دیگری را یافت که برای چرانیدن گوسفندان از چوپان اول داناتر است،چوپان قبلی را رها می کند و مرد داناتر را به کار می گیرد.به خدا سوگند اگر شما دو جان داشتید که با جان اول جنگ و تجربه می کردید،و جان دیگر برایتان باقی می ماند و از تجربه های گذشته استفاده می کرد(مانعی نداشت)لیکن واقع امر چنین نیست و هرانسانی بیش از یک نفس ندارد که اگر به هلاکت برسد دیگر امکان توبه و بازگشت وجود ندارد.بنابراین بر شما لازم است که خوب بیندیشید و بهترین راه

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 3548


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 35-بحار الانوار ج 52 ص 301.حدیث دهم این باب نیز از عیص بن قاسم روایت شد که بخشی از همین حدیث میباشد و نباید آن را حدیث دیگری محسوب داشت.

را انتخاب کنید.پس اگر یک نفر از ما(خاندان پیامبر)آمد و شما را به قیام و خروج دعوت نمود،خوب بیندیشید که به چه منظوری قیام کرده است.(و برای توجیه قیام او)نگوئید:زید بن علی هم قبلا قیام کرد.زیرا زید مردی دانشمند و راستگو بود و شما را به امامت خودش دعوت نمی کرد بلکه به شخصی دعوت می کرد که مورد توافق و رضایت اهل بیت قرار گیرد.و اگر پیروز می شد حتما به وعده اش عمل می کرد و حکومت را باهلش می داد.زید در برابر دستگاه سلطنت قیام کرد تا آن را سرنگون سازد.اما آن کس که امروز قیام کرده شما را به چه امری دعوت می کند؟آیا شما را به سوی شخصی دعوت می کند که مورد توافق و رضایت آل محمد قرار گیرد؟نه،چنین نیست.شما را گواه می گیریم که ما به قیام این شخص راضی نیستیم.او هم اکنون که به قدرت نرسیده با ما مخالفت می کند پس در صورتی که قدرت یافت و پرچمی برافراشت بطریق اولی از ما اطاعت نخواهد کرد.فقط دعوت کسی را بپذیرید که همه فرزندان فاطمه در رهبری او توافق نمایند که او امام و رهبر شما است.وقتی ماه رجب فرارسید به یاری خدا بیائید.و اگر خواستید تا شعبان تأخیر بیندازید مانعی ندارد و اگر میل داشتید که روزۀ ماه رمضان را در بین خانوادۀ خودتان باشید شاید برایتان بهتر باشد.و اگر نشانه و علامت می خواهید خروج سفیانی برای شما کفایت می کند.

سند حدیث-حدیث صحیح است و راویان آن توثیق شده اند.

بررسی معنا و مفاد حدیث

امام صادق علیه السلام در این حدیث می فرماید:مواظب نفوس خودتان باشید مبادا بیهوده آن را به هلاکت بیندازید.چنان نباشد که هرکس قیام کرد و شما را بیاری طلبید دعوتش را اجابت نمائید.اگر مدعی رهبری و امامت بود در حالیکه در بین امت فردی اعلم و اصلح وجود دارد،دعوت او را نپذیرید.(کما اینکه در زمان حیات ائمه معصومین علیهم السلام همیشه چنین بوده است)هم شخص رهبر قیام را مورد بررسی قرار دهید هم هدفش را.اگر خودش مورد اعتماد نبود یا هدف درستی نداشت دعوتش را اجابت نکنید.و قیام این شخص را(ظاهرا محمد بن عبد الله بن حسن)با قیام زید بن علی بن حسین مقایسه نکنید و نگوئید

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 3549

چون زید قیام کرد پس قیام این شخص هم صحیح است.زیرا زید نه مدعی امامت بود نه مردم را به سوی خودش دعوت می نمود.هدف زید این بود که حکومت باطل را سرنگون سازد و به دست اهلش یعنی شخصی که مورد توافق آل محمد باشد بسپارد.و اگر پیروز می شد حتما بوعده اش عمل می کرد.زید مردی عالم و راستگو بود و صلاحیت رهبری قیام را نیز داشت.اما شخصی که اکنون قیام کرده مردم را به سوی خودش دعوت می کند و با اینکه هنوز به قدرت نرسیده با ما مخالفت می نماید پس اگر پیروز شد به طریق اولی از ما اطاعت نخواهد کرد از حدیث استفاده می شود که در آن زمان شخصی قیام کرده بوده که خودش را لایق مقام امامت می دانسته و برای رسیدن به این مقام مردم را بیاری می طلبیده است.شخص مذکور ظاهرا محمد بن عبد الله بن حسن بوده که به عنوان مهدی موعود قیام کرد.ابو الفرج اصفهانی می نویسد:اهل بیت محمد او را مهدی می خواندند و عقیده داشتند که مهدی موعود روایات است (1)همو می نویسد:

هیچکس شک نداشت که محمد بن عبد الله،مهدی موعود است و این موضوع در بین مردم شایع بود و به همین جهت گروهی از بنی هاشم و آل ابیطالب و آل عباس با او بیعت نمودند (2)همو نقل می کند که محمد به مردم می گفت:شما مرا مهدی می دانید و واقعا هم چنین است (3)به هرحال محمد بن عبد الله بن حسن در زمان حضرت صادق علیه السلام به عنوان مهدی موعود قیام کرده بود و مردم را به سوی خودش دعوت می کرد و در یک چنین موردی است که امام صادق علیه السلام به عیص بن قاسم و سائر شیعیان می فرماید:مواظب نفوس خودتان باشید و بیهوده آن را بهدر ندهید.و قیام این شخص را با قیام زید مقایسه نکنید.

زیرا زید مدعی امامت نبود بلکه مردم را به سوی شخصی که مورد توافق آل محمد قرار گیرد،دعوت می نمود.

از سخنان گذشته به خوبی روشن شد که امام صادق علیه السلام درصدد نیست که مردم را به طور اطلاق از قیام نهی کند بلکه قیامها را به دو دسته تقسیم

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 3550


1- مقاتل الطالبین ص 157
2- مقاتل الطالبین ص 158
3- مقاتل الطالبین ص 162

می کند:یک دسته قیامهای باطل نظیر قیام محمد بن عبد الله بن حسن و در چنین موردی نباید مسلمین دعوتش را بپذیرند و نفوسشان را به هلاکت بیندازند.دسته دیگر،قیامهای صحیح که مطابق موازین عقل و شرع است،نظیر قیام زید بن علی،که هم هدف درستی داشت هم خودش واجد شرائط رهبری بود.که امام صادق علیه السلام نه تنها از چنین نهضتهائی نهی نمی کند بلکه ظاهرا آنها را تأیید می نماید.از حدیث استفاده می شود:هرقیامی که نظیر قیام زید باشد مورد تأیید ائمه علیهم السلام می باشد.

بررسی شخصیت زید و اهداف و انگیزه های قیامش نیاز به بحثهای طولانی دارد که در این مختصر نمی گنجد،ولی به طور اختصار عرض می کنم.

1-رهبر قیام یعنی زید مردی باتقوا و عالم و صادق بود و صلاحیت رهبری داشت.حضرت صادق علیه السلام درباره اش می فرمود:عمویم زید برای دنیا و آخرت ما سودمند بود.به خدا سوگند در راه خدا به شهادت رسید،او نیز مانند شهیدانی است که با رسول خدا و علی بن ابیطالب و حسن و حسین علیهم السلام به شهادت رسیدند (1)حضرت علی علیه السلام می فرمود:مردی با ابهت و جلال در کوفه قیام می کند که زید نام دارد.او در بین اولین و آخرین همانندی ندارد.

جز کسانی که از سیره و رفتارش پیروی می نمایند.زید و اصحابش در قیامت با طومارهائی ظاهر می شوند.فرشتگان باستقبال آنان می شتابند و می گویند:اینان بهترین باقیماندگان و دعوت کنندگان به حق می باشند.رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز از آنان استقبال می کند و می فرماید:پسرم!شما به وظیفه خودتان عمل کردید.و اکنون بدون حساب داخل بهشت شوید (2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله به امام حسین فرمود:از نسل تو فرزندی به وجود می آید که زید نام دارد.او و اصحابش در قیامت با صورتهای سفید و زیبا محشور می شوند و داخل بهشت می گردند (3).

2-زید در قیامش هدف صحیحی داشت.مدعی امامت نبود بلکه

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 3551


1- عیون الاخبار باب 25
2- مقاتل الطالبین ص 88
3- مقاتل الطالبین ص 88

می خواست حکومت طاغوت را سرنگون سازد بعد از آن حق را به حقدارش یعنی امام معصوم که مورد توافق آل محمد قرار می گیرد بسپارد و اگر پیروز می شد به وعده اش عمل می کرد.امام صادق علیه السلام فرمود:خدا عمویم زید را رحمت کند.اگر پیروز می شد بوعده اش عمل می کرد.او مردم را به شخص مورد توافق آل محمد دعوت می کرد که مصداقش من بودم (1).

یحیی بن زید می گوید:خدا پدرم را رحمت کند.به خدا سوگند یکی از بزرگترین عبادت کنندگان بود.شبها به عبادت مشغول بود و روزها روزه دار بود.

در راه خدا جهاد کرد.راوی می گوید:به یحی گفتم:یابن رسول اللّه!البته امام باید چنین باشد.یحیی گفت:پدرم امام نبود بلکه از زهاد و سادات بزرگوار و از جهادگران در راه خدا بود.باز راوی گفت:یابن رسول اللّه!پدرت مدعی امامت بود و برای جهاد در راه خدا قیام کرد،با اینکه حدیثی از پیامبر دربارۀ کسیکه به دروغ ادعای امامت کند وارد شده است.یحیی پاسخ داد:بندۀ خدا!چنین حرفی را نزن.پدرم عاقلتر از این بود که مدعی مقامی باشد که حقش نیست.بلکه پدرم به مردم می گفت:من شما را به سوی شخصی دعوت می کنم که مورد توافق آل محمد قرار گیرد.و منظورش عمویم جعفر بود.راوی گفت:پس جعفر بن محمد امام است؟یحیی گفت:آری او فقیه ترین فرد بنی هاشم می باشد (2).

خود زید نیز به علم و تقوا و فضیلت امام صادق علیه السلام اعتراف داشت.

در یکجا می گوید:هرکس که می خواهد جهاد کند به سوی من بیاید و هرکس که طالب علم است خدمت پسر برادرم جعفر برود (3).

یاران و سپاهیان زید نیز به امامت و افضلیت حضرت صادق علیه السلام ایمان و اعتراف داشتند.عمار ساباطی می گوید:مردی به سلیمان بن خالد که در سپاهیان زید خروج کرده بود،گفت:عقیده ات دربارۀ زید چیست؟زید افضل است یا جعفر بن محمد؟سلیمان جواب داد:به خدا سوگند!یک روز از زندگی جعفر بن محمد بیشتر از تمام عمر زید ارزش دارد.آنگاه سرش را حرکت

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 3552


1- بحار الانوار ج 46 ص 199
2- بحار الانوار ج 46 ص 199
3- بحار ج 46 ص 199

داد و به نزد زید رفت و داستان را برایش تعریف کرد.عمار می گوید:من هم پیش زید رفتم و شنیدم که می گفت:جعفر بن محمد در مسائل حلال و حرام امام ما می باشد (1).

3-قیام زید یک قیام ناسنجیده و احساساتی و بدون آمادگی و تهیۀ مقدمات نبود بلکه از هرجهت حساب شده و دقیق بود.انگیزه اش در قیام امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با حکومت طاغوت بود.تصمیم داشت با مبارزه مسلحانه حکومت غاصبین را سرنگون سازد و آن را به دست اهلش یعنی شخص مورد توافق آل محمد بسپارد.و به همین جهت تعداد زیادی از مسلمین دعوتش را پذیرفتند و آماده جهاد شدند.ابو الفرج اصفهانی می نویسد:پانزده هزار نفر از مردمان کوفه با زید بیعت نمودند.علاوه بر این،عده زیادی از اهالی مدائن و بصره و واسط و موصل و خراسان و گرگان دعوتش را اجابت کردند. (2)

قیام زید آن چنان لازم و موجه بود که تعدادی از فقهای اهل سنت نیز دعوتش را پذیرفته و بیاریش شتافتند.حتی مورد تأیید ابو حنیفه امام بزرگ اهل سنت نیز قرار گرفت.فضل بن زبیر می گوید:ابو حنیفه به من گفت:چند نفر از فقهاء دعوت زید را پذیرفته اند؟گفتم:سلیمه بن کهیل و یزید بن ابی زیاد و هارون بن سعد و هاشم بن برید و ابو هاشم سریانی و حجاج بن دینار و چند نفر دیگر.ابو حنیفه مقداری پول به من داد و گفت:این پولها را به زید بده و بگو در راه خرید سلاح و تأمین نیازهای رزمندگان جهادگر به مصرف برسان.من پولها را گرفتم و به زید تحویل دادم (3).

نکته جالب این است که زید موضوع قیامش را قبلا با امام صادق علیه السلام در میان گذاشت و آن حضرت در جواب فرمود:عمو جان!اگر راضی هستی که کشته شوی و بدنت را در کناسۀ کوفه بدار بیاویزند هرطور صلاح می دانی عمل کن (4)و زید با اینکه این خبر را از امام صادق علیه السلام شنیده بود اما آن چنان مصمم بود و احساس وظیفه می کرد که حتی خبر شهادت نیز نتوانست او را از این

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 3553


1- بحار ج 46 ص 196
2- مقاتل الطالبین ص 91
3- مقاتل الطالبین ص 99
4- بحار الانوار ج 46 ص 174

اقدام بزرگ منصرف سازد.در راه خدا جهاد کرد تا به فیض شهادت نائل گشت.

امام رضا علیه السلام درباره اش فرمود:زید بن علی از علمای آل محمد بود.برای خدا غضب کرد و با دشمنان خدا جنگید تا به شهادت رسید (1)و امام جعفر صادق علیه السلام درباره اش فرمود:خدا عمویم زید را رحمت کند.او مردم را به شخص مورد توافق آل محمد دعوت مینمود و اگر پیروز میشد حتما بوعده اش عمل می کرد (2).

به اصل بحث برگردیم.چنانکه ملاحظه فرمودید روایت عیص بن قاسم را نمی توان از روایات مخالف نهضت و حرکتهای اسلامی محسوب داشت بلکه می توان آن را از مؤیدات نهضتهای صحیح اسلامی به شمار آورد.و حتی به وسیله این حدیث می توان احادیث دیگر را توجیه و تفسیر نمود.که مراد آنها نهی از نهضتهائی است که رهبری آن واجد شرائط لازم نباشد یا قیام و نهضت را قبل از تهیه مقدمات و امکانات لازم شروع کند،یا بانگیزه های باطل وارد عمل شود.اما قیامهای صحیح اسلامی که مانند قیام زید بن علی باشد نه تنها ممنوع نیست بلکه مورد تأیید ائمه اطهار علیهم السلام بوده است.و با همین بیان روشن شد که حدیث یازدهم همین باب وسائل را نیز نمی توان از احادیث مخالف قیام محسوب داشت.حدیث اینست:

حدیث دوم-احمد بن یحیی المکتب عن محمد بن یحیی الصولی عن محمد بن زید النحوی عن ابن ابی عبدون عن ابیه عن الرضا علیه السلام(فی حدیث)انه قال للمأمون:لا تقس اخی زیدا الی زید بن علی.فانه کان من علماء آل محمد صلی اللّه علیه و آله.غضب للّه فجاهد اعدائه حتی قتل فی سبیله و لقد حدثنی ابی موسی بن جعفر انه سمع اباه جعفر بن محمد یقول:رحم اللّه عمیّ زیدا انه دعا الی الرضا من آل محمد و لو ظفر لو فی بما دعا الیه.لقد استشارنی فی خروجه.فقلت ان رضیت ان تکون المقتول المصلوب بالکناسه فشأنک.(الی ان قال)فقال الرضا علیه السلام ان زید بن علی لم یدع ما لیس له بحق و انه کان اتقی للّه من ذالک.انه قال:ادعوکم الی الرضا من آل محمد (3).

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 3554


1- بحار الانوار ج 46 ص 174
2- بحار الانوار ج 46 ص 174
3- وسائل الشیعه ج 11 ص 39

یعنی امام رضا علیه السلام به مأمون فرمود:برادرم زید را با زید بن علی بن الحسین مقایسه نکن.زید بن علی از علماء آل محمد بود که برای خدا غضب کرد و با دشمنان خدا جهاد نمود تا اینکه در راه خدا به شهادت رسید.پدرم موسی بن جعفر فرمود که از پدرم جعفر بن محمد علیه السلام شنیدم که می فرمود:خدا عمویم زید را رحمت کند.او مردم را به سوی شخصی که مورد توافق آل محمد قرار گیرد دعوت می کرد.و اگر پیروز می شد حتما به وعده اش عمل می کرد.و می فرمود:زید دربارۀ قیامش با من مشورت نمود،به او گفتم:اگر راضی هستی کشته شوی و بدنت را در کناسه کوفه بدار آویزند هرطور صلاح می دانی عمل کن.(تا اینکه فرمود)پس امام رضا علیه السلام فرمود:زید بن علی مدعی چیزی نبود که حقش نباشد.او پرهیزکارتر از این بود که چنین ادعای ناحقی را داشته باشد.بلکه او به مردم می گفت:شما را به شخصی دعوت می کنم که مورد توافق آل محمد قرار گیرد.

حدیث مذکور از جهت سند صحیح نیست و راویانش در کتب رجال به عنوان مهمل توصیف شده اند.و از جهت معنا هم آن را نمی توان از احادیث مخالف محسوب داشت.زیرا در این حدیث قیامهائی نظیر قیام زید بن علی مورد تأیید قرار گرفته است.اما زید بن موسی مورد انتقاد قرار گرفته است.زید بن موسی در بصره خروج کرد و مردم را به سوی خودش دعوت می نمود.خانه های مردم را به آتش کشید.و اموال مردم را به زور می گرفت و سرانجام سپاهیانش شکست خوردند و خودش دستگیر شد.مأمون او را مورد عفو قرار داد و خدمت امام رضا علیه السلام فرستاد.امام رضا علیه السلام دستور داد آزادش کردند ولی قسم خورد که هیچگاه با او همکلام نشود (1).

چنانکه ملاحظه می فرمائید در این حدیث از قیام زید بن موسی انتقاد شده لیکن از هر قیام و نهضتی نهی نشده بلکه از قیامهائی که نظیر قیام زید بن علی باشد تأیید به عمل آمده است.

دسته دوم [احادیثی که دلالت دارند هرقیامی که قبل از قیام جهانی حضرت مهدی علیه السلام انجام بگیرد سرانجام با شکست مواجه خواهد شد]
اشاره

احادیثی که دلالت دارند هرقیامی که قبل از قیام جهانی حضرت مهدی

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 3555


1- بحار الانوار ج 48 ص 315

علیه السلام انجام بگیرد سرانجام با شکست مواجه خواهد شد.

حدیث اول-علی بن ابراهیم عن ابیه عن حماد بن عیسی عن ربعی رفعه عن علی بن الحسین علیه السلام قال:و اللّه لا یخرج احد منّا قبل خروج القائم الاّ کان مثله کمثل فرخ طار من و کره قبل ان یستوی جناحاه فاخذه الصبیان فعبثوبه (1)یعنی امام سجاد علیه السلام فرمود:به خدا سوگند!هیچیک از ما قبل از قیام قائم قیام نمی کند مگر اینکه همانند جوجه پرنده ای است که پیش از بال وپر درآوردن از لانه اش خارج شود،به دست کودکان خواهد افتاد که با او بازی میکنند.

سند حدیث-حدیث مذکور به اصطلاح اهل حدیث،مرفوع نامیده می شود.و بعض راویان حذف شده اند که معلوم نیست چه کسی یا کسانی بوده اند و به هرحال معتبر و مورد اعتماد نیست.

حدیث دوم-جابر عن ابی جعفر محمد بن علی علیه السلام قال:مثل خروج القائم منّا کخروج رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و مثل من خرج منّا اهل البیت قبل قیام القائم مثل فرخ طار من و کره فتلاعب به الصبیان (2).

یعنی امام محمد باقر علیه السلام فرمود:مثل قیام قائم مثل قیام رسول اللّه خواهد بود.و مثل هریک از ما اهل بیت که قبل از قیام قائم خروج کند مثل جوجۀ پرنده ای است که از آشیانه اش خارج گردد که اسباب بازی کودکان قرار خواهد گرفت..

حدیث سوم-ابو الجارود قال سمعت ابا جعفر علیه السلام یقول:لیس منّا اهل البیت احد یدفع ضیما و لا یدعوا الی حق الاّ صرعته البلیه حتی تقوم عصا به شهدت بدرا،لا یواری قتیلها و لا یداوی جریحها،قلت:من عنی ابو جعفر علیه السلام؟قال:الملائکه (3).

یعنی امام محمد باقر علیه السلام فرمود:هیچ یک از ما اهل بیت به منظور دفع ظلم و قیام به حق قیام نمی کند جز اینکه با گرفتاریها و شکست مواجه خواهد شد.

تا هنگامی که افرادی که در جنگ بدر حضور یافتند و به یاری رزمندگان شتافتند، و کشته ای نداشتند تا مدفون شوند و مجروحی نداشتند تا معالجه گردند،قیام کنند.

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 3556


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 36 و بحار الانوار ج 52 ص 302
2- مستدرک الوسائل ج 2 ص 248
3- مستدرک الوسائل ج 2 ص 248

راوی می گوید:مقصود امام از این افراد چه کسانی است؟گفت:ملائکه که در جنگ بدر به یاری سپاهیان اسلام فرود آمدند.

حدیث چهارم-ابو الجار و دعن ابی جعفر علیه السلام قال قلت له اوصنی فقال اوصیک بتقوی اللّه و ان تلزم بیتک و تقعد فی دهمک هؤلاء الناس و ایّاک و الخوارج منّا فانّهم لیسوا علی شیئی(الی ان قال)و اعلم انه لا تقوم عصابه تدفع ضیما او تعزّ دینا الاّ صرعتهم البلیه حتی تقوم عصابه شهدوا بدرا مع رسول اللّه صلی الله علیه و آله لا یواری قتیلهم و لا یرفع صریعهم و لا یداوی جریحهم.فقلت:

من هم؟قال:الملائکه (1).

یعنی ابو الجارود می گوید:به امام صادق علیه السلام گفتم:مرا وصیت بفرمائید.فرمود:به تو سفارش می کنم که تقوا را پیشۀ خود سازی و ملازم خانه ات باشی.و در خفا با همین مردم زندگی کنی.و از افرادی از ما که قیام می کنند، اجتناب کن.زیرا آنها بر باطل هستند و هدف درستی ندارند(تا اینکه فرمود) و بدانکه هیچ گروهی برای دفع ظلم یا عزت و اقتدار اسلام قیام نمی کنند جز اینکه بلایا و گرفتاری ها آنها را بر زمین می زند تا وقتی گروهی قیام کنند که در جنگ بدر حضور داشتند و کشته نمی شدند تا مدفون گردند و بر زمین نمی افتادند تا برداشته شوند و مجروح نمی شدند تا معالجه شوند.راوی گفت:این افراد چه کسانی هستند؟فرمود:ملائکه.

سند حدیث

این سه حدیث از جهت سند معتبر نیستند.زیرا راوی آنها ابو الجارود است که زیدی مذهب بوده و مؤسس فرقۀ جارودیه می باشد.و در کتب رجال تضعیف شده است.

بررسی معنا و مفاد احادیث

امام علیه السلام در این احادیث در برابر اصرار بعض شیعیان که چرا شما قیام نمی کنید از یک واقعیت خارجی خبر می دهد که هریک از ما(امامان)که قبل از قیام قائم معهود قیام کند پیروزی ندارد و کشته می شود و شکست او به مصلحت

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 3557


1- مستدرک ج 2 ص 248

اسلام نیست.از ما اهل بیت تنها قیام مهدی به پیروزی نهائی می رسد که فرشتگان الهی نیز به یاریش فرود می آیند.بنابراین،این احادیث از قیام امامان خبر می دهد و علت عدم قیام آنها را تبیین می کند و به قیام سائرین نظر ندارد.

و اگر مقصود امام علیه السلام از کلمه(منّا)سادات علوی باشد،و بفرماید:

هرقیامی که به رهبری هریک از علویین انجام بگیرد در نهایت با شکست و کشته شدن مواجه خواهد شد،باز هم دلالت بر ممنوعیت قیام ندارد.زیرا فرضا که چنین باشد.احادیث از یک واقعیت خارجی خبر می دهند که قیامهائی که قبل از قیام حضرت مهدی علیه السلام انجام بگیرد به پیروزی کامل نمی رسد و رهبرش کشته می شود،اما این احادیث وظیفه شرعی و قطعی وجوب جهاد در راه خدا و دفاع از اسلام و مسلمین و امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ظلم و بیدادگری و استکبار را از عهده مسلمین ساقط نمی سازند اطلاع از کشته شدن مطلبی است و انجام وظیفه مطلب دیگر.امام حسین علیه السلام نیز با اینکه از موضوع شهادتش اطلاع داشت اما درعین حال برای دفاع از کیان اسلام در برابر دستگاه طاغوتی یزید قیام کرد.و به وظیفه اش عمل نمود گرچه در نهایت به شهادت رسید.و هم چنین زید بن علی بن الحسین با اینکه خبر شهادتش را از امام جعفر صادق علیه السلام شنیده بود باز هم به وظیفه شرعی خودش عمل کرد و برای دفاع از اسلام و قرآن قیام نمود.گرچه در نهایت به شهادت رسید.جهاد در راه خدا و دفاع از اسلام و امر به معروف و نهی از منکر و دفاع از محرومین و مستضعفین بر مسلمین واجب است گرچه در این راه کشته ها بدهند.زیرا کشته شدن مرادف با شکست نیست.اصولا اگر اسلام در جهان گسترش یافته و باقی مانده است، در اثر جهاد و ایثارگری های امام حسین علیه السلام و اصحاب و یارانش و جهاد و فداکاری های انسان های از خودگذشته ای همانند زید بن علی و یحیی بن زید و حسین شهید فخ و دیگر ایثارگران تاریخ اسلام بوده است.بنابراین،احادیث مذکور تکلیف شرعی جهاد و دفاع و وجوب امر به معروف و نهی از منکر را از مسلمین ساقط نمی سازند.

در اینجا جلسه خاتمه یافت و شب شنبه بعد در منزل آقای فهیمی تشکیل شد.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 3558

فهیمی:جناب آقای هوشیار به بحث خود ادامه بدهید.

[دسته سوم احادیثی که دستور می دهند که قبل از ظهور علائم مخصوص قیام حضرت مهدی علیه السلام از هرگونه حرکت و قیامی خودداری نمائید]

هوشیار:دسته سوم احادیثی که دستور می دهند که قبل از ظهور علائم مخصوص قیام حضرت مهدی علیه السلام از هرگونه حرکت و قیامی خودداری نمائید.

حدیث اول عده من اصحابنا عن احمد بن محمد بن عثمان بن عیسی عن بکر بن محمد عن سدیر قال،قال ابو عبد اللّه علیه السلام:یا سدیر!الزم بیتک و کن حلسا من احلاسه و اسکن ما سکن اللیل و النهار فاذا بلغک ان السفیانی قد خرج فارحل الینا و لو علی رجلک (1)یعنی حضرت صادق علیه السلام به سدیر فرمود:ملازم خانه ات باش و مادام که شب و روز ساکن هستند تو نیز ساکن باش.وقتی شنیدی که سفیانی خروج کرده به سوی ما بیا،گرچه پیاده باشی.

سند حدیث

حدیث مذکور از جهت سند چندان قابل اعتماد نیست.زیرا عثمان بن سعید که در سند واقع شده واقفی بوده است.در زمان حیات موسی بن جعفر علیه السلام وکیل آن حضرت بود ولی بعد از وفات آن جناب واقفی مذهب شد و از فرستادن سهم امام به سوی امام رضا علیه السلام خودداری نمود و به همین جهت مورد خشم امام رضا قرار گرفت.گرچه بعدا توبه کرد و اموال را خدمت حضرت فرستاد.و هم چنین ثقه بودن سدیر بن حکیم صیرفی مورد تردید می باشد.

حدیث دوم-احمد عن علی بن الحکم عن ابی ایوب الخزاز عن عمر بن حنظله قال سمعت ابا عبد اللّه علیه السلام یقول:خمس علامات قبل قیام القائم:

الصیحه و السفیانی و الخسف و قتل النفس الزکیه و الیمانی.فقلت جعلت فداک ان خرج احد من اهل بیتک قبل هذاه العلامات انخرج معه؟قال:لا (2).

یعنی امام صادق علیه السلام فرمود:قبل از قیام قائم پنج علامت واقع خواهد شد:1-صدای آسمانی 2-خروج سفیانی 3-فرورفتن نقطه ای از زمین 4-کشته شدن نفس زکیه 5-خروج یمانی.راوی عرض کرد:یابن رسول اللّه!

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 3559


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 36
2- وسائل الشیعه ج 11 ص 37

اگر یکی از اهل بیت شما قبل از این علائم قیام کرد ما هم با او خروج کنیم؟ فرمود:نه.

سند حدیث

حدیث مذکور چندان قابل اعتماد نیست.زیرا توثیق عمر بن حنظله به اثبات نرسیده است.

حدیث سوم-محمد بن الحسن عن الفضل بن شاذان عن الحسن بن محبوب عن عمرو بن ابی المقدام عن جابر عن ابی جعفر علیه السلام قال:الزم الارض و لا تحرک یدا و لا رجلا حتی تری علامات اذکرها لک و ما اراک تدرکها:اختلاف بنی فلان و مناد ینادی من السماء و یجیئکم الصوت من ناحیه دمشق (1).

یعنی:جابر می گوید حضرت باقر علیه السلام فرمود:ملازم زمین باش و دست و پایت را حرکت نده،تا اینکه نشانه هائی را که برایت می گویم ظاهر شوند.و گمان نکنم که تو آنها را درک کنی:اختلاف بنی فلان(شاید بنی عباس)و منادی که از آسمان ندا می کند.و صدائی که از جانب دمشق می آید.

سند حدیث

حدیث مذکور از جهت سند چندان قابل اعتماد نیست زیرا عمر بن ابی المقدام مجهول است.و شیخ الطائفه احادیث را از دو طریق از فضل بن شاذان روایت می کند که هردو طریق تضعیف شده است.

حدیث چهارم-الحسن بن محمد الطوسی عن ابیه عن المفید عن احمد بن محمد العلوی عن حیدر بن محمد بن نعیم عن محمد بن عمر الکشی عن حمدویه عن محمد بن عیسی عن الحسین بن خالد قال قلت لابی الحسن الرضا علیه السلام ان عبد اللّه بن بکیر یروی حدیثا و انا احبّ ان اعرضه علیک فقال:ما ذالک الحدیث؟قلت:قال ابن بکیر:حدثنی عبید بن زراره قال:کنت عند ابی عبد اللّه علیه السلام ایام خرج محمد«ابراهیم»بن عبد اللّه بن الحسن اذ دخل علیه رجل من اصحابنا فقال له:جعلت فداک ان محمد بن عبد اللّه قد خرج فما تقول فی الخروج معه؟فقال:اسکنوا ما سکنت السماء و الارض.فما من قائم و ما من

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 3560


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 41

خروج؟فقال ابو الحسن علیه السلام:صدق ابو عبد اللّه علیه السلام و لیس الامر علی ما تأوله ابن بکیر.انما عنی ابو عبد الله علیه السلام اسکنوا ما سکنت السماء من النداء و الارض من الخسف بالجیش (1).

یعنی حسین بن خالد می گوید به امام رضا علیه السلام عرض کردم:عبد الله بن بکیر حدیثی را نقل کرده که دوست دارم خدمت شما عرضه بدارم.فرمود:

حدیث چیست؟گفتم:ابن بکیر از عبید بن زراره نقل کرده که گفت:هنگامی که محمد بن عبد اللّه بن حسن خروج کرده بود من در خدمت امام صادق علیه السلام بودم.یکی از اصحاب خدمت رسید و عرض کرد:فدایت شوم! محمد بن عبد الله بن حسن خروج کرده شما درباره خروج با او چه می فرمائید؟ فرمود:مادام که آسمان و زمین ساکن هستند شما هم حرکت نکنید.بنابراین اگر امر چنین باشد نه قائمی خواهد بود نه خروجی.پس امام رضا علیه السلام فرمود:

حضرت صادق علیه السلام درست فرموده لیکن مطلب چنین نیست که ابن بکیر فهمیده است.بلکه مقصود امام این بوده که مادام که آسمان از نداء و زمین از فروبردن سپاه ساکن هستند شما هم ساکن باشید.

سند حدیث

حدیث مذکور از حیث سند خیلی خوب نیست،زیرا احمد بن محمد علوی در کتب رجال به عنوان مهمل یاد شده است.و هم چنین حسین بن خالد دو نفر داریم:یکی ابو العلاء دیگری صیرفی.و هیچیک از این دو نفر توثیق نشده اند.

حدیث پنجم-محمد بن همام قال حدثنا جعفر بن مالک الفزاری قال حدثنی محمد بن احمد عن علی بن اسباط عن بعض اصحابه عن ابی عبد اللّه علیه السلام انه قال:کفوّا السنتکم و الزموا بیوتکم فانه لا یصیبکم امر تخصّون به و لا یصیب العامه و لا یزال الزیدیه وقاء لکم (2)یعنی حضرت صادق علیه السلام فرمود:زبانتان را نگهدارید و ملازم خانه باشید.زیرا به شما چیزی نمی رسد که به عموم مردم نرسد و زیدیه همواره سپر بلای شما خواهند بود.

سند حدیث

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 3561


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 39
2- مستدرک الوسائل ج 2 ص 248

حدیث مذکور از حیث سند چندان قابل اعتماد نیست.زیرا علی بن اسباط حدیث را از بعض اصحاب نقل کرده که معلوم نیست چه کسی است.به علاوه جعفر بن(محمد بن)مالک در طریق حدیث واقع شده که گروهی از علمای رجال او را تضعیف نموده اند.

حدیث ششم-علی بن احمد عن عبید اللّه بن موسی العلوی عن محمد بن الحسین عن محمد بن سنان عن عمار بن مروان عن منخل بن جمیل عن جابر بن یزید عن ابی جعفر الباقر علیه السلام انه قال:اسکنوا ما سکنت السموات و لا تخرجوا علی احد فانّ امرکم لیس به خفاء الاّ انّها آیه من اللّه عزّ و جّل لیست من الناس (1).

یعنی حضرت باقر علیه السلام فرمود:مادام که آسمان ساکن است ساکن باشید و بر هیچ کس خروج نکنید.بدرستی که امر شما مخفی نیست.الاّ اینکه نشانه ای است از جانب خدا و امرش به دست مردم نیست.

سند حدیث

حدیث مذکور از حیث سند معتبر نیست.زیرا منخل بن جمیل در کتب رجال به عنوان ضعیف و فاسد الروایه توصیف شده است.

بررسی معنا و مفاد احادیث

قبل از اینکه به بررسی مفاد احادیث مذکور بپردازیم،لازم است به یک مطلب توجه داشته باشید که شیعیان و اصحاب ائمۀ اطهار همواره در انتظار قیام و نهضت مهدی موعود و قائم آل محمد بودند.زیرا از پیامبر اکرم و ائمۀ اطهار علیهم السلام شنیده بودند که به هنگامی که ظلم و جور جهان را فراگرفت، مهدی دادگستر قیام می کند،حکومت ظلم و کفر و استکبار را سرنگون می سازد، اسلام را در جهان پیروزی می دهد و عدل و داد را برپا می دارد.شنیده بودند که قیام چنین فردی پیروز است و از تأییدات الهی برخوردار خواهد بود.و به همین جهت در آن اوضاع بحرانی صدر اسلام،موضوع قیام و قائم همواره در بین شیعیان مطرح بود.به ائمه اطهار علیهم السلام می گفتند:ظلم و جور همه جا را فراگرفته چرا

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 3562


1- مستدرک الوسائل ج 2 ص 248

قیام نمی کنید.گاهی می پرسیدند:پس قائم آل محمد کی قیام می کند؟گاهی از علائم قیام قائم سؤال می کردند.و در چنین اوضاعی بود که بعض سادات علوی از این موقعیت استفاده می کردند و به عنوان مهدی موعود و قائم آل محمد قیام می نمودند،و برای سرنگون ساختن حکومتهای طاغوت می جنگیدند،اما چندی طول نمی کشید که با شکست مواجه می شدند.

احادیث مذکور در یک چنین اوضاع و شرائطی صادر شده است.پس اگر امام به یک نفر یا چند نفر از اصحاب می فرماید ساکت باشید و حرکت نکنید،و منتظر خروج سفیانی یا صدای آسمانی یا علائم دیگر باشید،می خواهد بفرماید:

شخصی که اکنون قیام کرده مهدی موعود روایات نیست،از منهم انتظار قیام نداشته باش که قائم معهود نیستم.صبر کنید تا قائم آل محمد قیام کند،و قیام او دارای علائم و نشانه های مخصوصی است.هرکس به عنوان مهدی و قائم قیام کرد و شما را به یاری طلبید،ملاحظه کنید اگر علائم مخصوص را دارد دعوتش را بپذیرید و اگر علائم مخصوص هنوز آشکار نشده فریب او را نخورید و دعوتش را نپذیرید و بدانید که او مهدی موعود نیست.احادیث مذکور در واقع می خواهند جلو سوءاستفاده بعض سادات علوی را که به عنوان مهدی موعود و قائم آل محمد قیام می نمودند،بگیرد.و تفهیم کند که اینها مهدی موعود نیستند فریبشان را نخورید.و احادیث مذکور هرگز درصدد نیستند که احکام و وظائف قطعی مسلمین را از قبیل وجوب جهاد و دفاع از اسلام و مسلمین و امر به معروف و نهی از منکر و لزوم مبارزۀ با ظلم و بیدادگری و دفاع از محرومین و مستضعفین،از اعتبار ساقط سازند.و بگویند:در برابر انواع ظلم و ستم و فحشاء و منکرات و کفر و الحاد و حتی در برابر توطئه هائی که برای براندازی اصل اسلام چیده می شود سکوت کنید و در انتظار ظهور حضرت مهدی باشید تا جهان را پر از عدل و داد نماید.یک چنین مطلب ناروائی را نمی توان به ائمه اطهار علیهم السلام نسبت داد.اگر سکوت واجب بود پس چرا علی بن ابیطالب علیه السلام با دشمنان اسلام جنگید؟و چرا امام حسین علیه السلام در برابر دستگاه ستمگر یزید قیام کرد؟و چرا قیام خونین زید بن علی مورد تأیید ائمه اطهار علیهم السلام قرار گرفت؟ بنابراین،احادیث مذکور را نباید از احادیث مخالف قیام و نهضت و انقلاب

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 3563

محسوب داشت.

دسته چهارم احادیثی که به شیعیان توصیه می کند که در قیام و نهضت عجله نکنید.
اشاره

حدیث اول-عده من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن محمد بن علی عن حفص بن عاصم عن سیف التمار عن ابی المرهف عن ابی جعفر علیه السلام قال:الغبره علی من اثارها،هلک المحاضیر.قلت:جعلت فداک، و ما المحاضیر؟قال:المستعجلون.اما انهم لن یرید وا الاّ من یعرض علیهم(الی ان قال)یا ابا لمرهف اتری قوما حبسوا انفسهم علی اللّه لا یجعل اللّه لهم فرجا؟بلی و اللّه لیجعلن اللّه لهم فرجا (1).

یعنی امام محمد باقر علیه السلام فرمود:گرد و غبار به چشم کسی می رود که آن را پراکنده می سازد.عجله کنندگان به هلاکت می رسند.بدرستی که آنها (دولتها)اراده نمی کنند مگر کسی را که متعرض آنها شود.ای ابو مرهف!آیا درباره کسانی که در راه خدا خویشتن داری می کنند می پنداری که گشایشی برایشان حاصل نمی شود؟چرا،به خدا سوگند خدا برایشان گشایش به وجود می آورد.

سند حدیث

حدیث مذکور از حیث سند خوب نیست.زیرا محمد بن علی کوفی(محمد بن علی بن ابراهیم)در کتب رجال تضعیف شده است.و ابو المرهف نیز مجهول است.

بررسی مفاد حدیث

از حدیث مذکور استفاده می شود که در آن زمان گروهی بر خلیفه وقت خروج کرده و با شکست مواجه شده بودند.و به همین جهت راوی حدیث در وحشت و اضطراب بوده که شیعیان نیز مورد تعقیب قرار گیرند.و به همین جهت امام علیه السلام به او دلداری می دهد که نترس فقط خروج کنندگان مورد تعقیب قرار خواهند گرفت و به شما زیانی وارد نخواهد شد.شما صبر کنید تا وقت قیام

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 3564


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 36

فرارسد و برایتان فرج حاصل گردد.بنابراین،روایت مذکور را نباید از احادیث مخالف قیام محسوب داشت.

حدیث دوم-الحسن بن محمد الطوسی عن ابیه عن المفید عن ابن قولویه عن ابیه عن سعد عن احمد بن محمد عن علی بن اسباط عن عمّه یعقوب بن سالم عن ابی الحسن العبیدی عن الصادق علیه السلام قال:ما کان عبد لیجس نفسه علی اللّه الاّ ادخله الجنه (1)یعنی:امام صادق علیه السلام فرمود:هرکس که برای خدا خویشتن داری کند،او را داخل بهشت می کند.

سند حدیث

حدیث مذکور از جهت سند نسبتا خوب است و راویان آن توثیق شده اند.

بررسی مفاد حدیث

امام صادق علیه السلام در این حدیث به توطین نفس و صبر و پایداری سفارش می کند و دلیل لزوم سکوت و خودداری از قیام نیست بلکه با قیام مناسبتر می نماید.

حدیث سوم-قال امیر المؤمنین علیه السلام:الزموا الارض و اصبروا علی البلاء و لا تحرکوا بایدیکم و سیوفکم فی هوی السنتکم و لا تستعجلوا بما لم یعجل اللّه لکم فانه من مات منکم علی فراشه و هو علی معرفه حق ربّه و حق رسوله و اهل بیته مات شهیدا و وقع اجره علی اللّه و استوجب ثواب مانوی من صالح عمله و قامت النیه مقام اصلاته بسیفه فان لکل شیئی مده و اجلا (2).

یعنی امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:از زمین حرکت نکنید و بر بلاها صابر باشید.و دستها و شمشیرهایتان را در طریق خواسته های زبانتان حرکت ندهید.و در امری که خدا عجله نکرده،عجله نکنید.بدرستیکه هریک از شما که در بستر خود بمیرد در حالیکه به حق خدا و رسول و اهل بیتش معرفت داشته باشد،شهید از دنیا می رود و اجرش بر خداست.و به ثواب عمل صالحی که در نیت داشته نائل خواهد شد.و در برابر نیت شمشیر زدن به ثواب آن خواهد رسید.

بدرستیکه هرچیزی وقت و مدت خاصی دارد.

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 3565


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 39
2- وسائل الشیعه ج 11 ص 40
سند حدیث

حدیث مذکور از کتاب نهج البلاغه نقل شده و معتبر می باشد.

حدیث چهارم-محمد بن یحیی عن محمد بن الحسین عن عبد الرحمان بن ابی هاشم عن الفضل الکاتب قال کنت عند ابی عبد اللّه علیه السلام فاتاه کتاب ابی مسلم فقال:لیس لکتابک جواب.اخرج عنا(الی ان قال)قلت:فما العلامه فیما بیننا و بینک جعلت فداک؟قال لا تبرح الارض یا فضیل حتی یخرج السفیانی.

فاذا خرج السفیانی فاجیبوا الینا،یقولها ثلاثا.و هو من المحتوم (1).

یعنی:فضل می گوید:خدمت امام صادق علیه السلام بودم که نامۀ ابو مسلم به آن جناب رسید.امام به حامل نامه فرمود:نامه تو جواب ندارد،از نزد من خارج شو.خدا برای عجله کردن بندگانش تعجیل نمی کند.به درستیکه کندن کوه از جایش آسانتر است از ساقط کردن حکومتی که مدتش به پایان نرسیده است.

راوی عرض کرد:پس علامت بین ما و شما چیست؟فرمود:از زمین حرکت نکن تا هنگامی که سفیانی خروج کند.در آن هنگام به سوی ما بشتابید و این سخن را سه مرتبه تکرار فرمود-و خروج سفیانی از علائم حتمی خواهد بود.

سند حدیث

حدیث مذکور از جهت سند خوب است.

حدیث پنجم-محمد بن علی بن الحسین باسناده عن حماد بن عمرو وانس بن محمد عن ابیه عن جعفر بن محمد عن آبائه علیهم السلام(فی وصیه النبی صلی اللّه علیه و آله لعلی علیه السلام)قال:یا علی!ازاله الجبال الرواسی اهون من ازاله ملک لم تنقض ایامه (2).

یعنی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله به حضرت علی فرمود:کندن کوهای بزرگ از سرنگون ساختن حکومتی که هنوز مدتش به پایان نرسیده آسان تر است.

سند حدیث

حدیث مذکور از جهت سند خوب نیست.زیرا حماد بن عمرو مجهول است.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 3566


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 37
2- وسائل الشیعه ج 11 ص 38

و انس بن محمد مهمل می باشد و پدرش محمد نیز در کتب رجال به عنوان مهمل توصیف شده است.

حدیث ششم-حمید بن زیاد عن عبید اللّه بن احمد الدهقان عن علی بن الحسن الطاطری عن محمد بن زیاد عن ابان عن صباح بن سیّابه عن المعلی بن خنیس قال ذهبت بکتاب عبد السلام بن نعیم و سدیر و کتب غیر واحد الی ابیعبد اللّه علیه السلام حین ظهر المسوده قبل ان یظهر ولد العباس:بانّا قدّرنا ان یؤل هذا الامر الیک فما تری؟قال:فضرب بالکتب الارض،قال:اف اف ما انا لهؤلاء بامام.اما یعلمون انه انما یقتل السفیانی (1).

یعنی:معلی می گوید:نامه های عبد السلام و سدیر و چند نفر دیگر را خدمت امام صادق علیه السلام بردم،در همان هنگام که سیاه پوشان ظاهر شدند.و قبل از اینکه بنی عباس آشکار گردند.مضمون نامه ها چنین بود که ما تصمیم گرفته ایم که امر رهبری و حکومت به شما واگذار شود،نظر شما چیست؟امام صادق علیه السلام نامه ها را بر زمین زد و فرمود:ای وای،ای وای،من که امام اینها نیستم(در قیامشان به من نظر ندارند)آیا نمیدانند که مهدی موعود کسی است که سفیانی را به قتل می رساند.

سند حدیث

حدیث مذکور از حیث سند خیلی قابل اعتماد نیست زیرا صباح بن سیّابه مجهول الحال است.

بررسی معنا و مفاد احادیث

قبل از بررسی مفاد احادیث به نکات زیر توجه داشته باشید:.

1-شیعیان در زمان ائمه اطهار علیهم السلام همواره در انتظار ظهور و قیام حضرت مهدی بودند که اخبارش را از پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام شنیده بودند.

2-شیعیان در آن زمانها،در شرائط بسیار دشواری زندگی می کردند.مورد تعقیب خلفای جور بودند.به زندان می افتادند یا تبعید یا کشته می شدند.

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 3567


1- وسائل الشیعه ج 11 ص 37

3-هرچند یکبار یکی از سادات علومی در برابر حکومتهای ستمکار قیام می کرد و گروهی از مردم که جانشان بستوه آمده بود،به گمان اینکه مهدی موعود و نجات دهندۀ انسانهاست به یاریش می شتافتند ولی بعد از چندی سرکوب و کشته می شدند.

4-خلفای وقت نسبت به موضوع قیام و قائم حساسیت خاصی داشتند و همواره در بیم و هراس و مراقب اوضاع بودند.از سادات علوی و بالاخص افراد سرشناس آنها کاملا مراقبت می کردند.احادیث مذکور در چنین اوضاع و شرائطی صادر شده است.شیعیان که به انواع گرفتاریها مبتلا بودند،با اصرار از ائمه می خواستند که قیام کنید و مسلمین را از بند حکومتهای غاصب و ستمکار آزاد سازید،یا اجازه می خواستند که به یاری بعض سادات علوی که به عنوان مهدی موعود قیام کرده اند بشتابند.ائمه اطهار علیهم السلام به شیعیان می فرمودند در قیام مهدی موعود عجله نکنید که زمان آن هنوز فرانرسیده است.

خروج کنندگان به عنوان مهدی موعود و قائم آل محمد خروج کرده اند در صورتی که قائم معهود نیستند.قیام قائم معهود علائم خاصی دارد که هنوز آشکار نشده است.برای تثبیت و تحکیم امامت ما هم قیام نکرده اند.قیام آنها هم به پیروزی نخواهد رسید.زیرا اسباب و مقدمات سقوط حکومتهای غاصب فراهم نشده است.و سرنگون کردن حکومتها بسیار دشوار است.می فرمودند صبر کنید تا فرج حاصل شود.و در امر قیام مهدی عجله نکنید که به هلاکت می رسید.و چون نیت قیام و اصلاح دارید و درصدد تهیۀ اسباب و مقدماتش هستید به ثواب آن نائل خواهید شد.و به هرحال،این احادیث از عجله کردن و اقدام به یک حرکت خام و ناپخته نهی می کند،ولی نمی گوید که درصدد تهیه اسباب و مقدمات یک نهضت کامل برای مبارزه با ظلم و استکبار و کفر و بی دینی نباشید.مفاد احادیث این نیست که تکلیف جهاد و دفاع و امر به معروف و نهی از منکر و وجوب دفاع از محرومین و مستضعفین،در زمان غیبت امام زمان علیه السلام از مسلمین ساقط شده باید تماشاگر صحنه های فساد باشند و فقط برای تعجیل در ظهور حضرت مهدی دعا کنند.بنابراین،احادیث مذکور را نیز نمی توان از احادیث مخالف قیام و حرکت محسوب داشت.

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 3568

دسته پنجم روایاتی که صاحب هر پرچمی را که قبل از قیام حضرت قائم برافراشته شود به عنوان طاغوت معرفی می کند.
اشاره

حدیث اول-محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن حماد بن عیسی عن الحسین بن المختار عن ابی بصیر عن ابیعبد اللّه علیه السلام قال:کل رایه ترفع قبل قیام القائم فصاجها طاغوت یعبد من دون اللّه (1)یعنی امام صادق علیه السلام فرمود:هر پرچمی که قبل از قیام قائم برافراشته شود صاحبش طاغوتی است که در برابر خدا مورد پرستش قرار می گیرد.

سند حدیث

حدیث مذکور از جهت سند خوب است و راویان آن توثیق شده اند.

حدیث دوم-محمد بن ابراهیم النعمانی عن عبد الواحد بن عبد اللّه قال حدثنا احمد بن محمد بن ریاح الزهری قال حدثنا محمد بن العباس عن عیسی الحسینی عن الحسن بن علی بن ابی حمزه عن ابیه عن مالک بن اعین الجهنی عن ابی جعفر علیه السلام انه قال کل رایه ترفع قبل رایه القائم فصاحبها طاغوت (2).

یعنی امام محمد باقر علیه السلام فرمود:هر پرچمی که قبل از پرچم مهدی برافراشته شود صاحبش طاغوت می باشد.

سند حدیث

حدیث مذکور از حیث سند خوب و قابل اعتماد نیست زیرا حسن بن علی بن ابی حمزه،در کتب رجال به عنوان کذاب و ملعون و از سران واقفیه معرفی شده است.

بررسی معنا و مفاد حدیث

«رایه»به معنای پرچم است.و رفع رایه کنایه است از اعلان جنگ در برابر

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 3569


1- وسائل الشیعه ج..ص 37
2- مستدرک الوسائل ج 2 ص 248

نظام حاکم و تأسیس حکومت جدید.و صاحب پرچم عبارتست از رهبر نهضت که برای سرنگون ساختن حکومت موجود مردم را به یاری می طلبد.طاغوت یعنی شخص جبار و ستمگری که به حریم مقدس الهی تجاوز کرده و بندگان خدا را مجبور می کند که حاکمیت او را در برابر حاکمیت اللّه بپذیرند و بدون چون وچرا تسلیم فرمانهایش باشند.جمله«یعبد من دون اللّه»بهترین شاهد است که صاحب پرچم،می خواهد در برابر حکومت اللّه حکومتی را تأسیس کند و خواسته های خودش را به اجرا درآورد.صاحب چنین پرچمی به عنوان طاغوت معرفی شده است.بنابراین معنای حدیث این می شود که:هر پرچمی که قبل از قیام قائم برافراشته شود و رهبر آن،مردم را به سوی خودش دعوت کند.صاحب چنین پرچمی طاغوت است که به حریم حاکمیت اللّه تجاوز نموده و مردم را به اطاعت خویش دعوت می کند.بنابراین مفاد حدیث این می شود که نهضتهای غیردینی مردود می باشد.لیکن اگر نهضتی به عنوان دفاع از دین و حاکمیت احکام و قوانین قرآن به وجود آمد مردود نخواهد بود.زیرا در این صورت پرچمی در برابر پرچم دین برافراشته نشده و رهبر چنین نهضتی طاغوت نیست بلکه ضد طاغوت است.چنین رهبری مردم را به پرستش و اطاعت خودش دعوت نمی کند بلکه به اطاعت پروردگار جهان دعوت می نماید.چنین پرچمی نه تنها در برابر پرچم قائم آل محمد قرار نگرفته بلکه در مسیر حکومت جهانی آن جناب و زمینه ساز آن خواهد بود.آیا می توان گفت هر پرچمی که قبل از قیام قائم برافراشته شد صاحبش طاغوت است؟!مگر علی بن ابیطالب علیه السلام در برابر حکومت طاغوتی معاویه قیام نکرد؟!مگر امام حسن علیه السلام با معاویه اعلان جنگ نداد؟مگر امام حسین علیه السلام برای دفاع از اسلام و مبارزه با دستگاه ستمگر یزید قیام نکرد؟مگر زید بن علی بن حسین برای دفاع از قرآن و مبارزۀ با ستمگری قیام نکرد؟

خلاصۀ سخن و نتیجه گیری

چنانکه ملاحظه فرمودید اکثر احادیث این بخش ضعیف و غیرقابل اعتماد هستند و نمی توان به آنها تمسک جست.به علاوه احادیث مذکور از چند قسم

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 3570

خارج نیستند و مفاد آنها چنین است.

1-هرکس که قیام کرد و شما را به یاری طلبید بدون تأمل دعوتش را اجابت نکنید بلکه شخص دعوت کننده و هدفش را خوب بررسی کنید.اگر به عنوان مهدی موعود و قائم آل محمد قیام کرده یا هدف غیرخدائی دارد دعوتش را نپذیرید.زیرا زمان ظهور و قیام حضرت مهدی هنوز فرانرسیده است.

2-در برابر اصرار شیعیان که امام را دعوت به قیام می کردند از یک واقعیت خارجی خبر می دهد که هریک از ائمه که قبل از قیام قائم آل محمد قیام کند با شکست مواجه می گردد و کشته می شود.چون اسباب و مقدمات قیام جهانی مهدی فراهم نشده است.

3-قیام حضرت مهدی علائم و نشانه های مخصوصی دارد،و قبل از وقوع آن علائم دعوت کسانی را که به عنوان مهدی موعود قیام می کنند اجابت نکنید.

4-برای سرنگون ساختن هر حکومتی تهیه اسباب و مقدمات لازم ضرورت دارد.قبل از آماده کردن اسباب و مقدمات،در قیام و نهضت عجله نکنید که با شکست مواجه خواهید شد.

5-هر پرچمی که قبل از قیام قائم،در برابر حاکمیت الله برافراشته شود صاحبش طاغوت می باشد که به حریم حاکمیت اللّه تجاوز نموده و نباید دعوتش را اجابت کرد.

چنانکه ملاحظه می فرمائید احادیث مذکور تنها قیامهائی را مردود می شمارد که رهبر آن مدعی مهدویت باشد و به عنوان قائم آل محمد قیام کند یا هدف غیر الهی داشته باشد یا بدون تهیه مقدمات و اسباب لازم و قبل از فرارسیدن زمان مناسب اقدام شود.اما اگر رهبر قیام نه به عنوان مهدویت و نه به منظور تأسیس حکومتی در برابر حاکمیت اللّه،بلکه به منظور دفاع از اسلام و قرآن و مبارزۀ با ظلم و استکبار،و بقصد تأسیس حکومت عدل الهی و اجرای کامل قوانین آسمانی قیام کرد و اسباب و مقدمات نهضت را نیز پیش بینی نمود،و مردم را به یاری طلبید،روایات مذکور چنین نهضت و انقلابی را مردود نمی شمارد.و پرچم چنین نهضتی پرچم طاغوت نیست بلکه پرچم ضد طاغوت است.تأسیس چنین حکومتی در برابر اللّه نیست بلکه به منظور حاکمیت اللّه و در مسیر حکومت

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 3571

جهانی حضرت مهدی و زمینه ساز آن می باشد.بنابراین،احادیث مذکور مخالف چنین قیام و نهضتی نخواهد بود.

خلاصه و نتیجه گیری بحث

چون بحث ما به طول انجامید لازم است به خلاصه دو بخش اشاره کنیم سپس به نتیجه گیری بپردازیم.در بخش اول این مطالب به اثبات رسید.

1-قوانین و برنامه های سیاسی و اجتماعی،بخش عظیمی از اسلام را تشکیل می دهد.مانند جهاد،دفاع،مبارزۀ با ظلم و بیدادگری،دادگستری و عدالتخواهی،قوانین کیفری و جزائی و حقوقی و مدنی،امر به معروف و نهی از منکر،روابط مسلمین با خودشان و با کفار،ووو...

2-احکام و قوانین اسلام برای پیاده شدن آمده نه برای خواندن و بحث کردن و نوشتن.

3-اجرای کامل قوانین اسلام به تأسیس حکومت و تشکیلات وسیع اداری نیازمند است.باید همیشه در بین مسلمین افرادی باشند که مسؤولیت اجرای قوانین آسمانی را برعهده بگیرند و به این وسیله جامعه مسلمین را اداره کنند.

بنابراین،حکومت در متن اسلام قرار دارد و بدون آن اسلام نمی تواند به طور کامل پیاده شود.

4-پیامبر اسلام مسؤولیت ادارۀ امور مسلمین و پیاده کردن قوانین اسلام را عملا برعهده داشت.

5-وجوب اجرای کامل قوانین سیاسی و اجتماعی اسلام،در زمان حیات رسول خدا خلاصه نمی شود بلکه باید تا قیامت تداوم یابد.

6-در زمانیکه پیامبر در قید حیات باشد یا مردم بوجود امام معصوم و مبسوط- -الید دسترسی داشته باشند،مسلمین موظفند در تأسیس حکومت الهی و تحکیم قدرت پیامبر یا امام تلاش و جهاد کنند و مطیع فرمانهایش باشند.و اگر چنین فرد معصومی در بین مسلمین نیست باز هم موظفند فقیهی پرهیزکار و مدیر و آشنای با امور مسلمین را شناسائی و به رهبری جامعه برگزینند و در تحکیم قدرت و ولایت او بکوشند و مطیع فرمانهایش باشند.یعنی حکومتی را به وجود آورند که مجری کامل قوانین و برنامه های اسلام باشد و اینست معنای حکومت اسلامی.

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 3572

در بخش دوم این بحث نیز با احادیث مخالف و مفاد آنها آشنا شدید.

اکنون وجدان پاک شما را به داوری می طلبم.آیا احادیث مذکور با آن سند و دلالتی که ملاحظه کردید می توانند یک چنین وظیفه قطعی و مهمی،یعنی وجوب اجرای کامل قوانین اسلام را از عهدۀ مسلمین ساقط سازند؟آیا می توانند در برابر آن همه آیات و روایات وجوب جهاد و دفاع و امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ظلم و بیدادگری و دفاع از محرومین و مستضعفین مقاومت نمایند و چنین تکلیف مهمی را در زمان غیبت ولی عصر از عهدۀ مسلمین ساقط سازند؟ آیا با این قبیل احادیث می توان گفت که شارع مقدس اسلام،در این زمانها دست از احکام سیاسی و اجتماعی خویش برداشته و اجرای آنها را به زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام موکول نموده است؟آیا با این قبیل احادیث می توان گفت که حتی اگر اساس اسلام هم در معرض خطر دشمنان اسلام قرار گرفت بر مسلمین لازم نیست از آن دفاع کنند؟آیا می توان گفت که حتی اگر کفار و مشرکین بر مسلمین سلطه یافتند و تمام شؤون آنها را در قبضه خویش درآوردند و بر جان و مال و ناموس و شرف آنها مسلط شدند مسلمین جز سکوت و تماشای صحنه های فساد و بدبختی و رنج و محرومیت وظیفه ای ندارند باید صبر کنند تا امام زمان علیه السلام ظاهر شود و جهان را اصلاح کند؟آیا احادیث مذکور با چنین اسناد و مفادی که داشتند می توانند در برابر این قبیل آیات مقاومت نمایند؟ فَقٰاتِلُوا أَئِمَّهَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لاٰ أَیْمٰانَ لَهُمْ (1)وَ قٰاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً کَمٰا یُقٰاتِلُونَکُمْ کَافَّهً (2)وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰی لاٰ تَکُونَ فِتْنَهٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّٰهِ (3)وَ مٰا لَکُمْ لاٰ تُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ (4)فَقٰاتِلُوا أَوْلِیٰاءَ الشَّیْطٰانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطٰانِ کٰانَ ضَعِیفاً (5)وَ جٰاهِدُوا فِی اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ (6)وَ قٰاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ الَّذِینَ یُقٰاتِلُونَکُمْ وَ لاٰ تَعْتَدُوا (7)وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 3573


1- توبه 12
2- توبه 36
3- انفال 39
4- نساء 75
5- نساء 76
6- حج 78
7- بقره 190

وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ

(1)

یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّٰامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدٰاءَ لِلّٰهِ

(2)

وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِبٰاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّٰهِ وَ عَدُوَّکُمْ

(3)

و دهها آیه و صدها حدیث دیگر از این قبیل.نه،هرگز.احادیث مذکور چنان توانی را ندارند که تکالیف قطعی و ضروری و دائمی اسلام را از عهدۀ مسلمین ساقط سازند، بلکه عموم مسلمین موظفند در گسترش دین و دفاع از اسلام و مسلمین و اجرای کامل احکام و برنامه های حیاتبخش قرآن تلاش و جدیت کنند،گرچه مستلزم قیام و جهاد همگانی باشد.

مخصوصا علمای دین و فقهای اسلام در انجام این امر مهم،مسؤولیت سنگین تری را برعهده دارند.زیرا آنها وارثان پیامبران و نگهبانان دین و پناه گاه مردم هستند.مگر علما و فقها حق دارند در برابر کفار و مستکبرین و طاغوتیان که امت اسلامی را به روز سیاه نشانده اند،سکوت کنند و مستضعفین و محرومین را در قیام همگانی تشویق و رهبری نکنند؟مگر امیر المؤمنین علیه السلام نمی فرماید؛ اما و الذی فلق الحبه و برأ النسمه لو لا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر و ما اخذ اللّه علی العلماء ان لا یقارّ و اعلی کظه ظالم و لا سغب مظلوم لا لقیت حبلها علی غاربها (4)یعنی به خدائی سوگند که دانه را شکافت و انسان را آفرید.اگر آن جمعیت(انبوه)برای بیعت من حاضر نمی شدند.و به این وسیله حجت بر من تمام نمی شد،و اگر نبود که خدا از علماء پیمان گرفته که بر پرخوردن ظالم و گرسنه ماندن مظلوم رضایت ندهند،بدون تردید مهار شتر خلافت را بر کوهانش می انداختم تا هرجا که خواهد برود.مگر امام حسین علیه السلام از پیامبر نقل نکرده که فرمود؛من رای سلطانا جائرا مستحلا لحرام اللّه ناکثا لعهد اللّه مخالفا لسنه رسول اللّه صلی الله علیه و آله یعمل فی عباد اللّه بالاثم و العدوان فلم یغیّر علیه بفعل و لا قول کان حقا علی اللّه ان یدخله مدخله (5)یعنی هرکس که سلطان ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال کرده و عهد خدا را درهم شکسته

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 3574


1- آل عمران 104
2- نساء 135
3- انفال 60
4- نهج البلاغه خطبه 2
5- الکامل فی التاریخ ج 4 ص 48 چاپ بیروت.

و با سنت و قانون پیامبر مخالفت نموده و در میان بندگان خدا مرتکب گناه و عدوان می شود،و او را در برابر چنین سلطان ستم پیشه ای با عمل و گفتار به مخالفت برنخیزد بر خداوند است که چنین شخصی را در جایگاه همان ستمگر(جهنم) وارد کند.

باز هم امام حسین علیه السلام می فرماید؛ذالک بان مجاری الامور و الاحکام علی ایدی العلماء باللّه الامناء علی حلاله و حرامه،فانتم المسلوبون تلک المنزله و ما سلبتم ذالک الاّ بتفرقکم عن الحق و اختلافکم فی السنه بعد البینه الواضحه و لو صبرتم علی الاذی و تحملتم المؤونه فی ذات اللّه کانت امور اللّه علیکم ترد و عنکم تصدر و الیکم ترجع و لکنکم مکنتم الظلمه من منزلتکم و استسلمتم امور اللّه فی ایدیهم یعملون بالشبهات و یسیرون فی الشهوات،سلّطهم علی ذلک فرارکم من الموت و اعجابکم بالحیاه التی هی مفارقتکم فاسلمتم الضعفاء فی ایدیهم فمن بین مستعبد مقهور و بین مستضعف علی معیشتهم مغلوب،یتقلبون فی الملک بآرائهم و یستشعرون الخزی باهوائهم اقتداء بالاشرار و جرأه علی الجبار (1).

یعنی به این جهت است که مجاری امور و احکام به دست علماء الهی می باشد که امین بر حلال و حرام خدا می باشند.پس شمائید که این مقام و منزلت را از دست داده اید.و این مقام از شما سلب نشده مگر در اثر افتراق شما از حق و اختلافتان در سنت پیامبر بعد از اینکه ادله روشنی داشتید.و اگر بر اذیتها صبر می کردید و شدائد و سختیها را در راه خدا تحمل می نمودید امور خدا بر شما وارد می شد و از شما صدور می یافت و به شما مراجعه می شد.ولی شما(در اثر کوتاهی در انجام وظیفه)ستمگران را در جایگاه خودتان مستقر ساختید.و امور الهی(ادارۀ امت)را به دستشان سپردید تا در شبهات(بمیل خودشان)رفتار کنند و دنبال امیال و خواسته هایشان بروند.آری فرار شما از مرگ و علاقه به حیات دنیا بود که آنها را بر شما مسلط ساخت.شما بودید که مردمان ضعیف و محروم را در دست ستمکاران رها ساختید تا برخی را بردۀ خویش قرار دهند و بعضی را ناتوان و محتاج لقمه نانی قرار دهند.و ستمکاران مطابق میلشان مملکت را اداره کنند و ذلت و رسوائی را بر خودشان و ملتشان هموار سازند.و

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 3575


1- تحف العقول ص 242

در این باره از اشرار و بدان پیروی می کنند و بر مخالفت با خداوند جبار جرات می ورزند.

آری علماء و فقهای اسلام یک چنین وظیفه سنگینی را برعهده دارند.

و اگر در انجام این مسؤولیت بزرگ کوتاهی کنند در قیامت مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.وظیفه علماء فقط درس و بحث و حاشیه و تقریرات نویسی و اقامه نماز جماعت و مسأله گفتن نیست بلکه وظیفه بزرگتر آنها حفظ دین و دفاع از اسلام و مسلمین و مبارزۀ با کفر و استکبار و سعی در اجرای کامل قوانین و احکام اسلام می باشد.که اگر در این باره کوتاهی کنند نزد خداوند قهار عذر و بهانه ای ندارند.و تمسک جستن به چند حدیث ضعیف و مجمل هم نمی تواند چنین مسؤولیت سنگینی را از دوش آنها بردارد.

آیا خداوند متعال و پیامبر گرامی اسلام بما اجازه می دهند که در برابر توطئه های شوم و خطرناک دشمنان اسلام و اوضاع اسفناک و رقتبار کشورهای اسلامی سکوت کنیم و همانند سابق به درس و بحث و اقامه نمازمان اکتفا کنیم؟!نه،هرگز.

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 3576

کیفیت ظهور

اشاره

جلسه طبق معمول در ساعت هشت،رسمیت یافت و اولین سئوال را آقای دکتر مطرح کرد:

دکتر:کیفیت ظهور صاحب الامر علیه السلام را اجمالا بیان کنید.

هوشیار:از احادیث اهل بیت چنین استفاده می شود:هنگامی که اوضاع عمومی جهان مساعد گشت و افکار جهانیان برای پذیرش حکومت حق آماده شد،خداوند متعال به مهدی اجازۀ نهضت می دهد.پس ناگهان در مکه ظاهر می گردد و منادی حق بشارت ظهورش را به سمع جهانیان می رساند.مردان برگزیدۀ جهان که در چندین روایت تعدادشان سیصد و سیزده نفر تعیین شده اولین ندای حق را لبیک گفته در اولین ساعات دعوت،مجذوب مغناطیس ولایت می گردند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:هنگامیکه صاحب الزمان ظهور نمود،جوانان شیعه بدون وعدۀ قبلی،در همان شب خودشان را به مکه می رسانند (1).

سپس دعوت عمومی خویش را شروع می کند.مردم رنجدیده و از همه جا مأیوس دورش اجتماع می نمایند و با او بیعت می کنند و در اندک زمانی،سپاه انبوهی از مردان شجاع و فداکار و اصلاح طلب جهان،برایش مجهز می شوند.

امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیه السلام در توصیف یاران قائم فرموده اند:شرق و غرب جهان را اشغال می کنند،تمام موجودات جهان را مسخر می گردانند،هریک از آنها نیروی چهل مرد دارد و قلوبشان از پاره های آهن سخت تر است به طوریکه اگر در راه هدف به کوههای آهن برخورد نمایند آنها را پاره می کنند و تا وقتی که

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 3577


1- بحار الانوار ج 52 ص 370.

رضایت خدا فراهم نشود از جنگ دست نمی کشند (1).

در آن موقع،زمامداران خودسر و ستمگران بی وجدان،احساس خطر می نمایند و درصدد دفاع برمی آیند و ندای مخالفت را به هم مسلکان خویش می رسانند،اما سربازان عدالتخواه و اصلاح طلبان جهان که از جور و تعدی خسته شده اند،تصمیم نهایی را می گیرند،با اتحاد و کوشش به آنها حمله می نمایند،با تأییدات خداوندی ستمکاران را ریشه کن نموده قتل عامشان می کنند،رعب و ترس همه را فرامی گیرد و تسلیم دولت حق می گردند.

بسیاری از کفار به واسطۀ دیدن علائم صدق و حقیقت،به دین اسلام می گروند،آنهایی که در کفر و ظلم خویش اصرار ورزند به دست لشکر مهدی قتل عام می شوند.یگانه دولت مقتدر و نیرومند اسلام در سرتاسر زمین تشکیل می یابد و مردم از جان ودل در حفظ و حراست آن کوشش می نمایند (2).دین اسلام عمومی می گردد و در تمام بلاد داخل می شود (3).

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 3578


1- بحار الانوار ج 52 ص 327.
2- بحار الانوار ج 52 ص 279 تا 380.
3- بحار الانوار ج 51 ص 55.و اثبات الهداه ج 7 ص 50.
سرنوشت کفار

دکتر:در عصر دولت مهدی سرنوشت کفار و مشرکین چیست؟

هوشیار:از آیات و روایات استفاده می شود که در عصر مهدی علیه السلام حکومت و قدرت زمین از کفار غیرکتابی و مادیین گرفته می شود و در دست مسلمین و رجال شایستۀ جهان واقع می شود.از باب نمونه چند آیه را تذکر می دهم:

خداوند متعال در سورۀ انبیا آیۀ 105 می فرماید:ما در زبور نوشتیم بعد از آنکه در توراه نوشته بودیم که بندگان شایستۀ ما وارث زمین خواهند شد.

در سورۀ صف آیۀ 9 می گوید:او خدایی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا بر تمام ادیان غالب گردد،گرچه مشرکین کراهت داشته باشند.

در سورۀ نور آیه 54 می گوید:خدا به کسانیکه ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند وعده داد که آنان را خلیفۀ زمین گرداند،چنانکه پیشینیان آنان را به خلافت رسانید.و نوید داد،دینی را که برایشان پسندیده است،با قدرت و نیرومند گرداند و ترسشان را به ایمنی تبدیل کند تا مرا بپرستند و شرک نیاورند.

در سورۀ قصص آیه 4 می گوید:ما اراده نمودیم بر کسانی که در زمین زبون شمرده می شوند،منت نهاده،پیشوا و وارث زمین شان گردانیم و قدرتی به آنان عطا کنیم.

این آیات بشارت می دهند روزی خواهد آمد که قدرت و فرماندهی جهان،به دست مؤمنین و مسلمین شایسته و بالیاقت واقع خواهد شد و نور اسلام تمام ادیان را تحت الشعاع قرار می دهد و بر آنها غالب می گردد.از احادیث استفاده می شود که در عصر دولت مهدی دستگاه شرک و کفر از زمین برچیده می شود و جز موحد و یکتاپرست و گویندۀ کلمۀ توحید،احدی در زمین باقی نمی ماند.از باب نمونه:

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 3579

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:اگر از عمر دنیا بیش از یک روز هم باقی نمانده باشد خدا مردی را که نامش نام من و اخلاقش اخلاق من و کنیه اش ابو عبد اللّه است، مبعوث می کند و بوسیلۀ او دین را-به عظمت اولی خود-برمی گرداند و فتوحاتی را نصیبش می کند و به جز گویندۀ کلمۀ توحید کسی روی زمین باقی نخواهد ماند.به آنحضرت عرض شد:مرد مذکور از نسل کدام فرزندانت به وجود می آید؟پیغمبر دستش را به حسین زده فرمود:از این (1).

حضرت ابو جعفر علیه السلام -در حدیثی-فرمود:قائم و اصحابش آن قدر جنگ می کنند تا دیگر مشرکی باقی نماند (2).

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 3580


1- قال النبی صلی الله علیه و آله :لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لبعث اللّه فیه رجلا اسمه اسمی و خلقه خلقی یکنی ابا عبد اللّه، یرد اللّه به الدین و یفتح له فتوحا و لا یبقی علی وجه الارض الا من یقول:لا اله الا اللّه.فقیل له:من ای ولدک؟ قال من ولد ابنی هذا و ضرب بیده علی الحسین-اثبات الهداه ج 7 ص 215 و 247.
2- بحار ج 52 ص 345.
سرنوشت یهود و نصاری

دکتر:یهود و نصاری که دینشان آسمانی است به چه سرنوشتی گرفتار می شوند؟

هوشیار:ظاهر بعض آیات این است که یهود و نصاری تا قیامت باقی خواهند ماند.

خداوند متعال،در سورۀ مائده می فرماید:ما از کسانیکه ادعای نصرانیت داشتند پیمان گرفتیم.پس قسمتی از پندهای ما را فراموش نمودند،ما هم دشمنی و کینه را تا قیامت در بینشان انداختیم (1).

در سورۀ آل عمران می فرماید:خدا به عیسی فرمود:من ترا گرفته بسوی خویش برآرم و از کفار دورت نمایم و پیروانت را تا قیامت بالادست و مسلط بر کفار گردانم (2).

خداوند متعال در آیۀ اول می گوید:دشمنی و کینه توزی را تا قیامت در بین نصاری خواهم انداخت.و در آیۀ دوم،وعده داده که:نصاری تا قیامت برتر از کفار باشند.مقتضای ظاهر این دو آیه این است که کیش نصاری تا قیامت و در عصر دولت مهدی نیز برجا خواهد ماند.

در سورۀ مائده می گوید:یهودان گفتند:دست خدا بسته است دست خودشان بسته باد و بسزای این ناروا که به خدا نسبت دادند ملعون شوند،بلکه دست

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 3581


1- وَ مِنَ الَّذِینَ قٰالُوا إِنّٰا نَصٰاریٰ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمّٰا ذُکِّرُوا بِهِ فَأَغْرَیْنٰا بَیْنَهُمُ الْعَدٰاوَهَ وَ الْبَغْضٰاءَ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ -آیۀ 14.
2- إِذْ قٰالَ اللّٰهُ یٰا عِیسیٰ إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رٰافِعُکَ إِلَیَّ وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ جٰاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ -آیۀ 55.

رحمت او گشوده است و هرچه بخواهد انفاق می کند.قرآنی که بر تو نازل گشته سرکشی و کفر بسیاری از آنها را افزون می کند و تا قیامت در میانشان دشمنی و کینه انداختیم (1).

چنانکه ملاحظه می فرمایید،ظواهر این آیات دلالت می کنند که کیش یهود و نصاری تا قیامت باقی خواهد ماند.

از بعض احادیث نیز همین موضوع استفاده می شود.از باب نمونه:

ابو بصیر می گوید:به امام صادق علیه السلام عرض کردم:صاحب الامر با اهل ذمه-یهود و نصاری-چه می کند؟فرمود:مانند پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله با آنان مصالحه می کند،آنها هم با کمال ذلت جزیه می دهند (2).

حضرت ابو جعفر علیه السلام فرمود:صاحب الامر مهدی نامیده شد برای اینکه تورات و سائر کتابهای آسمانی را از غاری که در انطاکیه واقع شده استخراج می نماید، بین اهل تورات با توراه و بین اهل انجیل با انجیل و بین اهل زبور با زبور و بین اهل قرآن با قرآن قضاوت خواهد کرد (3).

در مقابل این آیات و روایات،احادیث مخالفی هم وجود دارد که دلالت می کنند در عصر دولت مهدی علیه السلام غیر از مسلمان احدی روی زمین باقی نمی ماند، آن حضرت دین اسلام را بر یهود و نصاری عرضه می دارد هرکس پذیرفت از کشته شدن نجات می یابد و هرکس امتناع ورزید به قتل می رسد.از باب نمونه:

ابن بکیر می گوید:تفسیر آیۀ- وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ -را از حضرت ابو الحسن علیه السلام پرسیدم.فرمود:آیۀ مذکور در شأن قائم نازل شده است.وقتی آن جناب ظاهر شد دین اسلام را بر یهود و نصاری و صابئین و کفار شرق و غرب،عرضه می دارد،پس هرکس با میل و اختیار اسلام بیاورد بنماز و زکوه و سائر واجبات امرش می کند و هرکس از قبول اسلام امتناع ورزید گردنش را می زند،تا اینکه در شرق و غرب زمین،جز موحد و خداپرست کسی باقی نماند.ابن بکیر می گوید:به آنحضرت عرض کردم فدایت شوم،

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 3582


1- وَ قٰالَتِ الْیَهُودُ:یَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَهٌ،غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِمٰا قٰالُوا بَلْ یَدٰاهُ مَبْسُوطَتٰانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشٰاءُ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیٰاناً وَ کُفْراً وَ أَلْقَیْنٰا بَیْنَهُمُ الْعَدٰاوَهَ وَ الْبَغْضٰاءَ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَهِ آیۀ 64.
2- بحار الانوار ج 52 ص 381 و 376.
3- غیبت نعمانی ص 125.

مردم جهان زیادتر از آنند که کشته شوند؟فرمود:هرگاه خدا کاری را اراده کرد زیاد را کم،و کم را زیاد می گرداند (1).

حضرت ابو جعفر علیه السلام فرمود:خدا شرق و غرب جهان را برای صاحب الامر مفتوح می کند آن قدر جنگ می کند تا اینکه جز دین محمد دینی باقی نماند (2).

حضرت ابو جعفر علیه السلام در تفسیر آیۀ ذیل فرمود:به طوری می شود که احدی باقی نمی ماند مگر اینکه به محمد ایمان بیاورد (3).

چنانکه ملاحظه فرمودید احادیث دو دسته اند:یک دسته موافق قرآن،دستۀ دیگر مخالف آن،لیکن بر دانشمندان پوشیده نیست که احادیث موافق قرآن بر احادیث مخالف مقدمند و آنها را از اعتبار ساقط می سازند.بنابراین،یهود و نصاری در عصر دولت مهدی باقی خواهند ماند لیکن از عقیدۀ تثلیث و شرک دست برمی دارند و خداپرست می شوند و تحت الحمایۀ حکومت اسلامی به زندگی خویش ادامه می دهند.درعین حال،دولتهای باطل سقوط می کنند و قدرت جهان در دست مسلمانان صلاحیتدار واقع می شود و دین اسلام دین جهانی و بر تمام ادیان غالب می گردد و بانگ توحید از همه جا بلند می شود.امام صادق علیه السلام فرمود:هنگامیکه قائم ما قیام کرد هیچ نقطه ای از زمین نیست جز اینکه آوای:اشهد ان لا اله الا اللّه و ان محمدا رسول اللّه در آنجا بلند می شود (4).

حضرت ابو جعفر علیه السلام فرمود:وقتی قائم قیام کرد دولت باطل برای همیشه سقوط می کند (5).

حضرت ابو جعفر علیه السلام در تفسیر آیۀ ذیل فرمود:این آیه دربارۀ ائمه و مهدی و یارانش نازل شده است،خدا آنان را بر شرق و غرب زمین فرمانده و حاکم می گرداند بواسطۀ آنان دین را تقویت می کند و بدعتها و باطل را از بین

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 3583


1- بحار الانوار ج 52 ص 340.
2- قال ابو جعفر علیه السلام فی حدیث الی ان قال-فیفتح اللّه له شرق الارض و غربها و یقتل الناس حتی لا یبقی الا دین محمد-بحار الانوار ج 52 ص 390.
3- قال ابو جعفر علیه السلام فی قول اللّه«لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون»یکون ان لا یبقی احد الا اقر بمحمد-بحار الانوار ج 52 ص 346.
4- قال ابو عبد اللّه علیه السلام:اذا قام القائم لا یبقی ارض الانودی فیها شهاده ان لا اله الا اللّه و ان محمدا رسول اللّه. بحار الانوار ج 52 ص 340.
5- قال ابو جعفر علیه السلام-فی حدیث-اذا قام القائم ذهبت دوله الباطل-بحار ج 51 ص 62.

می برد-چنانکه نادانان حق را پایمال کرده اند-به طوریکه دیگر از ظلم اثری باقی نمی ماند.وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را انجام می دهند (1).

ابو بصیر می گوید:خدمت امام جعفر صادق علیه السلام عرض کردم یابن رسول اللّه!قائم شما اهل بیت کیست؟فرمود:ابا بصیر!او پنجمین فرزند پسر من موسی است، پسر بهترین کنیزان خواهد بود.به قدری غیبتش طولانی می شود که گروهی به شک میافتند.بعدا خدا ظاهرش می نماید و شرق و غرب زمین را به دستش فتح می کند.عیسی بن مریم نازل می شود و پشت سرش نماز می خواند.در آن عصر، زمین به نور خدا روشن می گردد و تمام نقاطیکه غیرخدا در آن عبادت شده به عبادتگاه خدا تبدیل می شود.دین مخصوص خدا می گردد،گرچه مشرکین از آن کراهت داشته باشند (2).پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود:امامان بعد از من دوازده نفرند،اولشان تو و آخرشان قائمی است که خدا به دست وی شرق و غرب جهان را مفتوح می گرداند (3).

مهندس:من موضوعی در این رابطه به خاطرم رسید ولی مثل اینکه وقت، کمی گذشته و نباید بیش از این مزاحم آقای دکتر و سایر دوستان شد و اگر اجازه بفرمایید در جلسه بعد مطرح کنم.

*** جلسه خاتمه یافت و قرار شد هفته آینده همه دوستان در منزل آقای جلالی گرد هم آیند.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 3584


1- ابو الجارود عن ابی جعفر علیه السلام فی قوله«الذین ان مکناهم فی الارض اقاموا الصلوه و آتوا الزکوه»:فهذه لآل محمد صلی الله علیه و آله الی آخر الائمه و المهدی و اصحابه،یملکهم اللّه مشارق الارض و مغاربها و یظهر به الدین و یمیت اللّه به و باصحابه البدع و الباطل کما امات السفهاء الحق،حتی لا یری این الظلم و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر-بحار ج 51 ص 47.
2- بحار الانوار ج 51 ص 146.
3- بحار الانوار ج 52 ص 378.

آیا اکثر جهانیان کشته می شوند؟

اشاره

با رسمیت جلسه در منزل آقای جلالی،آقای هوشیار پس از یک مقدمه کوتاه گفت بحمد اللّه جلسات پرباری داشتیم و من فکر می کنم بسیاری از مسائل که به نظر برادران مشکل می آمد تا حدودی حل شده باشد لذا خوب است اگر مسئله مهمی بنظر برادران می رسد مطرح نمایند.

مهندس:بر دانشمندان پوشیده نیست که مسلمین فعلی جهان نسبت به سائر ادیان،در اقلیتند.اکثر قابل توجه ساکنین زمین را غیرمسلمان تشکیل می دهد.

شیعیان نیز،نسبت به سائر مذاهب مسلمین اقلیت دارند.در بین شیعیان نیز، ستمکاران بسیاری وجود دارند.جمعیت کنونی جهان چنین است و بر طبق جریان عادی و از روی قیاس،آینده هم به همین منوال خواهد بود.بنابراین، می توان حدس زد که در عصر ظهور مهدی موعود نیز شیعیان در اقلیت خواهند بود.

باتوجه به این محاسبه و مقایسه،از جنابعالی سؤال می کنم:آیا معقول و باور کردنی است که اکثر قریب به اتفاق جهانیان به دست گروه قلیلی شیعه و لشکر امام زمان کشته شوند و دم نزنند؟!علاوه بر این،اگر اکثر اهل جهان کشته شوند زمین به گورستانی تبدیل می شود و اقلیت باقی مانده باید بر گورستان پهناور جهان حکومت نمایند و چنین عملی را نمی توان اصلاحات و حکومت جهانی نامید!!!

هوشیار:جناب آقای مهندس!ما از اوضاع آیندۀ جهان اطلاع کافی نداریم و نمی توانیم آینده را بر طبق گذشته قیاس کنیم.قدر مسلم این است که مردم از حیث استعداد و افکار در ترقی و تکامل هستند و برای پذیرفتن حق آماده تر می گردند.اکنون شنیده می شود که بسیاری از روشنفکران شرق و غرب،توجه

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 3585

پیدا کرده اند که ادیان و مسلکهای خودشان قدرت ندارند وجدان آنان را قانع سازند.از سوی دیگر غریزۀ خداپرستی و دین جویی آرامشان نمی گذارد لذا در جستجوی آیینی هستند که از هرگونه عقائد فاسد و خرافات منزه باشد و قدرت و معنویتی داشته باشد که خواسته های درونی آنان را تأمین و از غذای معنوی و روحانی بهره مندشان کند.از این رهگذر است که می توان حدس زد جامعه بشریت در آیندۀ نزدیک به حقانیت و متانت احکام و معارف اسلام پی می برد و برایش روشن می شود که یگانه آیینی که می تواند به خواسته های درونی پاسخ مثبت بدهد و سعادت جسمانی و روانی را تأمین کند،فقط و فقط،دین مقدس اسلام است و بس.

متأسفانه ما چنان همت عالی و وسیلۀ کافی در دست نداریم تا مردم جهان را از معارف پاک و حقایق نورانی اسلام مطلع گردانیم.اما حس حقیقت جویی مردم از یک طرف،معارف و احکام متین اسلام از طرف دیگر عاقبت این مشکل را حل می کند.در آن هنگام است که جهانیان فوج فوج داخل اسلام می شوند و مسلمین اکثریت پیدا می کنند.

علاوه بر این از اوضاع عمومی زمان ظهور می توان پیش بینی نمود که وقتی مهدی موعود ظاهر شد و حقایق اسلام را به مردم جهان عرضه داشت و برنامۀ انقلابی و اصلاحی اسلام را بسمع آنان رسانید بسیاری از مردم اسلام را قبول می کنند و از قتل نجات می یابند زیرا از یک طرف،استعداد مردم برای درک حقائق به حد کمال رسیده از طرف دیگر معجزاتی را به دست امام زمان علیه السلام مشاهده می کنند،از طرف دیگر،اوضاع عمومی جهان را غیرعادی و فوق العاده می یابند و اعلام خطر رهبر انقلاب به گوششان می رسد.این اوضاع سبب می شود که مردم جهان فوج فوج به دست مهدی موعود اسلام اختیار نمایند و از قتل نجات یابند.

اما کسانیکه با تمام این اوضاع از پذیرفتن اسلام امتناع ورزند پس یهود و نصاری که قبلا گفتیم کشته نمی شوند و تحت الحمایۀ دولت اسلامی زندگی می کنند فقط کفار و ستمگران معاند و ستیزه گر هستند که به دست لشکر مهدی دادگستر هلاک می گردند،و تعداد آنها هم چندان زیاد نخواهد بود.

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 3586

معارف اسلام از قم بسمع جهانیان می رسد

چنانکه از احادیث اهل بیت پیش بینی می شود،در آیندۀ نزدیک روحانیت مقدس شیعه،بیش ازپیش،به ارزش و متانت عقائد و احکام مذهب تشیع وقوف یافته اوضاع آشفتۀ خود را سروسامان و نظمی خواهد داد با وسائل تبلیغات روز مجهز می شود و حقایق نورانی و احکام محکم قرآن را که سعادت انسانیت در آنها تضمین شده است،به جهانیان معرفی می نماید و اسباب عظمت و پیشرفت اسلام و ظهور حضرت ولی عصر را فراهم خواهد کرد-بامید آنروز-.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:به زودی کوفه از مؤمنین خالی می گردد.علم و دانش مانند ماری که در سوراخ خویش مخفی شود،از آن شهر رخت بربسته اثری از آن دیده نمی شود.بعدا در شهر قم ظاهر می شود،آن شهر معدن علم و فضل می گردد-و از آنجا به سائر بلاد پخش می شود به طوریکه نادانی در زمین باقی نمی ماند.حتی زنها.

این قضیه،نزدیک ظهور قائم ما به وقوع خواهد پیوست پس خدا قم و اهلش را به منزلۀ حجت قرار می دهد،و اگر چنین نبود زمین اهلش را فرومی برد و حجتی باقی نمی ماند.علم و دانش از شهر قم به تمام بلاد شرق و غرب پخش می شود و حجت بر جهانیان تمام می گردد،به طوریکه در تمام زمین فردی پیدا نمی شود که علم و دین به گوشش نرسیده باشد.بعد از آن،قائم ما ظهور می کند و اسباب عذاب و غضب خدا مهیا می گردد،زیرا خدا موقعی از بندگانش انتقام می کشد که حجت او را انکار نمایند (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:خداوند متعال به شهر کوفه و ساکنینش بر سائر بلاد و اهالی آنها احتجاج نمود شهر قم را نیز بر بلاد دیگر حجت قرار می دهد و به واسطۀ اهالی آن شهر،بر جمیع مردم مشرق و مغرب-از جن و انس-احتجاج خواهد

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 3587


1- عن الصادق علیه السلام انه ذکر کوفه و قال:ستخلوا کوفه من المؤمنین و یأزر عنها العلم کما تأزر الحیه فی جحرها.ثم یظهر العلم ببلده یقال لها:قم.و تصیر معدنا للعلم و الفضل حتی لا یبقی فی الارض مستضعف فی الدین حتی المخدرات فی الحجال.و ذلک عند قرب ظهور قائمنا،فیجعل اللّه قم و اهله قائمین مقام الحجه و لو لا ذلک لساخت الارض باهلها و لم یبق فی الارض حجه،فیفیض العلم منه الی سائر البلاد فی المشرق و المغرب فیتم حجه اللّه علی الخلق حتی لا یبقی احد علی الارض لم یبلغ الیه الدین و العلم،ثم یظهر القائم و یصیر سببا لنقمه اللّه و لسخطه علی العباد لان اللّه لا ینتقم من العباد الا بعد انکارهم حجه.سفینه البحار:قم.

کرد.خدا قم و اهلش را زبون و ذلیل نمی کند بلکه توفیقات و تأییدات خداوندی همواره شامل حالشان خواهد بود.سپس فرمود:دین و متدینین قم،کم ارج بوده مورد توجه واقع نخواهند شد،اگر جز این بود قم خراب و اهلش نابود می شدند، حجتی بر سائر بلاد باقی نمی ماند و آسمان قرار نمی گرفت و لحظه ای به جهانیان مهلت داده نمی شد.قم و اهلش از تمام حوادث ناگوار محفوظ خواهند ماند.

زمانی خواهد آمد که شهر قم و ساکنینش،بر تمام مردم حجت گردند و آن در زمان غیبت قائم ما است تا وقت ظهورش.اگر چنین نبود زمین اهلش را فرومی برد.

فرشتگان خدا تمام بلیه ها را از قم و ساکنینش دفع می کنند،هر ستمکاری که به آنشهر قصد تجاوز و تعدی نماید،هلاک کنندۀ ستمکاران کمرش را می شکند و به پیش آمد سخت یا مصیبت دردناک یا دشمن مقتدری مشغولش می سازد.

خداوند متعال توجه به قم و اهالی آن را از یاد ستمکاران می برد چنانکه ذکر خدا را فراموش کرده اند (1).

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:مردی از قم مردم را به سوی حق دعوت می کند،گروهی دعوتش را می پذیرند و در اطرافش گرد می آیند که مانند پاره های آهن می باشند و بادهای تند نمی تواند آنها را از جای برکند.از جنگ خسته نمی شوند و ترس ندارند.فقط بر خداوند توکل دارند و سرانجام پیروزی از آن پرهیزکاران خواهد بود (2).

جلالی:شما پیش بینی کردید که در آینده،اسلام و مسلمین اکثریت پیدا می کنند،حدس شما با بعضی از احادیث سازش ندارد،مثلا:

پیغمبر فرمود:زمانی خواهد آمد که از قرآن جز اثری و از اسلام جز نامی باقی نمی ماند،مسلمان نامیده می شوند اما از تمام مردم،از اسلام دورترند.

مساجدشان تعمیر ولی از هدایت خالی است (3).

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 3588


1- کتاب سفینه البحار:قم
2- عن ابی الحسن الاول علیه السلام قال:رجل من اهل قم یدعوا الناس الی الحق یجتمع معه قوم کزبو الحدید، لا تزلهم الریاح العواصف،و لا یملّون من الحرب و لا یجبنون و علی اللّه یتوکلون،و العاقبه للمتین-بحار الانوار ج 60 ص 216.
3- قال رسول اللّه سیأتی زمان علی امتی لا یبقی من القرآن الا رسمه و لا من الاسلام الا اسمه یسمون به و هم ابعد الناس منه،مساجدهم عامره و هی خراب من الهدی-بحار الانوار ج 52 ص 190.

هوشیار:پیغمبر در این قبیل احادیث بیش از این نفرموده که روزی خواهد آمد که حقیقت و واقعیت اسلام از بین می رود و بیش از صورتی از آن باقی نمی ماند و با اینکه مسلمانند از حقیقت اسلام فرسنگها دورند.ولی این موضوع با اکثریت داشتن مسلمین نیز سازش دارد،زیرا ممکن است در عین حالیکه مسلمانند از حقیقت و نورانیت اسلام کم بهره باشند،غبار اندراس و کهنگی بر پیکر مقدس اسلام نشسته باشد و به واسطۀ وجود مقدس ولی عصر آثار کهنگی زدوده شود و بنای دین تجدید گردد.چنانکه پیغمبر اکرم فرمود:قسم به کسی که جانم به دست اوست،اسلام و مسلمین همواره در تزاید می باشند و شرک و مشرکین در تناقص خواهند بود.سپس فرمود:سوگند به کسی که جانم به دست اوست به هرکجا که شب می رسد این دین نیز خواهد رسید (1).

سخن را کوتاه کنم اولا پیش بینی می شود که قبل از ظهور حضرت صاحب الامر مسلمین اکثریت یابند.ثانیا وقتی آن حضرت ظاهر شد،بسیاری از جهانیان مسلمان می گردند زیرا سطح علوم و استعداد بشر ترقی نموده و برای پذیرفتن حق آمادگی یافته اند چنانکه در روایات وارد شده است:

حضرت باقر علیه السلام فرمود:وقتی قائم ما قیام نمود خدا دست لطفش را بر سر بندگان می نهد و حواسشان را جمع و عقولشان را کامل می گرداند (2).

علی علیه السلام فرمود:در دورۀ آخر الزمان و دوران سختی و نادانی مردم،خداوند مردی را برانگیزد و به واسطۀ ملائکه خویش یاریش کند و یارانش را نگهداری نماید و به وسیلۀ آیات و علامات نصرتش دهد و بر تمام اهل زمین پیروزش گرداند،تا خواه و ناخواه به دین حق درآیند.زمین را از عدل و داد و نور و برهان پرمی کند.عرض و طول شهرها برایش خاضع می شوند،به طوریکه هیچ کافری نماند جز اینکه ایمان آورد و ناشایسته ای نماند جز اینکه صالح گردد (3).

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 3589


1- قال النبی صلی الله علیه و آله و الذی نفسی بیده لا یزال اللّه یزید الاسلام و اهله و ینقص الشرک و اهله-الی ان قال-و الذی نفسی بیده لیبلغن هذا الدین ما بلغ اللیل-تاریخ ابن عساکر ط شام سال 1329 ج 1 ص 87.
2- قال ابو جعفر علیه السلام اذا قام قائمنا وضع اللّه یده علی رؤس العباد فجمع بها عقولهم و کملت به احلامهم- بحار الانوار ج 52 ص 328.
3- اثبات الهداه ج 7 ص 49.
دشمنان شما به جان هم میافتند

موضوع دیگری که در حل اشکال آقای مهندس کمک می کند این است که:

از اوضاع عمومی جهان و پیشرفت اختراعات خطرناک و مسابقۀ تسلیحاتی شرق و غرب و تنزل اخلاق بشریت،پیش بینی می شود که دول بزرگ بلکه یهود و نصاری،به جان هم خواهند افتاد و با سلاحهای کشنده،بسیاری از جهانیان را فدای حس خودخواهی و درندگی خویش خواهند کرد.گروهی هم به واسطۀ پیدایش امراض خطرناک جان می دهند.

عبد الملک می گوید:در مجلس حضرت باقر علیه السلام بلند شدم و بر دو دستم تکیه داده گریستم و عرض کردم:امیدوار بودم زمان قائم را درک کنم در حالیکه قوتی داشته باشم.حضرت فرمود:آیا راضی نیستید که دشمنان شما مشغول پیکار باشند و شما در خانه هاتان در امان باشید؟وقتی قائم ما قیام کرد هریک از شما قوت و توانایی چهل مرد را پیدا می کند،دلهایتان مانند پاره های آهن می شود که اگر به کوه ها بزنید آنها را می شکافند و حکومت و خزینه داری جهان،عاقبت از شما خواهد بود (1).

امام صادق علیه السلام فرمود:پیش از قیام قائم دو مرگ واقع خواهد شد،یکی مرگ سرخ و دیگری مرگ سفید.به طوریکه از هر هفت نفر پنج نفرشان هلاک می شوند.مرگ سرخ کشته شدن و مرگ سفید مردن به وسیله طاعون است (2).

زراره می گوید:خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم:ندای آسمانی حق است؟فرمود:آری به خدا سوگند،به طوریکه هر قومی آن سخن را با زبان خودشان خواهند شنید.بعد از آن فرمود:قائم قیام نمی کند مگر وقتیکه از هر ده نفر نه نفرشان هلاک گردند (3).

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 3590


1- عبد الملک بن اعین قال:قمت من عند ابی جعفر علیه السلام فاعتمدت علی یدی فبکیت و قلت:کنت ارجوان ادرک هذا الامر و بی قوه فقال:اما ترضون ان اعدائکم یقتل بعضهم بعضا و انتم آمنون فی بیوتکم انه لو کان ذالک اعطی الرجل منکم قوه اربعین رجلا و جعل قلوبکم کزبر الحدید لو قذفتم بها الجبال فلقتها؛و انتم قوام الارض و خزانها-بحار الانوار ج 52 ص 335.
2- اثبات الهداه ج 7 ص 401.
3- زراه قال قلت لابیعبد اللّه علیه السلام.النداء حق؟قال:ای و اللّه حتی یسمعه کل قوم بلسانهم.و قال ابو عبد اللّه علیه السلام لا یکون هذا الامر حتی یذهب تسعه اعشار الناس-بحار الانوار ج 52 ص 244.
جز جنگ چاره ای نیست

فهیمی:آیا ممکن نیست،به طوری زمینه قیام مهدی موعود آماده گردد که بدون جنگ و خونریزی،دولت خویش را تشکیل دهد؟

هوشیار:بر طبق جریان عادی،وقوع چنین امری بعید به نظر می رسد، زیرا هرچه هم سطح افکار بشر ترقی کند و افراد صالح و خیرخواه زیاد گردند، باز هم افراد ستمگر و خودسر در بین بشر وجود خواهند داشت که طبعا با حق و دادگری دشمن بوده با هیچ نیرویی از عناد خویش دست بردار نیستند.اینگونه افراد برای دفاع از منافع شخصی خویش در مقابل مهدی موعود قیام خواهند نمود و تا سرحد قدرت کارشکنی و مبارزه می نمایند.برای سرکوبی این جمعیت جز جنگ و خونریزی چاره ای نیست.از این جهت،احادیث اهل بیت،جنگ و خونریزی را حتمی دانسته اند.

بشیر می گوید:خدمت ابی جعفر علیه السلام عرض کردم:مردم می گویند وقتی مهدی قیام نمود کارها طبعا برایش روبراه می شود و به اندازۀ شاخ حجامتی هم خونریزی نمی شود؟حضرت فرمود:به خدا قسم چنین نیست،اگر چنین امری امکان داشت برای رسول خدا صورت می گرفت.در صورتی که در جهاد با دشمن، دندان رسول خدا خون افتاد و پیشانی مبارکش شکست.به خدا قسم!نهضت صاحب الامر هم تمام نمی شود مگر اینکه در میدان جنگ،عرق بریزیم و خونها ریخته شود.سپس دست به پیشانی مبارکش مالید (1).

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 3591


1- بحار الانوار ج 52 ص 358.
سلاح مهدی

جلالی:من شنیده ام:امام زمان با شمشیر و سیف قیام می کند ولی این موضوع برای من قابل قبول نیست زیرا بشر تاکنون صدها نوع مهمات و سلاحهای جنگی اختراع نموده است،بمب های آتش زای اتمی و هیدرژنی تهیه کرده که هریک از آنها برای ویران کردن شعاع چندین کیلومتر کفایت می کند و پیشرفت و ترقی صنعت اسلحه سازی خواب خوش را از بشر سلب نموده است.باوجود این همه وسائل جنگی که بشر در اختیار دارد و در آینده نیز در فن اسلحه سازی به ترقیاتی نائل خواهد گشت چگونه تصور می شود که مهدی موعود و سپاهیانش به وسیلۀ شمشیر بجنگند و پیروز گردند؟!

هوشیار:موضوع خروج مهدی موعود،با شمشیر و سیف،در احادیث منصوص است از باب نمونه:

امام محمد باقر علیه السلام فرمود:مهدی از این جهت با جدش محمد شباهت دارد که با شمشیر قیام می کند و ستمکاران و گمراه کنندگان و دشمنان خدا و رسول را به قتل می رساند.با شمشیر و ترس،نصرت می یابد و هیچ یک از پرچمهایش شکست خورده برنمی گردد (1).

لیکن خروج با سیف کنایه از جنگ است.یعنی جنگ و خونریزی جزء برنامۀ رسمی مهدی موعود است.مأمور است دین اسلام را عالمگیر کند و جلو تعدیات و بیدادگری را بگیرد گرچه با جنگ و توسل به شمشیر باشد.برخلاف

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 3592


1- محمد بن مسلم عن ابی جعفر علیه السلام-فی حدیث-قال:و اما شبهه من جده المصطفی صلی الله علیه و آله فخر وجه بالسیف و قتله اعداء اللّه و اعداء رسوله و الجبارین و الطواغیت و انه ینصر بالسیف و الرعب و انه لا ترد له رایه- بحار الانوار ج 51 ص 218.

سیره و رویۀ پدران بزرگوارش که چنین مأموریت حادی نداشتند و به پند و اندرز اکتفا می نمودند.بنابراین،مقصود از خروج با سیف،این نیست که سلاحهای جنگی او منحصر به شمشیر است و از استعمال هرگونه سلاح دیگری خودداری می کند بلکه ممکن است آنجناب هم از سلاحهای جنگی روز استفاده نماید بلکه امکان دارد سلاحهای دیگری را اختراع کند که بر تمام وسائل جنگی آنروز غالب گردد.

حقیقت مطلب این است که ما از حوادث و پیش آمدهای آیندۀ جهان بی اطلاعیم و از سرنوشت انسانیت و صنایع به طور دقیق خبر نداریم بدینجهت هم حق نداریم بدون مدرک،آینده را بر طبق گذشته قیاس کنیم.ما نمی دانیم در آینده،کدام کشور و ملتی در صنایع و علوم و تمدن و قدرت بر سایرین برتری و تفوق پیدا خواهد کرد.شاید در آینده،ملل متفرق اسلامی از خواب غفلت بیدار شوند،اختلافات جزئی را کنار بگذارند و همه شان برادروار،زیر پرچم نیرومند توحید گرد آیند.علوم و دستورات متین قرآن را برنامۀ عملی خویش قرار دهند و برنامه های اصلاحی اسلام را به مرحلۀ اجرا درآورند.از ثروتهای خدادادی خویش بهره برداری نمایند.از حالت سستی و انزوا بیرون آیند و در علوم و صنایع و اخلاق،پیشرو تمدن بشریت گردند.نیروی سرکش و افسار گسیختۀ شرق و غرب را مهار کنند و زمینۀ نهضت و ظهور مصلح حقیقی و مهدی موعود را فراهم سازند.

پس آنجناب ظاهر شود و به واسطۀ نیروی مقتدری که در اختیار دارد و نصرت و تأییدات خداوندی و قدرت خارق العاده مقام ولایت،حکومتهای سرکش و ستمکار را سرنگون سازد و حکومت توحید و عدالت را در سرتاسر جهان تشکیل دهد.در آنهنگام،دانشمندان و مخترعین جهان که به چشم خود مشاهده می کنند که نتیجۀ زحمات و کوششهای جان فرسای آنان که باید در راه صلح و صفا و بهتر ساختن زندگی تودۀ مردم مصرف شود،در راه استعمار و بدام انداختن مردم به کار می رود و از این موضوع رنج می برند ولی چاره ای نمی یابند،بدون شک ندای عدالت خواهی مهدی اسلام را اجابت می کنند و در راه پیشبرد هدفش کوشش می نمایند.

ما چه می دانیم شاید در آینده بشر از جهالت و عناد و عصبیت و خودسری دست

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 3593

بردارد و تولید و اختراع سلاحهای هسته ای و اتمی را ممنوع سازد و بودجه های سنگین نظامی را در راه توسعه فرهنگ عمومی و امور عمرانی و رفاه بشر به مصرف برساند.

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 3594

جهان در عصر مهدی

مهندس:خواهشمندم اوضاع عمومی جهان را در عصر دولت مهدی بیان کنید.

هوشیار:از احادیث استفاده می شود که:وقتی مهدی موعود علیه السلام ظاهر شد و در جنگ پیروز گشت و بر شرق و غرب جهان تسلط یافت،تمام زمین به وسیلۀ یک حکومت جهانی اسلامی اداره می شود.برای تمام بلاد و استانها،استانداران لایقی را با برنامۀ کار و دستورات لازم گسیل می دارد (1).به واسطۀ کوشش و جدیت آنان،تمام زمین آباد و معمور می گردد.خود مهدی هم از دور،تمام حوادث و جریانات کشور پهناور زمین را زیر نظر دارد و تمام نقاط زمین،برایش مانند کف دستی می گردد.اصحاب و یارانش نیز از فاصله های دور،وی را مشاهده می نمایند و با او تکلم می کنند.

عدل و دادش تمام زمین را فرامی گیرد.مردم باهم مهربان شده با صدق و صفا زندگی می کنند.امنیت عمومی همه جا را فرامی گیرد و کسی درصدد آزار دیگری نیست.وضع اقتصادی مردم بسیار خوب می شود بطوری که مستحق زکوه پیدا نمی شود.بارانهای نافع پی درپی می بارد.تمام زمین سبز و خرم می گردد.

برکات و محصولات زمین زیاد می شود.اصلاحات لازم در امور کشاورزی به عمل می آید.توجه مردم به خدا زیاد می شود و گرد معاصی نمی گردند.دین اسلام دین رسمی جهان شده بانگ توحید از همه جا بلند می گردد.در امور راه سازی برنامه های جالبی را به مرحلۀ اجرا می گذارند.راههای اصلی را شصت ذراع قرار می دهند.در امر راه سازی به قدری جدیت می نمایند که حتی مساجدی را که

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 3595


1- دلائل الامامه:تألیف محمد بن جریر طبری ط نجف سال 1369 هجری ص 249.

سر راه ساخته شده خراب می کنند.برای خیابانها پیاده رو احداث می نمایند.به پیاده ها دستور می دهند از پیاده رو عبور کنند و به سواره ها امر می کنند در وسط خیابان حرکت نمایند.

تمام پنجره هائی را که به کوچه باز شده مسدود می سازد.از ایجاد مستراح و ناودان در کوچه مانع می شود.حتی مساجد مشرف و عالی را خراب می کند.

پیش آمدگی های ساختمانها را نیز خراب می کند.مناره ها و مقصوره ها را ویران می سازد.

در عصر مهدی علیه السلام عقول مردم کامل می گردد و سطح معلومات عمومی بالا می رود به طوریکه زنها در خانۀ خویش از عهدۀ قضاوت برمی آیند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:علم و دانش به بیست و هفت قسمت تقسیم شده اما تاکنون بیش از دو قسمت آن در دسترس بشر قرار نگرفته است.وقتی قائم ما قیام نمود بیست و پنج قسمت دیگر را آشکار می کند و در بین بشر پخش می نماید (1).

ایمان مردم کامل می گردد و کینه از دلشان بیرون می رود.در خاتمه لازم است متذکر باشید که هر بخشی از مطالب مذکور از روایتی گرفته شده و مدرک اکثر آنها خبر واحدی بیش نیست.اگر طالب تفصیل باشید به کتاب بحار الانوار ج 51 و 52 و کتاب اثبات الهداه ج 6 و 7 و کتاب غیبت نعمانی مراجعه فرمایید.

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 3596


1- بحار الانوار ج 52 ص 336.

پیروزی پیمبران

جلالی:به مقتضای تعریفات و توصیفاتی که دربارۀ مهدی موعود علیه السلام در روایات وارد شده،باید آن حضرت از تمام پیمبران حتی پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله افضل و اکمل باشد،زیرا هیچیک از آنان موفق نشدند جامعۀ بشریت را اصلاح کنند و حکومت جهانی توحید را تأسیس نمایند و احکام و قوانین الهی را به طور کامل در بین بشر اجرا کنند و عدالت عمومی را برپا سازند و دستگاه ظلم و ستم را برچینند.یگانه شخصی که به آن همه موفقیتهای بزرگ نائل می گردد، همان مهدی موعود علیه السلام است و بس!

هوشیار:اصلاح بشر و اجرای کامل قوانین الهی،هدف و مقصد تمام پیمبران بوده است.هریک از آن مصلحین خدایی به اندازۀ استعداد افکار زمانش در راه نیل به آن هدف عالی و آرمان بشر کوشش و جدیت کردند و بشر را به سوی آن غایت بزرگ نزدیک نمودند.اگر کوشش و فداکاری آنان نبود زمینۀ تاسیس حکومت توحید هرگز فراهم نمی شد.پس تمام پیمبران در مورد آن هدف بزرگ سهیم و دخیل اند.موفقیت مهدی موعود را باید موفقیت حزب خداپرست و سلسلۀ انبیاء و رجال دین محسوب داشت.پیروزی آنجناب پیروزی شخصی و فردی نیست بلکه به وسیلۀ نیروی محیر العقول آن حضرت،حق بر باطل غلبه می کند و دینداری بر بی دینی چیره می گردد.وعده های پیمبران گذشته جامۀ عمل می پوشد و هدف و ایده آل همۀ آنان تحقق می یابد.

موفقیت مهدی موعود،در واقع موفقیت آدم و شیث و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد و سایر پیمبران است.آنان بودند که به واسطۀ فداکاری و جدیت خودشان این راه بزرگ را هموار ساختند و مزاج انسانیت را تا حدودی آماده و

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 3597

مستعد نمودند.طرح برنامه و آغاز مبارزه از پیمبران گذشته شروع شد و هریک از آنان بر حسب نوبۀ خویش،سطح افکار دینی بشر را ترقی دادند تا نوبت به پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله رسید.پس آن حضرت نقشۀ کامل و برنامه جامع آن انقلاب و تحول جهانی را تهیه کرد و تحویل ائمه اطهار داد.خودش و جانشینانش در این راه کوششها کردند و سختیهای بسیاری را متحمل گشتند.سالهای سال باید بگذرد و حوادث و انقلاباتی در جهان واقع گردد تا مزاج انسانیت لیاقت و استعداد حکومت توحید را پیدا کند.

آنگاه آخرین سنگر کفر و بی دینی توسط نیروی فوق العاده مهدی موعود علیه السلام مفتوح خواهد شد و آرمان بشریت تحقق خواهد یافت.

بنابراین،مهدی موعود علیه السلام مجری نقشه های پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله بلکه تمام پیمبران گذشته است و پیروزی او پیروزی ادیان آسمانی است.خدا در زبور به حضرت داود وعدۀ پیروزی داده و در یکی از آیاتی که در شأن مهدی موعود نازل شده می فرماید:ما در زبور نوشتیم که بندگان شایستۀ ما وارث زمین می گردند (1)

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 3598


1- سوره انبیاء،آیه 105.

مهدی و آیین جدید

اشاره

دکتر:من شنیده ام امام زمان علیه السلام دین و آیین و قوانین جدیدی برای مردم می آورد و احکام اسلام به دستش منسوخ می گردد،این موضوع تا چه اندازه صحت دارد؟

هوشیار:منشأ این سخن احادیثی است که در این باب وارد شده،لذا برای روشن شدن مطلب لازم است چند حدیث از آنان قرائت شود:

عبد اللّه بن عطا می گوید:خدمت حضرت صادق علیه السلام عرض کردم:سیره و رفتار مهدی چیست؟فرمود:همان کاری را که رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام داد مهدی هم انجام می دهد.بدعتهای موجود را خراب می کند چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله اساس جاهلیت را منهدم نمود،آنگاه اسلام را از نو بنا می کند (1).

ابو خدیجه از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده که فرمود:هنگامی که قائم ظهور کرد با امر جدیدی خواهد آمد،چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله ،در آغاز اسلام مردم را به امر جدید دعوت می کرد (2).

حضرت صادق علیه السلام فرمود:هنگامی که قائم ظهور کند با امر جدید و کتاب و رفتار و قضاوت تازه ظهور می نماید که بر عرب سخت است.کارش کشتار است، احدی-از کفار و ستمگران-را باقی نمی گذارد.در مورد انجام وظیفه،از سرزنش و ملامت باک ندارد (3).

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 3599


1- عبد اللّه بن عطا عن ابیعبد اللّه علیه السلام قال سئلته عن سیره المهدی کیف سیرته؟قال:یصنع ما صنع رسول اللّه.یهدم ما کان قبله کما هدم رسول اللّه صلی الله علیه و آله امر الجاهلیه و یستأنف الاسلام جدیدا-بحار ج 52 ص 352.
2- ابو خدیجه عن ابیعبد اللّه علیه السلام قال اذا خرج القائم جاء بامر جدید کما دعا رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی بدء الاسلام الی امر جدید-اثبات الهداه ج 7 ص 110.
3- قال ابو عبد اللّه علیه السلام اذا خرج القائم یقوم بامر جدید و کتاب جدید و سنه جدیده و قضاء جدید،علی العرب شدید لیس شأنه الا القتل و لا یستبقی احدا و لا تأخذه فی اللّه لومه لائم-اثبات الهداه ج 7 ص 83.
سیرۀ مهدی

لیکن احادیث بسیاری دلالت می کنند که:سیره و رفتار مهدی همان سیره و رفتار جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله است و از دین و قرآنی که بر جدش نازل شده دفاع می کند.از باب نمونه:

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:یکی از اهلبیت من قیام می کند و به سنّت و روش من عمل می نماید (1).

و فرمود:قائم از فرزندان من،هم نام و هم کنیۀ من است.خویش خوی من و رفتارش رفتار من می باشد.مردم را بر طاعت و دین من وادار می نماید و به سوی قرآن دعوتشان می کند (2).

و فرمود:دوازدهمی از فرزندانم به طوری غائب می شود که اصلا دیده نمی شود.زمانی خواهد آمد که از اسلام جز اسمی و از قرآن جز اثری باقی نمی ماند.در آن هنگام خدا به وی اجازه نهضت می دهد و به وسیلۀ او اسلام را تقویت نموده تجدیدش می کند (3).

و فرمود:مهدی موعود مردی است از عترت من که برای سنت من جنگ می کند چنانکه من برای قرآن قتال کردم (4).

چنانکه ملاحظه می فرمایید این احادیث بالصراحه دلالت دارند که:برنامۀ امام زمان علیه السلام و رفتارش،ترویج و بسط اسلام و تجدید عظمت قرآن است و به منظور اجرای سنت های پیغمبر مقاتله خواهد کرد.

بنابراین،اگر اجمالی در احادیث دستۀ اول وجود داشته باشد به واسطۀ این احادیث برطرف می شود.بر روی هم احادیث را این طور باید تفسیر نمود:در زمان

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 3600


1- ابو سعید الخدری قال قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یخرج رجل من اهلبیتی و یعمل بسنتی-بحار ج 51 ص 82.
2- قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :القائم من ولدی اسمه اسمی و کنیته کنیتی و شمائله شمائلی و سنته سنتی یقیم الناس علی طاعتی و شریعتی و یدعوهم الی کتاب ربی-اثبات الهداه ج 7 ص 52.
3- قال النبی صلی الله علیه و آله :فی حدیث-و ان الثانی عشر من ولدی یغیب حتی لا یری.و یأتی علی امتی بزمن لا یبقی من الاسلام الا اسمه و لا یبقی من القرآن الا رسمه فحینئذ یأذن اللّه تبارک و تعالی بالخروج فیظهر اللّه الاسلام به و یجدده-منتخب الاثر ص 98.
4- قال النبی صلی الله علیه و آله :المهدی رجل من عترتی یقاتل علی سنتی کما قاتلت انا علی الوحی-ینابیع الموده ج 2 ص 179.

غیبت،بدعت هایی در دین گذاشته می شود و احکامی از قرآن و اسلام بر طبق میل مردم تأویل و تفسیر می شود.بسیاری از حدود و احکام چنان فراموش می شود که گویا اصلا از اسلام نبوده است.وقتی مهدی علیه السلام ظهور کرد بدعتها را ابطال می کند و احکام خدا را به همان جور که صادر شده ظاهر می نماید.حدود اسلامی را بدون سهل انگاری اجرا می کند و معلوم است که چنین برنامه ای کاملا برای مردم تازگی دارد.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:وقتی قائم قیام کرد به سیرۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتار می کند لیکن آثار محمد صلی الله علیه و آله را تفسیر و بیان می کند (1).

فضیل بن یسار می گوید:از حضرت باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود:وقتی قائم ما قیام کرد از ناحیۀ مردم،با مشکلات و سختی هایی مواجه می شود که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از جانب مردم عصر جاهلیت،به آن مقدار مواجه نشده بود.من عرض کردم:چطور؟حضرت فرمود:هنگامی که پیغمبر مبعوث شد مردم سنگ و چوب را پرستش می نمودند اما قائم ما وقتی قیام کند مردم احکام خدا را بر ضد وی تأویل و تفسیر می کنند و به وسیلۀ قرآن با وی احتجاج و مخاصمه می نمایند.

سپس فرمود:به خدا سوگند!عدالت قائم در اندرون خانه هایشان داخل می شود چنانکه سرما و گرما داخل می گردند (2).

توضیحات مهدی تازگی دارد

مردمی که ارکان و اصول مسلمۀ اسلام را رها کرده به بعض ظواهر آن اکتفا نموده اند،از اسلام،جز نماز و روزه و اجتناب از نجاسات چیزی نمی دانند، آنهم بعضیها دین را در مسجد محصور کرده حقیقت آن بر اعمال و حرکاتشان نفوذ ندارد.در بازار و کوچه و خیابان و خانه اثری از اسلامشان پیدا نیست.اخلاقیات و دستورات اجتماعی را اصلا از اسلام محسوب نمی دارند.صفات زشت در نظرشان هیچ اهمیت ندارد و به بهانۀ اینکه واجبات و محرمات اختلافی هستند

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 3601


1- قال الصادق علیه السلام :اذا قام القائم سار بسیره رسول اللّه الا انه یبین آثار محمد-بحار ج 52 ص 347.
2- فضیل بن یسار قال سمعت ابا جعفر علیه السلام یقول:ان قائمنا اذا قام استقبل من جهل الناس اشد مما استقبله رسول اللّه من جهال الجاهلیه.قلت:و کیف ذاک قال:ان رسول اللّه صلی الله علیه و آله اتی الناس و هم یعبدون الحجاره و الصخور و العیدان و الخشب المنحوته و ان قائمنا اذا قام اتی الناس و کلهم یتأول علیه کتاب اللّه و یحتج علیه به.ثم قال: اما و اللّه لیدخلن علیهم عدله جوف بیوتهم کما یدخل الحر و القره اثبات الهداه ج 7 ص 86.

از زیر بار آنها شانه خالی می کنند.محرمات الهی را با حیله های گوناگون و تأویلات صوری جائز می شمارند.از ادای حقوق واجبه خودداری می نمایند.به دلخواه خود احکام دین را تأویل می کنند.از قرآن،فقط به قرائت و تجوید و احترامات صوری اکتفا می نمایند.اگر امام زمان علیه السلام ظاهر شود و به آنان بگوید:

شما از حقیقت و گوهر دین بدور افتاده اید و آیات قرآن و احادیث پیغمبر را برخلاف واقع تفسیر و تأویل کرده اید،چرا حقیقت نورانی اسلام را رها کرده به بعض ظواهرش قناعت کرده اید؟شما اعمال و رفتارتان را با دین تطبیق نکرده اید، بلکه احکام دین را با دنیای خودتان توجیه نموده سازش داده اید.جای این همه دقت که در قرائت و تجوید به عمل می آورید به احکام قرآن عمل کنید.جدم امام حسین علیه السلام فقط برای گریه کشته نشد،چرا هدف جدم را گم و پایمال کرده اید؟

دستورات اخلاقی و اجتماعی را باید از ارکان اسلام بدانید و جزء برنامۀ عملی خویش قرار دهید.از محرمات اخلاقی باید اجتناب کنید،حقوق مالی خود را باید بپردازید و به بهانه هایی بیجا مغرور نگردید و بدانید که خواندن و شنیدن مدائح و مصائب،جای خمس و زکوه و دیون را نمی گیرد و گناه رباخواری و رشوه و تقلب و غل و غش را نمی بخشد و دود آتش عزای ابا عبد اللّه علیه السلام جواب آه و نالۀ یتیمان و ستمدیدگان و بیوه زنان را نمی دهد.با تأویلات و توجیهات غلط، رباخواری و غل و غش را جائز مشمارید.با حیله های گوناگون از زیر بار واجبات شانه خالی نکنید.قدس و تقوی را در خانه و مسجد محصور نکنید بلکه در اجتماع شرکت جویید و وظیفه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهید فلان بدعت و فلان و فلان...را از اسلام بیرون کنید.

چنین دین و برنامه ای برایشان تازگی داشته از آن وحشت می نمایند و اصلا اسلامش نمی دانند زیرا اسلام را جور دیگر تصور کرده بودند.آنان می پنداشتند:

ترقی و عظمت اسلام به زینت کردن مساجد و منارهای بلند است،اگر امام بفرماید:عظمت اسلام به عمل صالح و راستی و درستی و امانت و وفای به عهد و اجتناب از حرام است،برایشان تازگی دارد.آنها گمان می کردند وقتی امام زمان علیه السلام ظاهر شد تمام اعمال مسلمین را تصحیح می کند و به اتفاق آنان در گوشۀ

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 3602

مسجد مشغول عبادت می شود اما اگر مشاهده کنند که از شمشیر امام زمان علیه السلام خون می چکد و مردم را به سوی جهاد و امر به معروف و نهی از منکر دعوت می کند و نمازگزاران ستم پیشه را به قتل می رساند و اموالی را که از راه تعدی و رشوه خواری و ربا به دست آورده اند به صاحبانش برمی گرداند و مانع زکوه را گردن می زند،این برنامه برایشان تازه و جدید است.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:وقتی قائم ما قیام کرد مردم را از نو بسوی اسلام دعوت می نماید و به سوی چیزی که کهنه شده و عموم مردم از آن بدور افتاده اند هدایت می کند.آنجناب مهدی نامیده شده،چون به چیزی که مردم از آن دور شده اند هدایت می شود و قائم نامیده شده،چون برای بپاداشتن حق قیام می کند (1).

خلاصه:بین مهدی توهمی آنان و برنامه اش،با مهدی واقعی و برنامه اش، تفاوت از زمین تا آسمان است.از این رهگذر است که چون برنامۀ کارش مورد پسند مردم واقع نمی شود ابتداء از دورش متفرق می شوند لیکن چون جزوی چاره سازی نمی یابند باز تسلیمش می گردند.

حضرت صادق علیه السلام فرمود:گویا قائم را مشاهده می کنم که قبایی دربر دارد و عهدنامۀ پیغمبر را که با مهر طلایی مهر شده از جیبش بیرون می آورد،مهرش را گشوده برای مردم قرائت می نماید،پس مردم مانند گوسفند از اطرافش پراکنده می شوند و به جز وزیر و یازده نفر نقیب کسی نزدش باقی نمی ماند.پس مردم-در جستجوی مصلح-همه جا را گردش می کنند ولی چون چاره سازی جزوی نمی یابند به سویش می شتابند.به خدا سوگند!من می دانم قائم به ایشان چه می گوید که انکار می کنند (2).

مهدی و نسخ احکام

فهیمی:شما قبلا فرمودید امام زمان مشرع نیست و احکام اسلام را نسخ

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 3603


1- قال ابو عبد اللّه علیه السلام اذا قام القائم دعی الناس الی الاسلام جدیدا و هداهم الی امر قد دثر فضل عنه الجمهور.و انما سمی القائم مهدیا لانه یهدی الی امر مضلول عنه و سمی بالقائم لقیامه بالحق کشف الغمه ج 3 ص 254 و ارشاد مفید ص 343.
2- بحار الانوار ج 52 ص 326.

نمی کند.این سخن با روایات ذیل سازش ندارد:

حضرت صادق علیه السلام فرمود:دو خون در اسلام حلال است اما احدی حکم خدا را در آنها جاری نمی سازد تا اینکه خداوند متعال قائم اهل بیت را بفرستد و حکم خدا را بدون شاهد،در حق آنان جاری نماید،یکی راجع به مرد محصن(زن دار) زناکار است که سنگسارش می کند و دیگری راجع به مانع زکوه است که گردنش را می زند (1).

حضرت صادق علیه السلام فرمود:وقتی قائم آل محمد قیام کرد همانند داود و سلیمان،بدون شاهد و گواه،در بین مردم قضاوت خواهد کرد (2).

اینگونه احادیث دلالت دارند که احکام اسلام به وسیلۀ امام زمان نسخ می شود و احکام تازه ای اجرا می گردد.شما با این گونه عقائد نبوت مهدی را اثبات می نمایید،گرچه پیغمبرش ننامید!!

هوشیار:اولا مدرک این مطالب،اخبار آحادی بیش نیست که مفید یقین نیستند.ثانیا چه مانع دارد که خداوند متعال حکمی را به پیغمبرش وحی کند و بگوید:از این زمان تا زمان ظهور قائم،تو و مسلمین باید بدان عمل کنید.لیکن دوازدهمین جانشین تو و پیروانش باید به حکم دوم عمل نمایند.پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله هم،عین این جریان را،به وسیله خلفایش به امام دوازدهم اطلاع بدهد.در این صورت نه حکمی نسخ شده،نه حکم تازه ای به امام زمان علیه السلام وحی شده است، بلکه حکم اول،از ابتدا مقید بوده و پیغمبر نیز،از حکم دوم بااطلاع بوده است.

مثلا صلاح اجتماع در این بوده که قاضی بر طبق مدارک ظاهری و با شاهد و قسم،بین اصحاب مرافعه قضاوت کند.پیغمبر و ائمه هم مأمور بودند بدین طریق قضاوت نمایند.لیکن وقتی مهدی اسلام ظهور نمود و دولت اسلامی را تشکیل داد مأموریت دارد که بر طبق علمش بین مردم قضاوت کند.پس اینگونه احکام از ابتداء جزء احکام اسلام بوده است ولی زمان اجرای آنها عصر ظهور مهدی است.

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 3604


1- ابن تغلب قال قال لی ابو عبد اللّه علیه السلام :دمان فی الاسلام حلال من اللّه لا یقتضی فیهما احد حتی یبعث للّه قائمنا اهل البیت فاذا بعث للّه قائمنا اهل البیت حکم فیهما بحکم اللّه لا یرید علیهما بینه،الزانی المحصن یرجمه و مانع الزکوه یضرب عنقه-بحار ج 52 ص 325.
2- بحار الانوار ج 52 ص 320.

از کجا که مهدی قیام نکرده باشد؟

اشاره

دکتر:ما اصل مهدویت را از شما قبول می کنیم لیکن از کجا که مهدی موعود تا حال ظهور نکرده باشد؟از صدر اسلام تاکنون،افراد زیادی از قرشی و غیرقرشی و از بلاد مختلف،خروج کرده،ادعای مهدویت نموده اند،بعضی از آنان هم عقیده مندانی پیدا کرده مذهبی باقی نهادند و بعضی دیگر،دولت های مختصری هم تأسیس کردند.ما در انتظار مهدی موعود نشسته ایم در صورتی که ممکن است یکی از آنان مهدی حقیقی بوده و ما بی اطلاع باشیم.

هوشیار:چنانکه از سخنان گذشته معلوم شد،ما به وجود یک مهدی بی نام و نشان و مجهول الهویه ای عقیده نداریم تا در تطبیقش به فردی در اشتباه واقع شویم.بلکه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام،که اصل وجود مهدی را خبر داده اند،آن وجود مقدس را کاملا تعریف و توصیف نموده هرگونه ابهام و اجمالی را برطرف ساخته اند،که خلاصه اش از این قرار است:

نام مهدی،محمد و کنیه اش ابو القاسم است.مادرش کنیزی به نام نرجس و صیقل و سوسن بوده است.از بنی هاشم و فرزندان زهرا و از اولاد امام حسین و فرزند بلافصل امام حسن عسکری است.در سال 256 یا 255 در شهر سامره تولد یافته است.دارای دو غیبت است،یکی کوتاه و دیگری طویل.غیبت دوم به قدری طولانی می گردد که بسیاری از مردم در اصل وجودش تردید می کنند،عمرش بسیار طولانی می گردد.آغاز دعوت و ظهورش از مکه شروع می شود.با شمشیر و جنگ نهضت می کند و تمام ستمکاران و مشرکین را قتل عام می نماید.تمام اهل کتاب و مسلمین تسلیمش می شوند.یک دولت اسلامی و جهانی در سرتاسر زمین تشکیل می دهد،ظلم و بیدادگری را ریشه کن نموده دادگری و عدالت را

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 3605

جهانگیر می کند.اسلام را دین عمومی و در ترویج و توسعۀ آن کوشش می نماید و...مسلمین در انتظار ظهور چنین شخصی بسر می برند.

سید علی محمد شیرازی

جناب آقای دکتر!اکنون از شما سؤال می کنم:آیا در بین کسانی که تاکنون ادعای مهدویت کرده اند،کسی را با این اوصاف و علائم سراغ دارید تا صدق دعوایش مورد احتمال واقع گردد؟

مثلا:شخصی که در یکی از بلاد ایران ادعای مهدویت کرد اما فرزند امام حسن عسکری علیه السلام نبوده،غیبت طولانی هم نداشته،طویل العمر هم نبوده، در تمام عمرش جنگی نکرده و خون ستمکاران را نریخته،حکومت اسلامی و جهانی را تشکیل نداده،نه تنها زمین را پر از عدل و داد ننموده،بلکه کوچک ترین دست ظلمی را هم از سر مردم کوتاه نکرده است،دین اسلام را نه تنها در تمام جهان بسط نداده بلکه همۀ احکام و قوانینش را نسخ نموده و آیین تازه ای به جایش آورده است،از علم و دانش بهره ای نداشته،کار خارق العاده ای هم انجام نداده و باوجود اینکه از کردۀ خویش توبه کرده و اظهار ندامت نموده، عاقبت،تسلیم چوبۀ دار گشته است (1).آیا هیچ عاقل باشعوری احتمال می دهد که:چنین فردی مهدی موعود مسلمین باشد؟!!

داستان این آقای شیرازی مهدی نما،بی شباهت نیست به داستان مرد قزوینی پهلوان نمایی که در مثنوی مذکور است:

سوی دلاکی بشد قزوینیی

که کبودم زن بکن شیرنیی

گفت:چه صورت زنم ای پهلوان

گفت:بر زن صورت شیر ژیان

چونکه او سوزن فروبردن گرفت

درد آن در شانه گه مسکن گرفت

پهلوان در ناله آمد کای سنی

مر مرا کشتی،چه صورت می زنی؟

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 3606


1- کتاب تلخیص تاریخ نبیل زرندی ص 135 تا 138.

گفت:آخر شیر فرمودی مرا

گفت:از چه عضو کردی ابتدا

گفت:از دمگاه آغازیده ام

گفت:دم بگذار ای دودیده ام

شیر،بی دم باش گو ای شیرساز

که دلم سستی گرفت از زخم گاز

جانب دیگر گرفت آن شخص زخم

بی محابا بی مواسائی و رحم

بانگ زد او کان چه اندامست از او؟

گفت:او گوش است این ای نیک خو

گفت:تا گوشش نباشد ای همام

گوش را بگذار و کوته کن کلام

جانب دیگر خلش آغاز کرد

باز قزوینی فغانی ساز کرد

کاین سوم جانب چه اندامست نیز؟

گفت:این است اشکم شیر ای عزیز

گفت:گو اشکم نباشد شیر را

خود چه اشکم باید این ادبیر را

خیره شد دلاک و بس حیران بماند

تا به دیر انگشت بر دندان بماند

بر زمین زد سوزن آندم اوستاد

گفت در عالم کسی را این فتاد

شیر بی دم و سر و اشکم که دید

این چنین شیری خدا کی آفرید؟!

چون نداری طاقت سوزن زدن

از چنین شیر ژیانی دم مزن

از اتفاقات جالب اینکه:سید علی محمد شیرازی هنگامی که هنوز هوای

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 3607

مهدویت و قائمیت به سرش نزده بود،کتابی تألیف نمود بنام«تفسیر سورۀ کوثر» و در آن کتاب احادیثی دربارۀ مهدی موعود نقل کرد که هیچ یک از آنها با مهدویت خودش سازگار نیست و این موضوع بعدا برای خودش و اتباعش دردسر و اشکالاتی تولید نمود.

در کتاب مذکور می نویسد:«موسی بن جعفر بغدادی روایت نموده که از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام شنیدم که می فرمود:گویا شما را می بینم که بعد از من در جانشینم اختلاف نموده اید لیکن آگاه باشید که هرکس به تمام امام های بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله اقرار نماید ولی فرزند مرا منکر شود،مانند کسی است که همۀ پیغمبران را قبول کند اما نبوت محمد صلی الله علیه و آله را انکار نماید.و هرکس رسول خدا صلی الله علیه و آله را منکر شود مثل کسی است که تمام پیمبران را انکار کرده باشد.زیرا اطاعت آخرین فرد ما مثل اطاعت اولین فرد ماست و منکر آخرین فرد ما مثل منکر اولین فرد ماست.بدانید که:فرزندم غیبتی خواهد داشت که تمام مردم،جز کسانی که خدا نگهداریشان کند،در شک واقع می شوند (1).

امام رضا علیه السلام به دعبل فرمود:امام بعد از من فرزندم محمد است بعد از محمد فرزندش علی به امامت می رسد و بعد از علی فرزندش حسن امام خواهد بود و بعد از حسن فرزندش حجت و قائم است که در ایام غیبت باید در انتظارش بود و هنگام ظهور باید اطاعتش نمود.اگر از عمر دنیا روزی هم بیش باقی نمانده باشد،خدا آن را طولانی می گرداند تا اینکه قائم نهضت کند و دنیا را پر از عدل و داد نماید چنانکه از ظلم و جور پر شده است.اما اینکه کی خروج می کند پس آن،خبر دادن از وقت ظهور است در صورتی که پدرانم از علی روایت کرده اند که به پیغمبر عرض شد:یا رسول اللّه قائم از اولاد تو کی خروج می کند؟حضرت در پاسخ فرمود:مثل خروج قائم،مثل قیامت است که وقتش را جز خدا کسی آشکار نمی سازد،زیرا در آسمان و زمین بسی گران و سنگین است و ناگهان فرا

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 3608


1- موسی بن جعفر البغدادی قال سمعت ابا محمد الحسن بن علی یقول:کانی بکم و قد اختلفتم فی الخلف منی: اما ان المقر بالائمه بعد رسول اللّه المنکر لولدی کمن اقر بجمیع انبیاء اللّه و رسله ثم انکر نبوه محمد رسول اللّه، و المنکر لرسول اللّه کمن انکر جمیع الانبیاء لان طاعه آخرنا کطاعه اولنا و المنکر لاخرنا کالمنکر لاولنا،اما ان لولدی غیبه یرتاب فیه الناس الا من عصمه اللّه-تفسیر سورۀ کوثر.

می رسد (1).

چنانکه ملاحظه می فرمایید در این دو حدیث،به چند مطلب تصریح شده است.اول،قائم و مهدی موعود فرزند بلافصل امام حسن عسکری است.دوم، دارای غیبتی است بسیار طولانی.سوم،وقتی ظاهر شد زمین را پر از عدل و داد می کند.چهارم،برای ظهورش نمی توان وقتی تعیین کرد.

اعتراف به وجود امام غائب

سید علی محمد،در چند جای تفسیر سورۀ کوثر به وجود امام غائب اعتراف نموده آثار و علائمش را نوشته است:

در یک جا می نویسد:«در وجود امام غائب شکی نیست.زیرا اگر او وجود نداشته باشد دیگری هم وجود نخواهد داشت و امرش مانند خورشید آسمان، روشن است.زیرا لازمۀ شک در وجودش انکار قدرت خداست و هرکس در وجود خدا شک کند کافر است.-تا اینکه می نویسد-اما نزد مسلمین و مؤمنین فرقه دوازده امامی،روز ولادتش اثبات شده است-روح من و هرکس در ملکوت امر و خلق وجود دارد فدای آنجناب گردد-و غیبت صغرای او و معجزات آن ایام و علامات سفیرانش نیز بر ایشان به اثبات رسیده است».

در جای دیگر همان کتاب نوشته است:«او خلف صالح است.کنیه اش ابو القاسم می باشد و اوست قائم بامر اللّه و حجت بر خلق خدا و باقیمانده آل اللّه و مهدی که مردم را به امور مخفی هدایت می نماید.ولی من دوست ندارم که نامش را ببرم مگر به همان جور که امام از وی نام برده است یعنی م ح م د،و نصوصی در این باره از ناحیه مقدسه صادر شده است.خود امام در توقیع شریف فرموده:«هرکس در مجمع عمومی مرا نام ببرد لعنت خدا بر او باد».

در جای دیگر همان کتاب نوشته است:«برای حضرت ولی عصر دو غیبت

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 3609


1- قال علی بن موسی فی حدیث الی ان قال:یا دعبل!الامام بعدی محمد ابنی و بعد محمد ابنه علی و بعد علی ابنه الحسن و بعد الحسن ابنه الحجه القائم المنتظر فی غیبته السمطاع فی ظهوره؛لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطول اللّه ذلک حتی یخرج فیملاءها عدلا کما ملئت جورا،و امامتی،فاخبار عن الوقت و لقد حدثنی ابی عن ابیه عن آبائه عن علی ان النبی قیل له یا رسول اللّه متی یخرج القائم من ذریتک؟فقال مثله مثل الساعه لا یجلیها لوقتها الا هو ثقلت فی السموات و الارض لا یأتیکم الابغته-تفسیر سورۀ کوثر.

است.در غیبت صغری وکلاء و نواب مورد اعتماد و مقربی داشته است.ایام غیبت صغری،هفتاد و چهار سال و چند روزی طول کشید.نواب آنجناب (روحی فداه)عبارتند از عثمان بن سعید عمری و فرزندش محمد بن عثمان و حسین بن روح و علی بن محمد سمری».

در جای دیگر می نویسد:«روزی در مسجد الحرام،در جانب رکن یمانی مشغول نماز بودم،جوان فربه و زیبایی را دیدم که با کمال خضوع مشغول طواف بود و عمامۀ سفیدی بر سر و عبای پشمی دربر داشت و بهیئت تجار فارس بود.بین من و او چند قدمی بیش فاصله نبود،ناگهان به خیال من خطور کرد که شاید صاحب الامر باشد اما خجالت کشیدم نزدیکش بروم.وقتی از نماز فارغ شدم او را ندیدم،لیکن درعین حال،یقین ندارم که او صاحب الامر بوده است».

سید علی محمد و احادیث توقیت

حدیث ذیل نیز در تفسیر سورۀ کوثر نقل شده است:

«ابو بصیر می گوید:خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم:فدایت شوم،قائم کی خروج می کند؟فرمود:ای ابا محمد!ما اهل بیت وقت ظهور را تعیین نمی کنیم و محمد صلی الله علیه و آله فرموده است:تعیین کنندگان وقت ظهور دروغ می گویند» (1).

مقتضای این حدیث و امثالش این است که ائمه اطهار هرگز وقت ظهور را تعیین نکرده اند و تعیین کنندگان را تکذیب نموده اند.لیکن اتباع سید علی محمد این تصریحات را نادیده گرفته و برخلاف نص صریح پیشوای خودشان،در کتب جستجو نموده اند و حدیث ضعیف ابو لبید مخزومی را یافته و با توجیهات و تأویلات بسیار،سنۀ ظهور سید علی محمد را از آن استنباط کرده اند.

کتابهایی که در رد این فرقه نگاشته شده است حدیث ابو لبید را مورد بحث قرار داده اشکالات بسیاری بدان کرده اند.اگر ما بخواهیم در آن مباحث وارد شویم از مقصد دور می گردیم.لذا طالبین تحقیق را بکتب ردیه حواله می دهیم و فعلا به همین نکته اکتفا می کنیم که بر طبق حدیث ابو بصیر که سید علی محمد

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 3610


1- ابو بصیر عن ابیعبد اللّه علیه السلام قال قلت:جعلت فداک متی خروج القائم؟فقال یا ابا محمد انا اهل بیت لا نوقت و قد قال محمد کذب الوقاتون-تفسیر سورۀ کوثر.

نیز به صحت آن اعتراف دارد و در کتاب خویش ثبت نموده است،هر حدیثی که سنۀ ظهور قائم را تعیین کرده باشد باید مردود شود و تمسک بآن جائز نیست،چه حدیث ابی لبید باشد چه غیر آن.

حدیث ذیل نیز در تفسیر سورۀ کوثر نقل شده است:

امام صادق علیه السلام در حدیث مفصلی فرمود:«غیبت قائم ما نیز مورد انکار امت واقع می گردد.یکی بدون اطلاع می گوید:امام اصلا متولد نشده است.دیگری می گوید:به دنیا آمده ولی مرده است.دیگری کافر می شود و می گوید:امام یازدهم اصلا اولاد نداشته است.دیگری به واسطه گفتارش ایجاد تفرقه می کند و از دوازده امام تجاوز نموده و آنها را سیزده یا زیادتر می داند و دیگری خدای را عصیان ورزیده می گوید:روح قائم در بدن شخص دیگری تکلم می کند» (1).

پیروانش چه می گویند؟

باوجود این تصریحاتی که سید علی محمد در تفسیر کوثر نموده و ما بخشی از آن را از باب نمونه نقل کردیم،نمی دانم پیروانش چه عقیده ای دارند؟اگر او را مهدی موعود و قائم می دانند،این موضوع علاوه بر اینکه با روایات اهل بیت سازش ندارد،با تصریحات خودش نیز مخالف است زیرا او امام زمان و قائم را فرزند بلافصل امام حسن عسکری علیه السلام و بنام«م ح م د»و کنیۀ ابو القاسم معرفی نموده و غیبت صغری و کبری را برایش ضروری دانسته و نام نواب چهارگانه اش را ذکر نموده و گفته است جوانی را در مسجد الحرام دیدم و احتمال دادم که امام زمان باشد ولی یقین نداشتم.

اگر می گویند:روح امام زمان در سید علی محمد حلول نموده و مظهر قائم است این عقیده نیز باطل است،زیرا اولا این قول به تناسخ و حلول است و بطلان تناسخ و حلول در علوم ثابت گشته است،ثانیا عقیدۀ مذکور با حدیثی که خود سید علی محمد از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده سازش ندارد،زیرا امام صادق در آن حدیث فرمود:دسته ای از مردم عصیان می ورزند و می گویند:روح قائم

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 3611


1- قال الصادق علیه السلام فی حدیث مفصل الی ان قال:کذلک غیبه القائم فان الامه تنکرها فمن قائل بغیر هدی بانه لم یولد و قائل بانه ولد و مات و قائل یکفر بقوله ان حادیعشرنا کان عقیما و قائل یمزق بقوله ان یتعدی الی ثلاث عشر فصاعدا و قائل یعص اللّه بقوله ان روح القائم تنطق فی هیکل غیره-تفسیر سورۀ کوثر.

در بدن شخص دیگری تکلم می کند.

از نسبت پیغمبری و بابیت تبری جسته

اگر او را پیغمبر یا باب می پندارند خودش بدین نسبت راضی نبوده قائلینش را تکفیر کرده است.

در تفسیر کوثر می نویسد:«کسانیکه بگویند:ذکر اسم ربک-خودش-ادعای وحی و قرآن نموده کافرند،و کسانیکه بگویند ذکر اسم ربک ادعای بابیت حضرت بقیه اللّه را کرده کافرند،خدایا شاهد باش که:

هرکس ادعای خدایی یا ولایت کند یا مدعی قرآن و وحی باشد یا کم و زیادی در دین تو بکند کافر است و من از وی بیزارم.تو شاهدی که من هرگز ادعای بابیت نکرده ام» (1).

سید علی محمد هنگامی که بنوشتن تفسیر کوثر اشتغال داشت ادعائی در سر نداشت.فقط خودش را دانشمند لایقی می پنداشت و از اینکه خویش را خانه نشین و علما را مصدر کار می دید رنج می برد.

در جایی می نویسد:«خدا بر من منت نهاده قلبم را نورانی نمود.دوست دارم دین خدا را به همان طوری که در قرآن نازل شده و اخبار اهل بیت بر آن دلالت دارد،اظهار کنم».

او از نسبتهای ناروایی که درباره اش داده می شد ناراحت بود و از آنها برائت می جست.لیکن بعدا برایش روشن شد که حماقت مردم بیش از حد تصور است نه تنها هرچه را بگوید قبول می کنند بلکه قدری هم بدان اضافه می کنند،آنگاه هوس قائمیت در مغزش وارد شد و ادعایش را علنی نمود.

کتاب بیان و ادعای قائمیت

در کتاب بیان باب السابع من الواحد الثانی،می نویسد:«چنانچه ظهور قائم آل محمد بعینه همان ظهور رسول اللّه هست،ظاهر نمی شود الا آنکه اخذ ثمرات

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 3612


1- و لقد کفر الذین قالوا ان ذکر اسم ربک ادعی الوحی و القرآن.و لقد کفر الذین قالوا ان ذکر اسم ربک قال اننی باب بقیه اللّه و اشهد ان الذی ادعی ربوبیتک او ولایتک او ادعی القرآن و الوحی بمثل ما حرمت للناس او ینقص شیئا من دینک او یزید فقد کفر و انا بریء منه و انک شاهد بانی ما ادعیت بابیه المنصوص-تفسیر سورۀ کوثر.

اسلام را از آیات قرآنیه که در افئدۀ مردم غرس فرموده،نماید و اخذ ثمرۀ اسلام نیست الا ایمان به او و تصدیق به او.حال که ثمره برعکس بخشیده،در بحبوحۀ اسلام ظاهر شده و کل،نسبت به او اظهار اسلام می کنند و او را به غیر حق در جبل «ماکو»ساکن می کنند».

باز در همان باب نوشته است:«با نفسی که از اول عمر ریاضت ها کشیده و مجاهده ها نموده از برای رضای خدا و اگر قائم آل محمد را در خواب می دید به آن خواب افتخار می نمود،حال که ظاهر شده به ظهور اللّه که اظهر از هر ظهوری است به آیات و بیناتی که دین اسلام به آن ثابت شده است،عرض بر خدا که نمی شود در جای خود،ثمرۀ ایمان خود را که ظاهر نمی کند در جای خود،از برای آنچه که خلق شده قائم نمی شود بر جای خود،فتوی می دهد بر کسی که شب و روز به او توجه به خدا می کند و ایاک نعبد می گوید».

در همان کتاب الباب الخامس و العشرین من الواحد الثانی،نوشته است:

«اگر مؤمنین به رسول اللّه و کتاب او یقین کنند که ظهور قائم و بیان،همان ظهور رسول اللّه هست به نحو اشرف در آخرت و این کتاب به عینه همان فرقان است که به نحو اشرف نازل شده در آخرت،احدی از مؤمنین به قرآن خارج از دین نشده».

در همان کتاب الباب الثالث من الواحد التاسع می نویسد:«و هم چنین در ظهور نقطۀ بیان اگر کل یقین کنند به اینکه همان مهدی موعودی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله خبر داده یک نفر از مؤمنین به قرآن منحرف نمی شوند از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله ».

ما بنا نداریم این آیین جدید را کاملا بررسی نماییم و بطلانش را برای شما آشکار سازیم اگر طالب تفصیل هستید،به کتابهایی که در رد این فرقه نوشته شده مراجعه نمایید.هم چنین بنا نداریم تمام افرادی را که تاکنون ادعای مهدویت کرده اند مورد بررسی قرار دهیم و ادله و براهین آنان را رسیدگی کنیم و عقائد و احکامشان را تجزیه و تحلیل نماییم،زیرا این مباحث مفصل،از حوصلۀ جلسۀ ما خارج است لذا در رد آنان به همان جواب اجمالی سابق اکتفا می نماییم.

باز هم تکرار می کنم:مهدی موعود،بواسطۀ احادیث قطعیه،کاملا تعریف و توصیف شده و در اذهان شیعیان،شخصیت ممتاز و روشنی دارد.اگر شخصی را

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 3613

واجد اوصاف مذکوره یافتند باید تسلیمش گردند و شخص مدعی فاقد اوصاف و علائم را باید تکذیب کنند.کسانی که تاکنون ادعای مهدویت نموده اند واجد آن اوصاف نبوده اند و اگر برای اثبات مدعای خودشان به حدیث واحد و ضعیفی تمسک جویند یا حدیثی را به نفع خویش تأویل و توجیه نمایند در اثبات مدعایشان کافی نیست زیرا یک یا دو خبر در مقابل احادیث کثیرۀ قطعیه،حجیت و اعتبار ندارد.

ادعای باطل و وجود طرفدار

مهندس:اگر ادعای این افراد پوچ و باطل بود پس چرا این همه عقیده مند فداکار پیدا کردند؟!

هوشیار:عقیده مند شدن و گرویدن عده ای،به یک شخص دلیل حقانیت وی نیست زیرا عقائد و ادیان باطل همیشه در جهان بوده و هست و عقیده مندان جدی و فداکاری هم داشته اند.استقامت و فداکاری گروهی نادان و عوام را نمی توان از براهین صدق و حقانیت مدعی و پیشوایشان شمرد.شما تاریخ ادیان را بررسی کنید تا حقیقت برایتان روشن گردد.مثلا ملاحظه بفرمائید در همین عصری که عصر علم و دانش شمرده می شود میلیون ها افراد بشر در هندوستان وجود دارند که در مقابل گاو خضوع و ستایش می کنند و معتقدند آن حیوان در عالم بالا دارای مقام عالی است.کشتن و خوردن گوشتش را حرام می دانند.بی احترامی و جسارت به آن را گناه می شمارند.اغلب اتفاق می افتد که گاوی بی خیال در وسط خیابان استراحت می کند و اتومبیلها ناچار می شوند در پشت سرش توقف کنند،ولی هیچکس حتی پلیس حق ندارد مزاحم آن حیوان شود،تا هنگامی که به میل خودش از سر راه برخیزد.هندوها برای دفاع از گاو فداکاری ها می کنند و یکی از علل اختلاف مسلمین و هندوها،موضوع کشتن گاو است.

همچنین هندوها به قدری به میمون احترام می گذارند و در مقابلش خاضع می باشند که آن حیوانات با کمال آزادی مزاحم مردم می شوند و کسی جرئت ندارد به آنها جسارت کند.مسئله میمون از مسائل بغرنج دولتی محسوب می شود، لذا دولت مجبور می شود هرچندی یکبار،آنها را از شهرها جمع کند و با کمال احترام به جنگلهای دوردست رها سازد.تازه اینکار نیز به مقدسین هندو گران

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 3614

می آید (1).

بهرحال گمان می کنم مسائل مهمی که نیاز به بحث داشت مورد بررسی قرار گرفته و مسأله مهم دیگری نداشته باشیم اگر صلاح بدانید جلسات را تعطیل کنیم،و بیش از این مزاحم اوقات شریف آقایان نباشیم؟

جلالی:من هم فکر می کنم مسأله مهم دیگری نداشته باشیم.

دکتر:من که از این جلسات بسیار مستفیض شدم،فکر می کنم سایر برادران نیز چنین باشند.همه ما میل داریم جلسات ادامه پیدا کند و باز هم بهره مند شویم.لیکن باتوجه به کثرت مشاغل جناب آقای هوشیار،من هم با تعطیل جلسه موافق هستم امیدوارم در فرصت دیگری باز هم بتوانیم از محضر ایشان استفاده نمائیم.

در اینجا لازم است از الطاف ایشان تشکر نمایم خدا فرج حضرت بقیه اللّه اعظم را نزدیک گرداند و همه ما را از خدمتگزاران اسلام و یاران آن جناب قرار دهد.

و السلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 3615


1- کتاب اسلام و عقائد بشری تألیف یحیی نوری ص 102-103.

مدارک و مآخذ کتاب

1-قرآن کریم

2-نهج البلاغه

3-اصول کافی محمد بن یعقوب کلینی

4-بحار الانوار مجلسی

5-اثبات الهداه محمد بن حسن حر عاملی

6-صحیح مسلم مسلم بن حجاج نیشابوری

7-سنن ابی داود ابو داود سلیمان بن اشعر سجستانی

8-سنن ابن ماجه ابو عبد اللّه محمد بن یزید بن عبد اللّه بن ماجه

9-صحیح ترمذی ابو عیسی محمد بن سوره

10-صحیح بخاری محمد بن اسماعیل بخاری

11-مسند احمد احمد بن محمد بن حنبل

12-مجمع الزوائد علی بن ابی بکر هیثمی

13-الحاوی للفتاوی جلال الدین سیوطی

14-البیان محمد بن یوسف شافعی

15-نور الابصار سید مؤمن شبلنجی

16-مشکوه المصابیح محمد بن عبد اللّه خطیب

17-ینابیع الموده شیخ سلیمان

18-کفایه الطالب محمد بن یوسف کنجی شافعی

19-اسعاف الراغبین محمد بن علی الصبان

20-فصول المهمه علی بن محمد بن احمد بن الصباغ المالکی

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 3616

21-ذخائر العقبی محب الدین طبری

22-تذکره خواص الامه سبط بن جوزی

23-نظم درر السمطین محمد بن یوسف

24-کنز العمال علی بن حسام الدین

25-مطالب السؤل محمد بن طلحه شافعی

26-الصواعق المحرقه احمد بن حجر هیثمی

27-مقدمه ابن خلدون

28-الامامه و السیاسه ابن قتیبه

29-الطبقات الکبیر محمد بن سعد

30-ملل و نحل شهرستانی

31-فرق الشیعه حسن بن موسی نوبختی

32-المقالات و الفرق سعد بن عبد اللّه اشعری

33-مقاتل الطالبیین ابو الفرج اصفهانی

34-اغانی ابو الفرج اصفهانی

35-وفیات الاعیان احمد بن محمد بن ابی بکر بن خلکان

36-تاریخ الرسل و الملوک محمد بن جریر طبری

37-البدایه و النهایه اسماعیل بن عمر بن کثیر

38-مروج الذهب علی بن حسین مسعودی

39-تاریخ یعقوبی احمد بن ابی یعقوب

40-صفه الصفوه ابو الفرج

41-روضه الصفا میرخواند

42-اثبات الوصیه مسعودی

43-تاریخ بغداد احمد بن علی خطیب بغدادی

44-تاریخ ابن عساکر علی بن حسن شافعی

45-الکامل فی التاریخ ابن اثیر

46-تاریخ منصوری محمد بن علی حموی

47-شذرات الذهب ابو الفلاج حنبلی

48-العبر فی خبر من غبر ذهبی

49-فتوحات الاسلامیه سید احمد

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 3617

50-لسان المیزان احمد بن حجر عسقلانی

51-نزهه النظر احمد بن حجر عسقلانی

52-میزان الاعتدال ذهبی

53-رجال بو علی بو علی

54-رجال مامقانی مامقانی

55-منهج المقال علامۀ بهبهانی

56-مناقب آل ابیطالب محمد بن علی بن شهرآشوب

57-اعیان الشیعه سید محسن امین شامی

58-تبصره الولی سید هاشم بحرانی

59-الارشاد محمد بن نعمان مفید

60-اعلام الوری طبرسی

61-منتخب الاثر لطف اللّه صافی

62-کمال الدین شیخ صدوق

63-کتاب الغیبه محمد بن ابراهیم نعمانی

64-الیواقیت و الجواهر شعرانی

65-سبائک الذهب محمد بن امین بغدادی

66-کفایه الموحدین اسماعیل بن احمد طبرسی

67-کتاب الغیبه محمد بن حسن طوسی

68-الملاحم و الفتن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن طاوس

69-الذریعه شیخ آغا بزرگ تهرانی

70-علی و فرزندانش دکتر طه حسین ترجمۀ خلیلیان

71-عبد اللّه بن سبا سید مرتضی عسکری

72-نقش وعاظ در اسلام دکتر علی الوردی ترجمه خلیلیان

73-جامع احادیث الشیعه

74-المهدی السید صدر الدین صدر

75-کشف الاستار حاج میرزا حسن محدث نوری

76-النصایح الکافیه سید محمد بن عقیل

77-سفینه البحار شیخ عباس قمی

78-اضواء علی السنه محمود ابوریه

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 3618

79-هدیه الاحباب قمی محدث قمی

80-مهدی از صدر اسلام تا قرن 13 استاد خاورشناسی دارمستتر

81-الیزیدیه صدوق دملوجی

82-تنبیهات الجلیه محمد کریم خراسانی

83-رجال نجاشی

84-تفسیر المیزان علامۀ طباطبائی

85-تاریخ و تقویم در ایران بهروز

86-ارشاد العوام محمد کریم خان

87-جاماسبنامه جاماسب

88-المهدیه فی الاسلام دکتر سعد محمد حسن

89-کتاب مقدس

90-دلائل الامامه محمد بن جریر طبری

91-جنه المأوی حاج میرزا حسین نوری

92-المعمرون و الوصایا ابو حاتم سجستانی

93-الاثار الباقیه ابو ریحان بیرونی

94-کشف الغمه ابو الفتح علی بن عیس اربلی

95-انوار نعمانیه سید نعمت اللّه جزائری

96-حدیقه الشیعه احمد اردبیلی

97-اسفار صدر الدین محمد الشیرازی

98-انسان موجود ناشناخته دکتر الکسیس کارل

99-دائره المعارف بریتانیائی

100-دائره المعارف آمریکائی

101-سالنامۀ شهرت

102-بهائیگری احمد کسروی

103-داوری احمد کسروی

104-تفسیر سورۀ کوثر سید علی محمد باب

105-کتاب بیان سید علی محمد باب

106-تلخیص تاریخ نبیل زرندی

107-الزام الناصب حاج شیخ علی یزدی

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 3619

108-اسلام و عقائد بشری یحیی نوری

109-تاریخ علوم پی یرروسو.ترجمۀ صفاری

110-رجال شیخ طوسی

111-فهرست شیخ طوسی

112-مجلۀ دانشمند

113-وسائل الشیعه شیخ محمد حر عاملی

114-مستدرک الوسائل حاج میرزا حسین نوری

115-التراتیب الاداریه شیخ عبد الحق کتانی

116-الاموال حافظ ابو عبید.

*** کتابهای مذکور،مدارکی است که در کتاب بآنها اشاره شده است.البته کتابهای دیگری نیز مورد استفاده بود ولی چون نام آنها برده نشده ذکر آنها ضرورتی ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 3620

درباره مركز

بسمه تعالی
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند ؟
سوره زمر/ 9

مقدمه:
موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، از سال 1385 هـ .ش تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن فقیه امامی (قدس سره الشریف)، با فعالیت خالصانه و شبانه روزی گروهی از نخبگان و فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.

مرامنامه:
موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان در راستای تسهیل و تسریع دسترسی محققین به آثار و ابزار تحقیقاتی در حوزه علوم اسلامی، و با توجه به تعدد و پراکندگی مراکز فعال در این عرصه و منابع متعدد و صعب الوصول، و با نگاهی صرفا علمی و به دور از تعصبات و جریانات اجتماعی، سیاسی، قومی و فردی، بر مبنای اجرای طرحی در قالب « مدیریت آثار تولید شده و انتشار یافته از سوی تمامی مراکز شیعه» تلاش می نماید تا مجموعه ای غنی و سرشار از کتب و مقالات پژوهشی برای متخصصین، و مطالب و مباحثی راهگشا برای فرهیختگان و عموم طبقات مردمی به زبان های مختلف و با فرمت های گوناگون تولید و در فضای مجازی به صورت رایگان در اختیار علاقمندان قرار دهد.

اهداف:
1.بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام)
2.تقویت انگیزه عامه مردم بخصوص جوانان نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی
3.جایگزین کردن محتوای سودمند به جای مطالب بی محتوا در تلفن های همراه ، تبلت ها، رایانه ها و ...
4.سرویس دهی به محققین طلاب و دانشجو
5.گسترش فرهنگ عمومی مطالعه
6.زمینه سازی جهت تشویق انتشارات و مؤلفین برای دیجیتالی نمودن آثار خود.

سیاست ها:
1.عمل بر مبنای مجوز های قانونی
2.ارتباط با مراکز هم سو
3.پرهیز از موازی کاری
4.صرفا ارائه محتوای علمی
5.ذکر منابع نشر
بدیهی است مسئولیت تمامی آثار به عهده ی نویسنده ی آن می باشد .

فعالیت های موسسه :
1.چاپ و نشر کتاب، جزوه و ماهنامه
2.برگزاری مسابقات کتابخوانی
3.تولید نمایشگاه های مجازی: سه بعدی، پانوراما در اماکن مذهبی، گردشگری و...
4.تولید انیمیشن، بازی های رایانه ای و ...
5.ایجاد سایت اینترنتی قائمیه به آدرس: www.ghaemiyeh.com
6.تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و...
7.راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی
8.طراحی سیستم های حسابداری، رسانه ساز، موبایل ساز، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک، SMS و...
9.برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم (مجازی)
10.برگزاری دوره های تربیت مربی (مجازی)
11. تولید هزاران نرم افزار تحقیقاتی قابل اجرا در انواع رایانه، تبلت، تلفن همراه و... در 8 فرمت جهانی:
1.JAVA
2.ANDROID
3.EPUB
4.CHM
5.PDF
6.HTML
7.CHM
8.GHB
و 4 عدد مارکت با نام بازار کتاب قائمیه نسخه :
1.ANDROID
2.IOS
3.WINDOWS PHONE
4.WINDOWS
به سه زبان فارسی ، عربی و انگلیسی و قرار دادن بر روی وب سایت موسسه به صورت رایگان .
درپایان :
از مراکز و نهادهایی همچون دفاتر مراجع معظم تقلید و همچنین سازمان ها، نهادها، انتشارات، موسسات، مؤلفین و همه بزرگوارانی که ما را در دستیابی به این هدف یاری نموده و یا دیتا های خود را در اختیار ما قرار دادند تقدیر و تشکر می نماییم.

آدرس دفتر مرکزی:

اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109